Acta Sanctorum der Bollandisten
Band November I
3. November
DIES TERTIA
SANCTI QUI III NONAS NOVEMBRIS COLUNTUR.
S. Quartus, apostolorum discipulus.
S. Papulus, martyr in pago Laureacensi, in Occitania.
S. Germanus martyr.
S. Theophilus martyr.
S. Cæsarius martyr.
S. Vitalis martyr.
S. Domninus martyr.
S. Justus martyr.
S. Hermes martyr.
S. Gobbanus martyr.
S. Egrilius martyr.
S. Agricola martyr.
S. Felix, martyr.
S. Crescentius, martyr.
S. Severus martyr.
S. Androna martyr.
S. Theodotus martyr.
S. Theodata martyr.
S. Marianus M. Magubii in Africa.
S. Pelagia M. Magubii in Africa.
S. Maurus M. Magubii in Africa.
SS. Martyres viginti octo, igne combusti.
SS. Martyres in Thebaide sub Decio.
S. Libertinus episcopus.
S. Agrigentinus, martyr.
S. Peregrinus, martyr.
S. Valentinus presbyter, martyr Viterbii.
S. Hilarius diaconus, martyr Viterbii.
SS. Martyres innumerabiles Cæsaraugustæ in Hispania.
S. Acepsimas, eremita in Syria.
S. Elias solitarius.
S. Valentinianus episcopus, Salerni.
S. Silvia, mater S. Gregorii Magni.
S. Domninus, episcopus Viennensis in Gallia.
S. Gaudiosus, episcopus Turiasonensis in Hispania.
S. Boamirus monachus, in diœcesi Cenomanensi.
S. Guenailus abbas, in Britannia Armoricana.
S. Muirdeabhar, confessor in Hibernia.
S. Corcunutan, confessor in Hibernia.
S. Coemanus, confessor in Hibernia.
S. Rumwoldus, filius regis Northumbriæ, in Anglia.
S. Wenefrida virgo, in Anglia.
S. Hubertus, episcopus Leodiensis.
S. Pirminius, abbas in Suevia.
S. Odrada virgo, in Brabantia.
S. Marianus martyr, Bardowici in Saxonia.
S. Gibrianus seu Gobrianus, episcopus Venetensis, in Britannia Armoricana.
S. Gulielmus eremita in Alsatia.
S. Baya virgin, in Scotia.
S. Maura virgin, in Scotia.
S. Ermengaudus, episcopus Urgellitanus in Hispania.
S. Amicus, monachus in Aprutio.
S. Ida, comitissa de Toggenburg, in Helvetia.
S. Berardus, Marsorum episcopus.
S. Malachias, episcopus Connerthensis in Hibernia.
B. Alpais virgo, Cudoti in territorio Senonensi.
B. Simon a Sancto Archangelo, O. S. D. in tractu Ariminensi.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| SS. Acepsimas episcopus, Aithala diaconus et Joseph presbyter, qui in Molani auctariis Usuardi, in menologio Basilii et passim apud Græcos et in martyrologio Galesinii celebrantur ad hunc diem, tractati fuere ad diem 22 aprilis. | |
| Achæmenides qui hoc die in menæis Græcorum celebratur, est ipse S. Hormisdas, martyr, de quo actum fuit ad diem 8 augusti [Act. SS., tom. II Aug., p. 341.] . | |
| S. Adventii, confessoris in pago Turonico, natalis hodierna die coli indicatur in Martyrologii Usuardini Auctario Daveronensi et editionibus Lubeco-Coloniensi, Greveni et Molani; atque inde in Martyrologio Gallicano Andreæ Saussayi et in martyrologio Canisii seu Walasseri. Sed nullum usquam monumentum de hoc sancto præterea reperire licuit. | |
| S. Aithala. Vide Acepsimas. | |
| S. Amandus simul cum Pirminio signatus est in Martyrologii Hieronymiani exemplari San-Gallensi his verbis: Depositio Pirminii, Amandi, episcoporum et confessorum. De eodem collega olim noster Victor De Buck in Commentario prævio de S. Amando Wormatiensi, ad diem 26 octobris, num. 35 [Act. SS., tom. XI Oct., p. 921.] : Die 3 novembris, ait, Amandi episcopi nomen in antiquo Kalendario repererunt decessores nostri: intelligitur Argentoratensis episcopus [De quo idem P. V. De Buck, tom. cit., p. 827 sqq.] , cujus olim ossa hac die honorifice translata sunt. | |
| S. Ambrosium abbatem Agaunensem ad diem 3 novembris referunt Usuardi Auctaria Bruxellense et Hagenoyense. De hoc sancto fuse egimus ad diem præcedentem. | |
| S. Amicus. Apud Ph. Ferrarium in Catalogo Generali Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, signatur ad hanc diem Arabonæ in Piceno S. Amici Eremitæ, id est Amici illius Ramibonensis, de quo apud Petrum Damiani Opusc. VI, cap. 29. Quem quidem probabilius diversum esse statuemus ab Amico Avellanensi, de quo distinctius nobis paulo inferius agendum erit. Sed temere a Ferrario, non satis recte Menardum interpretato, illius festum collocatur die 3 novembris, quam nemo martyrologorum aut omnino scriptorum veterum ejus memoriæ recolendæ assignavit. Ceterum, quæ de eo nota sunt reperies in Commentario de S. Amico Avellanensi, num. 3 – 5. | |
| S. Andochii translatio. In Auctario quodam Usuardini martyrologii (Cod. D. Le Mare A) a Sollerio editi, indicatur ad hanc diem 3 novembris Translatio sancti Andochii presbyteri. De Sancti hujus martyrio et translationibus egerunt majores nostri ad diem 24 septembris [Tom. VI Sept., p. 663.] . Nec apparet ad quamnam ex translationibus ibidem memoratis num. 53 – 57, præsens memoria referenda sit. | |
| S. Benedicta. In Kalendario SS. O. S. B. ex cod. S. Mich. Antverp. et inde in martyrologio Canisii seu Walasseri signata est ad hanc diem memoria S. Benedictæ sanctimonialis, discipulæ B. Gallæ abb. Romæ, quæ fertur obiisse trigesima die post magistram suam. Quæ videtur ratio fuisse cur a prædictis martyrologis ad præsentem diem referretur; quod scilicet cum Martyrologio Romano S. Gallam recoluerint ad III nonas seu die 5 mensis octobris. Sed idem Martyrologium Romanum S. Benedictam honorari indicat die 6 maii, ad quam diem de illa egerunt majores nostri [Tom. II Maii, p. 107.] . | |
| S. Benignus episcopus et confessor Glasconiæ, qui ad hanc diem legitur in editionibus Molani posterioribus, videtur idem esse cum episcopo Armachano discipulo S. Patricii, de quo fuse dicendum erit ad diem 9 novembris. | |
| S. Cæsarius diaconus, qui hodie alicubi occurrit, videtur esse idem cum Terracinensi, de quo actum fuit cal. novembris. | |
| S. Chenelmus, qui ad hanc diem annuntiatur in Catalogo Petri de Natalibus, in Ferrarii Catalogo Generali, in Martyrologio. Anglicano seu Sarisburiensi Richardi Whitfordi et apud Maurolycum, secundum alios colitur die 17 julii; ad quam diem de illo dictum est [Tom. IV Julii, p. 297.] . | |
| Christina. Lahier in Menologio Virginum [Tom. II, p. 383.] ad diem 3 nov. obiisse ait hac die Treviris anno 1000 Christianam filiam Leopoldi marchionis Austriæ et sororem S. Popponis archiepiscopi Trevirensis, quam titulo Sanctæ decoratam et in vita ac post mortem miraculis claruisse refert. Verum horum omnium nullum alium vadem distincte affert præter Christophori Broweri Annales Trevirenses: apud hunc autem hæc tantum de Christina leguntur [Tom. I, lib. XI, num. 86, ad an. 1049.] : Sororem habuit (Poppo) Christinam: quæ virtutis capta pulchritudine et fluxa perituri sæculi aspernata gaudia, ad B. Symeonis exemplum, intra parietes alicubi sacros inclusa, sibi Christoque sola vixit, qua de perantiqui ab hac ætate fasti: III. Nonas Novemb. obiit Christiana reclusa Treviris soror Popponis ibidem Archipræsulis. Nihil ibi de cultu sacro aut de miraculis ab ea patratis. Citat quidem præterea Lahier Pontum Heuterum, Andream du Chesne (hos tamen tantummodo quod ad Austriacæ domus genealogiam spectat, ut ipse ait) et alios: at nullos reperi quos ad fidem Lahieri relationi adstruendam afferre liceat. | |
| S. Clarus qui in Usuardi auctariis occurrit hodie, pertinet ad diem sequentem. | |
| Clithaneum martyrem ad hanc diem refert Martyrologium Anglicanum Richardi Whitfordi; alii vero ad diem 19 augusti, ubi illius Acta tractarunt majores nostri [Tom. III Aug., p. 733.] . | |
| Conradus Marpurgensis in Martyrologio Franciscano nuntiatus, S. Elisabethæ a confessionibus fuisse dicitur; diversus tamen ab illo qui, fidei inquisitorem in partibus Germaniæ agens, ab hæreticis occisus occubuit. Sed, variis in variam abeuntibus sententiam, quæstio solvenda remittitur ad diem S. Elisabethæ sacrum, id est 19 novembris. | |
| Cuthberti cum sociis suis memoriam ad hanc diem signat Kalendarium de Nova Farina, et sancti Cuthberti episcopi Martyrologium Ecclesiæ SS. Trinitatis Dublinii. Nullum alium novimus S. Cuthbertum præter episcopum Lindisfarnensem de quo in Actis nostris ad diem 20 martii [Tom. III Martii, p. 93.] . | |
| SS. Demetrius et Eudoxia. Vide inferius, Acta SS. Valentini et Hilarii ad hunc diem. | |
| Didacus Millanus qui vita cessit Alconchelii (situm est oppidum ad partem meridionalem civitatis Pacensis, vulgo Badajoz) in conventu Patrum S. Francisci, cui præerat, dicitur apud Arturum (Daça exscribentem) miraculis multis claruisse. Id in causa est cur vocetur beatus. | |
| S. Edithæ virginis regiæ elevationem hac die recolunt Kalendarium quoddam seculi XI editum apud Hampson [Medii ævi Kalendarium, tom. I, p. 422.] , Arturus a Monasterio in sacro Gynæceo et Benedictini Wion, Menardus, Bucelinus, Heredia, Cherle, Lechner in martyrologiis aut menologiis suis. De qua elevatione cfr. Acta nostra ad diem 16 septembris, Comm. de S. Editha, num. 25 extr. [Tom. V Sept., p. 369.] . | |
| S. Egetius in Supplemento Martyrologii Gallicani ab Andrea Saussayo ad diem 3 novembris celebratur his verbis: Ipso die sancti Egetii episcopi, in antiquis fastis ecclesiæ Rutenensis celebris; in Martyrologio Universali Castellani: In Rutenia, S. Egetius episcopus (v. 525); denique, si tamen de eodem sermo est, in Catalogo Sanctorum Simonis de Peyronet: Egecius, conf. 6 nov. qua die colitur officio duplici in Proprio SS. festorum ecclesiæ et diœcesis Vabrensis an. 1655 Tolosæ edito. Cetera nos latent. Neque nobis plura de hoc sancto reperire licuit. | |
| Englatii abbatis memoria signatur ad diem 3 novembris in calendario Breviarii Aberdonensis, et in Martyrologio Aberdonensi: Eodem die in Scocia sancti Englacii abbatis, de quo ecclesia de Terwes. Idem episcopi titulo decoratur in recentioribus calendariis seu menologiis Scoticis, videlicet, apud Adamum Regium: S. Englatius episcopus et confessor in Scotia sub Kenneto III rege (anno) 966; in Menologio Scotico Thomæ Dempsteri: In Scotia Englatii episcopi, qui Picticam halosin vidit et ante bellum deflevit; in Calendario Davidis Camerarii (ad diem 5 nov.): Sanctus Englatius episcopus et confessor: magna fuit in Strathbogia opinione sanctitatis et miraculorum gloria celebris; denique apud Richardum Challoner: In Scotia, festivitas S. Englatii episcopi, qui migravit ad Dominum anno 966. De hujus sancti vita, teste Alex. Forbes [Kalendars of Scottish Saints, p. 332.] , nihil memoriæ traditum est; in omnibus autem catalogis connectitur cum vico Tarvesii, ubi vulgo Tanglan nuncupatur. — Cum Englatio conjungimus alios tres qui hac die in Martyrologio Aberdonensi vel aliis Scoticis documentis memorantur, inter prætermissos tamen collocandi, quod vel alias omnino ignoti sunt vel cultus eorum ecclesiasticus non satis demonstratus. Hi sunt Gobanus qui in Davidis Camerarii Calendario nominatur nullo adjecto titulo aut alia mentione, et forte idem est cum S. Gobano illo cujus Acta tradiderunt majores nostri ad diem 20 junii [Tom. IV Junii, p. 21.] et Colganus in Adnotatione quadam ad Vitam S. Fursei [Act. SS. Hiberniæ, p. 91, not. 6.] ; Matthias, qui in Kalendario de Nova Farina annuntiatur his verbis: Mathie episcopi et confessoris; et Nidanus, de quo Martyrologium Aberdonense: Eodem die in Scocia sancti Nidani apud Midmar confessoris: hunc discipulum S. Kentigerni fuisse tradunt [Al. Forbes, op. cit., p. 420.] . | |
| S. Eudoxia. V. Demetrius. | |
| S. Eugenium episcopum Toletanum ad hanc diem referunt Ghinius [SS. Canonicorum Natales, p. 84.] , et Ferrarius in suo Catalogo Generali, ubi tamen hæc notat: A nonnullis hac die. De quo in Romano Martyrologio die 13 hujus, cum quo tabulæ ecclesiæ Toletanæ concordant. De S. Eugenio itaque ad diem 13 hujus mensis agendum erit. | |
| S. Euphrosynus, episcopus in Pamphylia, Panciani in Etruria, de quo in Usuardi auctariis Florentinis, tractatus fuit ad diem 1 maii. | |
| S. Georgius megalomartyr, in urbe Lydda. Sancti hujus martyris, toto orbe celeberrimi, Acta ad diem 23 aprilis tractata fuere. Apud Æthiopes, Coptas et Græcos celebratur Dedicatio Ecclesiæ S. Georgii die 3 novembris. | |
| Georgius Alexandrinus. In fastis sacris ecclesiæ Æthiopicæ apud Ludolfum [In Commentario ad suam Historiam Æthiopicam, Francofurti ad Mœnum, 1691, p. 397.] ad diem septimum mensis Hatyr, qui est dies tertius novembris, celebratur Georgius Archimartyr; in synaxario Æthiopico edito a Dillman [Catalogus codd. mss. bibliothecæ Bodleianæ, part. VII (codd. æthiopici), p. 44.] , Martyrium Georgii megalomartyris; in martyrologio Coptitarum apud Angelum Maium [Scriptorum veterum Nova collectio, tom. IV, p. 99.] , Martyrium sancti Georgii Alexandrini, Armenii præsidis Alexandriæ ex sorore nati. De hoc Georgio martyrologium ms. musei bollandiani sequentia tradit: Sanctus Giorgius Alexandrensis fuit filius mercatoris ex civibus Alexandriæ. Non habebat filios, sed quodam die fuit ad dedicationem sancti Giorgii, petiit a Domino ut per intercessionem sancti donaret illi liberos, et donavit illi hunc sanctum et imposuit illi nomen Giorgius. Iste sanctus quadam die perambulabat extra civitatem cum quadam puella, filia Aramœni. Ista vidit quosdam fratres in monasterio laudes divinas psallentes, et petiit a sancto Giorgio ut significet illi eas laudes; explicuit illi et optime in rebus fidei instruxit. Dum ista pervenit ad suum patrem, confessa fuit se esse christianam. Hortatus fuit illam ut neget id quod dicebat. Ista autem noluit negare; crudelis pater jussit ut amputetur caput illius puellæ, suæ filiæ, et ita meruit coronam martyrii. Item, cum a præside notum fuerit sanctum Giorgium illam docuisse fidem christianam, jussit præses ut cruciaretur et deinde abtruncaretur caput ejus; et ita factum fuit, et accepit coronam martyrii. Hunc Georgium donec certiora nanciscamur documenta, prætermittimus. | |
| Gobanus. V. supra Englatius. | |
| S. Guenellus. De errore circa hunc sanctum a Ferrario admisso dixerunt majores nostri, agentes de S. Guennino ad diem 18 augusti [Tom. III Aug., p. 663.] . Itaque hic addidisse sufficiat Ferrario præivisse Andream Saussayum, qui Supplemento ad martyrologium suum Gallicanum sub die 3 novembris hæc intulit: Veneti in Armorica sancti Guenelli, illius civitatis episcopi, cujus corpus in summa æde conditum venerabiliter pone sancti Vincentii sacros artus requiescit. | |
| Hiberni (Sancti) in Martyrologio Dungallensi, præter Malachiam, Corcunutanum, Muirdeabharum et Caiemanum, de quibus infra distinctius particularibus Commentariis agendum erit, recensentur ad hanc diem 3 novembris Conodhar, abbas Fobharensis anno Domini 706; Ferdachrioch; Caemhlach, de Raithin; Lappan, de Cluainaithgein; Brenainn, de Glaisda-Colptha; Mo-Ego, de Inis-Conaill; Mochaemhog, peregrinus; Cairicin (secundum Marianum, Ciricin); Brughach; Diomma. Quæ nomina virorum etiam signata sunt ad eumdem diem in martyrologio Mariani Gormani [Cfr. supra, p. 339 b.] ; quæ vero iis hic adjecta leguntur, debentur ejus scholiastæ, præter verba anno Domini 706, quibus a compilatoribus martyrologii Dungallensis designatur annus obitualis Conodhari, secundum Annales Ultonianos [Cit. a W. Reeves in nota ad Mart. Dungall. h. l.] , in Annalibus vero Quatuor Magistrorum notatur ejusdem obitus ad annum 705: Conodhar, abbas Fobhariensis, obiit die tertia novembris. Ita etiam Colganus [Act. SS. Hib., p. 143, col. 2 extr.] . De Brugacio addunt compilatores martyrologii Dungallensis: Hic forte est Brugacius ille filius Sednæ, qui erat ex genere Colla-da-crioch [Cfr. supra ad d. 1, de S. Brugacio, numm. 1, 3, 6 (pp. 343, 344).] . De aliis nihil invenio quod addam, nisi quod nonnullorum nomina sæpius in martyrologiis hibernicis occurrunt, videlicet, præterquam hoc loco, Ferdachrioch diebus 30 martii, 18 et 31 maii, 30 augusti, 6 octobris et 15 novembris; Lappan, diebus 11 februarii et 26 martii; Brenainn, diebus 9 januarii, 8 et 16 maii, 27 julii, 1 et 29 novembris, 1 et 8 decembris; Mochaomhog, diebus 13 martii et 13 aprilis; Diomma vel Diomman, diebus 6 et 10 januarii, 9 et 22 martii, 25 aprilis, 12 maii, 27 junii et 9 septembris. | |
| Hilarius episcopus confessor ad hunc diem occurrit inter Usuardi auctaria; agitur fortassis de dedicatione ejus basilicæ, ut in Hieronymiano Corbeiensi ad cal. novembris. De S. Hilario episcopo Pictavorum actum fuit ad diem 13 januarii. | |
| S. Humbertus quidam episcopus annuntiatur apud Andream Saussayum in Supplemento ad Martyrologium Gallicanum sub die 3 novembris, hoc modo: Vesuntione migratio sancti Humberti Forojuliensis episcopi; et ad eamdem diem in Ferrarii Catalogo Generali: Vesontione S. Humberti episcopi, hac nota adjecta: Ex Breviario Vesontino. Consulendæ sunt tabulæ episcoporum Vesontinorum; nam est et Humbertus episcopus Forojuliensis. Sed inter episcopos Vesuntinos nullus alius comparet Humberti nomine insignitus præter illum qui sedit ab anno 1134 ad annum 1161; is autem certe non colitur ut sanctus [Cfr. Dunod, Histoire de l'église de Besançon, tom. I, p. 152; Act. SS., tom. I. Jun.. p. 681 sqq.; Hauréau, Gall. Christ., tom. XV, p. 43 – 48.] . Neque etiam aliquis hujus nominis legitur inter episcopos Forojulienses [Cfr. Antelmius, De initiis ecclesiæ Forojuliensis, p. 153.] . Quod autem ad breviaria Bisuntina spectat, invenio quidem in calendario breviarii Bisuntini anno 1590 editi ad diem 3 novembris hanc indicationem: De oct. S. Humberti episcopi; sed in calendariis editis anno 1826 et 1844 pro S. Humberti substituta est S. Huberti commemoratio ad laudes et ad missam facienda. Unde manifeste colligitur nullam illius Humberti sive Vesuntionensis sive Forojuliensis episcopi in ecclesia Vesuntionensi servatam esse memoriam et forte per errorem aliquem vel oscitantiam alicujus scriptoris irrepsisse antiquis calendariis illius ecclesiæ nomen Humberti pro Huberti, celebris illius Leodiensis episcopi, de quo agendum erit inferius: cujus cultus qua ratione ad Bisuntinos sit traductus, ibi examinandi locus erit. | |
| Humilis, e numero illorum juvenum qui inde ab initio B. Francisco adhæserunt, vita functus in conventu Florentino, hanc consecutus est virtutis famam ut apud Arturum, alios multos suæ sententiæ testes referentem, beatus nominetur; sed quum F. Moise in libro suo Santa Croce di Firenze, illustrazione storico-artistica, nullam beati nostri memoriam habeat, licet testetur se quæcumque in archivo hujus ecclesiæ, quæ est Patrum S. Francisci, recondita jacent cura quammaxima perquisivisse, non est cur pro tempore alibi quam inter prætermissos de ipso agamus. | |
| Joannes. Vid. Mercurius. | |
| Joannem Scalarium, Ordinis Prædicatorum, beatum dixerunt Leander Albertus [De viris illustr. Ord. S. Dominici, lib. VI, p. 197.] et alii qui virorum virtutis fama præcellentium O. P. memoriam litteris mandarunt. Sed, quum Bernardus Guidonis, qui Castrensis cœnobii, ubi vita functus est Joannes, primordia conscripsit [Ap. Martene, Analecta Vetera, tom. VI, p. 484.] , ipse cœnobii prior anno 1301, de Joanne sileat, jure conjicitur nullum ipsi tunc temporis cultum fuisse adhibitum; neque id postea factum didicimus. | |
| S. Joannicius, qui hoc die in Menologio Basilii et in Ephemeridibus græcis occurrit, tractabitur die 4 novembris. | |
| S. Joseph. Vide Acepsimas. | |
| S. Justus, quem hodie Saussayus in Supplemento recenset, tractatus fuit die quarto decimo mensis julii. | |
| S. Marcellus episcopus Parisiensis, de quo egimus ad cal. novembris, hodie in quibusdam Usuardi auctariis occurrit. | |
| Matthias. Vid. supra Englatius. | |
| S. Mauri translatio in Florinensem vicum agri Namurcensis, annuntiant ad hanc diem Martyrologium Villariense ms., Molani editiones posteriores, Saussayus et Bucelinus [Sacrarium Benedictinum, p. 28.] . De hac translatione et cultu S. Mauri apud Florinenses egerunt majores nostri in Commentario Prævio de S. Mauro ad diem 18 augusti, num. 5 – 8 [Tom. IV Aug., p. 516.] . | |
| Mercurius et Joannes. Apud Æthiopes fit hoc die memoria Mercurii et Joannis, ut patet ex martyrologio Æthiopico Ludolfi, et ex eo quod edidit Dillman [Loco citato paulo superius, ad Georgium Alexandrinum.] ubi sic: Requies Mercurii junioris et Joannis fratris ejus. De quorum historia quum nihil nobis innotuerit, utrumque prætermittimus. | |
| Minas sive Menas episcopus. Æthiopum fasti Ludolfiani [Loco citato paulo superius, ad Georgium Alexandrinum.] hodierno die Menam, episcopum Thami, celebrant, et in martyrologio Æthiopico apud Dillman [Loco citato paulo superius, ad Georgium Alexandrinum.] annuntiatur: Requies abbatis Minæ episcopi Tamoi. De Mena paulo uberius martyrologium Copticum Maii [Op. cit., p. 100.] : Eodem die requies sancti Patris Mennæ Samannudensis, episcopi Thami in Egypto inferiore, qui quatuor Alexandrinis patriarchis manum imposuisse dicitur (benedicendi causa, non ordinandi, ut postea patebit), nimirum Alexandro XLIII, Cosmæ XLIV, Theodoro XLV et Chaeli seu Michaeli XLVI. In nostro martyrologio Coptico legitur hoc elogium: Item sanctus Mina, episcopus civitatis Tamnan. Iste fuit monachus sancti Antonii magni. Istum percussit dæmon in pede, et remansit duos menses jacens super terram; et deinde sanavit eum Christus, et dedit illi potestatem supra dæmones, et electus fuit episcopus, et dedit illi Dominus potestatem sanandi ægrotos et cognoscendi cogitationes humanas. Et venerunt ad eum ex omni parte, ut audirent doctrinam ejus. Et venerunt ad eum quatuor patriarchæ, et posuit manus suas super eos, id est, benedixit eos in discessu, nempe Alexandras et Corma, et Teudat et Haiil, patriarchæ Alexandriæ. Et revelatus illi fuit dies suæ mortis, et misit vocari suum gregem et monuit eum et dixit ei: Esto constans in fide vera, et serva mandata evangelica; deinde quievit in Domino. Floruit hic sanctus episcopus seculo octavo, uti patet ex ætate patriarcharum qui ad ipsum ventitasse dicuntur. Etenim in serie patriarcharum Alexandrinorum, præfixa dissertationi fundamentali Joannis Baptistæ Sollerii (tomo VII Junii), anni obitus eorumdem assignantur sequentes, primo scilicet ex quatuor, Alexandro II, Patriarchæ XLIII, annus 729; ultimo ex quatuor, Michaeli I sive Chaeli, annus 767. Valde dolemus de Mena, præstantissimæ, ut videtur, sanctitatis viro, certiora documenta nobis deesse: quem ideo, licet inviti, prætermittimus. | |
| Nahreius abbas et martyr. In martyrologio Æthiopico apud Dillman [Loco citato supra, ad Georg. Alex.] annuntiatur Martyrium abbatis Nahrei Phiumensis sub Diocletiano, quem suspicamur esse eumdem cum abbate Rehru quem fasti Æthiopici apud Ludolfum [Loco citato supra, ad Georg. Alex.] commemorant. De eodem apud Maium [Loco citato supra, ad Georg. Alex.] in martyrologio Coptico legimus: Eodem die martyrium sancti Nahrauæ (Lucii) Phaiumensis, qui ab archangelo Michaele Alexandria Antiochiam, ubi Diocletianus imperator morabatur, transvectus, quum eidem imperatori se sisteret et Christi fidelem se profiteretur, leonibus objectus variisque cruciatibus affectus, tandem capite obtruncatus martyrii palmam, quam diu ante a Deo imploraverat, consequutus est. Nostrum martyrologium Copticum tradit ea quæ sequuntur: Et sanctus Nahare martyr sub Diocletiano in Antiochia martyrizatus; nimirum post multa supplicia et varia, nempe in igne et aqua fervente, postea amputavit caput ejus, et sanctus Julianus accepit corpus suum ad suam regionem cum magno honore. Iste fuit ex territorio Egypti. Hunc quoque documentorum auctoritas incerta prætermitti jubet. | |
| Nicolaum, filium magistri Joannis Physici de Ravenna, qui hac die anno 1398 Venetiis in conventu S. Dominici, cujus prioratum gerebat, vita functus est, hagiographi Ord. Præd. Beati titulo exornarunt, nihil tamen subjicientes unde certo constet cultum quemdam publicum ipse adhibitum fuisse. Hujus præclaras virtutes et prodigia insignia qui nosse voluerit, adeat Flaminium Cornelium [Ecclesiæ Venetæ illustratæ, Decad. Undec., p. I.] , qui ejus Vitam edidit a Thoma Antonii de Senis, auctore coævo, conscriptam [Ibid., p. 203 – 218.] , tum laudes quas Venetiis in conventu SS. Joannis et Pauli de eo dixit B. Joannes Dominici [Ibid., p. 218 – 220.] , et litteras quas idem beatus Joannes dedit die 16 novembris anni 1398 in ejus commendationem ad fratres conventus civitatis Castelli [Ibid., p. 220 – 225.] . Hæc documenta, quibus addenda sunt aliquot loci ex Vita B. Mariæ de Venetiis, auctore eodem Thoma [Ibid., p. 363 sqq.] , præbent fontes e quibus scriptores posterioris ævi hauserunt, in primis Ambrosius Taegius, qui Vitam a Thoma exaratam fere ex integro insertam voluit in opus suum quod inscripsit: De memorabilibus Ord. Præd. | |
| Nidanus. Vid. supra Englatius. | |
| Notingus celebratur in Supplemento ad Gabrielis Bucelini Menologium Benedictinum, ad hanc diem 3 novembris, his verbis: Constantiæ in Germania ad locum Potamicum, B. Notingi episcopi et confessoris, et subjunctum est breve Vitæ ejus compendium. Fusius de eo episcopo, qui Constantiensem ecclesiam rexit ab anno 920 usque ad annum 935, egit Trudpertus Neugart [Episcopatus Constantiensis, tom. I, part. I, p. 269 – 279.] ; sed nec apud ipsum nec alibi uspiam apud aliquem probatum scriptorem reperi illum beatorum honoribus fuisse decoratum. | |
| Pabulus martyr sub Herode Rege in Bedæ auctariis dicitur. Num forte de Papulo martyre agitur? sed quid tum de Herode rege? | |
| S. Pardulphus. Notarunt majores nostri ad diem 6 octobris in Commentario de S. Pardulpho, num. 8 [Tom. III Aug., p. 424.] , a Menardo hunc sanctum annuntiatum esse ad diem 3 novembris: in hoc tamen leviter errantes, quod id ipsi singulare esse dixerunt. Nam Bucelinus etiam in suo Menologio ad eumdem diem 3 novembris, hæc habet: Eodem die, sanctorum Pardulphi et Guinaili abbatum, admiranda vitæ sanctitate illustrium. De quibus nos alias prolixius suo loco. De Pardulpho scilicet prolixius egit Bucelinus sub die 6 octobris. S. Guinaili vero mentionem apud Bucelinum alias non reperi. Signatur quidem in indice ad finem Menologii reposito Guinailus monachus, 22 octob. Sed nihil de Guinailo legitur ad hanc diem in ipso Menologii textu. | |
| Paulus, S. Petri discipulus, de quo in Usuardi auctario Codicis Antverp. maj.: Ipso die sancti Pauli episcopi et martyris, discipuli Petri apostoli. Sollerius fatetur nescire se quisnam sit hic Paulus. Suspicari licet esse Papulum martyrem, de quo agimus hodie, quique in aliquo Actorum exemplari Paulus vocatur. | |
| S. Proculus, episcopus Augustodunensis, qui hoc die a Castellano annuntiatur, tractabitur die 4 novembris. | |
| Quiricum apud solum Ghinium celebratum reperio ad hunc diem, his verbis: Item ibidem [Toleti] S. Quirici episcopi V Toletani, qui sancto Ildephonso extitit successor, circa anno Domini 780. | |
| Saturnini eremitæ in Heuthlant memoria signatur hodie in martyrologio britannico Richardi Challoner: quam in aliis fastis sacris notatam non invenio. Et idem dicendum de S. Theonia virgine, cui S. Wenefrida ab Elerio episcopo commendata fertur: de qua in Vita S. Wenefridæ tractanda paulo inferius sermo recurret. | |
| Tezelinus seu Thieselmus, sacerdos ætate provectus ac venerabilis conversationis e familia Bernardina, beati titulo insignitur in martyrologio Gallicano. Id ipsum leges apud Bucelinum in Menologio, pag. 755, apud Henriquez in menologio, pag. 375, et alios plures. Acceptum autem referunt illud ab auctore Exordii magni, qui lib.II, cap. 21, narrata visione quam habuit Godefridus, monachus Clarævallensis, postea episcopus Sorensis, subdit: Transeuntes ergo (Virgo Maria cum sanctis et angelis) ita solenniter, ut diximus, ante gradum sacrarii, tandem per ostium quod ad infirmitorium vergit, de oratorio exierunt… Verum in eodem infirmitorio senex quidam venerabilis et sanctæ conversationis sacerdos, nomine Thieselmus, diu languerat: sed flagella pii Patris tamquam filius obediens patientissime sustinuerat. Qui tunc in extremis positus agonizabat; et post modicum temporalis vitæ amaritudinem perpetuæ vitæ dulcedine commutavit. Unde vir Domini Gaufridus, qui hoc viderat, indubitanter credidit quia ad indicium transitus et beatificationis illius processio talis apparuit. | |
| Theodorus, episcopus Ancyræ, hoc die in menæis occurrit. Quem prædecessores nostri ad diem 6 aprilis prætermiserunt, ob defectum documentorum cultum ecclesiasticum demonstrantium. Nos illum ob eamdem causam prætermittimus. | |
| S. Venerii translatio ad civitatem Regium in Æmilia annuntiatur hac die in Kalendario O. S. B. ex cod. S. Mich. Antverp.: S. Venerii ab. apud insulam Palmarum, et distinctius apud Ferrarium in Catalogo Generali: Regii in Æmilia, translatio S. Venerii abbatis ex insula Palmaria. Hanc memoriam desumpsit Ferrarius ex martyrologio monastico, cui tabulæ ecclesiæ Regiensis consentiunt. Legitur scilicet ad hanc diem et in martyrologiis seu menologiis Benedictinis Arnoldi Wion, Menardi, Bucelini, Heredia et Cherle. De illa translatione egerunt majores nostri ad diem 13 septembris in Commentario de S. Venerio, num. 32 – 37 [Tom. IV Sept., p. 114.] . | |
| Vacatianus a Saussayo in supplemento ad hunc diem recensetur. De cujus cultu nihil nobis innotuit. Saussayi verba sunt hæc: Item sancti Vacatiani, apostolorum Galliæ socii. | |
| Victorinus episcopus Pœtovionensis, perperam dictus Pictaviensis, tractatus fuit die 2 novembris. | |
| Zenobius et Zenobia hodie apud Æthiopes coli patet ex utroque martyrologio Ludolfi et Dillman [Locis supra citatis.] ; in posteriori dicitur Zenobia mater Zenobii. Vide Acta SS. Zenobii et Zenobiæ ad diem 31 octobris. |
DE SANCTO QUARTO APOSTOLORUM DISCIPULO.
SECULO I.
[Commentarius]
Quartus, apostolorum discipulus (S.)
AUCTORE G. V. H.
In plerisque martyrologiis celebratur hodie natalis dies S. Quarti, [S. Quartum referunt martyrologia;] apostolorum discipuli. Agmen ducit Parvum Romanum, cujus inter characteres, ait Sollerius, hic non postremus computatur, quod ex Novo Testamento collegerit tum primorum diaconorum tum aliorum multorum nomina, quorum vel in Actibus Apostolicis vel in apostoli Pauli epistolis memoria aliqua celebratur. Talis est hoc die Quartus, ad Romanos c. 16, v. 23, inter familiares illustriori quodam titulo ab apostolo cohonestatus, dum de eo scribit: Salutat vos … Quartus frater: de quo nullus alius antiquior martyrologus uspiam meminit [Martyrologium Usuardi … observationibus illustratum opera et studio Jo. Bapt. Sollerii, Antv. 1714, p. 647.] . Quarti nomen in nullo Martyrologii Hieronymiani, quod quidem vidimus, exemplari occurrit. Auctor vero Parvi Romani ad III nonas novembres: Quarti, ait, discipuli apostolorum. Quem secutus Ado, hoc modo Quartum annuntiat: Natalis sancti Quarti, discipuli apostolorum. Ex quo Usuardus: Natalis sancti Quarti, apostolorum discipuli. Quam Usuardi annuntiationem repetunt Martyrologia Fuldense [Ab anonymo ex Adone et Usuardo excerptum, quod edidit Dominicus Georgi, Romæ 1745.] ac Leidense, quod est contractum ex Hieronymianis aliisque [Editum a nobis in Analectis Bollandianis, tom. I (1882), p. 9 – 48.] . Maurolycus, Græcorum fabulis deceptus, Quartum Beryti episcopum facit, sic scribens: Natale S. Quarti, apostolorum discipuli, qui fuit Berythi episcopus; de quo Paulus ad Romanos meminit. Galesinius autem, non tantum Græcorum errores secutus est, sed, aliis commentis superadditis, sequens de Quarto texit elogium: Sancti Quarti, qui fuit unus e septuaginta discipulis, Berythi episcopus; inde in Hispaniam profectus, christianæ religionis disciplinam post Jacobum apostolum Hispanis tradidit. Martyrologium vero Romanum, abstersis Maurolyci et Galesinii additamentis, antiquam puritatem sectatum est, purumque refert Usuardum: Natalis sancti Quarti, apostolorum discipuli.
[2] [de quo Græci haud certa,] Græci incerta de Quarto, magis incerta retulerunt Hispani. Quæ, etiamsi tædeat pigeatque, huc sunt revocanda atroque notanda carbone. Græcorum errores quasi suffragio suo adjuverunt Latinorum non pauci, e quibus supra Maurolycum et Galesinium obiter perstrinximus. Eosdem, licet in Martyrologio non sit secutus, in annotatione tamen Baronius fovere aut saltem non repellere visus est, de Quarto annotans: Hunc Berythi ecclesiæ episcopum datum esse tradit Dorotheus in Synopsi, idque ex Hippolyti libello de 72 discipulis. De illo Dorotheo deque ejus synopsi deque libello De septuaginta duobus discipulis quid sentiendum sit, satis declaravimus ac demonstravimus in tomo Octobris XIII, in Actis S. Stachyos, quo lectorem remittimus. Sunt enim hæc omnia ficta ad libidinem mentiendi, neque ullam fidem merentur aut jam apud eruditos inveniunt. Quidquid autem ex eorum fide et auctoritate affirmatur, absque mora rejicitur, nisi aliunde verum probetur. Jam vero ex illo fonte manavit sancti Quarti discipulatus inter septuaginta duos, ex eodem ejusdem Quarti episcopatus Berytensis: et ob eamdem causam in veridicam historiam transferri nequeunt, sed ad fabulas amandantur. — Ad diem 10 novembris sanctus Quartus cum Olympa, Rodione, Sosipatro, Tertio atque Oresta celebratur in Menæis Græcorum; ubi in Synaxario hæc pauca leguntur de Quarto: Ὁ δὲ Κούαρτος, ἐπίσκοπος Βηρυτοῦ γενόμενος καὶ πολλὰ παθὼν ὑπὲρ εὐσεβείας, καὶ πλείστους τῶν Ἑλλήνων ἐπιστρέψας ἐπὶ Κύριον, ἐτελειώθη καὶ αὐτὸς ἐν εἰρήνῃ. Quartus vero, episcopus Beryti factus ac multa passus pro pietate, multisque Græcorum adductis ad Dominum, consummatus est et ipse in pace. Potest sane S. Quartus Pauli apostoli familiaris, quem fraterno nomine Paulus honorat, episcopus fuisse et munere functus esse apostolico; sed historia altum servat de viro silentium, ipsumque nomen ex sola Epistola ad Romanos innotuit.
[3] [minus etiam certa scripserunt alii, maxime Hispani.] Multo vero magis mirum Galesinio in mentem venisse S. Quartum, Pauli discipulum, in Hispanias mittere, antequam falsorum chronicorum notissima jam et proclamata falsitas oculis nubem offudisset. Neque ego invenire potui quo auctore Galesinius anno 1578 (hoc enim anno ejus Martyrologium Venetiis prodiit) scripserit Quartum in Hispanias profectum, christianæ religionis disciplinam post Jacobum apostolum Hispanis tradidisse, quum Pseudo-Dexter non ante annum 1594 e Germania in Hispaniam missus sit. Non ergo Dexter Galesinio, sed Galesinius præivit Dextro, ad annum Christi 50 sic scribenti: Manet in Hispania S. Quartus, qui obiit anno 76; et rursus ad annum Christi 101: Sanctus Quartus, apostolorum discipulus, bis Hispaniam peragrat, semel post Jacobum, iterum relictus a Paulo. Berelæ (quæ nunc Bætyrus, aliis Bætica vel Gonciolum, in Hispania dicitur) in Bætonibus miraculis nunc claret. Quare non mirandum in commentario ad Dextri Chronicon, ad annum Christi 50, n. 5, a Bivario afferri Petrum Galesinium Dextro inter ceteros consonantem. De episcopatu Quarti tres affert Bivarius sententias: primam Græcorum, fuisse scilicet Quartum episcopum Beryti; alteram, quam Galesinius in notis attulerat, Quartum juxta quosdam episcopum Nursiæ fuisse; tertiam, cui ipse adhæret, quia Dextri sui est, præfuisse Quartum ecclesiæ Betyri in Hispania. Nos nullam trium sententiarum refutabimus aut admittemus. Quæ enim adeo gratis asseruntur, juxta mores scholæ gratis negamus. Mihi tamen verisimile videtur falsarium qui Pseudo-Dextrum cudit, lecto apud Græcos aut apud eorum sequaces Beryti urbis nomine, cui Quartus episcopus datus fuerit, ex illo suum formasse mutatis litteris Betyrum, ignotum scilicet geographis nomen. Observet lector fabulam sensim adolescentem. Dederant sacræ litteræ nomen S. Quarti, tacitis dignitate et munere et loco. Addiderunt Græci Christi discipulatum inter septuaginta duos, episcopi dignitatem et ecclesiæ nomen, cui illum præsidem fecerunt. Apostolatum per Hispanias adjunxit Galesinius; apostolatus tempora Dexter distinxit, locum in quo degit, et miracula post mortem patrata apposuit: ex quibus rivulis mendacissimus auctor facturus est fluvium.
[4] [Ex quibus Acta cudit Tamayus,] Quartum Joannes Tamayo Salazar in Martyrologii
Hispani tomo VI, pp. 58 et 59, quasi canis
venaticus prædam summa aviditate arripuit suosque
ad Hispanos transtulit; et quum nulla Acta
conscripta extarent, Tamayus sequentia properavit.
Acta S. Quarti, apostolorum discipuli, episcopi
Berythi et Hispaniarum prædicatoris, confessoris,
ex variis scriptoribus.
Quartus, fidei catholicæ intrepidus insectator,
ab apostolis ad Christi confessionem attractus,
illorum vestigia fidelis servus amplexus, B. Pauli
apostoli doctrinam et itinerum ambages comes
individuus accepit. Sed, cognita S. Jacobi, Hispaniarum
apostoli, morte, Hispanias perrexit, ubi,
verbum Dei per totius regionis urbes seminans,
plurimos ad veritatis cognitionem reduxit; quorum
et aliorum fidelium precibus interpellatus,
Orientem adire compulsus est, ut Paulum magistrum
quantocius ad Hispanias deferret. Annuit
eorum votis beatissimus vir; et continuo Orientem
peragrans magistro suo adhæsit, cui Hispanorum
affectus pro ejus adventu efficaciter propalavit.
Denique, Corinthi sistens cum Paulo, ejus peregrinationes
insecutus est; donec Romam properantes,
ibidem Paulus a Nerone carceribus mancipatus
sanctum virum Hispanias remisit, ut
fidelibus de ejus retentione in vinculis rationem
redderet. Qui iterum Hispanias reversus et catholicis
Pauli commendationes edicens, protinus illi
suos legatos cum muneribus Romam Paulum
visitaturos miserunt. Tunc temporis, B. Quartus
inter Hispanorum cœtus assistens, eorum fidem
roborabat, virtutum semina docebat, vitiorum
contagia damnabat, constantiam in laboribus et
periculis pro fidei confessione habendam exprimebat,
et alia quæ decet bonum pastorem peragebat;
donec soluto a vinculis Paulo et in Hispanias
profecto, illum ibidem recepit et cum eo
totam regionem lustravit, urbes invisit, gregem
visitavit et ecclesias erexit et consecravit, cum
primum episcopus Berythi a sancto apostolo
ordinatus fuisset. Sed, cum Paulus, completo per
Hispanias apostolatus ministerio, iterum Romam
repedare compelleretur, Quartum in Hispaniis
relinquens, per Gallias iter aggressus est. Tunc
sanctus vir Vettonum regionem, qua Salmantica
constituitur, perlustrans et semina fidei effundens,
apud Berelam oppidum, quod postmodum
Bætyrus dictum fuit, ærumnis quassatus, requievit
in Domino, III Nonas Novembris,anno Domini
LXXVI. Cujus sacrum corpus ibidem conditum
per multa secula miraculis claruit.
[5] [nixus auctoribus] Hactenus, ait Tamayus, sancti præsulis Acta, quæ ex superius recensitis scriptoribus delibare potuimus. Quatenus ad topographiam oppidi Barelæ seu Bætyri, videsis Bivarium ad Dextrum, anno 105, n. 4, fol. 103, ubi locum oppidi hujus prope Salmanticam in Vettonibus ex Ptolemæo collocat. Operæ pretium fuerit auctores recensere ex quorum testimoniis S. Quarti Acta Tamayus confecisse se fatetur. Sunt autem sequentes; quorum nomina et scriptorum locos Actis præmisit: Martyrologi ac scriptores, Petrus Galesinius, Usuardus, Beda, Ado, alii, Baronius in Martyrol. Rom. Dionysius Vazquez in Martyrologio castellano. Joannes Lupus in lusitano. Constantius Felicius in Martyrol. italico. Flavius Dexter in Chronico, anno 50, n. 5 et anno 105, n. 4 apud Bivarium. Petrus Equilinus in Catalogo Sanctorum, l. 6, c. 100 et l. 10, c. 16. Rodericus Caro ad Dextrum anno 105. Epistola ad Romanos, c. 16.
[6] [qui ipsum nihil juvant.] De Usuardo, Adone, egimus supra: e quibus una cum Beda nihil haurire potuit quod non manifestum sit ex Epistola ad Romanos, c. 16, nempe S. Quartum apostolorum discipulum fuisse. Baronius utique Græcorum fabulas non repellit, sed de prædicatione Hispanica nihil dicit. Neque ulterius aliquid ausus est Petrus Equilinus (qui est Petrus de Natalibus, episcopus Equilinus), cujus ecce elogium quod de Quarto conscripsit l. 10, c. 16: Quartus, discipulus ex 72 a Christo electis unus fuit, qui sub disciplina postmodum 12 apostolorum claruit, ut abbas Dorotheus tradit. De hoc etiam apostolus ad Rom., c. 16, mentionem facit. Hic episcopus Beryti ab apostolis constitutus exstitit, et officio prædicationis se exercitans apud eamdem civitatem quievit 3 nonas novembris. Nihil ergo ex Petro de Quarti prædicatione in Hispania. Pseudo-Dexter una cum commentatoribus Bivario et Roderico nullius hac in re auctoritatis sunt. Reliqui auctores martyrologi sunt pendentque a Dextro ejusque commentatoribus et a Galesinio; qui, quum solus ante omnes Hispaniæ Quartum dederit apostolum nullumque in quo tanta res nitatur historiæ fundamentum attulerit, sane fidem apud nos non invenit. Et sic patet nullum Tamayi Actis fidem adhiberi posse.
[7] [Cultus S. Quarti certus.] Cultus S. Quarti et antiquus et certus est, Latinis æque ac Græcis proprius, quod martyrologia ac menæa demonstrant. Martyrologiorum elogia supra laudavimus.
DE SANCTO PAPULO MARTYRE IN PAGO LAUREACENSI IN OCCITANIA
SECULO III.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Papulus, martyr in pago Laureacensi, in Occitania (S.)
AUCTORE G. V. H.
§ I. Traditio liturgica ecclesiæ Tolosanæ de S. Papulo.
De sancto Papulo acturis statim a limine ingens occurrit difficultas. Destituimur enim scientia sat clara satque firma rerum a sacnto viro gestarum, [S. Papuli antiqua Acta nulla supersunt.] temporis quo vixit, dignitatis quam obtinuit. Documenta antiqua desunt; Acta S. Papuli authentica aut genuina supersunt nulla. Quidquid enim Actorum S. Papuli nomine venit, vetustatis nota caret. Quare tantas agimur in angustias, ut fateri necessario debeamus in ea nos opinione versari ut, præter Papuli eximiam sanctitatem gloriosumque martyrium præstitumque sancto martyri inde a multis seculis cultum ecclesiasticum, fere nihil de illo tanto rationum pondere probari possit, ut nullus dubitandi locus relinquatur. Quæ non ita accipi velim, ut quis putet jubere me sanctissimæ ecclesiæ Tolosanæ traditiones deseri, quas veneror et amplector, ea tamen reverentia, quæ cum sancto veritatis amore conjungi possit. Sancti enim ac maxime sanctorum Deus veritatis studium amant, non amant creduli cordis levitatem.
[2] [Traditiones ecclesiæ Tolosanæ] Traditiones ecclesiæ Tolosanæ (sub qua urbs sancti Papuli nomine insignita * erat) ex libris liturgicis, templorum ornatu cultusque forma ac solemnitate maxime cognoscuntur. Conabimur ergo ex hujus ecclesiæ usu, quid de sancto Papulo credi possit, fideliter exquirere. — Proprium Sanctorum ex Breviario ecclesiæ archiepiscopalis Tolosanæ modernum, festum indicat die tertio novembris S. Papuli, presbyteri et martyris. In lectione II Nocturni sequentia lego: Papulus sancti Saturnini, primi Tolosanorum episcopi, inter præcipuos discipulus ac socius censetur. Tanta virtute tantoque successu sub hoc fervido apostolo laboravit, ut Saturninus ipsius curæ Tolosanam ipsam Ecclesiam recens natam committere non dubitaverit, dum, pro Christo legatione fungens, peregrinaretur ad prædicandum regni cœlestis evangelium. In ipso loco, qui postea ipsius nomen retinuit, capitis obtruncatione martyrium suum consummavit.
[3] [ex breviariis] Breviarium Tolosanum Stephani Caroli de Lomenie de Brienne, archiepiscopi Tolosani (anni 1784), in festo S. Papuli martyris eadem habet usque ad verba: regni cœlestis evangelium. Deinde pergit sic: Quid fecerit vel quid passus fuerit ad asserendum in his regionibus fidem, non omnino constat; at saltem hoc fidei testimonium sui sanguinis effusione signasse, omnes agnoscunt. In ipso Tolosatium territorio, longe ab urbe unius diei itinere, martyrium consummavit. Officia sanctorum propria ecclesiæ et diœcesis Tolosanæ, jussu Ill. ac Rev. DD. Caroli Antonii de la Roche Aymon, archiepiscopi Tolosani, edita Tolosæ apud Cl. Æg. Le Camus 1744, in festo S. Papuli martyris sequentia tradunt legenda: Papulus, adolescens Antiochenus, cum sancto Saturnino, primo Tolosanorum episcopo, Roma profectus, Tolosam civitatem ire cogitans, Carcassonæ a Carcassonensi judice Ruffino in carcerem ambo conjecti, ope divina ex illo liberati, Tolosam tandem pervenerunt. Illic cum plurimos evangelii face collustrassent, Saturninus, Hispanias petiturus, a Papulo discessit Tolosanumque gregem ipsi commendavit. Dum autem per biennium in illis oris moram facit Saturninus, strenuam operam Papulus tum Tolosæ tum vicinis in locis amplificando Christi gregi navavit. Quamobrem, dum amplificandæ fidei christianæ impensius incumberet, a gentilibus comprehensus contumeliisque ac suppliciis variis affectus, abscissione capitis martyrium complevit, eo in loco qui postea ipsius Papuli nomen retinuit. Caput abscissum, manibus sublatum, ad vicinum fontem angelo duce detulit. Ibi vestigia genuum ac manuum quibus incumbebat capite truncandus, lapidi impressa remansisse dicuntur. In proprio basilicæ Sancti Saturnini Tolosæ (anni 1672) die 3 novembris in festo S. Papuli martyris, in lectionibus secundi Nocturni IV et V, eadem leguntur ad verbum.
[4] [et missalibus,] Missale ad usum ecclesie metropolitane sancti Stephani Tholose, non mediocri diligentia ac studio nuperrime per doctissimum ac sapientissimum Capitulum dicte cathedralis ecclesie Tholose revisum et correctum (1524), continet in natali S. Papuli martyris orationem sequentem: Præsta, quæsumus, omnipotens Deus, ut qui beati Papuli martyris tui atque PONTIFICIS natalitia colimus, intercessione ejus in tui nominis amore roboremur. In Missali Tolosano anni 1490, Petro de Leone archiepiscopo, dicitur S. Papulus PONTIFEX martyr, cum eadem oratione quam modo exscripsimus ex missali anni 1524 in qua vocatur pontifex martyr. Ultra annum 1490 ecclesiæ Tolosanæ traditiones in libris liturgicis prosequi neque nobis licuit, neque presbytero G. Redon, sicut ipse testatur in opusculo historico quod scripsit de sancto Papulo episcopo et martyre anno 1874 [G. Redon, Saint Papoul, évêque et martyr (Castelnaudary 1874).] .
[5] [præsertim ex Missali anni 1490,] Quanti momenti sit testimonium Missalis Tolosani anno 1490 impressi, unusquisque intelliget ex iis quæ in præfatione hujus libri dicuntur, quæque summatim hic referimus, ex laudato opusculo venerabilis viri G. Redon. Petro de Leone necessitas incubuit hujus missalis typis mandandi, quod omnium vota dudum poscebant. Multum enim tunc temporis turbatum fuerat in usu liturgico ac sanctorum mysteriorum celebratione. Missales enim libri, vetustate triti ac laceri, plurimis mendis, oscitantiæ librariorum debitis, scatebant; quædam Officia locis suis mota fuerant. Decrevit itaque archiepiscopus omnem adhibere conatum ad errores corrigendos, et adhibito in auxilium venerabili viro Petro du Rosier, utriusque juris doctore, præposito ecclesiæ Tolosanæ, abbate Montoliensi, concurrente sanctæ metropolitanæ ecclesiæ capitulo, post longam doctamque deliberationem, paravit summo cum ordine Missale conforme missali metropolitanæ ecclesiæ; cunctosque adhortatur parœciarum rectores ut illud adhibeant. Ex quibus patet hoc missale tanta cura tantaque sapientia ordinatum ab archiepiscopo et capitulo Tolosano ipsius ecclesiæ Tolosanæ traditionem circa Papulum accurate reddere. Anno igitur 1490 et diu ante illum annum ecclesia Tolosana Papulum venerabatur Pontificem et martyrem.
[6] [et reliquis monumentis] Pontificem et martyrem Papulum ecclesia Tolosana habebat anno 1622, inscripta hac traditione sua sancti martyris reliquiarum capsæ [Redon, op. cit., p. 33.] , quemadmodum anno 1522 pontificali ornatu fidelium oculis depictam imaginem in ecclesia Sancti Saturnini exposuerat [Ibid., p. 30.] . Anno 1661 Raymundus Daydé edidit “Historiam sancti Saturnini sive Thesaurum incomparabilem ecclesiæ ejus abbatialis Tolosæ” idiomate gallico, ubi Papulum dicit Episcopum tractus Laureacensis *, sancti Saturnini collegam. Tunc quoque S. Martyr repræsentabatur cum mitra et cappa, ornatu episcopali. In libello gallico cui titulus: Antiphonæ et orationes in usum eorum quos devotio fert ad visitandas sacras reliquias quiescentes in insigni ecclesia abbatiali Sancti Saturnini Tolosæ (anni 1762, Tolosæ apud J. H. Guillemette), legitur: Altare in quo requiescit corpus S. Papuli, collegæ sancti Saturnini; et rursus: Extra dictum sacellum scrinium est, ornatum parte sui antica auro, in quo requiescit corpus sancti Papuli, collegæ sancti Saturnini; cujus elevatio facta est anno 1517, hic in scrinio positus 7 aprilis anni 1622, cujus corporis inventio facta est anno 1265. — Antiphona. Iste sanctus pro lege Dei sui certavit usque ad mortem et a verbis impiorum non timuit: fundatus enim erat supra firmam petram. Lex Dei, etc. — Oremus. Domine, qui glorioso sancto Saturnino beatum Papulum collegam dedisti, da, ut in ipso auxilium necessitatis, consolationem afflictionis et potentem apud te intercessorem inveniamus, ut, evangelio quod hi duo sancti nobis prædicaverunt, cordibus insculpto, fidei morumque puritatem conservemus contra errores et vitia seculi hujus, ac,sicuti illi, promissa a te præmia mereamur. Amen. Libellus iste approbatus fuit per Montgazin canonicum, cantorem ecclesiæ Sancti Saturnini ac theologiæ doctorem in universitate Tolosana, die 25 martii 1762, et per F. Bourgez, exprovincialem Dominicanorum et professorem in universitate, die 9 martii 1762. Anno 1880 ecclesiam Sancti Saturnini visitavi, ibique imagines sancti Papuli vidi pontificali ornatu insignitas.
[7] [S. Papulum episcopum et martyrem agnoscunt, sed non constanter.] Ex omnibus quæ hucusque diximus sole clarius apparet per quatuor posteriora secula, scilicet ante annum 1490 usque ad moderna tempora, S. Papulum apud ecclesiam Tolosanam haberi pontificem et martyrem. Quamquam enim ex libris liturgicis pontificis titulus paulatim evanuit, in monumentis tamen pontificis honor perseveravit. Inde ergo a nostro tempore usque ad seculum XV disertissima atque apertissima traditio ecclesiæ Tolosanæ Papulum agnoscit socium S. Saturnini, fidei prædicatorem, martyrem, episcopum. Verum enimvero tantam lucem densæ præcedunt tenebræ neque ullo modo hujus ecclesiæ traditiones antiquiores ad Papulum usque sequi licet. Lectiones breviarii supra allatas desumptas scimus ex Actis S. Papuli compositis a Bernardo Guidonis ex sermone quodam, ait, Flavii Anselmi monachi Beccensis. Qualiscumque ille Flavius Anselmus fuerit, de quo postea sermo recurret, seculi XIII auctor est. Quidquid itaque de Papulo ex scriptis monumentis scitur, supra seculum XII non ascendit. Jam vero ex his Actis testimonium disertum pro Papuli episcopali dignitate hauriri nequit. Fatendum tamen est ea narrari de Papulo quæ faciant ut haud temere credatur episcopus fuisse. Dicitur enim sanctus Saturninus in Hispanias profecturus Tolosam civitatem ac Tolosani territorii regionem in Christo regendam Papulo commendasse, quam hic strenue rexisset, verbum Dei populis prædicando et sicut bonus pastor super oves sibi creditas vigilando. E quibus verbis haud inepte concludere quis potest S. Papulum episcopali ordine insignitum fuisse. Utrum Flavius Anselmus eumque secutus Bernardus Guidonis ex scriptis documentis, an ex orali traditione hominum, an vero ex rationibus congruis quidem sed non certis hauserint ea quæ S. Papulo pontificalem honorem adscribere videntur, nos utique latet, ac semper puto latebit. Quapropter haud mirum videri debet, ecclesiam Tolosanam traditionis suæ fortassis non ita antiquæ, tenaciorem non fuisse ac tandem desiisse in sacra Officii recitatione publicisque precibus pontificali honore Papulum martyrem decorare. Quo factum est ut sancti Papuli, socii sancti Saturnini, pontificalis dignitas in ancipiti quæstione versetur.
[8] [In aliis adjunctis S. Papuli multa dubia.] Pari modo plura sancti Papuli adjuncta, generis scilicet, temporis et locorum, in dubium vocari cœperunt. Vita Bernardi Guidonis Papuli genus Antiochia ducit, facit præfecti urbis filium, unicum patri suo, adhærentem beato Petro apostolo, cum eodem Romam profectum, missumque cum Dionysio et Saturnino in Galliam. Ad Carcassonense forum et carcerem una cum Saturnino ducit, deinde Tolosam. Qui quum inseparabiliter Saturnino adhæreret, ab eo tamen separatus fuit, et ecclesiam Tolosanam ejusque territorii regionem a beato Saturnino accepit regendam. Quo pastorali munere dum sedulo fungeretur, gladio capite cæsus est, in loco territorii Tolosani ubi petra monstrabatur, in qua genuum ac manuum martyris impressa vestigia cernebantur; monstrabatur quoque fons quo abscissum caput ipse martyr deportaverat. Quam narrationem quum sancta ecclesia Tolosana deinceps propagasset, paulatim imminuere ac tandem maxima ex parte omittere visa est, ut lectori facile constare potuit ex lectionibus breviarii supra a nobis allatis. Nunc ecclesia Tolosana honorat Papulum presbyterum ac martyrem, sancti Saturnini discipulum ac socium, qui ab eo commissam habuit ecclesiam Tolosanam et capitis obtruncatione martyrium consummavit in loco qui ejus nomen retinet. — Quid ergo sentiendum est de illis qui, traditionibus Tolosanæ ecclesiæ seculi XVI arctius inhærentes, Papulum S. Saturnini socium atque in episcopali dignitate collegam proclamant? Dico illos jure suo facere, quippe quorum sententiam nemo adhuc refutaverit, dummodo tamen ne prætendant ea quæ pie credi possunt pro invicta veritate obtrudere; nam et Sanpapulenses suam traditionem habent, de qua postea agemus, quæ S. Papulum nec pontificem nec presbyterum, sed simpliciter levitam agnoscit, quamquam anno 1553 S. Papulum adhuc venerabatur pontificem et martyrem, juxta Breviarium Tolosanum [Redon, op. cit., p. 31.] .
[Annotata]
* St-Papoul (dépt Aude).
* Lauraguais.
§ II. De Actis S. Papuli; de oppido Sancti Papuli; de reliquiis et cultu.
[De sancto Papulo scripsit Flavius Anselmus] Acta sancti Papuli conscripsere multi; sed antiquorum nemo, cujus quidem scripta ad nos pervenerint. Primus ac præcipuus Actorum S. Papuli scriptor haberi debet Flavius Anselmus, monachus Beccensis. De hoc Flavio Anselmo egerunt Daniel Papebrochius in Actis Sanctorum mensis Maii, scilicet in Commentario prævio ad Vitam S. Berengarii conscriptam a Flavio Anselmo monacho Beccensi [Ad diem 26, Act. SS., tom. VI Maii, p. 447.] et Annotato a [Ibid., p. 449.] , et Mabillon in Seculo VI Benedictino, ad Vitam ejusdem S. Berengarii [Act.SS.O.S.B., sec. VI, part. II, p. 773.] . Fuerunt qui putarent hunc Flavium Anselmum esse ipsissimum S. Anselmum, abbatem Beccensem et postea Cantuariensem archiepiscopum. Apud Menardum, libro II Observationum, ad hunc diem 26 maii dicitur hic Flavius Anselmus, Vitæ S. Berengarii auctor, esse S. Anselmus Cantuariensis, qui superstes fuit sancto Berengario. Superstitem fuisse S. Anselmum sancto Berengario verum est, nam eodem anno 1093 quo hic ad cœlum transiit, ille in cathedram Cantuariensem ascendit, et vitam clausit anno 1109. Sed S. Anselmus nunquam legitur Flavius Anselmus. Deinde hic Flavius dicit se venisse ad monasterium S. Papuli post mortem S. Berengarii; sanctus vero Anselmus nusquam legitur jam archiepiscopus illuc venisse. Neque, si tunc scripsisset, monachum se Beccensem appellaturus fuisse videtur. Quæ rationes, a Papebrochio allatæ, nos quoque impediunt quominus hunc auctorem eumdem esse cum S. Anselmo credamus. Mabillon cum Papebrochio stat; insinuat tamen rationem ob quam aliqui fortasse dicent vere S. Anselmum indicari: aliquando enim sanctus Doctor signabat simpliciter F. Anselmus (frater Anselmus), etiam quum jam archiepiscopali præfulgeret honore; et ideo unicuique liberum ea de re judicium permittit. In codicibus nostris Vitæ S. Papuli quam Bernardus Guidonis in Sanctorale suum intulit, non frater Anselmus sed Flavius scribitur Anselmus; quem alium fuisse a sanctissimo archiepiscopo judicamus, opinamurque esse eumdem illum qui Vitam S. Berengarii conscripsit, ac fortasse eodem ferme tempore, cum ad monasterium S. Papuli venisset et officiosissime exceptus fuisset, uti ipse in prologo Vitæ S. Berengarii scribit. Hunc crediderim quasi in gratiosissimi hospitii compensationem optimis monachis, suisque e Benedicto fratribus, tutelaris sancti Papuli Vitam ordinasse..
[10] [seculo XIII,] Quod si sciremus quo tempore vixerit Raymundus, abbas S. Papuli, cui Vitam S. Berengarii inscripsit, de ætate quoque hujus Flavii Anselmi certiores essemus. Duo enim monasterio S. Papuli præfuere Raymundi: unus sub quo S. Berengarius vixit, Raymundus I [Gallia Christ., t. XIII, p. 299.] , qui legitur anno 1068 interfuisse concilio Tolosano et anno 1071 (VIII cal. decembris) electioni abbatis Soricinensis; alter Raymundus II [Ibid., p. 301.] de Althinaco, qui floruit seculo XIII mediante. Auctor in prologo Vitæ S. Berengarii dicit: Suscepi igitur onus impositum a vobis et juxta quod accepi a quamplurimis viris, qui quod dixerunt oculis conspexerunt, memoriæ litterarum contradere curavi. Sed illud curavi correctio est Menardi; manuscriptum enim tum Papebrochii, tum Mabillonii habebat curaverunt. Ut autem notat Papebrochius, etiamsi curaverunt, quod est in manuscripto, retineas, nihilominus librarii error est admittendus, nam tunc necessario requiritur conjunctio et, sc. oculis conspexerunt et memoriæ litterarum contradere curaverunt. Ego vero haud facile admiserim tantum errorem, quantus esset curaverunt pro curavi: multo facilius potuit signum conjunctionis et excidisse, et ideo curaverunt legendum putarem. Quod qui fecerit, illico patet Flavium Anselmum non necessario a coævis S. Berengarii audivisse testem auritum quæ scripturus erat, sed legisse et ex eorum schedulis in suum opus transtulisse. Unde sequitur Raymundum cui opus suum inscripsit, non esse necessario Raymundum I, sed multo magis vero simile fit fuisse Raymundum II: et sic tandem scriptoris ætas ad medium seculum XIII retrahitur, et Vita S. Papuli a Flavio Anselmo monacho Beccensi scripta seculi XIII fetus esset.
[11] [invento corpore sancti Papuli,] Est præterea aliquid quod ad ita judicandum impellere possit. Quæri enim potest quid causæ fuerit cur ista tempestate nova Vita S. Papuli cudenda videretur. Seculo XI nihil occurrit, quod sancti martyris memoriam instaurare possit, seculo autem XIII factum celeberrimum omnium Tolosanorum ac præsertim Sanpapulanorum animos commovere potuit atque utrisque S. Papuli memoriam renovare. Anno enim Domini 1265, nonis octobris, inventa fuerunt in ecclesia S. Saturnini Tolosæ quatuor sepulchra sanctorum, scilicet Silvii et Hilarii, et Honorati et Papuli martyris, juxta sepulchrum prothopræsulis et martyris Saturnini. Hæc verba desumpta esse ex libro Præclara Francorum facinora ait G. de Catel [Mémoires de l'histoire du Languedoc, (à Tolose 1633), p. 825.] et referri a Bernardo Guidonis in Chronico Paparum et in Vita Clementis IV et in Chronico Martiniano. Liber qui incipit Præclara Francorum facinora [Cfr. de Catel, Histoire des comtes de Toulouse. Appendix, p. 111 – 155 (1623); Historiæ Francorum Scriptores (F. Du Chesne), tom. V. p. 764 – 792 (1649).] excerptus ut ex libro Bernardi Guidonis qui inscribitur Flores chronicorum; correspondet autem annorum periodo decurrenti ab anno 1202 ad annum 1311, et repræsentat unum ex prioribus exemplaribus Florum, quibus suus auctor non semel manum deinceps adhibuit [Delisle in opere gallico: Notitia manuscriptorum Bernardi Guidonis, n. 57.] ab anno 1311 usque ad annum 1331 [Ibid., n. 13.] . Chronicon Martinianum intellige ipsos Flores chronicorum. Hac S. Papuli inventione facta, non potuit non commoverifidelium pietas; et, inventorum sanctorum nominibus per ora populi volitantibus, opinari licet a monachis Sancti Papuli preces fuisse directas ad Flavium Anselmum a quo paucis ante annis Berengarii sui Vitam acceperant, ut patroni quoque sui Papuli renovatam felicissima corporis inventione memoriam scripta nove Vita consolidaret. Cui petitioni morem gesserit Flavius Anselmus, conscripto panegyrici sermonis forma S. Papuli encomio, ex quo postea Bernardus Guidonis præsentem quam ex ejus Sanctorali edimus Vitam hauserit. Non enim verum est quod dicit G. de Catel, Vitam scriptam ab Anselmo referri a Bernardo Guidonis, sed Bernardus Vitam Papuli composuit ex iis quæ scripsit Anselmus. Ita enim omnes tres codices quos contulimus, uti infra videbitur..
[12] [ex traditione orali et ex documentis apocryphis,] Quæstio magni momenti, sed responsi difficilis, hoc loco movetur: ex quo fonte hanc de Papulo narrationem Flavius Anselmus hauserit. Localem Sanpapulanorum traditionem in ore populi et monachorum viventem facile agnoscas pro iis quæ in fine narrantur, de lapide scilicet in quo genuum manuumque martyr consummandus miraculosa vestigia reliquerit, de fonte quo caput abscissum manibus portans perrexerit. Corpus translatum Tolosam, caput autem saltem ex parte in loco martyrii servatum unusquisque noverat. Quæ vero de societate ac collegio sancti Saturnini scribit, ex traditione orali an ex scriptis documentis hauserit, dijudicare nemo valet: ea tamen quæ ortum Papuli Antiochenum, sancti Petri societatem iterque Romanum spectant, vix dubito quin ex apocryphis documentis desumpserit. Ea enim licet vera esse possint, vetat tamen prudentia, innumeris fabulis ad summam cautelam coacta, quominus absque idoneo auctore credamus.
[13] [et propterea fide varia.] Hinc alia nascitur quæstio, quamnam scilicet fidem hæc S. Papuli sive Vita sive Acta mereantur. Cui satisfieri uno responso non potest. Quæ enim auctor ejusve æquales oculis viderant, summam proculdubio fidem merentur. Talia sunt inventum Tolosæ sancti viri corpus, servatum in oppido S. Papuli ejusdem martyris caput, manuum genuumque impressa lapidi vestigia, omnium adspicientium oculis manifesta, et maxime ipsius Papuli perfectum in eo loco martyrium, cujus documenta etiamsi exarata in chartis fortasse deessent, stabat omnibus chartis validius monumentum, monasterium scilicet ipsumque a beato martyre nuncupatum S. Papuli oppidum. Ipsius martyris cum beato Saturnino societas discipuli ac collegæ, præter ipsam traditionem hominum, non mediocriter confirmatur ex loco sepulturæ prope Saturnini sepulcrum, una cum tribus aliis primorum temporum episcopis, Saturnini successoribus. Reliqua quæ de sancto Papulo narrantur parem fidem non inveniunt. Aliqua vix in dubium vocari possunt, qualis est prædicatio fidei per regionem Tolosanam; alia multo magis dubia, qualis est ortus Antiochenus, Petri discipulatus, iter Romanum, atque iter Roma Tolosam: et in his rursus distinguendum est. Nisi enim fallor, facilius credi potest ea pars itineris quæ Galliam attingit, quam quæ præcedit. Quamquam enim neque ego, neque alius quispiam certa documenta afferre queat quæ Carcassonensem carcerem atque ibidem factas a Rufino interrogationes stabiliant, quum tamen iis quæ certa sunt propius adhæreant atque omnino vero similia sint, absque cordis levitate credi posse videntur. Sed priora illa, etiamsi ficta esse non pronuntiem, vere tamen non assero.
[14] [Ejus opus repertum fuit in oppido Sancti Papuli.] Dolendum sane est sermonem illum Flavii Anselmi ex quo Vitam S. Papuli Bernardus Guidonis hauserat, non esse præ manibus; vel, ut melius mentem meam exprimam verbis, dolendum est Sermonem illum de sancto Papulo quem præ manibus habemus, auctoris Flavii Anselmi nomen non præferre. De illo tamen Sermone hic nobis agendum necessario est. Dominus H. Hennet de Bernoville anno 1863 Parisiis opusculum cui titulum præfixit Miscellanea spectantia diœcesin S. Papuli, gallico idiomate edidit. Narrat auctor sibi bibliothecam Castelli S. Papuli componenti in manus venisse codicem manu scriptum initio seculi XV. Codex sic inscribitur: Sylloge Actorum præcipuorum diœceseos S. Papuli. Quo in codice inter alia documenta, quorum partem edit, reperisse se dicit Vitam S. Papuli satis prolixam, ejusdem Vitam breviorem, et eamdem Vitam in tres lectiones divisam. Quæ omnia ex eodem opusculo postea referemus. Nunc agendum de illa Vita prolixa. Vita illa Sermo potius de sancto Papulo quam ejus Vita dicenda est. Incipit a nomine Papuli explicando, more illo insipido atque affectato qui seculo XIII satis convenit. Judicet lector. Papulus est pastoris pullus, pastus pullus, pauper pullus, pascens pullos. Legendam Auream legi dixeris. Deinde Vita Papuli multo cum verborum circuitu narratur, interpositis concionibus; ac tandem in exhortatorium sermonem desinit, atque oratione ad Dominum Jesum concluditur. Venerabilis vir G. Redon in opusculo supra citato declarat, p. 5, opinari se Petrum Soybertum, episcoporum S. Papuli duodecimum, qui vixit circa medium seculum XV, hujus Vitæ esse auctorem. Documenta codicis a Petro esse collecta et totam syllogen sive scribente Petro sive scribi jubente in hunc codicem coaluisse, non negaverim; verum non video prædictam Vitam ipsi Petro auctori esse adscribendam.
[15] [Quem sequitur Bernardus Guidonis, sed non cæce.] Ex Bernardo Guidonis certo scimus conscriptum fuisse sermonem de sancto Papulo a Flavio Anselmo, monacho Beccensi, ex cujus sermone Bernardus suam Papuli Vitam hausit. Sermo ille si quo loco conservatus fuit, apud Sanpapulenses debuit conservari; et ideo fateor opinari me hunc de Papulo sermonem anonymum, illi potius esse adjudicandum qui scitur similem sermonem composuisse, quam Petro, qui illum suo codici inseruit. Fere omnia quæ brevior Vita Bernardi Guidonis continet, hic reperiuntur; et præterea unus anachronismus, quem Bernardus, vir doctissimus, non potuit non videre, et sollicite vitavit, narrationem prætereundo. Operæ pretium est anachronismum satis lepidum, cum lectore communicare. Auctor sermonis Papulum cum Saturnino ad tempora refert apostolica; designatos a Petro, apostolorum principe, tempore Clementis ducit in Gallias ad urbem Arelatensem, quæ juxta auctorem olim prædicante Trophimo, apostolorum discipulo, fidem susceperat, sed nunc ad vomitum rediens Christum reliquerat et paucis exceptis idola colebat. Jam vero de urbe Arelatensi ab orthodoxa fide declinante ad prava dogmata primum in historia agitur circa annum 258, quum Marcianus episcopus Novatiani impietatem secutus est. De hac Marciani hæresi auctor aliquid inaudire debuit, nisi quis mendacem hominem gratis ex ingenio finxisse dixerit. Sciebat ergo Arelatensem ecclesiam in fide vacillavisse; et quia audiverat, aut putabat, Saturninum, quem apostolis coævum habebat, illuc ivisse eo tempore, non potuit aliam defectionem a fide agnoscere nisi ad cultum idolorum: et sic factum seculi tertii ad primum seculum transportavit. De itinere Arelatensi deque ecclesia illa per Saturninum et Papulum ad orthodoxam fidem reducta, nulla fit a Bernardo Guidonis in Vita Papuli mentio. Si ergo is sermo de quo agimus Flavii Anselmi est, ex quo Bernardus Vitam Papuli traxit, laudandum est viri judicium, qui de itinere Arelatensi siluerit. Siluit pariter de itinere Nemausensi et de assumpto Honesto. Nimirum partem Papuli nullam in hac re agnovit.
[16] [Oppidum a sancto Papulo nominatum.] Sed operæ pretium est maximum S. Papuli monumentum speciali cura tractare, oppidum videlicet tanti viri nomine insignitum. Situm est oppidum S. Papuli, gallice Saint-Papoul, juxta divisiones Galliarum modernas, in circumscriptione Aude, districtu Castelnaudary, a qua urbe versus eurum decimo milliario distat, habens incolas quingentos super mille. De eo sequentia leguntur in Gallia Christiana. Vetus monasterium S. Papuli urbi nomen indidit, quæ a Tolosa cis Garumnam leucis novem distat, una a Castro-novo Arrü (Castelnaudary), oppido ejusdem diœcesis et pagi Lauracensis in Volcis primario (Lauraguais), sub archiepiscopatu et Parlamento Tolosano. Hic locus primum suscepit Christum in sanguine B. Papuli, socii S. Saturnini, episcopi Tolosani, et in loco martyrii postea capella ædificata fuit, quæ sic mansit per multa tempora sub baptismali cura; gradatim vero accrevit possessio, et tempore Pipini regis hæc basilica statum suscepit monachalem; Caroli autem Magni devotione, ut tradunt, ædificia et septa fuerunt dilatata. Et proinde in notitia monasteriorum, quæ Ludovico Pio Augusto ex decreto conventus Aquensis, habiti anno 817, militiam regi, dona aut solas orationes debebant, in Tolosano memoratur monasterium S. Papuli, quod exeunte seculo X abbatiæ Sancti Victoris Massiliensis subditum est… Primum … parochia fuit; inde per quadringentos annos aut circiter sub abbatiali regimine directa, per papam Johannem XXII ab ecclesia Tolosana distracta, in episcopalem sedem mutata est, Avenione in consistorio publico … anno 1317 … remanente statu monachali, ut ex bulla institutionis videre est [Gallia Christiana, tom. XIII, p. 299.] .
[17] [Corpus S. Papuli Tolosæ inventum:] Corpus S. Papuli post gloriosum beati martyris triumphum Tolosam translatum fuit, capite servato in loco martyrii; qui postea ejus nomen obtinuit. Annus translationis non tantum ignotus est; verum ignoramus insuper utrum statim post martyrium, an et quo seculo post. Scimus autem, ex G. de Catel [Loco supra (num. 11) citato ex Catel, Mémoires de l'histoire du Languedoc.] , in libro qui incipit “Præclara Francorum facinora” sic legi: Anno Domini MCCLXV, nonis Octobris, inventa fuerunt in ecclesia Sancti Saturnini Tolosæ quatuor sepulchra sanctorum, scilicet Silvii et Hilarii, et Honorati et Papuli martyris, juxta sepulchrum prothopræsulis et martyris Saturnini. Quorum SS. Silvius, Hilarius et Honoratus episcopi sunt Tolosani. Honoratus successit sancto Saturnino, Honorato Hilarius, Hilario Rhodanius sive Rhodanusius; qui, ab arianis in exilium actus, in exilio mortuus est. Rhodanio successit Silvius. De quo in Actis sancti Saturnini [Apud Ruinart, Acta martyrum sincera (edit. Amstelædami 1713), p. 132.] : Episcopatum supradictæ (Tolosanæ) urbis indeptus (Silvius), pulchram et speciosam basilicam magnis sumptibus parans ad venerandi martyris (Saturnini) transferendas illuc reliquias, ante consummationem cœpti operis recessit e seculo. Post cujus obitum sanctus Exsuperius in summum sacerdotium cooptatus … basilicam quam decessor suus fideliter inchoaverat, instantissime consummavit et feliciter dedicavit. Qui cum transferre illuc sancti martyris reliquias, non pro sua incredulitate, sed pro ipsius honore dubitaret, admonitus per quietem est ne infideliter negligeret quod fideliter credidisset: nullam fieri vel diminutione cinerum vel commotione membrorum spiritibus injuriam; quia manifesta res esset hoc martyribus proficere ad honorem quod profuisset credentibus ad salutem. Statimque tali visione firmatus, religiosis imperatoribus precem detulit, ac sine mora ulla quod tam pie poposcerat impetravit, ut translatas ad basilicam omni studio præparatam sancti viri reliquias, non tam temeraria violaret audacia quam ambitiosius venerantis coleret obsequela. Translatæ fuerunt sacræ Saturnini reliquiæ circa annum 405 [Histoire de S. Saturnin par l'abbé A. S. (Toulouse 1840), p. 37.] . Tunc igitur cum Hilario, Honorato et Silvio prope S. Saturnini novum sepulcrum S. Papuli ossa deposita esse opinor, quem primo juxta sanctum Saturninum, in priore adhuc sepulcro quiescentem, humatum fuisse existimare quis possit. Ubi fortassis Honorati quoque et Hilarii corpora tumulata fuerant. Si enim tanta piorum devotio ferebatur ad sepelienda suorum corpora juxta sanctum Saturninum, ut locus omnis tumulatorum corporum multitudine esset impletus, ut prædicta S. Saturnini Acta testantur, quanto majori studio curaverint fideles sanctorum præsulum exuvias mortales, ac præsertim sacrum corpus Papuli martyris, qui ipsius Saturnini socius fuerat ac collega, juxta protopræsulis tumulum tumulanda?
[18] [quo quando translatum haud certo scitur.] Potuit tamen res aliter accidisse. Nam imprimis ignoramus uter prius vita excesserit, Papulus an Saturninus; ac, si apocryphorum narrationibus veri aliquid inest, videtur Papulus ante Saturninum martyrium fecisse. Quo in casu sane juxta Saturninum sepultus non fuit; sed potius credi debet in loco martyrii sepulcrum invenisse: unde etiam melius intelligitur servatus loco honor ob martyris corporaliter ibi quiescentis memoriam. Deinde quum tam religiosus timor animos hominum teneret, ut martyrum ossa tumulata commovere non auderent (uti manifestum est ex ipsis S. Saturnini Actis, ubi legitur sanctus Hilarius prædecessoris sui Saturnini ossa contingere non fuisse ausus), credere nemo potest, si alibi tumulatus fuerat Papulus, ausos fuisse fideles sacra ossa movere. Postquam vero cœlestis vox Exsuperium meliora docuisset et sanctus vir Saturninum in novam basilicam transtulisset, tunc enimvero credibile est sacrum discipuli corpus ad latus sancti magistri fuisse transportatum, ipso fortasse id agente Exsuperio. Verum, quo tempore factum sit etsi ignoramus, factum esse constat, ex inventione supra relata. Quum vero abscissione capitis S. Papulus martyrium fecerit, facile intelligitur caput in loco martyrii permansisse ad solatium istorum hominum, martyre suo ac patrono ægre carentium, quamvis (uti postea patebit) pars saltem aliqua capitis Tolosam translata sit. In Proprio sanctorum basilicæ S. Saturnini (anni 1672), die 3 Novembris, in lectione VI dicitur corpus sancti Papuli, conditum in marmoreo tumulo, diu jacuisse apud ædem S. Saturnini, donec ex eo multis post annis una cum corporibus sanctorum antistitum Tolosanorum Honorati, Silvii, Hilarii, inventum est. Cui ad amussim concordant Officia Sanctorum propria ecclesiæ et diœcesis Tolosanæ jussu Illmi ac Revmi DD. Caroli de Montchal, archiepiscopi Tolosani, recognita et denuo in lucem edita anno 1647.
[19] [Corporis S. Papuli translatio,] S. Papuli reliquiarum varias translationes, inventiones atque elevationes sic enuntiat Breviarium Tolosanum anni 1784: Lectio II. Multo tempore post sancti Papuli mortem, memoriæ ejus celebritas induxit ut circa ejus sepulcrum ædificaretur primum ecclesia, deinde prope ipsam monasterium, S. Pauli et S. Papuli nominibus designatum, de quo temporibus Ludovici Pii mentio habetur. Populorum concursus ad hunc locum initium dedit primum vico, deinde urbi hujus nomine insignitæ, in qua Joannes Papa vigesimus secundus sedem episcopalem erexit, abbatiam convertens in episcopatum. Sancti Papuli solemnitas ex veteri consuetudine celebratur die tertia Novembris. — Lectio III. Corpus sancti Papuli a sepulturæ suæ loco Tolosam translatum est et in basilica Sancti Saturnini depositum, ubi usque nunc a fidelibus colitur. Tertio decimo seculo prope sancti Saturnini tumulum inventum est; sexto decimo ineunte, e terra solemniter levatum, die vigesima quarta martii. Anno vero millesimo sexcentesimo vigesimo secundo, in capsa argentea delatum, in conspectum et cultum populorum expositum est. Caput ejus in ecclesia cathedrali urbis ejus nomine vocatæ ad hunc usque diem religiosissime asservatur. Hinc ergo discimus: 1° Translationem ab oppido moderno Sancti Papuli Tolosam; qua de re ultra conjecturas ire nefas. Nostras supra exposuimus. 2° Inventionem seculo XIII, de qua supra egimus, quæque facta est anno 1265, die nonarum Octobrium. 3° Elevationem seculo XVI ineunte. 4° Elevationem ac translationem anni 1622. 5° Conservationem capitis in oppido Sancti Papuli usque ad annum saltem 1784. — De quibus sequentia.
[20] [inventio et] Inventionem factam seculo XIII accidisse nonis Octobribus anni 1265, testatur Catel supra laudatus. In libro “Præclara Francorum facinora” legitur: Anno Domini MCCLXV, nonis Octobris, inventa fuerunt in ecclesia Sancti Saturnini Tolosæ quatuor sepulchra sanctorum, scilicet Silvii et Hilarii, et Honorati et Papuli martyris, juxta sepulchrum prothopræsulis et martyris Saturnini. Anno autem 1420 tumulus S. Papuli apertus fuit, et sacræ reliquiæ solemni pompa per urbem ductæ ac per duos dies publicæ venerationi expositæ, ac rursus sepulcro inclusæ: quod probatur instrumento quod sequitur, ex Archivis Sancti Saturnini, e libro qui vocatur “Reliquiarum Authenticum.” Anno Domini 1420 et 15 mensis aprilis, Ludovico delphino, Franciæ regis filio unico, regnum regente et domino Tulione de … decretorum doctore, diocesis Lemovicensis, istius sacri cœnobii abbate, fuit apertum istud vas sancti Papuli martiris perque altare p[rout] nunc est fieri non potuit aliter et sacræ reliquiæ fuerunt portatæ cum processione generali totius civitatis ad domum communem, et ibidem fuit celebrata missa solemnis, et sacræ reliquiæ ostensæ ibidem populo, et subsequenti die quanta mora fuerunt repositæ prædictæ reliquiæ in præsenti tumulo, præsentibus religiosis viris: domino Stephano Reynald licentiato et p. regis. l. baculario … nec non discretis viris…
[21] [variæ] Ex eodem Authentico hæc Tolosæ descripsimus: Anno Domini 1517, die 25 mensis martii, quæ erat Annuntiatio B. Mariæ virginis, elevatæ et in capsa argentea fuerunt positæ reliquiæ S. Papuli per reverendissimos in Christo patres dominos Laurentium Alormandi Gratianopol[itanum], Ludovicum de Narbona, Vaberensem episcopos, alterum Laurentium Alormandi S. Saturnini abbatem, Joannem Dupuy abbatem Sancti Uberii assistentem, et præsentibus præsidentibus et aliis consiliariis curiæ Tolosanæ, nobilibus viris dominis Tolosæ capitulariis, domino judice majore et aliis quoque plurimis curiæ senechalli consiliariis et partitantibus bajulisque et superintendentibus tabulæ gloriosorum Apostolorum dictæ S. Saturnini Tolosanæ Ecclesiæ. — Deposalis not. reg. — Dosodio. Quo pertinet sequens instrumentum ex eodem Authentico, confectum, ut patet, pridie elevationis prædictæ, anno 1517, 24 martii. Fuit opertum vas lapideum in quo erat corpus beati Papuli: et in illo fuit repertus lapis quidam vocatus losa, in quo erant descripta verba sequentia:
CORPUS BEATI PAPULI:
et unus parvus coffretus frustis clavis clausus, in quo erant ossa dicti sancti Papuli, et portatus supra altare sancti Saturnini.
[22] [elevationes.] Reliquiæ sancti Papuli in capsa argentea anno 1517 die 25 martii depositæ, inde extractæ ac rursus eo depositæ fuerunt die 3 octobris, anno 1621, ut colligitur ex instrumento sequenti quod in Authentico prædicto reperitur: Anno ab incarnatione Domini 1621 et die penultima octobris, reverendissimo in Christo DD. Ludovico de Nogaret cardinale de Lavalette, abbate hujus sacræ Ecclesiæ, pro felici in hanc urbem adventu christianissimi Ludovici decimi tertii, Dei gratia Francorum et Navarræ regis, hæc capsa a vetustate et ærugine est mundata et in ea ut prius reliquiæ beati Papuli, sancti Saturnini socii, sunt repositæ. In horum fidem subscripsimus: Delary canonicus. — Thibault canonicus. — Debus præbendatus hujus ecclesiæ scripsit — … bart Sextus sacrista.
[23] [Reliquiarum ultima recognitio.] Tandem authenticitas reliquiarum sancti Papuli in æde S. Saturnini Tolosana quiescentium confirmatur sequenti instrumento ex iisdem S. Saturnini archivis: Anno Domini 1846, die vero 27 mensis octobris, nos commissarii infrascripti deputati a DD. Paulo Theresia Davide d'Astros, archiepiscopo Tolosano, ad visitandas thecas in quibus asservantur reliquiæ quibus gaudet insignis ecclesia S. Saturnini Tolosæ, reperta theca in qua sacræ reliquiæ sancti Papuli martyris, socii sancti Saturnini, ab antiquis temporibus quiescunt, certioresque facti de ipsarum authenticitate tum ipso tumuli statu tum lectione instrumentorum in ipso repertorum, sacras reliquias in novum tumulum reposuimus, quem necnon et præsentes litteras sigillo DD. Archiepiscopi consignavimus. — Feral can. secret. — P. Berdoulat. Instrumenta a nobis allata ex archivis Ecclesiæ S. Saturnini, nobiscum communicavit pro humanitate sua vir doctus et pius e clero sancti Saturnini, Dominus Charbonnel, mense januario anno 1880. Cui pro insigni in sanctos studio et eximia caritate nobis exhibita, sancti Papuli causa Tolosam adeuntibus, ex animo gratias agimus.
[24] [Caput S. Papuli olim in oppido Sanpapulensi, nunc Tolosæ.] Jam agendum est de capite sancti Papuli martyris, quod anno 1784 in oppido Sanpapulensi adhuc servabatur, teste breviario Tolosano supra allato. Paucis annis ante diœcesin Sanpapulensem suppressam sacrum caput in loco martyrii adhuc permansisse patet etiam ex hymno breviarii Sanpapulensis, cujus duæ strophæ, citatæ ab Hennet de Bernoville, in Miscellaneis sæpe citatis [P. 100.] probant tum corpus S. Papuli fuisse Tolosæ, caput in oppido synonymo.
Felix Tolosa, quæ tuis
Dudum repostum mœnibus
Corpus recondis martyris,
Ingens tibi factum decus.
Et tu beata, quæ Patris,
Gens nostra, servas verticem,
Si, quem patronum nunc colis,
Illum sequaris et ducem.
Nunc autem corpus et caput requiescunt in ecclesia
Sancti Saturnini Tolosæ. Quo quando sacrum cranium
translatum fuerit, haud ita accurate discere
potui, ut translationis annum diemque assignare
liceat. Ex notis tamen a venerabili viro Charbonnel
mihi communicatis idiomate gallico, scire licet
anno 1807 Tolosæ in ecclesia Sancti Saturnini
repertas fuisse plures partes cranii sancti Papuli.
Etenim in Processu verbali confecto in recognitione
reliquiarum prædictæ ecclesiæ anno 1807,
mentio fit corporis S. Papuli, collegæ sancti Saturnini,
in capsa cooperta laminis cupreis deargentatis
et reliquiarum ejusdem sancti contentarum in
quadam capsula. Processus verbalis paginis 15 et
16 legitur: Invenimus in capsula plures partes
notabiles cranii S. Papuli, uti constat ex nota
inscripta in folio membraneo posito in eadem
capsula. Ejusdem processus verbalis pagina 19
mentio fit duorum ossium S. Papuli in alia capsula
inventorum. Quibus si addas brachium unum in
oppido Sanpapulensi asservatum, teste Hennet de
Bernoville [Op. cit., p. 100.] , omnia quæ de reliquiis S. Papuli
ad nostram venere notitiam, cum lectore communicavimus.
§ III. De sancti Papuli miraculis et cultu apud Sanpapulenses.
[De miraculis in ipso martyrio;] Prima S. Papuli miracula in ipsius gloriosa morte patrata narrantur. Abscissum enim caput, manibus propriis acceptum, ad fontem vicinum deportasse legitur, atque ibidem deposuisse. Sic legitur in Vita Bernardi Guidonis, nulla scaturientis repente fontis mentione facta. In longiore illa Vita sive Sermone de quo supra egimus, res illa paulo aliter narratur: Capite abscisso, in terra fons vivus aquæ scaturivit, qui usque in hodiernam diem manet, quo sanctus martyr post decollationem caput ipsum manibus portans, ductu divino, angelorum ministerio pervenit, quoque eum (sic) deposuit. Portato igitur propriis Papuli manibus capiti alterum prodigium scaturientis fontis adjicitur. Utriusque miraculi fides penes auctores esto. Mihi enim uti negare alterutrum non est animus, sic ad asserendum major requiri videtur auctoritas quam præsentium Vitarum et popularis traditionis auræ.
[26] [de lapide servante vestigia martyris] Majorem fortasse fidem inveniat aliud miraculum in morte sancti martyris factum, impressa scilicet lapidi genuum manuumque martyris vestigia. Petra enim illa tunc quum scriberet Bernardus Guidonis sub altari ecclesiæ Sancti Papuli adhuc videbatur, in qua aliqua vestigia manifesta patebant. In longiori Vita disertissimis verbis idem miraculum asseritur: Videns tamen apparitorum gladium, super lapidem antepositum manus et genua defixit, in quo ad perpetuam martyris gloriam manus et genuum vestigia impressione evidente mox remanserunt. Quare difficile sit negare, quum hæc scriberentur, clara ac manifesta prodigii superfuisse vestigia. Postmodum tamen dubitari cœptum est. Nam in Proprio breviarii S. Saturnini, anno 1672, sic legitur in lectione V: Ibi vestigia genuum ac manuum, quibus incumbebat capite truncandus, lapidi impressa remansisse dicuntur. Eadem verba leguntur in breviario Tolosano anni 1744. Et in breviario ejusdem Tolosanæ ecclesiæ anni 1784, nulla omnino miraculi vestigia permanent. Cujus memoria abolita est ex Propriis modernis Carcassonensibus et Tolosanis. Ipsam quoque petram deperditam esse Rev. Dominus decanus Sanpapulensis, datis ad Hennet de Bernoville litteris, affirmat [Cfr. op. cit., p. 99.] .
[27] [multa est dubitandi ratio.] Quæ quum ita sint, quid ergo de miraculo sentiendum? Fuisse lapidem ostendentem quædam quasi manuum genuumque vestigia, negare nemo sanus potest; diserta enim sunt gravissimi viri Bernardi Guidonis testimonia, confirmata aliis documentis Sanpapulensibus, quæ ex codice collectaneo Petri Soyberti, episcopi Sanpapulensis, Hennet de Bernoville edidit, Vita scilicet longiore, et alia Vita brevissima in tres lectiones divisa [Ibid., p. 111.] , ubi legitur: Manuum et tibiarum figuram impressam lapis retinuit. Seculo ergo XV impressa lapidi vestigia intuentium oculis patebant. Qui ergo factum est ut postmodum res tam clara et oculorum judicio permissa cœperit primo in vicina Tolosa solius famæ auctoritate referri, et tandem plane taceri? Crediderim ego vestigia quidem lapidi quædam impressa potuisse videri, sed rudiora, quæque essent nata referre quidquid intuentis animus ante concepisset. Quod insinuant verba documentorum. Ubi enim Vita Bernardi Guidonis ac Vita longior manuum genuumque manifesta vestigia cernunt, ibi Vita brevior, ex codice Petri Soyberti manuum ac tibiarum figuram invenit. Putaverim emunctæ naris homines, rem accuratissimo examini subjicientes, nihil aliud in lapide vidisse quam excavationes quasdam sive fortuitas sive artificiales, et inde dubios hæsisse utrum popularis traditio loci excavato lapidi miraculi gloriam tribuerit, an fortasse lapis excavatus traditioni miraculi ortum dederit, et sic tandem vacillante fide, amoto lapide, silentium totam quæstionem involvisse [Histoire de S. Saturnin (auctore A. S., jam citato), p. 13.] . Quod tanto majore prudentiæ laude factum censeo, quo Sanpapulensium oculi ad mira videnda sunt acutiores. Refert enim vir cl. Hennet de Bernoville, in Miscellaneis Sanpapulensibus [Pag. 99.] , ex litteris decani istius oppidi, populum opinari, existere in fonte capite sancti martyris sacrato truncum in quo martyr caput abscissum deposuerit, eumque truncum oculis fuisse conspectum viginti fere annis ante quam scriberet hæc, ergo anno circiter 1843, ac fuisse rubicundum ex martyris sanguine; sed deinceps, musco opertum, sanguinis conservati aspectum intuentium oculis recusare. Alii, ait Bernovillius, in ipso fonte lapidem rubrum vident, qui ex martyris sanguine rubeum colorem traxerit.
[28] [Miracula plura.] Multa miracula apud locum gloriosi martyrii per beati Papuli intercessionem accidisse tum Vita longior, tum illa quam Bernardus Guidonis scripsit, egregie testantur. Illa sic loquitur: A quo fonte rivulus ad ecclesiam suo nomine intitulatam continue fluit, non sine præsago et miraculorum approbatorum testimonio, ubi totum corpus per multa tempora remansit miraculis coruscantibus, a catholicis fidelibus ad laudem Christi nominis et gloriam sancti martyris veneratum. Hæc autem: Quo in loco dum per merita martyris multi a multis liberarentur incommodis, ædificata est ecclesia. Utrobique ergo miracula et sanationes plurimæ indicantur; quorum tamen nihil in specie conscriptum novimus. Perseverasse tamen usum hauriendi aquam ex fonte S. Papuli usque ad medium seculum XV, colligimus ex litteris Petri Soyberti, Sancti Papuli episcopi, contra eos qui ad fontem quemdam superstitiose recurrebant sanitatis consequendæ causa, datis anno 1443, die 22 julii, in quibus sequentia habet: Potus aquæ fontis ubi fuit sanctus martyrizatus cum invocatione Dei et precibus ad sanctum illum (sicut legitur scaturivisse fontem in abscissione capitis beati Papuli vel beati Juliani, militis et martyris), non est potus illicitus, quia datur honor Deo et meritis illius sancti, etc.
[29] [Pœna in eos qui locum profanarunt cessat, restituto martyris cultu.] Locus ille qui S. Papuli martyrio creditur
esse sacer, tertio milliario distat a templo oppidi
Sancti Papuli habetque fontem aquæ vivæ uberrimum.
Situs in supercilio arenosi jugi ericis et juncis
referti, multos ex accolis circumjacentium locorum
ad martyris cultum, quem in summa veneratione
habent, singulis annis trahit. Olim eremitorium
prope fontem constructum et sacellum sancti Papuli
pietatem ac religionem populi commendabat. Finiente
seculo XVIII rebus in Gallia subversis,
sacellum cum eremitorio terrisque adjacentibus
vendita fuerunt incolæ cuidam regionis istius, qui,
seculi impietati serviens, ex sacello stabulum fecit
atque ovile, bovesque illuc misit et oves. At non tulit
impune, habuitque profani abusus præmium,
mortem boum mortemque pecorum. Per quinque
annos instaurato sæpius sacri loci profano abusu,
sceleratos ausus luit morte boum et morte pecorum,
fuitque repetitis pœnis ad deserendum locum
coactus. Tandem fundus iterum venditus ad generalem
copiarum ducem ab Hautpoul devolutus fuit;
qui statim locum martyris sanguine dedicatum
publicæ pietati restituit. Primo sacelli partem cultui
reddidit, quam anno 1818 episcopus Carcassonæ
Delaporte solemni benedictione expiavit
(diœcesis enim S. Papuli sublata fuerat, ejusque
territorium fere integrum cesserat diœcesi Carcassonæ).
Illico solemni pompa peregrini accurrere,
atque interruptos sancto martyri integrare honores.
Tandem paucis abhinc annis totum sacellum
restauratum fuit, erecto pulchro altari et sancto
Papulo martyri solemni consecratione dedicato.
Reparato cultu cœlestes desiere iræ, jamque
pecudes vicinæ villæ nulla mortis pœna afficiuntur;
perguntque fideles magno concursu sacrum
locum visitare. Religiosam pompam ducunt, patria
lingua [Textum videsis apud Hennet de Bernoville, op. cit., p. 105.] sequentem decantantes cantilenam:
Papule, tibi offerimus nostros honores,
In loco ubi tuus sanguis fidelis
Venit reddere testimonium
Deo qui regnat in cœlo.
Plenos tua memoria,
Papule, nostra gloria,
Sancte martyr, patrone pie,
Protege nos, protege nos.
Apostole hujus regionis,
Tu es primus qui venisti
Prædicare verbum sacrum,
Nos ponere in via salutis.
Plenos tua memoria, etc.
Papule, si vis salvam tuam vitam,
Tu oportet reneges Jesum Christum:
Sed mors minime terret
Tuum cor ductum a Spiritu sancto.
In magnam memoriam
Papule, nostra gloria,
Crucem plantamus corde fideli
Supra tuam tumbam, supra tuam tumbam.
Tua tumba in loco silvestri
Nobis non manebit in oblivione
Quotannis veniemus in Eremitorium
Ubi tuum sanctum nomen invocatur.
Plenos tua memoria, etc.
SERMO DE SANCTO PAPULO QUEM ARBITRAMUR ESSE
FLAVII ANSELMI MONACHI BECCENSIS [Videsis supra Comment. Præv., numm. 14, 15, pag. 590.]
editus ab H. Hennet de Bernoville ex cod. ms. seculi XV ineuntis [Cfr. ibid.] .
Papulus, martyr in pago Laureacensi, in Occitania (S.)
BHL Number: 6453
EX EDIT.
VITA BEATI PATRIS NOSTRI, PRINCIPALIS PATRONI ECCLESIÆ SUÆ, SANCTI PAPULI.
[S. Papulus, cujus nomen explicatur,] Papulus ex primordio conversionis derivatur pastoris pullus a; ex progressu sanctæ eruditionis dicitur pastus pullus; per abjectionem honorum et sanctarum * ambitionem, intelligitur pauper pullus; ex fructu exemplaris conversationis derivatur pascens pullos. Pastoris dicitur pullus, quia a pubertate beatissimo apostolorum principi Petro adhæsit continue ut servulus ejus, in baptismate filius, in ætate tenera a Christo vocatus. Secundo, dicitur pastus pullus: hausit enim bonæ indolis puer sitibundo pectore, in prima sui vocatione, evangelicæ doctrinæ fluenta ab ore *, dulces haustus. Tertio, dicitur pauper pullus, quia a Petro pane divinorum pastus eloquiorum, relictis patre, facultatibus, crucem Domini pauper secutus est: pauper abjecta seculi militia, plenus donorum gratia. Quarto, dicitur pascens pullos, quia, frendente ubique gentilitatis errore, pullos novellæ christianæ plantulæ pabulo verbi Dei indesinenter panis quotidiani vixit *.
[2] [Antiochiæ natus et a S. Petro apostolo ad fidem conversus,] Laudemus viros gloriosos, patres nostros, virtute prudentiæ fulgidos, a pueritia sua requirentes modos, et narrantes carmina Scripturarum; qui in generationibus Galliarum venerantur laudibus et gloriam pacificam adepti sunt. Inter quos enituit Levitarum b princeps in hac regione, ut non lateret sub modio sed luceret super candelabrum in pago Tholosano, Papulus martyr sanctissimus, de partibus Græciæ, Antiochiæ c natus, ubi primum nomen christianorum in gentibus exortum est et a beato apostolorum Cepha prima fundata est ecclesia, ex patre Theophilo, secundum aliquorum traditionem principe Antiocheno, cive Romano, ad regendam præfecturam Antiochenam misso a Gayo Gallicula, Tiberii Augusti successore, currente anno XXXVIII Incarnationis divinæ. Cum autem gloriosissimus apostolorum Petrus fuisset in episcopali cathedra Antiochiæ * sublimatus, prædicationi verbi Dei, declarationi sacramentorum fidei cum fervore intendens, confluebat ad paternæ eruditionis normam populorum magna multitudo, vicinarum proculque positarum urbium, ut possent magisterio felicissimæ impressionis avide satiari, eorumque mentis aviditatem doctrina melliflua humectaret. Aderat beatus Papulus, annorum XV, studio liberalium artium, acumine ingenii præpollens. Denique cum quadam die beatus Petrus, gentilium magna caterva comitatus, ad prædicandum in publicum accederet, prope domum dicti principis Antiocheni pertransiens, exsiluit bonæ indolis puer, inclitus Papulus, divino instinctu afflatus, instanter auditioni et sapori verbi Dei se conferens *. Hoc nempe mellifluum frequenter procedebat ab ore sancti apostoli edictum: Filioli, currite dum lucem habetis, ne tenebræ vos comprehendant; invenietis requiem animabus vestris. Hoc et alia repetens discipulus magistri documenta, desiderabilia super aurum, dulciora super favum, cœpit arctius inhærere, inhærendo percipere, percepta quodam mentis receptaculo aggregare; ac, luce compta *, formosus puer, angelica innocentia, sitibundus ad fontes vitæ cucurrit, paternam supremi piscatoris piscinam, adoptionis benedictæ gratiam, sancti baptismatis lavacrum humiliter postulavit. Erat tyro præelectus adeo miræ simplicitatis, ut nemini verbo vel facto noceret, injurias corde non imprimeret, inferiori propter Deum se submitteret, nemini malum pro malo redderet. Tunc beatus Petrus Papulum hilari vultu aspiciens, dixit: Tu es filius meus, gemma gaudiumque militiæ meæ. Si susceperis sermones meos, fili mi, et inclinaveris cor tuum ad cognoscendam sapientiam, intelliges timorem Domini, scientiam Dei invenies. Numquid aquam quis prohibere potest, ut non baptizeris? Inde sacri baptismatis unda perenni a beato apostolo regeneratus est.
[3] [illi adhæsit] Sanctorum eloquiorum vivacitate instructus ad præconis sanctam vocem, factus ipsius beati Petri discipulus, illustratus vera fide, Deo vero credulus, innocens manibus et mundo corde, accepit benedictionem a Domino et misericordiam a Deo salutari suo. Hæc namque veræ innocentiæ conditio: ubique illæsa est; cum tentatur, proficit; si se humiliat, erigitur; si pugnat, vincit; si occiditur, coronatur. In servitute libera est, in periculo tuta, in custodia læta; illi boni parent, mali invident, zelant æmuli, subcumbunt inimici. Igitur relictis patre, domo, parentibus, vita et vultu angelico, in gratia proficiens adolescens Papulus, temporalia rejicit omnia, apostolica persequens vestigia. Naturalis philosophiæ libros et studium omnino dereliquit *, ut supremæ philosophiæ veritatem sectari posset, sic dicendo: Quid mihi est cum philosophia hujus seculi? Ad illam properare necesse est vitam, quæ temporibus dat tempora et mortis non formidat auctorem, sed vitæ conspicit creatorem. Hic beatus adolescens indissolubilis gratiæ vinculo continue adhæsit beato apostolo, eidem obediens, domestice serviens, in itineribus comes, in laboribus particeps, in jejuniis imitator, in periculis baculus, in executione mandatorum servulus, legis evangelicæ zelator, in præparandis necessariis fidelis dispensator. Si patiebatur Petrus in corpore, ardebat Papulus in corde. Petro erat instantia quotidiana de membris mysticis Christi; Papulus instanter colligebat et confortabat * pauperes Christi. Per prudentiam acuebatur ejus simplicitas: in bonum alienatis perversis cogitationibus, vincebat bono malum.
[4] [et per illum sancto Saturnino,] Hocque beatissimo apostolorum principe prædicante, in partibus Antiochiæ per quadriennium præsidente, venit eo tempore ad eum sanctus Pater Saturninus d, de numero LXXII Christi, tandem beati Petri discipulus, referens sancto apostolo cum omni humilitate fructum suæ prædicationis, augmentum fidei in partibus Orientis et Persarum, Deo simul gratiam referens. Hic primum beatus Saturninus affectione impressa connotavit exsurgentes mores, virtutum pullulantes flores adolescentis Papuli, in adoptionem per gratiam supremi piscatoris dediti [et * sic ambo per] singularem * devotionis amicitiam conjuncti sunt.
[5] Crescente autem turba christianorum, crescebat austeritas e Judæorum, nec sinebat sanctum Christi discipulatum in Judæam venire; sed gradatim a finibus illis funditus conabantur expellere, quosdam ut Petrum et Paulum in custodia mancipando, [et sic cum illis Romam venit] quosdam ut Stephanum lapidando, quosdam ut Jacobum perimendo. Alios finibus * arcentes, ablatis remis, gubernaculis, velis, omnibus alimentis desolatos, ut Lazarum f cum sororibus, alto Tethyde * effugabant. Sed divina providentia melioribus regionibus destinavit quos Judæorum sævitia a finibus projecit, dotavit ecclesiis et salutaribus lucris. Hoc enim tempore Simon magus in partibus Judææ dicebat se primam veritatem, et indoctum populum illudebat, dicens in eum credentes non posse deficere. Venit ad disputandum cum beatissimo Simone Petro, ab eodem apostolorum principe confusus. Omnia ejus maleficia apostolus detexit, populumque Antiochenum ab eodem mago deceptum ad pœnitentiam reduxit. Tandem cum rubore Simon magus Romam aufugit.
[6] [ubi a S. Petro ordinatus est levita seu diaconus.] Interea, ecclesia Antiochena a Petro feliciter recta, dispositis in obedientiam Christi pastoribus, quia cœlestis imperator ab æterno præviderat illic Christi vicarii monstrari principatum, christianæ religionis caput et sanctam sacerdotii sedem collocari ubi monarchia terrenæ gentilitatis fetor dominabatur, ut vigor disciplinæ plus prodesset docendi et medendi * magisterio quam terrena celsitudo tyrannico cauterio, beatissimus apostolorum princeps ad detegenda Simonis magi præstigia, paucis secum comitibus, Spiritu sancto cooperante Romam progreditur. Romanus et universalis pontifex annis XXV, mensibus septem, diebus VIII præsidens, Papulo sibi per omnibus obsequente, donis gratiæ… Dum sic beatus apostolus præsideret Romanus episcopus, jam ætate provectus, sacris mysteriis eruditus Papulus a sancto apostolo suscepit clericatus honorem, per sortem Domini ad ministrandum assumptus. Tandem velut apis argumentosa de bono in melius, de virtute in virtutem proficiens, sanctitate præclarus, levita g ordinatus fidei defensor, athleta castissimus, evangelicæ sapientiæ dispensator fidelissimus. Presbyteratum namque et leviticum ordines sacros post episcopatum primitiva Ecclesia reputabat; ad quos eligebat viros boni testimonii, sapientes donis Spiritus sancti.
[7] [Missus in Galliam a S. Petro] Audiens autem beatissimus apostolorum Cephas gentes Gallicas adhuc idolatrico * errore delusas, prævidens in Spiritu sancto Galliarum h populum sensus acumine inter ceteras nationes ad fidei documenta capessenda facilius inclinari * et in Galliarum partibus, velut in centro christianitatis, stabilitatem christiani nominis et religionis orthodoxæ vivacitate studiorum et pietatis amore usque ad finem seculi permansuram, multos ex discipulis et sanctis Ecclesiæ doctoribus divino nutu ejus secum Romæ congregatos cum una * inspiratione, conformi omnium voluntate singularique suffragio, et miraculosa dispensatione Dei miseratione credita, magnam partem ex eis de diversis nationibus congregatam, ut confiterentur nomen Christi, ad easdem Galliarum partes destinandos elegit et nominavit. Inter quos beati Savinianus et Potentianus, alterutri de numero LXXII discipulorum Christi ac ipsius sancti apostoli discipuli, Transalpinarum Senonas terras, Aureliam et circum adjacentibus Galliarum plagis in fidei cultu Domino conservati, beatus Martialis, unus pariter de LXXII, in partes destinatus Lemovicas et alidum (sic) Burdigalensis et Rutheni magnum Deo populum acquisivit; beatus Nathanael (“verus Israelita, in quo dolus non est” a Christo nominatus) Bicturis; sanctus Julianus (“Simon leprosus” prius dictus) Cenomanis delegati sunt, gloriosa confessione profecti. Clemens, beati Clementis patruus Metensibus, Mansuetus Tulliensibus, Memmius Catalaunensibus *, Saturninus Tholosanis et Acquitanicis, Dionysius Parisiensibus missi episcopi sunt electi. Tunc beatus Petrus omnes sic alloquitur, dicens: Fratres, scio quod propinquus est finis incolatus mei in hoc seculo. Zelus sanctæ fidei et salus animarum urat cor vestrum. Messis quidem multa est, operarii autem pauci. Ita laborate et rogate Dominum messis ut mittat operarios in messem suam. Benedictionem et gratiam sancti propositi suscepite. Operibus vestris Dominus et magister noster Jesus indiget. Inimicus adversus sponsam Christi commovet bellum, ne credatur Christus verus Deus et verus homo voluntarie oblatus, passus pro nostra omniumque salute. Vos estis semen cui benedixit Dominus; germen vestrum erit in medio populorum. Sicut terra profert semen suum et germinat, sic Dominus germinabit justitiam et laudem per vos multis gentibus. Confidite et nolite timere; state in fide. Viriliter agite, confortamini. Omnia in caritate fiant. Dixit nobis magister noster Christus: “Non laborabunt frustra in conturbatione præsules et electi mei; assument pennas sicut aquilæ, volabunt, ambulabunt et non deficient, quia semen benedictionis est. Ite, filii carissimi, ad Galliarum partes, et ad regiones destinatas. Benedicat vos omnipotens Deus et augeat fructus in vos Spiritus septiformis, gratiæ scientia instruat, sapientia illuminet, caritate ædificet, virtute multiplicet, ut sitis in omni opere benedicti, gratia confirmati, donis roborati”.
[8] [et ab eo socius datus S. Saturnino,] Postque generalem allocutionem et benedictionem, vocatis beatis Saturnino et Papulo sic dixit: Dulcissimi fratres, ite ad pagum Tholosanum regionemque Acquitanicam et inferiores partes Galliæ et Hispaniæ: ibi prædicabitis verbum salutis, mysterium sanctæ Trinitatis; ibi recipietis triumphum sanctorum laborum vestrorum. Reducetis ad caulas Dominicas oves dispersas, quæ vobis commendatæ sunt. Hunc carissimum Papulum, levitam, adoptionis filium, tibi, Saturnine frater carissime, commendo. Scis quod veritatem meæ prædicationis continue secutus agnovit: in tribulationibus particeps fuit; illum expertus sum Deum colentem, homines diligentem, castum, innocentem, sobrium, benignum, discendi studiis deditum *, justum, patientem, injurias contemnentem. Ad opus sancti ministerii tecum erit fidei zelator, fructuosus adjutor. Qui sancti cum humilitate et fletu se prostraverunt ad pedes sanctissimi patris, in obedientia Christi et mandatorum divinorum. Sponte usque ad animam et sanguinem pro defensione fidei se obtulerunt.
[9] [profectus tempore S. Clementis papæ,] Accepta igitur communi et particulari benedictione, aliqui in procinctu iter arripuerunt ad provincias et sedes commissas; alii in prima assumptione beati Clementis i ad papatum; alii usque ad tempus secundæ assumptionis Clementis, Domino inspirante, distulerunt. Interim cum sancta Romana Ecclesia * provid … duc … ordinem politiæ institution … ecclesiasticæ hierarchiæ sanctorum sacr … divinorum officiorum ecclesiasticas regulas sac … magisterii radiantis ecclesiæ et novæ plantulæ militantis Christo Domino con … dissime. Præsumimus sanctos patres nostros, Saturninum episcopum cum levita Papulo usque ad tempus beati Clementis viam delegationis commissæ spectasse. Testatur namque B. Clemens in epistolis j quod etiam ad Gallias, Germaniam, Hispanias et Italiam mandato beati Petri multos ex sanctis doctoribus fidei qui tempore sanctorum apostolorum milita verant, ipse episcopos per singulas civitates misit, intitulatos sacravit. Ibi sapientiores destinabat, ubi latius error gentilitatis frendebat. Adveniente autem tempore messis ipsis prædestinatæ et assumptæ auctoritatis piace (sic), benedictione et gratia apostolicæ sedis, in viam pacis et dilectionis, comitantibus sanctis angelis, Saturninus cum Papulo, gaudentes ambo, simul progressi sunt.
[10] [venit primum cum Saturnino Arelate et Nemausim;] Ubique in agro dæmoniaco verbi Dei semen spargentes, animas diabolica fraude deceptas ad fidem attrahentes, Christo commendantes,de bono in melius proficientes, venerunt ad portum Arelatensis urbis k. Quæ urbs jam Trophimi, apostolorum discipuli, prædicationibus in parte evangeliorum gratiam receperat; sed, jam corrupta ad vomitum, nondum proficiebat in augmentum fidei, sed, paucis exceptis, multi retrocesserant a fide. Ibidem multos ad Christum converterunt, verbo instruentes, exemplis ædificantes, miraculorum luminositate coruscantes. Post hoc gloriosi patres nostri, Nemausim l venientes, multos ejusdem urbis incolas ab infidelitate ad fidem converterunt; et, assumpto ibidem Honesto, Nemausensi * cive, per totam Septimaniam prædicando, baptizando, populum multum Christo acquisierunt. Multos in eorum discipulatu, christianæ religionis stigmatibus insignitos, in fide orthodoxa instructos, in eorum comitiva sociarunt.
[11] [dein Carcassonæ a judice Rufino tenti,] Cum autem præfati sancti viri, junctis prædicationis officiis, die nocteque ubique peragrarent, Carcassonam urbem ingrediuntur. Mox a judice Rufino, qui eidem præerat civitati, de hujusmodi religionis novitate per litteras et famam suscitato, absque omni audientia, cum tota fidelium comitiva deprehenduntur. Quos judex Rufinus tali verbositatum arrogantia, torvo vultu impetit, dicens: Cujus conditionis estis, vos peregrini, novitatum sectatores? Cui * sancti placido vultu, constanti animo, unanimiter responderunt: Christiani sumus, ministri et servi Domini nostri Jesu Christi, Filii Dei, cujus adventum, legationem, eruditionem et passionis fructum, resurrectionis et ascensionis gloriam habemus declarare homnibus a diabolo per infidelitatem captivatis. Tunc Rufinus sanctis viris dixit: Si ab ipsa iniqua miserrima intentione ad deorum nostrorum cultum quem sanctissimum coluerunt augusti domini nostri, nolitis recedere, scitote omnia pœnarum genera, quæcumque humano poterit excogitari ingenio, in diem istam vos subituros fore. Si vero sacra diis nostris libamina persolveritis, dabuntur vobis ingentia quæ volueritis præmia. Ergo ad quævis horum animos impuleritis, pro meritis vel bonis bona vel malis mala recompensabimini. Tunc sancti athletæ Christi, virili animo et mente firmissima, Rufino judici dixerunt: Creatorem omnium timemus et diligimus; illi quotidiana laudum sacrificia impendimus; dæmonibus non sacrificamus, nec illi exigere debent nec nos persolvere. Quis tantæ vesaniæ conductor est, ut idolis surdis et mutis sacrificia solvat, a quibus nec salutem recipit nec veniam sperat, nec miseratione ditatur, sed animæ detrimenta conquirit? Illi enim debentur sacrificia, qui corpora defunctorum in magni judicii die reparabit in melius. Bonorum nostrorum non indiget, nec cruore pecudum * delectatur; Deum vivum a quo omnia bona procedunt, in quo est invictissima veritas, adoramus. Idola vana execramus et toto posse aspernimus. Rufinus autem insanus talia virosa fudit vociferando eloquia: Tollantur ab aspectibus nostris garrulatores et tenebrosi carceris finibus retrudantur, ne deorum nostrorum injuriam audiamus.
[12] [sed ab angelo liberati,] Beatissimi Saturninus et Papulus cum fidelium sociorum comitiva, protinus ab apparitoribus rapti, tetris carceribus sunt recepti, sine cibo et potu. Præceperat crudelis Rufinus cuncta prorsus humanitatis eis subsidia denegari. Aliquibus diebus immorati sancti Christi milites, inedia corporis et squalore carceris pene deficientes, licet angelica visione consolati, cœperunt humiliter auxilium flagitare divinum, quoniam videbant abesse humanum; Deo totaliter confidentes, ad vitam parati vel mortem, secundum beneplacitum Dominicæ voluntatis. Eis vero nocte atque die insistentibus, cum essent animarum lucra latiora Domino Deo oblaturi et majore triumpho coronandi, noctis conticinio, angelus Domini incredibili fulgore resplendens, carceris ergastula confregit, catenarum vincula disrupit; liberum sanctis quo vellent aditum paravit, sic dicens: Ite, milites invicti, annuntiate populis nomen Domini nostri Jesu Christi. Nondum venit hora vestra; majora vobis debentur præmia et pro fide Christi certamina… Tunc carceris custodes, divino timore pavidi, fugiunt.
[13] [Tolosam adeunt; qua ad Christum magnam partem conversa,] Sancti athletæ, spe firmissima intrepidi, Tholosanum pagum adeunt, docentes populos et baptizantes in nomine Trinitatis indivisæ, Domino Deo cooperante et sermones confirmante frequentibus signis. Continue tamen amicus Dei Papulus, levita sanctissimus, pontifici Saturnino adhæsit familiaris. Scientes autem Christi athletæ in urbe Tholosana admodum populosa amplius frendere gentilitatis ferocitatem, ut virtuosi primipilarii, divinis stimulationibus accensi, urbem congrediuntur intrepidi. Urbem ingressi, benedicunt, sic dicentes: Exsurgat Deus et dissipentur inimici ejus; fugiant qui aderunt eum a facie ejus. Gradatim opitulantibus meritis beatorum Saturnini pontificis et Papuli levitæ, coruscarunt miracula, germinare cœperunt fidei sacramenta. Omnibus ad sanctam fidem properantibus, copiosa accrescebat benedictio; paulatim divulgabatur nomen Christi, salus evangelicæ prædicationis. Confluebant multi ad lavacrum sanctæ regenerationis. In vigiliis, jejuniis, sanctis prædicationibus currebat beatissimus Levita m sollicitus, vultu et vita angelicus, ut prædam auferret diabolo et redderet Domino Deo. Nec deerat illi sermonis gratia, nec penetrans facundia. Omnibus gratus, perspicaci mentis prudentia, semper paratus, ingenio profundus, disputationibus aptus, confundebat rationibus gentiles, Scripturis Judæos; affirmans divinitatis formam simplicissimam nihil in se habere nisi se, nec esse plures deos,ac universitatem creaturarum totam creatam esse et aliquo indigere quod sit extra universitatem rerum creatarum. Et hæc non sunt idola manu hominum facta, sed Deus æternus a quo fluunt omnia.
[14] [S. Saturninus in Hispaniam abiens, committit Tolosanos sancto Papulo.] Sancta igitur regeneratione accrescente in urbe Tholosana, eximius doctor Saturninus venerandissimum levitam Papulum sic alloquitur: O dulcissime frater, egressi sumus de Græcia, terra originis, ut conducamus indoctum populum ad patriam universam, terram promissionis. Docuit nos beatus Pater noster Petrus incessanter nos animarum lucris intendere, in animabus commissis supra omnes laborare. Propter hæc ad regiones istas, auctoritate Christi Domini nostri, ministerio ipsius apostolorum principis missi sumus, a quo benedictione sancta spem recepimus quod reciperemus laboris mercedem et quietis portum. Præceperat nobis Dominus noster Jesus Christus, cum nos discipulos designavit ad peragrandum orbem, ut in omnem regionem sonus evangelicæ tubæ resonaret, quatenus nobis aperta in secreto, diceremus in lucem super tecta, nec timeremus eos qui corpus occident, animam autem occidere non valebunt. Si ipsum Christum persecuti sunt, dominum et magistrum, nos in nomine suo erimus corpore persecuti. Spiritus Dei nos usquequoque conduxit; verbum dedit, gratiam ministrabit. Progredere; per omnes illas convicinas regiones prædica verbum, insta opportune, doce, baptiza, doctos corrobora. Oportet nos mandatum Christi implere. Disposui circuire … et Vasconias inferiores, Hispaniarum partes. Tu autem, fili mi, circa provincias istas vigila, in omnibus labora, ministerium tuum imple, apostolica auctoritate delegatum vicesque meas ubique tibi committo. Vale, carissime frater, levita n sanctissime. Benedicetur semen nostrum in generationibus seculorum.
[15] [Is, dum strenue officio diaconi fungitur,] Egressus autem beatissimus levita o Papulus prædicabat ubique constanti animo Christum salvatorem omnium, ante secula quidem ineffabiliter a Deo Patre genitum, non factum, Patri consubstantialem, æternum, omnipotentem, secundum finem seculorum de matre hominem verum ad nostram salutem ex Maria virgine natum, pro omnium redemptione passum, ut ex hominibus restaureatur (sic) in … angelorum turma et humana natura peccato protoplasti corrupta redimeretur. Primus homo peccator non potuit tantum donum mereri, nec tantam satisfactionem dare; ideo Filius Dei carnem assumpsit in utero Virginis, mediator Dei et hominis. Christus Jesus solvit per justitiam passionem et nos restituit ad gloriam supernæ fruitionis. Cum autem sanctissimus pater Saturninus pervenisset ad Hispanias, verbum Dei prædicando, remansit levita prudentissimus velut apis melliflua intus civitatem et extra in adjacentibus plagis, pro sanctis mysteriis et credita dispensatione ferventissimus. A beato Petro missus legatus apostolicus, beati pontificis Saturnini vicarius et primus sacro fungens officio archidiaconatus p in pago Tholosano. Omnibus operibus bonis laude insignis et fama mirificus, non cessabat verbum Dei ministrare, pauperes consolari, rudes instruere, tyrannos arguere, omnes ad fidem attrahere. Ac omnes malæ humanitatis infirmitate pressi, a diabolo vexati, desolati, merita sancti levitæ implorantes pristinæ reddebantur sanitati, admirantes immensa gratiarum dona quæ per servum suum Papulum operabatur clementia Redemptoris.
[16] [a senatu Capitolii Tolosani decollatus caput suum defert ad fontem qui prodigiose scaturiverat.] Perseverante infatigabili evangelizantis constantia, invidia diaboli contra verbum Dei et legis evangelicæ doctorem exorta est, ne perderet gentilitatis prædam et ne augeretur per servum Christi Papulum pontificatus Salvatoris. Et quia plebs in iis regionibus nostris firme venerabatur tutorem suum, spiritualem patrem et levitam patronum, apparitores missi a senatu Capitolii Tholosani, ipsum beatissimum patrem nostrum Papulum latenter apprehenderunt, ligaverunt, verberibus, flagellis, alapis dire maceraverunt, dicentes sub ficto nomine crucifixi Jesu * illum esse seditiosum *, turbatorem, reipublicæ persecutorem. Cum autem athleta sanctissimus in confessione sanctæ fidei et religionis christianæ perseveraret invictissimus, et nomen Christi ab ejus affectu oreque et invocatione tolli non posset, capitis abscissione vitam suam felici palma Domino Deo consecravit. Videns tamen apparitorum gladium, super lapidem antepositum manus et genua defixit, in quo, ad perpetuam martyris gloriam, manus et genuum vestigia q impressione evidente mox remanserunt. Orationem ad Deum fudit, commendans Jesu Christo, pro cujus fide pugnabat, animas sibi commissas, loci et fidei augmentum, [et vitæ pro] priæ consummationem, [sicque] spiculatorem lætus sustinuit, animam Deo reddens. Gladio percussus inter duas arbores, fructum apostolicæ legationis morte consecrata * feliciter consummavit. Capite abscisso *, in terra fons vivus aquæ scaturivit, qui usque in hodiernam diem manet, quo sanctus martyr post decollationem caput ipsum manibus portans, ductu divino, angelorum ministerio pervenit, quoque eum (sic) deposuit. A quo fonte rivulus vulus usque ad ecclesiam suo nomine intitulatam continue fluit, non sine præsago et miraculorum approbatorum testimonio. Ubi totum corpus per multa tempora remansit, miraculis coruscantibus, a catholicis fidelibus ad laudem Christi nominis et gloriam sancti martyris veneratum.
[17] [Corpore inde Tolosam deportato, caput mansit in loco martyrii. Martyr autem a Deo honoratur;] Tandem subcrescentibus patriæ calamitatibus, fuit Tholosæ deportatum juxta corpora sanctorum apostolorum, in ecclesia Sancti Saturnini reconditum. Caput tamen in ecclesia ipsius sancti martyris remanet usque hodie, in tecis * argenteis solemniter reconditum et honoratum, ad memoriam tanti patroni, qui æterno Patri indefesse servivit, animarum saluti usque ad mortem præfuit. Unde memoriam suam felicem nobis posteris reliquit. Gloriosissimi patris nostri Papuli in sancta confessione martyrium posteris dat judicium ut Dei servus pro defensione veritatis ultro se offerat certamini nec desistat * per imitationem * subsequi. Hic speculemus pontificem Saturninum Papulumque levitam, ejus discipulum, ad martyrium electos. Numquid postremus levita in ordine præcessit magistrum, primus coronatus in sancta confessione? Ita in electis Dei sæpe contingit, ut vocatione postremi fiant coronatione primi r.
[18] [miraculis;] Virtus signorum data fuit sancto levitæ ad nutriendam fidem gentilium paganorum, in corroborandam tam magistri Saturnini quam levitæ Papuli discipuli communis doctrinæ prædicationem. Quis dubitet ministerio sanctorum angelorum corpus sanctissimi levitæ, capite abscisso *, manibus accepisse suis caput gloriosum et ad locum destinatum portasse? nec sine præsagio indicasse quam locus foret pro tempore ad honorem Dei et laudem martyris Domino consecrandus et spiritualibus officiis mancipandus, a Deo præsignatus, benedictus et in memoriam sancti martyris conservandus, atque, perseverantibus ministrorum virtutibus, in Dei laudibus de bono in melius prosperandus? Retineamus sanctorum miracula in laudem eorum, in robur virtutis, fidei confessionem, veritatis defensionem. Regnante autem Antechristo * miracula at plurima cessabunt, ad probandam patientiam sanctorum, levitatem reproborum.
[19] [sed et colendus est imitatione,] Commendemus ergo memoriæ, velut speculis vitæ, gesta sancti levitæ. Sanctum fructum in nationes fecit, cum tantis temporibus verbum salutis patefecit. Opus excellentissimum prudentiæ est evangelizare, cum evangelizans occupatur in Spiritu sancto. Ad exemplum sancti martyris scientia sit in intellectu, caritas in affectu, dulcedo in sermone, lux boni exempli in opere. Consideremus quantum a beato Petro fuit in castitate Papulus commendatus, et vita beatus. Continentia est mentis securitas, corporis sanitas. Qui illa fruuntur, angelis coæquantur, si caveant ab otio, a ciborum multitudine, a vaniloquio et a vagatione. Unde Ecclesiasticus *: Omnis ponderatio non est digna animæ continenti. Sed consideremus sancti levitæ humilitatem, in qua ab infantia fuit Domino consecratus, omnibus obediens, nulli malum reddens, verens adipisci sanctam sacerdotii dignitatem ob mysteriorum profunditatem. Radicatus vera humilitate, accrevit altiori sanctitate; quia non in sublimitate graduum sed caritatis amplitudine acquiritur Dei regnum. Deus enim fortibus resistit, humilibus dat gratiam.
[20] [ut incolis civitatis S. Papuli bene sit.] Ergo, Jesu bone, qui Papulum laureasti in agone, præsta ut merita sanctissimi patris et levitæ sint posteris in speculum vitæ; suisque sanctissimis precibus conserventur et beneficiis sanctis accrescant locus clarus et populus. Amen.
ANNOTATA.
a Absurdus hic syllabarum abusus ad ridiculas etymologias stabiliendas, in Legenda aurea usitatus, non mediocriter confirmat opinionem nostram qua hanc S. Papuli Vitam seculo XIII adscripsimus.
b Hæc est illa Sanpapulensium traditio de qua in Commentario (num. 8) mentionem injecimus, quæ in S. Papulo nec episcopum nec presbyterum, sed diaconum martyrem veneratur.
c Quæ hic deortu, juventute, conversione S. Papuli narrantur, nullo historiæ testimonio niti, etiam tacentibus nobis, prudens lector agnoscet.
d Quæ hic de sancto Saturnino leguntur, ex turbido apocryphorum documentorum fonte fluxerunt.
e Alludit auctor ad persecutionem magnam de qua c. VIII Actuum Apost.; sed confundit omnia.
f Hæc quoque in apocryphorum documentorum fide nituntur.
g Levita S. Papulus a Petro ordinatus hic legitur; neque ulla posterior ordinatio occurret.
h S. Petrum apostolum de prædicanda Gallis Christi fide sollicitum fuisse, libenter admiserim. Quæ hic dicuntur de Petro prævidente in Spiritu sancto Gallorum populum sensus acumine inter ceteras nationes ad fidei documenta facilius inclinari et in Galliarum partibus, velut in centro christianitatis, stabilitatem christiani nominis et religionis orthodoxæ vivacitate studiorum et pietatis amore usque ad finem seculi permansuram, etc., in Gallo gallizante tolerari possunt, etiamsi amaro risu explodat historia. Nulla enim est sub cœlo regio unde majores Ecclesiæ pestes extiterunt quam ex Gallia.
i Duplicem S. Clementis assumptionem ad papatum hic auctor distinguit. Quæ opinio duplicis pontificatus non solum ex epistola apocrypha Clementis ad Jacobum originem traxit, sed etiam ex Tertulliano. Non quod utrovis in loco duplex pontificatus asseratur, sed quod in illa epistola Clemens affirmat se a B. Petro consecratum fuisse episcopum, quod et Tertullianus confirmat, De Præscript., c. 32. In dicta epistola ad Jacobum legitur: Clementem hunc episcopum vobis ordino, cui soli meæ præ dicationis et doctrinæ cathedram trado [P. G., tom. I, col. 464.] … In medio coram omnibus manus mihi imposuit et in cathedra sua, ingenti verecundia fatigatum sedere me compulit [Ibid., col. 471.] . Tertulliannus vero loco citato: Hoc enim modo ecclesiæ apostolicæ census suos deferunt: sicut Smyrnæorum ecclesia habens Polycarpum, ab Joanne conlocatum refert: Sicut Romanorum Clementem a Petro ordinatum edit; proinde utique et ceteræ exhibent. Petro successisse Clementem, plerique Latinorum teste S. Hieronymo (De viris illustribus. Clemens) putaverunt. Multi cum Baronio, Tillemontio aliisque opinantur Clementem revera a B. Petro consecratum fuisse episcopum, sed post Petri martyrium pontificatus honorem recusasse. Successit ergo Petro Linus, Lino Cletus, Cleto tandem successit Clemens. Vide De Smedt, Dissert. selectæ in 1am ætatem hist. eccles., Diss. VII, cap. 1, art. 2; Jungmann, Dissert. selectæ, tom. I, Diss. 2, n. 18.
j In epistolis scilicet apocryphis.
k De hac re egimus in Commentario, num. 15.
l Hæc ex documentis apocryphis hausta videntur.
m Tunc ergo adhuc episcopus aut presbyter nondum erat, secundum traditionem Sanpapulensium.
n Secundum Sanpapulenses valedicens Papulo Saturninus, levitam hunc reliquit.
o Et, profecto Saturnino, nullam aliam Papulo dignitatem Sanpapulenses tribuunt præter diaconatum.
p Dignitatem archidiaconi ex posteriori seculorum usu auctor S. Papulo, Saturnini diacono, tribuit.
q De hac re vide Comment., numm. 26, 27 supra.
r Qui hæc scripsit, sane nihil quidquam de S. Papulo episcopo aut presbytero inaudiverat. Unde vehemens suspicio oritur Tolosanæ Ecclesiæ traditionem circa S. Papuli dignitatem satis recentem esse.
* sc. rerum.
* sc. Petri.
* nutrivit?
* edit. Antiochæ.
* edit. confervens.
* pro comperta?
* edit. deliquit.
* edit. confortabatur.
* voces suppletæ.
* (sing.-sunt) leguntur in edit. inter referens et Hic.
* edit. nitibus.
* edit. tetide.
* edit. merendi.
* edit. idolatrica.
* edit. inclinare.
* sic edit.
* edit. Catalaunensis.
* edit. dedictum.
* hæc editor potuit legere ex 4 lineis codicis.
* edit. Nemausense.
* edit. Qui.
* edit. pedum.
* edit. Jesus.
* edit. seditionem.
* edit. consacrata.
* edit. absciso.
* edit. tectis.
* edit. desidat.
* edit. perimationem.
* edit. absciso.
* sic.
* edit. ecclesiasticis.
VITA SANCTI PAPULI
AUCTORE BERNARDO GUIDONIS. [Videsis Comment. Præv., num. 11, p. 590 supra.]
Papulus, martyr in pago Laureacensi, in Occitania (S.)
BHL Number: 6454, 6455
EX MSS.
Vitam S. Papuli, auctore Bernardo Guidonis, episcopo Lodevensi, edimus ex tribus codicibus manuscriptis collatis inter se. — 1. Primus est codex membraneus continens tertiam partem Sanctoralis Bernardi Guidonis, estque hujus operis exemplar originale et autographum, in cujus folio 108 invenitur Vita S. Papuli. Est bibliothecæ publicæ urbis Tolosæ, in folio, n. 64. Hunc pro fundamento editionis nostræ ponimus, signabiturque hic a nobis numero 1. — 2. Alter est codex membraneus continens Vitas aliquot sanctorum regionis Tolosanæ, in quo Vita S. Papuli invenitur fol. 228. Est bibliothecæ publicæ urbis Tolosæ, in folio, n. 72. Hujus lectiones variantes signabimus numero 2. — 3. Tertius est codex membraneus continens Vitas aliquot sanctorum regionis Tolosanæ, in quo Vita S. Papuli invenitur fol. 158. Est bibliothecæ nationalis Parisinæ, in folio, n. 4985. Hujus lectiones variantes signabimus numero 3.
Notare juvat tria hæc exemplaria Vitæ hujus
esse coæva Bernardo auctori, qui obiit die 30 decembris
anni 1331. Secundum et tertium præcedunt
annum 1317, primum illo anno posterius est.
Vide doctissimum opusculum cl. viri Leopoldi
Delisle, bibliothecæ nationali Parisinæ præpositi,
cui titulus Notitia codicum manuscriptorum Bernardi
Guidonis [In altera parte tomi XXVII operis gallici cui titulus: Notitiæ
partesque excerptæ codicum manuscriptorum e bibliotheca nationali
aliisque bibliothecis (Notices et extraits des manuscrits de la
bibliothèque nationale et autres bibliothèques), Parisiis 1879.] .
Doctissimo viro ob summam in nos benevolentiam
grati animi testimonium libenter hic exhibemus.
[S. Papulus S. Petrum Romam secutus, cum S. Saturnino,] Sancti Papuli, III Nonas Novembris, ex iis quæ scripsit de ipso Flavius Anselmus, monachus Beccensis, in quodam sermone [titulus 2, 3: Sancti Papuli martyris ex iis quæ scripsit Flavius Anselmus, Beccensis (Becensis 3) monachus in quodam Sermone de ipso, cujus natale recolitur (in quodam-recol. deest in 3).] . — Sanctus ac gloriosus martyr Papulus fuit Antiochiæ præfecti filius, unicus patri suo. Qui patrem et patriam [et patriam om. 2, 3.] cum omnibus divitiis derelinquens, beato Petro apostolorum principi adhæsit, ejus effectus discipulus, paupertatem Christi eligens et præferens divitiis hujus mundi. Dehinc, cum beatus Petrus apostolus de [de om. 3.] Antiochia Romam tenderet, sanctus Papulus perrexit pariter cum eodem; cumque cum eo Romæ aliquantum temporis peregisset, cum [Dyonisio et add. 2, 3.] Saturnino, Christi postea martyre glorioso [(m. g.) martyribus gloriosis 2, 3.] , in partes Aquitaniæ prædicandi gratia verbi Dei [verbi Dei om. 2, 3.] a beato Petro apostolo est directus. Qui Carcassonam ingredientes et Christi nomen publice prædicantes, ab ipsius civitatis judice, Rufino [Ruphino 1.] nomine, in carcere mittuntur, et [(squalore-pœnis) ita 2, 3; deinde a squalore carceris extrahuntur, non quidem a pœnis 1.] squalore carceris ac inedia affliguntur, nocte vero ab angelo lucis de tenebris carceris extrahuntur : non quidem a pœnis omnibus liberati, sed ut majora pro Christi nomine post subirent tormenta reservati.
[2] [Tolosam venit; et dum curam hujus] Igitur Papulus, tunc juvenis, postea futurus martyr Domini gloriosus, cum beato Saturnino Tholosam ingreditur civitatem, ad prædicandum in populis verbum Dei et fidei ac salutis: [regionis gerit pro S. Saturnino,] et licet multas ab infidelibus toleraret injurias et tribulationes, nullatenus tamen vacabat, sed magis insistebat prædicationi [codd. prædicationem.] verbi Dei, tormenta deridens despiciensque illata sibi supplicia: sciens quod Non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis [electis 2, 3.] . Traditur autem sanctus Papulus beato Saturnino, civitatis [Tolosanæ civit. 2.] episcopo, familiariter ac inseparabiliter adhæsisse [utpote sanctus sancto add. 2, 3.] . Qui beatus pontifex Saturninus, cum in Yspaniam perrexisset, ut verbum Domini prædicaret, annisque duobus et amplius apud Pampiloniam [Pampeloniam 3.] moraretur, Tholosam civitatem ac Tholosani territorii regionem ad regendum in Christo [(ad regendum in C.) in Christo regendum 2, 3.] beato Papulo [Paulo 3.] commendavit. Quam rexit strenue, verbum Dei populis assidue prædicando et sicut bonus pastor super oves sibi traditas [creditas 2, 3.] vigilando.
[3] [a persecutoribus ei caput amputatur: sed caput defert ad fontem parum distantem,] Denique cum longe lateque verbum Domini prædicaret et ut bonus pastor ovibus suis æternæ vitæ pascua ministraret, comprehensus a persecutoribus fidei Christi multisque affectus injuriis, post multimoda genera tormentorum, cum in confessione fidei Christi [(f. C.) christianæ fidei 2, 3.] constanter perseveraret, gladio capite ejus abscisso a corpore [(ejus-corp.) cæsus 2, 3.] , hostia Christi et martyr [et martyr om. 2, 3.] efficitur; monstraturque in territorio Tholosano [(t. T.) T. t. 2, 3.] locus ipsius martyrii, qui distat ab urbe Tholosa quasi itinere diei unius [(locus-unius) sanctissimi ipsius martyrii locus distans ab ipsa Tolosa quasi diei unius itinere 2, 3.] . Monstratur quoque petra in qua patent hactenus manifeste genuum ac manuum martyris impressa vestigia, supra quem [quem om. 2, 3.] genibus ac manibus defixis plectendus oravit. Quo in loco dum per merita sancti [sancti om. 3.] martyris multi a multis liberarentur incommodis, ædificata est ecclesia a fidelibus, ita ut petra quam diximus subtus altare videatur. Sanctus autem Papulus decollatus, mox post decollationem caput abscissum propriis portans manibus, virtute divina ductu angelico pervenit ad fontem non procul a prædicto loco [(Sanctus-loco) Monstratur autem non procul ab isto loco fons quo sanctus martyr Papulus post decollationem caput proprium manibus suis portans ductu divino pervenit 2, 3.] ibique eum deposuit.
[4] [prodigio hoc similis aliis sanctis,] Simile autem [(loco Simile autem) Et ne hoc de sancto Papulo cuiquam incredibile videatur, simile 2, 3.] legitur de multis sanctis aliis, maxime in ecclesia primitiva. Sicut [(Sicut usque ad finem) Lucianus (Luciconis 3) siquidem, Belvaci Galliarum civitatis primus martyr (et episcopus add.2), cum pro Christi nomine cum sociis suis, Maximiano et Juliano, decollatus fuisset, assumpto capite cum prædictis sodalibus suis ad fontem qui hodie monstratur in illis partibus venit et (ac 3) lavit, iterumque resumptum prope civitatem in loco deposuit in quo in sui nominis ecclesia hactenus veneratur. Dionysius quoque, Parisiensis civitatis primus martyr et præsul, cum Rustico et Eleutherio sociis, capitibus amputatis, ipsa capita sua manibus accipientes deportaverunt ad locum quo nunc requiescunt. Nigasius (Nicasius 3) quoque, Rothomagensis civitatis archiepiscopus primus ac martyr, cum Quirino et Seuviculo sociis, capita sua post abscissionem eorum in quandam insulam deportarunt ibique deposuerunt. Sancta quoque virgo Valeria, prothomartyr Galliarum, caput abscissum manibus bajulando Lemovicis civitate firmis incedens vestigiis ad beatum Martialem attulit et obtulit ad altare ubi illa hora pro ejus martyrio divina mysteria celebrabat (celebrabant 3) 2, 3.] de sancto Luciano a Belvacensi episcopo et de sancto Dionysio b Parisiensi et de sancto Nicasio c Rothomagensi et de sancta Valeria d in Lemovica civitate, quæ caput suum abscissum ad beatum Martialem detulit et obtulit ad altare ubi illa hora pro ejus martyrio divina mysteria celebrabat.
[5] [ejusque corpus adhuc quiescit in villa S. Papuli.] Corpus autem sancti Papuli [(m. g.) add. 2, 3.] , apud Tholosam deportatum, honorifice hactenus in proprio tumulo marmoreo [in proprio tumulo marmoreo om. 2, 3.] veneratur. Caput vero [ipsius pretiosum add. 2, 3.] in loco qui ipsius nomine villa Sancti Papuli [villa Sancti Papuli om. 2, 3.] nuncupatur, in propria [sui nominis add. 2, 3.] ecclesia in veneratione habetur, ubi postmodum [(post-modum-decurrente) et (sic) monachorum cœnobium cum abbate sub regula beati Benedicti serviens Domino. Sic igitur beatus Papulus, martyr inclitus, hoste devicto martyrio consummato ab angelis lucis susceptus est in cœlis inter martyres laureatus 2, 3.] facta fuit et est abbatia Ordinis sancti Benedicti, quam modernis temporibus dominus Johannes paparum XXII evexit in sedem episcopalem, pontificatus sui anno primo, Dominicæ vero incarnationis anno MCCCXVII decurrente.
ANNOTATA.
a De sancto Luciano Bellovacensi vide Acta Sanctorum Januarii, tom. I, ad diem 8, ubi in Vitæ S. Luciani, auctore Odone episcopo, capite quinto leguntur sequentia: Tunc erigens se sancti viri corpus exanime, apprehendit propriis manibus sanctum caput abscissum; stabili gressu Spiritus sancti gratia, cujus fuerant membra corporis et organa, una cum ministerio angelico, ac si vivens in corpore, iter plantis firmissimis carpere cœpit: portansque pretiosum caput, ductu angelico, a monte quasi millibus tribus, transvadato fluminis alveo, pervenit ad locum, quem vir sanctus sibi funeri tradendum elegerat, uno a prædicta urbe distantem ferme milliario. Vide ibid. notam a, scilicet teste Petro Louveto cerni etiamnum in monte Millio semitam per quam ille caput gestans incessit et Roseam appellari sive Rosetum “la Rosière,” inque ea rosas nasci mirifici ruboris quales eadem roseta alias transplantata non ferunt. Etsi vero asper et præceps ad latus unum sit mons Millius, numquam tamen ex curruum carrucarumve lapsu cuiquam equorum, vini reive alterius jacturam contigisse: idque etiam hæreticos qui cultum aversantur Sanctorum opemque negant eos ferre mortalibus, sæpenumero se coram esse confessos, carrucas isthic suas eversas perque declive devolutas esse, se tamen cum in ima descendissent et vinum omne salvum et equos incolumes reperisse.
b De sancto Dionysio Parisiensi vide Acta Sanctorum Octobris, tom. IV, ad diem 9, ubi in Actis fabulosis num. 13: Beatissimi se Dionysii et pontificiis venerandi sanctum exanime cadaver erexit beataque manu caput a corpore abscissum, lictoris ense truncatum pendulum cœpit brachiis vectitare etc. Lege præmissum Actis commentarium.
c De sancto Nicasio Rotomagensi videri potest Commentarius historico-criticus, inter Acta Sanctorum mensis octobris, tom. V, ad diem 11. Miraculum portati a Sancto proprii capitis refertur ejusdem commentarii num. 13, et ex codice Namurcensi 15 in Anal. Boll. tom. I, p. 632.
d De hac sancta Valeria deinceps agendum erit ad diem 9 mensis decembris.
DOCUMENTA LITURGICA DE S. PAPULO.
Papulus, martyr in pago Laureacensi, in Occitania (S.)
EX EDIT.
I. Ex missali Tolosano, anni 1524 (Missale ad usum ecclesie metropolitane sancti Stephani Tholose, non mediocri diligentia ac studio nuperrime per doctissimum ac sapientissimum capitulum dicte cathedralis ecclesie Tholose revisum et correctum etc. 1524). Fol. 241:
IN NATALI SANCTI PAPULI MARTYRIS.
Oratio. — Præsta quæsumus, omnipotens Deus, ut, qui beati Papuli MARTYRIS TUI ATQUE PONTIFICIS natalitia colimus, intercessione ejus in tui nominis amore roboremur.
II. Ex Proprio Tolosano (secundum textum
recognitum jussu Illmi et Revmi DD. Caroli de
Montchal archiep. Tolosani et in lucem editum
anno 1647).
Die III Nov. S. Papuli martyris, semiduplex.
Lectio IV. — Papulus adolescens Antiochenus, cum sancto Saturnino, primo Tolosanorum episcopo, Roma profectus Tolosam civitatem ire cogitans, Carcassonæ a Carcassonensi judice Ruffino in carcerem ambo conjecti, ope divina ex illo liberati, Tolosam tandem pervenerunt. Illic cum plurimos evangelii face collustrassent, Saturninus Hispanias petiturus a Papulo discessit Tolosanumque gregem ipsi commendavit. Dum autem per biennium in illis oris moram facit Saturninus, strenuam operam Papulus tum Tolosæ tum vicinis in locis amplificando Christi gregi navavit.
Lectio V. — Quamobrem, dum amplificandæ fidei christianæ impensius incumberet, a gentilibus comprehensus, contumeliisque ac suppliciis variis affectus, abscissione capitis martyrium complevit, eo in loco qui postea ipsius sancti Papuli nomen retinuit. Caput abscissum, manibus sublatum, ad vicinum fontem angelo duce martyr detulit. Ibi vestigia genuum ac manuum, quibus incumbebat capite truncandus, lapidi impressa remansisse dicuntur.
Lectio VI. — Ad sepulchrum Papuli cum undique numerosa hominum multitudo conveniret, propter varia quæ illic edebantur miracula, templum ingens excitatum fuit, atque in eo Papuli caput asservatum, reliquo corpore Tolosam translato; quod conditum in marmoreo tumulo diu jacuit apud ædem Sancti Saturnini, donec ex eo multis post annis, una cum corporibus sanctorum antistitum Tolosanorum Honorati, Silvii, Hilarii, inventum est. Tantum vero honoris tanti martyris monumento habitum est a posteris, ut non modo præclara basilica, sed et amplissimo cœnobio honestatum sit, quod ad episcopatus fastigium Joannes XXII Pontifex Maximus postea evexit.
Eædem lectiones ad verbum sunt insertæ in libello cui titulus: Officia sanctorum propria Ecclesiæ et diœcesis Tolosanæ, jussu Illmi et Revmi DD. Caroli Antonii de la Roche Aymon, arch. Tolosani edita. Tolosæ, apud Cl. Æg. Lecamus 1744.
III. Ex breviario Tolosano Stephani Caroli de Lomenie de Brienne, Tolosani archiepiscopi [Carcassi Herisson 1784.] . In festo S. Papuli martyris. Duplex majus. Ex Anselmo Beccensi et Bosqueto.
Lectio I. — Papulus sancti Saturnini primi Tolosanorum episcopi inter præcipuos discipulus ac socius censetur. Tanta virtute tantoque successu sub hoc fervido apostolo laboravit, ut Saturninus ipsius curæ Tolosanensem ipsam Ecclesiam recens natam committere non dubitaverit, dum, pro Christo legatione fungens, peregrinaretur ad prædicandum regni cœlestis evangelium. Quid fecerit vel quid passus fuerit ad asserendum in his regionibus fidem, non omnino constat: at saltem hoc fidei testimonium sui sanguinis effusione signasse omnes agnoscunt. In ipso Tolosatium territorio, longe ab urbe unius diei itinere, martyrium suum consummavit.
Lectio II. — Multo tempore post sancti Papuli mortem, memoriæ ejus celebritas induxit ut circa ejus sepulchrum ædificaretur primum ecclesia, deinde prope ipsam monasterium, sancti Pauli et sancti Papuli nominibus designatum, de quo temporibus Ludovici Pii mentio habetur. Populorum concursus ad hunc locum initium dedit primum vico, deinde urbi hujus nomine insignitæ, in qua Joannes Papa vigesimus secundus sedem episcopalem erexit, abbatiam convertens in episcopatum. Sancti Papuli solemnitas ex veteri consuetudine celebratur die tertia novembris.
Lectio III. — Corpus sancti Papuli a sepulturæ suæ loco Tolosam translatum est et in basilica Sancti Saturnini depositum, ubi usque nunc a fidelibus colitur. Tertio decimo seculo prope sancti Saturnini tumulum inventum est: sexto decimo ineunte e terra solemniter levatum, die vigesima quarta Martii. Anno vero millesimo sexcentesimo vigesimo secundo, in capsa argentea delatum in conspectum et cultum populorum expositum est. Caput ejus in ecclesia cathedrali urbis ejus nomine vocatæ ad hunc usque diem religiosissime asservatur.
Oratio. — Da, quæsumus, omnipotens Deus, juge incrementum fidei, quam beatus martyr Papulus in his regionibus plantavit et proprio sanguine rigavit. Per Dominum.
IV. Ex Proprio hodierno archidiœcesis Tolosanæ [Descriptum Tolosæ 30 januarii 1880.] Die 3 Novembris, S. Papuli, presbyteri et martyris. in II. nocturno. Ex Anselmo Beccensi et Bosq.
Papulus, sancti Saturnini, primi Tolosanorum episcopi, inter præcipuos discipulus ac socius censetur. Tanta virtute tantoque successu sub hoc fervido apostolo laboravit, ut Saturninus ipsius curæ Tolosamam ipsam Ecclesiam, recens natam, committere non dubitaverit, dum pro Christo legationi fungens peregrinaretur ad prædicandum regni cœlestis evangelium. In ipso loco qui postea ipsius nomen retinuit, capitis obtruncatione martyrium suum consummavit. Multo tempore post sancti Papuli mortem, memoriæ ejus celebritas induxit ut circa ejus sepulcrum ædificaretur primum ecclesia, deinde prope ipsam monasterium, sancti Pauli et sancti Papuli nominibus designatum, de quo temporibus Ludovici Pii mentio habetur. Papularum concursus ad hunc locum initium dedit primum vico, deinde urbi hujus nomine insignitæ, in qua Joannes Papa vigesimus secundus sedem episcopalem erexit, abbatiam convertens in episcopatum. Sancti Papuli solemnitas, ex veteri consuetudine, celebratur die tertia Novembris. Corpus sancti Papuli a sepulturæ suæ loco Tolosam translatum est, et in basilica Sancti Saturnini depositum, ubi usque nunc a fidelibus colitur. Tertio decimo seculo prope sancti Saturnini tumulum inventum est; sexto decimo ineunte, e terra solemniter levatum, die vigesima quarta Martii. Anno vero millesimo sexcentesimo vigesimo secundo, in capsa argentea delatum, in conspectum et cultum populorum expositum est.
V. Ex missali Sanpapulensi.
Die 3 Nov. In festo S. Papuli PRESBYTERI, evangelii in Occitania præconis et martyris, ecclesiæ cathedralis et totius diocesis patroni.
PROSA.
Plebs sancta, gaude, quam Deo
Quæsivit olim Papulus.
Tuo piis apostolo
Grates refer * nunc laudibus.
Amore Christi fervidus,
Christum secutus auspicem,
Caput bonorum, finibus
Hic intulit nostris fidem.
Cultus et aras dæmonum
Divumque fana diruit.
Errore pulso, mentium
Tristes tenebras discutit.
Furente tandem Tartaro,
Hanc morte terram consecrat,
Magnis ubi plenus Deo
Fidem triumphis auxerat.
Hæc illa terra quam novo
Implevit ardens lumine,
Hæc illa quam cadens suo
Martyr piavit sanguine.
Felix Tolosa, quæ tuis
Dudum repostum mœnibus
Corpus recondis martyris,
Ingens tibi factum decus.
Et tu beata quæ Patris,
Gens nostra, servas verticem,
Si, quem patronum nunc colis,
Illum sequaris et ducem.
Qui veritatis optimus
Nobis magister exstitit,
Vita fidem probantibus
Sponsor salutis hic erit.
O Christe, cujus Papulus
Nos parturivit ad fidem,
Audi Pater quam nunc bonus
Pro filiis fundit precem.
Mundi tenebris obsitos
Nox quanta cingat, aspice:
Viæ salutis nescios,
Salutis auctor, dirige. Amen.
[Annotatum]
* edit. refert.
VITA S. PAPULI IN TRES LECTIONES DIVISA
edita ab H. Hennet de Bernoville
EX COLLECTANEIS SANPAPULENSIBUS [Op. cit., p. 107. Cfr. supra, Comment., præv., numm. 7 et 14.] .
Papulus, martyr in pago Laureacensi, in Occitania (S.)
BHL Number: 6456
HIC PONITUR VITA BEATI PAPULI PER TRES LECTIONES BREVES.
In pago Tholosano, civitate Sancti Papuli, natalia sancti levitæ et martyris Papuli, principis apostolorum discipuli.
Lectio I. — In Antiochia præfecti filius natalem duxit originem, idolatricam abhorrens rubiginem. Adolescens, factus beati Petri discipulus, ab eodem baptizatus, susceptis fidei rudimentis, Deo vero credulus, temporalia contempsit omnia, ubique sequens docentis vestigia, Romæ levita ordinatus a sancto apostolo, illi continue adhæsit, quamdiu vixit in seculo. Verus legis zelator fuit, prudens et fidelis dispensator. Cum illustri Saturnino, Jesu discipulo, ad Gallias fuit apostolus missus, non seculi vanitatibus nec carnis spurcitiæ submissus. In cordis simplicitate, dolo carens, innocenter militavit; evangelii gratiam mente firmissima ediscere non expavit. Tu autem, etc.
Lectio II. — Dum Clemens in papatu Romanus episcopus præsideret Romæque sacer doctorum conventus ad Galliarum reductionem anhelaret, Saturninus pontifex cum levita Papulo partes intrat occiduas. Ad fidem Christi multas lucrifaciunt populorum colonias. In Arelate et Nemause verbum Dei seminantes, multos ad fidem perficiunt, et per totam Septimaniam christiano discipulatu alliciunt.
Sub crudelitate Rufini judicis, Carcassonam intrepidi sunt aggressi; mox ibidem contumeliis et flagellis sunt depressi, per Rufinum versipellem comminati quod, nisi diis gentium secundum ritum Augustorum infra triduum offerrent libamina, inexcogitabilium tormentorum sufferrent gravamina. Sed athletæ sanctissimi idola execrantes, in quibus non est salus nec venia, invictissimum adorarunt Deum, trinum in personis, unum in essentia, per quem condita sunt omnia. Tetri carceris ergastulo fame afflicti et summa inedia, Deo se totaliter commiserunt. Tandem ruptis ferreis vinculis Tholosam pervenerunt. Tu autem, etc.
Lectio III. — Dum autem Saturninus, doctor angelicus, partes Vasconiæ et portus Hispaniæ peragraret docendo et in Christi fide baptizando, in tota regione Tholosana permansit, apis sollicita, mella colligens in alveo Christi, levita Papulus, vir apostolicus, ubique proficiens, Deo cooperante et signis coruscantibus sermones confirmante. Prædicans Christum Salvatorem omnium, Deum verum, Patri consubstantialem, coæternum, adveniente temporis plenitudine partes nostræ naturæ simul unitas in virginali thalamo assumpsisse, in qua natura assumpta pro omnium operanda salute mori voluit, tertia die a mortuis surrexit, et cum eadem carne glorificata in cœlos ascendit, in qua, et ad judicium vivorum et mortuorum spectatur venturus.
Hanc fidem orthodoxam pauperes missi erant evangelizare et in omnem terram usque ad animum et sanguinem defendere, fide eadem tyrannos increpando, rudes docendo, infirmos curando, animas Deo lacrifaciendo.
Frendente autem gentilitatis sævitia sed perseverante sancti levitæ evangelizantis constantia, deprehensus est ab apparitoribus capitolii Tholosani athleta imperterritus. Genibus flexis et manibus junctis super petram, angelico consortio munitus, inter duas ilices prædicans, detentus et ictibus cæsus, gladio subit capitalem martyris palmam, vita perenni in Domino feliciter laureatus. Capite abscisso, fons scaturivit quo sanctus martyr manibus propriis caput suum substulit. Manuum et tibiarum figuram impressam lapis retinuit. Nam petra quæ Jesus est, animam in paradiso collocavit. Tu autem Domine, miserere nostri. Deo gratias.
CATALOGUS SANCTORUM QUORUM SUNT IN DIŒCESI S. PAPULI…
Editum ab H. Hennet de Bernoville [Op. cit., p. 117. Cfr. supra, Comm. Præv., num. 14.] .
Papulus, martyr in pago Laureacensi, in Occitania (S.)
BHL Number: 6457
*
EX EDIT.
De beato Papulo.
Titulus est ecclesiæ sub honorem beatissimi apostolorum principis et beati Papuli levitæ, ipsius apostolorum principis discipuli, in baptismate filii, cui adhæsit continue quamdiu vixit in seculo. Qui sanctissimus Papulus non seculi vanitatibus, nec spurcitiæ carnis fuit submissus. Cum cordis simplicitate, dolo carens, innocenter militavit; evangelii gratiam mente firmissima ediscere non expavit. Dum autem Clemens in papatu Romanus episcopus præsideret Romæque sacer doctorum conventus ad Galliarum redactionem anhelaret, beatus Papulus missus a beato Clemente fuit cum Saturnino, Jesu discipulo, ad partes occiduas. Ubi multas lucrifecerunt populorum colonias. In Arelate et Nemause * verbum Dei seminantes, multos ad fidem perficiunt et per omnes regiones discipulatu alliciunt. Sub crudelitate Rufini judicis Carcassonam intrepidi sunt aggressi; mox ibidem contumeliis et flagellis sunt depressi, comminati per Rufinum quod, nisi deis gentium infra triduum offerent libamina, inexcogitabilium tormentorum sufferent gravamina. Sed athletæ sanctissimi, idola execrantes, in quibus non est salus nec venia, verum Deum adorarunt, trinum in personis, unum in essentia: plurimum fructum Deo attulerunt. Cum autem Saturninus, doctor angelicus, sanctis doctrinis, operibus et officiis ad conversionem Vasconiæ, Navarræ et Arragoniæ intenderet, remansit LEGATUS APOSTOLICUS beatus Papulus in omnem regionem Tholosanam, tyrannos increpando, infirmos curando, animas instruendo, et ad plantulam novellæ fidei lucrifaciendo, Freudente autem gentilitatis sævitia, Romanis imperantibus, deprehensus in hoc loco, juxta fontem Arnunphi, ab apparatoribus capitolii Tholosani, inter duas ilices detentus, plagis cæsus, genibus flexis, manibus junctis, capitalem gladio subiit martyrii palmam, vita perenni in Domino feliciter laureatus. Capite abscisso circa fontem *. Mox ibidem fons scaturivit, quo sanctus martyr manibus propriis caput suum (ubi est altare majus ecclesiæ) attulit. Manuum et tibiarum figuram impressam lapis retinuit, ac petra quæ Jesus est, animam in paradiso collocavit.
CATALOGUS METRICUS,
super statum ecclesiæ Sancti Papuli, usquequo fuit erecta de abbatiale in statum episcopalem [Excerptum ex Hennet de Bernoville, op. cit., p. 181.] .
Hic locus fertilis, per ruralium colonias dispersus,
Primus hic Christum suscepit, in sanguine martyris respersus.
Caput truncatum beatus Papulus a fonte Arnumphi portavit.
Sicque numine divino locum Deo in sanguine consecravit.
Crescentibus miraculis, sub titulo apostolorum præsulis fuit hic Deo mensa preparata.
Post … martyria utrisque cum altaribus fuit capella dedicata.
Oculata fide se exhibet populis vetus structura, etc.
Tandem ecclesia Sancti Papuli a quater centum annis sub abbatiali regimine ducta
Per sanctæ recordationis papam Johannem XXII in episcopalem est erecta.
Regnante in Francia Ludovico, Martii VII calendarum, anno MCCCXV [VIII cal. mart. in “ Catalogo episc. S. Papuli usque ad duodecimum.”] .
[Annotata]
* ultima vox legi non potuit ab editore.
* edit. Nemanse.
* edit. frontem.
DE SANCTIS MARTYRIBUS GERMANO THEOPHILO, CÆSARIO, VITALI DOMNINO, JUSTO, HERMETE, GOBBANO ET EGRILIO CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA.
SUB DECIO.
[Commentarius]
Germanus martyr (S.)
Theophilus martyr (S.)
Cæsarius martyr (S.)
Vitalis martyr (S.)
Domninus martyr (S.)
Justus martyr (S.)
Hermes martyr (S.)
Gobbanus martyr (S.)
Egrilius martyr (S.)
AUCTORE G. V. H.
In cunctis fere sanctorum fastis celebratur ad hunc diem gloriosa quædam martyrum societas, quæ, Decio persequente, sanguinis sui testimonium Jesu Christo dedit. Alia tamen plures, alia pauciores martyrologia martyres numerant. Ordinem ducat Martyrologium Parvum Romanum cum sequenti martyrum elogio: In Cappadocia, martyrum Germani, Theophili, Cæsarii, Vitalis, sub Deciana persecutione. Ado: Apud Cæsaream Cappadociæ, natalis sanctorum Germani, Theophili, Cæsarii et Vitalis, qui optime duxerunt martyrium sub Deciana persecutione. Usuardus: Apud Cæsaream Cappadociæ, sanctorum martyrum Germani, Theophili, Cæsarii et Vitalis, qui sub persecutione Deciana optime duxerunt martyrium. Wandelbertus:
Ternis Germanus, Vitalis, Cæsariusque
Theophilusque pari collucent lumine festi.
Galesinius: Cæsareæ in Cappadocia, sanctorum martyrum Germani, Theophili, Cæsarii et Vitalis, qui in persecutione Deciana, nullis crudelitatis suppliciis pro Christo recusatis, ad necem denique abducti, invicta pietatis defensione martyrii palmam tulerunt. Maurolycus: Apud Cæsaream Cappadociæ, sanctorum martyrum Germani, Theophili, Cæsarii et Vitalis, qui subpersecutione Deciana optime duxerunt martyrium. Martyrologium Romanum: Cæsareæ in Cappadocia, sanctorum martyrum Germani, Theophili, Cæsarii, Vitalis, qui in persecutione Deciana optime duxerunt martyrium. Petrus de Natalibus, lib. X, c. 18, hoc texit elogium horum martyrum: Germanus, Theopolus, Cæsarius et Vitalis, martyres, apud Cæsaream Cappadociæ sub persecutione Decii Cæsaris optimum duxerunt martyrium. Quo tempore, ut scribit Hieronymus, voti erat christianis pro Christi nomine percuti, verum etiam callidus hostis tarda ad mortem supplicia conquærens animas cupiebat jugulare, non corpora, et, ut ipse qui ab eo passus est Cyprianus ait, volentibus non permittebatur occidi. Quo tempore passi sunt duo illi juvenes de quibus in Vita sancti Pauli primi eremitæ dicitur, ut supra dictum est in ejus Vita, quarto idus Januarii. Passi sunt præfati sancti martyres Germanus et socii, tertio nonas Novembris. Hæc Hieronymus in martyrologio suo. Unusquisque in cujus oculos martyrologiorum quæ Hieronymiana vocantur, textus aliquando incurrit, noverit non ex iis elogium suum traxisse Petrum; traxit autem ex Usuardo, cujus martyrologium, ut notat Sollerius, Petro pro Hieronymiano erat, et pauca de persecutionis Decianæ charactere de suo apposuit.
[2] Hi ergo omnes hactenus citati martyrologi quatuor tantummodo Christi martyrum recensent manipulum. Vera martyrologia Hieronymiana addunt plures. Quorum adjungo series secundum varia exemplaria. Bernense [Quod edidimus anno 1883 in Act. SS., tom. XIII Oct.] : In Cesarea Cappadocie Germani, Thiofili, Cesari, Egrili, Vitalis. Lucense (insigni librarii lapsu): In Africa Cappadociæ natalis sanctorum Germani, Theofili, Cesari, Egrili, Vitalis. Epternacense: Cesarea Cappadociæ natalis Germani, Theofili, Vitalis, Justi, et Hermetis, Gobbani, Germani, Teofili, Cessari, Egrili, Vitalis. Corbeiense: In Cæsarea Cappadociæ natalis sanctorum Germani, Theophili, Cæsarii, Egrili, Vitalis. Rabanus in martyrologio suo addit unum martyrem ab omnibus prætermissum: In Cæsarea Cappadociæ, natale Germani, Domnini, Theophili, Vitalis, Justi et Hermetis. Aliud vetustum martyrologium apud Florentinium pro Theophili scribit Thechali, quem librarii lapsum esse putamus. Vehementer turbatum fuit in martyrologio Leidensi [Quod edidimusinter Analecta Bollandiana, tomo I (1882).] . Ex Cæsareensibus martyribus primo afferuntur Germanus, Theophilus, Justus et Hermes; deinde aliis interjectis, mentio fit Cæsarii ac Vitalis. Egrilius ad diem sequentem rejicitur, junctus Cæsareensibus qui repetuntur præter Justum et Hermetem. Domninum commemorat, sed Viennensem episcopum, eumdem quem Martyrologium Romanum. Unde suspicio nasci potest, citatum a Rabano Domninum esse ipsum hunc Viennensem, nam Leidense martyrologium e codice Fuldensi bibliothecæ Leidensis editum fuit. Cui suspicioni nimium tribui nolim, nam inter sanctos plures Domnini occurrunt. In martyrologio Ottoboniano sic: In Cæsarea Cappadociæ natale sanctorum Germani, Theophili, Cæsarii, Egrili, Vitalis.
[3] Quod si martyrum numerum ex citatis auctoribus colligimus, habemus primo quaternionem Germani, Theophili, Cæsarii et Vitalis; cui additur Egrilius; deinde Domninus, ac tandem Justus, Hermes, Gobbanus accedunt: ita ut novem martyrum numerus compleatur. Possunt equidem Justus et Hermes ex præcedenti die repetiti videri. Sed et Vitalis occurrit ad diem 2 et ad diem 3. Verumtamen diversi sunt Vitales; possunt quoque diversi esse Justi et Hermetes, ut qui diversis assignentur diebus. Theophilus tamen, Germanus et Vitalis, repetiti eodem die et quasi una enuntiatione prolati in exemplari Epternacensi, plane iidem esse videntur. Habemus ergo novem martyrum consortium, quos opinamur esse eosdem quos suppressis nominibus huic diei Ephemerides metricæ Græcorum assignant, sequenti disticho:
Ψυχαῖς
ἀτρέπτοις
χερσὶ
τμηθέντες
πλάνων
Πλάνην
περιτρέπουσιν
ἄνδρες
ἐννέα.
Immotis animis manu cæsi malorum
Malam submovere fraudem novem viri.
[4] Dolemus sane nihil nobis ex martyrii Actis superesse. Quod enim Baronius dicit in annotatione ad eorumdem martyrum elogium in martyrologio Romano, Petrum scilicet ex priscis tabulis eorum Acta paucis descripsisse, nihil aliud significat, quam Petrum referre elogium Usuardinum paucis additis, quæ spectant, non ad martyres, sed ad persecutionem in qua passi sunt.
DE SANCTO AGRICOLA MARTYRE.
[Commentarius]
Agricola martyr (S.)
AUCTORE G. V. H.
Martyrologia Hieronymiana hodie commemorant sanctum martyrem Agricolam, separatum a Germano cum sociis. Post nominatum ultimo loco inter Cæsareæ passos martyres Vitalem, nova annuntiatio sequitur hoc modo, in variis exemplaribus, quæ sunt:
| Bernense | et alibi passio Agriculi. |
| Lucense | Et alibi passio sancti Agricolæ. |
| Epternacense | et alibi passio Agricoli. |
| Corbeiense | et alibi Agriculæ virginis et martyris. |
[2] Existimamus cum doctissimo Florentinio alium hoc loco indicari martyrem Agricolam diversumque ab Agricola Bononiensi, qui cum Vitali Bononiæ passus est (de quibus agemus die 4 novembris, quo in Martyrologio Romano celebrantur). Si Corbeiensis exemplaris lectio vera esset, atque ideo Agricolæ nomine non virum coli sed feminam constaret, res confecta foret, neque ulli dubio locus superesse posset. Quia tamen reliqua exemplaria sive terminatione masculina ut Bernense, sive adjectivo in genere masculino addito, ut Lucense et Epternacense, virum clarissime designant, Corbeiense errorem commisisse putamus. Quod si quis nihilominus, ex indole fastorum Hieronymianorum perspecta, facile errari potuisse opinetur, sejunctosque Vitalem et Agricolam jungendos esse atque Bononiæ tribuendos judicaverit, consideret, monente Florentinio, diem tertium nonas Bononiensium celebritati ad amussim non convenire, ac deinde in variis exemplaribus, quæ apud Florentinium videri possunt, die 27 novembris memoriam celebrari Agricolæ et Vitalis: In Italia civitate Bononia Agricolæ et Vitalis. Bernense exemplar hac parte mutilum est. Præterea Agricola et Vitalis in iisdem martyrologiis separatis diebus occurrunt. Ad tertium nonas decembris legimus in exemplari Lucensi: In Bononia sancti Agricole. In Epternacensi: Bononiæ Italiæ Agricolæ. In Corbeiensi: In Bononia sanctæ Agricolæ. Bernense hac parte mutilum est. Sed die 29 aprilis legitur, in Bernensi: et Bononia Vitalis; similiter in Lucensi: Benoniæ Vitalis; in Epternacensi: Bononiæ Vitalis; in Corbeiensi: Bononi Vitalis. Unde satis securi colligimus Agricolam hunc a celeberrimo illo Agricola qui Bononiæ una cum Vitali passus est, diversum esse.
DE SS. FELICE ET CRESCENTIO MARTYRIBUS.
[Commentarius]
Felix, martyr (S.)
Crescentius, martyr (S.)
In exemplari Corbeiensi martyrologii Hieronymiani hodie celebratur memoria sanctorum martyrum Felicis et Crescentii. De quibus quod dicamus nihil habemus. Suntne repetita nomina aliorum Felicium quorum ingens numerus in fastis sanctorum, et Crescentiorum, quorum plures in martyrologiis celebrantur? an diversi ab his homonymis? Certe Felix et Crescentius sive Criscentius in quibusdam exemplaribus Martyrologii Hieronymiani occurrunt die 19 maii.
DE SS. SEVERO, ANDRONA, THEODOTO, THEODOTA MARTYRIBUS.
[Commentarius]
Severus martyr (S.)
Androna martyr (S.)
Theodotus martyr (S.)
Theodata martyr (S.)
In horum martyrum honorem sequens distichon affert Martyrologium metricum Græcorum, ex menæis:
Συμμάρτυς
ἔστω
καὶ
γυνὴ
τοῖς
ἀνδράσι,
Τετμημένοις
τέσσαρσι
συντετμημένη.
Sic martyr esto cum viris, o femina!
Simul perempta cum peremptis quattuor.
In titulo 3 viros et unam feminam martyres posuimus, quia in menologio Sirleti hi quatuor tantum inveniuntur, sed in menæis quartus vir accedit, nomine Dasius, ita ut secundum distichon græcum cum Dasio, Severo. Androna ac Theodoto, quatuor viris, quinto loco mulier jungatur Theodota.
DE SS. MARIANO, PELAGIA, MAURO MARTYRIBUS MAGUBII IN AFRICA.
[Commentarius]
Marianus M. Magubii in Africa (S.)
Pelagia M. Magubii in Africa (S.)
Maurus M. Magubii in Africa (S.)
Apud Sollerium, inter Usuardi auctaria, ex codice Reginæ Sueciæ sequens martyrum consortium commemoratur: Eodem die Magubio, civitate Mauritaniæ, passio sanctorum Mariani, Pelagiæ et Mauri. Testatur Sollerius hosce martyres sic junctos sibi esse ignotos. Neque nos in eorum notitiam pervenire potuimus. Quare simpliciter eorum nomina hic consignata voluimus.
DE SS. MARTYRIBUS XXVIII IGNE COMBUSTIS IN ORIENTE.
[Commentarius]
Martyres viginti octo, igne combusti (SS.)
Hanc beatam societatem martyrum Græcorum menæa celebrant, nullis nec personarum nec locorum nominibus additis, neque tempore passionis signato. De quibus inanes jactare conjecturas supervacaneum judico. En distichon ex Menæis:
Φλέγουσιν
ἄνδρας
πέντε
δὶς
καὶ
δὶς
δύω·
οἶς
συμφλέγουσι
πέντε
δὶς
καὶ
δὶς
δύω.
Viros cremarunt quinque bis et bis duos:
Post hosque rursus quinque bis et bis duos.
DE SS. MARTYRIBUS IN THEBAIDE SUB DECIO.
[Commentarius]
Martyres in Thebaide sub Decio (SS.)
AUCTORE G. V. H.
[Duo martyres quorum ignota nomina, sub Decio] Noluimus in Actis nostris præter mittere duos bonæ memoriæ martyres, quorum nomina solius Dei scientia continentur, qui Decianæ persecutionis procella detonante per Thebaida crudele pro Christo martyrium passi sunt. Multas enim, ait Hieronymus, apud Ægyptum et Thebaida Ecclesias tempestas sæva populata est. Voti enim tunc christianis erat pro Christi nomine gladio percuti: verum hostis callidus, tarda ad mortem supplicia conquirens, animas cupiebat jugulare, non corpora; et, ut ipse qui ab eo passus est Cyprianus ait, volentibus mori non permittebatur occidi. Cujus ut crudelitas notior fiat, duo memoriæ causa exempla subjicimus. Perseverantem in fide martyrem et inter equuleos laminasque victorem, jussit melle perungi et sub ardentissimo sole religatis manibus post tergum reponi, scilicet ut muscarum aculeis cederet, qui ignitas sartagines ante superasset. Alium juvenili ætate florentem in amœnissimos hortulos præcepit abduci ibique, inter lilia candentia et rubentes rosas, cum leni murmure aquarum juxta serperet rivus et molli sibilo arborum folia ventus præstringeret, super exstructum plumis lectum resupinari et, ne se inde posset excutere, blandis sertorum nexibus irretitum relinqui. Quo cum, recedentibus cunctis, meretrix speciosa venisset, cœpit delicatis stringere colla complexibus et (quod dictu quoque scelus est) manibus attrectare virilia, ut corpore in libidinem concitato se victrix impudica superjaceret. Quid ageret miles Christi et quo se verteret, nesciebat: quem tormenta non vicerant, superabat abominata voluptas. Tandem cœlitus inspiratus, præcisam mordicus linguam in osculantis se faciem exspuit; ac sic libidinis sensum succedens doloris magnitudo superavit. Per idem ergo tempus, quo talia gerebantur apud inferiorem Thebaida, cum sorore jam viro tradita, post mortem amborum parentum, in hereditate locupleti Paulus relictus est, annorum circiter quindecim, litteris tam græcis quam ægyptiacis apprime eruditas, mansueti animi, Deum valde amans; et, cum persecutionis procella detonaret, in villam remotiorem et secretiorem secessit. Hæc in exordio Vitæ S. Pauli, primi eremitæ S. Hieronymus.
[2] [passi sunt in Thebaide.] Utrumque ergo martyrem cujus gloriosa certamina, suppressis nominibus sanctus doctor descripsit, ex eorum numero fuisse judicamus, qui, præside Ariano, in Thebaide Christi fidem sanguine confirmarunt, eodem tempore quo sanctissimi conjuges Timotheus et Maura ab eodem impiissimo judice post plurima tormenta superata, crucibus affixi, inter divinas laudes martyrium consummarunt. De quibus actum est ad diem 3 maii [Act. SS., tom. I Maii, p. 375.] . De multis aliis postea agetur.
[3] [Relatio Nicephori Callisti de iisdem.] Parum refert Nicephorum Callistum [Hist. eccl., lib. VII, c. 13 (P. G., tom. CXLVI, col. 1232).] relata historia martyris post devicta crudelitatis tormenta voluptate multo acrius tentati, illius martyrium ad persecutionem sub Diocletiano remittere. Major enim S. Hieronymi est auctoritas hanc historiam narrantis uti factam in persecutione Decii, quam Nicephori, cujus fides non semel suspecta est. Subnectimus tamen Nicephori relationem, quippe quæ in quibusdam differat rebus a narratione S. Hieronymi. Καὶ ἀσκητὴν δέ τινα τὸν ἴσον ἀγῶνα διενεγκεῖν τηνικάδε ὁ λόγος ἱστόρησεν. Ἐπεὶ γὰρ ἀπώμοτος ἦν, μετὰ πολλὴν καὶ ἀπείριτον βάσανον ἐπὶ κλίνης ἥπλωτο δέσμιος. Γυνὴ δὲ αὐτῷ ἀναιδὴς ἐπαφίετο· ἣ φιλοῦσα καὶ τὰς χεῖρας ἀναίδη τοῖς τῶν μελῶν ἀπορρήτοις προσάγουσα, πρὸς τὴν πονηρὰν ἡ ἀναιδὴς πρᾶξιν ἐξεβιάζετο, οὐδέν τι τῶν ἀτόπων πράττειν παραλιμπάνουσα. Ὁ δὲ μή τι ἄλλο δρᾶν ἔχων, τὴν ἰδίαν γλῶσσαν καὶ τῷ ἰσχυρῷ τοῦ δήγματος ἐκτεμὼν καὶ ἱκανῶς αὐτὴν διαμασσησάμενος κατὰ τοῦ προσώπου τῆς μαχλάδος προσέπτυσε. Καὶ οὕτως ἑαυτῷ μὲν πόνους δριμεῖς ἀντὶ ἡδονῆς, τῇ ἀσελγεῖ δ᾽ ἐκείνῃ αἰσχύνην καὶ ἔκπληξιν σὺν ἀηδίᾳ παρασκευάσας, τῆς σφοδρᾶς ἐκείνης ἐπηρείας ὑπέρτερος διαγέγονε. Ταύτης δ᾽ ἀνώτερος γεγονὼς, μαρτυρίῳ τὸν βίον μετὰ βραχὺ ἐπεσφράγιζεν. Et ascetam quemdam per ea tempora similem pertulisse agonem historia narrat. Quum enim expugnari non potuisset, post longa atque infinita tormenta in lectulo fuit extensus, vinculis ligatus. Mulier vero ad eum impudens immittitur; quæ, osculata manusque per summam impudentiam secretis membris admovens, ad pravam impudica actionem vi adhibita cogebat, nihil eorum quæ illicita sunt facere prætermittens. Ipse vero quum aliud quod faceret non haberet, propriam vehementer momordit linguam, ac forti morsu excidens, dentibus satis comminutam in faciem meretricis exspuit. Atque ita sibi quidem ipsi doloribus acerbis pro voluptate, impudicæ vero illi pudore ac stupore cum molestia paratis, validissimo illo hostis impetu superior effectus est. Ipsius autem victor, martyrii vitæ post breve tempus sigillum apposuit.
DE SANCTO LIBERTINO EPISCOPO AGRIGENTINO MARTYRE ET SANCTO PEREGRINO MARTYRE
SUB VALERIANO ET GALLIENO.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Libertinus episcopus (S.)
Agrigentinus, martyr (S.)
Peregrinus, martyr (S.)
AUCTORE G. V. H.
§ I. Traditiones Siculorum de S. Libertino expenduntur.
In Catalogo generali Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, Philippus Ferrarius tertio nonas novembris recenset SS. Libertinum et Peregrinum, hunc martyrem, illum episcopum et martyrem, [SS. Libertini et Peregrini Acta obscura.] ex tabulis ut ipse dicit, ecclesiarum Agrigentinæ ac Syracusanæ: Apud Agrigentum, S. Libertini episcopi et martyris. Syracusis in Sicilia, S. Peregrini martyris. Acta sanctorum martyrum Libertini episcopi et Peregrini animo haud libenti elucidanda suscipimus, quippe quæ tantis sint obducta tenebris ut vix dubiam lucem iis inferre possimus. Pleraque enim quæ de illis ab auctoribus referuntur, incerta potius fama quam certis documentis nituntur. Agemus primo de S. Libertino, deinde de S. Peregrino, tandem de Actis utriusque martyrii.
[2] [Libertinus, primus Agrigenti episcopus, a S. Petro institutus secundum Siculos, ex Roccho Pirro] S. Libertinus existimatur primus fuisse Agrigentinæ urbis episcopus. Rocchus enim Pirrus, abbas Netini, in Sicilia Sacra [Tom. II, lib. III, col. 717 (Lugduni Batavorum, sumptibus Petri van der Aa).] : S. Libertinus, ait, martyr, ut fama est constansque traditio, primus fuit Agrigentinus episcopus; eumque ab apostolo Petro institutum Agrigentina ecclesia memorat; imo ejus apostolicæ institutionis documentum ab eodem divo Petro subscriptum in tabulis ipsius ecclesiæ magna veneratione asservatum ad multos annos narrant. De prima Agrigentini præsulatus origine P. Cornelius a Lapide, Societatis Jesu, postquam dixerat a D. Petro in Sicilia erectas esse ecclesias Syracusanam, Tauromenitanam et Catanensem, subdit: “Hisce proxima est Agrigentum, cujus primum episcopum scriptores sanctum Libertinum memorant; sed quo anno id factum sit, nos latet. S. Libertini Encomiastes Syracusanus, fide dignus, ipsum synchronum facit sancti Peregrini martyris, qui sancti Martiani, Syracusarum episcopi a S. Petro instituti, discipulus fuit.” Hæc ab Octavio Cajetano nostro, Siculo, ejusdem Societatis patre eruditissimo, mutuatus est Cornelius. Testatur vero Cajetanus apud se habere, e Romana bibliotheca erutam, laudationem græcam ab eo Syracusano Encomiaste in die festo S. Martiani habitam ad populum Syracusanum, ubi ait Peregrinum, Martiani discipulum, martyrium fecisse una cum Libertino, episcopo Agrigentino, in cacumine montis Crotalei. Quinam mons olim Crotaleus diceretur, incertum nunc est. Juxta Agrigentum fuisse, ac Libertini sacrum corpus honorifice Agrigentina in urbe sepultum die 3 novembris sub Vespasiano ac Domitiano Impp. anno salutis circiter 90, affirmat idem Cajetanus ex mss. codicibus et tabulis Agrigentinis. Divi Libertini in capite et pectore mucrone percussi imagines antiquæ inspiciuntur. Ejus magnificum templum anno 1624 peste grassante erectum est in publica area “delli Zingari” nuncupata, juxta parochialem ædem Sancti Michaelis, ubi verbum Dei prædicantem lapidibus obrutum ac mucrone perfossum * obiisse et sepultum fuisse Libertinum fama adhuc viget. Hæc de sancto Libertino Rocchus Pirrus; cujus verba integra transcripsi, ut quid Siculi de S. Libertino credant, a lectore accurate cognoscatur. Similia in Hagiologio Italico leguntur.
[3] [et Octavio Cajetano] Octavius Cajetanus e Soc. Jesu in tomo I Vitarum sanctorum Siculorum, in prævio Commentario ad Acta martyrii SS. Peregrini et Libertini [Pag. 21.] , de sancto Libertino ita disserit: Jam ad Libertinum, Agrigentinorum antistitem, venio, de quo obiter loquitur Encomiastes ille Syracusanus paullo ante laudatus, et pauca admodum referunt Acta illa S. Peregrini. Et quidem a divo Petro ecclesiæ illi Agrigentinæ præfectum fama ad nos usque ducta constansque traditio edocet, idque factum reor anno Christi 44, cum apostolorum princeps Romam veniens ad Pancratium Tauromenii in Sicilia episcopum divertit, teste Metaphraste, ut in ejus Vita diximus. Ibi enim Apostolus rebus Siculis sollicite prospexit et Maximum episcopum consecravit designavitque Pancratii successorem, et Beryllum Catanam misit antistitem: quo facilius credendum tunc etiam Agrigentinis dedisse Libertinum, aliosque forte quorum nomina exciderunt, aliis urbibus. Suam operam saluti Agrigentinorum diligentissime impendisse Libertinum ejusque ecclesiam floruisse, illud indicat, quod ad eam demetendam Imperatorum ministri accurrerint et in eum maxime exarserint. Cum autem neque dolis neque minis sancti pontificis pectus expugnari posset, acerbissimis discruciatum modis animum Deo reddidit. Si autem Encomiastis illius verba perpendamus, dicentis parem cum Peregrino triumphum retulisse Libertinum, plane in ignem fuisse conjectum arbitrabimur. Acta vero sæpius laudata aiunt * per aras apud Deum preces fundentem spiritum exhalasse. Lapidibus obrutum et gladio transfixum, apud plerosque fama est; et aliquot ejus icones antiquissimæ adstipulantur. Agrigenti prope forum sepultus est honorifice, atque ad ejus sepulchrum multis annis collata beneficia referunt. Coluntur hi sancti martyres ad tertium nonas Novembris. Certum annum obitus consignatum nullibi reperio: sed facile rejecerim ad Domitiani tempora. Neque enim videtur longe præcessisse Marcianus, quem Syracusarum episcopum in hac Syracusana urbe, non in Agrigentina, martyrium fecisse Acta significant, si ea ad veritatem aliorumque scriptorum mentem non invita trahere ac benigne interpretari voluerimus. Si autem quis ad Neronis persecutionem referre hæc velit, non habeo cur obsistam.
[4] [nixis fama et populari traditione,] Ex his quæ attulimus, Siculorum traditiones circa Libertinum unusquisque agnoscere potest. De quibus quid dicemus? Si documenta quærimus aut monumenta rerum traditarum, præter famam nihil reperimus. Fama, ait Cajetanus, ad nos usque ducta constansque traditio edocet Libertinum a Petro apostolo Agrigentinæ urbi datum esse episcopum. Laudo Cajetanum quod litteras B. Petri originales de promoto Libertino in episcopum Agrigentinum, et firmatas hac Petri subscriptione: Ego Petrus apostolus, Vicarius Christi, e tabulario Agrigentinæ ecclesiæ non protulit. Verissime enim dixit fr. Thomas de Angelo, Messanensis, ex Ordine Prædicatorum, in Annalibus historico-criticis Ecclesiæ Siculæ [Dissertatio de episcopis ab apostolis in Sicilia institutis, n. 6, p. 43. Messanæ 1730.] : Fidem potius de Libertino misso a divo Petro subruit quam solidat id, quod addit Franciscus Baroni, novissime ad nostra usque tempora (sec. 17) perseverasse in tabulario Ecclesiæ Agrigentinæ originales de Libertino in episcopum promoto litteras, ea Petri subscriptione firmatas: “Ego Petrus apostolus, Vicarius Christi.” Contra quas quisquilias dictus Thomas multa verborum pompa invehitur. Nos spernimus, et gratias habemus maximas Paulo V, summo pontifici, qui eas a Bonincontro episcopo Agrigentino Romam deferri jussisse dicitur [Ibid.] . Sic enim ista petra scandali remota fuit.
[5] [quæ ob suspectam originem] Sed mirari satis non possum eumdem Thomam tam facile admisisse S. Libertinum ab apostolis datum episcopum ecclesiæ Agrigentinæ. Sic enim scribit [Ibid., n. 31.] : Enumeratos ergo sub dissertationis exordio episcopos ab Apostolis in Sicilia constitutos lubens sustineo, Syracusis nempe Marcianum, Tauromenii Pancratium et Maximum, Catanæ Beryllum, Agrigenti Libertinum, Messanæ Bachylum aut Barchyrium, Triocalæ Peregrinum, Panhormi Philippum aut innominatum, sed nullo firmiore fundamento quam ecclesiarum traditionibus. Quas omnino sequendas contendo. Quamvis enim antiquæ ecclesiasticæ historiæ fundamenta quæ clare evincant, non suffragentur, non refragari satis est, etc. Quidquid de aliis sit, miror Libertinum, tam facile temporibus apostolicis concedi. Quid enim, si apocryphæ Petri litteræ, quas tanto cum sensu criticæ Thomas explosit, hujus traditionis fundamentum exstiterint? Non ita, inquiet, est; sed traditio et fama cudendis falsario litteris occasionem præstitere faustissimam. Potest fieri; verum quid agendum de documento non modo non suffragante, sed aperte refragante traditioni quæ Libertinum ad tempora apostolica refert? Non enim ignorare potuit Thomas in historia martyrii S. Peregrini, ubi S. Libertini martyrium una narratur, sermonem esse de persecutione sub Valeriano et Gallieno, in qua persecutione Libertinus martyrium fecisse dicitur. Cur igitur ægre tulit [Ibid., n. 5.] Acta prædicta interpolationis insimulari a Cajetano? Non enim potuit Cajetanus tueri Siculorum traditionem quam Thomas sequendam putat, nisi Acta accusando interpolationis. Si Libertinus passus est Impp. Valeriano et Gallieno, non fuit datus a S. Petro apostolo Agrigentinæ ecclesiæ episcopus. Aut Cajetanus bene fecit accusando Acta, aut Thomas male fecit contendendo sequendas esse in causa Libertini Siculorum traditiones.
[6] [deserenda videtur; et ex alio documento SS. Libertinus et Peregrinus] Judicium nostrum proferemus absque humano timore. Traditionem Siculorum circa S. Libertinum a sancto Petro ecclesiæ Agrigentinæ præpositum, deserendam judico, utpote cui non tantum nullum documentum aut monumentum historicum antiquitatis suffragetur, sed etiam documenta quæ supersunt refragentur. Documenta refragantia Siculorum traditioni duo afferimus. Primum est S. Marciani encomium græcum quod Cajetanus et Papebrochius ediderunt, hic quidem in Actis Sanctorum, ad diem 14 junii [Act. SS., tom. II Junii, p. 788 – 95.] , ille in Vitis Sanctorum Siculorum [Tom. I, p. 4.] . Pro Cajetano Jacobus Sirmondus, e Societate Jesu, sermonem illum e græco latinum reddidit atque in Siciliam ad Cajetanum misit, uti narrat Papebrochius in Commentario ad Acta S. Marciani prævio [Tom. II Junii, p. 788, num. 7.] . Qui addit se anno 1660 eumdem illum sermonem in codice bibliothecæ Vaticanæ n. 688 reperisse. Atque inde fideliter exscriptum græce et latine edidit; Cajetanus latine tantum. Encomiastes ille sic incipit: Φέρε τοίνυν, ὦ ἠγαπημένε ὑπὸ Θεοῦ, τὰ περὶ ὁσίου τούτου καὶ ἀρχιποιμένος Μαρκιανοῦ διηγήσεις εἰς μέσον προθήσωμεν, καθὼς ἄνωθεν * ἐξ ἀγράφου παρηκολουθήσαμεν μέχρι νῦν ἱστορίας *, ἀλλὰ μὲν καὶ ἐκ διηγήσεως ἐγγράφου ὁμολογητῶν καὶ καλλινίκων μαρτύρων τῶν ἐν τοῖς αὐτοῦ χρόνοις διαπρεψάντων καὶ ἀναστραψάντων καὶ τὸν τῆς ἀθανασίας διαδυσαμένων στέφανον παρὰ τοῦ ἀγωνοθέτου καὶ παμβασιλέως Χριστοῦ. Ὦν τὰ ὀνόματα ἐν βίβλῳ ζωῆς ἐγγέγραπται, ἅτινα μεθ᾽ ἕτερα ἀκολούθως λέξομεν, ἱνα μὴ δόξῃ τισὶ ψεύδεσι συγγράφεσθαι μυθολογίαν. Agendum, Deo dilecte, de hoc sancto antistite Marciano dicere aggrediamur, quæ vel ad nos ex superiorum temporum memoria quasi per manus tradita sine scriptis pervenere, vel gloriosi confessores ac martyres, qui iisdem cum illo temporibus floruerunt et immortalitatis coronam adepti sunt, scriptis suis posteritati consignarunt. Quorum quidem nomina in libro vitæ scripta sunt; sed et a nobis postea suo loco prodentur, ne quis putet nos inanem et fabulosam texere narrationem. Promittit ergo se auctores e quibus sua narratio pendet allaturum, affertque revera (n. 7) sanctum martyrem Peregrinum. En tibi verba sermonis: Μὴ φέρων οὖν ὁ ἐχθρὸς τῶν εὐσεβεῖν * ἐθελόντων * ὁρᾶν ἑαυτὸν ὑπτιαζόμενον, κινεῖται εἰς ὀργὴν, καὶ ἐπεγείρει κονιορτὸν, καὶ θωλὴν καμηνιαίαν ζέουσαν κατὰ τῶν πιστευσάντων εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν χριστόν. Εὑρὼν γὰρ ἱκανοὺς καὶ προχειροτάτους πρὸς τὴν ἑαυτοῦ * κακόσχολον γνώμην τοὺς ἐγκεχειρισμένους ἀναξίως τότε τὰ τῆς βασιλείας σχῆπτρα, ἐξάπτει ἐν αὐτοῖς τὸν ἑαυτοῦ θυμὸν, ἐκμυήσας ἐν αὐτοῖς τὸν ἰὸν τῆς κακίας αὐτοῦ, καθὼς διδάσκει ἡμᾶς τὸ μαρτυρικὸν σύγγραμμα τοῦ ἀθλοφόρου Πελεγρίνου, περὶ οὂ ἐν προοιμίοις εἴρηται, Καὶ αὐτὸς γὰρ διὰ τοῦ θεοφάντορος τούτου Μαρκιανοῦ διδασκαλείας ἐλλαμφθεὶς, μάρτυς τέλειος τῷ Θεῷ ἀπεδείχθη, θῦμα εὐπρόσδεκτον τῇ προαιρέσει γενόμενος καὶ ὁλοκάρπωμα εἰς ὀσμὴν εὐωδίας ἐν ὄρει ἐπιλεγομένῳ Κακουμήνῳ τῆς Κροτάλεος, τὸν ὅμοιον ἀπενεγκάμενος θάνατον τοῦ ὁσίου ἐπισκόπου καὶ μάρτυρος Λιβερτίνου τῆς ἐν Ἀκραγανθῶν ἐκκλησίας. &ldquogr;Ἐν γὰρ τῷ ὄρει ἐκείνῳ, φησὶν, Βαλεριανοῦ καὶ Γαλλιανοῦ τῶν τυράννων βασιλίσκων, ὡς εἴρηται, κρατούντων, ἐξαπέστειλαν προστάγματα ἐν κόσμῳ παντὶ πρὸς ἀποτροπὴν καὶ παῦσιν τῆς εὐσεβοῦς τῶν χριστιανῶν θρησκείας…&rdquogr; Non ferens igitur humani generis inimicus vinci se et dejici ab iis qui pietatem amplectebantur, continuo excandescit, furorisque flammas fornaci pares adversus Christi fideles exsuscitat. Nactus quippe idoneos paratosque ad nefarium sceleris sui consilium eos qui tunc imperii sceptris potiebantur, suam illis rabiem inspirat pravique conatus venenum instillat, quemadmodum egregii illius, de quo præfati sumus, Christi martyris Peregrini scripta nos docent. Hic enim inter ceteros Dei præconis Marciani doctrina imbutus, testis perfectus Deo effectus est, sacrificium acceptabile ac voluntarium factus atque holocaustum in odorem suavitatis in monte quod Cacumen Crotaleos appellatur, parem mortis triumphum consecutus cum sancto martyre et Agrigentinorum episcopo Libertino. “Per idem tempus, inquit, Valeriano et Gallieno tyrannidem exercentibus, missa sunt in universum orbem ad evertendam funditusque perdendam christianorum religionem mandata,” etc.
[7] [sub Valeriano et Gallieno pasii dicuntur,] Hic ergo habemus S. Peregrinum martyrem, cum sancto Libertino Agrigentinorum episcopo certaminis laurea coronatum, testantem in scriptis (quæ Encomiastes ille legerat) Marcianum in persecutione Valeriani et Gallieni martyrium fecisse, cujus Marciani hic Peregrinus discipulus fuerat, cujus persecutionis et ipse Peregrinus una cum Libertino victima cecidit. Manifesta ergo in luce clarescit veritas. Traditio Siculorum Libertinum ævo apostolico adscribentium nec constans est nec pertingit ad tempora quibus vixit S. Libertinus. Sed traditio prior litteris consignata clare eloquitur statuitque sanctum Libertinum Valeriano et Gallieno Ecclesiam persequentibus felici pro fide agone perfunctum; cujus igitur martyrium accidit anno aliquo inter 254 et 259 (tamdiu enim Valerianus et Gallienus simul imperarunt). Neque juvat Siculorum posteriori traditioni adhærentes objicere nobis ipsum hunc Encomiasten, Marcianum ab apostolo Petro in Siciliam missum esse asserentem. Hæc enim est auctoris illius fœdissima inconsequentia; qui, quum ex traditione orali et ex traditione scripta diceret, non intellexit se per testimonium coævi martyris Peregrini fabulosam Marciani ætatem destruere, et simul uno vulnere fabulosam ætatem Libertini. Sed quod ille non intellexit, nos probe intelligimus; et nemo puto est qui lectis verbis non intelligat rem.
[8] [quod consonat Actis:] Alterum documentum causæ nostræ est, quod Constantinus Cajetanus, Ordinis S. Benedicti, abbas S. Baronti, ad fratrem suum Octavium Cajetanum e Societate Jesu misit quodque hic in Vitis Sanctorum Siculorum edidit [Tom. I, p. 22.] , nosque lectori ob oculos postmodum sumus posituri. Documentum illud, quod de S. Peregrino potissimum agit, antequam ad hujus sancti martyris Acta perventum fuit, hæc præbet legenda: Per id tempus ecclesiæ Syracusanæ Marcianus præerat episcopus. Qui Peregrini virtutum fama excitus, ejus visendi causa ad asceterium venit. Nonnullos per dies simul egere in ea solitudine curarum vacua, rerumque humanarum ad despicientiam amoremque cœlestium sese invicem adhortando, allocutionibus supra mel dulcibus pascebant animos. Unum insatiabiliter appetebant, tractabantque: regressum in æternam patriam summique boni complexionem. Morabatur in asceterio Pelagius quidam Africanus, non eadem qua ceteri virtute; nam, corporis habitu compositus, animo corruptus, dæmonis fraude invidiaque in Marcianum perculsus, animum in exitium omnium intenderat, cum (hoc loco in manuscripto codice nomina imperatorum perscripta erant, ab Octavio Cajetano expuncta et remissa in marginem, testante ea in manuscripto codice reperiri. Nos ea suum in locum e margine restituemus) a Valeriano et Gallieno imperatoribus scriptum est ad Quintianum, Siciliæ consularem, ut christianos adigeret ad sacrificia et aspernantes pœnis afficerentur. Missus a Quintiano Silvanus, homo pestifer, qui conquireret excruciaretque. Is Agrigentum ingressus, Libertinum episcopum corripi jubet. Non doli, non minæ, nihil omissum quo revocaretur a Christo, simulacra veneraretur. At Libertinus in æde Sancti Stephani protomartyris, per aras Deum laudans oransque spiritum reddidit; nec sine luctu in foro Agrigentinorum sepultus, satisque per multos annos ad ejus sepulchrum collata sunt in ægros beneficia. Hunc ergo auctorem habemus testem refragantem traditioni Siculorum, sanctum Libertinum ævo apostolico tribuentium, testem a Cajetano silere jussum, ore occluso; cujus linguæ vincula solvimus, ut veritati testimonium reddat.
[9] [et ex Actorum et hujus documenti auctoritate traditio Siculorum antiquatur.] Quam bene cum Encomiaste Marciani conspiret, unusquisque qui legit et videt. Uterque enim Peregrinum jungit Marciano, uterque Peregrinum eumdem Libertino; uterque de eadem persecutione Valeriani ac Gallieni agit, in qua et Marcianus et Peregrinus et Libertinus martyrium fecerint. Documentum alterum non modo imperatorum nomina, sed et præfecti nomen ex Deciana persecutione per Siciliam notissimi addit; ita ut nullus dubio locus supersit. Unde concluditur legitime, traditionem cujus Octavius Cajetanus ac Pirrus patroni existunt, non esse ex iis Ecclesiarum traditionibus quas relinquere nefas, et deinde historiæ magis convenire martyrium S. Libertini Agrigentini episcopi seculo III adscribere quam I. Quod si ita est, neque Marcianus, inquient, Syracusarum episcopus primo seculo vixit! Respondes mihi quoque ita videri. Sed de eo actum fuit ad diem 13 junii. Reliqua quæ ad S. Libertinum spectant deinceps videbimus.
[Annotata]
* edit. perfusum.
* edit. erunt.
* edit. ἄνοθεν.
* edit. ἱστορίαν.
* edit. εὐσεβῆναι.
* edit. θελόντων.
* edit. ἑαυτῶν.
§ II. Traditiones de sancto Peregrino expenduntur.
[S. Peregrinus amicus fuit S. Marciani. Vixit seculo III.] Nunc de S. Peregrino agendum est. De quo quid memoriæ proditum sit, breviter videndum. Ex iis quæ S. Marciani encomiastes refert, discimus Peregrinum S. Marciani disciplina usum fuisse. Dicit enim “Peregrinum Dei præconis Marciani doctrina imbutum, testem Dei perfectum effectum esse”: quod confirmat alterum documentum, verbis etiam usum quæ egregiam Peregrini sanctitatem significent, excitumque scilicet Marcianum Peregrini virtutum fama, ad eumdem invisendum. Degebat autem Peregrinus in quodam “asceterio.” Quo quum Marcianus pervenisset, sanctissimis colloquiis uterque sanctus vir, cœlestis patriæ studia mutuo inter se fovebant. Hic licet Peregrinus non dicatur Marciani discipulus, arcta tamen necessitudine ambos fuisse conjunctos, res ipsa clamat. Morabatur tunc in eodem asceterio vir Africanus, Pelagius nomine, qui invidia tabescens in Marcianum, orta Valeriani ac Galliena tunc temporis persecutione, occasione usus est perdendi Peregrinum, Marciani amicum. Hæc auctor istius documenti. Ex qua narratione sequitur auctori nihil innotuisse de fama populari quæ S. Marcianum aut Peregrinum primo seculo adscriberet. Secus talia scribere non potuerat. Asceterium seculo III neminem turbare debet. Haud enim necesse est cogitare monasterium certa lege certaque forma compositum, sed cohabitantes viros pietatis ac litterarum divinarum studiosos, quales etiam præcedenti tempore apud Smyrnam cum Polycarpo habitasse, ab Irenæo haud obscure innuitur. Sed ex hac ipsa asceterii commemoratione res gesta ab apostolorum ævo longius removetur. Non quod existimem apostolorum tempore non cohabitasse pios viros inter se et communi studio vacasse sanctioris vitæ exercitiis, sed asceterium publice notum, quod persecutorum oculis patebat, seculum III multo magis clamat quam seculum I.
[11] [A proditore ad judicem defertur.] Ab hoc ergo proditore in sanctos viros pernicies parata fuit. Auctor solius Peregrini nomen persecutoribus proditum a Pelagio asserit. Sed plura innuit. Rerum progressus et ordo talis fuerit. Marcianum Syracusarum episcopum Pelagius prodiderit, et una cum Marciano sanctos quosque viros quos apud Agrigentum cum Marciano arctiori amicitia conjunctos viderat. Putaverim hunc lupum ovina pelle opertum non potuisse latere egregios sanctitate viros: sunt enim sanctorum oculi mirum in modum perspicaces ad detegendos nebulones qui falsa specie virtutem mentiuntur. Deprehensum se videns voluerit dolorem suum ulcisci et cum Marciano perdere amicos Marciani, ideoque et Libertinum forte prodiderit; et, quum persecutor hunc immolasset Agrigenti, e vicino loco præfectum adierit ad accusandum Peregrinum contubernalem. Eodem loco verba accusatoris Peregrinum designant patria Africanum, notantque hominem studiosum cohibendi christianos vacillantes, ne, deserto Christo, idolis immolarent: quod supponit tunc sæviente procella multos titubasse, signum imprimis congruum persecutioni Decianæ, cum qua Valeriani persecutio quasi in unum coaluit. Omnia igitur quæ legimus conspirant ad confirmandam opinionem nostram, sanctos illos viros nequaquam seculo I, sed tertio seculo martyrii coronam accepisse.
[12] [Acta seculum III insinuant, ex verbis judicis] Est præterea in Actis sancti Peregrini effatum quoddam judicis quod uti a primo seculo quam maxime abhorret, sic tertio seculo maxime convenit. Peregrino maximum desiderii ardorem pro Christo moriendi manifestante, Silvanus judex dixit: Cognitum mihi christianos cupidine honorum in cædes ruere et venerationem numinum ex morte quærere. Affectum pœnis te velles, ut male mulctato corpori tuo cultus tribuatur; sed eventus contra erit, tui similium documento. Sequentis ævi memoriam cultumque quem sperabas, incendio tui corporis mox restinguam. Jussitque Peregrinum in ignem injici vivumque comburi; ne scilicet corpus christiani recondere possent, sparsis in ventum cineribus. Quem furorem Deus miraculo illusit. Hæc autem seculum III aut IV iniens tam certe sapiunt, ut nisi imperatorum, præfecti ac judicis perscripta nomina impedirent, Diocletiani potius persecutionem insinuarent.
[13] [et nominibus præfecti et judicis.] Aliquam difficultatem movet Silvani judicis nomen. Quum enim Quintiani præfecti, ipsiusque assessoris Silvani nomina ex sanctæ Agathæ Passione nota sint, et hæc sub Decio martyrium subierit, in quo ipse Silvanus morte punitus legitur, quomodo hic sub Valeriano et Gallieno adhuc superstes est? Hinc cogitare quis posset de toto martyrio S. Peregrini ad Decianam persecutionem referendo, quæ interdum sub Valeriani nomine indicatur. At non video cur hic Silvanus idem debeat credi cum illo qui ad latera Quintiani sedens in martyrio S. Agathæ sua scelera morte luit repentina. Fuerit frater vel filius; vel etiam auctoris error admittatur: tam parvo non admodum offendar nævo.
[14] [Peregrinus incendio martyrium consummavit; de Libertino] Constat sane ex omnibus quæ dicta sunt, sanctos viros Peregrinum ac Libertinum non primi seculi sed seculi III esse martyres. Peregrini martyrium quale fuerit, clare in Actis dicitur; nec relinquit dubio locum. Non item S. Libertini martyrii genus. Peregrinus in ardenti rogo pretiosum agonem consummavit. Sed Libertini mortis genus dubium est. Apud Rocchum Pirrum legimus: Divi Libertini in capite et pectore mucrone percussi imagines antiquæ inspiciuntur. Cajetanus dicit S. Libertinum lapidibus obrutum et gladio transfixum apud plerosque fama est; et aliquot ejus icones antiquæ adstipulantur. Encomiastes S. Marciani: Peregrinus parem, inquit, mortis triumphum retulit cum sancto martyre et Agrigentinorum episcopo Libertino. Hinc itaque tres sententiæ de genere mortis quo S. Libertinus Christi martyr effectus est. Icones quales Rocchus Pirrus describit, indicant mortem gladio aut lancea illatam. Fama Siculorum apud Cajetanum addit lapidationem, qua non consummatus gladio vitam finierit. Pœnam ignis aliqui inveniunt indicatam verbis Encomiastæ parem dicentis mortem cum Peregrino, qui in ignem conjectus fuit.
[15] [variæ sententiæ.] Quarta sententia oritur ex documento nostro, quod violentam mortem nullo modo insinuat, nec tormenta illata commemorat. Secundum hunc auctorem corripi jubetur S. Libertinus: non doli, non minæ, nihil omissum, quo revocaretur a Christo, simulacra veneraretur. Huc usque de tormentis ne unum quidem verbum; nisi quis contendat eum qui nihil omissum declarat, significare nec ipsa omissa fuisse tormenta. Ad omnimodam veritatem pertingere quum non liceat, quid veritati proximum arbitrer sic declaro. Martyrem Libertinum et scripta et oralis Siculorum traditio agnoscit. Icones qui Libertinum gladio transfixum aut lancea perfossum exhibent, nihil amplius fortasse significant quam martyrem. De mortis genere nullum inde desumpserim argumentum. Lapidationis fides penes Cajetanum maneto. Ex Encomiaste S. Marciani nihil certo deducitur præter Libertini martyrium. Documentum nostrum Libertini martyrium innuit, sed latiori sensu. Ea enim tantummodo refert de Libertino quæ clarissimum fidei confessorem, invicto ac dolis et minis fortiori animo præditum probent; qui post fidei confessionem domum remissus, fortassis sub libera custodia, orans in oratorio suo animam Deo reddidit.
§ III. De Actis quæ habentur SS. Libertini et Peregrini. De honore eorum sepulturæ tributo deque ipsorum cultu.
[Acta partim ex variis frustis consuta, non adeo antiqua, sed nec omni fide indigna.] Jam agendum est de ipso illo documento martyrii SS. Libertini et Peregrini. Ex antiquo codice desumptum dicit Octavius Cajetanus, ex codice celeberrimæ abbatiæ S. Mariæ in agro Acutiano. Codicis ætatem ignoramus. Ipsum documentum variis partibus constat, in unum consutis. Pars ultima Acta sunt martyrii S. Peregrini. Incipiunt a narranda historiola Liberati cujusdam Lilybætani, qui ab apparente sibi sancto Petro apostolo missus sit ad sepulcrum S. Peregrini, ut intercedente beato martyre Peregrino a Deo obtineat ne dæmon, e cujus possessione ope sancti Petri liberatus fuerat, iterum se infestare audeat: simulque ut filius Abundantius paralysi afflictus salutem inveniat. Fecit homo quod jussus fuerat, et cum filio ad montem Crotaleum venit, in quo corpus S. Peregrini situm erat. Deinde venit in asceterium cui nomen Triginta. De filio Abundantio aut de ipso Liberato nihil ultra dicitur; unde ea pars documenti mutila censenda est. Quinam ex montibus Agrigento propinquis Crotalei nomine veniat, ipsi Siculi teste Octavio Cajetano ignorant. Papebrochius in Actis S. Marciani suspicatur unum ex montibus fuisse famosum dæmonum oraculo, quod sonitu crotalorum edebatur. De monasterio sive asceterio cui Triginta nomen, desperandum nobis pariter est, quum eodem Cajetano teste nullæ ejus ruinæ cognitæ sint, nec locus ubi fuerit determinari possit. Quod tanto magis cum Cajetano dolemus, quia hoc in loco ignoto S. Peregrini sepulcrum fuisse dicitur. Utrum asceterio Agatho præfectus fuerit tempore Peregrini, an tempore advenientis eo Liberati cum filio, dubium est. Hæc quoque pars aliunde avulsa in hunc locum missa videtur ob sequentem Peregrini martyris historiam, quippe qui in eodem asceterio cum Marciano egerit et Pelagium Africanum sui proditorem invenerit. Similiter ad intelligentiam Actorum S. Peregrini præmittuntur pauca de persecutoribus, imperatoribus scilicet, præfecto et judice; tum Libertini confessio et mors breviter narrantur, et Acta S. Peregrini incipiunt ab accessu Silvani judicis ad asceterium. Ex quibus colligitur hoc documentum præsenti sua forma non esse eximii pretii; sed, quum alicujus antiquitatis sit et auctor tempori convenientia referat, judicamus ex antiquioribus scriptis collectum, et proinde fide haud plane indignum. Acta præsertim S. Peregrini speciem veritatis haud contemnendam præ se ferunt, uti supra indicatum est. Et hæc ferme sunt omnia quæ de SS. Libertino et Peregrinio dicenda habuimus. Pauca de iis quæ post utriusque mortem gesta sunt hisce adjungimus.
[17] [Sepelitur S. Libertinus Agrigenti;] In documento nostro legitur S. Libertinus: Non sine luctu in foro Agrigentino sepultus, satisque multos per annos collata sunt in ægros beneficia. Quod dicitur haud sine luctu Libertinus sepultus, innuere videtur publicam funeris pompam sancti martyris exequiis adhibitam fuisse. Quod si ita est, videri potest S. Libertinus apud suos Agrigentinos cives in magno honore fuisse, non tantum apud christianos, sed carus quoque ob virtutem et doctrinam gentilibus fuisse. Res isto tempore non caret exemplo. Ob eamdem forte rationem in ipsa confessione mitius actum fuit illi; persecutores enim vehementer optabant egregios episcopos ad deserendam fidem inducere: et ideo ab initio forte parcitum fuit tormentis. Quod autem in foro Agrigentino sepultus dicitur, id sequioris ævi hominem demonstrat. Certe tunc quum martyrio coronatus fuit, in foro non sepeliebantur homines. Prope forum dicit Cajetanus. Libenter crediderim locum ubi sepultus fuit olim S. Libertinus, nunc prope forum esse; sed tunc certe in eo loco forum non fuit. Olim in illo loco sepulcri multa collata beneficia mortalibus, documentum nostrum testatur; sed ex forma loquendi dixeris ætate auctoris ea beneficia desiisse, nec præsentia beneficia Cajetanus nec Rochus Pirrus celebrant. Hic tamen meminit templi magnifici in area publica “delli Zingari” nuncupata tempore pestis anno 1624 in honorem S. Libertini erecti, prope parochialem ædem S. Michaelis, opinantibus hominibus eo in loco sanctum episcopum lapidibus obrutum ac mucrone percussum obiisse.
[18] [S. Peregrinus in ignoto nobis loco.] De S. Peregrino ex Actis discimus sequentia. Corpus S. Peregrini in rogo exanimati mansit integrum et inviolatum mediis in flammis. Domnina, religiosissima femina, illud excepit et in eodem loco, nempe in monte Crotaleo, sepultura donavit. Atque ad ejusdem sancti viri cultum celebrandum ibidem super sacro sepulcro templum suis expensis ædificarit Domnina. Templum illud per multa secula miraculis claruit. Unde probantur Acta multis seculis post S. Peregrini martyrium scripta. Cur Ferrarius S. Peregrinum Syracusis tribuerit, non aliam invenio causam quam S. Marciani amicitiam. Ignotum mons Crotaleus, ignotus facit sepulcri locum; ignotum proinde templi situm. Jam documentum sæpe laudatum et ab Octavio Cajetano in Vitis sanctorum Siculorum excuso, iterum typis traditum hoc loco lectori communicamus, meliora daturi, si meliora præsto fuissent.
MONITUM CIRCA SEQUENS DOCUMENTUM.
Libertinus episcopus (S.)
Agrigentinus, martyr (S.)
Peregrinus, martyr (S.)
Octavius Cajetanus in Animadversionibus ad martyrium sanctorum Peregrini et Libertini (Vitæ Sanctorum Siculorum, tom. I, p. 18): “Eorum, ait, Actorum initium est Annuente Dei omnipotentis misericordia,” additque codicem servari in Domini Constantini abbatis Cajetani bibliotheca Aniciana. Scimus ergo hic non haberi documentum integrum, sed partem excerptam. Scimus etiam primigenium codicis textum a Cajetano datum non esse, sed sua manu correctum. Importunam Cajetani diligentiam dolere possumus, corrigere nunc non possumus, ut qui codicem præ manibus non habeamus. Præterea lectorem monitum volumus Vitas Sanctorum Siculorum esse Cajetani opus posthumum, quod editoris Petri Salerni e Societate Jesu correctricem manum non uno forsitan in loco passum sit. Hæc præmittere debebamus, ut lector intelligat cur si quis stylum attendit hujus documenti, statim certissime judicet hanc textus formam antiquam non esse, immo satis recentem. Acta tamen multo antiquiora sunt, et ætatem habent longe antiquiorem illa cujus faciem nunc præ se ferunt. Exemplar enim multis solœcismis fœdatum mutatis verbis correctum fuisse ipse Cajetanus fatetur. Addit tamen se periodum nullam loco movisse neque aliam inseruisse aut adjunxisse. Protestatur inconcinnæ dictionis mutationem stare cum iisdem rebus immotis et cum eadem historiæ serie.
DOCUMENTUM DE SS. LIBERTINO ET PEREGRINO quod edidit Octavius Cajetanus [Cfr. Comment. Præv., num. 8 supra.]
Libertinus episcopus (S.)
Agrigentinus, martyr (S.)
Peregrinus, martyr (S.)
BHL Number: 4909
EX EDIT.
MARTYRIUM S. LIBERTINI EPISCOPI AGRIGENTINI ET S. PEREGRINI [Addit editor: Ex codice antiquo, Anno Christi 90.3 Nov.] .
[Liberatus quidam mittitur a S. Petro ad sepulcrum S. Peregrini,] Liberatus quidam Lilybætanus a, temporibus multis a dæmone vexabatur. Quod vero calamitas humana ope pelli nequibat, ad ecclesiam D. Petri apostoli Romam contendit, medicinam miseriarum ex inclyti sepulchri, aræque complexu petiturus. Ad illa per annum mansit, interdiu noctuque apostolum orans raro perseverantiæ exemplo. Post finem anni intempesta nocte ante aram jacens effususque in lacrymas, B. Petrum flagrantius precabatur, exaudiret assiduas anni unius jam preces; adversus violentiam communis hostis subsidium obsesso ferret, ægro solatium; depelleret servitutem ac vincula, quibus miserabiliter obstrictus teneretur; incolumem redderet penatibus suis: mansuram penes se beneficii memoriam. Insuper depulsori malorum suorum omnes apud gentes decus futurum. Hæc orante, audita vox: Liberate, ab omni corporis animique vexatione jam liber es. Sed redire in Siciliam jubeo, ad montem Crotaleum, ubi corpus Peregrini martyris situm est: ad ejus sepulchrum offerre te preces oportet et jejunium XC dies tolerare. Ubi id feceris, Peregrinum tibi præstiturum confide ne dæmon aggredi te ultra audeat, simul opem a Deo impetraturum Abundantio, filio tuo, paralysi afflicto.
[2] [eoque pervenit.] Igitur Liberatus alloquio cœlesti firmatus, Lilybæum in Siciliam regreditur, nec mora mandatis apostolorum principis exsequendis. Ægrum filium, XVI natum annos, ad B. Peregrini sepulchrum mox perducendum curat; oramque Siculam adnavigans, ad montem Crotaleum pervenit in quo corpus Peregrini situm erat, et inde ad Asceterium, cui Triginta nomen fuit. Ea tempestate b, ascetis præfectus erat Agatho acrique disciplina exercebat, egregia vir religione, sacrisque litteris perquam eruditus. Vespere, Deo gratias agens, cibum cupiebat, quem innocenter labore suo parasset; nec sanctissimum virum quisquam pietate anteisset, cum occinendis Deo laudibus in ecclesiam conventum esset. Septem per annos quos in asceterio habuit, nemo umquam ab eo tristis abscessit; tanta animi lenitate pollebat, hilaritate oris, utriusque constantia. Morum ac vitæ disciplina per Siciliam late celebrabatur.
[3] [S. Marcianus Peregrinum convenit; et postmodum hic a proditore ad judicem defertur.] Per id tempus c, Ecclesiæ Syracusanæ Marcianus præ erat episcopus. Qui Peregrini virtutum fama excitus, ejus visendi causa ad asceterium venit. Nonnullos per dies simul egere in ea solitudine curarum vacua; rerumque humanarum ad despicientiam amoremque cœlestium se invicem adhortando, allocutionibus supra mel dulcibus pascebant animos. Unum insatiabiliter appetebant tractabantque, regressum in æternam patriam summique boni complexionem. Morabatur in asceterio Pelagius quidam, Africanus, non eadem qua ceteri virtute; nam corporis habitu compositus, animo corruptus, dæmonis fraude invidiaque in Marcianum perculsus, animum in exitium omnium * intenderat. Cum ab Impp. Valeriano et Galieno scriptum est ad Quintianum, Siciliæ consularem, ut christianos adigeret ad sacrificia et aspernantes pœnis afficerentur. Missus a Quintiano Sylvanus, homo pestifer, qui conquireret excruciaretque. Is Agrigentum ingressus, Libertinum episcopum corripi jubet. Non doli, non minæ, nihil omissum, quo revocaretur a Christo, simulacra veneraretur. At Libertinus in æde S. Stephani protomartyris per aras Deum laudans, oramque spiritum cœlo reddidit, nec sine luctu, in foro Agrigentinorum sepultus; satisque multos per annos ad ejus sepulchrum collata sunt in ægros beneficia.
[4] [Qui Peregrinum adduci jubet;] Sylvanus Agrigento ad asceterium d recta, christianos quæsiturus, tendit. Extemplo adit hominem Pelagius, fidei violator. Illic detulit Africanum quemdam commorari, cujus artibus maxime faciles ab imperatorum obsequio diisque verterentur, ut qui plerosque ad deorum cultum transgredi cupientes exterreret. [Marcianum, Syracusarum * episcopum, de eadem superstitione damnatum, ea in urbe flammis absumptum.] Proin Peregrinum, ejusdem sectæ studiosum, eadem supplicia conficerent. Statim comprehenditur e Peregrinus, et ante Sylvanum statuitur. Qui: Pernovi, ait, hominem externum te esse; quod tuum nomen ostendit. Quid ausus es cives perterrere, quominus imperatorum edictis obsequantur et thura diis incendant? Peregrinus respondit: Et me fateor et cives meos alienos * a Christo non esse, et, quæ mea in Deum spes est, nullam vim tantam tormentorum fore, quæ a fide me divellat. Neque operæ pretium est apud vos multa disserere, quorum aures ad falsas auditiones versæ, animus corrupta veris antehaberet. Sylvanus subjecit: Pelagius, civis tuus, plurima adversus te prompsit, teque præsens arguet. Tum Peregrinus: Vocetur, ait; quod lubet, testificetur.
[5] [qui intrepide Christum confessus,] Producto Pelagio, versus ad Peregrinum Sylvanus: Ex tuus, inquit, delator ac testis. Tum Pelagius, cœpto jam scelere vecors: Peregrinus, ait, ex Africa in asceterium venit, moderatoremque Agathonem ac præterea ceteros fraudibus suis involvit, ut imperatorum edicta respueremus. Peregrinus respondit: Quod suasi, rursum suadeo; quis enim diis sacrificet, operibus manu factis? Sylvanus dixit: Pelagii testimonium, ut video, verum est; jussis principum plane adversaris. Peregrinus respondit: Dixi tibi christianum me esse,et asseveratione constanti firmo. Deos vestros aspernor, quibus nulla juvandi potentia, ut saxis sine mente. Immane errant qui colunt, qui hostias immolant. Neque iis error sine exitio erit: quos sempiternus ignis apud inferos depascetur. Sed mihi fides ac sacrificium juxta sunt vera omnia ac pura; nam æterno regi sacrifico,in quem credo, qui in Trinitate manet et in unitate persistit; qui verax est ac præpotens; cui subjectus est mundus et cœlum. Sylvanus dixit: Vaniloquentiam istam tuam agnosco; stultitiæ misereor, quæ ad perniciem te trahit. Nescis quæ Marcianus episcopus perpessus est? qua vitam morte finivit? Peregrinus respondit: Haud sum nescius Marcianum pro Christi fide extrema perpessum esse; felix, quem dira mors ad requiem transmisit plenissimam voluptatum. Atque utinam æque participem me pœnarum ejus et regni feceris, dareturque a te quod cupio, dissolvi per cruciatus et perfrui Christo meo!
[6] [in ignem conjici jussus, martyrium consummat.] Sylvanus dixit: Cognitum mihi, christianos cupidine honorum in cædes ruere et venerationem numinum ex morte quærere. Affectum pœnis te velles, ut male mulctato corpori tuo cultus tribuatur; sed eventus contra erit, tui similium documento: sequentis ævi memoriam cultumque, quem sperabas, incendio tui corporis mox restinguam. Sententiam ergo sic pronuntiat: “Peregrinum christianum, qui imperatorum edicta contempsit et probra in deos Saturnum et Minervam dixit, flammis comburi jubeo.” Quæ ubi B. Peregrinus audivit: Tibi, dixit, gratias ago, Jesu Christe, qui me famulum tuum optatissima morte dignatus es, et per martyrium ad te vocas. Pro nomine tuo patior, Christe; atrocitatem tormentorum ope tua sustinebo. Sed oro te precorque, egredientem e corpore animum ne teterrimo obtutu dæmon exterreat, ne meum iter in cœlum impediat; verum præfulgentes ministri tui excipiant, ad te deducant, qui Deus es benedictus in secula. Subinde raptus in montem Crotaleum f et in ignem conjectus, Deo spiritum cum commendaret, exanimatus est; sed corpus inviolatum mansit, receptumque a Domnina, religiosa femina, eodem in loco honore sepulturæ donatum, ejusdemque opibus exstructo super templo cultum. Illud vero miraculis per multa seculorum inclytum fuit. Natalis dies ritu anniversario ad III novembris celebratur, præclaræ mortis perenne monumentum, ad Dei gloriam, qui in omnem æternitatem vivit et regnat.
ANNOTATA.
a Lilybæum, promontorium Siciliæ est, Africam spectans; item urbs prope eum locum. Promontorium nunc Capo Coco, urbs vero vocatur Marsala.
b Ea tempestate. Ex contextu non adeo clarum quænam tempestas indicetur, nempe vitæ S. Peregrini an adventus Liberati cum filio. De Agathone monasterii præfecto et de ipso monasterio cui Triginta nomen fuit, historia nos nihil docuit.
c Per id tempus. Scilicet tempus S. Marciani et SS. Libertini et Peregrini. Indicatur ergo (uti inCommentario ex ipso hoc martyrii documento demonstravimus) seculum III.
d Agrigento ad asceterium. Hinc existimare licet asceterium illud non longe ab Agrigentina urbe situm fuisse. Est autem Agrigentum urbs Siciliæ in ora australi, ad ostia Acragantis fluvii, græce dicta Acragas, a monte scilicet cui imposita est. Nunc dicitur Gergento, Girgenti. In hac urbe nati sunt Empedocles philosophus et Phalaris tyrannus.
e Statim comprehenditur. Hic documentum consuetam Actorum formam martyrum induit.
f Sæpe diximus montem Crotaleum nobis et ipsis Siculis ignotum esse. Si tamen asceterium in quo S. Peregrinus vixit prope Agrigentum fuit, montem Crotaleum nihil aliud esse quam eminentiorem locum montis cui Agrigentum impositum est, non inanis fuerit conjectura.
* edit. omniorum.
* edit. Syracusorum.
* edit. alieno.
DE SANCTIS MARTYRIBUS VALENTINO PRESBYTERO ET HILARIO DIACONO VITERBII
ANNO CCCIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
AUCTORE G. V. H.
§ I. Memoria sanctorum martyrum Valentini et Hilarii inde ab auctariis Usuardinis et apud scriptores recentiores. Duplex genus Actorum.
Iis in locis ubi nunc Viterbium est, campique Viterbio adjacentes, floruit sanctorum virorum inclytum par, [SS. Valentinus et Hilarius in martyrologiis recensentur Usuardinis,] gloriosi martyres Valentinus atque Hilarius, hic levitarum ministerio, ille presbyteralis ordinis honore insignis. Quorum Acta martyrii elucidanda dies præsens suppeditat. In martyrologiis antiquis nulla fit martyrum nostrorum mentio, sed in auctariis Usuardi frequens est eorumdem memoria. In codice Danico: Castro Viterbiensi, sanctorum Valentini presbyteri et Hylarii diaconi, qui sub Maximiano diu laniati, in Tiberim mersi, sed ab angelo erepti, capitis abscissione martyrium compleverunt. In codice Bruxellensi: Castro Viterbiensium, natale sanctorum Valentini presbyteri et Hylarii diaconi, qui sub Maximiano diu laniati sunt. In codice Aquicinctino: Ipso die castro Viterbiensium, passio sanctorum Valentini presbyteri et Hylarii diaconi, qui sub Maximiano ac Demerio (Demetrio) consule diu laniati, insigne templum Herculis orando favillam fecerunt ac in Tiberim mersi, sed ab angelo erepti, capitis abscissione martyrium compleverunt. In codice Victorino: Castro Interbentium passio sanctorum Valentini presbyteri et Hylarii diaconi, qui sub Maximiano ac Demetio (Demetrio) consule diu laniati insigne templum Herculis orando favillam fecerunt ac, in Tiberim mersi sed ab angelo erepti, capitis abscissione martyrium compleverunt. Idem codex Reginæ Sueciæ n. 130, sed juxta Sollerium videtur legere: castro Viterlencium vel Viterbencium. In codice Greveni: Valentini presbyteri et Hylarii diaconi martyrum.
[2] [et apud Galesinium et Maurolycum; et in Martyrologio Romano.] Quibus consonat Galesinius, in Martyrologio scribens: Viterbii, beatorum martyrum Valentini presbyteri et Hilarii diaconi, qui in Tiberim præcipites dati, inde divinitus erepti, demum præcisis cervicibus ad martyrii coronam perveniunt. Maurolycus in Martyrologio scribit sequentia: Castro Viterbiensium, passio SS. Valentini presbyteri et Hylarii diaconi, qui sub Maximiano imperatore ac Demetrio consule diu laniati, templo Herculis precibus subverso, in Tyberim projecti ac decollati sunt. Tandem Martyrologium Romanum præclaros martyres sequenti celebrat elogio: Viterbii, sanctorum martyrum Valentini presbyteri et Hilarii diaconi, qui in persecutione Maximiani ob Christi fidem cum saxi pondere in Tiberim præcipitati, et inde ab angelo divinitus erepti, demum abscissis cervicibus coronam martyrii perceperunt.
[3] [De quibus egit Andreuccius] De sanctis martyribus Valentino presbytero et Hilario diacono multi scripsere; quos inter eminet Andreas Hieronymus Andreucci e nostra Jesu Societate sacerdos, qui in opusculo italico cui modestum titulum [Notizie istoriche de' gloriosi santi, Valentino prete ed Ilario diacono, martiri Viterbesi e primi apostoli di quella città, raccolte da Andrea Girolamo Andreucci della Compagnia di Gesù. In Roma 1740.] Notitiarum historicarum de gloriosis sanctis Valentino presbytero et Hilario diacono præfixit, multa de utroque martyre deque Actis ipsorum docte ac sapienter exponit. Ubi quid alii de sanctis hisce martyribus scripserint, multa cum diligentia notatum reperies. Non pauca ex illis quæ clarissimus auctor suo opusculo inseruit huic nostro operi necessario inserenda sunt; quem tamen auctorem citare semper idcirco non possumus, quod ex fontibus haurire, non ex rivulis, quantum fieri potest, pro instituto nostro debemus, utemurque sæpe iisdem quibus ille fontibus usus est.
[4] [quorum mentio occurrit in epistolis Summorum Pontificum] Præter martyrologos supra allatos multi alii sanctorum martyrum nostrorum mentionem fecerunt. Prima quæ occurrit, reperitur in epistola Innocentii Papæ III [Baluze, tom. II, epist. 142.] , ex quadam constitutione S. Leonis Papæ IV, ubi sic legitur: In vico Palenzano cum suis ecclesiis SS. Hilarii et Valentini. Vixit Leo IV seculo IX. Vicum Palenzanum sive castellum Palenzanum Fridericus imperator I anno 1169 dono dedit Viterbiensibus [Istoria della città di Viterbo, di Feliciano Bussi. In Roma 1742, p. 49.] , fuitque in feudum datum familiæ Orsiniæ anno 1241 [Ibid., p. 57.] . Innocentius Papa II anno 1139 ecclesiam S. Valentini, ædificatam in loco ubi sanctis martyribus capita abscissa fuerunt, Azoni archipresbytero cathedralis ecclesiæ S. Laurentii Viterbii concessit. Cujus hæc sunt verba: Quoniam beatum Petrum ejusque Vicarios filiali amore ac reverentia diligis, atque in reædificatione ecclesiæ Sancti Valentini, quæ peccatis exigentibus olim destructa fuit, piæ intentionis atque charitatis intuitu fideliter laborasti, pro quibus omnibus personam tuam ampliori gratia et benevolentia clementer amplectimur, et præfatam ecclesiam Sancti Valentini tibi tuisque successoribus et per vos ecclesiæ B. Laurentii apostolica benignitate concedimus atque firmamus etc. Dictæ bullæ cujus verba citavimus, originale exemplar suo tempore in cathedralis Viterbiensis archivo conservari dicit Bussi [Ibid., p. 92.] , datamque Laterani per manus Almerici S. R. E. Diac. Card. et Cancell., XIV kal. decembris, indict. III, incarnationis Dominicæ anno MCXXXIX, pontificatus vero Dom. Innocentii PP. II, anno X.
[5] [et apud alios multos.] Exinde in multis martyrologiis et calendariis beatorum martyrum memoria celebratur, quorum præcipua supra a nobis citata sunt. Mirandum sane est neque Surium neque Lipomanum, neque Mombritium neque Jacobum a Voragine, neque ipsum Petrum de Natalibus martyrum nostrorum Acta attigisse. Primus Massini, archipresbyter Viterbiensis, anno 1612 juxta Acta (ut credi par est) historiam martyrii composuit, narrationem scilicet succinctam et ad ædificationem legentium exaratam. Clarissimus P. Ferrarius eorumdem martyrium brevi compendio exhibuit anno 1613. Quibus addenda est legenda, quam dicunt, eorumdem martyrum in tres lectiones distincta divino officio servitura, quam a clero Viterbiensi oblatam sacra Rituum Congregatio approbavit die 19 augusti anno 1662. Paucis post annis Sarnelli in opere italico cui titulus Speculum cleri secularis brevissimam sanctorum martyrum Valentini et Hilarii notitiam scripsit. De iisdem martyribus egit Joannes Marangoni in opere quod inscribitur Thesaurus parochorum, in quo [Lib. II, c. 17 (cfr. Andreucci, op. cit., p. 16).] brevem conspectum martyrii SS. Valentini et Hilarii proposuit. Tandem anno 1699 Anonymus quidam Viterbiensis Acta martyrum nostrorum italico sermone narravit. Clarissimus quoque Bussi, in Historia Viterbii italice scripta, Acta SS. Valentini et Hilarii, a Nicolao Nardini anno 1684 typis expressa, operis sui appendici inseruit [Bussi, op. cit., p. 444.] . De quibus doctorum virorum lucubrationibus quid sentiamus, postea dicturi sumus. Nunc ad Acta examinanda procedimus.
[6] [Actorum exemplaria Farfensia et Casinensia.] Acta sanctorum martyrum Valentini presbyteri et Hilarii diaconi ex codice seculi X membraneo transcripsimus Romæ anno 1880 in bibliotheca Collegii Romani (post spoliationem factam a Gubernio Pedemontano dicta “Victoris Emmanuelis”), quo codex iste ex celeberrima abbatia S. Benedicti Farfiæ in Sabinis translatus fuerat. Quorum Actorum duo exemplaria reperiuntur in bibliotheca Casinensi, codicibus videlicet 139 et 149, satis inter se similia, sed a Farfiensibus aliquantum diversa.
[7] [Farfensi satis simile est apographum Gallonii] Exemplari Farfiensi satis similia sunt Acta mutila quæ Andreucci edidit ex apographo clarissimi viri Antonii Gallonii, contento in codice chartaceo bibliothecæ Vallicellanæ in urbe Roma, signato B. 74, quæque expolita edidit Nardini. — Ex quibus exemplaribus nullum genuina Acta martyrum præbet; neque authentica seu proconsularia, uti inspicienti patet. Quam difficultatem cum plurimis sanctorum martyrum Actis communem habent. Composita videntur seculo X aut IX.
[8] [Quibus antiquior videtur Passio brevis.] Multo antiquior videri potest brevis quædam Passio Valentini et Hylarii martyrum, quam ex codice membraneo bibliothecæ Vallicellanæ n. 16 (p. 73) edidit Andreucci, et nos ex ejusdem bibliothecæ codice edimus. Valde succincta narratio est martyrii, in tres lectiones distincta, et a consueta reliquorum Actorum narratione valde longe discrepans; quippe quæ maximam partem martyrii, eamque splendidissimam, silentio premat. Quæ præteritio suadet ut judicemus Passionem hanc ex longiori alia non fuisse contractam, sed potius componendæ longiori Passioni quasi fundamentum præbuisse ac lineas, ut aiunt, traxisse. — Antiquam esse hanc Passionem, probabili mihi videor concludere argumento ex nomine Biterbensium. Nusquam urbem vocat Viterbium, nec Viterbienses; sed castellum tantummodo novit Biterbensium. Anonymus Ravennas, qui seculo VII floruit Beterbon novit, nullum adhuc Viterbium. Nomen Viterbium hodiernæ urbi datum fuit a Desiderio rege Longobardorum. Viterbium enim urbs recens est, sed civitas valde antiqua; cujus origines primorum temporum nebulis obductæ latent. Certum tamen videtur fuisse civitatem unam ex quatuor vicis consistentem, uno verbo τετράπολιν. De Viterbii originibus vide Bussium [Op. cit., part. I, lib. I.] et Andreuccium [Op. cit., cap. 3.] et citatos ibi auctores, qui de hac quæstione amplissimis disputationibus egerunt; neque enim hujus loci est de illa quæstione ex professo agere. Notatu tamen dignum est nomen Biterbon seu Beterbon: quod primis incolis advenis (scilicet Phœnicibus) betharbah sonuerit, i. e. domus seu civitas in quatuor partes divisa. Quod Petrus Benedetti, linguarum orientalium peritissimus, non incongrue Andreuccio indicaverat.
[9] [Acta continent multa quæ in Passione brevi non leguntur,] Sed ad Acta redeamus SS. Valentini et Hilarii. Quæ quum plurima contineant quorum in brevissima Passione illa, quam ex ipso codice accuratissime exscripsimus, nulla mentio injicitur, non possunt dici amplior ejusdem Passionis forma, sed aliunde multis conquisitis rebus novum ædificium, fundamento priori superstructum ac multis partibus auctum. Quod ut a lectoribus commode capiatur, utriusque Passionis breviter argumentum proponimus. Secundum breviorem illam quam antiquiorem putamus, tempore Maximiani Valentinus presbyter et Hilarius diaconus latitabant in domo Eudoxiæ. Qui tenti a Demetrio proconsule, ducti sunt in Castellum Biterbensium. Interrogati patriam, christianos se dicunt atque ex Oriente advenisse. Sacrificare jussi, recusant. Recusantes Demetrius jubet extra castellum duci et capite plecti in via strata. Quorum corpora jussit custodiri per tres dies; quæ noctu Eudoxia rapit et eo in loco condit sepulcro. Eudoxiam proconsul teneri jubet et fustibus cædi usque ad mortem. — Argumentum Actorum longiorum est sequens. Maximiano christianos persequente et christianis occultas quærentibus latebras, apud Eudoxiam, piam feminam, latebant absconditi SS. Valentinus presbyter et Hilarius diaconus. A Demetrio proconsule, qui erat in castello Viterbiensium, christianos quærente, tenti sunt Valentinus et Hilarius. In castellum Viterbiensium ducti Demetrioque exhibiti, patriamque interrogati, christianos se fatentur. Interrogati genus, ex Oriente se venisse et præclaro genere natos affirmant. Sacrificare jussi idolis, recusant. Rursus jubentur sacrificare deo Herculi; recusantibus Demetrius tormenta minatur. Sancti proconsulem duris verbis increpant. In equuleum levati ac torti, orant Deum, ut per angelum Herculis templum evertat. Fit terræ motus, templum evertitur. In eo templo rex semel in anno sacrificare solebat; eratque pulcherrimum, et valebat plus quadringenta centenariorum (?) auri. Demetrius casum tribuit artibus magicis, jubetque sanctos in Tiberim præcipites dari. Ducti ad fluvium, alligata ad collum mola, præcipitantur; sed ab angelo liberantur. Satellites revertentes invaduntur ab urso, qui plures occidit; reliqui convertuntur ad fidem et adeunt Eutycium presbyterum, qui eos post triduum cum familiis ipsorum baptizat. Tunc martyres e flumine erepti ad proconsulem redeunt; per angelum se liberatos declarant. Proconsuli Christum prædicant; qui eos fustibus cædi jubet, et ad sacrificandum Herculi invitat. Quod quum noluissent, capitis damnati, pedibus ad columnam ligatis, capite plectuntur in “via strata.” Jubet proconsul corpora per tres dies custodiri. Quæ nocte rapuit Eudoxia et in loco decollationis qui dicitur “Camillarius” tradit sepulturæ. Eudoxiam Demetrius dein fustibus cædit usque dum spiritum exhalaret. Quæ acta sunt tertio nonas novembris. Post multum temporis Demetrius dolore ilii percussus, venit ad martyrum sepulcra et orat martyres ut sibi subveniant. Qui apparentes ei, mittunt eum ad Eutycium, salutis consequendæ causa. Proconsul Eutycium accersit; a quo baptizatus sanatusque, ipse Christum prædicat. Quod audiens Maximinianus, mittit Dionysium, qui Demetrium capite plectit. Tandem additur translatio SS. Valentini et Hilarii tempore Gregorii IV, ad monasterium Farfiæ per Sichardum abbatem.
[10] [sed fortassis ex Actis S. Secundi derivantur:] Ex tanta diversitate martyrii ingens oritur difficultas, quæ longiora martyrum Acta non parum vexat. Etenim haud facile causam reperias cur brevis illius Passionis scriptor sanctorum precibus eversum Herculis templum, mersos Tiberinis fluctibus sanctos et prodigiosam ereptionem (quæ paucissimis verbis referri poterant), in sua narratione prætermiserit, si ea nota sibi fuissent. Et si nota ei non fuerunt, unde Actorum scriptori innotuerunt? Ex traditione, dicat quis, Viterbiensium et accolarum. Sed ea traditio cur non pervenit ad aures prioris scriptoris, cui reliqua apprime nota erant? Crescit difficultas consideranti et Acta S. Secundi, quæ prædecessor noster Godefridus Henschenius tractavit [Ad diem 1 Junii (Act. SS., tom. I Junii, p. 51 sqq.).] . In Actis enim S. Secundi leguntur ea omnia quæ martyrum SS. Valentini et Hilarii longiora Acta brevis Passionis narrationi inserunt, nec tantum eadem, sed iisdem ferme verbis expressa eademque locutionis forma: ita ut necesse sit SS. Valentini et Hilarii Acta ex Actis S. Secundi aut hæc ex illis conflata fuisse; quod auctoritati Actorum non parvum præjudicium opponit. Nam quum brevis Passionis forma careat fere iis martyrii adjunctis et factis quæ SS. Valentini et Hilarii longioribus Actis cum S. Secundi Actis communia sunt, non sine causa et ratione opinamur ea omnia ex alieno loco huc fuisse adducta, ideoque fidem non mereri. Tale igitur esto nostrum de Actis SS. Valentini presbyteri et Hilarii diaconi judicium: fetus est sequioris ævi, ex narratione rerum quæ brevi Passione continentur atque fortassis ex Actis S. Secundi martyris compositus, qui seculo IX adscribi potest.
[11] [de quibus judicium omnino certum fieri non potest.] Non ignoro fieri posse ut hoc judicio criticæ nostræ apud multos offendamus, adeoque odiosum illud aggeratur: “Ergone tu falsum dicis quod per tot secula Viterbiensis ecclesia verum habuit?” Primo quidem observandum tempus est, nec obliviscendum urbis Viterbiensis originem adeoque Ecclesiæ Viterbiensis exordia non esse antiqua, sed potius recentia. Ecclesia autem quæ antiqua non est, antiquas traditiones ecclesiasticas easque privatas sibi sumere non potest. Deinde non audemus dicere falsum quod Viterbienses de suis martyribus juxta Acta prædicta (quorum sinceritatem suspectam diximus) credunt; sed ex Actorum fide et auctoritate credi posse negamus. Potest autem fieri ut revera sancti Valentinus et Hilarius orationibus suis templum Herculis everterint; potest fieri ut aquis fluminis mersi divina virtute fuerint erepti; potest etiam fieri ut Secundus templum Herculis everterit et in Tiberim præceps datus martyrium consummaverit, quemadmodum reliqua adjuncta locum revera sive in martyrio Secundi sive in martyrio SS. Valentini et Hilarii habere potuerunt. Quarum rerum incerta fama et rumore per ora hominum volante ac currentibus seculis ad posteros perveniente, non incongruum erit opinamentum, variorum oppidorum incolas suis adscripsisse martyribus omnia quæ partim suis et partim aliis acciderant. Nos vero, qui tot seculis tantisque primorum temporum nebulis a manifesta luce factorum separamur, quid cuique conveniat quo decernamus, fere nihil adjumenti habemus.
§ II. De sanctorum martyrum Valentini et Hilarii patria, genere, dignitate; deque martyrio ipsorum.
[SS. Valentinus et Hilarius Orientales, genere forte illustri; dignitate ille presbyter, hic diaconus.] Post Actorum quæstionem universam, ad singula examinanda facta accedimus. Et primo quidem de martyrum patria agendum est. In Passione breviore (quam longiora Acta sequuntur) proconsul sanctos interrogat de patria: Ex qua, inquit, patria estis? Martyres, consueto martyribus modo, primo se christianos confitentur; et de partibus Orientis se venisse affirmant. Quæ responsio nihil habet quod non facile credi possit. Nam, persecutione atrocissima per Orientem debacchante sub Diocletiano, quum partes occidentales adhuc quiescerent, fortassis ad persecutionis æstum fugiendum in Occidentem venerant. Potueruntque etiam aliam ob causam, v. g. ad visitandum sepulcra Apostolorum, Romam venisse, ut aliis quoque martyribus accidit, et deinceps in Italia hæsisse, in prædicanda fide occupati. De genere SS. Valentini et Hilarii in Passione breviore nihil legimus; in Actis vero natos se præclaro genere fatentur. Ad genus martyrum illustre spectare potest quod Demetrius, eos ad sacrificandum exhortans, amicitiam Cæsaris consequendam proponit: quod homines illustri genere natos potius quam plebeios indicat. Dignitas utriusque martyris tum in brevi Passione tum in Actis enuntiatur. Dicitur enim Valentinus presbyter, Hilarius autem diaconus. Et hæc de sanctorum martyrum patria, genere ac dignitate sufficiant, quum præter Acta nullum neque documentum neque indicium supersit.
[13] [Sub Maximiano] De martyrio vero primum quæritur quo tempore factum sit. Respondent Acta cum brevi Passione, tempore Maximiani Augusti. Annum non invenimus perscriptum; non dubitamus tamen annum assignare 303, quamquam annus 304 fortasse convenire potest. Maximianus enim anno 304, tertio nonas novembris Augustus adhuc erat. Verumtamen Passio brevis et Acta videntur initium grassantis persecutionis indicare; et ideo annum 303 præferimus cum Baronio dicente [Annales eccles., ad annum 303, n. 221.] : “Illustratur et Tuscia compluribus sanctis martyribus: exantlarunt inter alios insigne pro Christo certamen Valentinus presbyter et Hilarius diaconus.”
[14] [martyrium consummarunt] Quod martyrii genus ac tormenta martyrum spectat, in eamdem videmus concurrere sententiam Passionem brevem atque Acta longiora in designando beatorum virorum mortis genere: utrobique enim sanctis martyribus capita amputata legimus. Tormenta autem ante feralem ictum martyribus illata nulla legimus in Passione brevi, multa in Actis. Prodigia quoque Passio brevis recenset nulla, multa vero eaque splendidissima narrantur in Actis. Sed hæc omnia, uti supra diximus, ex Passione S. Secundi in hæc nostrorum martyrum Acta derivari potuerunt, ac propterea ex Actorum auctoritate fidem invenire apud cordatum virum nequeunt. Credi tamen multa cum ratione potest, ante capitalem sententiam consuetis equulei tormentis Sanctorum patientiam probatam fuisse. Reliqua vero ut vera esse possunt, sic vera probari nequeunt.
[15] [in via Cassia, ubi nunc est pons S. Valentini;] Locus ubi sancti martyres decollati sunt, indicatur in brevi Passione et in Actis, nempe in via strata, quæ est via Cassia, altero milliario ab urbe Viterbiensi, et in eodem loco dicuntur sepulti; qui vocatur Cavillarius juxta Passionem brevem et exemplaria Actorum Casinensia, Camillarius juxta exemplar Actorum Farfense. Locus ille dicitur [Bussi, op. cit., p. I, lib. I, p. 43; Andreucci, op. cit., n. 141, p. 88.] , esse pons Camillarius distans ab urbe Viterbiensi altero milliario, qui deinceps vocatur pons S. Valentini. Quod nomen Camillarii suspicatur, ut dicit Andreucci [Ibid.] , Nardinius derivari a fabricatore Camillo quodam, et Leander Albertus apud eumdem dicit antiquos Aruntes qui prope locum Viterbii degebant cognominatos fuisse Camillarios, unde nomen istud ponti adhæserit. Quæ quum non probent, in auctorum fide relinquimus, tanto magis quanto solertius advertendum est in brevi Passione non Camillarium legi sed Cavillarium, quod scriptor exemplarium Casinensium pariter servavit.
[16] [ibidem sepulti ab Eudoxia,] In hoc ergo loco, sive Camillario sive Cavillario, sepulti fuere sancti martyres a piissima quadam femina, nomine Eudoxia, cujus celebris est in Actis martyrum vicinorum Viterbio, fama. Apud Eudoxiam latuerant martyres Valentinus et Hilarius, apud Eudoxiam latuerat sanctus martyr Secundus. Quæ sanctissima femina perenni bonorum memoria sane quam dignissima videtur. Prope martyrii sanctorum Valentini et Hilarii palæstram habitasse, ex ipsa brevi Passione concludere licet. Bianchi apud Bussium [Op. cit., p. I, l. I, p. 43.] dicit hanc Eudoxiam dominam fuisse magni tractus regionis circa Viterbium, qui extenditur a porta Faul tam supra quam infra usque ad fluviolum Caldanum; ad eamdem quoque Eudoxiam pertinuisse dominium loci qui vocatur Surrena: cujus rei fides apud auctorem esto. Viterbiensem fuisse, Nardinius affirmavit; cui cl. Andreucci verissimum Baronii effatum opponit [Op. cit., n. 119, p. 76.] : Quod a recentiori authore de rebus adeo antiquis, sine alicujus vetustioris authoritate profertur, contemnitur. In exemplari Actorum quod ex Gallonii apographo Andreuccius edidit [Op. cit., n. 77, p. 44.] sancti martyres absconditi erant in vicinio civitatis Tussenæ (Turrenæ corrigente Andreuccio) … sub cujusdam domum religiosæ fœminæ christianissimæ nomine Eudoxiæ. In Actis autem S. Secundi [Acta SS., t. I Junii, p. 53.] hic sanctus martyr legitur absconditus fuisse sub cujusdam domo religiosæ et christianissimæ feminæ nomine Eudoxiæ… in civitate Julia quæ Eugubia est dicta. Unde patet deesse rationem qua probari possit Eudoxia hujus illiusve civitatis civis fuisse. Unum tantum efficitur, ut Eudoxia illum circa Viterbium regionis tractum incoluisse credatur. Fortassis credere licet, fuisse feminam valde divitem magnorumque latifundiorum dominam, quæ domus villasque non uno in loco haberet, itaque non uno in oppido neque uno in agro sacros viros hospitio recipere posset.
[17] [eximia pietate muliere, quæ a Demetrio occisa legitur.] De origine aut genere nihil traditum reperio. Fuerit sacra virgo, aut vidua, quæ exemplo multarum mulierum christianarum sanctos hospitio recipere, christianos abscondere, pauperes juvare, martyres sepelire consuevisset. Nihil sane ex iis non aptissime quadrat temporibus, moribusque illorum christianorum. Unum miror, hanc piissimam feminam, cujus martyrium in ipsa brevi Passione legitur, nullo cultu gaudere. Licet enim in vulgata quadam narratione martyrii, quæ ex latina relatione Nardinii italice versa videtur, quædam legantur quæ supponant auctorem credere Eudoxiam regnare in cœlis, id privatam scribentis opinionem non excedit. Et sane absque dubio unusquisque apud se cogitare potest religiosissimam Eudoxiam beatorum martyrum in cœlis honoribus esse potitam tum ob pietatem atque officium erga sanctos, tum maxime ob mortem pietatis causa violenti tyranni odio atque ira ei illatam. Fieri quinimmo posset, ut petentibus Viterbiensibus Ecclesia Romana concedat publicos sanctissimæ feminæ honores, cujus inclyta memoria cum sanctis martyribus hospitibus inde a remotissimis seculis cum testimonio martyrii perseverat.
[18] [De Demetrio multis agunt Acta, paucissimis Passio brevis.] Passi leguntur sancti martyres sub Demetrio proconsule. De quo præter Acta nostra nullo ab auctore mentionem factam esse novi. In Actis longioribus multa de eo narrantur ac præsertim subsecutum postea martyrium; quarum rerum nullo modo brevior Passio meminit, licet Eudoxiæ martyrium studiose adnotet. Atque ipsis quidem Actis longioribus jam compositis Demetrii pœna, sanatio, conversio ac martyrium postmodum adsuta sunt, ut legenti ad oculum patebit. Absolutis enim ac consueta formula terminatis Actis, nova incipit narratio: Post multum vero tempus, etc. Quæ unde hausta sint, ex deperditis monumentis an ex hominum existimantium rumore, neque ego, neque alius forsan indagare poterit. Notatu autem dignum est, nomen judicis qui Demetrium capitis damnasse auctoritate Maximiani traditur, ex Actis S. Secundi desumi potuisse, unde reliquæ Actorum SS. Valentini et Hilarii interpolationes derivatæ videntur. Sanctus enim Secundus passus legitur sub proconsule Dionysio, et Demetrius martyrio affectus dicitur a Dionysio vicario; quæ res, ut verum fatear, totius narrationis auctoritatem minuit potius quam confirmat.
[19] [De Demetrii et Eudoxiæ martyrio tacet Officium approbatum.] Monitos volumus lectores legendam sanctorum Valentini et Hilarii quam Sacra Rituum Congregatio anno 1662 die 19 augusti approbavit, silere de utroque martyrio, Eudoxiæ ac Demetrii. In eadem tamen legenda continentur ea quæ nos supra judicavimus ex Actis S. Secundi in Acta sanctorum martyrum Valentini et Hilarii fuisse intrusa, quibus Actis fidem adhibere non fuimus ausi. Hic manifesta apparet prudentia ac perspicax judicium illorum virorum qui apud Ecclesiam Romanam moderandis sacrorum ritibus præsunt. Noluerunt admittere in legendam Officii sanctorum duorum martyrum nomina de quorum martyrio nullum tulerant judicium, quique si in ipsius Officii ecclesiastici narratione martyres proclamarentur, illico in Beatorum ordines translati videri potuissent. Reliquerunt et ut recitarentur permiserunt facta quædam, quæ historia vera probare nequit, sed nec falsa demonstrat. Diximus enim supra nos, quamquam ipsis Actis in hisce rebus narrandis fidem nullam adhibemus, non ideo ipsa facta narrata falsa esse judicare. Potuerunt enim ex viva hominum traditione accipi et a variis ecclesiis suis aptata fuisse martyribus, dum tamen non his sed illis convenirent. Pendentem igitur litem Sacra Congregatio dirimere noluit, et quæ fortassis vera sunt falsitatis nota taxare (eliminatione haud necessaria) noluit.
[20] [Acta Farfensia errant in designando persecutore.] Superest ut de ipsis illis factis quæ aliunde in Acta sanctorum nostrorum inserta putamus, breviter inquiramus. Nam aliqua veri specie inniti, nos quoque existimamus. Acta igitur longiora percurrere juvat, ut de singulis judicandi sit lectori facultas. Statim ab initio Actorum, exemplar Farfense alium persecutorem designat quam nos existimare probabili cum ratione potuimus. Sed tantis se tamque crassis involvit auctor erroribus, ut impune ejus sententia sperni possit. Sic enim scribit: Temporibus illis quo Maximianus Augustus regnavit post obitum patris sui Diocletiani, ipso tempore interfecit sororem suam Arthemiam, filiam Diocletiani,propter religionem christianorum, et misit edictum, etc. Auctor itaque in mente habuit Maximianum quemdam qui filiam Diocletiani occidit. Sed nullus Maximianus Diocletiani filiam interfecit, nulla Diocletiano filia fuit Arthemia (hanc enim apocrypha quidem, sed vera non novit historia); nullus præterea Diocletiano filius fuit. Diocletiano filia fuit Galeria Valeria, quæ nupsit Galerio Maximiano; hæc cum matre sua Prisca Christi sacra secuta fuerat; sed, cogente Diocletiano, diis sacrificavit. Post mortem Galerii, Maximinus Valeriæ nuptias appetivit; qui negantem una cum matre exilio multavit. Post mortem Maximini Licinius Valeriam cum Prisca matre Thessalonicæ deprehensam capite truncavit, et corpora projecit in mare. Si ergo is qui Diocletiani filiam occidit hic sub nomine Maximiani latet, agnoscendus est Licinius: quod nemo, puto, admiserit. Vidit errorem et expunxit scriptor Casinensis exemplaris, aut fortassis exemplar ab hoc errore immune descripsit, ita ut tota hæc farrago turbatæ memoriæ scriptoris Farfensis sit tribuenda. Tanti non esse videtur hæc ignari hominis sententia, ut eam morari debeamus, et ob illam sanctorum nostrorum martyrium ad posteriora tempora reducere.
[21] [Herculi sacrificare et nostri martyres jussi leguntur, et in Actis suis S. Secundus:] Acta dicunt postquam SS. Valentinus et Hilarius diis sacrificare renuissent, eos iterum a Demetrio fuisse monitos ut sacrificarent Deo magno Herculi, quem principes adorant. Eidem Herculi sacrificare cogitur S. Secundus in Actis sæpe citatis. Quod utique et tempori et loco et personæ satis convenit. Utrum vero ex aliquo documento an ex hominum rumore acceperit is qui Acta composuit, ignoramus. Post recusatum diis reliquis sacrificium, saltem Herculi cur sacrificari oporteat causa obvia est, Maximiano Herculeo Augusto. Hercules enim Maximiano tutelaris erat ac patronus. Deinde Herculis cultu famosa erat celeberrima tetrapolis quæ postea in unum coaluit Viterbium; Herculem populi istius urbis in monetis etiam suis exprimebant. Quod fieri vetuit Desiderius, rex Longobardorum, in famoso decreto quod litteris longobardicis in candido marmore exaratum legitur: Permittimus pecuniis imprimi Faul, sed amoveri Herculem et poni sanctum Laurentium, etc. Insignia quoque Viterbiensia leonem (Herculi sacrum) exhibent. De quo cardinalis Ægidius Antoninus in sua manuscripta Historia XX seculorum [Pag. 34 (apud Bussi, op. cit., p. I, l. I, p. 40).] : Hercules Arinus, id est Leoninus, nuncupatus est. Tyrrhenis suis leonis tam insignia quam nomen reliquit; nam antiqua Etruriæ metropolis sub Cimino servat adhuc coronati leonis insignia quatuor sacras litteras gestantis. Sacræ litteræ sunt F. A. V. L., significantes oppida vel vicos ex quibus hodiernum constitutum est Viterbium. Quod Viterbienses sequenti disticho declarant [Bussi, op. cit., pag. 2.] :
Hanc Fanum, Arbanum, Vetulonia, Longula — quondam
Oppida — dant urbem, prima elementa FAVL.
De his omnibus, quæ Viterbii hodierni originem spectant, nos quidem disputare nolumus; sed lectorem ad auctores supra (num. 8) citatos remittimus.
[22] [quod facile credi potest.] Locus magni templi istius Herculis, quod orationibus sanctorum martyrum evulsum fuisse Acta narrant,secundum Viterbiensium opinionem (juxta Nardinium in notis ad Acta SS. Valentini et Hilarii) est ubi nunc cathedralis ecclesia sancto Laurentio sacra existit [Ibid., p. 44.] . Potest ergo facile credi quod Acta dicunt: Demetrium proconsulem exhortatum esse sanctos ad honorandum saltem deum Herculem, Augusti Maximiani patronum. Hic ergo Acta aut vera per accidens narrant, aut saltem convenientia fingunt. Quod de pulchritudine illius templi et de pretio ejus Acta nostrorum martyrum cum Actis S. Secundi referunt, quando eversum templum terræ motu oratione sanctorum impetrato tradunt, quod scilicet esset amplius valens quadraginta centenariorum auri, et quod rex semel in anno sacrificaret in eo, egregie popularem auram sapit. Nec mirum talia ex Actis S. Secundi libenter transmissa fuisse in Acta sanctorum nostrorum, quorum originem talia satis per se indicant.
[23] [Ss. martyres præcipitantur in Tiberim juxta Acta; quod in dubium vocatur,] Herculis templo everso, sancti condemnantur; et auctor Actorum oblitus sanctos martyres cum Demetrio esse in castello Viterbiensium, eos in idem castellum duci jubet, et ibi ligari molas ad colla eorum et sic mergi eos Tiberinis fluctibus: nam et ipse fluvius distat a monte qui vocatur Aureum viginti milia [ria]. Statim enim quæstionarii fecerunt jussionem proconsulis Demetrii, et duxerunt eos ad fluvium; et ligaverunt eis molam ad guttur magnam, quam vix viginti homines portare poterant. Hæc sunt Farfensia; Casinensia, paulo concinniora, habent: Et jussit data sententia ut ducerent eos ministri extra castellum ad flumen et ibi, ligantes molas ad guttura eorum, sic eos mergerent in Tiberinis fluctibus. Statim quæstionarii fecerunt jussionem proconsulis, et duxerunt eos ad fluvium; et ligaverunt eis molam ad guttur magnam, quam vix viginti homines portare poterant. In Actis S. Secundi sic legitur: Et die altera jussit dari sententiam ut duceretur B. Secundus ad Ameliam civitatem, præcipiens quæstionariis ut, ligato magno saxo in collo ejus, demergeretur in Tiberim. Cumque pervenisset B. Secundus ad ripam fluminis, ligaverunt ei milites sanum molare ad collum. Omitto ineptum hominem qui Farfensia Acta hac farragine farsit; sed unde Casinensis suum lapidem habet, quem vix viginti homines portare poterant? Cur non et hunc Farfensi reliquit? An forte exemplar correctius secutus est? An vero hæc varia exemplaria totidem formas popularis traditionis e vulgi ineptientis ore receptas litteris consignatas repræsentant? Ex hoc loco facile quis æstimet totam historiam submersionis ad beatum Secundum spectare, quippe quæ satis vero similis sit; qualis vero ab Actorum scriptoribus sanctis Valentino et Hilario accommodatur, nescio an apud unum hominem cordatum fidem sit inventura.
[24] [sed tamen aliqua veritatis specie non caret.] Et nihilominus dissimulari non debet aliquid esse quod fortassis Actorum narrationem confirmet, non quidem ineptissimam illam Actorum Farfensium, nec lapidem Casinensium, sed ipsam mersionem. Apud Andreuccium lego [Op. cit., numm. 138 et 139, p. 87.] apud Nardinium afferri quod huc faciat, quodque diligenter instituto examine ita esse ut Nardinius narrat, ipse Andreuccius asserit. Bussius idem declarat [Op. cit., p. I, l. I, p. 45.] . Nardinius igitur scripserat prope castrum Munianum *, undecimo vel duodecimo ab urbe Viterbio distans milliario, inveniri modicum collem ad illum usque diem (1684) sancti Valentini nomine decoratum, sub quem olim fluvius Tiberis præterfluebat; famam ferre e saxo ex colle proeminenti sanctos quondam Valentinum et Hilarium missos fuisse in Tiberim, ac deinceps ad rei gestæ memoriam perennem in eodem colle constructam fuisse ecclesiam in sanctorum martyrum honorem. Hæc est narratio Nardinii; quam quum in opusculum suum de SS. martyribus Valentino et Hilario Andreuccius mittere vellet, ante quam suæ auctoritatis pondere confirmaret, sollicito animo in rei veritatem inquisivit, accepitque a Reverendissimo Domino Matthæo de Ducibus ex Giove (quod est illius familiæ feudum in eodem regionis tractu) vestigia ac ruinas istius ecclesiæ adhuc (anno 1740) existere; in colle scilicet regionis S. Valentini nomine insignitæ stare adhuc tres muros laterales, quorum in uno qui Tiberim spectat apertura locum portæ designaret, multasque circum circa tecti tegulas sparsas esse per terram. Hæc ille. Addit Bussius Tiberis cursum a colle recessisse aliquantulum. Ex quibus conficitur vere existere traditionem submersionis sanctorum martyrum Valentini et Hilarii in Acta relatæ. Ergo, dicat aliquis, Acta verum edicunt. Id ego quominus dicam, prohibeor ideo quod ignoro num Acta traditionis, an traditio sit fons Actorum.
[25] [Mersis sanctis, satellites invaduntur ab urso;] Satellites reduces ursus ferox invasit, et occidit octo viros (uti fortassis in Actis S. Secundi legerunt Actorum scriptores); reliqui dilacerati fugerunt. Miror cur Casinenses scripserint ferme octo, et Farfensis amplius quam octo. Forte ne viderentur exscribere alienam historiam. In eadem Passione S. Secundi latet mysterium viginti hominum qui vix tollere lapidem potuerant. Nam juxta hæc Acta satellites erant omnino viginti, octo scilicet occisi et duodecim lacerati. Miror Actorum studiosos fartores ad occidendos satellites non resuscitasse Herculis leonem, famosum illum Nemæum, cujus in hac causa partes fuerant, se et martyres ulcisci. Sed urso sua jura manebant ulciscendi sanctos, quippe cui olim hoc munus contigerit tempore Elisæi [IV Regum, II, 24.] ; et forte sciebant nullos esse in Italia leones.
[26] [superstites convertuntur et baptizantur ab Euticio: de quo quæritur qualis sit.] Satellites lacerati convertuntur et ab Euticio presbytero baptizantur. Presbyter Euticius in martyrum historiis notissimus est. De eo sermo fit in his Actis SS. Valentini et Hilarii, in Actis S. Secundi. In propriis Actis martyrii sui legitur beatum Gratilianum martyrem Christo lucratus, et parentes ejusdem convertisse ad fidem, tandem sub Claudio martyrii laurea coronatus fuisse. Certum est, si beatus Euticius presbyter sub Claudio martyrium fecit, non potuisse interesse rebus gestis tempore Maximiani, ideoque si Actis S. Secundi Actisque SS. Valentini et Hilarii fides adhibetur, debent aut duo constitui Euticii, aut Euticii martyrium non Claudio adscribi nec Valeriano, sed Maximiano aut persecutoribus posterioribus. Quare Tullius Cima (uti Godefridus Henschenius narrat) in Actis S. Euticii Claudio supposuit Maximianum ac Diocletianum imperatores. Quod profecto, ait Henschenius [Act. SS., tom. III Maii, p. 459, num. 3.] , longe convenientius est quam duos pro uno Eutitios substituere, quorum alter in Actis SS. Gratiliani et Felicissimæ, alter in Passione SS. Valentini et Hilarii commemoretur. Cui doctissimi viri judicio libens subscribam, si tanta est auctoritas Actorum SS. Valentini et Hilarii aut etiam S. Secundi. Sed utriusque Passionis pars in qua Euticii fit mentio, sublestæ fidei mihi est, uti jam sæpe dixi. Quare hoc argumento moveri me non sinam.
[27] [Duo fuere Euticii; martyr unus, alter confessor.] Sed fortassis duo revera extitisse Euticios circa illa tempora, aliunde innuitur. Quorum unus fuit martyr, alter confessor. Martyr potest revera sub Claudio, non quidem successore Caligulæ, sed sub Claudio II, Gothico, fuisse coronatus; potestque alius Euticius convertisse satellites qui vel beatum Secundum vel beatos Valentinum et Hilarium in Tiberim merserant. Hujus Euticii titulus est confessor, non martyr; sed neque presbyter dicitur. Inscriptionem ejus sepulcralem ex christiano hypogeo Tarquiniæ clarissimus J.-B. de Rossi exhibet in “Bullettino” Archæologiæ Christianæ [Bullettino di archeologia cristiana. Secunda serie, anno quinto (1874), p. 101.] : Euticius confessor, depositus VIII kalendas Septembris in pace. Lectu dignissima sunt quæ vir doctissimus per totum illum fasciculum disputat, maxime vero § IV de titulo Confessoris, occasione hujus Euticii. Putamus probabili ratione Euticium confessorem eumdem haberi posse cum illo de quo in Actis S. Secundi et SS. Valentini et Hilarii sermo est, diversum ab illo Euticio qui prope Ferentinum martyrii lauream adeptus est. Quod causam nostram spectat, inventus Euticius cui prædicta narratio convenire potest, facit quidem ut credi possit martyris alicujus in Tiberim mersio lictorumque baptismus, sed efficere non potest ut SS. Valentinus et Hilarius in Tiberim præcipitati atque inde erepti sine hæsitatione credantur, ob rationes supra indicatas. Ego quidem arbitror rem totam pertinere ad S. Secundum.
[28] [Conversio Demetrii sub dubio relinquitur.] Conversio proconsulis Demetrii cum omnibus adjunctis sicuti in Actis refertur, uti falsa et ficta dici non debet, sic tamen aliis indiget testimoniis ut vera credatur. Nobis quidem suspecta videtur ob silentium brevis Passionis, quæ Eudoxiæ martyrium fideliter refert, sed Demetrii conversionem ac martyrium eodem premit silentio quo sanctorum mersionem in fluvium ac miraculosam salutem ex aquis, conversionesque lictorum, ipsiusque Euticii ministerium. Quæ omnia vehementer nos impellunt ad suspicandum ea tunc ignota adhuc fuisse quum brevis Passio exararetur. Et ita de Actis sanctorum Valentini et Hilarii satis esto.
[Annotatum]
* Mognano sive Mugnano.
§ III. De sanctorum martyrum Valentini et Hilarii sepulcro et translationibus. De cultu.
[Corpora SS. Valentini et Hilarii e loco primæ sepulturæ] Spinosam quæstionem de translationibus SS. Valentini et Hilarii aggredimur eo animo quo ex majorum instituto Acta sanctorum tractamus, nullo scilicet alio studio ducti, nisi Deum honorandi in sanctis et veritatis sancte vindicandæ. — Sacra martyrum corpora in loco ubi capitibus abscissis gloriosum martyrii triumphum obtinuerant, pia femina Eudoxia dignissimæ tradidit sepulturæ. Custodiri corpora per triduum Demetrius jusserat; sed noctu rapta corpora sepelivit Eudoxia, et piissimi officii præmium assecuta, per martyrium martyres secuta est. Locus martyrii et consequenter locus sepulcri clare indicatur “in via Cassia,” prope pontem dictum Camillarium vel Cavillarium, altero a Viterbio milliario, traxitque pons a sepultis martyribus nomen, dictus “pons Sancti Valentini.” Hæc ex Actis et historia certa sunt. Quo in loco requieverunt beatæ martyrum exuviæ per multa secula, donec alio translata, tandem Viterbium redierunt, ubi in ecclesia cathedrali requiescunt. Hic ingens difficultas nascitur sciendi quo primum sacræ martyrum reliquiæ transportatæ fuerint, Viterbiumne an in monasterium Farfiæ. Qua ex quæstione pendet annus primæ translationis. Sed documenta quæ supersunt, inspiciamus.
[30] [translata sunt Farfam, ante medium seculum IX,] In Passione brevi nihil dicitur de corporibus martyrum alio translatis; sed Actis subjungitur translationis relatio, quæ aliis quoque monimentis confirmatur. Farfense exemplar transcribo: Supradictorum vero martyrum corpora, Valentini videlicet et Hilarii, de eodem loco in quo usque ad tempora Gregorii Quarti, apostolicæ sedis præsulis, requieverant, cum debito honore levavit Sichardus, abbas venerabilis monasterii sanctæ Dei genitricis et semper Virginis Mariæ sito * Savinis et conlocavit in oratorio quem * ipse construxit et conjunxit aulæ ejusdem Dei genitricis et semper Virginis Mariæ, pariter cum corpore sancti Alexandri, filii sanctæ Felicitatis, quod denique corpus sancti Alexandri concedente præfato domno Gregorio papa de Roma adduxerat, cujus scilicet oratorii dedicatio ibidem celebratur III kalendas Januarias, ad laudem et gloriam domini et Salvatoris nostri Jesu Christi, cui honor et gloria in secula sæculorum. Amen. Eadem fere ad litteram subnectuntur exemplaribus Casinensibus. Tria ergo Actorum exemplaria clare affirmant SS. Valentini et Hilarii corpora in primo sepulcro requievisse usque ad tempora Gregorii IV, summi Pontificis. Sedit autem Gregorius IV ab anno 828 usque ad annum 844. Chronicon Farfense, quod edidit Muratorius in tomi II, parte II Scriptorum rerum Italicarum [P. 381.] prædictis Actis subjunctam translationis mentionem confirmat, dicendo: Tertius decimus huic monasterio in regimine sancto præfuit abbas Sichardus, longe lateque exemplum boni certaminis cunctis per omnia ostendens. Nam oratorium hoc quod cernimus, in honore Domini Salvatoris, adjunctum huic ecclesiæ sanctæ Mariæ ipse construxit, ubi corpora sanctorum Valentini et Hilarii martyrum de Tusciæ partibus translata, cum corpore S. Alexandri, sanctæ Felicitatis filii, quod de Roma adduxerat, concedente Gregorio IV, Sedis Apostolicæ præsule, honorifice sepelivit. — Paria refert de hac translatione Chronicon Magnum Casinense [Mabillon, Annales O. S. B., ad annum 829.] : Ingoaldum excepit Sichardus, abbas loci tertius decimus, pro sancto habitus, qui longe lateque exemplum boni certaminis in omnibus præbuisse dicitur. Salvatoris oratorium extruxit B. Mariæ basilicæ adjunctum, cum Crypta subterranea, ubi corpora sanctorum martyrum Valentini et Hilarii, quæ in ecclesiam S. Mariæ e Tusciæ partibus translata fuerant, una cum corpore S. Alexandri B. Felicitatis filii, quod ipse a Gregorio Papa IV acceperat, recondidit.
[31] [ubi in erypta monasterii S. Mariæ requieverunt,] Ex quibus documentis plena in luce veritatis refulget certitudo translationis corporum SS. Valentini et Hilarii ex loco primæ sepulturæ in monasterium S. Mariæ in Sabinis (quod est Farfa) tempore Gregorii Papæ IV, abbate Sichardo, seculo IX ineunte. Cui certitudini opponitur falsitas assertionis eorum qui volunt ss. martyrum corpora non reliquisse primæ sepulturæ locum ante annum 1303. Et hic offendimus præcipuam difficultatem causæ hujus. Quæritur enim quamdiu beatorum martyrum corpora in sanctuario cryptæ Farfensis monasterii requieverint, inde quo fuerint portata, Viterbium in ecclesiam cathedralem, an in locum priorem unde Farfam translata fuerant. Ad determinandam temporis periodum, per quam sanctorum nostrorum exuviæ in monasterio Farfensi manserint, nullum documentum præsto est. Codicis Vaticani ætatem, in quo Andreuccius legit: In Savinis, sanctorum martyrum Valentini et Hilarii, ignoramus. In bulla Innocentii II data anno 1139 qua curam ecclesiæ Burgi S. Valentini Azoni, ecclesiæ S. Laurentii in urbe Viterbiensi archipresbytero, tradit, e qua supra (num. 4) partem transcripsimus, nulla martyrum corporum fit mentio: unde concludi certa consequentia nequit martyrum corpora tunc non fuisse in ea ecclesia, sed oritur solidissima dubitandi ratio. Verosimile est, pontificem si corpora affuisse scivisset, eorum mentionem facturum fuisse. Præterea qui volunt anno 1303 prima vice e sacro tumulo martyrum corpora levata fuisse, ægre explicabunt oblivionem Viterbiensium, ubi locorum corpora jacerent omnino ignorantium. Si enim in sepulcro suo jacuissent perpetuo, haud facile tanti thesauri probabitur ignorantia. Omitto auctores hujus translationis, immo inventionis, trium seculorum intercapedine a rebus gestis distare: quod quantopere fidem afficiat nemo prudens rerum est qui nesciat. Auctores illi sunt Massini, quem supra laudavimus, cujus liber prodiit anno 1612, et deinde Nardini [Massinum vide hic post Acta; Nardinium apud Bussium, op cit., Append., pp. 445, 446.] , aliique. Quibus quid faciemus? Quorum auctoritatem si nihili pendimus, nulla iis fiet injuria, veraciter dicente Baronio ex artis criticæ disciplina: Quod a recentiori auctore de rebus antiquis sine alicujus vetustioris auctoritate profertur, contemnitur. Circa finem seculi XI aut XII initium corpora sanctorum martyrum adhuc erant in crypta Farfensi; tunc enim Chronicon Farfense scriptum fuit, ex quo invictum documentum attulimus. Certissime igitur errant Massinus aliique contendentes non ante annum 1303 e primitivo sepulcro sacra corpora amota fuisse.
[32] [donec] Errare videntur, quando scribunt eo tempore, nempe seculo XIV ineunte, prope Viterbium inter dirutæ ecclesiæ rudera sacras reliquias fuisse inventas et translatas inde Viterbium. Nullo enim auctore contemporaneo aut suppari scripserunt; quod probat ea quæ nurrantur ex ore populi accepta. Et nihilominus adjuncta talia sunt, ut ex antiquis documentis totam constare relationem dixeris, et loca et personas et rerum gestarum singulas tam enucleate exponunt, nomina tradunt. Nisi ergo Massinus, Nardinius aliique quos diximus, revera fuerint ferreæ frontis homines mendacesque nebulones, aliquid veri ipsorum dictis subsit necesse est. Quia fuerunt honestissimi viri, paulo fortassis creduliores quam historiæ gravitas permittit, sed deliberati mendacii nullo modo suspecti, sic puto res est explicanda, ut jam facere conabor.
[33] [translata sunt Viterbium.] Translata ss. martyrum corpora Viterbium probant ipsissima sanctorum ossa integra in cathedrali ecclesia Viterbii existentia, uti paulo post ex documentis afferendis patebit luce clarius. Quando translata fuerunt? Nulla documenta antiqua certum annum designant; sed traditio Viterbiensium assignat annum 1303, quam traditionem popularem in libris Massini, Nardinii et eorum qui eos secuti sunt invenies. Hic annus imprimis convenit. Tunc enim res Viterbiensium stabant regno; florebant viris, opibus, gloria [Andreucci, op. cit., n. 150, p. 94.] . Provinciam Patrimonii S. Petri regebat celeberrimus cardinalis Theodoricus Ranieri ex Urbe Vetere, summo Pontifici Bonifacio VIII carissimus. Hic Viterbiensibus majorem in modum favebat. Erat autem civitatis papalis (Præneste *) episcopus, cardinalis tit. S. Crucis, Patrimonii B. Petri in Tuscia rector et capitaneus generalis [Ibid.] . Die 16 septembris anni 1300 Viterbiensium communitati ex parte Romanæ Ecclesiæ donavit Silvam Oriæ cum omnibus quæ inde dependebant, propter magna et immensa servitia, quæ dictum commune Viterbii fecerat et continuo facit S. R. E., et specialitec propter servitia quæ dictum commune fecerat dictæ R. E. in exercitibus factis de mandato dicti D. Theodorici, Capitanei in Patrimonio generalis, contra Monteflasconenses et Balneoregenses, qui tunc erant contumaces et rebelles mandatorum dictæ R. E. et dicti episcopi et capitanei supra dicti. Hæc Bussius exscripserat e tomo II Monumentorum Viterbii, p. 120 [Bussi, op. cit., p. I, lib. III, p. 181.] . Eodem tempore florebant viri sanctitate ac doctrina illustres, orti Viterbio, pontificibus regibusque cari: v. g. beatus Jacobus, archiepiscopus Neapoleos factus anno 1303, a Bonifacio VIII, carus Carolo II regi Siciliæ, de quo in Historia archiepiscoporum Neapolitanorum Cioccarelli sequentia tradit: Magister fr. Jacobus de Viterbio, quæ insignis est in Tuscia civitas, Ordinis Eremitarum S. Augustini, sacræ paginæ celeberrimus professor, ac vitæ integritate insignis præfuit Neapolitanæ ecclesiæ anno 1303. Hic ab acri tersoque ingenio Speculativus doctor est appellatus. Eodem tempore magnus quidam Viterbii civis, doctrinæ et sanctitatis laude florebat, beatus Antonius ex Ordine Servorum Beatæ Mariæ virginis, quem Ordinis annales sequenti celebrant encomio: Adeo bonarum artium studiis profecit, adeo sanctis moribus vitam instituit, ut non esset ita facile, utrum horum palmam præriperet scientia an mores. Is enim anno 1305 inter theologos primum et magistros Bononiensis universitatis cooptatus doctor insignis et concionatur facundus evaserat. Circa idem tempus alius civis Viterbiensis egregius ecclesiæ Tarentinæ præfuit archiepiscopus, ex Ordine Prædicatorum, nomine Jacobus, de quo Cioccarelli testatur ubi supra: Fuit et alius frater Jacobus de Viterbio hac eadem ætate celeberrimus, Ordinis Prædicatorum, qui librum de venditione conscripsit, quem Divo Thomæ Aquinati direxit, et archiepiscopus fuit Tarentinus; de quo Alphonsus Fernandes in sua concertatione prædicatoria et fr. Michael Pius in Chronico Ord. Præd. l. I, c. 58. Tanto tantorum civium lumine fulgenti Viterbio et hæc felicitas accessit ut regnantem pontificem Bonifacium VIII, paucis ante annis adhuc cardinalem Benedictum Cajetanum, intra muros recepisse gauderet, delegatum a summo pontifice Nicolao IV ad cogendos Tuscanellenses et Cornetenses ad obediendum episcopo Viterbiensi Petro Capoccio, qui et ipse patricius erat Viterbiensis. Sane multi Viterbienses patricii et nobilissimi viri Bonifacium exinde notissimum habuerunt, cui beneficiis devinctos se sciebant ac profitebantur [Andreucci, loc. cit.] . Fatendum est tali tempore, a tali pontifice, tantis forte viris deprecantibus, facile obtineri potuisse ut corpora ss. martyrum Valentini et Hilarii e monasterio Farfensi Viterbium reducerentur. Quod quum factum fuisset, facile quoque intelligitur constans apud populum Viterbiensem talis anni memoria. Quare existimem annum 1303 sanctorum martyrum translatione insignem, etiamsi nulla documenta supersint auctorum coævorum, haud temere admitti posse. Nomina virorum illustrium qui solemnitati interfuerunt, fortassis ex aliquo elencho in Viterbiensis secretarii scriniis conservato, nobis autem ignoto, ad notitiam scriptorum venire potuit. Multo etiam facilius eorum nomina conservari potuerunt, qui, Viterbienses cives et ejusdem ecclesiæ sacerdotes, patriæ gloriæ solliciti, primitivum martyrum sepulcrum investigasse et quibusdam indiciis invenisse dicuntur.
[34] [Inventionem sepulcri et inventionem corporum traditio confundere videtur;] Quod ad caput quæstionis pertinet, nempe unde, e quo loco sanctorum virorum corpora Viterbium translata sint, sic explico. Duo, opinor, facta per trium seculorum famam ac populi in ore viventem traditionem tandem in unum coaluerunt. Translatio martyrum a Pontifice obtenta fuerat; et quum omnes Valentinum et Hilarium propediem adventuros in ore et sermone haberent, non potuit non oriri desiderium inveniendi locum proprium ubi olim requieverant. Aliis hunc, illum aliis indicantibus, tandem per rudera quærentes venerunt in locum sepulcri. Nec repugnat sepulcri locum florente per hiemem rosa fuisse detectum, sive Deo id agente ob martyrum honorem, sive rosula menstrua quam vocant, sub tepidæ hiemis aura naturaliter florescente. Nihil quoque mirum, immo valde commodum, relictum fuisse in loco lapideum sepulcrum, sanctarum reliquiarum primum receptaculum. Reliquiis Farfam translatis, prudentiæ Sichardi admodum congruit, in vacuo sepulcro positum fuisse lapidem, in quo sanctorum martyrum nomina exaranda curaverat, ne posteros perquirentes loci ignorantia falleret. His itaque inventis, non potuit non magnus oriri Viterbiensium jubilus. Quæ si ita gesta fuerint, solemni pompa in ecclesiam cathedralem Sancti Laurentii reliquiæ corporum transferendæ potuerunt commode in eo loco tantisper depositæ fuisse, ita ut festiva translationis pompa inde duceretur et sic Viterbium intraret. Non enim credo a remota Farfa pompam illam deductam fuisse. Sic res geri potuit. Quod si quis paulo aliter accipiat, ita ut primo inventum sit sepulcrum vacuum corporibus, sed imposito laterculo cum nominibus insignitum, tunc supponere licet vacuum sepulcrum excitasse apud Viterbienses desiderium ardens possidendi beata corpora, et sic agente episcopo aliisque summis viris a summo Pontifice translationem fuisse impetratam. Utroque modo, inventione sepulcri cum corporum adventu coincidente, haud ægre explicatur confusio traditionis, quæ quum corpora ex illo loco ubi primo sepulta fuerant, in ecclesiam cathedralem portata fuisse certo novisset, tandem etiam in sepulcro inventa et ex eo tunc primo extracta prædicare cœperit. Expositio nostra mera est conjectura; sed, nisi totus fallor, naturæ rei gestæ ac traditæ tam apta est et congrua, ut vehementer suspicer me verum attigisse.
[35] [et sic est partim falsa, partim vera.] Manet ergo narratio translationis qua de agimus falsa, ubi asserit inde a beata morte sanctorum martyrum corpora in eo loco et sepulcro requievisse usque ad annum 1303. Videtur errare, ubi asserit tunc inventum fuisse sepulcrum cum martyrum nominibus, et ipsa corpora ex eo loco Viterbium fuisse ducta: videtur errare, inquam; nam, si res acta fuit ut exposui, revera non errat in hac parte. Ipsam translationis hujus narrationem infra post Acta martyrum dabimus. Et hæc de prima et altera translatione dicta sunto.
[36] [Tertia translatio sub novum altare.] Veniendum est ad tertiam, quæ facta est a cardinali Joanne Francisco Gambara, episcopo Viterbiensi ac Tuscanensi, anno 1567. Restaurata summa cum magnificentia ecclesia cathedrali, auctaque majorem in modum divini cultus amplitudine, in parte laterali ab epistola erexit sacellum et in eo sub ara posuit arcam marmoream in qua erant ossa sanctorum Valentini et Hilarii, et præterea (quod postea patuit) ossa sancti Gemini. Aram hanc petente Cardinali privilegiis auxerunt Gregorius XIII, indulgendo scilicet ut quivis ecclesiæ istius sacerdos celebrando missam in ea animam e purgatorio liberaret, et Gregorius XV præcedens indultum ad omnes sacerdotes extendendo [Andreucci, op. cit., n. 165, p. 102.] . Impetravit etiam prædictus Cardinalis anno 1580 a Gregorio XIII ut ara hæc inter altaria septem stationum quæ vocant, numeraretur; quod Clemens VIII, quum in eadem ecclesia sacris operatus esset, confirmasse dicitur [Massini in libro de martyrio ss. martyrum Valentini, Hilarii et Tranquillini. Viterbii 1612.] . Translationis hujus factæ a cardinali Gambara non aliud documentum reperit Andreucci præter manuscriptum celebris canonici Magri, in quo hoc tantummodo legitur: Anno 1567 Joannes Franciscus Gambara, ecclesia cathedrali in magnificentiorem formam restituta, aram in honorem sanctorum Valentini et Hilarii erexit, sub qua eorum corpora in marmorea theca honorifice collocavit.
[37] [Ex quo loco facta sit, ignoratur.] Notatu dignum est non dici unde cardinalis Gambara marmoream thecam sub aram transtulerit. Quæ omissio sollicitum quoque habuit Andreuccium; qui advertit Massinum quoque et Nardinium adeo obiter hanc translationem narrare, ut neque locum unde, neque diem quo, neque qua magnificentia honoris sacræ reliquiæ transportatæ sint in opere suo significent: quamquam Nardinius [Bussi, op. cit., Append., p. 446.] confitetur horum documenta in archivis ecclesiæ cathedralis conservari. Operæ pretium fuerat sollicite indagare quo in loco post secundam translationem (e Farfensi monasterio in ecclesiam Sancti Laurentii cathedralem Viterbii) et quo sub altari sacra corpora posita fuerint. Nescio utrum Andreuccius aditum liberum ad archiva cathedralis habuerit. Mihi quidem anno 1880 ob horum martyrum studium Viterbium adeunti, licet summa benevolentia ab episcopo ejusque ecclesiæ sacerdotibus recepto, nihil documentorum communicatum fuit; qui tamen, si quid habuissent, libenter daturi fuisse visi sunt, utpote qui ex utriusque martyris Valentini et Hilarii sacris craniis notabiles particulas per manus canonici Anselmi mihi tradiderint, in Belgium transportandas, ad sanctorum martyrum cultum dilatandum.
[38] [Translatio quarta] Quarta sanctorum martyrum reliquiarum translatio post diligentem recognitionem locum habuit anno 1724. Splendidissimæ solemnitatis hujus, ac diligentissimæ recognitionis quæ illam præcessit enarrationem accuratam ac luculentam dedit Andreuccius; qui si non fuerit testis oculatus, at certe, coævus auctor et civis Viterbiensis fonte in vicina Roma scribens, omnem fidem meretur. Quem propterea in hoc negotio ducem fideliter sequemur [Op. cit., c. VII, §§ 3 et 4.] .
[39] [anno 1724,] Viterbiensium civitas novum in ecclesia cathedrali Sancti Laurentii ampliusque sacellum, commodiore in loco situm in sanctorum martyrum Valentini atque Hilarii honorem construendum curaverat, quum anno 1723, perfecta fabrica, Reverendissimus Dominus Adrianus Sermatteus, Viterbii episcopus, locum thecamque martyrum in priori sacello existentem recognoscere decrevit. Quod fecit die 15 februarii istius anni 1723; invenitque in theca marmorea non solum corpora sanctorum Valentini et Hilarii, sed etiam positum cum illis corpus sancti Gemini; statuitque solemnem translationem in novum sacellum exequi anno sequenti, sc. 1724. Reverendissimus episcopus urnam marmoream continentem sacros thesauros recognoscens, vidit in frontispicio operculi urnæ incisam magnis litteris sequentem inscriptionem: HILARIUS ET VALENTINUS. In labro capsulæ marmoreæ inscriptum erat: HIC REQUIESCIT CORPUS BEATISSIMI GEMINI CONFESSORIS. Sublato operculo vidit capsulam plenam ossibus bene aptatis, et super ossa laminam plumbeam in qua scriptum erat: HIC SUNT CORPORA SANCTORUM VALENTINI PRESBYTERI ET HILARI DIACONI MARTYRUM. Capsula lignea quæ marmoreæ urnæ inserta fuerat cum corporibus sanctorum Valentini et Hilarii, fere tota in pulverem resoluta jacebat; jacebantque cum ossibus capsulæ consumptæ ferramenta. Advocati medici et chirurgi ossa inventa diligenter numerarunt et metiti sunt. Fuerunt inventa trium corporum ossa et unum caput; nempe corpora sanctorum Valentini et Hilarii sine capitibus (hæc autem separata ex longinquo tempore servabantur inclusa reliquiariis argenteis) et præterea corpus cum capite S. Gemini, cujus sancti confessoris reliquias olim Viterbienses e civitate Ferentino Viterbium translatas in una urna cum sanctis martyribus recluserant. Quæ conjunctio fecerat ut S. Gemini corpus oblivioni fuisset traditum, populo in illa urna semper duos tantum martyres honorante. Artis anatomicæ periti ex magnitudine ossium observata declararunt sanctos Valentinum, Hilarium et Geminum fuisse grandi statura homines, communem longitudinem longe superantes.
[40] [post diligentem recognitionem factam anno 1723,] Recognitionis instrumenta debito modo confecta fuerunt, tum ab episcopo, tum a medicis et chirurgis (quæ infra post Acta legenda sunt). Recognitio authentica reliquiarum facta fuit die 17 februarii a peritis medicis et chirurgis coram Illustrissimo Domino Adriano Sermatteo episcopo Viterbiensi, et Reverendissimis Dominis Odoardo Lomellini archidiacono, Josepho Tozzi et Francisco Bonelli canonicis cathedralis ecclesiæ, nobilibus Viterbii civibus, una cum illustrissimis DD. Faustino Menicozzi et Dominico Sannelli conservatoribus, et Dominico Meoni nobili Viterbii cive civitatisque secretario, aliisque. Artis periti erant DD. Vincentius Teloni et Dominicus Antisari, nobiles Viterbienses, medicinæ doctores, una cum DD. Josepho Mariani medicinæ doctore ac D. Joanne Baptista Popoli majoris nosocomii chirurgo. Hi ergo medicæ ac chirurgiæ periti declararunt sub jurisjurandi fide tres esse sceletos, trium corporum ossa, demptis scilicet duorum corporum capitibus.
[41] [peracta fuit magna cum pompa] Quibus omnibus rite confectis, anno sequenti, die 1 octobris Revmus Dnus episcopus indixit synodum diœcesanam in diem 9 mensis novembris proxime futuri, simulque annuntiavit solemnem translationem SS. Valentini, Hilarii et Gemini tunc faciendam; jussitque universum clerum secularem ac regularem cunctasque totius civitatis confraternitates adesse in cathedrali ecclesia die novembris 11, interfuturos solemni pompæ, simulque mandavit ut arcus triumphales erigerentur, ornarentur plateæ, ecclesiarum frontes domusque civium tapetibus pulcherrimis, per totum circuitum indictæ pompæ. Venit tandem dies secundus novembris, et tota singulari lætitia exultavit Viterbii civitas, quum, post lugubrem sonum campanarum fideles defunctos viventium in memoriam reducentem, illico e luctu funebri ad summum gaudii tripudium festivo sonitu excitarentur. Instabat enim dies festus sanctorum martyrum. Die 8 novembris episcopus in cathedralem ecclesiam venit ac reliquias sanctorum Valentini, Hilarii et Gemini, ex priore urna uti diximus extractas, posuit in capsula lignea vestita auro magnoque munita crystallo, et sic exposuit in mensa ante altare princeps, omni populo omnique clero venerandas. Ibique per tres dies coram sacris exuviis synodum diœcesanam celebravit, 9 scilicet, 10 atque 11 die novembris.
[42] [ex omnibus cleri populique ordinibus composita,] Ultimo die, actibus synodi terminatis, tanta exorsa est solemnitas quantam Viterbium, nondum aspexerat. Circa horam diei 21 (9 vespertinam) aderant in cathedrali ecclesia confraternitates omnes, ordines regulares, collegia canonicorum civitatis et diœcesis, cum reliquo clero civitatis et diœcesis; qui, dato signo a cæremoniariis, splendidissimam pompam inchoarunt hoc ordine. Agmen ducebant laicorum confraternitates cum suis vexillis atque insignibus; sequebantur ordines regulares; quos pone incedebant numerosus clerus e civitate ac diœcesi Viterbiensi, parochi omnes, canonici collegiatarum ecclesiarum, totum capitulum cathedralis ecclesiæ, induti omnes vestibus sacris, planetis rubei coloris. Venerabile capitulum cathedralis comitabantur hinc inde duo ordines nobilium Viterbiensium, cereos ardentes manu gestantium. Tandem venit arca gloriosorum sanctorum, sublata humeris Illmi Dni Adriani Sermattei episcopi Viterbiensis, Dni Odoardi Lomellini archidiaconi ac duorum canonicorum. Agmen claudebant illustrissimi atque excellentissimi civitatis conservatores, cum numero valde magno nobilium ac populi. Quum arca sacrorum corporum pontem Seminarii attigisset, quatuor canonici cathedralis eam humeris sustulerunt. Cui portandæ reliqui canonici per vices suo ordine succedebant, donec ad prædictum pontem reducta, iterum sublata fuit humeris Episcopi ac trium dominorum supra dictorum, qui eam ecclesiæ cathedrali intulerunt, posueruntque in mensa ante altare princeps. Tunc ante sacras reliquias Episcopus inchoavit sacras vigilias, quas per totam noctem universi canonici venerabilis capituli cathedralis ecclesiæ per vices sibi succedendo celebrarunt. Sequens dies illuxit primus festivi tridui in honorem sanctorum Valentini, Hilarii ac Gemini. Missarum solemnia peragebantur cantantibus artis musicæ peritissimis viris; celeberrimi oratores sanctorum laudes pro concione celebrabant, tanto populi concursu, ut vastissimi templi latitudo confertissimum concionem vix caperet. Toto triduo inenarrabili lætitia tota civitas exultabat. Tripudiabat aer festivo campanarum sonitu, ex variis partibus clangebant tubæ, tonabant tormenta bellica, resonabant chori musicorum, personabant omnia hymnis, canticis ac psalmis, dum seram in noctem festiva lumina ignesque artificiales lucescerent. Ultima tridui die rursus solemni pompa sacræ reliquiæ per plateam ante ecclesiam cathedralem circumductæ fuerunt, impositæ humeris Illustrissimi Episcopi; archidiaconi ac duorum canonicorum, præcedente venerabili capitulo cum cereis accensis ac sequente innumerabili multitudine civium atque exterorum. Reversa festiva pompa in templum, episcopus sacrum hymnum actionis gratiarum Te Deum intonabat, quem chori musicorum prosecuti sunt; ac tandem, oratione gratiarum actionis cantata, finis impositus fuit augustissimæ solemnitati.
[43] [et sacra corpora sub novo altari posita.] Die sequenti, 15 mensis novembris, Ill. Episcopus in ecclesiam cathedralem venit, ibique coram reverendissimo capitulo, multisque nobilibus Viterbii civibus, coram cancellario ac notario tria sacra corpora reverenter extraxit ex arca posuitque in urna marmorea; quam diligenter clausam propriis obsignavit sigillis. Tunc post consuetam thurificationem opifices arcam posuerunt sub novo altari, mutuisque commissuris ei annexerunt. Tanta fuit Viterbiensium erga dilectos patronos pietatis atque amoris exhibitio (quæ utinam in cordibus istorum civium perduret in ævum), ut cum Andreuccio, cujus narrationem fideliter secuti sumus, perpetuo illa S. Basilii verba usurpare possint: Non mirum, si nostræ mentis affectus ad Valentinum et Hilarium potissimum dirigitur, quippe qui ad verum ac domesticum nobis faciant ornamentum.
[44] [SS. Valentini et Hilarii reliquiæ extra Viterbium paucissimæ.] De reliquiis sanctorum martyrum præter ea quæ dicta sunt pauca dicenda supersunt. Sunt enim ferme integræ in ecclesia cathedrali Viterbiensi. Ibi servantur magno cum honore sacra capita Valentini et Hilarii, ibi corpora requiescunt integra; unde nil mirum extra Viterbium paucissimas reperiri particulas. Sunt autem, testante Andreuccio in loco qui dicitur Munianum, de quo supra egimus, ubi creduntur martyres in Tiberim fuisse præcipitati. Hæ particulæ debent esse desumptæ e capitibus, quia medici in recognitione anni 1723 ossa corporum repererunt integra. Ex sacris craniis duæ notabiles particulæ sunt Bruxellis in Belgio in sacro thesauro ecclesiæ S. Michaelis Societatis Jesu, quod est templum collegii S. Michaelis, cui museum Bollandianum annexum est. Prædictas particulas ex cranio S. Valentini unam, alteram ex cranio S. Hilarii ego Viterbio Bruxellas portavi anno 1880. Præterea nihil mihi innotuit.
[45] [Cultus ss. martyrum.] Cultus sanctorum martyrum Valentini et Hilarii inde a remotissimo tempore celeber fuit. Quamquam nullus dubitandi locus sit quin statim post gloriosum triumphum votis vocari ac publico fidelium cultu honorari cœperint, documenta tamen scripta tantæ antiquitatis non supersunt. In antiquissimis martyrologiis non recensentur. Martyrologia quæ SS. Valentini et Hilarii mentionem faciunt, supra a nobis allata sunt, exscriptis fideliter elogiis. Quare hoc loco nobis repetenda non videntur. Quibus addimus sequentia, Actorum exemplari præfixa Farfensi: III Nonas Novembres, Natale sanctorum martyrum Valentini presbyteri et Hilarii diaconi. Casinenses codices 127 et 128 in calendariis utrumque martyrem habent assignatum non III Nonas, sed IV Nonas. Primis seculis cultus eorum tractum Viterbiensem fortassis non prætergressus est. Seculo IX ineunte, cum sacris corporibus Farfam transiit; ubi, post translata inde Viterbium corpora, tandem omnino desiit. Anno 1740, die 27 januarii, Reverendissimus Dominus Augustinus Randini, abbas Farfensis, scripsit ad Andreuccium [Op. cit., n. 147, p. 92.] nullam in ista ecclesia sanctorum martyrum Valentini et Hilarii superesse memoriam, neque officium neque commemorationem illorum a monachis fieri. Neque Bucelinus in Martyrologio Benedictino ullas sacras reliquias illorum Farfæ conservatas commemorat.
[46] [Templa in eorum honorem erecta.] Neque Andreuccius suo tempore noverat vel unum templum integrum SS. Valentino et Hilario erectum. Olim tamen plura fuerunt. Et primo quidem loco venit templum in ipsorum honorem erectum in loco martyrii prope pontem de quo supra actum est, qui adhuc S. Valentini nomen servat. Templi illius anno 1740 vestigia adhuc existebant [Andreucci, op. cit., n. 185, p. 115.] . In quo loco ædificatum fuit parvum sacellum anno 1696, cum inscriptione sequenti:
MDCXCVI. SS. MARTYRES VALENTINUS ET HILARIUS.
Siste, viator, quisquis sis; venerare figuras
Sanctorum, quorum nomina scripta vides.
Corpora, quæ postquam dirum sunt passa tyrannum
Hic latuere diu, nunc cathedralis habet.
Aliud templum in honorem sanctorum martyrum Valentini et Hilarii erectum fuit prope Munianum in Tiberis ripa (de quo egimus num. 24); cujus rudera anno 1740 adhuc cernebantur. In castro Palenzano templum SS. Valentini et Hilarii fuit seculo IX, ut patet ex Constitutione quadam Leonis papæ IV, inserta litteris Innocentii papæ III [Apud Baluzium, t. II, ep. 142.] , quam attulimus num. 4 supra. Dicit Andreucci [Locum videsis apud Andreucci, op. cit., n. 89, p. 55.] legi in chronico majori Casinensi Gulielmum a Viterbio, episcopum, dedicasse Bithunte * in Apulia cathedralem ecclesiam in honorem S. Valentini, fortassis nostri. Juxta Pennazzi in Vita S. Eutychii, ss. martyrum Valentini et Hilarii ecclesiæ fuerunt Surrenæ * et Carboniani *; quarum rudera adhuc superesse suo tempore testatur Andreucci [Op. cit., n. 185, p. 116.] . Quibus adde duo sacella duoque altaria in ecclesia cathedrali Viterbiensi, de quibus egimus supra, numm. 36 et 39.
[47] [Officium et Missa SS. Valentini et Hilarii approbata.] Officium et Missam sanctorum martyrum nostrorum bis per annum celebranda Sacra Rituum Congregatio approbavit, sub ritu duplici majori die 27 januarii, anniversario translationis sacrorum corporum in ecclesiam cathedralem, et die 3 novembris sub ritu duplici minori, scilicet festo ipsorum martyrii. Officium vide infra, post Acta. — Tanta Viterbii devotio fidelem populum ferebat ad sanctos martyres Valentinum et Hilarium honorandos, ut altare sacelli horum martyrum non sufficeret missis celebrandis per totum anni decursum, ita ut episcopus Alexander Abbati coactus fuerit petere indultum privilegii ejusdem quo supra diximus altare sanctorum ornatum fuisse, pro alio altari ejusdem ecclesiæ, ut fidelium pietati posset satisfieri [Andreucci, op. cit., n. 188, p. 118.] . Fuitque impetratum quod petebatur. Insuper Sacra Rituum Congregatio decrevit ut, si quando Commemoratio fidelium defunctorum incidat in diem 3 novembris, tunc officium et missa sanctorum martyrum Valentini et Hilarii transferatur in primum diem non impeditum, ut sancti patroni integro suo cultu quotannis celebrari possint; quod venerationem cleri populique Viterbiensis erga sanctos martyres non mediocriter confirmavit [Ibid.] .
[48] [Duo festa SS. Valentini et Hilarii Viterbienses celebrant.] Duo festa singulis annis Viterbium agit de sanctis Valentino et Hilario: unum, uti diximus, die 3 novembris, qui est dies eorum martyrio consecratus; alterum die 27 januarii, anniversario translationis. Hoc festum inde a multis seculis quasi de præcepto agebatur magno populi concursu. Hinc est quod in synodo Ill. Dni Montili, episcopi Viterbiensis, celebrata anno 1584, sub titulo De diebus festis legitur, festum horum sanctorum mense januario celebrari ex consuetudine; et in synodo habita ab Emo Dno cardinali Muti anno 1614, ad titulum De festorum observatione legitur: Viterbii, ex devotione et consuetudine, sanctorum Valentini et Hilarii 27 januarii. Tanto cum decore tantoque splendore dies ille festus agebatur, ut illo die Capella pontificia quam dicunt haberetur, ut patet ex synodo Illmi Montili supra citata. Et revera, ait Andreuccius [Op. cit., n. 189, p. 119.] , ad nostra usque tempora duo ultimi episcopi Viterbienses, Eminentissimus cardinalis Sanctacrucius et Eminentissimus cardinalis Conti, postea Innocentius XIII, quotannis illo die Capellam pontificiam celebrarunt, etiam in primis Vesperis. Quæ devotio Viterbiensium continuo crevit, ita ut, testante Andreuccio [Ibid.] anno 1739 tanta fuerit pietas populi, ut mane et vespere ingens multitudo ad sanctorum patronorum ossa veneranda conflueret et maxima turba hominum ad sacram communionem accederet. Quod speciali ratione notandum est, erat tum dies bacchanalium ac summa cœli serenitas: et nihilominus sacra diei solemnitas ita profanam diei festivitatem suppressit, ut nullus omnino personatus per plateas incesserit. Quare mirandum est diem 3 novembris, glorioso martyrum triumpho insignem, tanto minoris fieri a Viterbiensibus. Faxit Deus ut Viterbii cives nunc quoque et futuro deinceps tempore utrumque diem magno in honore habeant! Non enim impune sancti civitatum patroni negliguntur. Observatum sæpe fuit, una cum festorum splendoris et pietatis erga cœlestes patronos immunitione minui quoque cœlestia beneficia divorumque tutamen, fidemque et religionem in populo, immo felicitatem temporalem, bonum civium statum moveri, fluere ac tandem perire.
[49] [Miracula litterarum monumentis tradita non multa.] De miraculis sanctorum martyrum acturus, vehementer doleo non fuisse obsecutos Viterbienses monito ipsis dato a piissimo cultore martyrum Valentini et Hilarii, cujus testimonio sæpe usi sumus. Andreuccius enim suggessit suis Viterbiensibus ut gratiarum per intercessionem sanctorum martyrum obtentarum elenchus conficeretur. Tanto enim major, dicebat ille, sanctorum extrinseca gloria erit, tantoque plenior eorum Actorum tractatio hagiographis Bollandianis facienda [Ibid., cap. 9, n. 198.] . Acta tractavi; et quum ad miracula ventum est, præter Andreuccium nullum auctorem habeo, nihilque mihi Viterbienses communicarunt. Andreuccium itaque testem secuti, quod ab illo accepimus cum lectore communicamus. Testantur gratias, ait, per sanctorum Valentini et Hilarii intercessionem impetratas tabulæ votivæ circa altare ipsorum appensæ, et ad cancellos ferreos qui petram circumdant in qua martyribus capita fuisse abscissa, fama est. Ego vero, inquit, testari possum meo tempore accidisse quædam unde apparet eorum gratia factum esse ut qui merebamur iram, servaremur ad veniam [Op. cit., cap. 9, numm. 195, 196, 197.] . Anno 1695 die undecimo junii, terræ motu quassante vicinas Viterbio civitates ac castella, illico Viterbienses ad sanctos martyres Valentinum et Hilarium habuere recursum; quorum sacra capita solemni supplicatione circumducentes, orabant ut ab imminenti flagello liberarent cives. Et ecce, ait, minas terræ motus audivimus, effectum nullum sumus experti. Tanti beneficii memor, civitas decrevit, ut per aliquot annos subsequentes die 11 junii sacra martyrum capita triumphali pompa per urbem circumferrentur, ad agendas sanctis protectoribus gratias.
[50] [A flagello terræ motus liberati Viterbienses, quotannis jejunium et supplicationem vovent in septennium,] Simili beneficio affecti Viterbiensis die 2 februarii anno 1703, generali consilio inito votum fecerunt jejunandi in vigilia festi Translationis (quod fit die 27 januarii), celebrandi hoc festum, faciendique supplicationem die 11 junii, sacra capita circumducendo; quæ omnia servanda essent per septem annos sequentes. Votum probavit confirmavitque Eminentissimus cardinalis Sanctacrucius, episcopus Viterbii. Viterbienses quod voverant fecerunt per septem annos. Quibus completis, in alterum septennium pari voto se obligavit civitas.
[51] [et tandem in perpetuum.] Expleto illo septennio, cessarunt. Displicuit sanctis sanctorumque Deo omissio. parum obsequiosa. Anno 1717, antiquato voto supplicatione abolita, ecce tibi cœlestis ira. Die 28 augusti istius anni, summo mane tota qua late patet Viterbii civitas horrendo terræ motu concutitur: utque nihil fortuito, sed divino consilio res acta pateret, sola civitas Viterbii quassata fuit, extra quam quieta terra perseverabat. Intellexerunt Viterbienses; ac sequenti dominica instaurata supplicatione, decretum fuit ut quotannis in perpetuum solemnes illæ gratiæ agerentur sanctis martyribus.
[52] [Intercedentibus sanctis, episcopus morbo liberatur.] Præterea anno 1699 Emo Dno Urbano Sacchetti, Viterbii episcopo, morbo laborante cum mortis periculo, totus populus accurrit ad gloriosos martyres, ut pro pietate sua vitam ac valetudinem optimi præsulis servarent ac redderent incolumem. Canonici sacra capita exposuerunt venerationi publicæ; populus universus oravit, et ecce preces e vestigio consequitur desiderata gratia, dignissimo episcopo perfectæ sanitati restituto. Hæc, ait Andreucci, ego recordor, multa plura sine dubio sciturus, si non abfuissem Viterbio per multos annos.
[53] [Unde factum sit ut contra terræ motum hi martyres invocentur.] Si quis quærat unde factum sit ut sancti Valentini et Hilarii præsidium invocaretur contra terræ motus, Acta inspiciat, et videbit occasione ipsorum martyrii templum Herculis terræ motu concidisse atque eversum fuisse. Hinc factum est ut sancti martyres crederentur terram suo sanguine irrigatam voluntate sua apud Deum potentissima quassare et sedare. Piam fidem, uti vidimus, eventus non semel in utramque partem confirmavit. Viterbienses sanctos martyres invocabant sequenti oratione; quam utrum Sacra Rituum Congregatio approbaverit, Andreuccius nesciebat [Ibid., cap. 8, n. 192.] .
℣. Orate pro nobis, sancti martyres, Valentine et Hilari.
℞. Ut ab imminentibus periculis liberemur et digni efficiamur promissionibus Christi.
OREMUS.
Domine Deus, cœli terræque conditor, ad cujus imperium cuncta creata moventur et sistunt, concede propitius, ut, sicut in morte dilectissimi Filii tui Domini nostri Jesu Christi tota terra contremuit, ita quia nunc vivus regnat in cœlo, cesset omnis terræ concussio; et intercedentibus sanctis martyribus Valentino et Hilario, in quorum obitu idolorum templum subito terræ motu funditus corruit, ab imminentibus periculis liberemur. Per eumdem Christum, etc.
[54] [SS. Valentinum et Hilarium primos esse Viterbii apostolos,] Una quæstio circa sanctos martyres Valentinum et Hilarium restat ponenda. Suntne SS. Valentinus et Hilarius primi civitatis Viterbiensis apostoli? Affirmavit Andreuccius in ipso titulo libri sui, ubi sanctos Valentinum et Hilarium designat “martyres Viterbienses et primos illius civitatis Apostolos;” et prima pagina declarat utrumque sanctum martyrem ab universo populo Viterbiensi agnosci non tantum ut protectores, sed etiam ut apostolos suos,qui primi prædicatione et sanguine fidem et Christi professionem in sua civitate stabiliverint. Multum et sæpe mecum miratus sum tam acuti ingenii virum sine idoneo auctore asserere quod non nisi solidissimo nixum fundamento credi debuerat. Etenim neque brevis Passio, neque Acta longiora aliquid ea de re aut dicunt aut innuunt; quod etiamsi claris verbis enuntiarent, nescio an fidem invenire deberet. Nam loca regionis notissimæ eaque clarissima, Romæ vicina, vicina ac fere contigua aliis locis ubi diu ante tempora Valentini et Hilarii fides prædicata fuit, tam diu Christi præcone caruisse quis est qui credat!
[55] [nullis documentis probatur:] Documenta antiquissima, Passio scilicet illa brevis, Acta Farfensia et Casinensia, tantum abest ut Valentinum et Hilarium primos illius tractus apostolos vocent, ut nec verbo memorent prædicationem eorum. Multos per eum tractum tunc temporis fuisse christianos clare edicunt, sed hosce fideles prædicantibus Valentino et Hilario Christum suscepisse, id nec verbo nec signo indicant. — Quod si Acta S. Landi, patroni civitatis Ortæ ad ripam Tiberis, tam sincera essent quam sunt apocrypha et SS. Valentinus et Hilarius imperatore Domitiano vixissent, uti hæc Acta dicunt, tunc enimvero crediderim eos inter primos apostolos illius regionis censeri posse. Verba apocrypha hæc sunt: Landus, ss. martyrum Valentini,Rutilii, Florentini, Hilarii et Felicissimæ frater, adolescens Domitiano imperatore christianam religionem colebat. Sed hæc falsissima sunt. — Etiamsi vera esset enuntiatio intrusa in Acta S. Euticii, qui sub Claudio II martyrio coronatus est, quam Henschenius summo cum jure rejecit, neque tunc Valentinus et Hilarius primi Viterbiensium apostoli dici debent. Sic enim ibi scriptum est: Passio sanctorum qui simul sunt coronati: Eutitius presbyter, Valentinus presbyter, Hilarius diaconus, Gratilianus et S. Felicissima et alii quos longum est enarrare [Acta SS., tom. III Maii, p. 461, num. 8.] . Quo ergo cumque me verto, nihil in antiquis documentis reperio unde SS. Valentinus et Hilarius primi Viterbiensium apostoli probari queant.
[56] [fidem annuntiasse, documenta tradunt.] Est ergo hæc sive fama, sive traditio sive opinio, nullius momenti; cujus ortum probabili ratione sic explico. In Passione brevi et in Actis SS. Valentinus et Hilarius dicuntur hic diaconus, ille presbyter: utriusque muneri prædicatio convenit. Quod quum legerent recentiores, scripserunt fecisse martyres quod naturæ sacerdotii ac diaconatus sciebant esse consentaneum, prædicasse scilicet populis Christi fidem. Ita Massini: Quem populum sacrilego idolorum cultui fere totum addictum comperientes, ad veram Christi religionem traducere conati sunt. Hunc secutus, uti videtur, Ferrari: Apud Viterbium, inquit, Diocletiano et Maximiano imperatoribus Christi Domini fidem disseminabant. Sacræ lectiones quas pro officio canonico Sacra Rituum Congregatio approbavit: Desiderio, aiunt, christianæ religionis ubique locorum propagandæ succensi, ab Oriente in Italiam profecti, variisque provinciis divini verbi prædicatione illustratis, tandem Viterbium appulerunt Maximiano Augusto imperatore et ab Eudoxia, nobili ac religiosa matrona, hospitio recepti sunt. Cumque sacrilego idolorum cultui totam fere civitatem addictam comperissent, ad veram Christi fidem traducere conati sunt. Nardini [Bussi, op. cit., Append., p. 444.] dicit nuntiatum fuisse Demetrio, quod duo christiani, execratores et injurias deorum exercentes, quotidie subducebant populum et multos in eorum errores pertrahebant. Sarnelli in Thesauro Parochorum sic scribit: S. Valentinus presbyter una cum Hilario diacono ex Oriente in Tusciam profectus, apud Viterbium Diocletiano et Maximiano imperatoribus Christi fidem disseminabat. Anonymus, qui 1699 scriptiunculam edidit de beatis martyribus, idiomate italico latina Nardinii verba fere reddit. Hi ergo non dicunt Valentinum et Hilarium fuisse primos apostolos istius tractus, sed tantum generosos Christi præcones. Quod etsi in antiquis documentis non repererint, ita tamen naturæ rei convenit, ut sine temeritate scribi potuerit. Et quia apostolorum aliorum nomina diserta non noverant, rei christianæ initium per ea loca prædicatoribus Valentino et Hilario deinceps adscribi cœpit. Quod factum non oportuit, utpote quod antiquorum nemo tradiderit, nec verosimile esset, ac forte traditioni et Actis minus consentaneum, in quibus potius multitudo christianorum indicatur eo tempore quo Valentinus et Hilarius in iis locis degebant; neque ullo verbo insinuant hos christianos inter quos nostri martyres agebant, ab ipsis Christi fidem suscepisse. Immo Acta Euticium presbyterum magis innuunt, ut qui notus esset christianis sacris præpositus; quamquam et hic recentior est quam ut istorum locorum primus apostolus credatur.
[57] [et sic vere sunt apostoli et protectores Viterbiensium.] Sic ergo judicamus, SS. Valentinum et Hilarium a Viterbiensibus coli posse ac debere ut christianæ fidei apud ea loca propagatores, vindices ac martyres, sed primitias fidei eorum prædicationi non deberi. Et nunc ss. martyrum Acta cum reliquis documentis ad eosdem spectantibus, lectori ob oculos ponimus. Quorum Actorum fidem supra exposuimus. Reliquorum scriptorum qui de hisce martyribus egerunt, quorum supra meminimus, fides tanta censeri debet quanta est eorum in sequendis Actis fidelitas; omnium rerum quas ex suo penu addiderunt, fides penes auctores esto.
[Annotata]
* sic.
* sic.
* Palestrina.
* Bitonto.
* Soriano.
* Carbognano.
PASSIO BREVIS SANCTORUM MARTYRUM VALENTINI PRESBYTERI ET HILARII DIACONI.
Ex codice bibliothecæ Vallicellianæ Romæ signato Vit. Sanct. t. XVI, p. 73 [Cfr. Comment. Præv. supra, num. 8, ubi de primo editore Andreuccio, qui hanc brevem Passionem inseruit in opus suum Notizie istoriche, etc., num. 82, p. 48.] .
VALENTINI ET HILARII MARTYRUM.
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
BHL Number: 8473
EX MSS.
Lectio I. — Tempore quo Maximianus Augustus regnabat, misit edictum per universas provincias et civitates, ut, ubicumque christiani inventi fuissent, sine audientia punirentur. Eodem tempore absconditi sunt Christi ministri Valentinus presbyter et Hilarius diaconus in domo cujusdam religiosæ femine Eudoxiæ quæ quotidianis diebus eis alimoniam ministrabat; ibique in vigiliis et hymnis Deo gloriam jugiter dabant. Factum est autem ut Demetrius proconsul, qui erat in castello Biterbensium, ex jussione augustali curiose quæreret christianos, ut diversis eos suppliciis enecaret, quatinus per hoc Augusto Maximiano placeret. Cœperunt itaque tradere vicini vicinos, propinqui propinquos, amici amicos, parentes filios sive matres filias suas.
Lectio II. — Interea tenti sunt beati martyres Valentinus presbyter et Hilarius diaconus a Demetrio proconsule, et perducti sunt in castellum Biterbensium. Quibus dixit proconsul: Ex qua patria estis? Responderunt martyres et dixerunt: Primum quidem, fatemur nos christianos esse et Christi discipulos; de partibus vero Orientis advenimus. Dicit eis proconsul: Sacrificate diis omnipotentibus, et estote amici Cæsaris. Responderunt ei una voce sancti martyres, et dixerunt: Nos Deo nostro nosmetipsos offerimus sacrificium in odorem suavitatis. Nam omnes dii gentium dæmonia; Deus autem Christus cœlos fecit.
Lectio III. — Iratus ad hæc Demetrius proconsul jussit ministris ut educerent eos foris castellum non longe, in locum qui dicitur “Via Strata,” et ibi capita eorum truncarent. Quorum corpora jussit custodiri tribus diebus, ne a christianis tollerentur. Erat autem quædam religiosa femina in eadem civitate, nomine Eudoxia. Hæc veniens noctu, rapuit corpora sanctorum martyrum, et in eodem loco ubi decollati sunt dignissimæ tradidit sepulturæ. Audiens Demetrius proconsul quod Eudoxia rapuisset corpora sanctorum, jussit eam teneri et tamdiu fustibus cædi usque dum spiritum exhalaret. Passi sunt autem martyres. Christi Valentinus et Hilarius quarto a nonas novembris, et sepulti sunt in locum qui vocatur “Cavillarius.”
ANNOTATUM.
a Cfr. supra, Comm. Præv. num. 45, et Annot. g Passionis sequentis.
PASSIO SS. MARTYRUM VALENTINI PRESBYTERI ET HILARII DIACONI
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
BHL Number: 8470
EX MSS.
Ex codice Farfensi membraneo, folio magno, seculi X, qui ex monasterii Farfensis bibliotheca translatus est Romam in bibliothecam dictam Victoris Emmanuelis.
[Tempore Maximiani Augusti] Temporibus illis quo Maximianus Augustus regnavit post obitum patris sui Diocletiani Augusti, ipso tempore interfecit sororem a suam Arthemiam, filiam Diocletiani, propter religionem christianorum, et misit edictum per provincias et civitates sive castella, ut, ubicumque christiani inventi fuissent, sine auditione punirentur. Hic vero in vicino civitatum b multi christiani erant absconditi et licet nos Christum … c in interiore homine abscondere bonum sit, absconditi sunt Christi ministri Valentinus presbyter et Hilarius diaconus sub cujusdam domum religiosæ feminæ, christianissimæ Eudoxiæ, quæ quotidianis diebus alimonia eis ministrabat; unde factum est ut in vigiliis et hymnis Deo gloriam jugiter darent. Factumque est ut Demetrius proconsul, qui erat in castello Viterbensium, dum ei fuisset jussio injuncta a Maximiano Augusto, cœpit curiose quærere christianos, ut Augusto Maximiano placeret. Cœperunt tradere vicini vicinos, propinqui proximos, amici amicos, parentes filios, sive matres filias suas.
[2] [SS. Valentinus et Hilarius tenentur a Demetrio proconsule, noluntque diis sacrificare,] Interea tenentur beati martyres Valentinus presbyter et Hilarius diaconus a Demetrio proconsule; et perducti sunt ab aliquibus in castellum Viterbensium ante proconsulem. Quibus dixit proconsul: Ex qua patria estis? Responderunt sancti martyres et dixerunt: Primum quidem, fatemur nos christianos esse et Christi discipulos. Respondit proconsul et dixit: De quo genere estis? Responderunt sancti martyres, et dixerunt: Quantum ad genus, de partibus Orientis advenimus et de genere præclaro nati sumus. Tunc dixit eis proconsul: Sacrificate diis omnipotentibus, et estote amici Cæsaris. Responderunt ei beatus Valentinus presbyter et Hilarius diaconus: Ergo nos ipsos offerimus sacrificium Deo in odorem suavitatis; nam omnes dii gentium dæmonia, Deus autem Christus cœlos fecit. Et ecce nos hic sumus, et corpora nostra parata sunt ad supplicia: sicut dicit apostolus: “In confessione probabitur omnis vir.” Nos autem Christum confitemur labiis, et corde non cessamus invocare; et ipse reddet nobis promissum suum, sicut promisit diligentibus se.
[3] [nec ipsi Herculi; cujus templum per preces eorum evertitur.] Tunc dicit ad eos proconsul: Sacrificate deo magno Herculi, quem principes adorant. Dicunt ei sancti: Quid nos compellis idolis et dæmoniis sacrificare? Respondit eis proconsul: Elegite vobis unum e duobus: aut sacrificare diis omnipotentibus, aut die isto in vobis expenduntur tormenta. Responderuntque ei sancti Dei: Nunquam tibi sit bene, canis perdite, filius iniquitatis. Et iratus proconsul jussit eos levari in equuleo et diu torqueri. Cumque levati fuissent in equuleo, torquebantur. Et respexerunt ad cœlum et lacrimabiliter oraverunt, dicentes: Domine Jesu Christe, qui condidisti cœlum et terram et omnem ornatum eorum, et fecisti hominem ad imaginem tuam; qui dixisti: “ Ego sum Deus, et non est alius præter me, ” exaudi nos servos tuos indignos in ista hora, et mitte angelum tuum sanctum qui hunc templum idolorum subvertat, quia tu es benedictus Deus in secula seculorum. Et subito factus est terræ motus magnus, et eversum est templum Herculis, in quo sacrificabat rex semel in anno: quia erat templum pulcherrimum nimis et amplius valens quadraginta centenariorum auri.
[4] [Demetrius jubet eos mitti in Tiberim; unde liberantur per angelum.] Et dum nuntiatum fuisset Demetrio proconsuli, scidit vestimenta sua, dicens: O quam cito prævalent magicæ artes, unde deum nostrum Hercul [e] um in pulverem reduxit. Et jussit adversus eos dari sententiam ut ducerentur ad eumdem castellum d Viterbensem; et ibi ligatas molas ad gutturem sic eos mergi præcepit in Tiberinis fluctibus: nam et ipse fluvius distat a monte qui vocatur Aureum viginti milia[ria]. Statim enim quæstionarii fecerunt jussionem proconsulis Demetrii, et duxerunt eos ad fluvium; et ligaverunt eis molam ad guttur magnam, quam vix viginti homines portare poterant. Et fixis genibus ad litus fluvii, oraverunt dicentes: Domine Jesu Christe, fili Dei vivi, miserere nobis peccatoribus, [et] mitte angelum tuum sanctum, qui suscipiat animas nostras; et ad tuum sanctum conspectum jubeas nos perduci: quia tu es benedictus in secula seculorum. Et completa oratione, ligaverunt eis molam magnam ad collum, et jactaverunt eos in fluvium. Angelus autem Domini descendit et disrupit vincula eorum, et salvos atque incolumes eos de fluvio eduxit.
[5] [Aliquot ex tortoribus ad Christum convertuntur.] Et revertentes quæstionarii, subito nutu Dei invasit eos ursus ferocissimus et occidit ex eis amplius quam octo viros; et alii dilacerati fugerunt. Fugientes autem, dicebant quia: Hi servi Dei cultores veri erant Christi. Sed credamus et nos in illum, in quem crediderunt et ipsi beati martyres, Valentinus presbyter et Hilarius diaconus. Et venientes invenerunt beatum Euthycium e presbyterum, perquirentes eum ubi erat absconditus, et miserunt se ad pedes ejus, dicentes: Pater bone animarum Christo credentium, libera n(os) per tuam sanctam doctrinam, et (de)monstra nobis fidem beatis(simorum) martyrum Valentini et Hilarii, quos nos injuste per imperium nequissimi Demetrii proconsulis necavimus in fluvio. At ille indixit eis jejunium triduanum, et die sancto dominico baptizavit eos cum omnibus familiis suis.
[6] [Martyres rursus adeunt proconsulem Demetrium,] Et ecce subito venerunt ipsi sancti martyres, et dixerunt proconsuli: Ecce quanta bona præstat Dominus servis suis, his qui toto corde diligunt illum. Et dicunt ad eum: Tu nos in profundum aquæ mergi jussisti; Deus autem noster concite angelum suum misit, qui nos ab undis aquarum absolvit. Et ecce, iterum venimus ut prædicemus tibi, ut pœnitearis et credas Christum Dei filium, qui a Judæis fixus est in cruce. Tunc iratus proconsul jussit eos fustibus cædi. Illi autem clamabant: Gratias tibi agimus, Domine Jesu Christe, pastor bone, qui nos inter servos tuos [vo]care dignatus es. Tunc jussit (eos) levari a terra et dixit ad eos (pro) consul: Sacrificate deo Herculi. Sancti martyres dixerunt: Miser, cui nos jubes sacrificare? lapidi surdo et muto, qui oculos habet et non videt, aures habet et non audit, pedes habet et non ambulat. Ecce, talis sis tu qualis est deus tuus.
[7] [a quo capite detruncati, ab Eudoxia sepeliuntur; quæ et ipsa martyrium subit.] Tunc iratus Demetrius proconsul, dedit adversus eos sententiam, dicens: Injurias deorum meorum ferre non possum. Et jussit ministris ut educerent eos foris castellum non longe, in locum qui dicitur “Via strata,” et ibi capita eorum truncari jussit. Verum, quia longum est eorum martyria replicare, quomodo autem ad finem eos ipse Demetrius iuterimi jussit, verba replicemus. Præcepit ligatis pedibus ad quemdam saxum columnarum fortiter constringi, et sic eos decollari. Quorum corpora jussit custodiri tribus diebus, ne a christianis tollerentur. Erat autem quædam religiosa femina in eadem civitate, nomine Eudoxia. Hæc venit noctu, rapuit corpora sanctorum Valentini presbyteri et Hilarii diaconi, et in eodem loco ubi decollati sunt, qui videlicet locus “Camillarius” f vocatur, dignissimæ tradidit sepulturæ. Hoc audiens Demetrius proconsul, quod Eudoxia rapuisset corpora sanctorum, jussit eam teneri et tam diu fustibus cædi usque dum spiritum exhalaret. Passi sunt autem martyres sancti tertio g nonas novembris, et sepulti sunt in locum qui vocatur “Camillarius.”
[8] [Ipse Demetrius, a sanctis sanatus,baptizatur ab Euticio et martyrium etiam subit.] Post multum vero temporis, dolore ilii percussus est Demetrius proconsul. Qui æstuans, anhelans, cucurrit citius, et veniens ubi corpora sanctorum martyrum quiescebant,et projiciens se in pavimentum, cœpit clamare et dicere: Succurrite mihi peccatori, servi Dei excelsi, et nolite me amplius torquere. Tunc sancti dederunt ei soporem somnii et ei per visionem dixerunt: Fac venire ad te Eutychium presbyterum, et ipse te saluti restituet. Tantum monita illius audi, et noli jam amplius incredulus esse. Qui evigilans, statim misit milites suos ad montem qui vocatur Aureum; et venientes, invenerunt beatum Eutychium presbyterum orantem. Qui dixerunt ei: Demetrius proconsul rogat te ut concite venias ad eum. Qui statim surrexit de pavimento [et] Domino se commendans perrexit cum eis. Cum autem introiisset ubi proconsul semivivus jacebat, dixit: Lumen verum, quod est Christus,ipse te sanet. Ille autem amplius torquebatur. Tunc dicit ei sanctus Eutychius: Audi me, proconsul, et crede Christo creatori tuo, et salvus eris. Dicit ei proconsul: Credo Christum, Dei filium. Tunc benedicens aquam, baptizavit eum, dicens: Credis in Patrem et Filium et Spiritum sanctum? At ille respondit, dicens: Credo Deum omnipotentem esse salvatorem meum. Statim sanus factus est, ita ut dolorem ilii jam amplius nunquam sentiret. Tunc cœpit prædicare et dicere: Credite, omnes populi, et adorate Deum vivum et verum qui est in cœlo, qui mortuos resuscitat, leprosos mundat, et omnes varias infirmitates curat; qui me etiam a dolore ilii per intercessionem sanctorum suorum liberare dignatus est. Hoc audiens Maximianus imperator, quod Demetrius proconsul christianus effectus esset, misit Dyonisium et jussit ut, ubicumque eum invenire potuisset, sine auditione capite truncaretur. Qui ita martyr Christi effectus est, in Domino nostro Jesu Christo, qui tanta præstat beneficia servis suis in secula seculorum. Amen.
[9] [Translata SS. Valentini et Hilarii corpora a loco primæ sepulturæ Farfam tempore Gregorii IV.] Supradictorum vero martyrum corpora, Valentini videlicet et Hilarii, de eodem loco in quo usque ad tempora Gregorii quarti, apostolicæ sedis præsulis, requieverant, cum debito honore levavit Sichardus, abbas venerabilis monasterii sanctæ Dei genitricis et semper virginis Mariæ, sito Savinis, et conlocavit in oratorio quem ipse construxit et conjunxit aulæ ejusdem Dei genetricis et semper Virginis Mariæ, pariter cum corpore sancti Alexandri, filii sanctæ Felicitatis,quod denique corpus sancti Alexandri concedente præfato domno Gregorio papa de Roma adduxerat, cujus scilicet oratorii dedicatio ibidem celebratur III kalendas Januarias, ad laudem et gloriam Domini et Salvatoris nostri Jesu Christi, cui honor et gloria in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Hunc errorem redarguimus in Commentario, num. 20.
b Quum dicat auctor Passionis hic in vicino civitatum, innuit se esse accolam locorum ubi res gesta fuit quam descripturus est.
c Sententia uno membro mutila videtur. Similem eodem loco hiatum videmus in apographo Gallonii apud Andreuccium. Ubi sic: Ibi vero inventi sunt in vicinio civitatis Tussenæ (non bene leggesi se dica Turrenæ), ubi multi christiani erant absconditi. Et licet nos Christum incarnatum hominem absconditum lumen est, absconditi sunt etc. In apographo ex quodam codice Fuldensi, quod continetur in Collectaneis Bollandianis bibliothecæ Regiæ Bruxellensis (Vitæ Sanctorum n. 8067 – 74), ita legitur: et licet nos Christum interiorem hominem abscondere bonum est etc. Gallonii apographum hiuleum et mutilum, ab Andreuccio editum, cum nostris Actis de verbo ad verbumconferre supervacaneum duximus. Apographum Fuldense nulla fere re alicujus momenti ab Actis Farfensibus differt. Cujus exactæ collationi supersedimus, utpote qui originalem codicem non viderimus, et quis descripserit ignoremus. In hoc codice nihil adjicitur de translatione corporum SS. Valentini et Hilarii.
d Oblitus est auctor sanctos jam adesse in castello, ad quod hic duci jubentur. Hic locus valde turbatus est, uti in Commentario diximus, num. 23.
e Sancti hujus presbyteri nomen variis in locis varie scribitur: Eutitius, Euticius, Eutychius, etc. De illo egimus in Commentario, numm. 26, 27.
f In Passione brevi Cavillarius. Item in textu Casinensi.
g In Passione brevi et in exemplaribus Casinensibus legitur IV Nonas: forte quia alicubi IV nonas festus ipsorum dies agebatur, uti ex calendariis Comment. num. 45 citatis colligitur.
Ex codice Casinensi 149, membraneo, folio, seculi XI (cujus textus non est editus in Florilegio Casinensi), collata cum Passione cod. Casin. 139, seculi XI, impressa in Bibl. Casinensi, t. III, Florilegii p. 158 [Contulimus ipsi in Monte Casino utrumque codicem. Signavimus codicem 149 num. 1, codicem vero 139 num. 2.] .
Tempore quo Maximianus Augustus regnabat, misit edictum per universas provincias et civitates, ut, ubicumque christiani inventi fuissent, sine auditione punirentur. Eodem tempore absconditi sunt Christi ministri Valentinus presbyter et Hilarius diaconus in domo cujusdam religiosæ feminæ Eudoxiæ, quæ quotidianis diebus eis alimoniam ministrabat; ibique in vigiliis et hymnis Deo gloriam jugiter dabant. Factum est autem ut Demetrius proconsul, qui erat in castello Biterbiensium, ex jussione augustali curiose * quæreret christianos, ut diversis eos suppliciis enecaret, quatinus per hoc Augusto Maximiano placeret. Cœperunt itaque tradere vicini vicinos, propinqui proximos *, amici amicos, parentes filios sive matres filias suas *.
[2] Interea tenti sunt beati martyres Valentinus presbyter et Hilarius diaconus a Demetrio proconsule, et perducti sunt in castellum Biterbiensium. Quibus dixit proconsul: Ex qua patria estis? Responderunt sancti martyres, et dixerunt: Primum quidem, fatemur nos christianos esse et Christi discipulos; de partibus vero huc * Orientis advenimus. Proconsul dixit: De quo genere estis? Responderunt sancti martyres et dixerunt: Quantum ad carnis natales, de præclaro genere nati sumus. Dicit eis proconsul: Sacrificate diis omnipotentibus, et estote amici Cæsaris. Responderunt ei una voce sancti martyres, et dixerunt: Nos Deo nostro nosmetipsos offerimus sacrificium in odorem suavitatis. Nam omnes dii gentium dæmonia; Deus autem Christus * cœlos fecit. Ecce corpora nostra parata sunt ad supplicia; fac quod vis. Nos enim Christum confitemur labiis, et corde non cessamus invocare; et ipse reddet nobis promissum suum, sicut promisit diligentibus se.
[3] Dicit ad eos proconsul: Sacrificate deo magno Herculi quem principes adorant. Dicunt ei sancti: Quid nos compellis idolis et dæmoniis sacrificare? Proconsul dixit: Eligite vobis unum e duobus: aut sacrificate diis omnipotentibus, aut die isto diversa tormenta in vos expendentur. Responderunt ei sancti: Nunquam tibi bene sit, filius iniquitatis, qui nos manufactis idolis sacrificare suades. Iratus proconsul jussit eos levari in equuleo et torqueri. Cumque levati fuissent in equuleum et acerrime torquerentur, respexerunt ad cœlum et lacrimabiliter oraverunt, dicentes: Domine Jesu Christe, qui condidisti cœlum et terram et omnem * ornatum eorum, et fecisti hominem ad imaginem tuam; qui dixisti: “ Ego sum Deus, et non est alius præter me, ” exaudi nos servos tuos indignos in ista hora, et mitte angelum tuum sanctum, qui hoc templum idolorum subvertat, quia tu es Deus benedictus in secula seculorum. Et cum dixissent Amen, subito factus est terræ motus magnus, et eversum est templum Herculis.
[4] Cum autem nuntiatum fuisset hoc Demetrio proconsuli, scidit vestimenta sua, dicens: O quam cito prævalent magicæ artes. Et jussit data sententia ut ducerent eos ministri extra castellum ad flumen et ibi, ligantes molas ad guttura eorum, sic eos * mergerent in Tiberinis fluctibus. Statim quæstionarii fecerunt jussionem proconsulis, et duxerunt eos ad fluvium; et ligaverunt eis molam ad guttur magnam, quam vix viginti homines portare poterant. Sancti vero fixis genibus ad litus fluvii, oraverunt dicentes: Domine Jesu Christe, fili Dei vivi, miserere nobis peccatoribus, et mitte angelum tuum sanctum, qui suscipiat animas nostras; et ad tuum sanctum conspectum jubeas nos perduci, quia tu es Deus noster benedictus in secula seculorum. Et completa oratione, jactaverunt eos in fluvium. Angelus autem Domini descendit et dirupit vincula eorum, et salvos atque incolumes eos de fluvio eduxit.
[5] Revertentibus vero quæstionariis, subito nutu Dei invasit eos ursus ferocissimus et occidit ex eis ferme octo viros; alii vero dilacerati fugerunt. Fugientes autem, dicebant quia: Sancti viri cultores veri erant Dei. Sed venite, credamus et nos in illum in quem crediderunt et ipsi beati martyres. Et venientes invenerunt beatum Euticium presbyterum, perquirentes eum ubi erat absconditus, et miserunt se ad pedes ejus, dicentes: Pater bone, animarum Christo * credentium liberator, libera nos per tuam sanctam doctrinam, et monstra nobis fidem beatissimorum martyrum Valentini et Hilarii, quos injuste per imperium nequissimi Demetrii proconsulis necavimus in fluvio. At ille indixit eis triduanum jejunium, et die sancto dominico baptizavit eos cum omnibus familiis suis.
[6] Et ecce subito venerunt ipsi sancti martyres, et dixerunt proconsuli: Ecce quanta bona præstat Dominus servis suis, iis qui ex toto corde diligunt illum. Et iterum dicunt ad eum: Tu nos in profundum aquæ mergi jussisti; Deus autem noster concite angelum suum misit, qui nos ab undis aquarum absolvit. Et ecce, iterum venimus, ut conveniamus et moneamus te, quatinus pœnitearis, et credas Christum, Dei filium, esse Deum verum. Tunc iratus proconsul jussit eos fustibus vehementer cædi. Illi autem voce magna clamabant: Gratias tibi agimus, Domine Jesu Christe, pastor bone, qui nos inter servos tuos connumerare dignatus es. Tunc jussit eos proconsul levari a terra, et dixit eis: Sacrificate deo Herculi. Sancti martyres dixerunt: Miser, cui nos jubes sacrificare? lapidi surdo et muto, qui oculos habet et non videt, aures habet et non audit, pedes habet et non ambulat. Ecce, talis sis tu qualis est deus tuus.
[7] Iratus ad hæc Demetrius proconsul, dedit adversus eos sententiam, dicens: Injurias deorum meorum ferre non possum. Et jussit ministris ut educerent eos foris castellum non longe, in locum qui dicitur “Via Strata,” et ibi capita eorum truncarent. Quorum corpora jussit custodiri tribus diebus, ne a christianis tollerentur. Erat autem quædam religiosa femina in eadem civitate, nomine Eudoxia. Hæc veniens noctu, rapuit corpora sanctorum martyrum, et in eodem loco ubi decollati sunt dignissimæ tradidit sepulturæ. Audiens Demetrius proconsul quod Eudoxia rapuisset corpora sanctorum, jussit eam teneri et tamdiu fustibus cædi usque dum spiritum exhalaret. Passi sunt autem martyres Christi Valentinus et Hilarius quarto nonas novembris, et sepulti sunt in locum qui vocatur “Cavillarius.”
[8] Post non multum vero temporis, dolore ilii percussus est Demetrius proconsul. Qui æstuans et anhelans, cucurrit citius,et veniens ubi corpora sanctorum martyrum requiescebant, et projiciens se in pavimentum, cœpit clamare et dicere: Succurrite mihi peccatori, servi Dei excelsi,et nolite me amplius torquere. Tunc sancti Dei dederunt ei soporem somnii,et ei per visionem dixerunt: Fac venire ad te Euticium presbyterum, et ipse te saluti restituet. Tantum monita illius audi, et noli jam amplius incredulus esse. Qui evigilans, statim misit milites suos ad montem qui vocatur Aureus; et venientes, invenerunt beatum Euticium presbyterum orantem. Qui dixerunt ei: Demetrius proconsul rogat te ut concite venias * ad eum. Qui statim surrexit de pavimento, et Domino se commendans perrexit cum eis. Cum autem introisset ubi proconsul semivivus jacebat, dixit: Lumen verum,quod est Christus, ipse te sanet. Ille autem amplius torquebatur. Tunc dicit ei sanctus Euticius: Audi me, proconsul, et crede in Jesum Christum, creatorem tuum, et salvus eris. Dicit ei proconsul: Credo, pater, credo in Christum filium Dei. Tunc benedicens aquam, baptizavit eum, dicens: Credis in Patrem et Filium et Spiritum sanctum? At ille respondit, dicens: Credo Deum omnipotentem esse salvatorem meum. Statim vero ut baptizatus est, ita sanus factus est ut dolorem ilii amplius nunquam sensisset. Tunc cœpit prædicare et dicere: Credite, omnes populi, et adorate Deum vivum qui est in cœlo, qui mortuos resuscitat, leprosos mundat, et omnes infirmitates curat; qui me etiam a dolore ilii per intercessionem sanctorum suorum liberare dignatus est. Audiens autem Maximianus imperator quod Demetrius proconsul christianus effectus esset, misit Dionysium vicarium et jussit ut, ubicumque eum invenire potuisset, sine auditione capite truncaret. Qui inventus, martyr effectus est in Jesu Christo Domino nostro, qui tanta præstat beneficia servis suis in secula seculorum. Amen.
[9] Supradictorum vero martyrum corpora Valentini et Hilarii in eodem loco in quo sepulti sunt usque ad tempora Gregorii quarti, apostolicæ sedis præsulis, requieverunt. Unde cum debito honore levans ea Sichardus, abbas venerabilis monasterii sanctæ Dei genitricis et semper virginis Mariæ sito * Savinis, collocavit in oratorio quod ipse construxit et conjunxit aulæ ejusdem Dei genitricis et semper virginis Mariæ, pariter cum corpore sancti Alexandri, filii sanctæ Felicitatis. Quod videlicet corpus sancti Alexandri concedente præfato domino Gregorio papa de Roma adduxerat. Ad laudem et gloriam Domini et Salvatoris nostri Jesu Christi, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.
Annotata
* curiosæ 2.
* propinquos 2.
* (sive m. f. s.) deest in 2.
* hac 2.
* om. 2.
* omne 2.
* om. 2.
* Christi 2.
* cod. venies.
* sic.
ACTA SS. MARTYRUM VALENTINI ET HILARII COLLECTA A JOANNE LAURENTIO MASSINO ARCHIPRESBYTERO ECCLESIÆ VITERBIENSIS
ex opusculo ab eo edito Viterbii apud Discipulum, an. 1612, Superiorum per missu
[Titulus est: “Martyrium sanctorum Valentini, Hilarii et Tranquillini,
quorum corpora in ecclesia cathedrali Viterbiensi requiescunt. Collectum
per Joannem Laurentium Massinum, ejusdem ecclesiæ archipresbyterum.”
Edimus hanc scriptionem ex Collectaneis Bollandianis Bibl. Regiæ Brux.
n. 8067 – 74, ubi typis impressa continetur. In eodem Collectaneorum
codice reperitur ejusdem libelli apographum in cujus margine legitur hæc
nota, Papebrochii manu scripta: In ordine ad officium proprium. — Romam ad nos attulit Card. Brancacius, ep. Viterbiensis.] . Cfr. supra, n. 5.
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
BHL Number: 8472
EX MSS.
Valentinus sacerdos et Hilarius diaconus, natione ambo Orientales, clarissimis orti parentibus, christianam religionem colebant. Cujus ubique locorum propagandæ inflammati desiderio, in Italiam simul venerunt. Mox aliquibus in divini verbi prædicatione peragratis provinciis, ac in Tusciam profecti. Viterbium tandem Maximiano imperatore ac Demetrio ipsius urbis et finitimorum locorum proconsule, appulerunt. Quem populum sacrilego idolorum cultui fere totum addictum comperientes, ad veram Christi religionem traducere conati sunt.
Re cognita, Demetrius utrosque ad se accersiri jussit; quibus contumeliose acceptis eorumque doctrina ludibriis non paucis impetita, ut Herculi, eorum præcipuo deo, sacrificium offerrent, sub crudelissima necis pœna imperavit. Quam impietatem invicti pugiles Christi adversantes, vero Deo tantum, et nequaquam idolo surdo et muto, sacrificandum esse audacter asseruerunt.
Quibus verbis gravissime concitatus proconsul, præcepit illos in Tiberim demergi. Quo ducti, hunc in modum Deum rogare cœperunt: Jesu Christe, Fili Dei vivi, miserere nobis peccatoribus, et mitte angelum tuum de cœlis, qui suscipiat animas nostras; et nos ad tuum sanctum regnum victores facias pervenire. Quibus peractis precibus, ingens circa eorum colla saxum carnifices ligarunt, et ab iisdem in fluvium projecti fuere martyres.
Sed ecce de cœlo angelus a Deo mittitur, qui solutis omnibus martyrum ligaminibus ad alteram fluminis ripam incolumes transvexit.
Interim lictores ac ceteri curiæ ministri, existimantes e vita cessisse martyres, Viterbium redeunt; iterque læti peragentes ursum ferocissimum obvium habent, a quo plus quam octo perempti aliique plurimi male multati sunt. Qui dum fugerent et condignam facti experirentur Dei vindictam, ita secum tumultuose loqui cœperunt: Numquid quos putabamus maleficos, veri Dei cultores non erant? Eia, fratres, eamdem et nos amplectamur fidem. Tum aliquantulum timore sedato, recolentes virum religione christianum ac sacerdotem, nomine Eutitium, Viterbii degere, eum a quo sanctæ fidei rudimenta doceantur, unanimes convenire decernunt. Quem paulo post inventum sic allocuti fuere: Pater optime et veri Dei minister, huc te omnes (quotquot vides) accersimus, ut salutarem in viam per quam sancti martyres Valentinus et Hilarius, quos in aquas (impii Demetrii jussu) jamjam (infelices ac miseri) projecimus, incesserunt, abs te dirigamur. Ne, quæso, despicias ad verum Deum confugientes; fer opem cito, et christianæ religionis initia mysteriis. Videns autem Eutitius veram patrati sceleris pœnitentiam necnon sanctæ fidei suscipiendæ ardorem, illos benigne accepit; triduanoque indicto jejunio, die dominico proxime sequenti illos cum universis eorum familiis baptismali aqua perfudit *.
Valentinus interim et Hilarius aquis ope divina erepti, majori subinde in Christum, a quo talia receperunt beneficia, exardescentes amore, amoris ejusdem impetu, proconsulem iterum conveniunt, ejusque immanitatem in ipsos et altissimi Dei misericordiam demonstrantes, hunc in modum adorsi sunt: Vide jam, Demetri,quo pacto erga suos asseclas gerat se pius ac misericors Deus noster. Nos ambo, cum ingenti saxo ad collum alligato, impio jussu tuo in fluvium projecti fuimus; Dei vero benignissimi nostri angelus affuit, qui ad alteram fluminis ripam incolumes duxit. Respice jam aliquando,et ne amplius cæcutias in hac tam clara luce. In eum crede, qui pro generis humani salute in cruce peremptus est a Judæis, Christum Jesum.
His dictis, quibusdam quasi furiis exagitatus Demetrius, eos iterum in carcerem trudi et fustibus acriter cædi præcepit. Quibus in tormentis magna perfusi lætitia sancti martyres, gratias Deo agebant, quod pro ejus nomine contumelias et cruciatus tales pati mererentur.
Quos ut sic alacres vidit proconsul, maxima effervescens ira, in sublime funibus extolli jussit; torvisque oculis illos intuitus, talia minando dicebat eis: Sacrificate deo Herculi; illi sacrificate, secus vero!
Ad quæ sancti martyres nihil perterriti, sed majori qua umquam fuerint constantia firmati, sic responderunt: Miser, cui nos jubes offerre sacrificium? lapidi surdo et muto? qui aures habet et non audit, oculos et non videt, pedes et non ambulat? Dignus es fieri talis, qualis est Deus iste tuus.
Quocirca, Demetrius cum operam se perdere cerneret,veritus ne, si diutius martyrum exploraret fortitudinem, ab eis Herculem aliosque deos majori ludibrio habendos esse, capitis iterum sententiam in sanctos protulit. Ex quo ad pontem ducti Camilarium, prope Viterbium in via Cassia, ibi simul capite plexi sunt, III nonas Novembris, anno Domini 306 *. Qui locus, a sanctis martyribus tunc mutuatus nomen, ad hæc usque tempora “Pons sanctorum Valentini et Hilarii” nuncupatur.
Neque silentio prætereundum censeo, quod dum illic * talia perpetrabantur scelera, magnum Herculis templum funditus corruit, aliaque multa evenere prodigia, quæ fidei veritatem sanctorumque vitæ innocentiam apertissime testata sunt.
Cum autem martyrum corpora inhumata ibi mansissent, Eudoxia, religiosa mulier,quæ illos Viterbium primum ingressos domi suæ humanissime receperat, occulte magis quam potuit (superveniente nocte) magna pietate ac lacrimarum copia sanctorum corpora prope martyrii locum sepulturæ mandavit. Quod cum Demetrio delatum esset, illam ad se duci præcepit. Quam cum religionis christianæ et sanctis quoque familiarem esse intelligeret, crudeliter interfici jussit.
Neque vero diu protractum est, cum gravissimo laterum dolore correptus proconsul ultricem in se justi Dei pertimescens indignationem, pœnitentia ductus, sanctorum martyrum adnitentibus (ut pie credendum est) precibus ac meritis, corporis integram et animæ sanitatem recepit. Divino etenim lumine perfusus, Christi suscepit fidem et pro eadem libentissime paulo post martyrium pertulit, magna Viterbiensium omnium admiratione et cœlestium Spirituum gaudio ac lætitia. Ad quam horum et omnium sanctorum intercessionibus perducat nos dilectissimus æterni Patris et B. Mariæ virginis filius, Christus Jesus.
[Annotata]
* edit. perfusit.
* Cfr. Comment., num. 13.
* cod. illi.
Ex Philippo Ferrario, in Catalogo sanctorum Italiæ.
Novembris die 3.
DE SS. VALENTINO PRESBYTERO ET HILARIO DIACONO, MARTYRIBUS VITERBII.
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
Valentinus presbyter et Hilarius diaconus ex Oriente in Tusciam profecti, apud Viterbium Diocletiano et Maximiano imperatoribus Christi Domini fidem disseminabant. Quod Demetrius proconsul audiens, eos accersens, ut finem prædicandi facientes Herculi sacrificent, hortatur. Quod cum facere recusarent, dicerentque non esse alium Deum præter Jesum Christum, filium Dei, ingenti saxo ad collum alligato, in flumen colligati præcipitantur. Verum illis ab angelo solutis vinculis ereptis, ministri dum revertuntur ad urbem, ab urso invasi, partim interfecti sunt partim dilacerati: reliqui fuga elapsi ad Christum conversi, a B. Eutytio presbytero, qui propter persecutionem latebat, post fidei instructionem et tridui jejunium, cum suis familiis baptizantur. Interea Valentinus et Hilarius ultro proconsulem adeuntes seque divinitus a submersione ereptos asserentes, eum hortantur ut, errore deposito inanium deorum, Jesum Christum verum Deum omnipotentem agnoscat. At ille in impietate obstinatior, eos teneri et fustibus cædi imperat, graviora minatus supplicia, nisi magno Herculi divinos honores habeant. Cumque illi se lapidi muto et surdo nunquam honorem habituros dicerent, dicta in eos sententia, uti deorum contemptores, capite plecti jubet, 3 Non. Novembris, quo tempore templum Herculis juxta pontem Camillarium (qui nunc Pons SS. Valentini et Hilarii dicitur) haud longe ab eo loco ubi in flumen demersi fuerant, subito terræ motu contremuit et corruit.
Ex Ms. antiquo Ecclesiæ Viterbiensis. Horum capita Viterbii in Eccl. Cathedrali asservantur.
ANNOTATIO.
Cum Viterbium urbs recens sit, sub Desiderio postremo Longobardorum rege sic appellata, mirabitur quispiam, qui apud illam hi SS. Martyres passi ferantur. Sed facile occurritur: Viterbii quidem nomen esse recens, non locum; cum hæc civitas ex Vetulonia, Longola et Turhena antiquis urbis coaluerit.
Ferrarii elogium contrahit Hagiologium Italicum in hunc sensum.
Valentinus presbyter et Hilarius diaconus ex Oriente in Tusciam profecti, religionem christianam cum prædicarent, jussu Demetrii proconsulis comprehensi, Herculi sacrificare jubentur. Id cum facere constanter recusarent, saxo ad collum alligato, in fluvium præcipitantur. Verum ipsis ab angelo solutis, ministri partim divinam ultionem subierunt, partim ad Christum conversi sunt. Interea sancti in libertate positi, proconsulem ultro adeunt; seque illæsos divina ope ostendentes, ipsum ad Christum adducere zelo ducti conantur. Ea martyrum constantia in rabiem actus Demetrius, ipsos fustibus dire cædi jussit, moxque idolorum cultum execrantes capitali sententia damnavit. Capita horum SS. Martyrum Viterbii asservantur. Ex Ferrario, qui notitias accepit ab antiquo Ms. Ecclesiæ Viterbiensis.
Lectiones Officii SS. Valentini et Hilarii.
Lectio IV. — Valentinus sacerdos et Hilarius diaconus, claris orti parentibus, sed fide clariores, desiderio christianæ religionis ubique locorum propagandæ succensi, ab Oriente in Italiam profecti, variisque provinciis divini verbi prædicatione illustratis, tandem Viterbium appulerunt, Maximiano Augusto imperante, et ab Eudoxia, nobili ac religiosa matrona, hospitio recepti sunt. Cumque sacrilego idolorum cultui totam fere civitatem addictam comperissent, ad veram Christi fidem traducere conati sunt. Qua re cognita, Demetrius proconsul utrumque comprehendi et ad se accersiri præcepit, eisque post multa ludibria et contumelias imperavit ut Herculi magno, quem Viterbienses præcipuo cultu venerabantur, sacrificium offerrent. Sed invicti Christi pugiles, hanc impietatem summopere detestantes, Deo vero et non idolo sacrificandum esse constanter asseruerunt.
Lectio V. — Sanctorum verba ægre ferens impius judex et gravissime concitatus, jussit eos præcipites in Tiberim demergi. Qua lata sententia, carnifices, ingenti saxo collo martyrum alligato, vinctos in fluvium projecerunt. Angelus autem a Deo missus, solutis vinculis, ad alteram fluminis ripam incolumes transvexit. Porro satellites dum martyres irridendo, quos jam extinctos putabant, Viterbium redeunt, ursum ferocissimum obvium habuere, cujus unguibus et morsibus quidam eorum dilaniati et occisi sunt; alii vero male mulctati et patrati facinoris pœnitentia ducti, Christi fidem amplexi sunt et ab Euthymio presbytero, qui Viterbii degebat, instructi et baptizati. Gloriosi interim athletæ ope divina ab aquis erepti, denuo proconsulem adeuntes ejusque arguentes immanitatem, gravi oratione hortati sunt ut abjecto gentilitatis errore Deum verum agnosceret Christique fidem, cujus potentia a submersione liberati fuerant, profiteretur. His vero auditis proconsul, quasi quibusdam furiis agitatus, eos iterum in carcerem trudi et fustibus acriter cædi mandavit.
Lectio VI. — In his tormentis magna perfusi lætitia, martyres Deo gratias agebant, quod digni habiti essent pro ejus nomine tormenta et contumelias pati. Qua de causa iniquus judex iratus, jussit eos funibus in sublime attolli, graviora minatus supplicia, nisi Herculi sacrificent. Ad quæ illi nihil perterriti, cum lapidi surdo et muto se nunquam sacrificium oblaturos assererent, uti deorum contemptores capitali sententia damnati sunt. Ducti igitur ad pontem, qui tunc Camilarius dicebatur, prope Viterbium, via Cassia, capitibus obtruncatis martyrii palmam acceperunt tertio Nonas Novembris, anno Domini trecentesimo sexto, quo tempore magnificum Herculis fanum subito terræ motu concussum funditus corruit. Horum corpora cum ibi inhumata manerent, Eudoxia noctu rapuit et prope martyrii locum sepulturæ mandavit. Inde solemni pompa sexto Kalendas Februarii anno MCCCIII in ecclesiam cathedralem Viterbiensem translata fuere; ibique sub ara eorum nomini dicata honorifice condita recoluntur.
In tertio Noct. Homil. in Evang. Descendens Jesus de monte, etc.
Missa Sapientiam sanctorum. Secreta Oblatis, de missa plurim. mart. Dicitur Credo.
Lectiones supradictas sanctorum Valentini et Hilarii martyrum, referente Emo et Revmo Domino Card. Franciotto diligenter revisas, Sacra Rituum Congregatio ad preces Emi et Revmi Domini Card. Brancaccii episcopi Viterbiensis, approbavit et in die festo eorumdem Sanctorum 3 Novembris, nec non in die 27 Januarii, in qua eorumdem Sanctorum corporum translatio celebratur, ab universo clero civitatis et diœcesis Viterbiensis, cum reliquis e communi plurimorum martyrum desumendis, recitari et ad usum ejusdem cleri imprimi posse concessit. Die 19 Augusti 1662.
I. Episc. Sabinensis Card. Sacchettus.
Loco † Sigilli.
Franciscus Maria Phœbeus, Sac. Rit. Congr. Secretarius.
DE INVENTIONE AC TRANSLATIONE SS. VALENTINI ET HILARII.
Ex opusculo Viterbii apud Discipulum impresso, anno 1612 [Opusculi titulum integrum videsis supra, ad Passionem SS. Valentini et Hilarii. Cfr. Comment. Præv. supra, numm. 31, 36.]
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
BHL Number: 8474
EX EDIT.
Post Demetrii proconsulis ad Christum conversionem ac pro ejusdem fide constantissime susceptam mortem, factum est ut SS. Valentini et Hilarii admirari gesta, mores æmulari, christianamque religionem plurimi Viterbienses amplecti cœperint. Quæ omnia, cum a meritis precibusque martyrum proficisci unusquisque sibi persuasum haberet, honorificentiore loco eorum corpora condere deliberarunt. Mox, urna e lapide cum operculo literis rem totam indicantibus comparata, ibidem veneratione magna iterum * illa collocarunt. Post aliquot annos, sacrilegus idolorum cultus exterminatus Ecclesiæ diu vexatæ non paucam conciliavit tranquillitatem. Quo tempore instruendum templum, aramque intus et urnam, quæ honorificentius sanctas teneret reliquias, faciendam curarunt. Quod cum annuente Deo e sententia totum succederet, ob magnam Viterbiensium et finitimorum populorum frequentiam, plurimis ædificatis ædibus prope martyrum sepulchrum, brevi temporis cursu factum est suburbium. Verum ob hostiles incursus, nefarias cædes crebraque latrocinia quæ ibi committebantur, suburbani accolæ templique ministri loco migrare cultumque divinum ibi deserere coacti sunt. Quod cum ad aures summi pontificis Innocentii hoc nomine secundi delatum esset, ne penitus desolaretur templum ejusque bona perirent, ecclesiæ, cathedrali Viterbiensi ea omnia libentissime adscripsit, XIV kal. Decembris MCXXXIX, pontificatus sui anno X, ut patet in chirographo, quod in archivio ecclesiæ præfatæ custoditur. Pejoribus autem subinde consequentibus temporibus, templum una cum suburbio funditus concidit. Ex quo adeo SS. Martyrum devotio ibi tepescere cœpit, ut neque ullus in eorum etiam natalitiis diebus (religionis gratia) locum illum inviseret. Verum quia in aliis finitimis ædibus, illorum nominibus constructis, solemnitas agebatur, eo populus universus confluebat. Qui rerum usus cum per multa temporum spatia viguisset, veri martyrum sepulchri (quoniam fluxa est hominum conditio) penitus fere memoria intercepta est. Interim falsus nonnullorum clericorum erupit rumor, eorum nimirum in ecclesiis corpora Sanctorum custodiri, eam prætexentes causam quod natalitius eorum dies, qui III nonas Novembres dicitur, majori apud se populi frequentia quam alibi uspiam exciperetur. Qui rumor plausu vulgi fotus, vel mendax crevisset in dies, nisi, qui veritas ipsa est acerrimusque veritatis propugnator, Deus, veri martyrum sepulchri, ubi septem ac nonaginta supra nongentos annos corporibus quieverant, excitata notitia illum dissipasset ac Viterbii Sanctorum reliquias custodiri ostendisset.
Hujus autem demonstrationis ratio hæc fuit.
Degebant Viterbii, tempestate illa fideles aliqui nec non religiosi multum ecclesiæ nostræ sacerdotes, nominati: presbyter Franciscus Petrus Thebaldi capellanus; Leonardus de Bricconibus, et Joannes cognomento Christianus, qui, a majoribus suis accepta notitia de martyrum horum acerba passione ac sepultura, pium inter se colloquium de illis frequenter habebant. Audientes autem falsos circa id hujusmodi excitatos rumores, adeo eos adversati * sunt ac stomachati, ut de sanctorum martyrum corporibus inveniendis magis ac magis solliciti redderentur in dies. Divino tandem afflati numine, hoc totum exequi unanimes decreverunt. Mox igitur ad pauca diruti martyrum templi vestigia pergunt; soloque variis in locis explorato ligonibus, saxeam urnam tandem prope rosarum tunc (hyemis tempore) vernantium plantam invenerunt. Quam crebris ligonum ictibus nihil contusam, integram effoderunt; operculoque deposito et inspecto, sanctas ibi reliquias venerabundi adoraverunt.
Quæ res ad episcopum ut primum populumque delata est, tantam apud omnes lætitiam excitavit, ut urnam e tenebris erutam ad visendam summa cum pietate omnes confluerent. Ejusdemque rei persuadente fama, ingens laicorum, religiosorum ac ipsorum antistitum ex finitimis etiam locis venientium frequentia in urbe Viterbii cernebatur.
Qui cum in æde nostra cathedrali ex episcopi jussu convenirent omnes, debitis (de more) adhibitis supplicationibus, pompa non vulgari VI kal. Februarias sub annum tercentesimum tertium supra millesimum eorum reliquiæ in eamdem ecclesiam translatæ ibidemque honorifice collocatæ fuerunt.
Ab eodem loco pariter marmoreus quidam lapis, quem super gloriosi martyres occisi fuere, translatus fuit; et, religionis causa, prope sanctorum aram ferrea crate munitus, ad nostra usque tempora parieti fixus colitur.
Paucis vero abhinc annis, MDLXVII, tempore quo Joannes Franciscus Gambara, cardinalis amplissimus, Viterbiensis ac Tuscanensis episcopus, ædem hanc nostram novis ædificiis reddidit magnificentiorem, ut suam quoquo pacto erga sanctos martyres pietatem ostenderet, recentem decentemque satis aram, nominibus eorum consignatam erexit, sub qua in marmorea theca sacras collocavit reliquias. Quam insuper aram idem illustrissimus Cardinalis privilegii titulo a Gregorio XIII Pont. Max. pro defunctorum suffragio impetrati, donavit: septemque stationum, quas vocant, inter altaria numerandam præcepit. In quorum visitatione ut fideles utriusque sexus eam consequantur peccatorum veniam quæ in similibus stationibus cujuslibet ecclesiæ Romanæ consequi solet, vivæ vocis oraculo ab eodem pontifice sub anno MDLXXX ipsemet feliciter obtinuit. Quorum omnium certa monimenta in Archivio ecclesiæ nostræ conservantur.
Quod itidem privilegium Clemens VIII felicis recordationis cum in eadem ecclesia sacris de more operaretur, anno salutis humanæ MDXCVII, octavo idus Aprilis, pontificia charitate, ab universo ejusdem ecclesiæ capitulo rogatus, longævos ad annos oretenus pariter confirmavit.
Reliquum est modo, ut, quemadmodum talium Sanctorum patrocinio et spiritualium donorum privilegiis potiri a Deo concessum nobis fuit, ita omnibus his uti præsenti in hac vita sciamus, ut peccatorum ponderibus absoluti, post brevissimum illius cursum sanctorum omnium consortio perfruamur æterno.
IN TRANSLATIONE SANCTORUM VALENTINI PRESBYTERI ET HILARII DIACONI, MARTYRUM, QUÆ CELEBRATUR SEXTO KALEND. FEBRUARII.
Ex mss. Collectaneis Joannis Magri, canonici
S. Angeli in Piscina Romæ (edimus juxta apographum contentum in Collectaneis Bollandianis
bibliothecæ Regiæ Bruxellensis, ubi sub titulo
Vitæ Sanctorum, n. 8067 – 74).
Gloriosus Deus in sanctis suis de ipsorum glorificatione congaudet, dum eos qui, per vitæ meritum et probrosæ passionis opprobria in carne corruptibili constituti vestigia sequentes ipsius, in cœlestibus regnis cum ipso conregnant, pia fidelium devotio veneratur in terris. Sicque is qui admirabili providentia cuncta disponit, nonnulla sanctorum corpora (occultata, sed non sine causa, mortalibus) fidelibus populis plerumque revelat et exhibet, ut, dum ad ea fideliter veneranda devotæ mentis affectus intenditur, intentis studiis grandia præconia diriguntur ac honorificentiæ debitæ cultus impenditur, eorum patrociniis præserventur * a noxiis, temporalibus non destituantur auxiliis ac æternæ beatitudinis mellita gaudia consequi mereantur.
[2] Apparuit autem gratia ipsius Dei et salvatoris nostri Jesu Christi novissimis his diebus, in inventione corporum beatorum Valentini presbyteri et Hilarii diaconi martyrum, qui, genere nobiles ac fide præclari, tempore quo Maximianus Augustus monarchiam tenebat imperii, advenientes in Tusciam de partibus Orientis, post multa et admiranda certamina, quæ pro defensione fidei christianæ perpessi fuerunt, per Demetrium proconsulem, tunc in castello Viterbiensium et locis aliis regionis circumpositæ præsidem, contra ipsos sacrilege data sententia, in loco qui tunc Camillarius dicebatur, nunc Pons sancti Valentini dicitur ex ipsorum martyrum passione, per suorum abscissionem capitum coronam martyrii sunt adepti.
[3] Verum, licet tunc Christicolæ * propter persecutionis rabiem prodire in publicum non auderent, tamen per Eudoxiam, religiosam ac nobilem mulierem, quæ dictos sanctos in eodem castello in propria receperat eisque in quantum fas extitit, devote servierat et alimonias ministrarat, aliosque christianos occultos, ipsos gratia protegente divina, dictorum corpora martyrum in “strata Veteri” sub interminatione finalis excidii, ne quisque ea contingeret derelicta, ut ipsorum memoria celebris haberetur in posterum, in loco eorum passioni quasi contiguo, cum devotione ac honorificentia debita, prout eos Spiritus sanctus edocuit, tumulata fuerunt.
[4] Religione vero christiana crescente, infidelitatis tenebris jam profugatis * et fervore fidei replente corda fidelium, ad honorem et reverentiam martyrum prædictorum ecclesia constructa extitit inibi, satis condecens et devota, et altare super ipsorum corpora devotissime collocatum: quorum dies natalitius, quo dicti victores inclyti spiritus almos Domino tradiderunt, tertio nonas Novembris celebriter agitur, in civitatibus, castris, villis, ac ecclesiis regionis ejusdem. Sed quia propter hostiles incursus præteriti temporis, ab habitatione burgi in eadem strata juxta dictam ecclesiam positi incolæ recesserunt, felicis recordationis Innocentius papa Secundus, eamdem ecclesiam ipsorum martyrum vocabulo insignitam Viterbiensi concessit Ecclesiæ, cum bonis ac juribus omnibus quæ habebat.
[5] Post multa deinde curricula temporum, labili hominum memoria defluente, quarumdam ecclesiarum clerici inducere satagebant, quod prædictorum reliquiæ martyrum in ipsis * ecclesiis erant sub celebri veneratione recondita, eo præsertim indicio, quod apud eos ipsorum festivitas ingentior agebatur. Justus autem Dominus in omnibus viis suis, qui simulationes et figmenta hominum non admittit, volens gloriosorum corpora martyrum in lucem veritatis educere, quæ per annos nongentos nonaginta septem, in jam dicto loco ipsorum passioni contiguo, prout antiquarii libri patenter insinuant, et sequentia evidentius indicant, jacuerunt: ac populo Viterbiensi superveniente aptitudine temporis inclytos revelare ac exhibere patronos, qui sicut, strenui christianæ fidei pugiles, pro animarum salute ac ipsius fidei defensione in Viterbio adversus tyrannidem sacrilegam fortiter dimicarunt, sic, cœlestis jam beatitudinis possessores, ipsum ejusque incolas obtinere sub eorum speciali patrocinio meruerunt, aliquibus ex clericis hujus Viterbiensis Ecclesiæ, videlicet presbytero Francisco Joanni dicto Christiano, domino Leonardo de Bricconibus, presbytero Petro Thebaldi capellano, qui de loco passionis ac sepulturæ martyrum inter se devotam collationem frequenter habuerant, de clementi dignatione creditur inspirasse ut ad tantorum patrum corpora perquirenda devota mente consurgerent et fidelibus studiis properarent.
[6] Iidem profecto clerici conceptum animi non … tum aliud evidentius reperiri. Præsentibus itaque clericis, et multis aliis viris idoneis speculantibus et attestantibus veritatem, infra dictum sepulchrum sub corporibus martyrum eorumdem inventa est quædam parva lateritia tabula in se, præmisso Dominicæ crucis signo, sculptas incunctanter litteras continens, quæ dumtaxat CORPORA. MARTYRUM. VALENTINI ET HILARII. REQUIESCUNT, certitudinaliter indicabant, irrefragabilis testimonii ac patentis præconii dictorum martyrum expressivæ.
[7] Cœpit ex his in populo rediviva devotio ferventer excrescere, ac singuli Dominum qui patres gloriosos filiis ex evangelio genitis revelavit ac patronos beneficos auxilium flagitantibus clementer exhibuit, exultantibus animis collaudantes, eorum accubitum profusis gaudiis frequentabant. Nonnulli siquidem litterati ad martyrum gloriam extollendam cantilenas et hymnos condidere diversos; quos per ecclesias, plateas et vicos multitudo puerorum ac juvenum dulcisonarum vocum ministerio personabant. Verum, quia cleri ac populi fervens ac devota ferebatur intentio ut ipsorum corpora martyrum, quæ in ecclesia campestri, ut prædicitur, in loco siquidem minus insigni, tempore non parvo occulta jacuerant, altis decorarentur honoribus, ad Viterbiensem ecclesiam beati Laurentii martyris gloriosi nomine decoratam, ad locum nempe ubi contra eosdem martyres per prænominatum Demetrium creditur fuisse data sententia, præcelsis insigniis transferenda: isdem pater episcopus, quem ad hæc sincera devotio vehementer angebat, volens super ipsorum translatione salubribus exhortationibus dirigi ac validis consiliis roborari, religiosos ex diversis Ordinibus prælatos et clericos aliosque viros quos * ad hoc reputavit idoneos, ad suam fecit præsentiam evocari; quibus omnia et singula quæ de jam dictis martyribus prout præmittitur, fideliter sunt conscripta, cum multa diligentia recensivit. Quorum omnium unanimis deliberatio prodiit, et solida consilia processerunt, quod prædictorum corpora martyrum, de quibus tam in Viterbio, quam in ecclesiis finitimarum partium festum celebriter agitur, de quorum veneratione fideli ex præmissis dubitatio nulla suboritur, solemniter transferrentur, ad exaltationem catholicæ fidei, pro qua iidem martyres mortis supplicium pertulerunt.
[8] Summo vero principe præsulum, domino Bonifacio divina providentia papa Octavo, in apostolatus culmine præsidente, ad exhortationem memorati patris episcopi, ut sanctorum celebritas donis potioribus augeretur, cives ambasciatores, solemnes viros, utique fide dignos, clericos et laicos, ad ipsius domini papæ, cujus considerationis oculus cuncta cernebat, præsentiam transmiserunt. Qui, auditis omnibus quæ pro dictorum martyrum gloria ipsi ambasciatores sigillatim ac fideliter reserarunt, verba devote suscipiens lætatus est plurimum in his quæ dicta sunt sibi: locumque passionis et sepulturæ martyrum non ignorans, voluit et mandavit expresse, ut per eumdem episcopum, religiosos, clerum et populum ipsorum corpora cum ingenti reverentia et exultatione ad majorem Viterbiensem ecclesiam solemniter portarentur. Gavisi sunt proinde plures domini cardinales aliique prælati, et ad devotionem martyrum fidelibus animis accenduntur.
[9] Exhilaratus est igitur et corroboratus pater episcopus ex præmissis. Qui, ad honorem sanctorum desideranter aspirans, clero, potestati ac majoribus de populo specialiter evocatis, cum ipsis deliberatione præhabita, diem dominicum statuit translationi martyrum beatorum honorabiliter faciendæ, quintum videlicet diem, mense Januarii exeunte, sub anno nativitatis Domini millesimo trecentesimo tertio. Infra quem diem ipsum præcedentibus quindenis ferme diebus, mane ac sero, singulæ campanæ civitatis * in simul per tractum non modicum pulsabantur, ut quasi quodam sonoro præconio præsentes excitarentur ad gaudium, et ad honorandum Dei martyres se promptis actionibus præpararent. Cunctis quibus adire Viterbium ex aliqua causa non aderat securus accessus, veniendi ad sanctorum solemnia patuit secura facultas. Ad concelebrandum festiva merita martyrum, invitati sunt præsules, nobiles communitates et alii religiosi et clerici diversarum ecclesiarum et conventuum regionis. Clerus quoque diœcesanus, Viterbiensis Ecclesiæ subditus, adfuit reverenter, præsertim S. Petri Centumcellensis, S. Mariæ de Vetralla, S. Petri de Orele, S. Angeli de Tulfa Nova, archipresbyteri S. Mariæ de Bleda, S. Nicolai de Vetralla, priores plebanus de Martha, de Viano, Civitate Veteri, Barbarano, Tarquinio, Insula Marthana, Petroniano, Bagnaria, de Burlegio, Monte Rosanesio *, domorum præceptores, monachi et conversi S. Martini de Monte, aliorumque locorum rectores et clerici, participantes in gaudio, tamquam devoti filii ejusdem Ecclesiæ matris suæ.
[10] Mane itaque diei dominici præstituti, in campis circa prænominatam ecclesiam martyrum in “strata Veteri” constitutam, infinita et admirabilis religiosorum, clericorum ac populi multitudo convenit, cum crucibus, cereis et vexillis; dumque tubæ clangerent, hymni et laudes altisone dicerentur, de ipsa ecclesia in quodam vehiculo, pannis sericis desuper honorifice positis, subvehentibus ipsum religiosis et clericis, educta sunt gloriosorum corpora martyrum. Et universa multitudine acclamante Κιριε ελεισον, multi præ devotionis fervore lacrimas profundebant. Milites ad hoc specialiter præelecti pannum quemdam aureum rutilantem supra dictum vehiculum, pro sanctorum magnificentia deferebant, in quibusdam hastis abietinis infixum. In processione, religiosis diversorum Ordinum præcedentibus combinatis, et cantantibus in vocis jubilo Dei laudes, seculares clerici subsequentes ac sericis vestibus et cottis induti ante sanctorum corpora diversos hymnos et cantus, ad Dei et martyrum gloriam, lætabundo clamore promebant. Præfatus vero pater episcopus indutus solemniter more pontificis, concomitantibus ipsum Balneoregensi episcopo et abbate S. Alexii de Urbe in pontificalibus vestibus, nec non et magnifico viro domino Petro almæ Urbis præfecto, domino Paulo de Reate potestate civitatis, multisque aliis viris nobilibus, qui ad hæc solemnia sacra convenerant, vehiculum martyrum sequebatur. Tanta siquidem per vias virorum ac mulierum, puerorum ac juvenum Dei magnalia proclamantium aderat multitudo, ut nec passus quidem pedis vacaret, qui non ab hominibus calcaretur, ubi castra Dei videbantur inesse. Denique per mediam civitatem, præeunte ac sequente semper turba copiosa fidelium, multiplicatisque luminaribus et laudum præconiis, ad eamdem Viterbiensem ecclesiam deducta sunt corpora martyrum ante altare majus. Tunc pro exhibenda eis reverentia honorifice collocata, multitudine vera extollente voces ad sidera et per eumdem Balneoregensem episcopum sacris mysteriis celebratis, præfatus Viterbiensis episcopus sanctorum reliquias pretiosas perpluries evidenter ostendit; totoque die magna perducto lætitia, et spe firmiter præconcepta de patrocinio martyrum, unusquisque demum ad propria remeavit.
[11] Interea multi tam de vicinis quam ex remotis partibus, quos diversus ac gravis langor oppresserat, medicamine humano diffisi, confluebant ad suffragia martyrum. Quibus omnipotens Deus, in majestate mirabilis ac super omnem hominum æstimationem prodigia faciens, antiqua miracula, quæ pro servis suis solet ostendere renovans, per interventionem martyrum prædictorum incolumitatis gratiam secundum exigentiam fidei postulantium impendebat. Ad laudem et gloriam omnipotentis Dei qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen.
[Annotata]
* forsan pro interim.
* sic.
* cod. præservantur.
* cod. iterum tunc.
* pro profligatis?
* pro ipsorum?
* vox suppleta.
* cod. civitates.
* lectio dubia.
INSTRUMENTUM RECOGNITIONIS
TRIUM SANCTORUM CORPORUM IN ECCLESIA SANCTI LAURENTII CATHEDRALI
VITERBIENSI, DIE 15 FEBRUARII 1723, INDICTIONE I PONTIFICATUS INNOCENTII
XIII, ANNO EJUS SECUNDO.
Ex Andreuccii Notitiis (citatis supra), cap. VII, § IV, numm. 179, 180, 181.
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
EX EDIT.
Cum illustrissima communitas Viterbii illiusque illustrissimi Domini Conservatores construere fecerint in venerabili ecclesia cathedrali S. Laurentii dictæ civitatis novum altare, cum satis decenti Cappella, pro honorificentius reponendis et collocandis sacris corporibus sanctorum Valentini presbyteri et Hilarii diaconi, martyrum, ejusdem civitatis protectorum, quæ quatuor et ultra ab his seculis subtus aliud altare dictæ venerabilis ecclesiæ asservata fuere et ad præsens asservantur, et quamprimum sacra corpora prædicta ad dictam novam Cappellam solemni ritu et magno civium applausu transferri debeant, cupiens Illustrissimus et Reverendissimus Dominus Sermattheus, nobilis et patricius Assisiensis, Dei et apostolicæ Sedis gratia Viterbiensis et Tuscanensis episcopus, Sanctissimi Domini nostri prælatus domesticus soliique pontificii assistens, ad majorem Dei et sanctorum ejus honorem et gloriam, ac erga præfatos hujus civitatis Apostolos civium devotionem adaugendam, occasione dictæ translationis sacras reliquias prædictas per civitatem publice cuncto clero seculari et regulari interveniente circumferri facere: ut hoc ea qua decet solemni pompa fieri et omnia pro hujusmodi effectu necessaria in promptu haberi possint, voluit prius dictas sacras reliquias inspicere. Quare supradicta die idem Illustrissimus et Reverendissimus Dominus episcopus, associatus a Reverendissimis Dominis Odoardo Lommellino archidiacono, Josepho Tozzio canonico decano et Francisco Bonellio canonico sacrista ac Reverendo Domino Laurentio Alosio beneficiato et cæremoniarum magistro dictæ venerabilis ecclesiæ cathedralis, una mecum etc. ex palatio episcopali discedens se recepit in dicta venerabili ecclesia et ad venerabile altare dictis sanctis Valentino et Hilario dicatum accessit, quod est primum post altare majus e cornu epistolæ ejusdem. Quo denudato, fuit illud repertum esse undique lapidibus bene compactum cum crate ferrea in parte anteriori; per quam inspiciendo tam dictus Illustrissimus ac Reverendissimus Dominus episcopus, quam supradicti Domini archidiaconus, canonici et beneficiatus et infrascripti testes, prout etiam ego notarius et cancellarius infrascriptus, fuit recognitum dictum altare in parte anteriori esse vacuum, et in medio ejusdem adesse quamdam urnam seu capsulam marmoream, cum cooperculo ex peperino ad modum pyramidis confecto, supra cujus culmen nonnullis lateribus interpositis et calce firmatis adhærere partem aræ lapideæ dicti altaris. Tunc Dominatio sua Illustrissima, ut urna prædicta extrahi posset, mandavit per magistros Dominicum Durantem, Josephum Pradam lapicidas et sculptores, et Franciscum Pellegrini fabrum lignarium hujus civitatis, ad id specialiter vocatos, aram dicti altaris amoveri. Qua ab ipsis elevata, fuit recognitum in frontispicio dicti cooperculi lapidei adesse incisam magnis litteris sequentem inscriptionem:
HILARIUS ET VALENTINUS
et in labro capsulæ marmoreæ characteribus antiquis aliud infrascriptum Epigraphe:
HIC REQUIESCIT CORPUS BEATISSIMI GEMINI CONFESSORIS.
[2] Elevato deinde cooperculo dictæ capsulæ, fuit ab omnibus visum illam esse plenam ossibus bene aptatis, cum quadam plumbea lamina supra ossa prædicta posita; quæ capsula de mandato dicti Illustrissimi et Reverendissimi episcopi per artifices prædictos elevata, fuit recepta a dictis Reverendissimis Dominis archidiacono Lommellino, canonico Bonellio et adjuvantibus dictis artificibus, cum cereis accensis aliis præcedentibus, ea qua decet reverentia ad altare majus dictæ ecclesiæ asportata. Et post debitam adorationem, fuit primo accurate inspecta dicta plumbea lamina, longitudinis unciarum decem cum dimidia et latitudinis quatuor unciarum ad mensuram vulgo “di passetto Romano,” et fuit visum habere infrascriptam inscriptionem:
HIC SUNT CORPORA SANCTORUM VALENTINI PRESBYTERI ET HILARII DIACONI MARTYRUM.
Quarum inscriptionum exempla fuerunt prout jacent extracta et rescripta a supradicto Domino Dominico Durante in alligatis foliis ad quæ etc.
[3] Deinde dictus Illustrissimus et Reverendissimus Dominus episcopus ex capsula prædicta majora ossa in ea reposita extraxit et in tobalia supra dictum altare extensa reposuit, relictis in eadem capsula omnibus fragmentis ossorum, quæ in non modica quantitate fuerunt ibidem reperta. Et cum ex quantitate et qualitate dictorum sanctorum ossorum et fragmentorum prudenter judicatum fuerit una cum corporibus sanctorum Valentini et Hilarii fuisse etiam in eadem capsula repositum corpus sancti Gemini ad tenorem inscriptionis in labro dictæ capsulæ repertæ, ideo ad effectum ossa et fragmenta prædicta melius recognosci faciendi a peritis in arte anatomica, attenta tarditate horæ illa reposuit in quadam capsula ex ligno populeo confecta, longitudinis duorum palmorum cum dimidio, latitudinis et altitudinis unius palmi et unius quartæ partis alterius palmi, subposito prius in illius fundo panno vulgo “canavaccio”, et velo serico albi coloris; in quo involuta remanserunt omnia ossa et fragmenta supradicta, supra posita eadem lamina plumbea. Quæ capsula cum suo operculo clausa fuit vitta serica rubri coloris in modum crucis colligata, et octo parvi sigilli Dominationis suæ Illustrissimæ impressionibus assignata; sicque ligata et sigillis munita post debitam adorationem idem Illustrissimus et Reverendissimus Dominus episcopus, pariter aliis cum cereis accensis præcedentibus, asportavit et reposuit in abaco seu reliquiario, existente in suggestu supra dictum altare sanctorum Valentini et Hilarii; cujus janua quatuor seras habens, fuit clausa et clavibus obserata, quarum primam dictus Illustrissimus et Reverendissimus Dominus episcopus, alteram dictus Dominus archidiaconus, tertiam dictus Dominus canonicus Tozzi, et quartam dictus Dominus canonicus Bonellius secum asportarunt.
[4] Super omnibus et singulis prædictis petitum fuit a me notario publico et cancellario infrascripto, ut unum seu plura, publicum seu puhlica instrumentum seu instrumenta conficerem atque traderem, prout etc. — Acta fuerunt hæc omnia Viterbii in dicta venerabili Ecclesia et in supradictis respective locis, ibidem præsentibus omnibus supradictis ac admodum RR. DD. Joanne Maria Floruccio, sacerdote Viterbiensi dictæ venerabilis ecclesiæ beneficiato, et Paulo Antonio Procaccioli sacerdote Assisiensi a secretis Dominationis suæ Illustrissimæ, testibus etc. — Ita est: Joannes Augustinus de Romanis, notarius publicus Viterbiensis et cancellarius episcopalis rogatus etc.
FRAGMENTA LITURGICA DE SS. VALENTINO ET HILARIO.
Ex mss. Collectaneis Joannis Magri, canonici S. Angeli in
Piscina Romæ. Apographum contentum in Collectaneis Bollandianis Bibl.
Regiæ Brux., signatis nomine Vitæ SS., n° 8067 – 74.
Valentinus presbyter, martyr Viterbii (S.)
Hilarius diaconus, martyr Viterbii (S.)
EX MSS.
AD VESPERAS.
HYMNUS.
Pro martyrum victoria
Valentini et Hilarii,
Quorum hæc est memoria.
Venerunt in Italiam
Ab Oriente gemini;
Perambulantes Tusciam,
Castrum intrant Viterbii.
In quo erat Demetrius,
Sanctis parans supplicia;
Proconsul iniquissimus
Iniqua fert officia.
Hos sanctos necti funibus
Jubet cum saxi pondere,
Tiberis mergi fluctibus;
Quos nequit aqua lædere.
Mox redeunt Viterbium,
Sancto repleti Flamine;
Verbis torquent Demetrium,
Sacro loquentes famine.
In ponte Camillario
Mutilantur capitibus:
In cœlesti palatio
Sanctis junguntur cœtibus.
Mulier Eudoxia
Sancta membra sepelit,
Sanctorum actus conscia;
Propter quod mortem pertulit.
Post hæc consul Demetrius
Dolore quassus ilii
Concutitur divinitus;
Palmam sumpsit martyrii.
Sic pugnavere martyres,
Sic devicere prælia;
Sic simus horum memores,
Ut nobis captent præmia.
Pro triumpho tam inclyto,
Pro tam magna victoria
Patri, Nato, Paraclito *
Sit sempiterna gloria.
Amen.
AD LAUDES.
HYMNUS.
Diem festum congeminat;
Sanguis fusus eliminat
Noctem tepentis aeris.
Profudit luminaria
Solis ortus occiduis *,
Carnis calcatis arduis
Fide firma viventia.
Jesse radix in surculos
Surgit, in germen glorium,
Valentinum, Hilarium,
Quos * petit mucro jugulos.
Tellus cruore madida
Sacro ditat Viterbium,
Ut corda trepidantium
Reddit exemplo fervida.
Causa, tempus, martyrium
Judex pares efficiunt
Sanctos, qui Christo serviunt
Per dispar ministerium.
Trinitati laudatio
Detur perpes cum gloria,
Qui dat suprema gaudia
Valentino et Hilario.
Amen.
IN TRANSLATIONE DICTORUM SANCTORUM.
AD LAUDES.
HYMNUS.
Laudes exsolvat sedule:
Lucernæ tectæ nubilo
Clarent sub Christo præsule.
Terra fidelis texerat
Valentinum, Hilarium;
Later scriptus expresserat
Nullum esse ludibrium.
Later crebro percutitur
A viris fodientibus;
Nutu Dei non rumpitur,
Qui testis est martyribus.
In Viterbi campestribus
Rosarum est plantatio,
Nostris vernans aspectibus
Rubricata floritio.
Comat stola dignifica
Præcelsa dextra filios,
Sacerdotis, levitica;
Jussus spernunt Demetrios.
Anno Christi millesimo
Trecenteno cum tertio
Laudes dantur Altissimo
Quo sanctis est translatio.
Amen.
IN SECUNDIS VESPERIS.
HYMNUS.
Pleno duorum lumine,
Qua plena Christi numine
Gaudet corona martyrum.
Pro viris claris genere
Quos signant nobis sidera,
Erectos super æthera
Decet nos cantus promere.
Perfusi rore gratiæ
Cœlestis hic Hilarius,
Cui Valentinus prævius,
Tendunt ad partes Tusciæ.
Dum fidem Christi prædicant,
Pagana gens convertitur,
Perversus ritus premitur;
Nam veritatem judicant.
Castri consul Viterbii
Exponit hos suppliciis,
Ut credant idolatriis;
Jussa spernunt Demetrii.
Quos mola gravis funditus
Demergit undis Tiberis:
Sed his ab aquis liberis
Adest juvamen cœlitus.
Aulicos ursus necuit;
Sed præses instat fortius,
Ut Hercli credant ocius.
Tunc mirum templum corruit.
Ensis exegit jugulos
Gloriosorum martyrum.
Qui scandunt sedes Superum,
Mundi contemnunt stimulos.
Pro quibus mira gaudia
Monstravit Christus latius:
Conversus est Demetrius
Quo martyr est Eudoxia.
Deus nobis retribuat,
Cui referamus gratias.
Demus precum primitias:
Nos donis suis imbuat.
Amen.
[Annotata]
* cod. Paracleto.
* cod. ecciduis.
* pro Queis?
DE SS. MARTYRIBUS INNUMERABILIBUS CÆSARAUGUSTÆ IN HISPANIA
ANNO CCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Martyres innumerabiles Cæsaraugustæ in Hispania (SS.)
AUCTORE G. V. H.
§ I. Diversos esse hos martyres ab octodecim qui coluntur die 16 aprilis. Martyrologiorum elogia.
Aurelius Prudentius in hymno IV libri Περὶ στεφάνων (De coronis) Cæsaraugustanos martyres octodecim multosque alios celebrat; [Prudentius Innumerabiles Martyres clare indicat;] in quo nobilissimam urbem Cæsaraugustam allocutus, canit sequentia [Migne, P. L., tom. LX, p. 365, strophe 14 – 17; et Act. SS., tom. II Aprilis, p. 408.] :
Tu decem sanctos revehes et octo,
Cæsaraugusta, studiosa Christi,
Verticem flavis oleis revincta
Pacis honore.
Sola in occursum numerosiores
Martyrum turbas Domino parasti:
Sola, prædives pietate, multa
Luce frueris.
Vix parens * orbis populosa Pœni,
Ipsa vix Roma in solio locata
Te, decus nostrum. superare in isto
Munere digna est.
Omnibus portis sacer immolatus
Sanguis exclusit genus invidorum
Dæmonum, et nigras pepulit tenebras
Urbe piata.
Merito Ruinartius: Hic, inquit, vulgo designari putant Innumerabiles Martyres, qui sub Daciano passi dicuntur [Acta sincera, p. 469.] . Cui consentit Baronius in annotationibus ad diem 3 novembris, citatas Prudentii strophas Innumerabilibus Martyribus applicans. Octodecim martyres quum ad diem 16 aprilis tractandos susciperet Daniel Papebrochius, non potuit non meminisse de Innumerabilibus martyribus, quippe quorum Acta martyrii, continentia octodecim illorum nomina, ex codice Longipontano, viso antiquissimo, edenda haberet. Innumerabiles autem, quorum festus dies in tertium nonas novembris incidit, successoribus, ut par erat, tractandos reliquit. Nos ergo inclyti istius martyrum exercitus Acta ex multorum codicum auctoritate repetitis curis edenda judicavimus. — De quorum Actorum auctoritate primo loco agendum est.
[2] [quorum Acta seu Encomium S. Braulioni non tribuimus;] Acta proconsularia nulla supersunt; nec exstitisse arbitror. Non enim judicio publico sed secreti consilii artificio hæc immanissima Christi fidelium strages patrata fuit. Acta quæ habemus festivum potius martyrum encomium quam Acta martyrii appellanda sunt. Auctori adjudicari solent sancto Braulioni, Cæsaraugustano episcopo, qui defunctus est anno 651 [Cfr. Risco, España Sagrada, tom. XXX, tractat. 66, c. 7. San Braulio, n. 55.] . Stylus hujus encomii etsi non homini, at tempori satis convenire videtur. Auctor quæ scribit, ex testimonio antiquorum, eorumque “ethnicorum,” litteris consignato se haurire fatetur. Et re quidem vera ea est rei gestæ natura ut in urbe Christi fide tam fortiter imbuta totque martyrum, quorum nomina sciuntur, sanguine consecrata totque sanctorum ac doctissimorum episcoporum successione illustrissima oblivioni tradi non potuerit. Accedit irrefragabilis auctoritas Prudentii poetæ, qui ad historiam Innumerabilium martyrum evidenter alludit. Præterea lucubratio illa quam sancto Braulioni attribui non posse existimamus, licet encomii laudibus, periodorum ornamentis pompaque verborum singulari satis dilatetur, rerum tamen particularium parcissima est. Rem gestam universam sicuti memoria facile retineri potuit, sub oculos ponit. Aderant reliquiæ martyrum tanta copia, quanta rei narratæ congruunt.
[3] [sed sincera existimamus.] Unde concludimus rem narratam sinceræ veritatis nota insigniri. Ac plane non intelligimus cur doctissimo Patri Gams O. S. B. in mentem venerit dubitare [Die Kirchengeschichte von Spanien (Historia ecclesiastica Hispaniæ), tom. I, lib. IV, c. 6, p. 328.] utrum Innumerabiles martyres Cæsaraugustani revera exstiterint et non potius cum octodecim illis de quibus nominatim Prudentius egit, confundi debeant. Quid enim? Si Prudentio creditur, ut credi debet, octodecim martyrium affirmanti, cur Prudentio non credatur dicenti vix Romam, vix Carthaginem martyrum numero cum Cæsaraugusta certare posse? Quod sane dictu perquam absurdum fuerit, si millia aliquot martyrum Cæsaraugustæ recusas. Nos itaque Innumerabilium martyrum Cæsaraugustæ coronatorum veritatem admittimus ac proclamamus, et Acta eorumdem sive encomium sinceritate non carere existimamus, etiamsi Tillemontio aliter visum est, dicimusque cum Usuardo, ad III Non. Nov.: Cæsaraugustæ, sanctorum innumerabilium martyrum, qui sub Daciano, Hispaniarum præside, mirabiliter occubuerunt pro Christo. Quos laudat Galesinius his verbis: Cæsaraugustæ, sanctorum innumerabilium martyrum qui pro Christi laude dimicantes, confutata Deciani (sic) petulantia, primum contrucidati, deinde combusti sunt. Maurolycus autem: Cæsareæ Augustæ, sanctorum innumerabilium martyrum, qui sub Daciano, Hispaniarum præside, trucidati et in incendium projecti sunt, et ob id Massa Candida vocati. Tandem Martyrologium Romanum ad III nonas Novembris elogium Usuardi repetit. De Innumerabilibus hisce martyribus quum plures quæstiones moveri possint, ad singulas tractandas accedimus.
[Annotatum]
* intellige Carthago.
§ II. De tempore martyrii Innumerabilium martyrum, et de titulo Actorum.
[Innumerabiles passi sunt] Opinatus est Papebrochius in Actis nostris martyriorum ordinem inversum fuisse. Est autem talis: primo Vincentius, post Vincentium octodecim martyres, post hos sancta Engratia; quibus immolatis locum habuit immanissima cædes Innumerabilium. Papebrochius putat primo mactatos fuisse Innumerabiles, deinde reliquos. Ita se putare dicit ob Prudentii hymnum, qui enumerationem suam ordiatur ab illis qui numero definiri non poterant. Pax sit cineribus Papebrochii; sed ubi vir summus oculos habuerit quum hæc scriberet, ignoro. Prudentius hymnum intonat, incipiendo ab octodecim martyribus:
Bis novem noster populus sub uno
Martyrum servat cineres sepulcro;
Cæsaraugustam vocitamus urbem
Res cui tanta est.
Deinde urbem martyribus plenam exhibet obviantem Christo; cui plenitudini comparat aliarum urbium paucitatem et revertitur ad octodecim; post quos clarissimis verbis alludit ad Innumerabiles martyres. Lege strophas supra a nobis citatas. Deinde post generalem Cæsaraugustæ laudem (Martyrum credas patriam, etc.) ad singulos enumerandos revertitur. Et in hac enumeratione Vincentium præmittit Engratiæ, Engratiam præmittit octodecim martyribus. Quare non video cur Prudentio servatus ordo refutare possit ordinem Actorum, quippe qui conveniat ab una, sed discrepet ab alia parte. Convenit cum Actis, octodecim martyres præmittens Innumerabilibus; discrepat, post Innumerabiles ponendo Vincentium atque Engratiam. Nos itaque nullam reperimus causam cur martyriorum successionem aliam instituamus. Primo itaque loco relinquemus S. Vincentii martyrium, post cujus necem immolati sunt octodecim heroes, quos pone secuta S. Engratia. Tot martyrum tormentis ac morte crudeli nihil fracta Cæsaraugustanorum christianorum constantia, diabolicum init judex crudelitatis consilium ad mactandos universos; quos, artificio ex urbe elicitos, ex insidiis aggreditur et promiscua cæde immolat.
[5] [anno 303 aut 304.] Papebrochius erat adhuc in eo errore ut putaret Diocletianum abdicasse anno 304; et ideo Innumerabilium martyrium anno 303 assignandum arbitratus est. Sed ea ratio non cogit, quum Diocletianus anno 305 abdicaverit. Potest tamen fieri ut anno 303 hi martyres immolati fuerint. Post annum 304 immolari III nonas decembris imperatoribus Diocletiano ac Maximiano non potuerunt. Quum autem nullus dubitandi locus sit de die martyrii, manet libera electio inter annum 303 et 304. Ego vix invenio utrum præferam, nisi quod Acta initium potius æstuantis persecutionis indicare videntur; quod tamen prævalere non potest, si ordo martyriorum revera temporis ordinem sequitur. Tunc enim mense januario acciderit martyrium S. Vincentii, quod sequitur passio octodecim martyrum et passio sanctæ Engratiæ, et tandem die 3 novembris passio Innumerabilium. Sane S. Vincentii martyrium ad annum 303 pertinere nequit, sed ad annum sequentem 304; unde sequeretur martyrium Innumerabilium soli anno 304 convenire. Et fortassis melius est stare fide Actorum, ac sic martyres nostri passi sunt die tertio novembris anno 304.
[6] [Actorum tituli] Jam de titulo Actorum agendum est. In variis enim codicibus varia leguntur. Codex Longipontanus quem Papebrochius edidit ad diem 16 aprilis, titulum non habet Passioni Innumerabilium præfixum, aut suppressit eum Papebrochius. Passio eorumdem martyrum quam D. Joannes Lucas Cortes, ex codice membraneo pervetusto descriptam anno 1674 Matrito ad Papebrochium misit, quamque hic vir doctissimus Longipontano exemplari merito prælatam in supplemento tomi II Aprilis eidem substituendam duxit, titulum præfert sequentem: Passio sanctorum innumerabilium Cæsaraugustanorum martyrum, qui passi sunt sub Diocletiano et Maximiano imperatoribus die III kalendas Novembris. Ubi bene observatur, die III kalendas poni pro die III mensis, vitio haud novo seculi medii. Eamdem Passionem cum eodem titulo legimus in Hispania Sacra [Tom. XXX, Append. I, p. 305.] . In codice Parisino n. 5568, seculi X, sequens titulus legitur: Passio Innumerabilium sanctorum, quæ colitur tertio die mensis novembris.
[7] [varii leguntur.] In codice Parisino n. 5308, sec. XI, titulus est talis:Passio Innumerabilium martyrum qui Sancta Massa nuncupati sunt, quæ colitur tertio die mensis novembris. In codice Parisino n. 17005, sec. XII, hic legitur titulus: Incipit prologus in passionem sanctorum qui nuncupantur Massa candida. Codex ex bibliotheca Scholæ Medicinæ Montis Pessulani n. 30, sec. XII vel XIII: Incipit prologus in passione sanctorum Innumerabilium martyrum. Hæ sunt præcipuæ titulorum differentiæ, numero tres: dicuntur enim a) martyres simpliciter Innumerabiles, vel b) additur denominatio massa sancta, et c) massa candida. Notatu dignissimum est denominationem massæ candidæ in antiquioribus codicibus non legi. Quærimus ergo primo loco de numero.
[8] [Martyrum numerus iniri nequit.] Numerum horum martyrum ignorari, maxime probat usus antiquissimus vocandi Innumerabiles, quemadmodum ex Actorum titulis et martyrologiorum elogiis palam est. Non defuere tamen qui eorum numerum determinarint. Risco [España Sagrada, tom. XXX, tr. 66, c. 10, p. 280.] aliquos suppresso nomine citat qui omnium christianorum tempore Diocletiani Cæsaraugustæ passorum numerum ad decem et septem millia computent. Apud Ambrosium Morales [Chronicon generale, tom. V, l. 10, c 6, p. 25.] anonymi quidam eumdem numerum indicant. Hermannus, abbas S. Martini Tornacensis, ad Aureliuum abbatem S. Vincentii Laudunensis narrat se Cæsaraugustæ audivisse numerum sanctorum martyrum quorum ossa in ecclesia ad sanctas Massas requiescunt. Ecce ejus verba: Archidiaconus vero me duxit ad quamdam ecclesiam, quæ dicitur Ad sanctas Massas, in qua plus quam XL millium martyrum recondita esse dicebat ossa [Analecta Bollandiana, tom. II, p. 246.] . Verum sapientissime animadvertit Risco in isto numero ineundo homines duci non documentis antiquis, sed sua phantasia: quare hi numeri attendi non debent. Sed ex ipsis Actis et maxima copia cinerum ex combustis martyrum corporibus satis intelligitur numerus horum martyrum valde magnus esse, quamquam una cum martyrum nominibus solius Dei scientia continetur.
[9] [Quorum reliquiæ vocantur Sancta Massa] Sanctorum horum martyrum reliquiis commune nomen Massæ sanctæ adhæsit; sub quo titulo sæpissime ab auctoribus citantur. Ductum est nomen a congerie cinerum ex combustis corporibus relictorum, qui in globos coaluerunt et sic globi sive massæ sanctæ vocabulo dicuntur. Sed hoc notissimum est et nulli difficultati subjacet; vix enim aliter cinerum copiosorum reliquiæ conservari potuerunt, nisi in globos sive massas compactæ.
[10] [et Massa Candida:] Majorem tertio loco quæstionem agitat denominatio Massæ candidæ. Nullis in Actis antiquioribus Massæ candidæ mentio fit. Et ipsa exemplaria quorum in titulo hæc nota Massæ candidæ additur, in Actis nihil habent unde hunc cinerum candorem deducas. Ante seculum XII nulla mihi Massa candida Cæsaraugustæ existens occurrit. Dicit tamen Ruinartius [Acta sincera, p. 469, nota 12.] in codice Longipontano, titulum Passionis habere Massam candidam. Rem gestam lectori ob oculos ponamus ex Actis. Dacianus quum Innumerabiles martyres ex insidiis aggressus occidisset, plusquam ferina crudelitate, sed id temporis valde usitata, decrevit impedire christianos, si qui reliqui fuissent, ne martyrum corporibus honorem adhiberent. Jussit ergo variorum criminum reos Cæsaraugustanis carceribus detentos capite plecti, ac sceleratorum hominum corpora sanctorum corporibus mixta uno cremari incendio, ut permixti cineres vento auferrentur. Verumtamen impii persecuioris consilium Deus irritum fecit: collecti sunt summa cum veneratione sanctorum corporum cineres et in hodiernum diem publicæ venerationi exponuntur, suntque istæ “sanctæ Massæ” omnium ore celebratæ.
[11] [quam denominationem admittimus] At qua ratione cineres sceleratorum a cineribus sanctorum discerni potuerunt? an permixti cineres collecti sunt? Nullis omnino Actorum exemplaribus quæ sat magno numero propriis oculis inspexi et verbum ad verbum examinavi et inter se contuli, discreti civeres aut separati leguntur. Et nihilominus denominatio Massæ candidæ invaluit. In breviario antiquo ecclesiæ Cæsaraugustanæ sic legitur: Et licet simul fuerint concremata (corpora martyrum ac corpora reorum), cœlesti virtute sunt ab invicem separata. Nam facta fuerunt omnia velut frumenti candida massa; quæ sic usque in præsens sunt appellata. Et deinde: Visunturque hodie martyrum candidi globi, nitorem sanguineum sacrarum victimarum aperte demonstrantes. Hic sane locus est exclamandi cum doctissimo Risco: Quid necesse est antiquis testimoniis comprobare rem quæ oculis aspicientibus manifesta est?
[12] [cum plurimis omnium ordinum] Historiæ Hispaniæ scriptores plerique Innumerabilium martyrum mentionem faciunt, collectosque martyrum cineres dicunt Massam candidam appellatos fuisse. Quos uti omnes citare supervacaneum duxi, sic aliquos in medium attulisse juvabit. Lucius Marinæus, Siculus [De rebus Hispaniæ, lib. V, p. 342.] : Congesta sunt igitur sanctorum corpora corporibus damnatorum et conjuncta. Quæ etsi simul concremata fuere, virtute tamen cœlesti sunt ab illis separata; quæ quidem fuerunt omnia facta veluti frumenti candida massa. Jo. Vasæus [Chronicon rerum Hispanicarum, ad annum D. 306.] : Postquam enim redacti fuerunt in cineres, repente sanctorum martyrum cineres apparuerunt nive candidiores, aliorum vero carbone quovis atriores. Præterea pluvia cœlitus dimissa reliquias sanctorum in massas candidas redegit, unde id nomen hodie quoque retinent. Ex Flore Sanctorum. Joannes Mariana [De rebus Hispaniæ, lib. IV, c. 12.] : Cineres in massas conglobati discretique ab aliis, Massa candida dicti sunt. Fr. Philippus de la Gandara [Palmas y triunfos eclesiasticos de Galicia, p. I, l. V, c. 15.] : Corpora acervata igne incenderunt et cineres congesserunt vento spargendos, ne dignoscerentur; sed miraculose conjuncti sunt in globos, et rore cœli coaluerunt: qui hodie adhuc Massa candida vocantur. Ambrosius de Morales [Loco supra cit.] : Successit insigne miraculum, cineres sanctorum, divino ministerio separatos coaluisse et formasse globos multo candidiores omnibus reliquis. Fr. Paulus a Sancto Nicolao, factum refert ex Vasæo [Antiguedades eclesiasticas de España, sec. IV, c. 12, ad an. Ch. 304, p. 333.] et paulo post “candidam massam” describit hoc modo [Ibid., p. 335.] : Primum … pietas collegit miraculosas massas per campos sparsas; quas desuper cœli attento oculo spectabant. Sunt unitæ uti petræ ex durissima et candidissima calce; quæ cum igne caritatis magis quam materiali unitæ fuerint, in levissimas petras obduruerunt. Franciscus de Padilla [Historia eclesiastica de España, sec. IV, p. 159.] iisdem fere verbis utitur quibus Ambrosius de Morales supra.
[13] [auctoribus,] Joannes Tamayo Salazar, licet in rebus antiquis referendis omni fere fide careat, quæ oculis vidit testetur. Sic autem loquitur [Martyrologium Hispanicum, tom. VI, p. 57.] : En sanctorum Acta martyrum Innumerabilium Cæsarau[gu]stanorum, quorum hodie massarum candidi globi, nitorem sanguineum sacrarum victimarum aperte demonstrantes ad oculum visuntur. P. Murillo in Histor. Cæsaraugustan. d. Tract. 2. p. 2. c. 33, sacrarium subterraneum in quo horum sanctorum cineres in globos candidos coagulatos * reconduntur mirifice describit, cui lectores meos * mittimus. Bivarius, quando ex se ipso loquitur fide dignissimus [In Fl. L. Dextri Chronicon, ad annum Ch. 300, comm. III, n. 12.] : Mirabili, inquit, Dei providentia effectum est ut cineres manserint candidiores nive; unde in globos collecti Massa candida appellari meruerunt.
[14] [sed recentem putamus] Habes itaque, benigne lector, testimonia historicorum ex omni hominum ordine collectorum, qui una voce sanctorum Innumerabilium martyrum cineres Massam candidam appellant. Recentioris ævi auctores sunt; nemo enim antiquorum sanctorum Innumerabilium cineres Massam candidam dixit. Quantum mihi per libros manuscriptos et impressos licuit, investigare conatus sum, sed (uti supra monui) ultra seculum XII hunc titulum massæ candidæ ascendere non vidi. Reperi eum in codice Parisino, in titulo scilicet Passionis, sed nequaquam in corpore. Hoc codice aut uno ex similibus exemplaribus usus est Vincentius Bellovacensis [Speculum Historiale, lib. XIII, c. 130.] , qui compendio suo (evidenter ex hisce Actis contracto) in fine addidit hos martyrum cineres ob maximam multitudinem Massam candidam vocari; quam notam et titulo addidit, ceterum satis negligenter apposito. Ex Vincentio Petrus de Natalibus [Lib. X, c. 17.] hausit, ut ipse fatetur, dicens: Qui propter eorum innumerabilem multitudinem Massa candida appellantur, ut dicit frater Vincentius. Rem itaque qua de quærimus, utrum Sanctorum Innumerabilium cineres Massa candida sint et dicantur, extra controversiam ponunt et scriptorum auctoritas et rei existentis perspicua oculis evidentia.
[15] [origine haud satis clara.] Quod si quis originem rei investiget, fortassis non adeo claram reperiet. Nam aliqui ex citatis auctoribus rem simpliciter asserunt: Candidam massam hisce cineribus nomen inditum esse; et qui reliquos tempore antecedit, Vincentius, ob innumerabilem multitudinem massam candidam appellari dixit. Ob multitudinem cinerum eosdem massam appellari intelligo, ob multitudinem non intelligo hanc massam dici candidam. Puto ergo Vincentium candoris hujus mirabilem originem non cognovisse, sed, quum omnes cineres candidos esse putaret, nihil in hac re mirabile agnoscens, nihil aliud intendisse quam explicationem denominationis Massæ. In compendio enim suo nihil de miraculosa discretione cinerum tangit, quam Actorum exemplaria cuncta quæ ad me pervenerunt ignorant, præter unam scriptiunculam, quam inter collectanea prædecessorum reperi, quæ unde sit ignoro. Communicabo tamen postea cum lectore, licet auctoritatis nullius esse judicem. Auctores qui, auctoritate breviarii Cæsaraugustani aut populari traditione nixi, miraculosam separationem et cœlitus inditam albedinem admittunt, quum tot seculorum intervallo a re gesta distent, erit forte qui cum Baronio contemnendos putet, et præsentem albedinem cinerum cum nitore aliquo subrubeo commode explicari existimet ex candida tot millium ossium favilla cum nigrescente cinere carnium commista, et fortassis calce admixta in globos congesta. Qui ita judicaret, hunc ego condemnare non ausim, quia ab una parte silentium Actorum non leve creat præjudicium et ab altera parte desunt argumenta quodvis dubium excludentia. Et sic intelligo quare doctissimus Gams et alii de illa stupenda albedine non agant. Fateor tamen me non sentire eadem. Ego traditionis Cæsaraugustanæ Ecclesiæ simplicem formam amplector, et credo corpora omnia simul cremata divino nutu sic separata fuisse, ut martyrum cineres velut frumenti candida massa in portiunculas conglobati fuerint, aliis vento spargendis remanentibus. Quæ reliqui auctores hisce addiderunt, nec rejicio nec amplector, ignoro scilicet. Ipsum nomen massæ candidæ ex Carthaginiensibus martyribus trecentis in vivam calcem missis derivari, tam notum est quam quod notissimum.
[Annotata]
* sic.
* sic.
§ III. De patria, tum de loco martyrii Innumerabilium martyrum.
[Innumerabilium patria est Cæsaraugusta;] Innumerabiles martyres cives esse Cæsaraugustanos, maxima omnium in præsenti causa auctoritas, ipsa scilicet Acta, affirmant; nec generali solummodo ratione rei narratæ, sed repitito civium nomine et plebis civitatis. In quibusdam enim Actorum exemplaribus leguntur sequentia: Peremit igitur iniquus judex terrenæ civitatis plebem innocentem, quam feliciter cum Christo semper regnaturam cœlesti dedicavit Hierusalem, in qua justorum animæ in manu Dei sunt et non tanget illos tormentum mortis. Exultet ergo egregia urbs Cæsaraugusta, quæ tot millia martyrum Domino protulit, eorumdem sanguine insigniter circumlita. In aliis vero sic: Væ tibi, minister diaboli, Daciane! Non sufficit ad augmentum tuorum scelerum innocentium civium vitam contra jura legum exstinguere, nisi hujus nefandi criminis causam in occisis addere procurares! Quid tibi profuit rabies tantarum crudelitatum? Peremisti terrenæ civitatis plebem innocentem, et dedicasti populum civitati magnæ Hierusalem. Si qua ergo fides Actorum, Cæsaraugustani cives sunt Martyres Innumerabiles, plebs civitatis Cæsaraugustanæ.
[17] [quod sine causa aliqui negarunt.] Putavit Baronius [Annales eccles., ad annum 303, num. 134.] , et cum Baronio Ferreras [Esp. Sagr., tom. cit., tr. 66, c. 10, n. 13.] plerosque christianos a Daciano ex aliis locis collectos Cæsaraugustam missos hac universali strage deletos, et hanc multitudinem constituere Innumerabiles. Sed hæc mihi videtur pura conjectura, nullo nec levissimo nixa fundamento, narrationi Actorum contraria potius quam consentanea. Potest quidem fieri aliquos in tanta multitudine affuisse christianos aliarum civitatum cives, permixtos civitatis civibus; sed nullis in Actis id scriptum est. Quare hanc opinionem relinquimus sub dubio, et toto animo consentimus Actorum scriptori exultabundo, et dicimus cum illo: Exultet ergo egregia urbs Cæsaraugustana, quæ tot millia martyrum Domino protulit, eorundem sanguine insigniter circumlita.
[18] [Palæstra circum muros Cæsaraugustæ,] Locus martyrii prope Cæsaraugustam fuit, ut patet ex Actis; sed non usque adeo certe patet, ut nulli controversiæ subjiciatur. Quatuor erant urbi Cæsaraugustanæ portæ, spectantes ad aquilorem et austrum, ad orientem et occidentem. Sunt qui arbitrentur ex quatuor portis egressos christianos, ex quatuor partibus circa muros fuisse occisos. Qui ita opinantur, testimonio nituntur Prudentii dicentis:
Omnibus postis sacer immolatus
Sanguis exclusit genus invidorum
Dæmonum, et nigras pepulit tenebras
Urbe piata.
Sed in Actis clare ac distincte porta exprimitur quæ egredientibus christianis fuit aperta: Reserantur illico eis portarum occidentalium claustra. Ingenue confiteor me nullam causam dubitandi habere. Nam Prudentius in ea stropha non præcise loquitur de martyribus quos Innumerabiles dicunt, sed de martyribus omnibus Cæsaraugustanis; et Acta tam clare loquuntur, ut clarius loqui nequeant. Quod vero plurali numero portæ occidentales dicuntur, non porta, mihi non sufficit, ut cum doctissimo Risco [España Sagrada, tom. XXX, pp. 314, 315.] existimem portas cccidentalem et meridionalem indicari. Potuit enim porta meridionalis deinceps Cinerea vocari, non quia per illam martyres egressi fuerunt, sed quia martyrum cineres per eam in civitatem translati sunt. Egressis christianis, omnes portæ obserantur, ne quis fugam capessens in civitatem redire possit. Postquam igitur christianorum catervæ ex urbe excessissent omnes ac clausæ portæ redeundi viam præclusissent, milites ex insidiis aggrediuntur totam illam promiscuam multitudinem virorum, mulierum, juvenum, virginum, puerorum ac puellarum. Facile est intelligere maximam illam turmam, quum insilientes ex improviso satellites vidissent, primos mactatos hostili gladio ordines, non substitisse loco sed in omnem partem fuga esse dilapsam. Fugientes circa muros urbis insecutæ militum turmæ, promiscua cæde mactaverunt; et ita potest ad litteram accipi totam urbem Cæsaraugustanam ab omni parte fuisse circumlitam sanguine christianorum martyrum, ita ut locus martyrii non tantum pars occidentalis suburbanæ regionis, sed tota sit regio quæ a muris Cæsaraugustanis extenditur: ita ut verissime scripsisse existimem Paulum a Sancto Nicolao, tunc Iberi flumen, tunc Guervæ fluenta copioso rubuisse sanguine. Nihil enim facilius est creditu quam plurimos natandi peritos per undas utriusque fluvii salutem quæsivisse atque a persequentibus militibus fuisse occisos in aquis.
[19] [et inde occidentem versus usque ad Agredam.] Nec tantum crediderim totam regionem quæ Cæsaraugustam circumdat martyrum sanguine immaduisse, sed agnosco a fide non esse alienum quod Ambrosius Morales, gravissimus auctor, narrat [Loc. cit., l. 10, c. 6.] multos christianos a Cæsaraugusta fugisse et fugiendo venisse Agredam, in conterminis Aragoniæ ac Navarræ sitam, ibique a sequentibus militibus deprehensos gladio periisse, eorumque martyrum nomine sacrum haberi campum, in quo hi martyres occisi esse traduntur, quorum memoriam ædificatum ibi templum conservat. Similia Tamayus in martyrologio suo scribit [Ad diem III Nov.] et in nota addit annua festa horum martyrum die 3 novembris agi. Clarissimus quoque Bivarius (cui extra falsorum Chronicorum causam plenam fidem adhibemus), de iisdem martyribus meminit, dicens [In F. L. Dextri Chronicon, ad annum 300, comm. III, n. 3.] : Sane apud Agredam, notissimum Hispaniæ oppidum, est in magna quadam veneratione ager quidam cum templo olim super eum erecto ob memoriam et cultum multorum sanctorum martyrum, inibi pro fidei christianæ defensione occisorum; et a re “Ager martyrum” nuncupatur. Et in indice rerum memorabilium, ad vocem Agredæ martyres, addit: Horum duo corpora sunt in cœnobio Huelgensium virginum, apud Burgos. Vocabatur alter eorum S. Hineus. — Cujus rei fides, ait Tamayus [Loc. supra cit.] , insueta viro prudentia, apud ipsum stet. Agredenses illi martyres confirmare possunt sententiam nostram Actis conformem, christianos omnes per occidentalem portam egressos fuisse. Nam e tanto numero egredientium priores turmæ longe præcesserunt postremas catervas; debuerunt tamen insidiantes milites impetum retardare, donec postremi exiissent: et sic primi magnum itineris spatium confecerant ante ultimorum egressum et trucidationis initium. Priores, audito tumultu et vociferatione accurrentium militum, re intellecta, properarunt occidentem versus, et sic prætermissi a militibus Agredam salvi advenerunt, et, præ magna multitudine in spatioso campo requiescentes, a persequentibus lictoribus inventi, dilati triumphi coronam adepti sunt. Hi ergo ad Innumerabiles martyres adjungendi essent; sed massæ sanctæ aut massæ candidæ vocari nequeunt. Latissime ergo patuit gloriosi hujus certaminis campus, et me judice locus martyrii non tantum urbis partem occidentalem sed totum circum muros ambitum complectitur. Plures fortassis trucidati per viam Cæsaraugusta Numantiam versus, qua itur Agredam, quam volunt tunc temporis Gracchurin dictam fuisse.
§ IV. De sepulcro Massæ sanctæ.
[Horum omnium reliquiæ conditæ fuerunt in puteo,] S. Isidorus, agens de civitate Cæsaraugustana [Isid., De Origin., lib. XV.] , præ ceteris Hispaniarum urbibus celebrat Cæsaraugustam, dicendo: Illustrior est, florens sanctorum martyrum sepulturis. Nullorum tamen martyrum sepultura splendidiore luce Augustam Cæsaris urbem circumdedit, quam Innumerabilium martyrum Candidæ massæ. Quorum gloriosorum heroum cineres florent ut lilia mixta rosis, vera lilia camporum et flores convallium, cœlestis Sponsi, cui effuso sanguine fidem probaverunt, splendidissimæ imagines. Quas utinam oculis usurpare liceret nobis, sicut usurpavere ii qui in Breviario Cæsaraugustano scripserunt: Visunturque hodie martyrum candidi globi, nitorem sanguineum sacrarum victimarum aperte demonstrantes. Hoc nostro tempore requiescunt Sanctæ massæ sive Massæ candidæ (utroque enim nomine Cæsaraugustani cives hodiedum pretiosum thesaurum designare pergunt) ad ædem Sanctæ Engratiæ, in medio templo, ubi puteus dictus Sanctarum massarum; in quo puteo repositi cineres resurrectionis triumphum expectant. Quæ sanctissimæ reliquiæ adhuc hodie magni habentur a populo Cæsaraugustano,quorum pietas et religio cultu publico et privato sanctas massas veneratur; eorumque martyrum festus dies sub ritu primæ classis in ea urbe peragitur, quemadmodum ad me scripsit R. P. Josephus Videllet e Soc. Jesu, Cæsaraugustani collegii Societatis Jesu rector.
[21] [de quo agitur in Actorum exemplari Duaceno;] Ejusdem putei mentionem primam factam inveni in exemplari Actorum e codice Duaceno, ubi sequentia in fine Actorum addita leguntur: Peracto igitur tanto scelere, pauci christiani, qui in vicinis remanserant locis, timentes ne, sicut pretiosi martyris Vincentii corpus perfidus Dacianus demergi fecerat in mari, ita horum quoque martyrum cineres in flumine Hibero quod Cæsaraugustæ adjacet civitati, juberet dispergi, nocte venientes, in puteo quem ibi (sicut credimus) Dei nutu paratum invenerunt, eosdem cineres aggregarunt; osque putei obserantes, recesserunt. Ubi vero pax est data Ecclesiæ, christiani in eodem loco in honore eorum basilicam construxerunt, quam primo quidem “Sancta sanctorum” appellaverunt, nunc autem nominatur “Ad sanctas massas.” In eadem basilica est ille puteus, in quo repositi sunt cineres eorum, et super os putei nunc est altare constructum, ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi etc. Ita in codice Duaceno seculi XIII aut XIV.
[22] [ubi quoque ecclesiæ fit mentio] In eodem quoque exemplari, leguntur ista: Aulam denique ob eorum honorem in eodem loco omnipotenti Deo consecramus, et quorum nomen tua sævities funditus voluit extirpare, christianorum populus tripudiando non cessat eorum se festis gaudiis associare. In exemplari quod Matrito ad Papebrochium misit Joannes Lucas Cortes, idem paulo aliter: Aulam denique ob sanctorum honorem omnipotenti Deo consecravimus, ut quibus tua sævities nomen funditus maluit stirpare, christianorum populus tripudiando non [de]sinat eorum festis gaudiis associari. Hæc verba spectare videntur ecclesiam supra sepulcrum Massæ sanctæ ædificatam a sancto Braulione, cujus memoria, ait Risco, perseverat in turre antiqua lapidea, sancti Braulionis nomine insignita, quippe quam ædificaverit una cum ecclesia postea sanctæ Engratiæ dicta [España Sagrada, tom. XXX, tract. 66, c. 7, n. 24.] . Putaverim tamen S. Braulioni sarta tecta potius ecclesiæ hujus quam primam constructionem deberi; vix enim credi potest locum tam celebrem usque ad Braulionem mansisse sine sacro martyrum templo; aut eum vetere destructo novum erexisse ædificium.
[23] [cujus titulus varius: Sancta Sanctorum,] Primitivum templum (sive illa quædam crypta subterranea fuit, sive exiguum aliquod martyrium) dictum videtur fuisse Sancta Sanctorum. Sic Bivarius ex titulo Passionis Innumerabilium martyrum quam legisse se dicit in codice magno pervetusto conservato Toleti in conventu S. Bernardi extra muros. Titulus erat hic: Passio sanctorum martyrum Innumerabilium, quorum corpora sunt ante ecclesiam quæ dicitur “Sancta sanctorum” sub Daciano præside. Initium erat: Priscorum mundialium gesta virorum. Eamdem Passionem cum titulo ego reperi Parisiis in Bibliotheca nationali, Lat. novæ acquisitionis n. 2179; codex mihi videbatur esse scriptus seculo XII. Titulus est hic: Passio sanctorum martyrum Innumerabilium Cæsaraugustanorum quorum corpora sunt ante ecclesiam quæ nuncupatur “Sancta sanctorum,” qui passi sunt sub Datiano præside pro Domino nostro J. C. Hic codex e quo Passionem ss. martyrum nostrorum descripsi, olim fuit Sancti Dominici de Silos. Habemus ergo duo codices scriptos in Hispania qui testantur ecclesiæ Massæ candidæ nomen fuisse Sancta sanctorum. Et hæc est causa cur non audeam cl. Risco consentire hanc appellationem in dubium vocanti [Ibid., c. 10, n. 16.] .
[24] [Massæ sanctæ] Neque ego video quid huic denominationi antiquæ officiat concilium Jaccense celebratum anno 1060, præside Austindo, Auxitano archiepiscopo. Potest concilium hanc ecclesiam vocare ecclesiam Massarum, et nihilominus verum esse eamdem ecclesiam vocitatam fuisse Sancta sanctorum, et utroque nomine fuisse designatam. Seculo XII, anno scilicet 1121, Domino Petro Librana, episcopo Cæsaraugustano, dicitur in charta donationis quam citat Risco: Donativum sanctæ Massæ et S. Ægidii, quod hac eadem consideratione rex Alphonsus concilio * episcoporum et sui regni procerum eidem fecit [Esp. Sagr., loc. cit.] . Et anno 1158 Adrianus papa IV in bulla confirmationis jurium D. Petri episcopi Cæsaraugustani [Ibid.] eamdem ecclesiam eodem titulo insignit: In quibus hæc propriis duximus exprimenda vocabulis … ecclesiam sanctæ Mariæ quæ est infra muros civitatis, … quidquid juris habes in ecclesiam Sanctarum Massarum. Vides ergo eodem seculo XII utrumque titulum huic ecclesiæ tribui. Quod vero in utroque Passionis titulo dicuntur corpora esse ante ecclesiam quæ nuncupatur Sancta sanctorum, et non in ecclesia, mirum suspicionem falsitatis doctissimo Risco movisse. Si enim ea res tam insolita et a communi more aliena habenda est, tanto major ratio est credendi eam non fuisse fictam ab scriptore Passionum, sed ab ipso sic inventam fideliter fuisse posteris transmissam. Non enim solent homines in rebus parvi aut nullius momenti incredibilia fingere.
[25] [et fortassis Massa Candida,] Quid si posteriore tempore adhuc designata fuerit hæc ecclesia eodem sub titulo? In codice Duaceno seculi XIII vel XIV lego sequentia, quæ liti dirimendæ videri possunt satis idonea: Ubi vero pax est data Ecclesiæ, christiani in eodem loco in honore eorum basilicam construxerunt, quam primo quidem Sancta sanctorum appellaverunt, nunc autem nominatur Ad sanctas massas. Opinor ego primo quidem constructam fuisse, uti supra dixi, parvam cryptam et juxta illam aliquod martyrium sive basilicam. Propter insignem loci sanctitatem tot millium martyrum reliquiis consecrati, nomen Sancta sanctorum datum fuerit. Postea a S. Braulione ampliorem in formam basilica restaurata, nomen Sanctarum massanum cœperit habere, perseverante nihilominus prioris tituli vocabulo, cui Massæ candidæ titulus fortassis erit adjungendus.
[26] [et tandem Sanctæ Engratiæ.] Tempore dominationis Maurorum hæc ecclesia Sanctarum massarum catholicis fuit relicta ad officia religionis suæ ibidem exercenda, et subjecta sedi episcopali Huescæ sive Oscæ, quæ erat constituta Jaccæ [Esp. Sagr., tom. cit., n. 19.] . In ea ecclesia christiani reliquias absconderunt pretiosissimas prope puteum Sanctarum massarum, marmoreis tumulis inclusas, in primitiva opinor crypta; qua deinde completa, sancti thesauri Mauros latuerunt, sacerdotibus loci notitiam accurate conservantibus. Quum autem anno 1389 templum esset reædificandum, effossa humo, detectæ sunt sacræ reliquiæ sanctæ Engratiæ ac sancti Luperci, nominibus in marmore loculorum incisis. Inventæ sunt pariter reliquiæ sanctorum XVII sociorum sancti Luperci, ac tandem multæ arcæ plenæ cineribus, ossibus ac massis sanctis, puteus plenus sacris reliquiis. Exinde tanta fuit civium lætitia ex repertis sanctæ Engratiæ reliquiis, ut ipse titulus Sanctarum Massarum fuerit abolitus et ei substitutus titulus sanctæ Engratiæ, qui ad hodiernum diem permansit. Nostrum non est hic sanctissimum locum illum fusiore stylo describere. Qui plura cupit adeat Actorum Sanctorum Aprilis tomum II, ad diem 16, ubi Godefridus Henschenius Acta S. Engratiæ tractavit, et citatos ibi auctores Martinum Carillum in Vita S. Valerii, et Didacum Murillo in tractatu de Excellentiis Cæsaraugustanis, c. 33, vel etiam Hispaniæ Sacræ tom. XXX, tract. 66, c. 10, num. 19 – 24 et auctores ibi citatos, scilicet præter Carillum et Murillo, P. Siguensam et Joannem Ludovicum Lopez.
[27] [Cui adjunctum monasterium, quod cum ecclesia destructum fuit, et iterum reædificatum.] Anno tandem 1459 Joannes II, Aragoniæ rex, recuperata non sine miraculo sanitate ad Sanctæ Engratiæ, grati animi causa ædificare statuit splendidissimum monasterium, huic ecclesiæ conterminum, obtulitque Patribus Hieronymianis. Tandem post multorum annorum longissimas moras, anno 1493, viginti quatuor religiosi divinum officium in novo conventu celebrarunt. Dein tota fundatio absoluta fuit ab imperatore Carolo V, anno 1516. De tota illa fundationis historia legi possunt plura apud Risco eodem loco, et apud auctores citatos ibidem, scilicet dictum P. Siguensam in tom. III Historiæ sui Ordinis, et P. Leon. Benedict. Marton in libro quem scripsit de Sanctuario S. Engratiæ. Monasterium atque ecclesia Sanctæ Engratiæ, ædificia firmissima, in parte urbis eminenti sita, ac proinde universæ Cæsaraugustæ dominantia, annis 1808 et 1809 urbem obsidentibus Gallis, tormentis bellicis pro scopo erant, et defensoribus urbis pro fortissimo munimento; unde ex iis locis acerrime pugnatum fuit. Ecclesiam ac monasterium Sanctæ Engratiæ Galli anno 1808, die 14 augusti, accenso pyrio pulvere disrupta destruxerunt. Sola ecclesia subterranea sanctorum martyrum servata fuit. Hieronymitani anno 1819 piorum hominum eleemosynis ecclesiam denuo instaurarunt; sed anno 1835 suppressis per universam Hispaniam monasteriis et ipsi expulsi sunt [Gams, Kirchengeschichte von Spanien, tom. I, l. IV, c. 6.] . In ecclesia tamen S. Engratiæ, ubi reconditæ sanctorum Innumerabilium martyrum candidæ ac sanctæ massæ perpetuus fons gratiarum ac præsentis auxilii existunt, florere pergit Cæsaraugustanorum pietas ac tenerrima devotio erga sanctos cives, gloriosos Christi martyres ac civitatis invictissimos defensores.
[Annotatum]
* sic.
PASSIO SS. MARTYRUM INNUMERABILIUM CÆSARAUGUSTANORUM.
Martyres innumerabiles Cæsaraugustæ in Hispania (SS.)
BHL Number: 1504
EX MSS.
[Præfatio]
Passionis sanctorum Innumerabilium martyrum duo exemplaria edimus ex codicibus manuscriptis. Duo exemplaria olim Papebrochius ad diem 16 aprilis ediderat: Longipontano ex codice unum [Acta SS., t. II Aprilis, p. 409.] , ex codice quodam Hispanico alterum; hoc multo longius ac melius priore illo. Quod ipse Papebrochius libenter agnoscens, transmissum ex Hispania exemplar Appendici tomi II Aprilis inseruit [P. 960.] . Nos quoque simile exemplar ex codice Hispanico a nobis descriptum imprimendum curamus e regione Passionis quam ex quatuordecim codicibus manuscriptis, Gallicis scilicet et Belgicis, inter se collatis edimus. Textum Passionis cum quo reliquorum codicum textum contulimus, ex codice Telleriano-Remensi seculi X desumpsimus. Codicem hunc numero 1 insignimus; cui fere ad verbum conveniunt codices insigniti numeris 2, 3, 4, 6, 10: e quibus vix aliquas variantes lectiones annotavimus. Plurimum discrepat codex n° 7, qui ad exemplar Hispanicum propius accedit. In fine præsertim codices 7, 8, 12 et 13 reliquis multo abundantiores sunt, non tantum verbis etsententiis, sed etiam rebus. Quorum additamenta separatim inter se contulimus, varietate lectionis annotata.
Series codicum est hæc: Codex Parisinus, e bibliotheca Nationali, membraneus, folio magno, Novæ acquisitionis latinæ n. 2179. Fuit monasterii S. Dominici de Silos in Hispania; seculi XII. — 1. Codex Parisinus, e bibliotheca Nationali, membraneus, folio parvo, seculi X, n. 5568 (Telleriano-Remensis). Fuit bibliothecæ S. Amandi in Pabulo. — 2. Parisinus, e bibliotheca Nationali, membraneus, folio maximo, seculi XI, n. 5808. — 3. Parisinus, e bibliotheca Nationali, membraneus, folio magno, seculi XII, n. 17005. — 4. Parisinus, e bibliotheca Nationali, membraneus, folio magno, seculi XII, n. 16734. — 5. Tricassinus, e bibliotheca publica, membraneus, folio magno, seculi XII, n. 7. — 6. Bruxellensis, e bibliotheca Regia, membraneus, folio magno, seculi XII, n. 9289. — 7. Bruxellensis, e bibliotheca Regia, membraneus, folio magno, seculi XII, n. 9119. — 8. Bruxellensis, e bibliotheca Regia, membraneus, folio maximo, seculi XIII, n. 7460. Fuit olim Vallicellensis. — 9. Montispessulanensis, e bibliotheca Scholæ Medicinæ, membraneus, folio maximo, seculi XII vel XIII, n. 30. — 10. Parisinus, e bibliotheca Nationali, membraneus, folio magno, seculi XIII, n. 11758. — 11. Trevirensis (olim S. Maximini apud Treviros, nunc civis cujusdam Trevirensis), membraneus, folio magno, seculi XIV. — 12. Duacenus, e bibliotheca publica, membraneus, folio magno, seculi XIII vel XIV. — 13. Audomarensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio maximo, seculi XIII. — 14. Leodiensis, e bibliotheca publica, seculi XIV, n. 58.
Ex codice Telleriano-Remensi seculi X, nunc bibl. Nationalis Paris. n. 5568.
Passio innumerabilium Sanctorum quæ colitur tertio die mensis Novembris
[Passio innumerabilium martyrum qui Sancta Massa nuncupati sunt, quæ
colitur tertio die mensis Novembris 2; Incipit prologus in passione
sanctorum (passionem sanctorum martyrum 11) qui nuncupantur Massa
Candida. Celebratur IX Kal. Sept. 3, 11; Incipit prologus in passione
sanctorum innumerabilium martyrum 8.] .
[More antiguorum suos heroes laudantium,] Priscorum mundalium [mundialium 2, 3, 8, 12, 13, 14.] gesta virorum quorum obstinatio extitit irrumpere acies bellatorum tectaque vel claustra domorum, cruoremque effundere innoxium suarum rite servantium jura terrarum, non solum Græcorum gymnasia concrepant philosophorum, sed etiam ethnicorum studia personant Latinorum. Celebritatem quippe nominis eorum tam monimenta historiarum quam etiam libri concinunt [continent 11.] poetarum. Et [(et-apices) deest in 3, 5, 9.] hæc materies ne forte peritura foret temporum prolixitate, tabulis diversorum metallorum sculptos impresserunt apices, ut eorum triumphalia gesta scriptis transmitterent legenda futuris generationibus, ne ipsorum memoria funditus interiret, quos in labenti seculo dilexerant.
[2] [Christi milites celebramus.] Itaque si [deest in 3, 8, 9, 12, 14.] sacrilegi homines talibus oraculis suorum civium gesta conscripserunt, ut post eorum mortem quibusdam consolationis fungerentur auspiciis, quid nos oportet agere christianos, nisi ut militum Christi victorias, ad laudem imperatoris nostri, digno laudis honore [(digno-honore) devote laudis digno honore 14.] comprehendamus, qui milites suos triumphali vexillo perarmavit, ut fortiter dimicarent et vincerent [(ut-vincerent) om. 14.] . Resonent ergo cordium nostrorum organa modulatis vocibus mirifica eorum certamina [cerimonia 8.] , quatinus dum passionibus eorumdem compatiendo adjungimur, meritis ipsorum Christo [om. 14.] Domino adjuvante in mansionibus æternis associari mereamur. Nunc igitur ordinem cœptæ narrationis prosequentes, ad ea gressum propere extendamus quæ priscorum fama [(p. f.) f. p. 14.] atque relatione ethnicorum ad nos usque delata sunt a.
[3] [Temporibus Diocletiani et Maximiani persecutio in christianos desæviit, Daciano Hispaniis præside dato;] Temporibus [igitur add. 14.] Diocletiani et Maximiani imperatorum in mundi ambitu [(in m. a.) per totum (omnem 14) m. (orbis terræ 14) ambitum 7, 14.] sacrilega [sacrilegarum 7.] eorum [institutionum 7.] jussa mandarunt [mandata sunt 3, 5; manarunt 6; manebant 7; mandaverunt 11, 12, 13; mandabant 14.] , ut conventus omnium christianorum non solum ex urbibus pelleretur [pellerentur 5, 7, 9, 14.] , sed licentia [licentiam 7.] quisque persecutorum [om. 7.] potiretur eorum vitam insequendo [persequendo 7.] necare. Primo [(Primo-suis) om. 7.] quidem ut multis blanditiis ac persuasionibus eorumdem mentium intentionem ad culturas dæmonum inclinarent ac deinde, si nollent imperialia jussa complere [implere 11.] , ut [et 14.] diis ceremonias [om. 6.] immolarent, christiani nominis religionem funditus exstirparent cum sectatoribus suis [(s. s.) suis sect. 11.] . Illico turmæ [turba 2, 11, 13; turma 7, 14; turbæ 8, 12.] satellitum implent [implet 2, 11.] principum feralium jussa [implet 2, 11.] , ex officiis diabolicis [diaboli 7.] assumpta [accepta 2.] . Percurrunt [Præcurrunt 2.] apparitorum sævientium ministri [turmæ 7.] totius [omnis 14.] orbis spatia [spatio 3, 5.] , veluti leonum catuli inediæ necessitate coacti [(veluti-coacti) om. 7.] , sanctorumque martyrum corpora laniando [laniendo 8.] corrumpunt [decerpunt 7.] . Sed [(Sed-accrescebat) om. 7.] quo atrocius eorum impietas sæviebat, eo militum Christi religio ardentius accrescebat. Inter quos quidam eorum [eorum om. 7.] signifer, cunctis [ceteris 14.] admodum pestilentior [ceteris add. 7.] , profanæ ac sacrilegæ mentis Dacianus, ab eisdem impiissimis imperatoribus [(i. i.) imper. impiiss. 7.] ut [mittitur ut 7.] in [om. 14.] Hispanias proficisceretur [(prof.- rabiem) om. 7.] præsidis nomen indeptus est, quo mentis suæ rabiem erga membra Christi ferocius ostenderet [(f. o.) ferociore rabie desæviret 7.] .
[4] [qui, dæmoniis serviens, plures martyres fecit.] Cum [(cum- officiis) om. 7.] igitur Hispaniæ [imphanias 2.] provinciam properans [(p.p.) properans provinciam 12.] attigisset, immanitatis ejus sævities [sævitia 6.] latere non potuit; sed, accensa infaustæ crudelitatis sua [suæ 14.] acerbitate, velut leo rabidus [rapidus 5, 6, 9.] cœpit christianos perquirere eorumque corpora cruentis dentibus discerpere. Sed omnipotentis Dei actum est providentia [(a. e. p.) provid. actum est 8, 12, 13.] ut plurimi christianorum in locis opportunis quædam haberent domicilia [(h. d.) domicilia haberent 11.] quo [ubi 8.] sacras Deo immolarent hostias, quorum intercessione tuebantur fideles quique qui in oppidis morabantur [(quique-morabantur) ubique in opp. commorabantur 11.] . Ipse vero Dacianus [Diocletianus 2.] dæmoniis [diis 11.] libamina non desinebat, utpote perfidus, offerre in urbibus quibus deveniebat. Cumque [Cum 5.] his [hisque 5; om. 11.] sacrilegis [officiis 5; sacrilegiis 11.] fungeretur [om. 5, 9.] officiis [sacrilegis 5.] , Cæsaraugustam [Cæsaraugustanam 8, 13, 14.] aggrediens [ingressus 8; ingressus est 12, 13; ingrediens 11.] civitatem, diabolico armatus [perarmatus 7, 12, 13.] spiritu, insignem [insignum 11; insignemque 12.] triumphatorem et [(t. et) triumph. nobis sanctum 7.] gloriosum martyrem [Christi add. 14; nobis dedit add. 12.] Vincentium b nobis dedicavit [(n. d.) om. 7.] . Qui de [om. 8, 12, 13; documento 6.] beatissimæ prædicationis apice non solum eamdem urbem [(e. u.) urbem in qua archidiaconus exstiterat 12, 13.] , sed etiam Valentiam civitatem corporis sui illustratione decoravit [(de beatissimæ-decoravit) passione sua non solum præfatam urbem Cæsaraugustam, in qua archidiaconus exstiterat, sed etiam Valentiam decoravit 7.] . Nam [(Nam-angelorum) om. 7.] hunc iniquissimus judex Dacianus [Diocletianus 2.] inibi coram se adduci præcipiens, diversis moliebatur blanditiis ad suorum inflectere culturam deorum. Cujus vanissimis persuasionibus cum nullo modo assentiretur [assisteret 4; assentiret 5, 6, 9, 11, 12, 13, 14.] , duris [diris 11.] eum pœnarum suppliciis macerari atque immanissimis tormentorum cruciatibus [tormentis 11.] affici præcepit. Sed inclitus martyr Domini, succensus igne divini amoris, constanter sustinuit supplicia passionis, ita ut per immanitatem tormentorum pervenire meruerit ad societatem angelorum. Post cujus necem effudit [(necem effudit) martyrium idem Dacianus Cæsaraugustam regressus 7.] innocentem sanguinem [(i. s.) om. 7; sanguinem innocentem 6, 11.] illustrium [illustrissimorum 3.] virorum decem et octo, vesanæ crudelitatis [(v. s.) vesana crudelitate 7.] aspiratione perculsus [(a. p.) effudit sanguinem innocentem 7.] , scilicet c Quintiliani, Cassiani [om. 11.] , Matutini [Maturini 6.] , Publii, Urbani, Martialis, Fausti, Successi, Felicis, Januarii, Primitivi, Evoti, Cæciliani, Optati, Frontonis [Frotonis 5, 9.] , Luperci, Apodimi [Apodemi 5, 14; Apodini 11; Apodemii 7, 8, 12, 13.] et Julii: addens etiam [om. 11.] huic copioso martyrio [martyrum numero 7, 8, 12, 13.] sacram Dei virginem [(D. v.) virginem Dei 11.] Engratiam [O ingratiam vel Mingratiam 11; in 6 superscriptum est vel Eulaliam.] d, porpureo [purpurei 7.] sanguinis sui rore conspersam.
[5] [Et quum christianos vi flectere non posset, ad fraudem confugit, mandatque] Cum [(Cum-funderent) Sed cum videret omnes ardenti animo ad passionem quasi ad epulas convolare 7.] ergo sanctam [om. 14.] eorum devotionem Christo dedicatam Dacianus vincere nequisset ne pro amore æterni regis proprium [sanguinem suum 6.] libenter [om. 14; sanguinem 5, 9.] sanguinem [libenter 5, 9; om. 6.] funderent, ad aliarum argumenta artium [(a. a.) artium argumenta 7.] consulem [consentaneum 14.] suum diabolus perarmavit [(consulem-perarmavit) se convertit 6.] . Denique advocatis [convocatis 7.] callidus serpens [(c. s.) om. 7.] suorum [om. 14.] satellitum turbis [turmis 14.] , his verbis sui cordis propalabat [propalavit 5, 9.] insaniam [(his-insaniam) om. 7.] . Nihil, inquit, o milites principum nostrorum, in hac certaminis acie laborando [certando 11.] proficimus [proficere 11.] , nec fortitudinem christianorum [christianarum 9; mentium 6.] mentium [christianorum 6.] ad deorum nostrorum [om. 14.] culturam inflectere possumus: quia [et 7; quod 14.] dum cupimus eos atrocius sæviendo vincere, eorum victoriis affatim deservimus. Sit itaque [(Sit itaque) Sic itaque sit 3, 5, 7.] occultum dispositionis [nostræ 7; disputationis 11.] nostræ [dispositionis 7; om. 14.] consilium, nullusque [nullus 7; ut nullus 5, 9.] vestrum [eorum 2, 3; vestrorum 5, 6, 11 – 14.] proditor [sit add. 7; (loco prod. aut prop.) propalam 6.] aut propalator existat [om. 7.] , ne forte quisquam eorum consilii [(c. n. a. d.) a. c. n. d. 14.] nostri audiat decretum [(ne-decretum) nec quisquam vel serotinum consilii nostri agnoscat depositum 7.] . Hæc [(Hæc-innum.) Innumerabilis hæc multitudo christianorum 7.] enim multitudo christianorum innumerabilium quæ hujus civitatis [Cæsaraugustæ add. 9, 12, 13.] ambitu [(a. c.) continetur ambitu 14.] continetur [continentur 5.] , consilio potius clandestino quam virtutis, ut autumo [(ut a.) om. 7.] , atrocitate perimenda est. Quibus si [Nam cum eis 7; si om. 11.] singillatim [sigillatim 11.] pro deorum nostrorum culturis tormentorum genera inferre decernimus [decrevimus 11; decreverimus 14.] , dum [om. 7.] intentionem [quidem add. 7.] cordis eorum vincere nequimus, nobis potius quam illis periculosum exitium procuramus [(nobis-procurandus) nos ipsi e contrario ab eis vinci erubescimus.] .
[6] [ut christiani ex urbe eliciantur, dien per fraudem occidendi.] Sed [om. 7.] percurrant [præcurrant 6, 8; itaque add. 7.] officia præconum totius spatium civitatis [et add. 8, 13, 14.] , ut [(ut-voluntas) clamantium ut omnes christiani ex hac urbe egrediantur et quocumque extra urbem voluerint concessa libertate remaneant et legi suæ deserviant 7.] multitudo eorum, quæ parietibus ædificiorum [om. 11.] occultatur, ab hac urbe quantocius propellatur, quasi concessam habeant licentiam uti legibus suis et commanendi [utique add. 11.] ubicumque eorum extiterit voluntas. Ita ut nullus religionis [ex religione 7.] eorum [(r. e.) e. r. 11.] , a dominis usque ad servos, infra hujus urbis mœnia [(h. u. m.) m. u. 11.] repperiatur [repperiantur 5; repperiuntur 11; qui add. 6.] nostro sociandus [non societur 6; consociandus 12, 13.] contubernio [(a-contubernio) intra urbem remaneat 7.] . Vos vero [denique 7.] , commilitones nostri, ex armamentariis [armentariis 9; armamentoriis 11.] publicis arma proferentes [proferte 7.] , abditorum [(abditorum-occupate) ensibus bisacutis introrsum compages lumborum astringite 7; (pro abditorum) arbitror 11.] latibula locorum quantocius occupate [deest in 11.] et, contra inermem hostem bellaturi, ex [om. 11.] locis occultis subito prosilientes, eorum multitudinem certatim obruere festinate [et quoscumque reppereretis acutis ensibus obstruncate add. 7.] . Nos autem [igitur 7.] portarum omnium aditus obserari [observari 11, 12.] præcipiemus, ut, si fortasse [forte 5, 9.] quisquam [(f. q.) quis fortasse 11.] mucronis aciem fugiens [(a. f.) fugere volens aciem 7.] redire ad civitatem voluerit [tentaverit 7.] , omnia obstrusa [obserata 7.] repperiat [reperiens 7.] intrandi loca [(i. l.) deest in 7.] , gladio nihilominus perimendus [perimatur, qui ante ensem extiterit fugitivus 7.] . Ut quos [(Ut q.) Quia ergo eos 7.] ad deorum nostrorum nequimus inclinare [inflectere 7.] cultum, nullus [(nullus-malunt) nullusque qui crucifixum colere maluerit 5.] eorum [deest in 3, 9.] qui crucifixum colere malunt [maluit 3,9, 11 – 14; malint 6.] impunitus supersit [(nullus-supersit) saltem hoc faciamus, ut eorum qui Christo credere malunt, supersit nullus qui remaneat inultus 7.] .
[7] [Egrediendi libertate proposita, christiani exeunt.] Itaque [om. 7; Tandem 14.] percurrunt [ilico add. 7.] satellitum [(satellitum-suarum) præcones media totius civitatis; raucisona voce conclamant edicta Daciani præsidis 7.] turmæ [(s. t.) turmæ 8, 13; turbæ satellitum 12; s. turbæ 11.] totius civitatis hospitia, præconia [præconiaria 3, 5, 13; præcona 8, 12; præ conis 6.] voce concrepantes ut cuncti extra civitatem prodirent, scientes sibi procul dubio adtributam esse licentiam servare jura legum suarum [(j. l. s.) l. s. 11.] . Reserantur illico [om. 7, 14.] eis [om. 7, 14.] portarum occidentalium claustra, gaudetque [gaudensque 7.] turba [turma 7.] piorum [om. 11.] utriusque sexus. Exeunt [(exeunt-siquidem ut) senes vacillantia membra tremulis manibus baculis sustentare festinant, ne forte suorum relinquantur solatio catholicorum; multitudo adolescentium et juvenum suarum sponte relinquunt aperta claustra domorum; mulierum quoque sexus infirmior, fortiores animo quam imbecillitate corporum, properat cum vagientium turbis infantium ac servulorum prostrepentium, ita ut crederes otius civitatis funditus migrare populum ad furentis seculi spectaculum sicut 7. In 14 ordo narrationis non invertitur ut in 7; sed post christianorum, sic pergit: Multitudo scilicet juvenum vel adolescentium, suarum relinquentes sponte aperta claustra domorum; senum quoque longævitate temporum veneranda canities, vacillantia membra baculis sustentantes, eosdem prosequebantur, ne suorum relinqueretur solatio catholicorum; mulierum etiam sexus, natura quidem infirmior sed animo robustiores, una cum turmis infantium atque servulorum præstrepentium idem non tardat alacriter insequi iter procedentium; ita ut crederes funditus migrare totius civitatis populum. Inerat itaque cunctis gentibus non modica ammiratio in egressione tantorum populorum, exultantibus angelorum nihilominus catervis in devotione processionis eorum nec non professionis.] ergo catervatim agmina christianorum, multitudo scilicet juvenum vel adolescentum, relinquentes sponte aperta suarum claustra domorum; senum quoque longævitate temporum veneranda canities [(v. c.) canities veneranda 11.] , vacillantia membra [(v. m.) vacillanti membrorum 11.] baculis sustentans, eosdem prosequebatur, ne [a add. 6.] suorum relinqueretur [(sustentans-relinqueretur) om. 9.] solatio catholicorum. Mulierum etiam sexus, natura quidem infirmus sed animo robustior, una cum turmis infantum atque servulorum, idem non tardat alacriter insequi iter, ita ut crederes funditus migrare totius civitatis populum [(c. p.) populum civitatis 11.] . Inerat itaque cunctis gentilibus non modica admiratio in egressione tantorum populorum [om. 11.] , exultantibus nihilominus angelorum catervis in devotione professionis [profectionis 12.] eorum. Siquidem, ut ait egregius prædicator, spectaculum facti sunt [sumus 3, 5, 7, 8, 9, 12, 13; erant 11.] huic [om. 8, 9.] mundo [et add. 5, 8, 9, 13, 14.] , angelis et hominibus. Quid multa? exiit omnis turba christianorum, lætantium ac [atque 11.] psallentium consona voce [(ac-voce) videlicet et cantantium 7.] : Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonæ voluntatis.
[8] [Egressi, clausis portis, occiduntur; corpora occisorum cum reorum corporibus cremantur:] Obserantur [Itaque obs. 7.] post [(post-inveniret) ex officio impietatis totius portæ civitatis, ne quisquam eorum reperiret ingressum pietatis 7.] hæc omnes [om. 6.] ab officiariis [omnes add. 6.] portæ civitatis, ne quisquam eorum ad eam [eas 14.] regrediendi aditum inveniret. Ex occultis [locis add. 7.] ilico [subito 7.] prosiliunt locis [om. 7.] armatorum cunei [(a. c.) c. a. 7, 14.] , irruentes in [(irr. in) funestis ensibus impetunt 7.] turbas fidelium [christianorum 7.] cum [(cum f. e.) om. 7.] funestis ensibus [sensibus 8, 13; armis ensium 6, 11.] , et veluti copiam magnæ multitudinis agnorum, ita prosternunt non resistentes sibi [(r. s.) resistentium corpora catholicorum 7.] . Insanientes [(Insanientes-Dacianus) Madefacti sunt dæmonum spiculatores sanguine innocentium, grassantur cadaveribus mortuorum, et nec sic quoque satiantur crudelitate multimoda defunctorum. Tunc feralis ille ac tortuosissimus draco Dacianus præses 7.] quippe spiculatores, ut ita dicatur, dæmonum, in cadaveribus mortuorum, cruentabantur sanguine innocentum [innocentium 11.] ; nec sic quoque satiantur multimoda [multitudine 11.] nece [om. 11.] defunctorum [sanctorum nece 11; def. multimoda 14.] . Denique ille feralis atque crudelissimus præses Datianus præcepit multitudini paganorum [populorum 6.] , ut [om. 11.] ante totius civitatis conspectum congesta in [(in-occisorum) ignibus traderent corpora occisorum 7.] unum corpora [ut add. 11.] ignibus traderent [traderentur 8.] occisorum [(i. t. o.) occisorum ignibus traderent 12.] . Et ne fortasse quisquam [quisque procul aut prope 7.] christianorum [om. 7.] , inlatibulis situs [suis 12; christianorum add. 7.] , sibimet raperet cineres [sanctorum add. 7.] martyrum, jussit [(jussit usque ad finem num. lectio 7 ut in cod. S. Dominici de Silos.] produci propere a [e 12.] carceribus diversorum criminum reos, eorumque capitibus amputatis [(e. c. a.) amputatisque cap. 14.] infausta cadavera [eorum add. 14.] sanctorum corporibus associari atque simul [(a. s.) simulque 8, 9.] exuri e. Concremantur itaque venusta corpora [piorum add. 14.] martyrum cum latronum atque sceleratorum corporibus [cadaveribus 14.] : Capitis scilicet nostri, veri Dei [deest in 3.] et hominis, exemplum imitando, qui inter duos latrones pro nostra salute noscitur crucifixus, tribuens justis paradisi gaudia [(p. g.) gaudia paradisi 5.] , impiis vero meritorum supplicia numquam finienda.
[9] [et sic iniquus judex christianos cœlo inseruit.] Peremit [Codices 7, 8, 12, 13 recedunt a reliquis; textum 12 hic referimus cum variantibus lectionibus 7, 8, 13: Væ tibi, minister diaboli Datiane! non sufficit ad augmentum (augmentorum 8) tuorum scelerum innocentium civium vitam contra jura legum extinguere, nisi hujus nefandi criminis causam in occisis addere procurares? Quid tibi profuit rabies tantarum crudelitatum? Peremisti terrenæ civitatis plebem innocentem, et dedicasti populum civitati (civitatis 7, 8) nostræ Hierusalem semper cum Christo gaudentem. Nunc igitur justorum animæ in manu Dei sunt, et non tanget illos tormentum mortis; te vero retinent vinctum numquam finiendorum infernalium ignium cruciatus. Illi (vero add. 13) occisorum suorum corporum atque crematorum receptionem magnopere præstolantur, ut inter reliquas martyrum catervas duplici remuneratione ditentur; tu vero sceleratum corpus tuum nullo modo vellis (pro velles?) recipere, ne duplici contritione, corporis scilicet et animæ, cum diabolo et angelis ejus æternis incendiis cremareris. Nos vero, cineres innumerabilium sanctorum oculis nostris aspicientes, summa cum exultatione veneramur, eorumque triumphis lætantes compatiendo jungimur. Aulam denique ob (ab 7) eorum honorem in eodem loco omnipotenti Deo (Domino 7) consecramus; et quorum nomen tua sævities funditus voluit extirpare, christianorum populus tripudiando ron cessat eorum se festis gaudiis associare. O felix, et nimium felix, civitas Cæsaraugusta (C. c. 7), beatorum sanguine circumlita, quæ tot millium martyrum oblationes omnipotenti Domino consecrasti. Gaudeant igitur tecum totius mundi urbes, pretioso martyrum sanguine decoratæ. Gaudeat denique et ipsa caput gentium, nobilissima Roma, quæ cum duobus magnis Christi (om. 8) consulibus, Petro scilicet et Paulo, gestat utriusque sexus innumerabilium martyrum pignora sanctorum (pro utriusque-sanctorum: innumerabilium martyrum quasi suaveolentium incrementa rosarum 7). Gaudeat etiam (et 7) nobiscum totius Hispaniæ multitudo, quam Christus tanto decoravit triumpho. Peracto itaque tanto scelere, pauci christiani, qui in vicinis remanserant locis, timentes ne, sicut pretiosi martyris Vincentii corpus perfidus Dacianus demergi (dimergi 7, 8) fecerat in mari,ita horum quoque martyrum cineres in flumine Hibero quod (juxta add. 7) Cæsaraugustæ adjacet civitati, juberet dispergi, nocte (noctu 7, 8, 13) venientes, in puteo quem ibi (Dei add. 7) sicut credimus Dei (om. 7) nutu paratum invenerunt, eosdem cineres aggregarunt, osque putei obturantes recesserunt. Ubi vero pax est data Ecclesiæ, christiani in eodem loco in honore eorum basilicam construxerunt, quam primo quidem Sancta sanctorum appellaverunt, nunc autem nominatur Ad sanctas massas. In eadem basilica est ille puteus in quo repositi sunt cineres eorum, et super os putei nunc est altare constructum: ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat per omnia secula seculorum. Amen.] igitur [itaque 11.] iniquus judex terrenæ civitatis plebem innocentem, quam feliciter cum Christo semper regnaturam cœlesti dedicavit Hierusalem, in qua justorum animæ in manu Dei sunt et non tanget illos tormentum mortis [malitiæ 4, 5, 9.] f.
[10] [Unde merito exultet Cæsaraugusta,] Exultet ergo egregia urbs Cæsaraugusta, quæ tot millia martyrum Domino protulit, eorumdem [eorumdemque 14.] sanguine insigniter [undique 11.] circumlita [est c. 14.] . Congratuletur quoque tantæ civitati nobilissima urbium, aurea Roma, quæ cum duobus magnis Christi [om. 5, 9.] consulibus Petro et Paulo gestat utriusque sexus innumerabilium martyrum pignora sanctorum [sancta 6.] . Congaudeant et totius mundi urbes, quæ pretioso martyrum sunt [(m. s.) sunt martyrum 6, 11.] cruore respersæ ac decoratæ.
[11] [et nos gaudeamus.] Gaudeamus etiam [om. 14.] et nos in [om. 5, 9.] tantorum martyrum veneratione [(m. v.) ven. mart. 5, 11.] , qui pro innumerosa [innumera 6; inmunerosa 11.] multitudine “Sancta massa” nuncupati sunt; suppliciter Christum postulantes [deprecantes 11.] ut, qui eis mirabiliter contulit victoriæ [(c. v.) victoriæ cont. 6.] triumphum [palmam 14.] , nobis [post contulit usque ad finem sic 11: triumphum et perduxit ad cœleste regnum et ad consortium agminum sanctorum, et eos coronavit corona immortalitatis martyrum et honoravit palmis victoriæ justorum, nobis præstare dignetur per misericordiæ suæ clementiam omnium indulgentiam criminum, qui in Trinitate perfecta vivit et regnat Deus per infinita secula seculorum. Amen.] præstare dignetur proproperam [perproperam 6; perprospera 5; perprosperam 9; per propriam 14.] misericordiæ suæ indulgentiam, qui in Trinitate perfecta vivit et regnat Deus per immortalia [infinita 14.] secula seculorum [(s. s.) seculorum secula 9, 14.] . Amen [Explicit passio sanctorum qui nuncupantur Massa candida add. 3.] .
ANNOTATA.
a Notet lector Prologi formam rhythmicam, oratione scilicet non tantum similiter cadente, sed sententiæ commatis in eumdem sonum desinentibus. Etiamsi quis putaret sancto Braulioni hæc Acta auctori esse adscribenda, at Prologi auctor elegantissimus Braulio nullo modo haberi potest. Ego vero in Commentario dixi Braulionem mihi nequaquam videri hujus encomii auctorem, ob ingenii et styli differentiam. Hoc solum concesserim, ex habita forte a sancto Braulione festiva oratione auctorem aliqua sumpsisse et in proprium opus transtulisse.
b De sancto Vincentio actum fuit in Actis SS. Januarii, ad diem 22.
c De hisce martyribus actum fuit in Actis SS. Aprilis, ad diem 16.
d De sancta Engratia actum fuit in Actis SS. Aprilis, ad diem 16.
e Nihil hoc loco addi de prodigiosa discretione cinerum martyrum a cineribus reorum, admiratione non caret.
f Omnino legendus est textus codicis quem signavimus n. 12 inter variantes lectiones; qui magnificæ eloquentiæ specimen exhibet quod auctore Braulione sane haud indignum censeri debet. Præterea ibidem narrantur quædam de cineribus a fideli populo collectis et in puteo compositis,absque ulla mentione miraculosæ separationis aut albedinis.
Ex codice seculi XII, qui fuit olim monasterii S. Dominici de Silos, nunc bibl. Nat. Paris. (Novæ acquisitionis lat. n. 2179).
Passio ss. martyrum innumerabilium Cæsaragustanorum quorum corpora
sita sunt ante ecclesiam quæ nuncupatur Sancta Sanctorum, qui passi sunt
sub Datiano præside pro Domino nostro Jesu Christo.
Priscorum mondialium gesta virorum, quorum obstinatio exstitit inrumpere acies bellatorum, cruoremque effundere innocentium servantium jure * terrarum tectaque vel claustra domorum, non solum Græcorum gymnasia concrepant philosophorum, sed etiam Etnicorum studia personant Latinorum: celebritatem quippe nominis eorum tam monumenta istoicorum * quam etiam libri concinunt poetarum. Ac ne fortasse perituram * foret temporum prolixitate materies, librorum diversorum congestis tabulis metallorum, marmoreorum scilicet aut æneorum, sculptos impresserunt apices litterarum, ea dumtaxat spe rationis, ut, suorum civium triumphalia multarum laudum præconiis efferentes, in futuro retro generationibus eorum facta vel gesta scriptis transmitterent relegenda, ne eorum quos cum labenti seculo dilexerunt memoria funditus laberetur.
[2] Igitur si gentiles ac sacriligi homines nihilominus perituri, in eis qui perituri forent aut fortasse post humanorum effusiones sanguinum horribili morte interire *, tanta ac talia oracula conscripserunt, ut ope * eorum morte quædam consolationis auspicia fungerentur, quid nos oporteret actitare christianos, de christianis parentibus natos, nisi ut militum Christi victoriis officia linguæ nostræ deserviant, et in laudibus Imperatoris nostri qui * triumphali vexillo ut accerime contra hostem dimicarent et vincerent, suos martyres perarmavit, resonent modulatis vocibus organa cordium nostrorum, quatenus dum passionibus eorumdem compatiendo adjungimur, orationibus eorum Christo Domino oppitulante eisdem in manssionibus æternis adsociari mereamur. Nunc igitur, ordinem cœptæ narrationis prosequens, ad eamdem gressu prospero percurram quæ priscorum temporum fama relatione seniorum ad nos usque delata est.
[3] Temporibus Diocletiani et Maximiani imperatorum, per totum mundi ambitum sacrilegarum institutionum jussa mandabant ut conventus omnium christianorum non solum ex urbibus pellerentur, sed licentiam quisque potiretur eorum persequendo vitam necare. Primo quidem ut multis blanditiis ac persuasionibus eorumdem mentium intentionem ad culturas dæmonum inclinarent ac deinde, si nollent imperialia jussa complere et diis ceremonias immolare, christiani nominis religione * cum sectatoribus suis funditus exstirparent. Illico turma satellitum implent principum feralium jussa, ex officiis diabolicis adsumpta; percurrunt adparitorum sævientium turmæ totius urbis spatia, veluti leonum catuli inediæ necessitate coacti, sanctorumque martyrum corpora laniando disseperunt *. Sed quo atrocius eorum impietas sæviebat, eo Christi militum religio ardentius adcrescebat. Inter quos quidem * signifer cunctis admodum pestilentior, profanæ ac sacrilegæ mentis Datianus, ab eisdem imperatoribus impiissimis ut in Spanias pro[…] […] rabie erga membra Christi ferocius desæviret.
[4] Cum igitur Spaniæ provinciæ properans attigisset, immanitatis ejus sævities latere non potuit; sed acerbitate suæ infaustæ crudelitatis, velut leo rabidus cœpit christianos quosque perquirere eorumque corpora cruentis dentibus laniare. Sed omnipotentis Domini actum est providentia ut pro inlustratione vel patrocinio nonnullarum urbium sacrilego spiritu sacrosanctas hostias Christo Domino dedicaret; quorum intercessione frequens civibus * gratia Domini subveniret. Cumque his sacrilegis fungeretur officiis, Cæsaragustanam aggrediens civitatem, diabolico perarmatus spiritu, insignem nobis sanctum triumphatorem gloriosum Vincentium martyrem dedicavit: qui beatissimæ illustrationis apice non solum Cæsaraugustanam urbem, sed etiam Valentiam decoravit corporis sui insignem *. Ac deinde illustrium virorum decem et octo, vesanæ crudelitatis adspiratione, effudit sanguinem innocentem, scilicet: Quintiliani, Cassiani, Matutini, Publii, Urbani, Martiani, Fausti, Sucessi, Felicis, Jannuarii, Primitivi, Euvoti, Cæciliani, Optati, Frontoni, Lupertii, Apodemi et Isicii; addens etiam huic copioso martyrium * sanctam Dei virginem Engratiam, purpurei sanguinis sui rore conspersam.
[5] Cum igitur devotionis intentionem Christo Domino deditarum mentium Datianus vincere nequiveret, et pro amore regis æterni sacri milites sacrum libentius funderent sanguinem, ad aliarum artium argumenta consulem suum diabolus perarmavit. Denique, advocatis (ut fert priscorum temporum haud dubia fabula) suorum satellitum turbis, his verbis callidus serpens sui cordis propalavit *: Nihil, inquit, o milites principum nostrorum, in hac certaminis acie laborando proficimus nec fortitudinem christianorum * mentium ad deorum nostrorum culturam inflectere possumus; et dum cupimus eos atrocius sæviendo vincere, eorum victoriis affatim deservimur. Sit namque occultæ nostræ dispositionis consilium * nullus vestrorum proditor aut propalator, ne quisquam eorum temporibus vel serotinum consilii nostri audiat dispositum. Innumerabilis hæc multitudo christianorum quæ hujus civitatis ambitu continetur, consilio potius clandestino quam * virtutis atrocitate perimenda est. Quibus si singillatim pro deorum nostrorum culturis tormentorum genera inferre decrevimus, dum intentionem cordis eorum vincere, nequimus, nobis potius quam illis periculosum exitium procuramus.
[6] Sed percurrant officia præconantium contius * ambitum civitatis, ut multitudo eorum quæ ædificiorum parietibus occurritur *, ab hac urbe quantotius propellatur, quasi concessa licentia liberalitatis, uib manendi aut larem fovendi uniuscujusque voluntas exstiterit. Ita ut nullus religionis eorum ad nostris * usque ad servis in mansiunculis ejus urbis reperiatur nostro contubernio sociandus. Vos denique, commilitones nostri, ex armentariis publicis arma proferte; ensibus bisacutis vestrorum compagies lumborum adstringite; abditorum latibula quantotius procurate, et, contra inermem hostem bellatorum * ex locis occultis subito prosilientes, eorum multitudinis aciem certatim obruere festinate, et quoscumque reperieritis, acutis ensibus obtruncate. Nos igitur portarum omnium aditus observare præcipimus, ut, si fortasse quisquam mucronis aufugiens aciem redire ad civitatem maluerit, omnia obserata reperiet, gladio nihilominus periturus, qui ante ensis exstiterit fugitivus. Et quos ad deorum nostrorum nequimus inflectere cultum, nullus eorum qui Christum colere maluit, supersit qui remaneat inultus.
[7] Denique percurrunt satellitum turmæ totius civitatis auspicia *; præconum concrepantium reboant sausisona * vocum officia; reserantur portarum occidentalium claustra, gaudensque turba piorum utriusque sexus. Catervatim prodeunt agmina populorum; senes vacillantia membra tremulis manibus baculis sustentare festinant, ne suorum relinquantur solatio catholicorum. Multitudo juvenum vel adolescentium suarum sponte relinquunt claustra domorum; mulierum quoque sexus infirmior, fortiores animo quam imbecillitate * sexu, properant cum vagientium turbis infantium ac servulorum præstrepentium, ita ut crederes totius funditus migrare … multitudo populorum civitatis ad spectaculum gladii furentis. Sicut ait egregius prædicator: Spectaculum facti sumus huic mundo, angelis et hominibus. Quid multa? exiit omnis turba christianorum, lætantium videlicet atque cantantium: Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bouæ voluntatis.
[8] Itaque obserantur ex officio impietatis per totum portæ civitatis, ne quisquam eorum reperieret ingressum pietatis. Ex occultis locis subito prosiliunt cunii armatorum, funestis ensibus impetum facientes, perempturi turmas christianorum; et veluti copiam magnæ multitudinis agnorum ita prosternunt non resistentium corpora catholicorum. Madefaciuntur dæmonum spiculatores sanguine innocentium, crasantur cadaveribus mortuorum, et nec sic quoque satiantur crudelitate multimoda defunctorum. Tunc feralis ille ac tortuosissimus draco, Datianus præses, præcepit multitudine * paganorum ut ante totius civitatis conspectum congesta corpora ignibus traderent occisorum; et, ne fortasse quisquam procul aut prope in latibulis situs christianorum sibimet raperet cineres martyrum sanctorum, omnes diversorum criminum reos quos civitatis occulta ergastula retinebat * propere produci jussit e carceribus, et eorum capitibus amputatis infausta corpora jussit sanctorum corporibus adsociare et ita ignibus consummare. Cremantur venusta corpora martyrum cum corporibus latronum paricidalium, Capitis nostri, veri scilicet Dei et nominis * Christi, exempla sequentes, qui inter duos latrones pro nostra salute noscitur crucifixus. Justis nihilominus retribuens cœlestis paradisi gaudia sempiterna, illis vero meritorum suorum supplicia non finienda.
[9] Væ tibi, minister diaboli, Datiane! non sufficit sed augmentum tuorum scelerum viventium meritis innocentium invidere, civium vitam contra jura legum extinguere, nisi hujus nefandi causa criminis addere procurares? Quid tibi profuit tantarum sævities immanitatum? quidve insanientis rabies tantarum crudelitatum? Peremisti terrenæ civitatis plebem innocentem et dedicasti populum civitatis nostræ Jerusalem semper cum Christo gaudentem. Nunc igitur justorum animæ in manu Dei sunt et non tanget illos tormentum mortis: te quoque retinet vinctum nunquam finiendorum infernalium ignium cruciatus. Illi occisorum corporum suorum receptione * magnopere præstolantur, ut inter reliquas martyrum catervas duplici remuneratione coronentur: tu quoque scelerati corporis tui tecam nullo modo vis recipere, nec * duplici contritione, animæ scilicet et corporis, cum diabolo et angelis ejus æternis incendiis manciperis. Et * cineres innumerabilium sanctorum oculis nostris adspicientes, summa cum exultatione veneramur eorumque triumphos lætantes conpatiendo jungimur. Aulam denique ob eorum honorem omnipotenti Domino consecrabimus; ut * quorum tua sævities nomsn maluit funditus exstirpare, christianorum populus tripudiando non sinit * eorum festivis gaudiis adsociare.
[10] O felix, et nimium felix civitas Cæsaraugusta, beatorum sanguine circumlita, quæ tot millia martyrum oblationes omnipotenti Domino consecrasti! Gaudeant igitur tecum totius mundi urbes, pretiosum * martyrum sanguine docoratæ. Gaudeat denique ipsa caput gentium nobilissimarum urbium aurea Roma, quæ cum duobus consulibus Christi, magnis scilicet sanctis apostolis Petro et Paulo, gestat innumerabilium martyrum suaveolentia incrementa rosarum. Gaudeat etiam nobiscum totius Spaniæ regionis multitudo, secum gestans christiani nominis dignitatem; et licet eisdem * nonnullarum urbium incolæ paucorum suffragiis martyrum potiantur, singulis videlicet binis aut ternis forsitan et quaternis, tu copiosius exuberas innumerabilium martyrum incrementis. Sed, dum nostrorum sanctorum festis adsociantur qui paucorum martyrum patrociniis perfruuntur, non immerito nobiscum eorum contubernium potiantur *.
[11] Nos autem, quos præsentium sanctorum meritis fidei sanctæ catholicæ unitas adsociavit, annuo cursu eorum festis atque triumphis, congaudeamus: cum summa devotione excubies * celebremus, ut eorum meritis rite participari mereamur. Venite, exultemus in Domino, jubilemus Deo Salvatori nostro, ut, qui sanctis martyribus suis contulit victoriæ suæ triumphum, nobis donare dignetur eorum imitari exemplum, et qui illis mansiones æthereas in sui regni præparavit potentiam, nobis prosperam misericordiæ suæ tribuat indulgentiam, ut supernis in mansionibus sortiri mereamur refrigeria sempiterna, concedente ipso Domino nostro Jesu Christo, qui cum Deo Patre et Spiritu sancto substantialis vivit et regnat in secula seculorum. Amen.
[Annotata]
* pro jura.
* pro historicorum?
* pro peritura.
* pro interiere?
* pro post?
* vox suppleta
* pro religionem?
* pro discerpunt?
* pro quidam?
* cod. vocibus.
* pro insigni?
* pro martyrio?
* supple insaniam.
* pro christianarum.
* pro consilii?
* cod. cum.
* pro totius.
* pro occulitur?
* a dominis?
* bellaturi?
* pro hospitia.
* pro raucisona?
* pro imbecilles?
* lege multitudini.
* lege retinebant.
* pro hominis?
* pro receptionem?
* pro ne?
* pro En?
* pro et?
* pro desinit?
* pro pretioso?
* pro ejusdem?
* pro potiuntur?
* sic.
Documentum haustum ex Collectaneis Bollandianis Bibliothecæ Regiæ Bruxellensis (Vitæ SS., n. 8067 – 74), cujus in capite Heriberti Rosweydi manu annotatur: “Studio D. Andreæ Mastrogini, qui quædam ad integritatem historiæ addidit.”
Imperantibus Augustis Diocletiano et Maximiano, exiit ab eis edictum per orbem universum, ut non tantum ex urbibus pellerentur et prohiberentur conventus christianorum, sed etiam cuique liberum esset qua vellet morte christianum interficere, si diis sacrificare noluisset. Itaque istis promulgatis edictis, judices et præsides ad omnem feritatem propensi, more leonum rugientes, discurrunt ad prædam. Christianorum greges includunt; utque si possint omnes interficiant vel negare faciant, variis suppliciis lacerant. Sed quo atrocius sæviebat persequentium impietas, eo magis augebatur sancta religio. Super cunctos vero impietatis administros cellebat unus Dacianus, datus ab ipsis imperatoribus Hispaniarum provinciis præfectus, ut, fortius laniando, credentes a confessione christiani nominis avocaret.
[2] Hic autem cum Hispanias advenisset, furens crudelitate, cœpit ubique perscrutari fideles, et quos reperisset lacerare cruentis ungulis. Sed omnipotentis Dei factum est providentia, ut plurimi ad loca secretiora diffugerent, ubi quotidie laudibus et psalmis insisterent et mysteriorum sanctorum participes fierent. Datianus ergo dum Cæsaraugustæ moraretur diisque suis quotidie execranda offerret sacrificia, Valerium ejusdem civitatis episcopum et Vincentium, ejusdem archidiaconum, tenuit; qui quidem apice prædicationis non solum eam urbem, sed etiam Valentiam sui corporis illustratione decoravit. Nam ipsum Datianus illuc adduci præcipiens, diversis moliebatur blanditiis ad suorum culturam deorum inflectere. Cujus vanis suasionibus cum Vincentius omnino non consentiret, duris eum pœnarum suppliciis macerari præcepit. Sed inclytus martyr Christi, igne succensus divini amoris, constanter supplicia toleravit, ita ut etiam cum morte de tyranno tandem triumpharet, assumptus in gloria. Valerius vero, ne superesset martyribus incarceratis aliqua consolatio, eum ad montes de Ribargoga relegavit. Post martyrium vero sancti Vincentii, effudit Datianus sanguinem innocentem viginti duorum clarissimorum virorum: Quintiliani, Publii, Urbani, Marceliani, Eventii, Optati, Frontonis, Luperci, Apodemi, Juliæ, Crementii, Caii et Saturnorum quatuor, cui numero Acratia quoque virgo sacratissima adjungi meruit, sexto decimo cal. Maii.
[3] Porro istorum erga Christum sanctam devotionem, cum neque blanditiis nec terroribus superare Datianus potuisset, diaboli armatus insania, jussit adesse omnes satellites suos, et ita viros alloquitur: O fortissimi milites, hactenus minas et tormenta christianis inferendo nihil profecimus, neque fortitudinem illorum ad culturam deorum nostrorum curvare potuimus; sed sæviendo vincere dum satagimus, ipsorum tantum victoriis deservimus. Sit igitur occultum nostræ dispositionis consilium, nullusque vestrum proditor aut propalator secretorum existat. Hæc enim christianorum multitudo innumerabilis quæ urbem istam inhabitat, clandestino potius consilio quam virtute armorum exterminanda est. Nam quibus singula pro deorum nostrorum cultura decreveram inferre tormenta, dum cordis eorum intentionem vincere non possumus, nobis magis quam illis periculorum exitum procuramus.
[4] Percurrant ergo præcones totius spatia civitatis, ut multitudo christianorum quæ domorum parietibus occultatur, celerius ab hac urbe cum suis bonis egrediatur, ita ut nullus servus vel liber intra mœnia reperiatur nostro sociandus contubernio. Præterea, fortissimi pugnatores, tollentes arma, abditorum latibula quantocius occupate et contra inermem hostem bellaturi ex occultis prosilientes percutere festinate. Nos vero portas observabimus, ut, si quis fugiens gladium civitatem ingredi voluerit, mortem incurrat, quam evasisse putaverat. Decet enim ut quos ad deorum nostrorum culturam inclinare nequivimus, eorum nullus supersit impunitus, ne crucifixi falsa religio, quæ Romanorum legibus adversatur, etiam augustorum principum decreta evacuet.
[5] Itaque accepto mandato discurrunt turmæ satellitum totius hospitia civitatis, voce præconaria concrepantes: ut omnes christiani foras urbem prodirent, scientes sibi concessam licentiam, jura legum suarum servanda *. Reserantur illico portarum aditus; gaudet turba piorum sexus utriusque, ad collectam properans alacriter. Exeunt catervatim agmina fidelium, multitudo juvenum et adolescentulorum sponte relinquentes aperta claustra domorum suarum; senum quoque longævitate temporum veneranda canities vacillantia membra baculis sustentans, priores subsequuntur, nec ad modicum deesse patiuntur suorum solatio filiorum; mulierum quoque sexus infirmus, sed fide robustior, una cum turmis parvulorum atque bajulorum iter alacriter insequitur, ita ut migrare crederes omnem civitatem. Admirabantur gentiles densari populos ad egressum portarum, et quos nequaquam ignaros esse noverant futurarum cladium, stupebant tanta alacritate festinare ad locum. Facti sunt ergo, exultantibus angelis, devotione confessionis Jesu Christi suis etiam persecutoribus admirabiles; ita ut in illis compleretur illud apostoli: quoniam Spectaculum facti sumus Deo, mundo, angelis et hominibus. Quid plura? exiit omnis turba christianorum lætabunda et laudans, et consona voce decantans: Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonæ voluntatis.
[6] Omnibus urbem egressis, ab officiariis portæ obserantur, ne quis nisi interficiendus intus reciperetur. Deinde ex abditis latibulis prodeuntes armatorum cunei, irruunt in turbas fidelium, ac veluti agmina agnorum sic prosternunt decem et septem millia sibi non resistentes. Inde amplius insanientes spiculatores, martyrum inficiebantur sanguine, nec tamen satiabantur * nece justorum. Nam Datianus, nefandus præses, videns occubuisse omnem multitudinem, nec jam superesse qui sibi resisteret, præcepit ut ante urbis portas in unum congesta martyrum corpora ignibus cremarentur; et, ne quis latens christianus cineres sanctos tolleret, jussit produci diversorum criminum reos de carcere, amputatisque capitibus, infausta eorum corpora sanctorum sacratissimis membris misceri et sic pariter exuri. Itaque concremantur venusta martyrum corpora cum latronum atque sceleratorum exuviis, facti Christi æmulatores, qui cum iniquis et homicidis reputatus est et pro salute omnium noscitur crucifixus.
[7] Sed accedentes sancti angeli separaverunt cineres ab aliis, nive candidiores, atque seorsum in unam massam reposuerunt. Quod cernentes fideles qui remanserant, tulerunt eos atque in loco ubi est nunc ecclesia Sanctæ Engratiæ, virginis et martyris, digno honore sepelierunt; ubi florent orationes eorum usque in præsentem diem. Ceterum Agreda civitate, in confinio Aragoniæ et Navarræ, ager quidam habetur sacer, in quo similiter Datiano jubente multi fideles occisi sunt, qui, de Cæsaraugusta fugientes, ad alia oppida transmigrabant; quorum festiva memoria cum præcedentibus perseverat usque in hodiernum diem. Sic triumphare fecit Datianus plebem innocentem, quam feliciter cum Christo semper regnaturam cœlesti dedicavit Hierusalem, in qua justorum animæ in manu Dei sunt et non tanget illos tormentum mortis æternæ. Exulta proinde, Cæsaraugustæ civitas, quæ tot millia martyrum Domino protulisti, ipsorum sanguine mirabiliter decorata. Tibi gratuletur nobilissima Roma, quæ suo in gremio apostolorum principes Petrum et Paulum tenere meruit et sexus utriusque martyrum innumerabilia pignora sanctorum. Congaudeant et totius orbis civitates, martyrum sanguine pretioso decoratæ. Gaudeamus et nos in tantorum martyrum veneratione solenni, qui pro innumera multitudine Massa candida nuncupari meruerunt. Ad laudem Christi.
[Annotata]
* sic.
* cod. satiebantur.
Ex Breviario Cæsaraugustano quod edidit Ferdinandus ab Aragonia, archiepiscopus Cæsaraugustanus anno 1570.
LECTIONES II NOCTURNI.
Innumerabiles martyres Cæsaraugustani eo tempore passi sunt quo impius Dacianus a Diocletiano et Maximiano imperatoribus in Hispaniam missus est, ut christianum nomen deleret. Qui Cæsaraugustam urbem ingrediens, tyrannicum edictum promulgari jussit: ne quis Jesum coleret. Qui vero contra jussa faceret, gravi supplicio plecteretur. Cum nec minis nec suppliciis mentes christianorum a vero Dei cultu avertere posset, Dacianus jubet christianos omnes ab urbe expelli, ut eos ex occultis locis subito prosilientes armatorum cunei trucidarent. Facto præconio, sacer omnis christianorum conventus ovanter exilium amplectitur, longe secum melius agi putans si in ferarum recessibus quam inter idola vana cum impiis hominibus habitaret. Progrediente denique utriusque sexus innumera turba, ab iniquis satellitibus trucidata est. Verum nondum sanguine christianorum exsaturatus præses, jubet jacentium corpora in unum congeri; et, ut tamquam criminosi puniri viderentur, omnes diversorum scelerum reos qui in carcerum ergastulis tenebantur, interfici jussit, et illorum corpora christianorum corporibus congesta aggregari et omnia simul ignibus cremari. Sed divino nutu sic separata sunt, ut martyrum cineres velut frumenti candida massa in portiunculas conglobati fuerint, aliis vento spargendis remanentibus. Visunturque hodie massarum candidi globi, nitorem sanguineum sacrarum victimarum aperte demonstrantes.
DE SANCTO ACEPSIMA EREMITA IN SYRIA.
SECULO IV.
[Præfatio]
Acepsimas, eremita in Syria (S.)
G. V. H.
Inter vernantes Jesu Christi flores, quos Ecclesiæ paradisus terrestris, eremi videlicet sacra solitudo, innumeros protulit, [Vitæ S. Acepsimæ scriptor est Theodoretus, fide dignissimus.] tanquam lilium convallium eminuit vir omni humana laude superior, sanctissimus Acepsimas, cujus Acta veneranda magno cum amore tractanda suscipimus. Eximii viri historiam magno illi Ecclesiæ lumini, Theodoreto, Cyri in Syria episcopo, debemus. Bona utique fortuna utimur, sic moderante Deo, ut in enarrandis factis quæ totius humanæ naturæ vires superare videntur, fidejussorem habeamus eum virum, cujus tales dotes animi exstiterunt, quales in hujusmodi rebus summam narranti auctoritatem concilient. Theodoreto enim cum eximia sacrarum litterarum scientia tanta erat sacrarum rerum eruditio ac totius theologiæ cognitio intima, ut merito inter summos Ecclesiæ viros egregium locum occupet. Præterea sanctissimi monachi Macedonii, prope Antiochiam degentis, preces parenti sterili filium Theodoretum impetraverant, exacta prius promissione filium quem a Deo acceptura esset, Deo quoque in perpetuum servitium consecrandi. Voto facto, concepit postea mulier; quæ quum incidente morbo in summum periculum abortus adducta esset, sanctum Macedonium arcessit, ut tanto e periculo per sancti viri preces liberaretur. Is præcedente nocte a Deo monitus, et morbum et morbi sanationem didicerat. Venit ergo baculo innixus; domumque ingrediens et pacis ut solebat salutatione data: Bono, inquit, sis animo nec timeas. Neque enim donum auferet qui dedit, nisi tu inita pacta violaris. Promisisti enim redditurum te quod dabitur divinoque obsequio consecraturam. — Sic et ego, ait mater, et parere volo et opto. Potiorem enim abortivum partum duxerim quam alienam filii educationem. — Bibe igitur, inquit vir divinus, hanc aquam, et senties divinum auxilium. Bibit illa ut jusserat, et abortus periculum abscessit. Hæc Theodoretus grati animi causa in Vita sancti Macedonii, a quo puer sæpe eadem audiverat, cum monitis præstandi Deo quod parentes voverant. Bonæ indolis puer et ad cœlestem vitam aspirans, in primævo adolescentiæ flore mundo valedixit, quem ignorasse potius est dicendus quam reliquisse. In monasterio igitur enutritus et cum eximiæ sanctitatis monachis conversatus, non potuit ignorare præstantissima eremi lumina, qui aut se puero aut paulo ante vixerant in vicinis eremis. Postmodum ad Cyri episcopalem thronum elevatus et indefesso labore diœcesim suam obiens, præ reliquis instrui debuit de prodigiosa sanctitate illorum virorum qui regionem Cyrrhesticam eximiæ virtutis suæ odore ac miraculorum fama repleverant. E quorum numero erat sanctus Marcianus, de quo actum fuit die præcedenti; ex eorumdem numero sanctus Acepsimas de quo nunc agere incipimus, ipsius Theodoreti auctoritate nixi.
[2] [Floruit] Quo tempore vixerit Acepsimas, ex Historia ecclesiastica Theodoreti discimus. [S. Acepsimas seculo IV.] Hi enim sic narrat [L. IV, c. 25, al. 26 (P. G., tom. LXXXII, col. 1190).] per idem tempus quo sanctus Marcianus vixit in eremo Chalcidensi, aliique sancti in aliis eremis: In Cyrrhestensi (eremo) laudatissimus Acepsimas in cellula inclusus sexaginta continuos annos exegerat, nec a quoquam visus nec cuiquam loquens. Seculo igitur IV floruit Acepsimas, quippe quem Marciani tempore vixisse Theodoretus affirmet. Marcianus autem totum fere seculum IV vivendo explevit, uti in Commentario Actis ejus prævio demonstravimus. Quo vero anno natus quove defunctus sit sanctus Acepsimas, certo scire jam nobis non licet. Theodoretus enim nihil aliud dicit in Historia ecclesiastica. In Historia religiosa [P. G., tom. LXXXII, col. 1411.] , cap. XIV, pluribus sanctis obiter nominatis ad S. Maisymam accedens: Ego vero, inquit, ad Cyri prata me conferam, et paucorum fragrantium formosorumque in his florum pulchritudinem pro viribus exponam. Fuit ante nostram ætatem Maisymas quidam… Cujus Vita absoluta: Per idem tempus, inquit, incipiens cap. XV, Acepsimas fuit… Dicit ergo Acepsimam ante suam Theodoreti ætatem fuisse. Annos tantum in eremo transactos accurato numero definivit, sexaginta videlicet annorum tempus. Ita fit ut accuratam chronotaxin ordinare nequeamus. Quod posteriores Græci in Menæis scribunt, Acepsimam Theodosii Magni tempore claruisse, verum est, sed ad annorum numerum computandum nihil nos juvat.
[3] [Cujus patriam et genus ignoramus, sed præclaram sanctitatem cognovimus,] De genere ac patria sancti Acepsimæ nihil expressis verbis dicitur. Crediderim Cyro vel Cyrrhestica regione oriundum; sed certo argumento demonstrare non possum. Claro genere an humili natus sit, pari modo reticuit historia. Valde celebrem sanctitate fuisse, Theodoretus disertis verbis declarat, dicens famam Acepsimæ per Orientem late sparsam fuisse. Et quanti fieret ab accolis eremi, quantæque fama sanctitatis frueretur, maxime patuit, quum sancti viri demortui corpus rapere omnes vellent ac suum in vicum transferre. Quod et factum fuisset, nisi sanctus vir hoc colentium desiderium prævenisset, viro quodam jurisjurandi fide obstricto ut in eodem loco quo vixerat, corpus suum sepeliret. E quo prudentissimo humillimi viri consilio egregiam ejus laudem demonstrat Theodoretus. Usque adeo, ait, cœli civibus curæ fuit etiam post mortem simplicitas; qui neque in vita altos spiritus gesserunt unquam, et mortui ab hominibus gloriam non captarunt, sed totum amorem in sponsum transtulerant, pudicarum more mulierum, quæ a solis conjugibus et amari et laudari cupiunt aliorumque laudes aspernantur. Eapropter illos sponsus nec volentes claros ac celebres reddidit, hominumque gloriam ad cumulum impertiit. Hic simplicitatis amor, profundissimæ humilitatis indicium, fecit ut pauca admodum e vita sancti Acepsimæ sciamus. Ea vero quæ scimus, præstantissima sunt.
[4] [imprimis mirum solitudinis amorem.] Solitudinis amore tanto ducebatur, ut per sexaginta annos cum nemine sit locutus hominum; et a nemine fuerit conspectus ante ultimos quinquaginta dies vitæ. Foramen cellulæ per quod cibus inferebatur, non recta perfossum, sed oblique circumductum ab omni viri aspectu accedentes removebat. Tantumque Deo placuit ingens ille solitudinis amor, ut indiscretis oculis hominem per miraculum ingenti pœna plecteret, quæ non nisi petita a sancto viro venia cessavit. Si quando e cellula gressum ferret, per intempestæ noctis tenebras ibat, ad hauriendum scilicet paululum aquæ e fonte. Qui egressus nocturnus egregio miraculo innotuit, uti infra apud Theodoretum legi potest. Præter solitudinem atque extremam victus frugalitatem vir sanctissimus corpus domabat immani ferri pondere quo onustus incedebat; quo sub pondere terram versus incurvatus ire cogebatur. Atque hæc sunt quæ de egregia sancti Acepsimæ conversatione litteris mandata apud Theodoretum invenimus. Qui postea de sancto Acepsima scripserunt, ex eodem fonte hausta narratione proferunt; quapropter eorum auctoritatem ad veritatem rei confirmandum afferre non debemus.
[5] [In presbyterum ordinatur simplici episcopi manus impositione.] In vita hujus sanctissimi eremicolæ factum accidit, quod, uti multis sanctis monachis commune, sic ex singularibus rei adjunctis hic speciali modo commemorandum videtur. Episcopi Ecclesiarum quæ in territorio suo monachos eximia sanctitate præclaros habebant, sæpe studebant humiles eos viros collato presbyteratus ordine coram omnibus efficere honorabiliores. Oblatum honorem plerique adeo constanter renuebant, ut nisi illata vi ordinari vix potuerint. Noster vero Acepsimas multa cum simplicitate presbyteratus ordinem suscepit. Deus enim illi revelaverat instantem resolutionis suæ diem, ac propterea per ultimos quinquaginta dies omnibus ad se liberum accessum Acepsimas præbebat. Illico accurrere omnes; inter quos ecclesiæ episcopus. Cujus ecclesiæ nomen Theodoretus reticuit: quia, uti opinor, clarum est Cyrrhesticam regionem ad Cyri episcopum spectare; et quum dicat Ecclesiæ pontificem, Cyrensem puto Ecclesiam intelligit. Episcopus ergo ad sacerdotium suscipiendum sanctum virum urget; hic autem quum paucitas dierum in vita terrena adhuc transigendorum securum redderet, promptum se pontifici obtulit ordinandum. Et ita ut erat, narrante Theodoreto, ducente nemine hic (Acepsimas) genibus flexis gratiam exspectabat, ille (episcopus) manum imponens Spiritui famulabatur. Vides, studiose lector, presbyteratus ordinem absque præviis ordinationibus et per solam manus impositionem collatum ab episcopo, susceptum a viro sanctissimo. Factum illud ab auctore tanto quantus est Theodoretus narratum non inutile erit theologis in tractando sacramento Ordinis. Nulla enim hic non tantum instrumentorum porrectio, sed nec admotio ad altare. Unde patet eo tempore per Orientis ecclesias nulla umbra dubii velatam fuisse veritatem, sacramentum Ordinis sola manus impositione administrari.
[6] [A Latinis minus colitur,] S. Acepsimæ cultus statim a beata morte initium cepit, ut manifeste patet ex studio populorum rapiendi sacrum viri corpus, in vici sui tutelam. In publicas Ecclesiarum tabulas nomen Acepsimæ per istam regionem illatum fuisse etsi nullus dubito, affirmare tamen absque ullo documento non ausim. In Latinorum martyrologiis antiquis S. Acepsimæ nostri nomen non occurrit. Neque in Martyrologium Romanum venit; qua vero de causa, divinare nequeo. Ferrarius in Catalogum generalem Sanctorum qui in martyrologio Romano non sunt, S. Acepsimam intulit his verbis: III Nonas Novembres apud Græcos S. Acepsimæ reclusi. Quem videtur desumpsisse ex Sirleti Menologio ad eumdem diem, ubi sic ex Menæo legitur: Natalis S. Acepsimæ, qui sub Theodosio Magno cella se inclusit, in qua sexaginta annos transegit, neminem videns aut alloquens; sed, sibi ipsi et Deo vacans, omnem recreationem sentiebat. Multis vero editis miraculis in pace quievit. Nicephorus Callistus similia scripserat [Hist. eccles., lib. XI, c. 41 (Migne, P. G., tom. CXLVI, col. 717).] : In (solitudine) Cyrestensium Acepsimas omnium ore celebratus; qui in tuguriolo valde exiguo inclusus sexaginta annorum tempus sancte transegit, neque ad sermonis congressum veniens cum aliquo. In Castellani Martyrologio Universali ejusdem S. Acepsimæ fit mentio.
[7] [sed magis a Græcis.] Quem a multis retro seculis Græci coluerunt, uti patet ex menæis. In menæo scilicet mensis Novembris tertio die agitur de Acepsima:
Τήξας
ἑαυτὸν
ἐγκρατείᾳ
καὶ
πόνοις,
Ἀκεψιμᾶς
μετῆλθεν
ἔνθα
μὴ
πόνοι.
Consumens seipsum abstinentia et laboribus,
Acepsimas transiit ubi non sunt labores.
Additur longiuscula narratio de gestis sancti viri, quam statim legendam dabimus ex Menæo Bartholomæi Cutlumusiani et ex codice Mediolanensi seculi XII, quæ inter se conferri possunt.
VITA SANCTI ACEPSIMÆ
sive cap. XV Religiosæ Historiæ Theodoreti (Migne, P. Gr., tom. LXXXIII, col. 1413 sqq.) [Servata Gentiani Herveti versione Migniana.]
Acepsimas, eremita in Syria (S.)
EX THEODORETO.
S. Acepsimæ vita solitaria, miraculis a Deo approbata; sacerdotium et fuga sepulturæ honorificæ.
Ἀκεψιμᾶς κατὰ τὸν αὐτὸν γέγονε χρόνον, οὗ κλέος εὐρὺ κατὰ πᾶσαν τὴν Ἕω. Οὗτος ἐν οἰκίσκῳ καθείρξας ἑαυτὸν, ἑξήκοντα διετέλεσεν ἔτη, μήτε ὁρώμενος, μήτε φθεγγόμενος· ἀλλ᾽ εἰς ἑαυτὸν νεύων καὶ τὸν Θεὸν φανταζόμενος, πᾶσαν ἐκεῖθεν ψυχαγωγίαν ἐδέχετο, κατὰ τὴν προφητείαν τὴν λέγουσαν · Κατατρύφησον τοῦ Κυρίου, καὶ δῴη σοι τὰ αἰτήματα τῆς καρδίας σου. Διά τινος δὲ βραχέος ὀρύγματος τὴν χεῖρα προτείνων, τὴν κομιζομένην τροφὴν εἰσεδέχετο. Τὸ δὲ ὄρυγμα οὐ διαπρεπὲς ἦν κατευθὺ διωρυγμένον, ἵνα μὴ πρόκειται τοῖς ὁρᾶν βουλομένοις, ἀλλ᾽ ἐγκάρσιον ἦν ἑλικωειδῶς κατεσκευασμένον. Τροφὴ δὲ αὐτῷ ἐκομίζετο φακὸς διάβροχος ὕδατι· ἅπαξ δὲ τῆς ἑβδομάδος νύκτωρ ἐξιὼν, τὸ ἀρκοῦν ὕδωρ ἀπὸ τῆς πελαζούσης ἀνιμᾶτο πηγῆς. Καί ποτέ τις πόρρωθεν προβατεὺς θρέμματα νέμων, σκότους ὄντος, κινούμενον θεασάμενος καὶ λύκον ὑποτοπάσας, συγκεκυφὼς γὰρ ἐβάδιζε σιδήρῳ πολλῷ βαρυνόμενος, τὴν σφενδόνην ὡς λίθον ἀκοντίσων ἐκίνησεν. Τῆς δὲ χειρὸς ἐπὶ πλεῖστον ἀκινήτου μενούσης, καὶ ἀφιέναι τὸν λίθον οὐ δυναμένης ἕως ἐκεῖνος ὁ θεῖος ἀνὴρ τὸ ὕδωρ ἀρυσάμενος ἐπανῆκεν, αἴσθησιν τῆς ἀγνοίας ἐδέξατο. καὶ μετὰ τὴν ἕω καταλαμβάνει τὸ τῆς ἀρετῆς φροντιστήριον, καὶ διηγεῖται τὸ γεγονὸς καὶ συγγνώμην αἰτεῖ, καὶ λαμβάνει τῆς πλημμελείας τὴν ἄφεσιν, οὐ φωνὴς φθεγξαμένης ἀκούσας, ἀλλὰ διὰ τῶν τῆς χειρὸς κινημάτων καταμαθὼν τὴν εὐμένειαν.
[2] Ἄλλος δέ τις, κακοήθει πολυπραγμοσύνῃ χρησάμενος καὶ γνῶναι ποθήσας τί δρῶν ἅπαντα τὸν χρόνον διετέλει, εἰς τὴν παρὰ τῷ θριγκίῳ πεφυτευμένην πλάτανον ἀναβῆναι τετόλμηκεν· ἀλλὰ παραυτίκα τῆς τόλμης ἐδρέψατο τοὺς καρπούς. Τὸ γὰρ ἥμισυ τοῦ σώματος ἀπ᾽ ἄκρας κορυφῆς μέχρι τῶν ποδῶν λυμανθεὶς, ἱκέτης ἐγένετο, τῆς ἁμαρτάδος κατηγορῶν. Ὁ δὲ τῇ τομῇ τῆς πλατάνου τὴν ὑγείαν ἔσεσθαι προεμήνυσεν. Ἵνα γὰρ μὴ καὶ ἕτερος τὰ ἴσα δράσας ὑπομείνῃ τὰ ἴσα, τμηθῆναι παραυτίκα τὸ δένδρον ἐκέλευσεν. Εἵπετο δὲ τῇ τομῇ καὶ τῆς τιμωρίας ἡ λύσις. Τοσαύτῃ μὲν οὖν οὗτος ὁ θεσπέσιος ἐχρήσατο τῇ καρτερίᾳ, τοσαύτην δὲ παρὰ τοῦ ἀγωνοθέτου τὴν χάριν ἐδέξατο.
[3] Ἡνίκα δὲ τὴν ἐντεῦθεν ἀποδημίαν ἐστέλλετο, προεσήμανεν ὡς μετὰ πεντήκοντα ἡμέρας δέξεται τοῦ βίον τὸ τέλος· ὑπεδέξατο δὲ ἅπαντας τοὺς ἰδεῖν θελήσαντας. Ἐπειδὴ δὲ καὶ ὁ τῆς ἐκκλησίας ἀφίκετο πρόεδρος, ἤπειγεν αὐτὸν ὑποδέξασθαι τοῦ πρεσβυτέρου τὴν ζεύγλην· Οἶδα, λέγων, ὦ Πάτερ, καὶ τῆς σῆς φιλοσοφίας τὸ ὕψος καὶ τῆς ἐμῆς πενίας τὴν ὑπερβολήν. Ἀλλὰ τῆς ἀρχιερωσύνης τὴν οἰκονομίαν πεπιστευμένος, ταύτῃ τὰς χειροτονίας, ἀλλ᾽ οὐκ ἐκείνῃ προβάλλομαι. Δέξαι τοίνυν, ἔφη, τῆς ἱερωσύνης τὸ δῶρον, τῆς μὲν ἐμῆς δεξιᾶς ὑπουργούσης, τῆς δὲ τοῦ παναγίου Πνεύματος τοῦτο χάριτος χορηγούσης. Πρὸς ταῦτα φάναι λέγεται · Ὅτι μετ᾽ ὀλίγας ἐντεῦθεν ἐκδημήσω ἡμέρας, ἥκιστα περὶ τούτων ζυγομαχήσω. Εἰ μὲν γὰρ ἔμελλον ἐπὶ πλεῖστον βιώσεσθαι, πάμπαν ἔφυγον τὸ βαρὺ τοῦτο καὶ φοβερὸν τῆς ἰερωσύνης φορτίον, τῆς παρακαταθήκης ὀρρωδῶν τὰς εὐθύνας. Ἐπειδὴ δὲ οὐκ εἰς μακρὰν ἀπελεύσομαι, καταλιπὼν τὰ τῇδε, εὐπειθῶς τὸ κελευόμενον δέξομαι. Αὐτίκα τοίνυν, οὐδενὸς ἄγοντος, ὁ μὲν τὰ γόνατα κάμπτων τὴν χάριν ἀνέμενεν, ὁ δὲ τὴν χεῖρα ἐπιτιθεὶς ὑπούργει τῷ Πνεύματι. Τῇ δὲ ἱερωσύνῃ ὀλίγας ἐπιβιώσας ἡμέρας, βίου βίον ἠλλάξατο, καὶ τὸν ἀγήρω καὶ ἄλυπον ἀντὶ τοῦ πολυφρόντιδος ἔλαβεν.
[4] Ἁρπάζειν δὲ πάντων βουληθέντων τὸ σῶμα καὶ εἰς τὴν οἰκείαν ἑκάστῳ κώμην ἀποκομίζειν προαιρουμένων, μηνύσας τις τοῦ ἁγίου τοὺς ὅρκους, τὴν ἔριν διέλυσεν. Ὁρκῶσαι γὰρ αὐτὸν ἔφησεν ἔν ἐκείνῳ τῷ χωρίῳ παραδοῦναι τοῦτο ταφῇ. Οὕτω καὶ τῆς μετὰ θάνατον εὐτελείας ἐπεμελοῦντο τῶν οὐρανῶν οἱ πολῖται· καὶ οὔτε παριόντες μέγα φρονεῖν ἠνέσχοντο πώποτε, καὶ τελευτήσαντες τὸ παρὰ ἀνθρώπων οὐκ ἐπεσπάσαντο γέρας· ἀλλὰ τὸ φίλτρον ἅπαν εἰς τὸν νυμφίον μετέθεσαν, κατὰ τὰς σωφρονούσας γυναῖκας, αἱ παρὰ μόνων τῶν ὁμοζύγων καὶ φιλεῖσθαι καὶ ἐπαινεῖσθαι σπουδάζουσι, τῆς παρ᾽ ἄλλων εὐφημίας καταφρονοῦσαι. Τούτου χάριν αὐτοὺς ὁ νυμφίος καὶ μὴ βουλομένους ἀοιδίμους ἀπέφηνε, καὶ τῆς παρ᾽ ἀνθρώποις εὐκλείας ἐκ περιουσίας μετέδωκεν. Ὅταν γάρ τις τὰ θεῖα μετιὼν αἰτῇ τὰ οὐράνια, προστίθησι μετ᾽ ἐκείνων καὶ ἕτερα πάμπολλα, πολλαπλασίας τὰς αἰτήσεις δωρούμενος. Τοῦτο γοῦν καὶ νομοθετῶν ἔλεγεν· &ldquogr;Αἰτεῖτε τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ, καὶ τὰ λοιπὰ πάντα προστεθήσεται ὑμῖν·&rdquogr; καὶ πάλιν· &ldquogr;Ὁ καταλιμπάνων πατέρα καὶ μητέρα καὶ ἀδελφοὺς καὶ γυναῖκα καὶ τέκνα ἕνεκεν ἐμοῦ καὶ τοῦ εὐαγγελίου μου, καὶ ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ ἑκατονταπλασίονα λήψεται καὶ ἐν τῷ μέλλοντι ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσει.&rdquogr; Ταῦτα εἴρηκεν, καὶ πεποίηκεν. Ἡμᾶς δὲ εἴη καὶ λόγῳ παιδευομένους καὶ ταῖς τούτων προσευχαῖς ἐπερειδομένους, κατὰ σκοπὸν διῶξαι ἐπὶ τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.
[S. Acepsimas sexaginta annos vixit in solitudine.] Per idem tempus Acepsimas fuit, cujus fama late sparsa est per Orientem. Is cum in domuncula seipsum inclusisset, annos transegit sexaginta, nec ulli visus nec ullum alloquens; sed in seipsum intuens Deumque contemplans, omnem inde capiebat consolationem, juxta propheticum dictum: “Delectare in Domino, et dabit tibi petitiones cordis tui.” Per angustum vero foramen manum extendens, allatum cibum accipiebat. Foramen porro non recta perfossum erat, ne introspicere volentibus liceret, sed oblique circumductum. Cibus autem illi afferebatur lens aqua madefacta; semelque in hebdomada noctu egressus, aquæ quantum satis erat ex vicino fonte hauriebat. Itaque pastor quidam oves pascens, cum illum per tenebras moventem se procul aliquando conspicatus lupum esse conjiceret, quia multo ferri onustus pondere incurvus incedebat, fundam ad jaculandum agitabat. Sed cum manus immobilis diu maneret, lapidemque emittere non posset quoad divinus ille vir hausta aqua reversus est, errorem agnovit. Summoque mane ad virtutis gymnasium profectus, quod acciderat narravit, et petita venia remissionem impetravit, non aliqua loquentis voce audita, sed ex manus motionibus benevolentiam intelligens.
[2] [Cujus solitudinis amorem Deus approbat miraculo.] Alius quidam perversi moris curiositate ductus, scire avens toto tempore quid ageret, platanum maceriæ contiguam ausus est ascendere; sed audaciæ fructum mox retulit. Dimidia enim parte corporis tabefactus, supplex accessit delictumque confessus est. At ille excisa platano sanitatem recepturum prædixit. Ne quis enim similibus ausis pari pœna plecteretur, arborem confestim exscindi jussit; arborisque sectionem secuta est supplicii relaxatio. Tanta ergo fuit sancti hujus tolerantia, tantamque ab agonotheta gratiam adeptus est.
[3] [Altero mense ante obitum fit sacerdos.] Cum vero ad discessum ex hac vita se accingeret, post dies quinquaginta moriturum se significavit, et omnibus qui vellent visendi sui copiam fecit. Et cum ecclesiæ quoque pontifex venisset, urgebat eum ut presbyteri jugum subiret: Novi, dicens, o Pater, et philosophiæ tuæ sublimitatem et inopiæ meæ magnitudinem. Verumtamen pontificatus munere fungens, per hoc ego munus, non per illam ordinationes perago. Quare accipe, inquit, donum sacerdotii, ministrante quidem dextera mea sed præstante Spiritus sancti gratia. Ad hæc ita respondisse dicitur: Quoniam paucis abhinc diebus e vita discessurus sum, de his minime contendam. Enimvero si diutius victurus essem, grave et tremendum sacerdotii onus plane refugerem, reddendam depositi rationem perhorrescens. Sed quia brevi his omnibus relictis abiturus sum, jussis parebo non invitus. Mox igitur, ducente nemine, hic genibus flexis gratiam exspectabat, ille manum imponens Spiritui famulabatur. Sacerdotio autem paucis diebus superstes, vitam cum vita commutavit, expertemque senii et doloris pro multis curis obnoxia sortitus est.
[4] [Demortui corpus prope cellam ejus sepelitur.] Corpus vero cum rapere omnes vellent ac suum quisque in vicum transferre studeret, quidam revelato sancti jurejurando litem diremit. Sacramento enim astrinxisse illum dixit, ut ipsum hoc in loco sepeliret. Usque adeo cœli civibus curæ fuit etiam post mortem simplicitas: qui neque in vita altos spiritus gesserunt umquam et mortui ab hominibus gloriam non captarunt; sed totum amorem in sponsum transtulerunt, pudicarum more mulierum, quæ a solis conjugibus et amari et laudari cupiunt, aliorumque laudes aspernantur. Eapropter illos sponsus nec volentes claros ac celebres reddidit, hominumque gloriam ad cumulum impertiit. Nam cum divina sectans quispiam cœlestia petit, una cum illis adjicit et alia, multiplicatas largiens petitiones. Hoc enim legem sanciens quoque dixit: “Petite regnum Dei et justitiam ejus, et cetera omnia adjicientur vobis;” et rursus: “Qui reliquerit patrem et matrem, et fratres et uxorem et filios, propter me et evangelium meum, et in hoc seculo centuplum accipiet et in futuro vitam æternam possidebit.” Hæc et dixit et fecit. Nobis vero et sermone et opere eruditis, atque horum precibus subnixis, utinam contigat ad scopum collineare, ad bravium supernæ vocationis in Christo Jesu Domino nostro, cui honor in secula. Amen.
EX MENOLOGIO GRÆCORUM
JUXTA COD. MEDIOLAN. D. 74. SUP. [Cfr. Comment., num. 7.] .
EX MSS.
Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τοῦ ὁσίου Ἀκεψιμᾶ.
Ἐν τοῖς χρόνοις τοῦ μεγάλου Θεοδοσίου ἦν τις Ἀκεψιμᾶς ὀνόματι, ἐνάρετος· ὅστις ἐν οἰκίσκῳ καθείρξας ἑαὺτον κατὰ τὰ μέρη τῆς Ἀνατολῆς, ἑξήκοντα διετέλεσεν ἔτη μήτε ὁρῶν μήτε ὁρώμενος. Διά τινος δὲ βραχείας ὀπῆς τὴν χεῖρα προτείνων, τὴν κομιζομένην τροφὴν εἰσεδέχετο. Τροφὴ δὲ αὐτῷ ἐκομίζετο φᾶκος διάβροχος ὕδατος. Ἅπαξ δὲ τῆς ἑβδομάδος ἐξιὼν νύκτωρ, τὸ ἀρκοῦν ὕδωρ ἀπὸ τῆς ἐγγιζούσης ἐλάμβανε πηγῆς. Καὶ ποτέ τις ποιμὴν πόρρωθων πρόβατα νέμων σκότους ὄντος κινούμενον θεασάμενος, καὶ λύκον εῖναι νομίσας· συγκεκυφὼς γὰρ ἐβάδιζε, σιδήρῳ πολλῷ βαρυνόμενος· τῇ σφενδόνῃ * λίθον ἀκοντίσων ἐκίνησε. Τῆς δὲ χειρὸς ἐπὶ πλεῖστον ἀκινήτου μενούσης, καὶ ἀφιέναι τὸν λίθον οὐ δυναμένης ἕως * ὁ θεῖος ἀνὴρ τὸ ὕδωρ ἀρυσάμενος ἐπανῆκεν, αἴσθησιν τῆς ἀγνοίας ὁ ποιμὴν ἐδέξατο, καὶ ἡμέρας γενομένης καταλαμβάνει τὸν οἰκίσκον καὶ διηγεῖται τὸ γεγονός· * καὶ συγγνώμην αἰτεῖ. Καὶ λαμβάνει τὴν ἄφεσιν, οὐ φωνῆς φθεγγομένης ἀκούσας, ἀλλὰ διὰ τῶν τῆς χειρὸς κινημάτων καταμαθὼν εὐμένειαν. Ἕτερος δέ τις πειρᾶσαι θέλων αὐτὸν τί διαπράττοιτο παρ᾽ ὅλον βίον, ἀνῆλθεν εἰς πλάτανον, θεωρεῖν αὐτὸν βουλόμενος. Οὐκ εἰς μακρὰν τοὺς πονηρίας ἐδρέψατο καρπούς· τὸ γὰρ ἥμισυ τοῦ σώματος λυμανθεὶς ἱκέτης ἐλεεινὸς ἐγένετο. Ὁ δὲ ὅσιος προστάξας τὴν πλάτανον κοπῆναι, ἰάσατο αὐτόν. Πρὸ δὲ πεντήκοντα ἡμέρων ἐδήλωσε τὴν ἑαυτοῦ κοίμησιν· καὶ ὑπεδέξατο καὶ ἐθεάσατο καὶ εὐλόγησε τοὺς προσελθόντας αὐτῷ. Ἐπεὶ δὲ καὶ ὁ τῆς ἐκκλησίας πρόεδρος ἀφίκετο καὶ κατηνάγκασεν αὐτὸν δέξασθαι τὴν τοῦ πρεσβυτέρου χειροτονίαν, ἐπείσθη εἰπών· Εἰ μὲν ἔμελλον ἐπὶ πλεῖον βιώσεσθαι, οὐκ ἂν τὸ βαρὺ τοῦτο κατεδεξάμην φορτίον· ἐπεὶ δὲ μέλλω ταχέως τελευτᾶν, ὑπακούω. Καὶ θεὶς τὰ γόνατα, τὴν χάριν ἔλαβε, καὶ μετ᾽ ὀλίγον τέλει τοῦ βίου ἐχρήσατο, ταφεὶς δὲ ἐν ἐκείνῳ τῷ οἰκίσκῳ, καθὼς ὡρκώσε τῷ ἐπισκόπῳ.
EODEM DIE SANCTI ACEPSIMÆ.
Temporibus Theodosii Magni erat quidam, Acepsimas nomine, insigni virtute vir; qui in tuguriolo inclusus per Orientis partes, sexaginta degit annos neque videns quempiam neque visus ab aliquo. Per angustum quoddam foramen manum protendens, allatum victum accipiebat. Victus autem ei afferebatur lens madefactus aqua; semel vero in hebdomade exiens noctu, quod satis erat aquæ ex vicino sumebat fonte. Et aliquando pastor quidam a longe oves pascens, per tenebras moventem se aspiciens et lupum esse putans (incurvus enim incedebat, ferro multo onustus), funda lapidem jaculaturus meditabatur. Manu vero diutissime immota manente, atque emittere lapidem non valente donec divinus vir aqua hausta rediisset, agnitionem ignorantiæ pastor accepit. Et die facto, tuguriolum adit, narrat quod factum fuerat et veniam petit; accepitque remissionem, nec vocem sonantem audiens sed per manus motus discens benignitatem. Alius autem quis, experientia discere volens quid faceret per totam vitam, ascendit in platanum, contemplari ipsum volens; sed non diu post improbitatis carpsit fructus. Medio enim corpore plaga percussus, supplex miserabilis factus est. Sanctus autem jussit platanum excidi, ipsumque sanavit. At quinquaginta dies ante manifestavit suam dormitionem et adventantes ad se suscepit, aspexit iisque benedixit. Cum autem ecclesiæ prælatus venisset, ac coegisset ipsum presbyteratus ordinem accipere, obedivit dicens: Si deberem diutius vivere, nequaquam grave illud susciperem onus; quia vero brevi sum moriturus, obedio. Et positis genibus, gratiam accepit; et paulo post finem vitæ adeptus est, sepultus in eodem loco, quemadmodum jurejurando obstrinxerat episcopum.
[Annotata]
* cod. σφενδονι.
* cod. ὡς.
* cod. γεγονως.
EX MENÆO NOVEMBRIS [Juxta editionem Bartholomæi Cutlumusiani ad diem 3 Nov.] .
Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, Μνήμη τοῦ ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Ἀκεψιμᾶ.
Οὗτος ἦν ἐπὶ Θεοδοσίου τοῦ Μεγάλου· ὃς ἐν οἰκίσκῳ καθείρξας ἑξήκοντα διετέλεσεν ἔτη, μήτε ὁρώμενος μήτε φθεγγόμενος· ἀλλ᾽ εἰς ἑαυτὸν νεύων καὶ τὸν Θεὸν φανταζόμενος, πᾶσαν ἐκεῖθεν ψυχαγωγίαν ἐδέχετο. Τὸ δὲ ὄρυγμα οὐ δι᾽ ὅλου ἦν κατ᾽ εὐθὺ κατωρυγμένον, ἀλλ᾽ ἐγκάρσιον ἑλικωειδῶς κατεσκευασμένον. Τροφὴ δὲ αὐτῷ ἐκομίζετο φακὸς διάβροχος ὕδατι. Ἅπαξ δὲ τῆς ἑβδομάδος νύκτωρ ἐξιὼν, τὸ ἀρκοῦν ὕδωρ ἀπὸ τῆς πελαζούσης ἀνιμᾶτο πηγῆς, παρὰ μηδενὸς βλεπόμενος. Καὶ πολλῶν θαυμάτων γενόμενος αὐτουργὸς καὶ τὴν τοῦ πρεσβυτέρου ἀξίαν βίᾳ καταδεξάμενος, ἐν εἰρήνῃ τὸ πνεῦμα τῷ Θεῷ παρέθετο.
EODEM DIE, MEMORIA SANCTI PATRIS NOSTRI ACEPSIMÆ.
Temporibus Theodosii magni vivebat hic; qui in tuguriolo inclusus sexaginta degit annos, neque conspectus ab aliquo neque aliquem allocutus; sed, sibi ipsi intendens ac Deum ob oculos ponens, omnem inde recreationem sumebat. Foramen vero (tugurioli) non per totum recta erat perfossum, sed obliquum sinuose paratum. Cibus vero ipsi afferebatur lens madefactus aqua. Semel autem per hebdomadem noctu exiens sufficientem aquam ex vicino hauriebat fonte, a nemine conspectus. Ac multis patratis miraculis ac presbyteri dignitatem coactus accipere, in pace spiritum Deo reddidit.
DE SANCTO ELIA SOLITARIO PROPE ANTINOUM IN THEBAIDE.
SECULO IV.
[Commentarius]
Elias solitarius (S.)
AUCTORE G. V. H.
In Græcorum menæis ad diem 3 novembris celebratur sanctus Elias. [Plures sunt Eliæ.] Ubi sic legitur: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, ὁ Ὅσιος Πατὴρ ἡμῶν Ἠλίας ἐν εἰρήνῃ τελειοῦται.
Τῶν
ἀρετῶν
εἰς
ἅρμα
προβὰς
Ἠλίας
Πόλῳ
προσῆλθεν,
ὥσπερ
ἄλλος
Ἠλίας.
Eodem die Sanctus pater noster Elias in pace consummatur.
Virtutum in currum ascendens Elias,
Cœlum adiit, ut alter Elias.
Sancti viri Eliæ nomine insigniti plures in Vitis Patrum Heriberti Rosweydi leguntur. Quorum unus vixit prope Jordanem in spelunca, monachus probatissimus, hospitalitatis merito clarus [Historia Lausiaca, lib. VIII, cap. 3 (Migne, P. L., tom. LXXIII, col. 1194).] . Alius quidam miraculoso castitatis dono celeberrimus, qui, Arthribi sive Athlebe civitate oriundus, magnum monasterium virginum ædificavit, cui ad mortem usque præfuit [Ibidem cap. 35 (P. L., tom. cit., coll. 1135, 1136).] . Ac tertius quidam Elias in cœnobio Sabæ [De Vitis Patrum, lib. X (P. L., tom. LXXIV, col. 145).] .
[2] [Hic agitur de illo qui vixit prope Antinoum, de quo Palladius] Quorum nullus hac die in menæis coli videtur, sed alius quidam egregia sanctitate præclarus Elias, qui vixit in solitudine Antinoi, quæ est metropolis Thebaidis in ripa fluminis Nili. De quo agunt Rufinus in Historia Monachorum [Cap. 12 (P. L., tom. XXI, col. 432).] , et Sozomenus [Hist. eccles., lib. VI, c. 28 (P. L., tom. LXXIII, col. 1154, 1155).] et Cassiodorus [Hist. Trip., lib. VIII, c. 1 (P. L., tom. LXIX, col. 1107).] et Nicephorus Callistus [Hist. eccl., lib. XI, c. 34 (P. G., tom. CXLVI, col. 694).] : qui pendere omnes videntur ex Palladii Historia Lausiaca (quam e græco translatam a Gentiano Herveto Vitis Patrum Heribertus Rosweydus inseruit), cujus e capite 51 res gestas S. Eliæ transcribimus, una cum versione Rufini; quas hinc inde textui græco apponimus ut studiosus lector hac occasione utatur cognoscendi libertatem Rufini, originalis exemplaris non tantum verba sed et res mutantis.
TEXTUS PALLADII.
Ἴδομεν δὲ καὶ ἕτερον πρεσβύτερον τῆς Ἀντινόου μητροπόλεως τῆς Θηβαῒδος, ἑκατὸν δέκα ἐτῶν λοιπὸν ὄντα· ἐφ᾽ ὅν ἐλέγετο τοῦ προφήτου Ἠλίου πνεῦμα ἀναπεπαῦσθαι. Διαβόητος γὰρ ἦν οὗτος, ἐν τῇ φοβερᾷ ἐκείνῃ ἐρήμῳ ἑβδομήκοντα ἔτη ποιήσας. Ού δύναται δὲ λόγος ἐπάξιος τὴν τραχεῖαν ἐκείνην ἔρημον διηγήσασθαι τῆς ἐν τῷ ὄρει ἐν ᾧ ἐκεῖνος ἐκαθέζετο, μηδέποτε κατελθὼν εἰς τὴν οἰκουμένην. Ἄτραπος δὲ στενή τις ἦν τῶν πρὸς αὐτὸν ἀπιόντων, ὡς μόλις ἐπιβαίνειν τοῖς ἴχνεσι τοὺς ἀφικνουμένους, ἔνθεν κἀκεῖθεν λίθων ἀγρίων παρακειμένων. Ἦν δὲ καθήμενος ὑπὸ πέτραν τινὰ εἰς σπήλαιον, ὥστε καὶ τὸ ἰδεῖν αὐτὸν λίαν ἦν φοβερόν. Ἐτρεμε δὲ λοιπὸν ὅλος, ὑπὸ τοῦ γήρως συνεχόμενος. Πολλὰ δὲ καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν σημεῖα ἐπιτελῶν καὶ ἰώμενος τοὺς κάμνοντας οὐκ ἐπαύετο. Ἔγεγον δὲ περὶ αὐτοῦ οἱ πατέρες, ὅτι οὐδεὶς μέμνηται τὴν αὐτοῦ ἐν τῷ ὄρει γεγενημένην ἄνοδον. Ἤσθιεν δὲ ἐν τῷ γήρει τρεῖς οὐγγίας ἄρτου εἰς ἑσπέραν, καὶ τρεῖς ἐλαίας. Ἐν νεότητι δὲ ἀεὶ δι᾽ ἑβδομάδος ἐσθίων ἅπαξ διετέλει [P. G., tom. XXXIV, coll. 1132, 1137.] .
INTERPRETATIO RUFINI.
Vidimus et alium senem venerabilem, Eliam nomine, in finibus civitatis Antinoi, quæ est metropolis Thebaidos, centum fere jam et decem ut dicebatur annorum; super quem dicebant quod vere spiritus Eliæ in eo requievisset. Multa enim de eo et magnifica referebantur. Septuaginta namque annos in solitudine vastissima eum transegisse perhibebant, cujus deserti horrorem terroremque nullus sermo digne poterit exponere. Ille sedebat ergo senior tota hac ætate humanæ habitationis nesciens loca. Semita autem erat angusta et scrupea, quæ ad eum ducebat; quæ vix inveniri a commeantibus posset. Locus vero ipse in quo sedebat, spelunca erat terribilis quædam et intuentibus plurimum horroris incutiens. Ipse autem trementibus jam membris præmatura quatiebatur ætate. Incessabiliter tamen per singulos dies signa faciebat, et advenientes ad se quacumque incommoditate constrictos, omnimodis resolvebat. Cuncti vero patres affirmabant quod nullus omnino meminisset quando hic secessisset ad eremum. Cibus ei erat panis exiguus et paucissimæ olivæ usque ad ultimam senectutem. Nam in juventute septimanas frequenter jejunasse perhibebatur [Loc. cit.] .
INTERPRETATIO GENTIANI HERVETI.
Vidimus autem alium quoque senem in solitudine Antinoi, quæ est metropolis Thebaidis, Eliam nomine, qui natus erat centum et decem annos. Super eum dicebant spiritum Eliæ prophetæ requievisse; erat enim valde celebratus, ut qui in terribili illa solitudine egisset septuaginta annos. Non potest autem oratio pro dignitate narrare asperam illam solitudinem quæ est in monte in quo ille sedebat, numquam descendens in illam quæ habitatur regionem. Est enim quædam semita eorum qui ad ipsum accedunt ejusmodi ut vix possint insistere vestigiis ii qui accedunt, hinc et inde lapidibus asperis obvallata. Erat autem sedens sub quadam petra in spelunca, adeo ut ipsum quoque videre esset formidabile. Tremebat autem jam totus, ut quem senectus opprimeret. Multa autem signa quotidie peragebat, nec cessabat mederi ægrotantibus. Dicebant autem qui apud ipsum erant Patres, neminem meminisse ejus ascensus in montem. Comedebat autem in senectute tres uncias panis et tres oleas vespere. In juventute autem semper semel comedebat in hebdomada.
[3] [et ex Palladio alii.] Diximus reliquos quos citavimus auctores a Palladio pendere. Quod ut oculis pateat, pauca illa verba quæ de Elia scripserunt hic adjungimus. Sozomenus: Eodem tempore vixerunt Copres, Hellus et Elias… Elias vero tunc quidem haud procul ab urbe Antinoo philosophabatur, annos natus decem circiter supra centum. Antea vero dicebat se in desertis locis solitarium mansisse annis septuaginta. Ac licet adeo provecta esset ætate, nihilo tamen minus in jejuniis et districta vivendi ratione perseveravit [Loc. cit.] . Cassiodorus Sozomenum fere vertit, hoc modo: Ea tempestate fuerunt Copres et Hellin nec non Helias … verum Elias tunc quidem non procul ab Antinoo civitate degebat in eremo, agens annum ætatis circa centesimum atque decimum. Antea tamen pene septuaginta annis solus vixit in solitudine et usque ad hanc ætatem jejunando et viriliter conversando pervenit [Loc. cit.] . Quibus consonant verba Nicephori Callisti: Spectati quoque eo tempore fuere Copres, Helles et Elias… Helias porro prope urbem Antinoum monasticæ philosophiæ suæ habuit officinam; qui centesimum et decimum excessit annum. Dixit is autem prius se ad annos septuaginta solum in solis locis habitasse, quam eo pervenerit. Et cum ea esset ætate, ad finem tamen usque in certamine cœpto viriliter jejunans perduravit, perinde atque eo ipso aut tertio inde anno monasticæ vitæ stadium esset ingressus [Loc. cit.] .
[4] [Palladii fides] Tota ergo rerum ab Elia gestarum fides apud Palladium manet; cujus fides christiana quum suspecta fuerit, [catholica suspecta, sed non fides historica.] quæritur utrum fides historica sit integra, ac proinde utrum ea quæ de sancto Elia narravit credi possint? De Palladii fide christiana agit Heribertus Rosweydus, de Vitis Patrum, libro octavo, cujus legenda Præludia [P. L., tom. LXXIII, col. 1066 sqq.] in Palladii Historiam Lausiacam; et videbis Palladium Origenis erroribus fuisse corruptum. De quo S. Epiphanius ad Joannem, Hierosolymitanum episcopum, scribit: Palladium vero Galatam, qui quondam nobis charus fuit et nunc misericordia Dei indiget, cave, quia Origenis hæresim prædicat et docet; ne forte aliquos de populo tibi credito ad perversitatem sui inducat erroris [P. G., tom. XLIII, col. 392.] . Hic Palladius videtur fuisse Origenis ille sectator qui sanctam Paulam tentare aggressus est, quemque sanctus Hieronymus convenit atque ad silentium redegit. Historia narratur ab ipso Hieronymo in Paulæ epitaphio: Necessitas, ait, mihi incubuit “nequissimæ viperæ ac mortiferæ bestiæ resistendi.” Pelagio quoque favisse Palladius videtur. Id colligitur ex Hieronymi proœmio adversus Pelagium, ubi hæc habet: Palladius servilis nequitiæ eamdem hæresin instaurare conatus est et novam translationis hebraicæ mihi calumniam struere. Nunc et illius ingenio nobilitatique invidimus? Nunc quoque mysterium iniquitatis operatur. Postea tamen S. Joanni Chrysostomo adhæsit, atque in hujus sanctissimi viri causa præstitit multa. Tunc ergo, nisi forte simulaverit, catholice sentiebat. Sed de his rebus legantur Rosweydus et Baronius [Annales eccles., ad annum 388, numm. 103 – 110.] . Ego quidem sic sentio: errasse Palladium ac reprehensione dignum fuisse; sed animo fuisse hæreticum, mihi non constat. Quapropter ut multo cum jure notat Rosweydus, Historia Lausiaca caute legenda est in quorumdam virorum vita, quæ a Palladio immerito laudatur; sed non ideo mendacem fuisse Palladium arbitror, ita ut quæ oculis vidisse et ab idoneis testibus audivisse se dicat, iis quoque historica fides sit recusanda. Et ideo quæ ipse vidisse et audivisse de sancto Elia testatur, ea putaverim secura mente a nobis credi posse.
[5] [Alia quædam forte ad hunc Eliam spectantia.] Nostri quoque Eliæ videntur esse quæ narrantur inter Verba Seniorum, libello II, n. 5 [Vitæ PP., lib. VI (P. L., tom. LXXIII, col. 1001).] : Dicebant seniores aliquando abbati Eliæ in Ægypto de abbate Agathone: quia “bonus frater est.” Et dicit eis senex: “Secundum generationem suam bonus est.” Qui dixerunt ei: “Secundum autem antiquos quid?” At ille respondens ait : “Jam dixi vobis quia bonus est secundum generationem suam; secundum antiquos vero, vidi hominem in Scythi, qui poterat facere ut sol staret in cœlo, sicut fecit Jesus filius Nave.” Et hæc audientes obstupuerunt et glorificaverunt Deum. Fortassis et sequentia: Duo fratres ad abbatem Eliam venerunt, impugnati a cogitationibus suis: et videns eos senex quod essent corpulenti, tamquam ad discipulum suum subridens ait: “Vere, frater, ego erubesco pro te, quia sic enutristi corpus tuum, cum certe profitearis te monachum; pallor enim et macies cum humilitate decus est monachi” [Ibid., libello III, Verba Sen. 64, col. 771.] .
[6] [De Elia agitur in Prato Spirituali.] At sine dubio noster Elias est senex ille de quo in Prato Spirituali, cap. 44 [P. L., tom. LXXIV, col. 141.] : Senex quidam enarravit nobis cum Thebaidam venissemus, quod senex unus morabatur extra civitatem Antinoum, magnæ virtutis vir, qui in cella sua egerat annos septuaginta. Erant autem illi discipuli decem, ex quibus unus erat valde negligens sui. Senex ergo sæpius illum corripiebat et hortabatur, dicens: “Frater, sollicitudinem gere pro anima tua; habes enim mori, et, nisi te emendaveris, in supplicium tendes.” Frater autem ille semper seni inobediens erat, nec ea quæ ab ipso dicebantur admittebat. Contigit autem post aliquantum temporis, ut iste moreretur. Contristatus vero senior super illo valde (sciebat enim quod in magna desidia et negligentia de seculo exiisset), cœpit orare ac dicere: “Domine Jesu Christe, verax Deus noster, revela mihi quid sit circa fratris animam.” Aspexit autem, in excessu mentis effectus, fluvium ignis, ingentemque in ipso igne multitudinem, ac medium fratrem illum, ad collum usque demersum. Tunc ait illi senior: “Nonne te propter hanc pœnam orabam ut curam animæ tuæ ageres, fili?” Respondit frater et ait seni: “Gratias ago Deo, Pater, quod vel caput meum requiem habet, per orationes enim tuas supra caput episcopi sto”.
[7] [Quo tempore vixerit Elias.] Jam videndum est quo tempore S. Elias vixerit. Palladius Alexandriam venit sub Theodosii consulatu secundo, anno Christi 388 [Hist. Laus., cap. 1 (P. L., tom. LXXIII, col. 1091).] . Tres annos versatus est in monasteriis circa Alexandriam [Ibid., cap. 7.] ; multos vidit senes æquales tempore magno Antonio; peragravit deinceps eremum et multos sanctos viros adiit; tandem morbi causa in Palæstinam venit, ubi mansisse videtur usque ad annum Christi 392. Viderit ergo Eliam anno 391. Elias tunc agebat annum decimum supra centesimum. Qui diu quidem non supervixerit. Quare tempus vitæ sancti Eliæ ab anno circiter 280 usque ad seculum IV finiens duravit. Fuit ergo Elias sancti Antonii Magni æqualis. Suspicor inter Eliam atque Antonium necessitudinem aliquam intercessisse. Sermo enim fit de Eliæ congregatione, ex qua unus monachus ad Antonium perrexit atque ab hoc sancto remissus fuit eo unde venerat. Res est digna relatu; narratur autem inter Verba Seniorum, libello nono [De Vitis Patrum, lib. V (P. L., tom. LXXIII, col. 909).] . Contigit aliquando fratri in congregatione abbatis Eliæ tentatio, et expulsus inde abiit in montem ad abbatem Antonium. Et cum mansisset aliquanto tempore apud eum, remisit eum ad congregationem unde exierat. Illi autem videntes eum, iterum expulerunt; qui similiter perrexit ad abbatem Antonium, dicens: “Noluerunt me suscipere, Pater.” Mittit ergo senex ad eos, dicens: “Navis naufragium tulit in pelago, et perdidit onus quod portabat, et cum labore vacua navis perducta est ad terram. Vos ergo liberatam navim in terram vultis submergere?” Illi autem cognoscentes quia eum abbas Antonius remisisset, statim susceperunt eum. Fateor me non posse demonstrare argumento invicto hunc Eliam de cujus congregatione agitur, nostrum fuisse Eliam; verum quum constet Eliam hunc nostrum Antonio fuisse coævum atque eodem tempore monachi vitam duxisse,atque insuper beato viro adhæsisse alios Patres, quos discipulos ejus reputare licet, quum tandem alius Elias isto tempore congregationis pater mihi plane non fuerit repertus, opinor de nostro agi Elia. Alia de sancto Elia invenire non potui; quare hic finis esto.
DE SANCTO VALENTINIANO EPISCOPO SALERNITANO.
SECULO V EXEUNTE.
[Commentarius]
Valentinianus episcopus, Salerni (S.)
AUCTORE G. V. H.
Philippus Ferrarius in Catalogo sanctorum Italiæ de sancto Valentiniano, episcopo Salernitano, sequentia tradit: [Notus est, non ex Actis, sed ex aliis documentis,] Valentinianus, sextus ecclesiæ Salernitanæ episcopus, sancto Gaudioso, quinto episcopo, successisse traditur. Vixit et sanctitate floruit ante annum salutis humanæ quingentesimum, quo anno illi subrogatus legitur Gaudentius, qui, Symmacho Pontifice Maximo, synodo Romanæ 105 episcoporum, adversus Laurentium in schismate contra Symmachum electum coactæ, interfuit. Valentinianus autem cum aliquamdiu ecclesiæ suæ sanctissime præfuisset, III nonas Novembris migravit e vita, honores qui sanctis episcopis debentur, promeritus. Cujus corpus in inferiore cathedrali ecclesia cum sanctorum episcoporum corporibus religiose asservatur. Ex tabulis et monumentis ejusdem ecclesiæ. Atque in Annotatione dicit: Acta haud exstant; exstat ejus memoria in breviario antiquo ecclesiæ Salernitanæ ante annos quadringentos scripto; ubi etiam oratio sive collecta quæ in ejus festo dicitur, continetur. Ejus meminit Baronius in annot. in Martyrologium Romanum die 19 octobris, et Gaspar Musca in libro de Episcopis Salernitanis.
[2] [et ab aliis sextus habetur episcopus Salernitanus,] Loco citato Baronius occasione sancti Eusterii, item Salernitani episcopi: Reconditum, ait, est ejus (Eusterii) corpus in ecclesia cathedrali in crypta inferiori sub altaris confessione, ubi et posita sunt aliorum sanctorum episcoporum ejusdem civitatis veneranda corpora, ut Bonosii episcopi… Valentiniani episcopi, quem celebrant 3 Novembris etc. Gaspar autem Musca, in libro de Episcopis et archiepiscopis ecclesiæ Salernitanæ [Neapoli 1594, pp. 14, 15.] , ante S. Gaudentium et post S. Gaudiosum recenset S. Valentinianum, nullo tamen ætatis, seculi aut episcopatus anno assignato. Titulum sancti et orationem sumpsit ex Breviario Salernitano sec. XII.
ORATIO.
Adjuva nos quæsumus, Domine, deprecatione sancti Valentiniani, confessoris tui atque pontificis: et præsta ut cujus hodie solemnitatis diem cum lætitia spirituali veneramur in terris, ejus auxilium sentiamus in cœlis. Per etc.
Et paulo post: Quorum omnium sanctorum sex episcoporum corpora in majori Salernitana ecclesia ad præsens sub vocabulo B. Apostoli et Evangelistæ Matthæ in inferiori basilica ad altare sanctorum confessorum, quod spectat ad occidentem, honorifice cum sacris aliis sanctorum reliquiis recondita sunt. Sex episcopi quos enumeraverat, sunt SS. Bonosius, Gramatius, Verus, Eusterius, Gaudiosus, Valentinianus. Sequenti deinde Gaudentio annum assignat 500. Quare sancti Valentiniani episcopatus finem seculi V occupaverit.
[3] [ab aliis quintus.] Atque hæc sunt fere quæ de sancto Valentiniano dicenda habuimus; quibus addimus in Hagiologio Italico [Tom. II, p. 271.] S. Valentinianum non sextum, sed quintum Salerni episcopum dici: Valentinianus, seu Valentinus, quintus Salerni episcopus, post S. Eusterium eam ecclesiam sancte rexit. Ejus dies festus agitur die tertia Novembris in eadem ecclesia ubi sanctum corpus requiescit. Quæ sumpta sunt ex Ughellio, Italia Sacra, in Episcopis Salernitanis. — Ferrarius, quem supra citavimus, in Catalogo sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, ad diem 3 novembris: Salerni sancti Valentiniani episcopi. Ejusdem meminit Castellanus in Martyrologio generali.
DE SANCTA SILVIA MATRE SANCTI GREGORII MAGNI.
SECULO VI.
[Commentarius]
Silvia, mater S. Gregorii Magni (S.)
AUCTORE G. V. H.
Inter sanctas mulieres quas generatione filiorum salvandas Apostolus prædicavit, [S. Silvia,] præcipuum locum tenet sancta Silvia, sancti Gregorii Magni mater. Cujus sanctissimæ mulieris cultum valde antiquum, sed currentibus seculis pene oblivione obrutum, Clemens VIII Pontifex Romanus instauravit, illato sanctæ Silviæ nomine in Martyrologium Romanum ad diem 3 mensis novembris: Romæ sanctæ Silviæ, matris S. Gregorii Papæ [Vide notam l ad III non. Nov. in editione Martyrologii Romani anno 1630 typis Vaticanis excusi.] . Notavit Castellanus in Martyrologio Universali [Ad 3 Nov.] sanctæ Silviæ elogium in hunc locum fuisse insertum ob populi concursum ad S. Gregorii monasterium die præcedenti, in Commemoratione omnium fidelium defunctorum.
[2] [inter sanctas mulieres eminens gloria,] Inter præclaras ac christianæ vitæ laude eximias mulieres sancta Silvia eminet velut inter ignes luna minores. Quippe quæ et genere et divitiis magna extiterit, magna quoque præstantissimis nuptiis cum Gordiano, sed multo major insigni morum sanctitate; quam tandem educato ad omnimodam virtutem filio, viro incomparabili, magno Gregorio, non dubitamus maximam vocare inter sanctas mulieres, immaculato matrimonii thoro et viduæ vitæ ornamentis illustres. Dolendum est a nemine veterum sanctissimæ hujus mulieris vitam litterarum monimentis fuisse commissam. Quare cogimur hinc inde expiscari sparsas de sanctæ Silviæ memoria reliquias.
[3] [illustrissimo genere orta,] Paulus Diaconus Vitam S. Gregorii Magni auspicatur ab ejusdem parentibus, ita scribens: Gregorius hac urbe Romana, patre Gordiano, matre vero Silvia editus, non solum de spectabili senatorum prosapia, verum etiam religiosa, originem duxit [Migne, P. L., tom. LXXV, col. 41.] . Joannes Diaconus ejusdem sancti Gregorii Vitam exorditur in hunc modum [Ibid., col. 63.] : Gregorius genere Romanus, arte philosophus, Gordiani, viri clarissimi, et beatæ Silviæ filius, præfuit Romanæ sedi annis tredecim, mensibus sex, diebus decem, temporibus Tiberii Mauricii et Phocæ Augustorum. Iste, senatoria stirpe progenitus, tam nobilissimam quam etiam religiosissimam genealogiam duxit. Consentiunt itaque Paulus et Joannes in asserendis parentum sancti Gregorii, Gordiani scilicet ac Silviæ, nobilitate et virtute. Utriusque prærogationis argumenta deinde afferunt a parte Gordiani, sed a parte sanctæ Silviæ nihil. Silviæ progenitores, consanguineos ac cognatos cum uterque auctor silentio premat, cogitare licet eosdem ipsis fuisse incognitos. Quare aliqui opinari potuerunt sanctam Silviam non esse Romæ ortam nec fortasse Romanorum sanguine cretam. Sororem habuisse videtur Silvia nomine Pateriam, quæ ad paupertatem redacta fuit. Gregorius enim ad Anthemium subdiaconum scribens [Epist. lib. I, 39 (P. L., tom. LXXVII, col. 493).] : Volo, inquit, ut domnæ Pateriæ, thiæ meæ, mox ut præsentem jussionem susceperis, offeras ad calciarium puerorum solidos quadraginta et tritici modios quadringentos. Thia enim est matertera, quamquam etiam pro amita sumatur; sicut nostrum tante, quod et patris et matris sororem significat. Sed Gregorius alibi tres dicit suo patri fuisse sorores, quas nomine designat. Ideoque videtur Pateria non fuisse quarta Gordiani soror, sed soror sanctæ Silviæ.
[4] [patria utrum Sicula] Sunt qui existiment beatam feminam genere fuisse Siculam. Etenim Gregorius, cum parentum jam dudum obitu liberam disponendarum rerum suarum haberet facultatem, ut ait Paulus Diaconus [Tom. cit., col. 43.] , vel potius patre orbatus, ut scribit Joannes Diaconus [Tom. cit., col. 63.] , sex monasteria in Sicilia construxit [Paulus Diac. ibid.; Joannes Diac. ibid. et Greg. Turon. Hist., lib. X, c. 1.] et præterea septimum intra urbis Romæ mœnia [Ibid.] . Quibus monasteriis tantum de redditibus prædiorum suorum delegavit, quantum posset illic commorantibus ad quotidianum victum sufficere [Paulus Diac., ibid.] . Jam vero Sicula monasteria ex maternis Gregorii bonis ditata fuisse dicunt, et inde concludunt sanctam Silviam genere esse Siculam. Apud Rocchum Pirrum [Sicilia Sacra, Syrac. Eccl., ad annum 553 (ed. Petri van der Aa, col. 582).] lego: S. Silviam matrem D. Gregorii PP. Magni, quæ anno 558 circiter 12 martii e vita decessit, in martyrologium Siculum Octavius Cajetanus retulit: et quinque argumentis dubitat in sua Idea, fol. 25, an Silvia fuerit Sicula (conjicit scilicet, Silviam fuisse Siculam). Primo, ex fama ad eum delapsa a M. Thoma Pallavicino, socio Magistri sacri Palatii, per Vincentium Bonincontrum, episcopum Agrigentinum et Pauli PP. V theologum. Secundo, ex Gregorii PP. Magni pietate in sanctos Siculos, hausta a matre certe quidem Sicula: ille enim Agatham et Luciam VV. MM. Siculas in Missæ canonem intulit, ut tradit sanctus Anthelmus, episcopus Schireburgensis; basilicam S. Agathæ in Suburra purgatam sacravit, et sacrarium S. Luciæ in basilica S. Petri. Tertio, ejusdem sancti Gregorii in Siciliam affectus, quem ex epistolis facile cognoscas. Quarto, monasteria sex Gregorius ante initum pontificatum in Sicilia ædificavit, ex iis duo Syracusis, agrisque et latifundiis donavit, quæ ille in insula habebat; et forte ea bona dotalia Siculæ matris extitere. Quinto, eodem ævo aliæ feminæ Siculæ viris Romanis nuptæ, ut Faustina Tertullo, patri martyris Placidi, Elpis Severino Boetio V. C. ac martyri. Tum forte etiam Silvia Gordiano in matrimonium data. Conjecturas has esse affirmas. Scio, sed interdum conjecturis expressa veritas. Hæc Cajetanus. Et rursus Rocchus Pirrus suo nomine, in opusc. de Abbatiis Siciliensibus [L. IV, part. II (in opere modo cit., col. 1300).] : Primum: sex monasteria (ædificavit)… Secundum: in Sicilia ædificavit. In qua scilicet illius regione? Ubi totum patrimonium tenuit, ibi omnia construxit. Sed in Panormitanis partibus cuncta bona suæ genitricis Silviæ ædesque seu palatium prætorianum tenuit; ergo ibidem constructa. Etsi P. Octavius Cajetanus Societatis Jesu, vir omni virtutum genere perspectaque eruditione illustris, quinque rationibus eamdem sanctam Silviam * et ex duobus monasteriis sub D. Gregorio Syracusis structis ac dotatis Syracusanam civem suam conjectet, quanto certius et evidentius ex illius prædiis Panormi existentibus nativitate Panormitanam fuisse enuclemus? Hi duo ergo Siculi Octavius Cajetanus et Rocchus Pirrus ob allatas sive rationes sive conjecturas sanctam Silviam Siculam esse opinantur. Sed conjecturis ea causa definiri nequit.
[5] [an Romana] Albertus Cassius in libro quem scripsit De aquarum meatibus urbis Romæ [Corso delle acque etc. in Roma 1755.] , parte secunda agens de vita sanctæ Silviæ, contra insurgit, ac sanctam Silviam Romanam esse contendit. Hic auctor quum in aquæductus urbis Romæ studiose inguireret, reperit quatuor aquæductus ire per terras ac prædia S. Silviæ, et sic quasi ex grato animo de eadem sancta scripsit commentarios, ad vindicandum ortum, familiam ac patriam sanctæ Silviæ, magni Gregorii matris. Præterea dolebat auctor donationes factas a sancta Silvia et a sancto Gregorio oblivioni fuisse traditas; ac tandem devotio populorum, qui sanctam Silviam quasi terrarum suarum dominam habuerant, auctori ad scribendum incitamento fuit. Quos inter populos enumerat incolas castelli Faustiniani, quod e ruinis oppidi Sassolæ constructum creditur; qui quum inde migrare debuissent, ædificato castello nomen Gregorii imposuerunt: traditumque est super propinqui montis supercilio constructum fuisse ecclesiam in honorem sanctæ Silviæ. Unde in præsentem diem (1755) mons S. Silviæ appellatur. Incolæ isti filiabus suis frequenter Silviæ nomen imponunt.
[6] [incertum.] Massa Apollonia, cujus caput est Empulum oppidum. Hanc massam Apolloniam Gregorius, Silvia matre consentiente, dedit monasterio Sublacensi. Sed hujus castelli incolæ, tum Gregorium tum Silviam matrem obliti, ne ecclesiam quidem in eorum honorem erexerunt. Incolæ Piscani, Guadagnali, Poli, omnes latifundia olim sanctæ Silviæ tenent; sed Silviæ videntur obliti. Loca enumerata fuerunt S. Eustachii martyris, juxta auctorem modo citatum; ex eodem enim Anicio genere erat Silvia. Empulum, a sancta Silvia dono datum monachis Sublacensibus, destructum a Tiburtinis et sub nomine Madama reconstructum, apud Petrum Ciossi (nobilem virum ex iis qui destructo Empulo in novum castellum S. Angeli Madama vocatum transierant) per prosopopœam ita loquitur:
Me Sylvia Domina, Gregorii magna parens,
Monachis divæ Scholasticæ dono dedit.
Hæc excerpimus ex dicti auctoris commentariis de sancta Silvia [Op. cit, p. 2, capp. 1, 2.] ; quorum fidem utique penes auctorem relinquimus. Sed opportuna sunt responsa opinantibus Siculis ex latifundiis SS. Silviæ aut Gregorii patriam sanctæ Silviæ determinari. Nos simpliciter confitemur patriam sanctæ Silviæ omnimoda certitudine jam definiri a nobis non posse.
[7] [Qua domo nata incertum;] De ortus sanctæ Silviæ nobilitate nulla est controversia. Sed qua domo nata sit, historia non tradit. Secundum Albertum Cassium [Ibid., c. 5.] pater sanctæ Silviæ fuit Flavius Anicius Probinus, ex auctoritate Maurolyci. Quod si verum esset, S. Gregorius per patrem ac per matrem ex Anicio genere descenderet; quod idoneis argumentis esset de monstrandum. Qui ita sentiunt, Paulum ac Joannem diaconos, Vitæ S. Gregorii scriptores, de genere S. Silviæ tacentes facile explicare possunt. Quum enim paterni stemmatis gloriam ostendunt, una maternum laudaverunt. Uterque Felicem papam inter beati Gregorii atavos laudant, quamquam erronee Joannes Diaconus pro S. Felice III posuerit IV. Erat autem Gordianus, S. Gregorii pater, uti communis fert opinio, ex præclaro Aniciorum genere.
[8] [incertus pariter annus natalis,] Quo anno nata sit sancta Silvia, nemo veterum litteris tradidit. Conabimur ergo illum annum investigare, quantum licet. In Vita S. Gregorii ex ejusdem scriptis adornata, quam Maurini Patres suæ operum Gregorii Magni editioni præfixerunt [P. L., tom. LXXV, col. 246.] , Gregorii ortus refertur ad annum 540, non certis argumentis, sed ratione probabili. Nihil itaque vetat annum Gregorii natalem anteriorem illo statuere aut posteriorem, præsertim si rationi a Maurinis allatæ nihil contradicit, aut etiam conformior est. — Existit tamen traditio, quæ si verum dicit, annum 540 excludit. Rocchus Pirrus agens de sex monasteriis in Sicilia a Divo Gregorio ædificatis, refert S. Benedictum Romæ affuisse anno 531 atque eo anno a beata Silvia prægnante salutatum eidem futuram infantis quem portabat vitam prædixisse. Eamdem traditionem non semel commemorat Bucelinus in Annalibus, sed rem assignat anno 541. Rem gestam Bucelini verbis reddo: Quo ipso tempore Romæ aliquamdiu subsistentem conveniens B. Sylvia, Anicii Gordiani conjux lectissima, prægnans tunc magno revera filio, a magno Benedicto amantissime compellata et mirifice recreata, prophetico spiritu ab eodem de nativitate, nomine et officio ejus quem gerebat in utero infantis, Magni per omnia Gregorii, edocta est, magna et ipsa vitæ sanctitate et egregia cum marito in Sublacense non minus quam Cassinense Archisteria liberalitate præcipue primorum Ordinis cœnobiorum fundatoribus accensenda. Si hæc vera sunt (quod probare nec possum ego neque ab aliis probatum inveni, sed assertum quasi de manu in manum traditum), Gregorius non fuit natus anno 540, nam Benedictus anno 541 vidisse dicitur Silviam prægnantem; sed natus est aut anno 541 aut 542, secundum Bucelinum. Secundum traditionis formam quæ ad Rocchum Pirrum pervenit, non fuit natus Gregorius anno 540, sed aut anno 531 aut 532, nam anno 531 dicitur Benedictus Romæ fuisse ac prægnanti matri de Gregorio prophetiam edixisse. Difficile est statuere quemnam annum eligas, quum omnes sint incerti.
[9] [cui appropinquatur.] Hæc tamen est unica nota, quæ indicare possit annum quo nata est sancta Silvia. Nam supponere licet secundum mores illorum temporum nupsisse eam Gordiano primo pubertatis flore. Nupserit ergo anno ætatis decimo sexto, et habebis annum natalem beatæ Silviæ, si Rocchum Pirrum sequaris, 515 vel 516 (prægnans enim anno 531, aut illo anno aut sequenti peperit); si sequaris Bucelinum aut Maurinum auctorem Vitæ, annus beatæ Silviæ natalis est annus 525, 526 aut 524 (pro diverso anno quo natus putatur Gregorius, nempe 541 aut 542 aut 540). Supponere debuimus ad hanc rationem ineundam et Gregorium fuisse primogenitum, et primo matrimonii anno conceptum, quorum neutrum historia tradit; et præterea supposuimus Silviam anno ætatis decimo sexto nupsisse, quod pariter nulla historia dicit. — Boni consulat lector conamen investigantis latentem veritatem; quam etiamsi invenisse non constet, non potuimus tamen longe aberrare, ut patet ex ratione quæ Maurinum induxit ad annum Gregorii nati statuendum. Gregorius enim obiit anno 604, certe non admodum senex, et hic dicit suo tempore accidisse quod factum est anno 446. Secundum auctorem Maurinum factum illud incidit in infantiam Gregorii; secundum Rocchi Pirri narratum debuit incidisse in ejusdem Gregorii adolescentiam. Certius aliquid de anno nativitatis S. Silviæ determinare non possum.
[10] [S. Silvia egregie educat filios.] De pueritia Sanctæ nostræ nihil notum est; neque de juventute, præter matrimonium. Sanctissima ratione vitam instituisse, ac filium sanctissimis moribus erudiisse, clarum est. Quod a tanta matre expectari poterat, sanctam quoque filio suo Gregorio nutricem procuravit; cujus memoria postmodum Gregorius pontifex delectabatur. Nam ad Rusticianam Patriciam scribit [Lib. IV, epist. 46 (P. L., tom. LXXVII, col. 720).] : Domnam vero illam nutricem meam, quam mihi per litteras commendatis, omnino diligo et gravari in nullo volo. Vere dicere licet cum auctore Vitæ S. Gregorii ex ejus scriptis adornatæ: Quum parvulorum educatio matrum potissima sit provincia, juxta Paulum (I Tim. V, 10), non immerito conjicimus S. Silviam strenue officio erga suum Gregorium ejusque fratrem defunctam esse, omnesque christianæ matris partes in ipso instituendo diligenter implesse. Gregorio enim fratrem fuisse, vix revocari in dubium potest, nam pluribus in epistolis de illo loquitur. Sic ad Petrum subdiaconum [Lib. I, epist. 44 (P. L., tom. LXXVII, col. 504).] : Agimus autem gratias sollicitudini tuæ, quia de causa fratris mei præcepi tibi, ut argentum illius retransmisisse debuisses. Ad Theodorum, Ravennæ curatorem aut certe archidiaconum [Lib. IX, epist. 98 (P. L., tom. LXXVII, col. 1023).] : Sed si tantum est, gloriosum fratrem nostrum, vel de episcopis unum … subscribere faciemus. Ad Leontium exconsulem [Lib. X, epist. 51 (P. L., tom. LXXVII, col. 1106).] : Quæ a glorioso fratre nostro Palatino Patricio etc. De monasterio S. Hermæ, quod a fratre nostro constructum est [Lib. XIV, epist. 2.] . Hunc fratrem indicare videtur Gregorius Turonensis [Hist., lib. X, c. 1.] : Sed præfectus urbis Romæ, germanus ejus, anticipavit nuntium. Ex piæ matris et piæ nutricis recordatione scripsisse videtur S. Gregorius ad Theoctistam [Lib. VII, epist. 26.] , agens de puerorum educatione, verba illa aurea, dicens: Verba nutrientium aut lac erunt, si bona sunt, aut venenum, si mala.
[11] [Vidua vivit sanctissime.] Viro suo Gordiano orbata, sanctæ viduæ mores egregie monstravit Silvia, mundo valedicens ac pietatis operibus ex toto dedita. Digna eximio Aniciorum genere, digna erat cui dicerentur illa quæ Hieronymus ad Demetriadem virginem, Anicii Olybrii filiam, scripserat: Nobilitate et divitiis prima in orbe Romano … cum tui generis sit et habere et calcare divitias [Numm. 1 et 14 (P. L., tom. XXII, coll. 1107, 1118).] . Multa per se, uti supra vidimus ex Alberto Cassio, donasse credi potest, multa per filium monasteriis, ecclesiis ac Christi pauperibus. Mundo valedixisse Silviam certum est; dubitari tantum potest utrum vivente adhuc viro an demortuo. Quo vero anno Gordianus e vita excesserit, nullius e veteribus testimonio edocemur. Quum vero anno Gregorius paternas ædes in monasterium converterit anno 573, nulla facta de patre mentione, multo cum jure existimare licet, Gordianum tunc vita defunctum fuisse, ac proinde Silviam viduam extitisse.
[12] [Ad S. Gregorium filium legumina mittit.] Pauca admodum facta de Silviæ vita conservavit historia; quæ hic sequuntur. Joannes Diaconus narrat primum (quod ejus verbis refero), Gregorio tunc monachum agente in suo monasterio in Clivo Scauri: In hujus monasterii penetralibus idem vir omnipotentis Dei Gregorius, a matre Silvia, tunc temporis juxta portam beati Pauli, loco qui dicitur Cella Nova, quo hactenus oratorium nomini ejus dedicatum est et famosum sancti Babæ (Sabæ) confessoris Christi, monasterium, cujus laus in sexta et septima Synodo, constitutum videtur, degente, crudis leguminibus pascebatur. Mittebat autem sancta Silvia ad filium legumina in scutella argentea; quam aliquando mendico sæpius ad eleemosynam redeunti, datis jam pridem omnibus nummis, Gregorius dari jussit. Accipe rem gestam ex Joanne Diacono: “Rursus vestiarium suum, si forte vas quodlibet aut vestimentum haberet, interrogans, audivit nil penitus remansisse præter matris argenteam, quæ cum infusis leguminibus mitti solita erat, scutellam.” Mox alacrior factus: “Ergo, inquit, frater, hanc defer, ne tristis abeat, qui consolari quærit pauper.” Itaque delatam scutellam, Gregorio satis hilariter largiente, pauper qui putabatur, lætus amplectitur, non jam ad expetenda, sed ad conferenda suffragia rediturus. Erat enim angelus Dei. Discant ex hoc exemplo religiosi viri sanctam caritatem ac largos esse erga pauperes. Nulla enim flamma monasteriorum bona acrius depascit quam sordida avaritia. Habitabat ergo tunc sancta Silvia in Cella nova, sita in monte Aventino medio, in conspectu monasterii filii sui, quod inde uno distat milliario. Nunc ecclesia Sancti Sabæ ac contiguæ ædes sunt Collegii Germanici Societatis Jesu, cujus collegii alumni eo statutis diebus recreationis causa ire consueverunt.
[13] [Morienti sanctæ Tharsillæ adest.] Alterum quod historia tradit factum cui sancta Silvia interfuit testis, refertur ab ipso Silviæ filio, Gregorio Pontifice, in homilia, quam habuit ad populum Romanum in basilica S. Clementis martyris [In Evang., lib. II, hom. 38 (P. L., tom. LXXVI, coll. 1200, 1201).] et iterum sed brevius in Dialogorum l. IV, c. 16 [P. L., tom. LXXVII, col. 348.] , ubi matrem affuisse non dicit. Priore ergo loco Gregorius, postquam dixisset tres fuisse patri suo Gordiano sorores: Tharsillam, Æmilianam ac Gordianam, duas priores sanctitatis studio fervidas, tertiam vita tepidiorem, de morte Tharsillæ enarrat ita: Quadam vero nocte Tharsillæ amitæ meæ, quæ inter sorores suas virtute continuæ orationis, afflictionis studiosæ, abstinentiæ singularis, gravitate vitæ venerabilis, in honore et culmine sanctitatis excreverat, sicut ipsa narravit, per visionem atavus meus Felix, hujus Romanæ Ecclesiæ antistes (S. Felix III) apparuit, eique mansionem perpetuæ claritatis ostendit, dicens: “Veni, quia in hac te lucis mansione suscipio.” Quæ, subsequenti mox febre correpta, ad diem pervenit extremum. Et sicut, nobilibus feminis virisque morientibus, multi conveniunt, qui eorum proximos consolentur, eadem hora ejus exitus, multi viri ac feminæ ejus lectulum circumsteterunt, inter quas MATER MEA QUOQUE AFFUIT: cum subito sursum illa respiciens Jesum venientem vidit, et cum magna animadversione cœpit circumstantibus clamare, dicens: “Recedite, recedite, Jesus venit.” Cumque in eum intenderet quem videbat, sancta illa anima carne soluta est; tantaque subito fragrantia miri odoris aspersa est, ut ipsa quoque suavitas cunctis ostenderet illic auctorem suavitatis venisse.
[14] [Moritur, quo anno incertum.] Quod quando acciderit, certo sciri nequit. Videtur sancta Silvia adhuc fuisse superstes, quum Gregorius hæc coram populo narraret; nam præmiserat: Neque enim res longe ante gestas dicimus; sed eas de quibus testes existunt eisque interfuisse se referunt, memoramus. Quumque inter testes unam solam clare designet, nempe matrem suam, putaverim sanctam Silviam tunc adhuc fuisse superstitem. Gregorius eamdem historiam eisdem fere verbis narrat in Dialogis, loc. cit., sed studiose resecuit quædam. Estque illa omissio notatu dignissima. Nam solemne Gregorio est rerum narratarum testes citare; et hoc loco mentionem testium studiose expunxit. In memoriam vocat homiliam ex qua excerpsimus quæ præcesserunt, dicens: Hoc quod de Tharsilla amita mea in homiliis evangelii dixisse me recolo, replicabo. Deinde rem gestam ex homilia exscribit; sed ubi ad illam sententiam ventum est, in qua matris suæ mentionem fecerat, illa verba resecuit inter quas mater mea quoque affuit. Unde sic ratiocinor. Gregorius, quum homiliam diceret, testes rem gestam referentes adducere poterat (quos inter notissima cunctis Silvia, Pontificis mater, erat), quia tunc adhuc vivebant. Postea silet de testibus, silet de matre. Quare? opinor, quia mortem obierant, et ideo rem gestam referre amplius non poterant. Quod si opinio mea vera est, ad annum Silviæ emortualem prope accedere licet. Nam Dialogos scripsit Gregorius anno 593 vel 594; sic enim cum Maurinis [Præfatio ad libros Dialogorum (P. L., tom. LXXVII, col. 145).] existimare æquum puto. Pontifex ordinatus fuit Gregorius 3 septembris anno 590; homiliam ergo, citatam habuerit necesse est intra annum 590 et 594. Ergo, si Silvia superstes erat quum homilia haberetur et defuncta erat quum ederentur Dialogi, quod ratione non quidem plane certa, sed tamen probabili asseruimus, annus Silviæ emortualis incidit in illud quadriennium. Sanctam ergo beatissimæ mulieris mortem anno 592 non incongrue assignemus. Unde sequitur secundum nostram computationem S. Silviam vixisse septuaginta et aliquot annos, sed ad octogesimum non pervenisse. Quod satis convenit imagini sanctæ matris suæ quam S. Gregorius pingendam curavit. Illa enim refert vultum quidem senis, sed non decrepitæ.
[15] [Imago sanctæ Silviæ] Imago illa S. Silviæ una cum imagine Gordiani in atrio monasterii S. Andreæ in Clivo Scauri, jussu Gregorii Magni depictæ adhuc conspiciebantur tempore Joannis Diaconi, qui claruit circa annum 870. Utramque imaginem idem Joannes minutissime descripsit in Vita S. Gregorii Magni, l. IV, n. 83 [P. L., tom. LXXV, coll. 229, 230.] , e quo loco sequentia transcribimus.
IMAGO S. SILVIÆ IN ATRIO MONASTERII S. ANDREÆ DEPICTA.
[16] In cujus venerabilis monasterii atrio, jussu Gregorii, juxta nymphium duæ iconiæ veterrimæ artificialiter depictæ usque hactenus videntur. In quarum altera beatus Petrus apostolus sedens conspicitur stantem Gordianum regionarium, videlicet patrem Gregorii, manu dextera per dexteram nihilominus accepisse. Cujus Gordiani habitus castanei coloris planeta est, sub planeta dalmatica, in pedibus caligas habens; statura longa, facies deducta, virides oculi, barba modica, capilli condensi, vultus gravis. In altera vero mater Gregorii sedens depicta est Silvia, candido velamine a dextro humero taliter contra sinistram revoluto contecta, ut sub eo manus tamquam de planeta subducat, et circa pectus sub gula inferior tunica pseudolactini coloris appareat, quæ magno sinuamine super pedes defluat; duabus zonis ad similitudinem dalmaticarum, sed latioribus, omnino distincta; statura plena, facies rotunda quidem et candida, sed senio jam rugosa, quam ipsa quoque senectus pulcherrimam fuisse significat; oculis glaucis et grandibus, superciliis modicis, labellis venustis, vultu hilari, ferens in capite matronalem mitram candentis brandei raritate niblatam; duobus dexteræ digitis signaculo crucis se munire velle prætendens, in sinistra vero patens psalterium retinens, in quo hoc scriptum est: Vivit anima mea et laudabit te, et judicia tua adjuvabunt me (Ps. CXVIII). A dextero vero cubito usque ad sinistrum circa scapulas versus ascendens reflectitur, qui ita se habet: Gregorius Silviæ matri fecit.
[17] [Dies S. Silviæ emortualis incertus;] Dies quoque sancti obitus non omnino certus est. Juxta P. Octavium Cajetanum, quem supra citavimus, S. Silvia obiit die 12 martii; juxta Inveges [Panormo sacro, tom. II, fol. 454.] : Sancta Silvia Romæ evolavit in cœlum die tertio Novembris. Juxta Maurinos in annotionibus ad opera S. Gregorii [Tom. IV, lib. I, fol. 109.] , die tertio novembris. Arturus in Gynæceo diem S. Silviæ emortualem statuit 5 novembris. Eumdem diem Pancirolus, in libro cui titulus: Thesauri absconditi urbis Romæ, regione 9, tit. S. Sabbæ [Tesori nascosti, fol. 682.] . Baronius in inscriptione quam infra dabimus, dicit memoriam sanctæ Silviæ anniversariam celebrari die quinto novembris. In martyrologio Romano dies festus S. Silviæ celebratur III nonas novembris.
[18] [et locus sepulturæ] Quo in loco sanctæ Silviæ corpus sepultum sit, haud facile affirmando dixerim. Varii varie affirmarunt. Arturus in Gynæceo non dubitat quin sacrum Silviæ corpus sepultum fuerit in sua domo, nempe in Cella Nova, transmutata in oratorium unitum monasterio et ecclesiæ S. Sabæ. Oratorium eo in loco nomini beatæ Silviæ dedicatum fuisse, Joannes Diaconus disertis hisce verbis enuntiat [L. c.] …: Gregorius a matre Silvia, tunc temporis juxta portam beati Pauli apostoli, loco qui dicitur Cella Nova, quo hactenus oratorium nomini ejus dedicatum est et famosum Sancti Babæ (Sabæ) confessoris Christi monasterium, cujus laus in sexta et septima Synodo, constitutum videtur, degente, crudis leguminibus pascebatur. Ætate ergo Joannis (870) ibi erat oratorium S. Silviæ, distinctum a monasterio S. Babæ (Sabæ) in eodem loco constructo. Utrum vero eodem in loco beata mulier sepulta fuerit, quum taceat auctor, dubitare licet. Gallonius in Vitis Sanctorum Romanarum dicit [Vite delle Sante Romane, fol. 259.] : Nunc corpus sanctæ Silviæ conservatur in ecclesia ejus filii nomine dedicata. Fuitne primo prope eumdem locum aut in ecclesia sepulta? Affirmare non ausim.
[19] [sub opinione est.] Carolus Piazza scribit [Emerologio sacro. Nov.] se invenisse in ecclesia Silvestrinorum quæ vocatur S. Stephani “del Cacco,” fragmentum corporis sanctæ Silviæ. Sed Albertus Cassius testatur [Op. cit., part. II, c. 25.] se perlustrasse elenchos reliquiarum istius ecclesiæ nec invenisse S. Silviæ nomen, et Silvestrinos a se interrogatos respondisse nihil se scire de reliquiis illius Sanctæ. Incolæ quoque Castelli S. Gregorii videntur existimasse in sua ecclesia latere corpus sanctæ Silviæ [Ibid] . Ego opinor sepultam fuisse S. Silviam in loco ubi Gregorius ejus filius matris effigiem pingendam curavit; sed in re incerta pro certo nihil asserere valeo.
[20] [Cultus ejus antiquus.] Cultus S. Silviæ valde antiquus est, quippe cujus oratorium seculo IX extitisse ex Joanne Diacono certum est. Qui eamdem Silviam beatæ titulo insignit. Oratorium illud nequaquam recens constructum fuisse, ex orationis forma satis perspicitur; hactenus enim existere dicimus, quæ jam aliquam ætatem tulerunt. Cogitare licet publicum beatæ mulieris cultum a depicta per Gregorium imagine exordium sumpsisse, quod et Baronius innuit in inscriptione deinceps legenda. — Nostro quoque tempore S. Silvia colitur, præsertim in ecclesia S. Sabæ, de qua supra non semel facta est mentio. A mulieribus prægnantibus invocatur ad felicem partum obtinendum. Nulla tamen ibi signa inveni sepulcri, in quo sacra ossa Silviæ requieverint. In atrio ecclesiæ S. Sabæ legi sequentem inscriptionem (anno 1880): ECCLESIA SS. SABÆ ET ANDREÆ AD CELLAM NOVAM UBI OLIM ET DOMUS, DEINDE ORATORIUM S. SILVIÆ MATRIS S. GREGORII PAPÆ, EX QUA DOMO PIA MATER MITTEBAT AD CLIVUM SCAURI FILIO SCUTELLAM LEGUMINUM. In ecclesia S. Gregorii in monte Cœlio visitur sequens inscriptio:
SACRÆ MEMORIÆ S. SILVIÆ RESTITUTÆ.
S. Silvia S. Gregorii mater, egregia claruit sanctitate: nam adhuc viventem ob ejus insignia merita beatam angelus prædicavit; post obitum vero idem S. Gregorius perpetuæ ejus memoriæ sacram imaginem dicavit, cujus et nomen semper sanctitatis titulo insignitum publicis monumentis est ad posteros propagatum, et sac. reliquiæ cultæ. Ejus quoque nomine ecclesia apud S. Sabbam in loco Cella Nova dicto, in Urbe antiquitus structa, cultu sanctis debito frequentata est; quam injuria temporum dirutam, et oblivione sepultam ita jacere indignum pietate christiana ratus Cæsar Baronius SSr. Nerei et Achillei prber S. R. E. Cardinalis hic opportunius in sacris filii ædibus restituendam curavit, ubi ejus statuam antiquo decoratam schemate collocavit et altare, reliquiis ipsius in eo conditis, consecravit die V Novembris, qua et memoria anniversaria solemniter celebratur: plenaria concessa ea die locum visitantibus
indulgentia
Anno salutis MDCIV Clementis VIII PP. an. XIII.
[Annotatum]
* supple Siculam esse.
DE SANCTO DOMNINO EPISCOPO VIENNENSI IN GALLIA.
SECULO VI.
[Commentarius]
Domninus, episcopus Viennensis in Gallia (S.)
C. D. S.
De hoc episcopo Ado Viennensis in Chronico suo ad annum 527: Viennensis episcopus Dominus (sic eum vocat) fioruit. [S. Domnini memoria, servata apud Adonem et in martyrologiis,] Hic tam in divinis quam in secularibus artibus claruit, amator pauperum, redemptor captivorum, vitaque probatissimus [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. II, p. 317.] . Memoratur inde, ad diem 3 novembris, nomine varie immutato, in martyrologiis non paucis, videlicet in Hieronymiani codice Leydensi nuper a nobis edito: In Vienna Domini episcopi; in codice quodam Adoniani, sed manu recentiori: Apud Viennam, sancti Teonini episcopi et confessoris, et in ejusdem Adoniani appendice in editione Georgii: Apud Viennam, sancti Domnini confessoris et episcopi gloriosi; in Usuardini editione Lubeco-Coloniensi: Apud Viennam, sancti Dominiani gloriosi episcopi et confessoris, et in editione Greveni: Viennæ, sancti Domnini episcopi et confessoris; denique in Romano recentiori: Viennæ, sancti Domni episcopi et confessoris. Quibus accedunt Saussayus, Castellanus et martyrologia Parisiense, Autissiodorense et Ebroicense superiori seculo edita.
[2] [atque etiam in quadam] Omnibus autem qui præterea de S. Domnino aliquid litteris consignarunt [Cit. apud Leblant, Inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures au VIIIe siècle, tom. II, p. 55, n. 405. Quibus add. B. Hauréau, Gall. Christ., tom. XVI, p. 23.] , etiam Adoni, sive proxime sive aliis documentis intermediis, unus fons fuisse videtur inscriptio quædam coæva, quam vulgo epitaphium ejus fuisse existimant, rectius tamen cum cl. v. Edm. Leblant [Tom. cit., p. 56.] ipso Domnino adhuc in vivis agente positam concluseris, ex voce pauper quæ legitur in titulo et ex verbis offert, quo terminatur versus secundus, ac ministrat in fine penultimi, atque ex ultimo toto: sive id factum sit eorum opera qui ab ipso beneficiis affecti aut a captivitate redempti fuerunt, sive studio alicujus viri nobilis, sancti cultoris et familiaris præcipui, sive forte etiam magistratus publici decreto, ad gratum animum totius nomine civitatis demonstrandum, quod episcopus (id enim videtur indicari hoc elogio) rem suam familiarem omnem in fundationes et opera pia profuderit.
[3] [forte illi coæva] Hanc inscriptionem jam non extare, sed in veteribus tantum chartularibus exscriptam reperiri ait Nic. Chorier [Recherches sur les antiquités de la ville de Vienne, p. 293.] . Primus eam edidit Joannes a Bosco (du Boys) inter Viennæ Antiquitates [Bibliotheca Floriacensis, p. 34.] , et inde eam desumpsit cl. Edm. Leblant [Tom. cit., p. 56.] , indicans sibi valde suspectam esse quæ in schedis Joannis a Bosco inscriptioni subjecta erat dedicatio nomine alicujus Flavii (sic emendavit editor vocem flaminis quæ in ipsius apographo legebatur) Lacanii viri consularis, ac præterea nomen istius Flavii non occurrere in fastis consularibus, ac proinde ipsum ex eorum fuisse numero censendum esse cui fascium honor sive ex nobilitate generis sive ex imperatorum favore tribui consuevit. Quibus prænotatis, jam ipsam inscriptionem legentium oculis subjicimus; quam mendis non carere facile advertent.
[4] [inscriptione;] DOMINUS PAPA, IN NOMINE CHRISTI PAUPER EPISCOPUS.
Domninus res suas Deo qui mente devota
Omnigenam Christo dignis virtutibus offert,
Mente castus et lege pius, facundia dives,
Nescius injusti, doctusque rescindere culpas,
Intemerata fide divina in sede locandus,
Nil proprium possidens redemit quos possidet hostis,
Vestitum, pastum, potum tectumque ministrat.
Solus eris jussu Domini data morte superstes.
Ex voto Flavius Lacanius vir consularis cum suis fecit de proprio basilicam, secretaria atque porticum.
[5] [at omnino obliterata in propria ipsius ecclesia.] De reliquiis autem S. Domini nihil usquam notatum reperi, neque, præter citata superius ex martyrologiis [Num. 1.] , quidquam de ejus cultu. Quodque magis mireris, in Breviario Viennensis provinciæ superiori seculo typis edito [Gratianopoli 1783.] indicatur die 7 novembris officium cum lectione secundi Nocturni propria Domnini illius Gratianopolitani qui anno 381 in Concilio Aquileiensi Palladium arianum damnavit et etiam die 3 novembris obiisse fertur [Gall. Christ., tom. XVI, p. 219.] ; de Viennensi vero S. Domnino non solum nullum insertum est officium proprium, sed neque inter SS. Episcopos Provinciæ Viennensis, quorum commune festum agebatur die 3 novembris, quum eorum septem in lectione VI distincte recenseantur, non citatur Domninus. Sed neque in recentioribus kalendario et Proprio ecclesiæ Gratianopolitanæ [Ed. an. 1868.] , cui nunc Viennensis ecclesia adjuncta est, ulla mentio habetur S. Domnini Viennensis, sed solummodo Gratianopolitani.
DE SANCTO GAUDIOSO EPISCOPO TURIASONENSI IN HISPANIA.
SECULO VI.
[Commentarius]
Gaudiosus, episcopus Turiasonensis in Hispania (S.)
AUCTORE C. D. S.
Quod aliis sanctis Hispanis permultis accidisse non semel doluimus, id infortunii etiam in Gaudiosum nostrum cecidit, [S. Gaudiosus, cujus historia, amandatis documentis apocryphis,] ut historiæ ejus multis fabularum nebulas offuderint commenta quibus scatent chronica apocrypha extremo seculo XVI et ineunte XVII conficta. Commenta illa more suo sedulo collegit et pro pura luce exhibuit Tamayus de Salazar in martyrologio suo Hispanico [Tom. VI, p. 59 – 61.] , at non minus erudite quam acute et valide discussit atque evertit Nicolaus Antonius in Bibliotheca Hispana Veteri [Lib. V, cap. 8, n. 434 – 448 (tom. I, p. 427 – 431).] , adeo ut huic ingratæ sane operæ rursus suscipiendæ jam nobis immorandum non videatur ac solum ex sinceris monumentis S. Gaudiosi vita exhibenda.
[2] [solummodo ex elogio] At hæc quidem nec multa exstant nec valde antiqua. Primo loco ponendum elogium (vulgo epitaphium vocant) quod pergameno inscriptum apud corpus S. Gaudiosi repererunt ii qui anno 1573 ejusdem aperuerunt sepulcrum, ut venerabilia ejus ossa ex monasterio S. Victoriani, ubi condita jacebant, ad ecclesiam Turiasonensem transportarent [Ibid., n. 436.] , his verbis conceptum [Ibid., n. 443; España Sagrada, tom. XLIX, p. 317.] : In nomine Domini nostri Jesu Christi. Hoc loculo * clauduntur ossa gloriosi Gaudiosi episcopi, cujus spiritus in mansionibus summi Patris feliciter spatiatur. Hic genere Iberus, nobilissimo patre, Guntha nomine, progenitus, qui fuit Theoderici Gothorum regis spatharius, non minus illustri matre procreatus, Neumantia nomine, ab eisdem parentibus beato Victoriano infra annos pueriles docendus est traditus. Qui pii patris prius alumnus, crescente merito Tirasonensi Ecclesiæ præficitur episcopus. In quo regimine post multa temporum spatia causa visendæ matris ad proprios * lares revertens, incumbente ægritudine, diem clausit extremum sexto kal. Novembris, sepultusque est in ecclesia beatæ Mariæ in proprio prædiolo quod Scurrius * nominatur.
[3] [apud ejus corpus reperto] In quo loco, invadentibus omnem Hispaniam infidelibus Mauris, diu sub neglectu delituit. Postea Dei virtute inimicis Christi a Pyrenæis montibus longiuscule expulsis, quidam vulgares homines rusticana præsumtione, fideli tamen animo, inde effossum ad propriam ecclesiam detulerunt, quæ est in villa Fossatensi, sub honore sancti Martini episcopi fundata. Unde multis emersis annis, præmissa divina revelatione, a tribus religiosis monachis ad monasterium S. Victoriani nocturno silentio est delatum VII. kal. Octobris et hoc vasculo collocatum; quatenus ubi cineres magistri honorifice coluntur, ibidem discipuli ejusdem honoris participio fruantur, et cum magistro sit præsens precantium exauditor, qui magistri virtutum cum viveret fuit promptus imitator. Amen.
[4] [et antiqui breviarii Turiasonensis] Nonnullis ab hoc recedit alterum elogium quod ex Breviario Tyrasonensi typis excuso anno 1541 exhibet cl. v. Vincentius de la Fuente [Esp. Sagr., tom. cit., p. 315.] , advertens illud ex antiquioribus breviariis manuscriptis desumptum esse, ubi in novem lectiones admodum breves distributum erat [Ibid., p. 84.] . Gaudiosus, natione Hispanus, ex provincia Tarraconensi, patrem habuit Yuntham *, qui inter Theodorici Gothorum regis familiares magnus habebatur, ejusque conjux Neumacia non minori nobilitate clarebat. Qui quidem conjuges aliquamdiu in conjugio viventes, tandem pro desideratæ prolis ortu plurimum gavisi, Gaudiosum illi in sacri fontis regeneratione nomen imposuerunt. Cupientesque (cum vere nobilis sit quem nobilitat sua virtus) ut ipse generis sui nobilitatem virtutibus exornaret, jam ablactatum puerum, veluti alterum Samuelem, tradiderunt beato Victoriano educandum in monasterio Asanii: erat enim ea tempestate Victorianus in omni virtutum genere præclarus. Qui susceptum puerum summa cum diligentia tam verbo quam exemplo in divinis rebus instruxit, curans præcipue ut mundanas pompas et carnalia delectamenta pro nihilo duceret.
[5] [lectionibus] Ille vero, præceptoris non segnis imitator, ecclesiæ Tyrasonensis præsul efficitur. Qui, ut lucerna super candelabrum posita, eo clarius lucebat quo tunc Ecclesia Dei arriano dogmate ita tenebresceret ut vir fortissimus quisque catholicum se fateri non [Forsan non non. Not. cl. de la Fuente.] timeret. Hic tamen videns Joannem Papam, Symmachum patritium, Boetium poetam, aliosque plurimos, ob fidei catholicæ defensionem illis temporibus ab arrianis occisos, a veritatis prædicatione non potuit cohiberi, cupiens et ipse pro Christo vitam finire, si casus evenisset. Tandem annis plenus et meritis, monasterium in quo educatus fuerat visitaturus, in loco Descoroni [De Scoroni vel d'Escoron. Not. ejusdem.] , qui ei paterni juris fuerat, morbo gravatur; ubi non multis post diebus, sumptis Ecclesiæ sacramentis, circumstantibus viris religiosis, obdormivit in Domino, tertio nonas Novembris; sepultus ibidem in æde Divæ Virgini sacra, juxta altare. Et transactis aliquot annorum circulis, propter miraculorum frequentiam translatum est corpus ejus ad dictum monasterium Assanii, associatumque corpori divi Victoriani, ut qui simul vixerant simul etiam quiescerent. Floruit circa annum Domini quingentesimum XXX.
[6] [ac brevi mentione in Vita S. Victoriani nota est,] Quibus si adjungas quod de S. Gaudioso legitur in Vita S. Victoriani a Franc. Did. de Aynsa ex veteribus documentis conscripta, videlicet: Ab hac institutione (S. Victoriani) extitit Gaudiosus magnæ virtutis episcopus Turiasonensis: hic inter illustria quæ patravit opera virtutum, multa donaria, prædia, villas, ecclesiæ seu monasterio S. Martini, cui S. Victorianus præerat (quodque ab eo postea nomen accepit) contulit perpetuo jure possidenda [Act. SS., tom. I Jan., p. 741, num. 20.] ; jam omnia habes quæ circa historiam sancti nostri loco primigeniorum documentorum, deficientibus antiquioribus notitiis censeri possint..
[7] [floruisse videtur circa an. 530.] S. Gaudiosum floruisse circa annum 530, quod affirmat lectio breviarii Turasionensis, vel paulo serius, si episcopatum ejus spectes, facile confirmatur ex iis quæ in antiquiori elogio seu epitaphio ejus leguntur. Pater enim ejus spatharius, id est armiger seu corporis custos [Cfr. Du Cange, Glossar., ed. Henschel, tom. VI, p. 317.] fuit Theoderici regis Gothorum; is autem Hispaniam pro Amalarico rexit ab anno 510 ad annum 525. Præterea dicitur Gaudiosus puerulus traditus fuisse S. Victoriano, Asanensis scilicet prope Oscam monasterii, quod primitus S. Martini titulo insignitum erat, abbati. Qui quum a Venantio Fortunato (nam Venantii carmen [Lib. IV, Carm. 11 (Migne, P. L, tom. LXXXVIII, p. 163).] ad Victorianum Asanensem, non ad Agaunensem aliquem abbatem, qui certe tunc temporis non extitit, missum esse, affatim demonstravit Mabillonius) [Act. SS. O. S. B., Sec. I, p. 189.] dicatur bis senis lustris, id estsexaginta annis monasterio suo præfuisse, facile cum Mabillonio initium regiminis ejus ad exordium seculi VI retrahes. Ulterius vero definire non licet quo anno Gaudiosus natus sit, quove anno obierit. Et circa ipsam diem mortualem dissentiunt elogia superius citata: quam scilicet epitaphium VI. Kal. Novemb. seu 29 octobris, lectio vero Breviarii Turiasonensis III Non. seu diem 3 novembris fuisse indicat. Certe hac posteriori die eum colebat sua ecclesia, atque inde ejus memoriam annuntiarunt Tamayus, Ferrarius et Castellanus.
[8] [Ejus reliquiæ sæpius translatæ.] Translationes corporis duas memorat epitaphium; quibus vero circiter annis institutæ sint, reticet. Non semel autem a monasterio S. Victoriani, deinde ad alia loca, deportatas fuisse Gaudiosi reliquias, nescio quo auctore, indicat cl. v. de la Fuente [Esp. Sagr., tom. XLIX, p. 84.] . Novissime tandem anno 1573 [Cfr. supra, num. 2.] collocatæ sunt in ecclesia cathedrali Turiasonensi, ubi etiamnum asservantur inclusæ in effigie argentea sancti superiorem corporis partem naturali hominis amplitudine repræsentante nec inelegantis operis, quæ cum similibus S. Prudentii, S. Atilani et S. Milani statuis altari majori ad ornatum imponitur in solemnioribus festis [Esp. Sagr., tom. XLIX, p. 85.] .
[9] [Temere alii Benedictinum, alii Augustinianum monachum eum fuisse affirmant.] Porro ex allatis facile constat nullam adesse rationem cur cum quibusdam [Cfr. ibid.] sanctum nostrum sub regulæ Benedictinæ disciplina in monasterio Asanensi vixisse dicamus, quum præsertim ea regula tunc temporis in Hispaniam nondum introducta fuisset, neque cur cum Lud. Torello [Ristretto delle vite degli huomini e delle donne illustri in santità dell' Ordine Agostiniano, p. 84.] eum adnumeremus eremitis Augustinianis.
[ANNOTATA]
* al. In hoc loco.
* al. patrios.
* al. Scurubis.
* al. Guntham.
DE SANCTO BOAMIRO PRESBYTERO MONACHO IN DIŒCESI CENOMANENSI
SECULO VI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Boamirus monachus, in diœcesi Cenomanensi (S.)
AUCTORE C. D. S.
Vitam S. Boamiri [Seu Baumeri aut Baudomiri, vulgo Baumer, Baumez, Bomer, Bommer, Boumer.] conscripsit auctor quidam coævus aut suppar, ut constat ex hujus Vitæ num. ultimo, [S. Boamirus, cujus Vitam edimus ex quatuor exemplaribus,] ubi innumerabiles febribus laborantes precibus Boamiri, dum adhuc in vivis degebat, sanatos commemorans scriptor: de quibus, ait, et superstites hodie nonnulli et nobiscum degunt. Ex cujus loci postremis verbis forte etiam colligere licet auctorem nostrum fuisse monachum cœnobii a S. Boamiro fundati. Eam Vitam edidit Labbe [Bibl. Manuscriptorum, tom. II, 508.] ex apographo Illustrissimi ac Reverendissimi Præsulis Monspeliensis. Duplex præterea apographum servat codex olim musei Bollandiani, nunc Bibliothecæ regiæ Bruxellensis 8931: alterum ex veteribus ecclesiæ regalis et collegiatæ Sti Petri de Curia codicibus Cenomanis desumptum (qui codices utrum adhuc prostent in Bibliotheca publica Cenomanensi, ignoramus); alterum ex ms. D. Andreæ du Chesne, cujusmodi etiam exhibet codex Bibliothecæ nationalis Parisiensis 11761. Quartum ejusdem exemplar reperimus in codice item Parisiensi 14651, seculi XV: cujus textus ceteris accuratior videtur, ideoque illum hic exhibemus, adjectis lectionibus variantibus ex aliis codicibus et editione modo memoratis.
[2] [prius forte apud Arvernos dein apud Aurelianum monasticam vitam egit,] S. Boamirum Aquitania ex pago Arvernico ortum et primo monasticam vitam in Miciacensi cœnobio Aurelianis vicino (et forte prius etiam in Menatensi monasterio apud Arvernos) professum esse, colligere licet ex Vita S. Almiri [Act. SS., tom. III Sept., p. 803.] , ubi hæc leguntur: [num. 1] Regnantibus atque gubernantibus Childeberto atque Clotario fratre ejus monarchiam regni Francorum…, quidam sanctæ vitæ desiderio divino accensi, relinquentes patriam suam, parentes, prædia et omnia, atque propria monasteria deserentes, arctioremque quærentes vitam, veniunt in pagum Cenomanicum *. Ex quibus quidam juxta eremum Partici *, quidam vero per alia loca stirpare propriis manibus laboraverunt… Inter quos primi fuerunt sanctus Avitus et sanctus Carilephus… Quidam etiam eos postea secuti sunt: quidam et eis conjuncti venerunt in prædictum pagum Cenomanicum, id est, sanctus Almirus, sanctus Ulphacius, sanctus Boamirus et Senardus, cum aliis sociis et reliquis subditis ac discipulis eorum. Erant enim, ut dictum est, sanctus Carilephus et sanctus Avitus primi et magistri eorum; Avito vero omnes obediebant … [num. 3].… Præfati sancti viri … et maxime de pago Arvernico (ex cœnobio videlicet Menatensi in Arvernia Aurelianos, ut in hunc locum notat Stiltingus, et deinde ad vicinum cœnobium Miciacense venerunt Avitus et Carilefus; idemque etiam de aliis dici videtur) pro Christo exules facti, Aurelianis veniunt, ibique cum sancto Maximino (primo abbate Miciacensi) haud longe ab urbe prædicta eo tempore sub sancta regula orantes, quidam sacerdotes jam consecrati erant. Demum ergo, Domino ducente, ad pagum Cenomanicum properant et juxta eremum, quæ Particus dicitur, in locis abditis latitant…
[3] [donec monasterium inchoavit prope fontem Brigiæ rivuli in diœcesi Cenomanensi.] [Num. 8.] Sanctus itaque Almirus locum, qui hodie Gressus nominatur, oratione invenit et largitione prædicti episcopi (Innocentis) adeptus est … atque ejus adjutorio ibidem monasterium in honore beatæ Mariæ et sancti Petri fecit, et monachos sub sancta regula degentes quadraginta ibi, exceptis reliquis discipulis et famulis, congregavit. Est autem hic locus *, ut etiam notavit Stiltingus, in confinio provinciæ Cenomanensis et Perticensis prope fluviolum Brigiam *. Exordium vero Vitæ Boamiri fere eisdem verbis hujus adventum in eumdem locum narrat: Sanctus itaque Boamirus suis precibus in vasta heremo solitudinem, in loco videlicet ubi Brigia rivulus surgit, invenit, quam largitione sancti Innocentis episcopi Cenomanensis adipisci meruit: cujus fultus auxilio in eodem loco aliquos monachos sub sancta regula degentes congregare studuit, atque cellulam inibi construere in honore sancti Petri cœpit, et monasterium ibidem inchoavit. Ut facile judices vel eumdem esse auctorem nostrum cum auctore Vitæ S. Almiri vel hæc alterum ab altero fere exscripsisse; et certe Boamirum cellulam suam elegisse non procul a monasterio S. Petri seu S. Mariæ, quod postea a S. Almiro nomen accepit [Cauvin, Géographie du diocèse du Mans, p. 174; Cfr. Gall. Christ., tom. XIV, p. 432, n. 5.] . Vicus enim, qui hodiedum Grez appellatur, a quadam petra, ut ait laudatus scriptor Vitæ S. Almiri [Num. 8.] , quæ ibi inventa est, ad eorum acuenda ferramenta, situs est juxta locum ubi Brigia rivulus surgit, duobus nempe kilometris tantum ab eo distans [Vid. Carte de Cassini, tab. 9 G, ad latus lævum superius.] . Nimis temere autem recens continuator Galliæ Christianæ [Tom. cit., p. 433, n. 7.] , in diplomate Caroli M. anno 796 et altero Ludovici Pii anno 840 datis legens Cellulam S. Baomadi, hoc nomine designari putavit monasterium cui S. Boamirus initium dedit, nullo alio argumento, ut videtur, ad id adductus quam similitudine nominum, quæ et alios nonnullos decepit [Cfr. infra, num. 5 – 8.] . Magis apertum etiam errorem admisit D. Piolin, ubi in editione Labbeana Vitæ S. Boamiri pro voce abbas seu abba [Vit. num. 2.] vocabulum Alba perperam scriptum offendens, hoc nomine designari censuit locum quo S. Boamirus secesserit.
[4] [Presbyter factus, ante medium seculum VI miraculis] Docemur præterea a Vitæ S. Boamiri scriptore, sanctum nostrum ab Innocente episcopo Cenomanensi presbyterum ordinatum esse eique ab hoc episcopo commissum ut fanum quoddam idolorum cultui dicatum destrueret, quod et non sine miraculo executus est. [claruit, et pro sancto colitur.] Ejusdem etiam episcopi mandato, ad regem Francorum Childebertum legationem suscepit pro negotiis ecclesiæ Cenomanensis, quam rursus divino numine manifeste protegente, feliciter absolvit. Inde in cellulam suam reversus, sanctitate et miraculis claruit, obiitque tertio Nonas Novembris. Quo autem anno natus sit, vel quo anno aut qua ætate vita functus, deficientibus monumentis, definire non licet, sed tantum, ex dictis, eum floruisse tempore Innocentis episcopi Cenomanensis et Childeberti I regis Francorum, seu ante medium seculum sextum. Sacræ ejus exuviæ, eo tempore, ut credunt (nullum enim hujus rei documentum historicum superest), quo Normannicus furor occidentalem Galliæ regionem depopulatus est, Silvanectum translatæ sunt simul cum corpore S. Frambaldi et in ecclesia collegiata quæ mox ibidem sub hujus nomine dedicata est repositæ. Quædam tamen remanserunt in ecclesia quæ adhuc a S. Boamiro nomen retinet [Cfr. num. seq.] , ibique circa medium seculum XVII repertæ sunt [Bondonnet, Les vies des evesques du Mans, p. 165.] .
[5] [Cum sancto Boamado] Restat solvenda quæstio, si fieri possit, in qua dubii hæserunt Labbe [Bibl. Manuscr., tom. II, p. 509.] et majores nostri, Sollerius [Act. SS., tom. I Aug., p. 335, num. 3.] nempe et Stiltingus [Tom. III Sept. p. 808, annot. a.] , utrum diversi judicandi sint SS. Boamadus, qui Tutelæ colitur die 4 augusti, et Boamirus, de quo agitur hac die 3 novembris, an unus idemque. Posteriorem partem diserte elegit Castellanus in Martyrologio suo Universali gallice conscripto, ubi ad diem 4 augusti ita memorat: Ibidem (scilicet in agro Cenomanensi) S. Boamadi * solitarii, origine Aquitani, cujus reliquiæ cum aliis sancti Ulfacii tempore Normannorum Tutelam translatæ sunt, ubi sanctus Baumardus dicitur; ad diem vero 3 novembris: Apud Odonis-mansionem * in Pertico, S. Baomadi diaconi, catechistæ sub S. Innocentio Cenomanensi episcopo; qui Parisiis existens eo tempore quo ægrotabat Childebertus rex, eum precibus suis sanavit. Corpus ejus partim Tutelæ honoratur, ubi Baumarum ipsum appellant, partim ad S. Deodati prope Blesas, ubi Baudomirus dicitur, partim ad S. Frambaldi Silvanectensis, ubi nuncupatur Baumezius. Opinionem hanc suadere potest nominum similitudo seu, ut potius dicam, in tanta varietate confusio, et præsertim quod Boamadus in Vita S. Alnei [Tom. modo cit., p. 807,numm. 1, 2.] , Boamirus vero in Vita S. Almiri [Cfr. supra, numm. 2, 3.] dicitur uterque fuisse ex numero eorum qui Innocente episcopo Cenomanensi ad hanc provinciam transierunt ibique diversis locis partes aliquas eremi ab eo episcopo impetrasse ac cellulas ædificasse leguntur. Nec obstat quod coluntur diversis diebus: nam Boamirus in Vita ipsius [Num. ult.] traditur obiisse 3 novembris, dies autem 4 augusti optime censeri potest celebris corporis ejus translatione Tutelam.
[6] [confundi nequit.] Verum contra, præterquam quod in veteribus documentis Boamiri et Baomadi nomina non ita confusa sunt ut facile distingui non possint, neque quidquam in Actis S. Baomadi, qualia ad nos pervenerunt [Edita ex Baluzio in Act. SS., tom. I Aug., p. 335, numm. 6, 7.] , reperitur quod cum gestis S. Boamiri aliquid commune habeat: præterea validum admodum argumentum deducitur ex eo quod in Vita S. Alnei seu Alvei [Act. SS., tom. III Sept., p. 807, num. 1.] hujus et Ernei socius fuisse Baomadus legitur: Sanctus Alveus scilicet socius fuit sancti Ernæi et Bohamadi. Unde, ut notavit Stiltingus noster [Ibid., p. 808, annot. a.] , utcumque innotescit in qua parte provinciæ Cenomanensis habitaverit S. Bohamadus aut Boamaldus (seu Baomadus), quum SS. Alneus et Erneus (de quo ad diem 9 augusti), ut ex illorum Vitis colligitur, habitaverint in decanatu Passagiensi * sive versus confinia Normanniæ et Britanniæ Armoricæ. At Boamirus cellulam suam habebat prope Pertici confinia, id est in parte plane opposita provinciæ Cenomanensis. Quin, subjungit Stiltingus, et in tabulis provinciæ Cenomanensis notatos reperio duos vicos S. Bomer vernacule dictos, alterum prope limites Normanniæ, qui a Bohamado nomen forsan habet, alterum circa fontem Brigiæ fluvioli, ubi habitavit Boamirus.
[7] [Vici ab utriusque nomine nuncupati.] Hi duo vici adhuc supersunt et eodem vocabulo adhuc nuncupantur, alter in pago Authonensi [Canton d'Authon (lat. Odonis-mansio), dépt d'Eure-et-Loir. Cfr. L. Merlet, Dictionnaire topographique du département d'Eure-et-Loir, p. 162.] , qui per concordatum anni 1801 attributus est diœcesi Carnotensi [Piolin, Histoire de l'Église du Mans, tom. I, p. 206, not. 1.] , alter in pago Donnifrontensi [Domfront, dépt de l'Orne. Cfr.Carte de Cassini, tab. 7 E.] , qui attributus est diœcesi Sagiensi [Piolin, tom. cit., p. 216.] . Recte omnino, ut nobis videtur, quum præsertim in Vita S. Baomiri non legatur is alio loco in diœcesi Cenomanensi deguisse præterquam juxta Brigiam fluviolum, priorem a S. Baomiro, alterum a S. Baomado nomen accepisse, post Stiltingum censuit D. Piolin, adeoque omnino distinguendos esse hos duos sanctos, qui quidem ambo eodem ferme tempore in diœcesim Cenomanensem venerunt, sed diversis turmis, quarum una occidentalem, altera orientalem ejusdem diœceseos partem extremam incolendam acceperunt ad eremiticam vitam agendam, quam tamen plerique, accedentibus ad singulos non paucis discipulis, cum cœnobitica mox commutarunt.
[8] [Nun cum sancto Samsone Dolensi fuerit.] In Vita quoque S. Ethbini ad diem XIX Octobris sermo est de quodam Baumero diacono S. Samsonis episcopi Dolensis [Tom. VIII Oct., p. 487, annot. b.] qui eadem ætate vixerit qua sanctus noster. Hunc vero apud S. Samsonem diaconi munere functum vel etiam unquam cum eo versatum esse, neque Vita ejus nec ulla alia documenta memorant. Unde et cur eum illo loco designari suspicemur, nulla ratio suadet.
[9] [Memoria in martyrologiis et libris liturgicis.] S. Boamiri memoriam nulla referunt martyrologia antiqua, sed recentiora tantum Saussayi, Castellani, Parisiense (Card. de Noailles) et Autissiodorense (de Caylus), sicut et breviaria Cenomanensia et Aurelianensia: quæ omnia illam die 3 novembris recolendam indicant.
[Annotata]
* vulgo le Maine.
* vulgo le Perche.
* vulgo Grez.
* vulgo Braye.
* gallice Baumez.
* gallice Authon.
* Passais.
VITA SANCTI BOAMIRI PRESBYTERI AUCTORE COÆVO AUT SUPPARI.
Boamirus monachus, in diœcesi Cenomanensi (S.)
BHL Number: 1382
EX MSS. ET IMPR.
Ad hanc editionem adhibiti sunt: 1. Cod. Paris. 14651. — 2. Apographum Andreæ Du Chesne (cod. Paris. 11761). — 3. Apograph. Bollandianorum (cod. Brux. 8931). — 4. Editio Labbeana. — Cfr. Comment. Præv., num. 1.
[S. Boamirus ad fontes Brigiæ monasterium inchoavit.] Sanctus itaque Boamirus suis precibus in vasta heremo solitudinem [(herem. sol.) solitudinem eremo 3.] , in loco videlicet ubi Brigia [Brigiæ 2, 4.] rivulus surgit, invenit, quam largitione sancti Innocentis episcopi Cenomanensis [varie scribitur in nostris apographis: Cœnoman. Cenomann. Cenomensis. Cenomanensis.] adipisci [deest 4.] meruit. Cujus fultus [fretus 3.] auxilio in eodem loco aliquos monachos sub [in 4.] sancta regula degentes congregare studuit, atque cellulam inibi construere in honore sancti Petri cœpit, et monasterium ibidem [ædificare ibid. 2, 4.] inchoavit; sed antequam illud pleniter perficeret [efficeret 3.] , defunctus est, et ipsum locum suis [ejus 4.] discipulis et præfato sancto Innocenti episcopo construendum dimisit. Ipsius namque Boamiri sancti [Ipsiusque sancti Boamiri 3; ips. n. sancti Boamiri 4.] obitum et præsecuta [præsentia 2.] et postsecuta sunt miraculorum insignia.
[2] [A Cenomanensi episcopo presbyter factus et omnibus virtutibus clarus,] Supradictus igitur sanctus Boamirus, virtutum miraculis insignis, viam veritatis secutus [secutus est 3.] , de nobili genere veniens, in Cenomanicum [Cœnomannum 3, ubi varie scribitur, modo Cenomann. modo Cenoman.; Cenomanium 4.] adventavit pagum. A sancto ergo Innocente episcopo postea presbyter est dedicatus [deducatus 1.] , atque abbas [Abba 2; Alba 4.] in loco quo sub ejus ditione deguit et modo quiescit, est ordinatus. Erat ergo vita clarus, moribus temperatus, sapientia impletus, medicina eruditus et spiritualibus donis refulgens [effulgens 3.] , multarum [multarumque 3.] virtutum bonis locupletatus, episcopo suo multis utilitatibus proficiens et maxime [maxime fuit 3.] in prædicatione necessarius. Erat enim abstinentiæ deditus, castitate floridus, in charitate fervens, in eleemosyna laudabilis, in vigiliis singularis, in oratione assiduus, præceptis Domini obtemperans, et jussionibus [in jussionibus 3.] episcopi sui [deest 3.] in omnibus obediens. Quidquid vero ore dicebat, operibus adimplere [implere 3.] satagebat. Tantis enim bonis exuberavit [exuperavit 3.] , ut etiam miraculorum signis sua [deest 3.] merita [miracula 2; oracula 4.] clarescerent.
[3] [fanum paganorum miraculo destruxit;] Ipso itaque [autem 3.] tempore erat in pago Cenomanico rupis excelsa, arborum plena et diversorum ornamentis constructa, ad quam hominum multitudo venire solebat, ut etiam per totam hebdomadam festivos dies celebraret [celebrarent 4.] ibidem [deest 3.] . Ad cujus subversionem ab antedicto episcopo sanctus mittitur Boamirus [s. Boamirus mittitur 4.] ; sed diabolus homines instigans, quorum animas fraude deceptas ibidem tenebat, necem sancti [deest 4.] prædicti [(s. p.) prædicti sancti 2, 3.] viri præparari non distulit. Cujus machinamenta sanctus vir spiritu [Domini 2.] prænoscens, fecit jejunium et orationem [orationem et jejunium 3.] . Cujus oratio [(orat. C. o.) orationem. Quæ 4.] tantum apud Deum prævaluit, ut etiam supradictum fanum ignis de cœlo devoraret [voraret 3.] . Et sic victus meritis prædicti sancti viri diabolus inde abscessit, ac [et 2, 3.] confusus aufugit [confugit 4.] .
[4] [Childebertus rex ad ei satisfaciendum prodigiis adactus.] Illud etiam operæ pretium memoriæ est commendandum [commend. est mem. 3. est mem. comm. 4.] , qualiter egit [egerit 4.] cum Francorum rege Childeberto. Sane dum [cum 4.] pro quibusdam negotiis ecclesiasticis [ecclesiasticis negotiis 3.] a sancto Cenomanico episcopo [sancto episcopo Cenomanico.] missus sit [sit missus 3.] ad Clotharium [Childebertum 4.] , accidit ut ejus adventus latuerit regi memorato [regem memoratum 2, 4.] . Sed cum ei postmodum nuntiatum esset stare missum [stante misso 3.] episcopi pro foribus, minime tamen ante ipsum [eum 2, 4.] ipsa die [ipsa die ante ipsum 3.] pervenit. Cumque tandem [eandem 2, 4.] noctem sanctus vir pervigilem in oratorio duceret, rex valde a [deest 2, 3.] febre correptus, cœpit anxius esse. Sed dum a morbo torqueretur, recordatus est [est recordatus 3.] missi sancti episcopi, videlicet Boamiri. Quem cum requisisset, et non invenisset, ait: Merito hæc patior, quia eum non recepi, ut debui; et ideo his tactus doloribus tribulor. Cumque [Cum 2, 4.] mane facto præfatus sanctus vir adesset, venerabiliter regi præsentatur; cujus rex legationem audiens dulciter suscepit. Quibus peractis, prostravit se ad pedes ejus, enarrans qualiter ei pro eo per noctem acciderat. Cui emendatione [emendatio 2.] promissa, et omnibus ejus expostulatis adimpletis [et omnia ejus expostulata adimpleta 3.] , et numquam ei talia deinceps accidere [accidere deinceps 3.] pollicitus, ab eo scelere absolvitur, et liquore sacrati olei [sancti olei 2, 4; olei sacrati 3.] delibutus, ejus meritis et precibu sanatur. A rege quoque et regina seu satellitibus ejus plurimum honoratus, suum revertitur ad pastorem, cujus etiam meritis haud dubium memorata acciderunt. Cui impetrata renuntians, etiam per ordinem qualiter ei acciderunt retulit. De cujus adventu et impetratu episcopus lætatus, absolvit eum et ad cellulam [cellam 2, 3.] propriam honoratum remisit.
[5] [Sanavit hydropicum] Deinde transacto tempore, eoque in jam dicta cellula suo [sua 2, 4.] Domino militante, a multis jam audita sanctitatis ejus [deest 3.] fama, allatus est ei quidam hydropicus qui jam tribus annis e [a 2, 4.] lectulo surgere nequiverat; pro quo amici ejus [amici sancti 3.] et parentes sanctum Dei rogant [erogant 3.] , ut illum saltem manibus contrectaret. Cujus ventrem et crura sanctus Boamirus contrectans et liquore olei sanctificati in modum crucis liniens, suis [ suisque 3.] precibus sanavit, eumque suis parentibus [sanavit-parentibus desunt 4.] sanum [sanum suis parentibus 3.] reddidit.
[6] [et cæcum;] Non multo vero post [post tempore 2, 3, 4.] quidam vir nomine Ago, natalibus clarus et opibus multis locupletatus, lumine caruit oculorum [lumine oculorum caruit 3.] . Sed dum per multos medicos duceretur et nihil ei [ei nihil 2, 3, 4.] proficeret, sed quantum plura medicamina inferebant [inferebat 2.] , tantum ille deterius semper haberet [habebat 3.] , ad ultimum namque [deest 3.] dederunt ei amici sui [deest 2, 4.] consilium ut acceptis multis muneribus veniret ad sanctum Boamirum [ad S. Boamirum veniret 3.] . Quorum consilio usus [fisus 3.] , fecit ut imperaverant. Deductus autem ad sanctum virum, prostravit se ad pedes ejus, humiliter postulans ut sui misericordiam haberet, et ei aliquid visus daret, ne in tenebris semper versaretur. Cumque sanctus vir eum interrogaret qualiter ei hoc [hoc ei 3.] acciderat [accideret 4.] , et sciscitatus ei sua culpa [(ei s. c.) sua culpa ei 4.] hoc accidisse cognovisset [(ei-cog.) cognovisset ei sua culpa accidisse 3.] , dedit ei consilium ut veram ageret pœnitentiam, quia aliter sanitatem impetrare non valeret. Qui accepta ab eo forti pœnitentia, eaque ibidem digne peracta, cum tempus absolutionis adveniret, cum manus impositione absolvit eum sanctus Dei sacerdos, ut ordo docet canonicus [et ut ordo canonicus docet 3.] . Cui postmodum oculos saliva proprii oris contingens [saliva oris contingens proprii 3.] , superfudit liquorem [liquore 3.] sacrati olei, deprecans Dominum ut cum amissione criminum etiam lumen redderet. Cujus preces Dominus exaudiens, reddidit prædicto cæco lumen pristinum. Unde datur intelligi quia per culpam multi perdunt lumen exterius et interius, et cum vera pœnitentia crimina delentur et lumina redduntur.
[7] [manum aridam reparavit, et adhuc miraculis ejus sepulcrum claret.] Sequenti etiam tempore cujusdam viri manum arefactam cum sacrati fomento [fomenti 3.] olei virentibus nervis [nervis virentibus 3.] ad desperata [ad desperata ita 3; in reliquis deest ad.] munia reparavit, et suis precibus sanitatem redintegravit. Dæmonia vero a compluribus visibiliter ejecit, atque videntibus cunctis [cunctis videntibus 3.] sanavit. Febribus etiam laborantes suis sanctis precibus innumerabiles sanavit, de quibus [san. qui et 3.] et superstites hodie nonnulli et [deest 4.] nobiscum degunt. Obiitque sanctus Boamirus tertio Nonas Novembris. Reliquarum autem magnarum virtutum insignia non est necesse hic inserere, quia testis extat nobiscum tumulus, quo fiunt sæpissime ejus meritis magnarum virtutum miracula [add. 3 ad laudem Domini Jesu Christi, cui est cum Patre et sancto Flamine majestas æqualis in æternum. Amen.] .
DE SANCTO GUENAILO SECUNDO ABBATE LANDEVENECENSI IN BRITANNIA MINORI
INTER ANNOS DLXXX ET DXC, UT VIDETUR.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Guenailus abbas, in Britannia Armoricana (S.)
AUCTORE C. D. S.
§ I. S. Guenaili memoria in fastis sacris. Acta hic edenda; aliæ notitiæ.
Celebre in primis apud Britannos Armoricanos habetur nomen Winwaloei seu Guingaloei *, quem conditorem agnoscit monasterium Landevenecense, in diœcesi Corisopitensi situm, [S. Guenaili, discipuli S. Guingaloei,] in intimo sinu maris quod Gesocribates * præterfluit. Hunc magistrum habuit Guenailus, et ipse in sacris fastis suæ gentis haud ignobilis. Nomen ejus, quod videtur conflatum ex duabus vocibus britannicis gwenn [Le Gonidec, Dictionnaire celto-breton, ad h. v.] seu guyn [Zeuss, Gramm. celt., ed. II, p. 1073.] , quæ album significat et ail, qua significatur angelus [Ibid., p. 1065.] , diversimode scriptum reperitur [Latine Guenailus seu Guenaylus, Wenailis, Wenalis, Guinailus, Vinailus, Guennaelus, Guenhaelus, Guinaldus, Guinardus, Juvenalis; gallice Guenaël, Guenol, Guinel, Gouval, Guenau, Guenaut, Guenin.] , ut videre est in variis lectionibus et auctariis martyrologii Adonis et Usuardini, in martyrologiis Saussayi, Castellani, Canisii seu Walasseri, in Catalogo generali Ferrarii, in martyrologiis Parisiensi jussu Cardinalis de Noailles et Ebroicensi jussu Petri Jul. Cæsaris de Rochechouart editis, ac demum in martyrologiis Benedictinis Arnoldi Wionis et Hugonis Menardi. In quibus omnibus documentis festum S. Guenaili signatur ad diem 3 novembris, sicut etiam in calendario veteris breviarii Leonensis [Cit. ap. Lobineau, SS. de Bretagne, append., p. 3 (ed. Tresvaux, tom. I, p. XXXI).] , inter officia propria Venetensia [Ann. 1603, 1635, 1757.] et Corisopitensia [Ann. 1852.] et in calendariis (seu Ord. div. off.) item Venetensi [Ann. 1850, 1854.] et Corisopitensi [Ann. 1834, 1954.] ; sed in Ordine Corisopitensi anni 1840, nescio ob quam rationem, remittitur ad diem 9 ejusdem mensis.
[2] [Vita, quam hic primum edimus ex duplici apographo, latentibus codicibus,] Vitæ latinæ, quam primum hic edimus, duplex habemus apographum ad majores nostros transmissum, quod asservatum est in codice olim musei bollandiani, nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis 8931. Alterum descriptum fuisse indicatur ex Msto S. Victoris Par., Vitamque continet in novem lectiones distributam. Alterum unde desumptum sit distincte non signatur, sed tantummodo ad calcem adjecta est hæc nota: Hæc Acta S. Guenayli abbatis, cujus corpus asservatur adhuc Corbolii in prioratu ejusdem nominis, sub abbatia S. Victoris Parisiensis, canonicorum regularium S. Augustini, desumpta sunt ex antiquo codice ms. bonæ fidei et recitantur per lectiones officii et octavæ. (Alia manu) Joannes Baptista Macaldus, Societatis Jesu. 1635. Ex qua nota sicut et ex paucitate varietatum colligere licet ipsum ex codice quidem aliquo Corboliensi, sed qui a canonicis S. Victoris submissus fuerat, profluxisse: nisi malis vice versa exemplar Vitæ S. Guenaili simul cum ejusdem reliquiis [Cfr. infra, num. 19.] Corbolium primo allatum fuisse et illius apographum ad cœnobium Parisiense transmissum. Duplex ille codex Victorianus videtur deperditus: certe in bibliotheca nationali Parisiensi jam non comparet nec in permultis quos pervolvi codicum mss. catalogis ullam Vitam S. Guenaili distincte notatam reperi.
[3] [ante finem seculi IX conscripta fuit;] Jam, quod ad illorum Actorum auctoritatem spectat, imprimis certumest longe præcipuam eorum partem [Vit. num. 1 – 17.] concinnatam esse ante reliquiarum Guenaili translationem, quam circa medium seculum decimum, sub Hugone Magno, factam esse paulo inferius demonstrabimus [Cfr. infra, num. 18.] . Quamquam enim in ultimis capitibus non solum memoratur prior translatio, qua e Britannia in Franciam in Parisiacos fines pervenerunt [Vit. num. 18.] , sed et posterior, qua Corbolium deportatæ sunt [Vit. num. 19.] , facile constat has memorias non a primo scriptore, sed ab alio quodam serius adjectas. Superius enim [Vit. num. 17 extr.] diserte indicatur adhuc, dum hæc scribebantur, sanctum corpus in primo sepulturæ loco asservari. Significatur etiam tunc temporis locum illum opera Nomenoii Britannorum regis præclaris muneribus fuisse ditatum atque amplissimum monasterium ibidem constructum [Ibid.] . Nomenoius autem titulum regis Britannorum non assumpsit ante annum 841 aut etiam 845, obiitque anno 851 [Morice, Hist. de Bretagne (Guingamp, 1835 – 37), tom. I, pp. 181, 234; Cartulaire de Vabbaye de Redon, Proleg., p. XXXIII.] . Unde tandem hanc partem Actorum ante finem seculi IX scriptam esse liquet. Sed et ipsam hanc mentionem elevationis corporis S. Guenaili sub Nomenoio rege Actis jam absolutis adjectam fuisse, demonstrat doxologia qua terminatur superius caput [Vit. num. 16 extr.] , qua primus scriptor Vitam conclusit : ut nihil vetet quominus eadem Vita diu ante Nomenoii ætatem, quin et paulo post sancti obitum conscripta supponatur; quod tamen argumentis positivis demonstrari nequit. Nec quidquam præterea circa personam scriptoris ex ipsis Actis vel aliunde innotescit, neque circa fontes quibus ille in iisdem colligendis usus est.
[4] [nec alia documenta antiquiora] Duplicem Vitam S. Guenaili exhibuit Hugo Menardus inter Observationes suas ad martyrologium Benedictinum [Lib. I.] . Posterior debetur Guidoni de Castris, abbati S. Dionysii apud Parisios, qui floruit extremo seculo XIII [Cfr. Ziegelbauer, Hist. lit. O. S. B., tom. IV, p. 417.] : quam reperi, ait Menardus, ms. in bibliotheca canonicorum regularium sancti Victoris Parisiensis [Op. cit., p. 368.] ; estque compendium Actorum quæ nunc edimus, quorum etiam subinde verba usurpavit Guido. Alteram suo marte confecit Menardus ex eodem fonte, ut legenti liquet: eam depromptam ait ex veteribus monumentis ecclesiæ sancti Guinaili apud Corbolium, quorum exemplar mihi concessum est a quodam familiari pio et religioso viro [Ibid., p. 367.] . Mire hallucinatus est Miorcec de Kerdanet ubi [In sua editione Vitarum SS. Britanniæ Alberti Le Grand, p. 675, not. 2.] hæc brevia Acta conscripta esse tradit circa annum 818, quum non solum genus scribendi manifeste scriptorem recentiorem prodat, sed et in ipsis memoretur constructio monasterii a Noemenio rege procurata [Cfr. supra, num. 3 extr.] , immo et paulo inferius ex Historia sancti Guinaili supra citata referat Menardus sacrum ejus corpus, e loco sepulturæ translatum, primo fuisse exceptum a Teugdone Parisiorum præfecto [Menard., Martyrol. SS. O. D. B., p. 371. Cfr. Vit. num. 18.] , quod non ante annum 925 factum infra demonstrabimus.
[5] [nota sunt.] Nec aliunde quam ex Actis nostris derivata censeri possunt Officia propria S. Guenaili in ecclesia Venetensi [Prop. Venet. ed. ann. 1603, 1635 et 1757.] et in Corisopitensi [Prop. Corisop. ed. an. 1852.] legi solita, et quæ de sancto nostro scripserunt Albertus Le Grand [Ed. Miorcec de Kerdanet, p. 670 – 675.] , Lobineau [Ed. Tresvaux, tom. I, p. 108.] , Saussayus et Adrianus Baillet [Vies des SS., tom. VII, p. 492.] , adjectis scilicet nonnullis traditionibus aut interpretationibus quæ suo loco in Commentario nostro vel inter Adnotata discutienda occurrent.
[Annotata]
* vulgo Guignolé seu Guenolé.
* vulgo Brest.
§ II. De chronotaxi Vitæ S. Guenaili.
[Computata] Ad ordinandam chronotaxin Vitæ S. Guenaili ex ipsis ejus Actis hæc habemus indicia. Discipulus fuit S. Guingaloei [Vit. num. 3 – 5.] , cui adhuc juvenis successit in regimine Landevenecensis monasterii [Num. 6 – 7.] . Post septennium in eo regimine expletum [Num. 8.] ac peregrinationem in Hiberniam et majorem Britanniam peractam, ubi non minus quinquaginta cœnobia constituit [Num. 9 – 10.] , in Britanniam Armoricam revertenti occurrit rex qui illi regioni aut saltem meridionali inferioris Britanniæ parti præerat, quæ Cornugalliæ nomen erat sortita, nomine Rigimalus; cujus munificentia tria illic monasteria excitare sancto viro licuit [Num. 11 – 12.] . Deinde ad insulam Croy digressus, ibique multos annos demoratus [Num. 13 – 14.] , rursus in Britanniam, non tamen ad monasterium suum Landevenecense reversus est [Num. 14. Cfr. adnot. subjectam.] , regemque offendit nomine Guerrachum [Num. 15.] , a quo honorifice est susceptus; nec multo post, ut videtur, ad meliorem vitam commigravit in senectute bona [Num. 16.] .
[7] [ætate S. Guingaloei,] Ex his, si certa foret ætas S. Guingaloei, cujus nomen tam celebre habetur in ecclesiæ britannicæ fastis, non utique adeo difficile videretur chronotaxin gestorum S. Guenaili utcumque ordinare. Sed quantum in illa ipsa ætate definienda laborarint atque dissenserint scriptores, jam adverterunt majores nostri ad diem 3 martii S. Guingaloei Acta tractantes [Act. SS., tom. I Martii, p. 245.] . Ipsa quidem hæc Acta triplicem rursus præcipuam notam ad illam ætatem discernendam præbent. Primo enim ex iis habetur Guingaloeum coævum fuisse S. Patricio; secundo, ab ipso conditum fuisse cœnobium Landevenecense, operam ad id conferente Gradlono Magno, Britanniæ seu Cornubiæ rege (quod et confirmatur ex hujus fundationis memoria in chartulario Landevenecensi servata) [Morice, Preuves de l'histoire de Bretagne, tom. I, p. 177.] ; tertio, Guingaloeum obiisse quinto nonas martii, hebdomada prima quadragesimalis jejunii, quarta sabbathi hora, si textum sequaris a Surio editum, at, secundum codices mss. duos quos vidit Henschenius, V nonas martii, feria quarta hebdomadæ primæ quadragesimalis jejunii [Act. SS., tom. cit., p. 246, num. 4.] . Quarum notarum prima parum nos juvat, quum adeo discrepent eruditi in statuendo anno obitus S. Patricii, aliis illum obitum anno 457, aliis anno 493, aliis alicui anno inter hos intermedio illigantibus [Act. SS., tom. II Martii, p. 524 sq.; Todd, St Patrick, p. 494 – 497.] . Gradlonum M. autem alii ab anno 435 ad annum 446 [Morice, Hist. de Bretagne (éd. Guingamp 1835), tom. I, pp. 51, 54; Daru, Histoire de Bretagne, tom. I, pp. 65, 69.] , alii extremo seculo V [Cfr. P. Levot in Nouvelle Bibliographie générale, tom. XXI, p. 581.] regnasse existimant.
[8] [cujus beata mors] Porro, si jam attendatur ad tertiam notam, imprimis quæ sit vera ejus lectio paucis disputandum est. Et quidem hebdomadam primam quadragesimalis jejunii intelligendam esse illam quæ sequitur dominicam primam quadragesimæ, non vero concludendam quatuor illis diebus, a feria quarta Cinerum ad sabbatum sequens, qui dominicam primam antecedunt, longe mihi videtur probabilius, utpote magis consonans modo loquendi in calendariis ecclesiasticis recepto. Sed et longe probabilior videtur lectio mss. codicum, secundum quam Guingaloeus feria quarta obiisse fertur, quam Surii, qui eum quarta sabbathi hora vita defunctum scribit. In qua posteriori per oscitantiam alicujus scribæ irrepserit vox hora pro feria; sabbathi autem pro hebdomadis appellatio ab usu loquendi scriptorum sacrorum et inde etiam hagiographorum adeo alienum non est, ut una pro altera usurpata supponi nequeat, quum e diverso indicatio illa quarta sabbathi hora ab omni usu loquendi abhorrere videatur. Ceterum, ut mox apparebit, illa interpretatio ad solutionem quæstionis principalis non adeo magni refert [Cfr. infra, num. 11 extr.] .
[9] [illiganda videtur] Nimirum, si calendarium solare perpetuum consulamus [Art de vérifier les dates, tom. I.] , illis annis diem V nonas seu 3 martii in feriam quartam incidere reperimus qui litteram dominicalem habent C, in sabbatum vero ubi littera dominicalis est G. Inter hos, ab anno 450 et 550, qui, si rationem habuerimus ætatis Gradloni [Cfr. supra, num. 7 extr.] , omnino tamquam termini investigationis nostræ statuendi sunt, dies 3 martii incidit in sabbatum post inchoatum quadragesimale jejunium, seu post feriam quartam cinerum, annis 507, 518 et 529; in sabbatum post dominicam primam quadragesimæ, annis 451, 456, 535, 540 et 546; in feriam quartam Cinerum, annis 493 et 504; in feriam quartam post dominicam primam quadragesimæ, annis 499, 510, 521 et 532.
[10] [anno 532,] Hunc annum 532 ut præ omnibus aliis modo indicatis obitu Guingaloei insignem statuamus, suadet nos quod in Actis Guenaili legimus sanctum in fine vitæ suæ conversatum esse cum Guerracho rege [Cfr. supra. num. 6 extr.] , qui vix alius supponi potest quam Warachus ille, filius Macliavi, qui anno 577 post mortem patris sui partem Britanniæ obtinuisse memoratur apud Gregorium Turonensem [Hist. Franc., lib. V, cap. 16.] , annoque sequente bellum adversus Francos gessit [Ibid., cap. 27.] , iterumque decennio post [Ibid., lib. IX, cap. 18 et lib. X, cap. 9.] . Itaque ante annum circiter 580 necessitudo illa Guenailum inter et Warachum regem intercessisse supponi nequit. Nec facile etiam quisquam supposuerit Guenailum, in senectute bona defunctum [Cfr. supra, num. 6 extr.] , multo ultra octogesimum annum vitam protraxisse mortalem. His positis, manifestum est omnino recedendum esse a sententia Usserii, qui Guingaloeum ex hac vita decessisse ac proinde Guenailum abbatem Landevenecensem creatum esse anno 504 opinatus est, et ab omni alia quæ hæc exordio seculi VI illigaret [Cfr. Act. SS., tom. I Mart., p. 246, num. 4.] .
[11] [censemus S. Guenailum natum esse initio seculi VI] Contra vero, si Guingaloeum anno 532 obiisse existimaverimus, omnia quæ tam in Actis ejus quam in Actis S. Guenaili leguntur, apprime concordant. Guingaloeum scilicet, anno circiter 455 natum [Cfr. ibid., num. 5.] , extremo seculo V vel ineunte VI monasterio Landevenecensi exordium dedisse ejusdemque præfecturam gessisse annos fere triginta colligemus, post quos obiit senex et plenus dierum [Ibid., p. 255, num. 16 extr.] , fere octogenarius; Guenailum vero exordio seculi VI primo lucem aspexisse et anno 532 adhuc juvenem [Cfr. Vit. num. 6.] , postquam tamen multis sanctitatem suam documentis fratribus probare potuerat [Vit. num. 5.] , utpote qui vix pueritiam egressus monasticam inter eos vitam fuerat amplexus [Vit. num. 3 – 4.] , magistrum suum in cœnobii regimine excepisse. Quod si aliam interpretationem sententiæ de die obitus S. Guingaloei præ illa quam prætulimus seligere mavis, pro anno 532 in computatione nostra substituere licebit annum 529 vel 535 [Cfr. supra, num. 9.] , non tamen ulteriorem, quod ex jam dicendis patebit.
[12] [et mortem obiisse inter annos 580 et 590.] Etenim Guenailus, septennio in regendis fratribus transacto [Vit. num. 8.] , in Majorem Britanniam (secundum sententiam nostram circa annum 540) transgressus [Vit. num. 9.] , post multa tum in ea regione tum in Hibernia condita (seu reformata) monasteria [Vit. num. 11.] , in Britanniam suam Armoricanam rediit [Vit. num. 12.] ante finem anni 547: quippe qui ibidem regnantem reperit Rigmalium [Ibid.] seu Rig-walium (sic enim rectius scribendum facile conjicere licet): quo nomine Hoellum significari, præposita particula rig seu ri, quæ idiomate celtico regem sonat [Cfr. Zeuss, Gramm. Celt., ed. II, p. 20.] , omnes in antiquitatibus armoricanis paululum versati norunt [Cfr. Daru, Histoire de Bretagne, tom. I, p. 150, not. 1.] . Duo autem ex ordine principes hujus nominis Britanniæ Armoricanæ aut ejus parti dominati sunt seculo VI: Hoellus I ab anno 509 ad annum 545, et inde Hoellus II ad annum 547 [Cfr. Daru, tom. cit., p. 150.] . Reliquam autem chronotaxin gestorum Guenaili distinctius enucleare, documenta quæ ad nos pervenerunt non sinunt. Obiisse autem videtur inter annum 580 et 590 [Cfr. supra, num. 10 extr.] .
§ III. De sepultura et translationibus corporis S. Guenaili.
[Corpus S. Guenaili in monasterio ubi vita functus est] Quo loco sepultus sit S. Guenailus, distincte non indicant Acta; sed ex serie narrationis dubium non est quin eumdem habuerit sepulturæ quam obitus, id est humile monasterium [Vit. num. 17 extr.] , ubi corpus ejus jacuit usque ad tempora Nomenoii regis [Ibid., init.] . Hinc refutantur commenta Alberti Le Grand, qui [SS. de Bretagne, p. 674.] illum magna pompa, præsentibus rege et regni primoribus, in monasterio Landevenecensi humatum ait, et quæ leguntur in Officio proprio S. Guenaili Venetensi recentiori, nimirum: Hinc (e cœnobio ubi mortuus est) mox pro sepultura ad cathedralem fuisse Venetensem asportatum, antiquior omni memoria necnon perpetua traditio tenet, perantiquo hujus ecclesiæ confirmata monumento quod pro sancti Guenhaeli sepulcro nusquam * destitit agnosci. Ita Proprium Venetense editum anno 1757. Verum non ita antiquam et perpetuam fuisse illam traditionem, demonstrant Propria ejusdem ecclesiæ edita annis 1630 et 1652, ubi pro verbis modo citatis, post mentionem obitus S. Guenaili in cœnobio Venetensi, hæc subjecta sunt: Multis autem post annis, cum ad vitandam Normannorum sacra profanaque miscentium immanitatem religiosis excedendum esset, ejus reliquias extra provinciam tulerunt. INDE vero Venetensis antistes QUASDAM PARTES ILLARUM in suam ecclesiam, UBI TUMULUS EJUSDEM GUENHAELI NOMINE ERECTUS EST, AFFERRI CURAVIT. Præterea advertendum est partem illam ecclesiæ cathedralis, ubi ostenditur sepulcrum S. Guenaili, teste Lobineau [SS. de Bretagne, ed. I, p. 83.] constructam esse seculo XV. Nec ratio habenda videtur sententiæ Adriani Baillet, qui [Vies des SS., tom. VII, p. 494.] ex mera conjectura opinatus est Guenailum illum cujus sepultura exhibetur in ecclesia cathedrali Venetensi, diversum esse a nostro, Guingaloei discipulo.
[14] [usque ad medium fere seculum IX sine honore jacuit;] Itaque post obitum suum per amplius duo secula caruit vir sanctus honore qui iis qui in opinione sanctitatis defuncti erant, vulgo tribuebatur. Id explicant Acta nostra, quod ad monasterium, in quo sanctissimum corpus ejus quiescebat, longo tempore mulieribus et laicis ob ipsius venerationem negatus est accessus [Vit. num. 17 init.] . Quod parum videtur probabile: neque enim solebant monachi iis temporibus ob sancti cujus corpus apud se habebant venerationem, ad ecclesiam sui monasterii accessum denegare. Quidquid sit de illius neglectus causa, instauratum fuit humile monasterium opera Nomenoii [Ibid. med.] , qui seculo IX regis titulo et auctoritate in Britannia Armoricana potitus est: quod tunc factum credo ubi dux ille fundationibus ecclesiarum et donis in ipsas collatis clerum sibi conciliare conatus est ad suam dominationem firmandam, id est post annum 840; obiit autem anno 851 [Cfr. Morice, Hist. de Bretagne, loc. cit. supra (p. 669, not. 17); Daru, tom. I, p. 200 – 223.] . Et forte tunc aliqua etiam elevatio corporis S. Guenaili facta est.
[15] [postea] Annos fere centum in novo monasterio Nomenoii liberalitate exstructo requievit sacrum corpus: [Parisios translatum est,] donec scilicet cum aliis sanctorum britannorum exuviis translatum est Parisios. Translationem hanc paucis referunt Acta nostra [Num. 18; sed cfr. ibid. Annot. d.] , fusius fragmentum quoddam historiæ Francicæ a Ludovico Pio ad Robertum regem, cujus partem quæ ad rem nostram spectat protulerunt Gerardus de Bosco (Dubois) [Hist. Ecclesiæ Parisiensis, tom. I, p. 547 (lib. IX, cap. 4).] et paulo altius documentum repetens Mabillonius [In appendice ad Annal. Benedict. tom. III, p. 719, n. LXIII.] , atque inde novissime de S. Maglorio tractans, de quo præcipue in ea narratione agitur, collega quondam noster Josephus Van Hecke [Act. SS., tom. X Oct., p. 791.] , ut illud denuo hoc loco totum exscribere supervacaneum videatur. Itaque in memoriam revocasse sufficiat secundum illud documentum corpora sacra translata esse Parisios ubi, dum per triennium hæc (quæ distinctius non indicatur) acerrima perduraret guerra, Richardus comes Danos, Alamannos et Deiros in auxilium advocavit, et clericos illa deferentes benigne susceptos esse ab ipso civitatis principe, videlicet Hugone Francorum duce, quo jubente solemniter ad ecclesiam S. Bartholomæi deportata sunt: corpus scilicet beati Samsonis Dolensis archipræsulis, Maglorii ejusdem archipræsulis, Machuti episcopi, Senatoris episcopi, Leonarii episcopi, Wenalis sacerdotis: quo titulo nusquam alias insignitus reperitur Guenailus noster.
[16] [non post annum 962 sub Hugone Capeto,] Inquirendum jam quo anno hæc acta sint. Mabillonius quidem illam translationem refert [Annal. Bened., tom. III, p. 655 (lib. XLVIII, n. 85).] sub anno 979, indicans tamen eam factam esse paullo ante id tempus. At Gerardus de Bosco [Hist. Eccl. Paris., lib. cit., cap. 2.] et alii ad annum 962 vel unum ex sequentibus, sed ante 966. Ad quam conclusionem facile inde adducti sunt quod in Chronico Frodoardi ad annum 962 legerent eo anno Thetbaldum comitem Carnotensem, devictum a Richardo duce Normanniæ, ad regem Francorum Lotharium confugisse et ab eo fuisse magno favore receptum [Script. Rer. Gall., tom. VIII, p. 212.] , apud Wilhelmum Gemeticensem vero Richardum ducem, ut se contra regem Francorum Thetbaldi fautorem tutaretur, auxilium postulasse Haraldi regis Danorum [Ibid., p. 268.] , ac denique in documento supra citato corpora translata esse quo tempore Richardus comes Danos … in auxilium advocavit [Cfr. J. Van Hecke, Comment. de S. Maglorio, num. 21 (Act. SS., tom. X Oct., p. 778).] . Verum illa opinio eatenus tantum consistere potest quatenus Hugo dux Francorum, qui sancta corpora in ecclesia Sancti Bartholomæi collocavit, supponitur fuisse Hugo, cognomento Capetus, qui post Lotharium et Ludovicum in solium regium evectus est, non vero hujus pater, qui dictus est Hugo Magnus: is enim ex multis testimoniis, nullo contradicente, mortuus est anno 956.
[17] [sed sub Hugone M. hujus patre] Et quidem Hugonem Capetum hic designari dubium videri non poterat, quando in documento laudato paulo inferius legitur: Dux autem ecclesiam beati Bartholomæi, quæ tantorum sanctorum reliquiis videbatur illustrata, ampliavit, quam postmodum in honore prædicti apostoli atque beatissimi Maglorii … dedicari fecit: in qua etiam monachos ad divinum officium peragendum constituit; quibus semper abbatem ex propria congregatione præesse … stabilivit. Qui etiam cum sua venerabili conjuge, Adelaide nomine, filia Pictavorum comitis, … eidem ecclesiæ magna dona possessionesque et prædia obtulit, quæ sub nomine Lotharii regis et Ludovici describi et confirmari præcepit, regioque sigillo muniri constituit. Sub Roberto vero rege, memorati ducis filio,… Quæ omnia uni conveniunt Hugoni Capeto; nec ullo indicio suspicari licet hunc ducem de quo hic loquitur scriptor documenti, diversum esse ab Hugone illo qui sancta corpora recepit. Verum, ne incerto huic scriptori plenam in hac re fiduciam tribuamus vetat duplex testimonium omnino certum, quo fundationem monasterii sancti Maglorii non Hugoni Capeto, sed Hugoni Magno adscribendam esse constat. Primum præbet Vita Roberti regis, qui Hugonem Capetum patrem, Hugonem Magnum avum habuit, ab Helgaldo Floriacensi monacho, ejusdem Roberti familiari, conscripta, ubi cap. 14 hæc leguntur: Hujus igitur inclyti regis (Roberti) avus Hugo, pro pietate, bonitate, fortitudine Magnus dictus, monasterium S. Maglorii confessoris Christi in civitate Parisius simul cum filio construens nobiliter, monachos sub regula Patris Benedicti vivere paratos ibi collocat, et in auro vel argento locum ipsum ditat et ceteris ornamentis [Script. Rer. Gall., tom. X, p. 104.] .
[18] [seu circa annum 950;] Habemus præterea diploma quo Lotharius et Ludovicus reges, petente Hugone Capeto, confirmant donationes quas idem (Hugo) pie monasterio sanctorum Bartholomæi apostoli et Maglorii archipræsulis Britanniæ urbis, scilicet Dolensis, contulit, quod fundavit (utique simul cum patre, ut ex Vita Roberti modo citata constat, sicut et ex mentione quæ mox subjicienda est) in urbe Parisiaca, ad sanctorum corpora, quæ ut peregrini hospitabantur per aliorum rura. Jam inter possessiones quæ inde recensentur monasterio donatæ, citatur clausus etiam vineæ juxta Saucias situs, quem dedit bonæ memoriæ Hugo, filius Roberti regis [Ap. Dubois, Hist. Eccl. Paris., tom. I, p. 549; inde Script. Rer. Gall., tom. IX, p. 644.] , scilicet Magnus. Ex his itaque liquet monasterium SS. Bartholomæi et Maglorii principaliter quidem fundatum esse ab Hugone Capeto, sed vivo adhuc et operam conferente patre ejus Hugone Magno; quumque illud monasterium aliquo tempore postquam sancta corpora Parisios allata sunt constitutum fuisse in fragmento historico sæpius laudato indicetur, sequitur translationem factam esse circa annum 950.
[19] [et inde brevi post Corbolium:] Mox tamen ad aliam sedem migravit corpus S. Guenaili. Etenim, ut statim post sententiam superius citatam [Num. 15 extr.] pergit scriptor anonymus fragmenti historici, Postmodum consilio Lotharii regis procerumque Francorum, pace facta inter Theobaldum comitem et Richardum Nortmanniæ comitem … barbari, a quibus crudeliter populabatur Gallia, ipsa relicta reversi sunt ad propria. Pace itaque in tota Gallia et Nortmannia vigente et florente, quidam eorum qui de Britannia Parisius advenerant, nutu, ut credimus, divino sumptis sanctorum corporibus, quæ illuc secum detulerant, almi videlicet Samsonis et beati Leonorii, necnon et sancti Guenaili aliorumque quorumdam sanctorum, quidam eorum patriam repedare, quidam ad alia Galliæ loca migrare disposuerunt. Quod cum Duci nunciatum fuisset, licet ægre tulisset, vim tamen eis nolens inferre, retentis quibusdam membris sanctorum, abire permisit. Qui recedentes, alii Corboilum castrum, alii Bellummontem expetierunt, ubi et quieverunt. Alii etiam ad alia Galliæ loca abierunt… Hæc est illa altera translatio quam memorant Acta nostra [Num. 19.] . Sed rursus maxima difficultas occurrit in definiendo quo anno illa facta sit et in conciliando testimonium fragmenti historici cum aliis documentis certis.
[20] [tempore Haymonis comitis,] Etenim secundum scriptorem fragmenti translatio illa facta est pace facta inter Theobaldum comitem (Carnotensem) et Richardum Nortmanniæ comitem seu ducem: pax autem ista composita supponi non potest ante annum 963 vel 964 [Cfr. supra, num. 15.] . Ex alia parte habemus ex Actis nostris corpus S. Guenaili magna devotione receptum esse Corbolii ab Haymone comite qui primo ad tempus parvam construxit basilicam, ut ibi pausaret [Vit. num. 19.] . Tandem vero persecutione Saxonum sedata, ubi devotionem suam erga confessorem gloriosum liberius manifestare potuit, infra castrum … magnæ pulchritudinis ædificavit ecclesiam, ubi sanctas reliquias cum omni veneratione reposuit… Idem vero religiosus comes … eumdem locum frequentabat, … eamdem ecclesiam copia librorum, textis et pretiosissimis ornamentis decentissime ornavit; ibique constituens canonicos quatuor, redditus unde possent competenter habere necessaria, præbuit… Hæc omnia utique nonnisi intra aliquot annorum spatium compleri potuerunt. Et ne solo testimonio Actorum nostrorum niti videamur, afferamus et Calendarium seu Necrologium ecclesiæ S. Guenaili Corbolii, in quo ad diem 21 maii signatum erat Anniversarium solemne Haymonis comitis fundatoris ecclesiæ B. Guenaili de Corbolio [Ap. Jac. du Breul, Antiquitez de Paris, p. 901.] , et instrumentum quo Burchardus, ejus in comitatu Corboliensi heres, terrulas quas Haimo comes canonicis S. Guenaldi prius dederat, confirmavit [Cit. ap. Andream Quercetanum (Du Chesne) in notis ad Biblioth. Cluniac., p. 68.] : ut omnino certum sit Haymonem fundatorem fuisse ecclesiæ S. Guenaili, quæ utique non prius, sed aliquo tempore postquam corpus sanctum Corboilum delatum fuerit, exstructa supponi potest.
[21] [ac proinde,] Jam vero facile etiam demonstratur hæc omnia ante annum 960 evenisse: quæ demonstratio hocce conficitur modo. Burchardus, qui Haymoni in comitatu Corboliensi et aliis decoribus successit, uxorem duxit Elisabetham ejusdem Haymonis viduam, teste luculentissimo Odone Fossatensi, Vitæ Burchardi scriptore coævo vel suppari: Inclytus Burchardus (sic ille cap. 1) … pueritiæ tempora dum transigeret, curiæ regali, more Francorum procerum, a parentibus traditus est… Dum vero adolescentiæ atque juventutis appulit annos, … magno dilectionis amore a rege amplectitur… Contigit itaque iisdem temporibus … ut comes Corboili castri, nomine Haymo, … orationis gratia Romam pergeret, ibidemque in eodem itinere finem hujus vitæ acciperet. Quo defuncto, admonetur strenuæ juventutis tyro Burchardus tam a rege quam ceteris Francorum primoribus, ut prædicti comitis uxorem sibi conjugio copularet. Ille vero, quem jam juventutis seu naturæ humanæ necessitas talia facere cogebat, præceptis regalibus libenter paruit. Datur ergo dono regali ei uxor jam dicti comitis Haimonis, Elizabeth vocitata… In quo copulæ thalamo dedit Hugo rex sibi fideli militi castrum Miludinum, atque jam dictum Corboilum comitatumque Parisiacæ urbis, taliterque comes regalis efficitur [Script. Rer. Gall., tom. X, p. 350.] .
[22] [ut ex certis documentis colligitur,] Ex hoc autem matrimonio ortus est Ragenaldus seu Raynaldus, qui cancellarius fuit Hugonis Capeti regis et postea episcopus Parisiensis: nam (ut et huic effugio occurramus) Raynaldum ex priori aliqua conjuge Burchardi ignota natum esse nec supponere sinit narratio modo citata et excluditur ex eo quod paulo inferius (cap. 4 med.) de aliqua donatione a Burchardo facta monasterio Fossatensi agens: Helizabet quoque, inquit, comitissa, sociali conjugio illi juncta, cum Ragenaldo FILIO SUO, jam præsule urbis Parisii effecto, talis facti assensores … extiterunt [Ibid., p. 353, a. m.] . Sed et advertendum, ex documentis quæ vidit Mabillonius, Raynaldum non fuisse primogenitum liberorum Burchardi et Elisabethæ, sed secundum natu, priorem autem Burchardum juniorem [Annal. Benedict., tom. IV, p. 378 (lib. LVII, n. 2).] . Porro Raynaldus cancellarius erat Hugonis regis anno 988 vel 989, ut constat ex charta donationis ab Hugone rege cœnobio Fossatensi factæ, in qua sigillum regalis majestatis a Ragenaldo cancellario filio comitis, postea Parisiorum præsule, imponitur anno incarnati Verbi DCCCCLXXXVIII, sub die XII calend. Juliarum, perpetuoque in eodem monasterio conservatur [Odo Fossatensis, Vit. Burchardi, cap. 4 (tom. cit., p. 352); Gall. Christ., tom. VII, Instr. p. 23 – 24.] . Episcopus autem Parisiensis creatus est anno 991 vel 992, ut iterum constat ex instrumento donationis ab ipso factæ cuidam mulieri nomine Odæ, quod ita subscriptum est: Actum Parisiis pridie calend. Aprilis, anno V regnante Hugone serenissimo rege, episcopatus nostri anno I. Ego Rainaldus episcopus subscripsi. S. Hilarii decani, etc. [Gall. Christ., ibid., p. 24; Dubois, Hist. Eccl. Paris., tom. I, p. 606.] .
[23] [ante annum 960.] Nemo facile credet Raynaldum cancellarium regis creatum fuisse ante ætatis annum vigesimum quintum et episcopum Parisiensem ante annum ætatis trigesimum. Unde necessario colliges eum lucem aspexisse ante annum 962; inde, Burchardum cum Elisabetha matrimonio conjunctum fuisse ante annum 960, et ante hunc annum mortuum esse Haymonem; ac denique aliquot et forte plurimis annis ante 960 corpus S. Guenaili translatum esse Corbolium. Quod et aliis argumentis confirmare licet [Cfr. infra, Vit. cap. III, annot. d et f.] .
[Annotatum]
* nunquam?
§ IV. De reliquiis S. Guenaili et de ecclesiis ac locis ejus cultu insignitis.
[Reliquiæ et cultus S. Guenaili Corbolii, Parisiis,] Ecclesiam S. Guenaili nomine ab Haymone Corbolii constructam, in qua repositum est illius sacrum corpus, anno 1134 contulit Ludovicus VI rex abbatiæ S. Victoris Parisiensi, cujus deinceps prioratus fuit [Lobineau, Hist. de Paris, tom. I, p. 147; Bréquigny, Table des diplômes, tom. II, p. 614.] . Funditus autem deleta est extremo seculo XVIII tempore magnæ perturbationis gallicæ, et eodem tempore dispersæ et amissæ reliquiæ S. Guenaili, quæ servabantur in hierotheca supra altare majus collocata [Tresvaux, SS. de Bretagne, tom, I, p. 113.] . Partem aliquam exuviarum retentam esse Parisiis, forte colligi potest ex verbis scriptoris anonymi citatis supra [Num. 18.] ; sed aliam harum reliquiarum S. Guenaili, quas servasset civitas Parisiensis, memoriam non invenio.
[25] [in diœcesi Venetensi,] Corbolio acceptam eam partem corporis S. Guenaili qua gloriabatur seculo XVII ecclesia cathedralis Venetensis, affirmant Propria diœcesana citata superius [Num. 13 extr.] . Quod si verum habet, id factum esse oportet ante finem seculi XIV. Nam ex inquisitione de juribus capituli Venetensis anno 1400 instituta [Edita a sodalitio Société polymathique du Morbihan, an. 1874.] , constat tunc temporis servata fuisse ibidem caput S. Guenaili effigie argentea ejusdem capitis inclusum et os colli in theca item argentea repositum. Eæ reliquiæ vel pars illarum usque ad nostra tempora in cathedrali Venetensi publicæ venerationi exposita esse dicuntur [Tresvaux, loc. cit.] . Itaque et in eadem ecclesia ut patronus secundarius honoratur et altare quoddam ipsius nomine consecratum est et in tota diœcesi colitur die 3 novembris officio duplici secundæ classis. Præterea nonnulla sacella seu oratoria passim in ea diœcesi vel vici S. Guenaili nomine insignita citari possunt, ut Caudan, ubi admodum antiquum oratorium S. Guenaili visitur et monstratur lapis in quo sanctus, secundum traditionem popularem, orare consueverat [Rosenzweig, Répertoire archéologique du Morbihan, p. 50 – 51.] . Prioratus ibidem antiquitus constitutus erat, qui dependebat a cœnobio sancti Gildæ de Rhuis [Rosenzweig, Dict. topographique du Morbihan, p. 249.] : in quo cœnobio quædam reliquiæ S. Guenaili olim colebantur, et adhuc in ecclesia ejusdem loci dicuntur servari [Luco, Vie de S. Gildas, p. 384.] . Adde sacellum et fontem S. Guenaili in vico Pluvigner [Rosenzweig, Dict. topogr., p. 249.] , sacellum item S. Guenaili in vico Plouray [Ibid.] , ac denique vicos S. Guenaili apud Cléguer et apud Plouharnel [Ibid.] .
[26] [in diœcesi Corisopitensi] Diœcesis Corisopitensis etiam celebrat memoriam S. Guenaili die 3 novembris, sed ritu semiduplici. Quatuor in ea diœcesi ecclesiæ parochiales S. Guenailum principalem patronum habent, videlicet Ergué-Gabéric, Landuwez, Plougowelin et Bolazec [Ordo Corisopit. an. 1860, pp. 64, 70, 73.] et quædam etiam sacella, videlicet apud Ploncisium, prope Corisopitum civitatem, apud S. Paulum Leonensem, apud Landivisiacum et in media via inter Landerneau et Plougastel, in qua visitur antiqua sancti statua [Kerdanet, ad Albert Le Grand, SS. de Bretagne, p. 675, not. 1.] . Ejusdem sancti reliquiæ servabantur olim in cœnobio Sanctæ Crucis apud Kimperlegium [Acta S. Gurloesii (ad diem 25 Aug., tom. V, p. 273).] . — In antiqua diœcesi Leonensi, nunc cum Corisopitensi unita, colebatur etiam S. Guenailus die 3 novembris officio novem lectionum [Tresvaux, SS. de Bretagne, tom. I, p. XXXI.] .
[27] [et in Briocensi.] In Briocensi vero diœcesi celebratur ejus festum tantum ritu simplici, eadem videlicet die tertia novembris. Duæ in eadem diœcesi ecclesiæ parochiales sanctum nostrum ut patronum principalem colunt: Treguidel (id est Trevia Guenaili) prope Lauvallonum, ubi etiam extat antiqua sancti statua [Géographie des Côtes du Nord, p. 185.] et Lescoat-Goarec [Ibid., p. 758.] , quæ olim pertinebat ad diœcesim Venetensem.
VITA S. GUENAILI.
Guenailus abbas, in Britannia Armoricana (S.)
BHL Number: 8818, 8819
Hanc edimus e duplici apographo ad majores nostros transmisso, alterum, quod ex codice S. Victoris Parisiensis exscriptum distincte indicatur, signantes numero 1, alterum, forte ex Corboliensi codice desumptum, numero 2. Cfr. Comment. Præv., num. 2.
EX MSS.
CAPUT I.
S. Guenaili ortus, pueritia, professio monastica in cœnobio
Landevenecensi; ejusdem cœnobii regimen post S. Guingaloeum per
septennium susceptum.
[S. Guenailus, nobili genere in Britannia Armoricana natus,] Cum [igitur add. 2.] Romalius, illustris Britanniæ Comes a, antiqua patrum nobilitate clarissimus haberetur, illum tam animi generositas quam morum honestas longe reddiderant clariorem. Hic in ætate nuptiis contrahendis idonea positus, legitimo sibi conjugio junxerat virginem viro non imparem vel genere [generatione 2.] vel honestate: quæ vocata Lætitia b, mentis serenæ lætitiam, quam ei divina contulerat gratia, nomine nuntiabat. Ambo natura benigni, erga Dei cultum devoti, erga sibi subditos mansueti. Non enim, ut plerique divites solent, data desuper abutebantur potestate nec dominatione violenta [violenter 2.] subjectos affligebant, prudenti consideratione recolentes se ejusdem esse naturæ cujus erant et illi quos occulta sibi dispositione voluntas divina subdiderat [(quos-subdiderat) om. 1.]
[2] Cum itaque in magna Dei et hominum gratia feliciter annos aliquot [(ann. al.) al. ann. 2.] pariter exegissent, [pueritia sancte transacta,] beatæ Lætitiæ viscera tumuerunt, prolem beatissimam editura. Adveniente autem partus tempore, prodit in lucem filius elegantis formæ, vultus angelici, et renatus fonte sacri [om. 2.] baptismatis Guenailus [Guenaylus 2; et ita deinceps.] nominatur. Crevit puer, crevit et in puero sapientia: et erat gratia Dei [(gr. D.) D. gr. 2.] cum illo. Postea enim quam reddendi verba plenum habuit intellectum, cognoscere Deum et diligere similiter [simul 2.] didicit. Puerulus adhuc aurem libentissime accommodabat colloquiis divinis et ætatem teneram animi gravitate transgrediens, gratissimum ducebat aliquid de Deo aut [vel 2.] audire aut [vel 2.] loqui. Relucebat in ejus facie cordis tranquillitas, et ipsa vultus [sui add. 2.] serenitate favorem hominum merebatur. Denique in tanta mansuetudine pueritiam exegit ut neminem vel læsus [verbis 1.] læderet, in tanta simplicitate et innocentia ut a corruptione humana videretur alienus.
[3] [S. Guingaloeo abbati Landevenecensi adhæret;] Accidit autem quadam die ut monasterii Landogendocensis [(m. L.) Langundocensis mon. 2.] c abbas Guingalius cum multitudine monachorum de cellula quadam ad suum monasterium rediens et per villam quamdam, in qua tunc forte comes Romalius morabatur, transitum faciens, beatum Guenailum in platea stantem inter compares inveniret. Divinitus igitur admonitus [commonitus 2.] abbas et nescio quid divinum in beati pueri facie contemplatus: Placet tibi, dixit, fili carissime, ut nobiscum ad monasterium venias, tuo creatori perpetuo serviturus? Cui sanctus puer: Nihil unquam, pater, duco jocundius [(cui-jocundius) om. 2.] . Nec mora: comparibus suis [om. 2.] relictis, utroque parente nesciente, abbatem e vestigio secutus est [om. 2.] d, ad monasterium venit, ibique per dies aliquot moratus est e.
[4] [moxque in eodem cœnobio monasticam vitam professus,] Proponitur interim illi communis monasterii regula, fratrum disciplina, vilitas vestium, asperitas ciborum, prolixitas vigiliarum, orationis [orationum 2.] instantia, lectionis frequentia, propriæ mortificatio voluntatis, silentii diuturnitas, obedientiæ difficultas. Quibus propositis et diligenter expositis: Vis, intulit abbas, fili Guenaile, propter verba labiorum Domini custodire vias duras et pauperum fratrum vitam paternis præferre deliciis, ut immortales delicias, Domino juvante, merearis adipisci? — Volo, respondit beatus Guenailus, et nihil audire possem quod delectabilius fieret cordi meo [(f. c. m.) c. m. f. 2.] . Intelligens igitur abbas sanctum adolescentem in sancto solidatum proposito, voluntatem illius non distulit fratribus aperire. Pia petitio placet omnibus et dilatatione seposita [(e. d. s.) om. 1.] susceptus in monachum, sanctæ societatis efficitur particeps.
[5] [omnium religiosarum virtutum exercitio conspicuus,] Sanctus itaque monachus summum religionis fastigium attigit in brevi, utpote quem prævenerat Dominus in benedictionibus dulcedinis et quem in omnibus comitabatur gratia divina. In omnibus enim agebat strenuissimum monachum: frequens in jejuniis, creber in vigiliis, jugis [vigil 2.] in oratione. Ostentationis autem pharisaicæ declinans omnimode vanitatem, vigili circumspectione præcavebat ut in sua conversatione non argueretur nimietas, aut offenderet [offenderetur 2.] novitas, aut singularitas displiceret. Insistens etiam pro tempore divinæ lectioni, naturalis [naturalem 2.] ingenii vivacitatem sancto Spiritu fecundante, sine difficultate magna sacrarum [sanctarum 2.] intelligentia literarum honestissime claruit. Ante omnia vero sollicitus servare unitatem spiritus in vinculo pacis, moribus suavis, eloquio dulcis, in consulendo discretus, in subveniendo paratus, consolationibus mœstos demulcens, rationibus desperatos erigens, infirmis serviens devote, omnibus obediens prompte, singulos sibi fratres præferebat: tantam humilitatem et mansuetudinem exhibens ut, cum universos sanctitate transcenderet, illum tamen omnes ut fratrem diligerent, ut patrem honorarent. Quanto autem illi deferebatur amplius, tanto se humiliabat enixius: non honorem sibi ab universis exhibitum ex suis oriri meritis, sed ex occultis Satanæ fraudibus arbitrans provenire. Denique corpus cum Apostolo castigans et in servitutem [servitute 2.] redigens, singulis noctibus, dum pausarent fratres, in frigidissimum flumen, quod monasterium præterfluebat, clam descendens usque ad scapulas, donec septem pœnitentiales psalmos pro se cunctisque fidelibus dixisset [(f. d.) d. f. 2.] ibi morabatur.
[6] [Guingaloeo morti proximo] Dum igitur cum Apostolo quæ retro sunt oblitus et in anteriora se extendens, magis ac magis proficeret in dies, contigit [contingit 2.] abbatem Guingalium infirmitatis incommodo fatigari. Qui, ingravescente morbo, cum diem suæ resolutionis instare sentiret, convocatis ad se fratribus universis, suum illis commendavit decessum. Flebant ubertim omnes, tanti patris solatium amissuri. Quos ille blande consolans et ut vota quæ suis distinxerant [distinxerat 2.] labiis, spe longanimes, spiritu ferventes, in hilaritate Domino redderent, compendiose pro tempore commonens, ut de abbate substituendo [om. 2.] invicem conferrent hortabatur. At illi: Nosti, inquiunt, pater, conscientias omnium et vires. Cui proprium gregem committere debeas, tuæ discretionis arbitrio relinquimus providendum. Qua ille responsione hilaratus: Videtis, ait, divinæ virtutis gratiam in fratre Guenailo signis evidentibus relucere. Hoc igitur consilium meum et hæc est voluntas, ut ipsum eligatis, quem jam a Domino præelectum non ambigimus. Assensum unanimem omnes sano præbuere consilio, et beatum assumentes Guenailum imposuerunt cathedræ renitentem. Cumque illum ad patrem Guingalium reduxissent, beatus eum Guenailus in his verbis aggressus est: Quo sensu, pater, qua ratione, quo consilio, maturis juvenem f, sapientibus imprudentem, exercitatis neophytum et rudem vis præponere [proponere 2.] ? Necdum subesse didici, et præesse jam cogor; necdum monachum feci, et in abbatem eligor. Imbecillibus humeris [humillimis 2.] imponitur regiminis onus, cui frequentissime succumbunt ipsi fortiores.
[7] [vehementer instante, ad septennium] Hæc et similia cum reverentia tanta [om. 2.] et [cum et 2.] humilitate prosequentem prudenti responsione compescuit venerabilis pater: Noli, dicens, fili, impositum tibi jugum abjicere; noli divinæ resistere voluntati. Quod non potes ex te, divina supplebit bonitas. Jacta [tamen add. 2.] cogitatum tuum in Domino et a viis ejus rectissimis non declina. Confortare ergo et acquiesce: quia, juxta Samuelem, melior est obedientia quam victimæ, et auscultare magis quam offerre adipem pinguium. Quasi [quia 2.] genus ariolandi [repugnandi 2.] est repugnare et quasi [quum 2.] scelus idololatriæ [idolatriæ 2.] non acquiescere. Tum ille, tam manifestæ rationis auctoritate compressus et præ verecundia nesciens obviare: Quia, inquit, tua voluntas sic imperat et obedientia cogit ne possim resistere, acquiescam, hujus tamen conventionis interventu, si mihi concesseris, ut, postquam in hac jussione tua septem annos complevero [(s. a. c.) c. s. a. 2.] , cura [om. 1.] mihi liceat refutata ad meorum peccatorum pœnitentiam [(pecc. pœn.) pœn. pecc. 2.] peragendam peregrinari quocumque me tulerit Domini voluntas. Annuit pater, et pastoralem baculum beato tradens Guenailo [(tr. G.) G. tr. 2.] , ipsum et fratres universos benedictione benedixit novissima. Hæc multa dilatio, cum educta de carcere tunc tandem felix anima habitationem pro lutea sideream, pro vili gloriosam, pro terrena cœlestem accepit. In precibus et fletu exequiarum officia consummantur, et cum devotione summa corpus traditur sepulturæ.
[8] [regimen cœnobii suscipit et suo munere strenue] Beatus autem Guenailus, pastoris officio fungens, septem annos integros in magna humilitate et sanctitate et industria præfuit: gregis sancti sibi [et 2.] commissi circumspectus et sollicitus custos, [fungitur.] ad exhortandum [exhortationem 2.] alacer, ad corripiendum liber, ad compatiendum proclivis. Multa erga omnes charitas, magna lenitas, scilicet [sed 2.] quæ nihil detraheret disciplinæ. Mores ejus aut propositum non mutavit honor, nisi quod cum ætatis augmento virtutum in eo gratia cumulatius augebatur. Primus doctrina, primus sanctitate, subjectos non tam nomine quam re, non tam prælatione quam religione præcedens, non tam verbis quam exemplis instruens, cum beato veraciter Apostolo dicere poterat: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi.
ANNOTATA.
a Romelium hunc eumdem esse existimat Miorcec de Kerdanet [Albert Le Grand, Vies des SS. de Bretagne, p. 670, not. 4.] cum Rimelino seu Rivelino Mur Marchu qui primus Cornubiæ Armoricanæ comitis titulo imperitasse fertur in antiquis hujus regionis comitum catalogis [Ap. Morice, Preuves de l'Histoire de Bretagne, tom. I, p. 174.] . Quæ conjectura, ut videtur, sola aliqua similitudine nominum, utiquenon ita insigni, nititur.
b Britannice Levenez, quod nomen olim haud raro impositum fuisse ait idem Kerdanet [Loc. cit., not. 5.] .
c De monasterii Landevenecensis fundatione et historia cfr. Gall. Christ., tom. XIV, p. 893 sqq.
d Vix septennem fuisse Guenailum quando Guingaloeum ad monasterium Landevenecense secutus est tradunt Propria Venetense et Corisopitense, nescio qua auctoritate nixa.
e Triennio in monasterio versatum antequam habitum religionis acceperit ac proinde decennem illo indutum aiunt Albertus Le Grand [Op. cit., p. 671, cap. 3 init.] et antiquum Proprium Corisopitense [Cit. a Kerdanet ibid., not. 1.] . Secundum Acta nostra post dies aliquot in monachum susceptus est [Cfr. num. 3 extr., 4.] , quod in tanta juventute vix est credibile, nisi forte eum in numero oblatorum receptum judicaveris, quod utique Acta nequaquam indicant.
f His verbis satis refutatur assertio Alberti Le Grand [Loc. cit., cap. 4 init.] , dum Guenailum quadraginta tres annos in monasterio vitam degisse indicat ubi eum Guingaloeus sibi successorem designavit.
CAPUT II.
Sancti in Britanniam majorem et Hiberniam iter, labores apostolici,
felix in fundandis et ordinandis monasteriis successus. Ejusdem in
Armoricam reditus, miracula, pius obitus.
[In Britannia majori et Hibernia miraculis et apostolico labore magna sibi gratia conciliata,] Porro septem annis expletis, juxta quod illi prædecessor suus [(pr. s.) s. pr. 2.] concesserat, dispositis religiose monasterii rebus, disgrediens inde cum duodecim fratribus honestissimis in majore Britannia Scotiaque a peregrinabatur. Latitare quidem volebat in terris alienis, quem latere virtutum non patiebantur insignia quæ servum Dei comitabantur. Vere enim, sicut legitur, abscondi non potest [(a. n. p.) n. p. a. 2.] civitas super montem posita. Comperta est in brevi sanctitas ejus et miraculis innumeris declarata. Confluebant ad eum certatim insulani, tam animæ quam corporis remedia flagitantes, et virtus Dei erat famulo Dei ad salvandos eos. Videbant cæci, audiebant surdi, leprosi mundabantur; dæmoniacis sensus, claudis incessus, vigor paralyticis et diversis laborantibus causis sanitas restituebatur. Magnates et principes terræ Dei famulum adibant humiliter, audiebant libenter et eo audito multa faciebant. Nemo frustra veniebat ad eum; nemo qui vel interioris, vel exterioris, vel utriusque pariter hominis, salutem non reportaret. Incredulos ad fidem, indevotos ad fervorem, dejectos in spem, obstinatos ad timorem, mœstos ad lætitiam reducebat. Offerebantur illi plurima, dabantur multa: quæ verus paupertatis amator, non pecuniæ cupidus sed charitate profusus, devotioni consulens offerentium et indigentium necessitatibus providens, aut in usus pauperum aut in ædificationes ecclesiarum reservabat.
[10] [duo insignia monasteria condit, et alia deinde ad quinquaginta.] Monasteria siquidem duo, alterum in Britannia, alterum in Scotia, construxit; probatasque ibi personas religionis regulis diligenter instructas Dei servitio mancipavit. Et illud quidem monasterium quod in Britannia ipsius industria factum est, ingentibus et admirandis ædificiis adeo speciosum, auro argentoque [que om. 2.] , palliis sericis diversisque ornatibus adeo pretiosum fuit quod nulli [ullius 2.] adjacentis provinciæ monasterio vel pulchritudine cederet vel ornatu. Fuit et illud de Scotia tam structuris quam ornatibus splendidissimum: verumtamen usque ad magnitudinem alterius vel pulchritudinem non pervenit, prout sumptus vel opportunitas defuere. Denique quinquaginta cœnobiorum conventus sanctitatis ejus suaveolenti fragrantia famaque miraculorum exciti institutionibus et patrocinio famuli Dei sese commiserunt.
[11] [Angelico monitu in Armoricam rediens, immani tempestate signo crucis sedata,] Cum itaque vir Dei regiones illas illustraret miraculis, illuminaret doctrinis, informaret exemplis, angelica visitatione et alloquio didicit divinæ placere voluntati ut unde venerat remearet. Qui monasteriis suis sapientes et religiosos præficiens [proficiens 2.] patres, data filiis benedictione, multis utrimque profusis lacrymis, quinquaginta monachos, quos ab illis secum regionibus abducebat, navem conscendere fecit, repositis ibi quæ itineri necessaria videbantur. Ipse vero, solus ingressus fiscellam quam ibi de virgis fecerat et propriis manibus contexuerat, præcedebat navem, Christo duce, Christo remige securus. Cumque jam aliquamdiu navigassent, repente ingens tempestas oboritur, machinationibus dæmonum excitata. Aer densatur in nubes; noctis imaginem dies representat. Concurrunt sibi venti in impetu, crispantur undæ, fluctus intumescunt, præsentem [præsentemque 2.] intentant omnia mortem. Ascendunt usque ad cœlos et descendunt usque ad abyssos, et omnis tam monachorum fiducia quam nautarum sapientia devorata est. Quos vir sanctus metu dissolutos intuens: Modicæ, inquit, fidei, quare dubitastis? Et signo crucis procellis objecto, tam rabies ventorum quam tumor fluctuum conquievit.
[12] [ad Cornugalliam appellit, et a rege Rigimalo benigne susceptus, tria ibi monasteria constituit.] Dehinc prospero cursu transvecti, optato tandem littore potiti sunt, terræ quæ Cornugallia [Corrungallia 2.] b dicitur applicantes. Rex illi terræ præerat Rigimalus [Ragmialus 1.] c nomine, vir honestate justitiaque præclarus, qui et eamdem tam moribus quam legibus [(m. q. l.) l. q. m. 2.] venustavit. Qui viri Dei adventu comperto, cum magno illi comitatu gratulabundus occurrit, eique quinquaginta crepidas ad opus fratrum pro devotione offerens, se suaque totamque terram suam ejus voluntati exponit. Proinde se orationibus sancti humillime commendans, petita acceptaque benedictione, et lætior et devotior quam venit reversus est. In illa regione tria monasteria vir sanctus constituit, quæ magnis ædificiis attollens, pulchris ornatibus decorans, redditibus etiam ampliavit, quantum terrarum et hominum subsidia permittebant [promittebant 2.] d.
[13] [Inde in insula Croy, ubi ejus adventus prodigio et revelatione innotescit, multis perfunctus laboribus,] Inde transmeavit ad insulam Croy e, ubi salutarem ejus ingressum recenti et inusitato miraculo Dominus præsignavit. Cum enim applicaret insulæ, campanis ecclesiarum nullo pulsante diu sonantibus et quasi applaudentibus in introitu sanctorum, insulani novitate miraculi permoti sunt et vehementer mirabantur. Revelatum est autem cuidam seni monacho sanctos venisse in insulam, quorum toti populo salutifer foret ingressus. Qui visionis reseratione attonitus, populi stuporem discutiens: Eamus, inquit, o fratres, et videamus verbum hoc quod [quidem 2.] Dominus ostendit nobis. Venerunt ad nos viri sancti, cum quibus pariter et salus nobis advenit. Currentes igitur ad littus populi, Dei famulum invenerunt cum sanctis fratribus quos in suo semper habebat comitatu. Ex quorum aspectu hilarati admodum, omnem illis humanitatem ostenderunt. Vir autem sanctus, ad quod [quid 2.] et venerat, barbaros erudire, plantationes quas pater cœlestis non plantaverat extirpare, divinas inserere, construere fratribus cellas, ædificare satagebat ecclesias, potens opere et sermone.
[14] [rursus angeli voce alio migrare compellitur; lupa cum catulis expulsa et fonte e terra elicito, monasterium ædificat, in quo deinceps usque ad obitum suum permansit.] Cum vero in eadem insula diutius demorans multos exegisset annos et pluribus monachorum congregationibus institutiones salutiferas præscripsisset [conscripsisset 2.] , allocutione rursus monetur angelica regiones alias petere: eo quod non sanis, sed male habentibus opus sit medico. Conventibus igitur monachorum convocatis, revelationem indicavit et data benedictione copiose flentibus, necessariis ad usum præparatis navem conscendens, ad quædam loca quæ tunc temporis erant inculta pervenit. Ubi cum in oratione pernoctaret, catulos una cum matre lupa mansuetius accedentes ad genua sua videt procidere, licentiam in illis commanendi locis suppliciter a sancto quasi postulantes. Quibus sanctus: Jam vobis hic remanere [manere 2.] non licet, quibus vitæ spes in damnis hominum et innocentium cædibus bestiarum tota consistit. Ad desertas et hominibus inaccessas migrate [migrare 2.] regiones. Pacificus noster ingressus regionibus his pacem advexit. Hæc sanctus: et sancti jussionibus feræ parentes, in illis amplius locis non comparuerunt. Ibi famulus Dei cum dulcibus aquis indigeret, ut erat totus de Deo præsumens, baculo quo sacra membra sustentabat, signo crucis præmisso, terram percutiens, amœnissimi fontis aquas largissimas extemplo [(l. e.) e. l. 2.] conspicit scaturire. Ubi et religionis suæ fundavit monasterium, in quo [et add. 2.] peregrinationis suæ novissima tempora complevit. Hic itaque locus f, tam eo vivente quam post ejus decessum, quibus et [et om. 2.] quantis miraculis ad beati confessoris declaranda merita, Domino favente, claruit si quis carptim attentet explicare, multorum et voluminum opus erit et [et om. 2.] fœcunditati materiæ quamlibet facundus succumbet.
[15] [Cervum a canum insectatione prodigiose tuetur; inde ad Guerrechum regem accersitur et magna veneratione ab co suscipitur.] Contigit [contingit 2.] autem quadam vice ut ad monasterium Chaloteti [Calotheri 2.] , monachi ejusdem videndi gratia, vir Dei [Dei om. 2.] pergeret: erant enim multa dilectione et [et om. 2.] familiaritate conjuncti et de lege Domini et animarum commodis frequenter invicem conferebant. Dum ergo [Guenaylus (ergo om.) 2.] viam carperet, ecce cervus ingens, urgente venatorum et canum instantia plurimum fatigatus, cum beatum Guenailum videret eminus, tutissimum nactus refugium, ocius accurrens, sub ejus chlamyde se projecit. Mira res: catuli qui tergo cervi vehementius insistentes, jam crebrius retrahentem [trahentem 2.] ilia, jam longo deficientem labore, continuo capturi videbantur, accedentem ad sanctum non solum ausi sunt [ita 1, 2.] persequi sed et flexis [fixis? 2.] genibus, quasi cervi non sensissent vestigia, nec latratus quidem ediderunt. Porro venatores, novitate rerum attoniti, tali fretum præsidio non præsumentes [inpræsumentes 2.] attingere, spe frustrati recesserunt. Quibus inde paulo longius progressis: Recede securus, dixit sanctus ad cervum, nihil ultra tibi [om. 2.] timendum est. Venatores vero, revertentes ad regem Guerrechum [Guerrachum 2.] g, narraverunt quod acciderat, cunctis qui aderant valde mirantibus. Misit itaque rex ex nobilissimis qui sibi assistebant, post servum Dei, rogans humiliter ut ad se venire dignaretur. Quo veniente lætatus et exultans vehementer, non modicam [(n. m.) non modo dicam 2.] de ejus colloquio voluptatem percepit. Per dies enim aliquot in quibus retinuit eum, in sermonibus et præsentia sancti non poterant satiari oculi ejus visu nec aures impleri auditu. Ceterum de grege sollicitus, a quo se absentare diutius non audebat, accepta licentia, maximam in oculis regis habens gratiam [(m. i. o. r. h. g.) i. o. r. nimis (?) g. m. 2.] , ad monasterium reversus est. Duas autem villas optimas dedit ei rex, quas ipse fratribus in monasterio suo Deo servientibus habendas in perpetuum dereliquit.
[16] [Sancte moritur.] Cum vero post multos annos [om. 2.] et immensos labores, quibus Dei famulus laboravit sub sole, in jejuniis, in vigiliis [(j. i. v.) v. i. j. 2.] , in orationibus et prædicationibus die ac nocte [(d. a. n.) om. 2.] jugiter [vigenter ? 2.] Deo serviens, remunerationis suæ tempus imminere præsciret, congregatis in unum filiis: Ego, inquit, o filii, delibor et resolutionis meæ tempus instat. In timore et tremore vestram operamini salutem, incedentes et perseverantes in viis Domini rectis, sicut habetis formam nostram. Cum autem flerent uberrime et sæpe repeterent quod beato Martino dixisse leguntur discipuli: Cur nos, pater, deseris, aut cur nos desolatos relinquis? Invadent gregem tuum lupi rapaces: Nolite, respondit, o filii, nolite timere. Sic necesse est; sic placet illi in cujus manu et nutu vita et mors. Proinde ne post [propter 2.] ejus decessum pastore carentes vacillarent, ipsis postulantibus, vice sua patrem constituit quemdam ex fratribus consummati testimonii virum, cognationis quidem linea conjunctum sibi, sed moribus et sanctitate conjunctiorem. Denique cunctis in monasterio rite dispositis, beatus abbas Guenailus plenus dierum in senectute bona tertio nonas novembris feliciter spiritum reddidit, regnante Domino Jesu Christo [(J. C.) nostro 2.] , cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Id est Hibernia: quam hoc vocabulo Scotiæ apud scriptores medii ævi sæpissime significari notum est.
b Seu Cornubia, vulgo Cornouaille, quam fere complectitur hodierna præfectura Finistère et diœcesis Corisopitensis. — Secundum Proprium Venetense anno 1757 editum, in Britanniam Armoricanam reversus Guenailus, monasterium Landevenecense, cui sese restituit, triennio disciplinæ regularis, obedientiæ et humilitatis exemplar inhabitavit (quin, secundum Albertum Le Grand, hoc triennio iterum abbatis officio functus est). Hinc ad locum Corisopitensis agri desertum profectus, novum in territorio a comite Rualone dato monasterium erexit. Nihil de hac altera per triennium in Landevenecensi cœnobio commoratione habent Acta.
c Nomen istud frequenter et varie scriptum in documentis armoricanis occurrit, Riguallan seu Rivallaun [Zeuss, Gramm. Celt., ed. II, p. 98.] , Rigoall seu Riuoall sen Riwall [Ibid., p. 135.] , Riwallon [Ibid., p. 87.] , Rivalonus, Rualonus, Riwelen, Rivilin [Ibid.] , etc., facile supponi potest derivatum seu compositum ex voce ri seu ruy, quæ regem significat [Ibid., p. 20 extr.] et nominibus virorum in idiomatis celticis sæpissime adjecta aut præposita reperitur [Ibid., not. 2.] , et nomine proprio notissimo legislatoris Hywel, quod etiam aliis formis Huwel, Howel, Houel, Hoell, Hiugel, Hiuel, Hevel legitur [Ibid., pp. 93, 128, 134.] . Duos reges hujus nominis Britanniæ Armoricanæ seculo VI dominatos esse ferunt, Hoellum I ab anno 509 ad annum 545, et inde Hoellum II ad annum 547 [Morice, Hist. de Bret., tom. I, pp. 73, 79 – 81; Daru, Hist. de Bret. p. 149 – 152.] .
d Quibus locis hæc tria monasteria condita fuerint nostræ memoriæ servatum non est.
e Seu Groix, quæ insula sita est ad meridiem diœcesis Venetensis, a qua dependet.
f Rursus quinam hic locus fuerit nullo certo documento constat. Suspicio esse potest eum designari in donatione quadam cujus summam ex Cartulario Landevenecensi vulgavit Morice [Preuves de l'Histoire de Bretagne, tom. I, p. 335.] , his verbis conceptam: Hæc descriptio declarat quod sanctus Morbretus habuit colloquium apud S. Wingualoeum, cui et se ipsum et beneficium, quod eidem sancto Morbreto dedit Evenus comes, qui dictus est magnus, et omnia quæ habuit, perpetualiter, ut illum apud Deum haberet intercessorem, commendavit, quia illius nomen illis diebus celebre habebatur. Quod beneficium dicitur Lanriunole, cum omni debito et decima et omnibus ei appenditiis; Languenoc hæreditas sancti Wenhaeli, qui primus post S. Wingualoeum abbas fuit; Landecheuc, Caer-tan, Ran-maes, Caer-galven super flumen Helorn. Porro in Lexico geographico, nostris diebus accuratissime confecto, reperimus Languennec [Rosenzweig, Dictionn. topographique du Morbihan, p. 155.] , qui vicus est parochiæ Bubriaci (Bubry), in diœcesi Venetensi; sed nulla ibi Guinaeli memoria servata indicatur [Cfr. Rosenzweig, Répertoire archéologique du Morbihan, p. 36.] . Sed in alia parochia ejusdem diœcesis, Caudan, non solum valde antiquum visitur sacellum S. Guenaili [Ibid., p. 50.] , sed et monstratur lapis in quo, secundum traditionem popularem, sanctus orationi incumbere solebat [Ibid., p. 51.] . Ex qua traditione utcumque confirmatur quod legitur in Proprio Venetensi, post verba citata superius [Annot. b.] : Inde tandem, ferventioris ad mortem præparationis causa, paucis stipatus alumnis in territorium Venetense pertransiit. Ibi constat eum tertia novembris, anno post quingentesimum decimo octavo [Cfr. supra. Comm. Præv., num. 12.] diem ultimum clausisse. Verum nullo omnino documento aut quam noverim memoria vel traditione nititur assertio Alberti Le Grand, qui [SS. de Bretagne, p. 673, numm. 7, 8.] narrat Guenailum quadriennio ante obitum suum reversum esse ad monasterium Landevenecense et ibidem pie defunctum.
g Duo in documentis britannicis occurrunt viriprincipes hujus nominis, Gueroc scilicet seu Weroc, Warochus [Cfr. Zeuss, Gramm. Celt., ed. II, p. 78.] , qui seculo VI floruerunt. Alter, filius Hoelli I regis, post hujus mortem, anno 545, comitatum Venetensem obtinuisse traditur, sed mox a Canao fratre suo fuisse occisus [Morice, Hist. de Bretagne, tom. I, pp. 80, 81; Daru, Hist. de Bretagne, tom. I, pp. 151, 152.] . Alter patrem habuit Macliavum [Greg. Turon., Hist. Fr., lib. V, capp. 16, 27; lib. IX, cap. 18.] , et ipsum Hoelli I filium [Morice, p. 80; Daru, p. 157.] . Prior nusquam regis titulo insignitus; posterior vero apud Gregorium [Loc. cit.] et rex Britanniæ fuisse et seculo VI bellum intulisse Francis legitur. Hunc designari hoc loco crediderim.
CAPUT III.
Sancti corporis elevatio et translatio.
[Monasterium ubi corpus S. Guenaili quiescebat, a Nomenoio Britanniæ rege instauratum et amplificatum.] Post gloriosi vero confessoris felicem transitum, ad monasterium, in quo sanctissimum corpus ejus requiescebat a, longo tempore mulieribus et laicis ob ipsius venerationem negatus est accessus. Contigit [contingit 2.] autem post multos annos ut Noemius Britannorum rex locum eumdem orationis causa peteret et intrandi sibi concedi licentiam devotissime postularet. Quod cum sibi fuisset indultum, religiosis ibi degentibus obtulit auri talenta non pauca. Meritorum [om. 2] insuper tam sublimium [sublimem 2.] confessorem in tam humili jacere monasterio indignum arbitratus, religiosa ductus voluntate, monasterium ibidem propriis sumptibus amplissimum et pulcherrimum effecit b. Ex eo itaque tempore absque differentia sexus et professionis, ibidem ad poscenda sancti suffragia populi catervatim conveniunt, ibique ex innumera signorum multitudine beatissimi merita confessoris hodieque clarescunt.
[18] [Postea ob] Aliquanto denique tempore post, grassante persecutione gentilium et ecclesias Christi sparsim depopulante, [metum barbarorum Galliam invadentium, sanctum corpus translatum in fines Parisiacos, Theudonis præfecti studio in villa Curcorona aliquamdiu servatum,] cum finitima jam loca rabies illa cominus [communis (forte comminus) 1, 2.] occuparet, quidam honestissimi fratres ex eodem monasterio loculum in quo sacratissimum continebatur corpus, metu compellente ab illis regionibus deportantes, in Franciam in Parisiacos fines, Domino ducente, pervenerunt. Ubi a Teudone urbis Parisiacæ præfecto c honorifice suscepti, in quadam ejus villa, Curcorona nomine, sacras deposuerunt reliquias d: quam idem præfectus cum redditibus et dominio ejusdem villæ beato Guenailo in perpetuum [(b. G. i. p.) perpetuo sancto G. 2.] habendam concessit e. Ibi aliquanto tempore sanctissimum corpus requievit, ibique miraculorum coruscante gloria, sui merita confessoris populis Francorum Dominus ostendit.
[19] [deinde ad Corboliense castrum delatum, ab Haymone comite maxima devotione susceptum] Postea vero furore Saxonum regno Francorum ingruente f, cum munitissima quæque [quaqua 2.] loca metu concussa trepidarent, Corboilum * usque delatum est: ubi Hannonis g illustrissimi et munificentissimi Corboliensium Comitis devotio satis enituit [emicuit 2.] . Hic siquidem inæstimabilis pretii thesaurum retinere et tali tantoque præsidio castrum suum munire desiderans, reverentissimum corpus cum clero et populo [(corp.-pop.) cum cl. e. p. corp. 2.] totius adjacentis provinciæ, in hymnis et canticis cum ingenti devotione Corboilum [Corboilum om. 2.] transtulit. Et tunc quidem ultra Sequanam fluvium in exitu castri juxta pontem ejusdem fluminis, ut ibi pausaret, ad tempus parvam construxit basilicam, et burgum eidem proximum ponti, necnon redditus et consuetudines et dominium ejusdem burgi beato Guenailo dedit.h
[20] [ac denique in pulcherrima ecclesia, ab eodem comite ad id ædificata, repositum est.] Tandem vero persecutione Saxonum sedata, ubi devotionem suam erga confessorem gloriosum liberius manifestare potuit, infra castrum, in eminentiori loco ipsius castri, non longe a municipio suo magnæ pulchritudinis ædificavit ecclesiam, ubi sanctas reliquias cum omni veneratione reposuit [deposuit 2.] . Idem vero religiosus Comes, pomparum secularium umbratilem gloriam calcans, et dierum malitiam jejuniis, vigiliis et operibus charitatis redimens, eumdem locum frequentabat, gloriosi confessoris, quem sibi patronum elegerat, jugiter implorans suffragia. Proinde eamdem ecclesiam copia librorum, textis et pretiosissimis ornamentis decentissime ornavit. [perornavit 2.] . Ibique constituens canonicos quatuor, redditus unde possent competenter habere necessaria præbuit; piaque sollicitudine in futurum providens, quidquid tunc beato concessit Guenailo vel ante concesserat habendum, perpetuo liberum et quietum sigilli sui munimine roboravit ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per infinita secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Cfr. supra Comment. præv., num. 13.
b Cfr. supra Comment. præv., num. 14.
c Theudo vicecomes Parisiensis erat [Cfr. Lobineau, Histoire de la ville de Paris, tom. I, p. 117.] anno 925 vel 926, ut constat ex charta commutationis inter eum et Adhelneum abbatem cœnobii S. Petri Fossatensis firmatæ quam Parisius sub die X Calend. Septemb., … anno tertio regnante Rodulfo rege, Ercamfredus Cancellarius scripsit [Ap. Dubois, Hist. Eccl. Paris, tom. I, p. 535 – 536.] .
d Cum Curcoronna sita sit prope Corboilum, manifeste colligitur hoc loco sermonem esse, non de priori translatione, qua ex Britannia Parisiosdelatum est corpus S. Guenaili [Cfr. Comm. præv., num. 15.] , sed de posteriori, qua Parisiis migravit Corboilum [Cfr. ibid., num. 19 sqq.] . Hæc itaque facta est Vicecomite Parisiensi Theudone, qui jam, ut modo vidimus, eo munere fungebatur anno 925 vel 926. Unde confirmatur eam translationem non illigandam esse anno 963 vel posteriori [Cfr. supra Comm. præv., num. 20 sqq.] .
e Inde constitutus est hoc loco prioratus qui cum ecclesia Corboliensi datus est cœnobio Parisiensi Sancti Victoris et seculo XVII adhuc illi subjacebat [Du Breul, Antiquitez de Paris, p. 901.] . Unde et in Necrologio illius ecclesiæ simul cum Haymonis memoria [Cfr. supra Comm. præv., num. 20 extr.] signatum erat ad diem 21 maii: Item anniversarium Theudonis præfecti Parisiensis, qui dedit B. Guenailo redditus quos habet apud Curcoronnam [Du Breul, p. 901.] .
f Sub annum 960 Saxones in Galliam irruperunt et Trecas obsidentes a Senonibus fugati fuisse feruntur [Cfr. Köpke u. Dümmler, Kaiser Otto der Grosse, p. 307.] .
g Seu Haymonis: de quo cfr. dicta in Comm. præv., numm. 20 et 21.
h Baillet [Vies des SS., tom. VII, p. 494.] et Godescard [Ed. De Ram (Brux. 1849), tom. VI, p. 35.] hanc ecclesiam constructam aiunt a Burchardo anno 1007: quæ opinio satis refutatur ex iis quæ attulimus in Comment. prævio num. 20. Rectius Tresvaux [Tom. I, p. 113.] ecclesiamillam a Burchardo amplificatam esse dicit.
* Corbeil, ad meridiem civitatis Parisiensis.
DE SANCTIS MUIRDEBHARO, CORCUNUTANO ET COEMANO IN HIBERNIA.
SEC. VI – VII.
[Commentarius]
Muirdeabhar, confessor in Hibernia (S.)
Corcunutan, confessor in Hibernia (S.)
Coemanus, confessor in Hibernia (S.)
AUCTORE C. D. S.
In Festilogio Ængussii hac die quatuor recensentur sancti, [Horum sanctorum memoria in fastis sacris.] his verbis: Nuntia Hilarium trans mare magnum; Muirdebair, synodi diadema; Corcunutani speciosam festivitatem ad festum Coemani de Enach [The Calendar of Oengus, Ed. Stokes, p. CLXII.] . Hilarius episcopus Pictavis hujus nominis hic indicari dicitur in notis Libri Brecc [Ibid., p. CLXVIII.] : quem ad eamdem diem in aliquo Auctario Usuardino signatum reperimus [Cfr. supra, p. 582.] . Alii tres annuntiantur etiam in Martyrologiis Mariani Gormani ac Dungallensi [Cfr. infra, numm. 2, 3, 4.] et in Kalendario Drummondiensi: Et in Hibernia sanctorum confessorum Muirdebuir, Curcunutani et Colmain: ubi ultimum nomen Colmain pro Coemain per oscitantiam alicujus scribæ irrepsisse facile conjicitur. De singulis pauca memoriæ posterorum servata sunt.
[2] [De S. Muirdebharo.] Et Muirdebharum quidem suo tempore satis celebrem fuisse, videtur significare titulus synodi diadema, quo apud Ængussium insignitus est, itemque quod a Mariano Gormano inducitur his verbis: Murdebair mor molaim [Cod. Brux. 5100 – 5104, fol. 118r.] , id est, si bene intelligo, Murdebharum magnum laudo, ac præterea ab ejusdem Gormani scholiaste sancti nomini superscripta est epitheton Sapiens. Attamen nihil de eo referunt quos viderim hagiographi et alii scriptores Hiberni. Addit prædictus scholiastes ipsum fuisse de, id est degisse in Deserto seu eremo Muirdebrac, in Ui-Conaill Gabhra, quæ etiam leguntur in notis Libri Brecc ad Ængussii Festilogium [Ed. Stokes, p. CLXVIII.] . Hæc verba more suo exscripserunt compilatores Martyrologii Dungallensis qui et subjunxerunt: Invenimus Muirdeabharum quemdam, filium Cuanani, ex genere Iriali, filii Conalli Cearnach, et præterea hanc notam, uncinis inclusam: Ipse est qui vocatur Muirdealach ad præsentem diem et in Inis Eoghain ejus ecclesia exstat et festum celebratur: quam notam referri advertit Reeves ad posteriorem hunc Muirdeabhar, cujus mentionem alibi non reperi. Regionem autem Ui-Conaill-Gabhra, quam incoluisse indicatur a scholiaste Gormani Muirdebhar noster, hodie nuncupari baroniam de Conello, in comitatu Limerick, docent nos eruditi Hiberni recentiores [O'Donovan, Annals of the Four Masters, tom. II, p. 855, not. f; Hennessy, Annals of Loch Cé, tom. II, p. 686.] .
[3] [De S. Corcunutano.] Ad nomen Corcunutani notavit Ængussii commentator in Libro Brecc [L. c., not. 6.] : Scilicet in Daire Ednach in Eoganacht, id est Daire-na-Flann, quod est planum ejus nomen, et similibus verbis scholiastes Gormani et secundum hunc compilatores Martyrologii Dungallensis: de Doire-Eidhneach, id est, de Doire-na-Fflann, in Eoghanacht Chaisil, quem locum nunc anglice appellari Derrynavlan seu Derryniflyn, in baronia Slievardagh, comitatus Tipperary, indicant J. O'Donovan [Annals of the Four Masters, tom. I, p. 404, not.h.] et W. Reeves [Ecclesiastical Antiquities of Down, p. 18.] . Corcunutani nostri vel alterius, qui colitur die 7 januarii, mentionem haberi suspicatur Colganus in Vita Septima seu Tripartita S. Patricii, cap. 32, ubi hæc leguntur: In ecclesia autem prædicta (Kill-fhacla, id est, Cella dentis) … permittente magistro remanserunt quatuor ex discipulis S. Patricii, CURCNEUS, Loscanus, Cailech et Beonanus [Trias Thaum., p. 156.] . In quem locum notat Colganus [Ibid., p. 186, not. 59.] : De his non occurrit quæ proferam nisi ad conjecturas, quibus parce et caute utendum est, declinem, in nominibus depravatis aliam lectionem investigando. Si pro CURCNEUS legendum esset, ut et facile potest, CORCANUS vel CORCNATANUS, colitur S. Corcnanus 7 januarii, et alius CORCANUS, cognomento Peregrinus, 3 novembris in ecclesia de Dorenabstann in Mumonia. Certe Corcnutani nomen occurrit in Litaniis Ængussii [De quibus videsis Eug. O'Curry, Lectures an the mss. materials, etc., p. 380 – 382.] , ubi inter alias invocationes hæc legitur: SS. peregrinos romanos, qui in centum quinquaginta cymbis sive scaphis advecti, comitati sunt SS. Eliam, Natalem, Nemanum et CORCNUTANUM, invoco in auxilium meum [Ap. Colgan, Act. SS. Hib., p. 539, not. 11.] . Ad aliquem etiam S. Corcanum seu Corcunutanum forte referendas esse Ecclesiam Sancti Korcany in antiqua diœcesi Dunensi et ecclesiam quæ vocabatur Templecrone in parochia Grey Abbey (Baron. Lower Ards, Comit. Down) timide conjicit W. Reeves [Eccl. Antiq. of Down, p. 18.] . Plura de S. Corcunutano reperire non licuit.
[4] [S. Coemani] Aliquanto magis notus est S. Coemanus [De quo nomine cfr. quæ dicta sunt supra, p. 340, num. 7.] . De quo nota ad Ængussium in Libro Brecc [W. Stokes, Calendar of Oengus, p. CLXVIII.] : I. e. Coeman de Enach Truimm in Lagisia (Leix) Lageniæ, frater Coemgeni de Glendalough, cujus pater vocabatur Coemlog, mater vero Coemgel; et fratrem habebant Natcaimum de Tir-da-glas. Scholiastes etiam Gormani ad nomen Coemani hæc notat: De Enach Truim in Laioghis in occidentali parte Lageniæ, frater Caoimgeni de Glenn da loch [Cod. Brux. 5100, fol. 118r.] . Quam notam exscripserunt compilatores Martyrologii Dungallensis, hæc tamen inter verba Lageniæ et frater inserentes: Fuit ex genere Labhradhii Lore, regis Hiberniæ.
[5] [genus paternum et maternum] Genus paternum, itemque maternum, S. Coemani
per communes avos usque ad remotissima
tempora ascendens, exhibetur duplice stemmate
genealogico, quo origines celebriorum quarumdam
Lageniæ tribuum demonstrantur [Shearman, Loca Patriciana, tab. 1 (p. 16) et tab. 2 (p. 24). Cfr. supra, pag. 345, num. 11.] ; unde
illa conficitur sancti nostri genealogia:
[6] [quo tempore vixerit.] Quo tempore vixerit Coemanus colligere licet ex synchronismo ejus cum aliis sanctis. Etenim Coemghenus, frater ejus [Cfr. supra, numm. 4, 5, et infra, num. 8.] , obiisse legitur anno 617 [Ann. Quat. Mag., ad h. a.] ; Columba de Tyr-da-glass, quo magistro usus est [Cfr. num. seq.] , anno 548 [Ann. Quat. Mag.] ; Fintanus de Cluain Eidhnach, quocum apud Columbam degit, anno 634 [Ibid.] ; ac denique Mochoemocus seu Pulcherius, qui monasterium de Enach-Truim Coemano tradidit [Cfr. infra, num. 10 – 12.] , anno 655 [Ann. Quat. Mag.] . Ex his itaque indubium est Coemanum nostrum floruisse in posteriori parte seculi VI et priori seculi VII. Immo, si ad annum obitus Columbæ attendas, vix serius quam anno circiter 525 natum esse Coemanum censueris.
[7] [Discipulus fuit S. Columbæ de Tyr-da-glass,] Diximus S. Coemanum simul cum S. Fintano fuisse discipulum S. Columbæ de Tyr-da-glass et a S. Mochoemoco recepisse monasterium Enach-Truim. Primum demonstrat Vita S. Fintani edita a Colgano ex codice Kill-Kenniensi et inter Acta Sanctorum Hiberniæ ex Codice Salmanticensi studio et sumptibus præcellentissimi Joannis Patricii Marchionis de Bute nuperrime vulgata Brugis, in qua legitur cap. 3: Fueruntque simul cum eo (Columba) tres isti, scilicet Kemanus Enig Truim, et Fintanus maccu Echtach et Mochuimi Tir-da-glass [Act. SS. Hib. ex Cod. Salm., p. 290; cfr. Colgan, Act. SS. Hib., p. 350.] ; et similiter Vita S. Columbæ de Tyr-da-glas, nunc primum ex Codice Salmanticensi edita, cap. 13: Post hæc autem divulgata fama sancti Columbæ undique, junxerunt se ei tres isti discipuli, scilicet Fintan maccu Echdach et Coiman Enich Truim et Mocuimi Tire-da-glass [Ibid., p. 451.] . Hic ultimus idem est cum Naithcaemio, altero S. Coemani fratre [Cfr. supra, numm. 4, 5.] , si credere fas est Ængussio citato apud Colganum, ubi dicitur scripsisse lib. IV opusc. cap. 9: Coemella, filia Kinnfinnani, filii Kesci, filii Lugnæ, fuit mater SS. Coemgini, Coemani Santlebhain de Airdne, et Nathcoemii, qui et Mochoeminus, de Tir-da-glass, et S. Coemocæ [Act. SS. Hib., p. 586, not. 4.] .
[8] [frater S. Coemgheni.] Sed hic obiter occurrendum est singulari cuidam sententiæ Lanigani, qui ex testimoniis superiori numero citatis manifestum esse ait S. Coemanum de Enach-Truim non fuisse fratrem S. Coemgheni [Eccl. Hist. of Ireland, tom. II, p. 224, not. 142.] . Nam ex ultimo eorum habetur S. Naithcaimium fuisse fratrem S. Coemgheni: unde et colligendum esset eum etiam fratrem fuisse S. Coemani. Jam vero (ita Lanigan), dum scriptor Vitæ S. Fintani Coemanum de Enach-Truim et Mocumin seu Naithcaimium de Tir-da-glass discipulos refert fuisse S. Columbæ, nequaquam eosdem germanos fuisse commemorat, quod utique non omisisset, si vere fuissent. Hoc solo argumento negativo Lanigan satis refutari existimat quam vocat opinionem Colgani de SS. Coemgheni et Coemani de Enach-Truim cognatione, nesciens, ut videtur, eam opinionem tot disertis testimoniis niti, qualia supra attulimus [Numm. 4, 5.] .
[9] [A S. Mochemoco seu Pulcherio] Pari temeritate respuit Lanigan [Loc. cit., not. 143.] quæ de monasterii de Enach-Truim fundatione per S. Mochemocum seu Pulcherium ejusque traditione ab eodem sancto facta S. Coemano leguntur in Vita S. Pulcherii, cap. 12, nimirum: Sanctus quoque Pulcherius cum monachis suis ad locum nomine Enachtrum, qui est in monte Bladhma in regione Laginensium, venit et cœpit ibi cellam ædificare. Quidam vero secularis homo venit ad eum dicens: Noli hic in cassum laborare: quia locus iste tuus non erit. Cui S. Pulcherius: Hic jam manebo donec quis manum meam trahens, me vi expellendo teneat. Tunc ille tenuit manum viri Dei, volens expellere eum. Ait ei S. Pulcherius: Quo nomine vocaris, o homo? Ille ait: Bronach est nomen meum; quod latine dicitur tristis. Cui dixit vir sanctus: Congruum tibi nomen habes: quia hic et in futuro tristis eris. Tu hinc jam Dei nutu et generatio tua a duce hujus regionis eris expulsus. Ego vero ero in hoc loco donec vir Dei, Coemhanus nomine, ad me veniat, cui dimittam hunc locum; qui erit agnominatus ex hoc loco, cujus resurrectio erit hic. Ille homo audiens talem prophetiam, et sciens suum reatum contra ducem, sine pœnitentia post injuriam factam in ira recessit: et illico contigerunt ei omnia quæ prædixerat vir sanctus. Et cum B. Coemhanus ad S. Pulcherium illuc venisset, dimisit ei locum illum: qui mansit ibi in magna sanctitate usque ad obitum suum. Sanctus vero Pulcherius ad regionem Mumeniæ perrexit [Colgan, Act. SS. Hib., p. 590.] .
[10] [monasterium de Enach-Truim] Hæc secundum Lanigan admitti nequeunt, quia in Vita Fintani, quam edidit Colgan, cap. 3, ubi recensentur tres discipuli S. Columbæ de Tirda-glass [Cfr. supra, num. 7 med.] , dicitur Coemanus fuisse pater sanctus monasterii Enach-Truim, quæ verba omnino indicare videntur primum cœnobii conditorem. Sed advertendum inprimis est hæc verba non legi in textu Codicis Salmanticensis [Cit. ibid.] , unde conjicere licet ea fuisse huic textui interpolata. Porro sive primigenius scriptor sive interpolator quidam ea inseruerit, facile potuit patrem seu conditorem monasterii vocare eum qui re vera cœtum monachorum ibidem congregavit et instituit postea perseveraturum, prætermisso Pulcherio, qui illud quidem primum ædificavit, sed paulo post alteri tradidit, ipse cum discipulis suis alio commigrans. Non est igitur cur tam levi argumento contradicamus diserto testimonio scriptoris Vitæ S. Pulcherii.
[11] [accepit] Aliquam tamen difficultatem gignit quod confirmationis loco pro sua sententia adjicit Lanigan, videlicet ægre componi posse ætatem Pulcherii cum Coemani ætate. Pulcherius enim in Annalibus legitur obiisse anno 655, Columba vero Coemani magister anno 548 [Cfr. supra, num. 6.] (ubi quidem levem aliquem errorem in Annalibus sibi deprehendere visus est Lanigan, Columbæ mortem illigans anno 552 [Tom. II, p. 75. not. 236.] , quod parum ad rem nostram refert): unde, ut diximus, vix ultra annum 525 vel 530 Coemani ortum differre licet. Attamen ex alia parte notandum etiam est Pulcherium usque ad vigesimum ætatis suæ annum educatum fuisse apud materteram suam S. Ittam [Vit. S. Pulcherii, cap. 8 (Act. SS. Hib., p. 590).] ; hæc autem, secundum Annales hibernicos, obiit anno 569 [Annal. Quat. Mag. ad h. a.] . Itaque Pulcherius natus est ante annum 550. Nota præterea ex serie narrationis in Vita ejus ædificationem cellæ in Enach-Truim fuisse primum actum vitæ suæ, si ita loqui fas est, publicæ. Potuit itaque non adeo ætate provectus Coemano aliquanto seniori illud cœnobium tradere. Quod autem ait Lanigan, Coemanum probabiliter brevi post obitum magistri sui Columbæ adivisse cœnobium Enachtruimense, mera conjectura est, nullo testimonio nixa. Quæ omnia dicta sint, non ut auctoritatem scriptoris anonymi Vitæ Pulcherii, aut etiam Annalium hibernicorum in singulis singulorum eventuum annis definiendis [Cfr. J. O'Donovan in Introductione ad suam editionem Annalium Quatuor Magistrorum (tom. I), p. xlii – xlv.] , ut irrefragabilem tuear, sed ne illorum documentorum testimonia, quibus fere solis antiquæ Hiberniæ historia aliquantum illustratur, nimis incertis conjecturis evelli sinantur.
[12] [et usque ad obitum suum rexisse videtur.] Ex testimonio supra citato [Num. 9.] Vitæ Pulcherii colligitur Coemanum usque ad obitum suum in illo cœnobio Enach-Truim sancte vixisse, nec alia, ut videtur, monasteria condidisse. Locus ille hodie vocatur Annatrim et situs est in antiqua baronia Superioris Ossoriæ [Statistical Survey, etc. (1801), p. 205.] , in parte meridionali, ex qua recentius baronia de Glandonagh constituta est, in Comitatu Reginæ *.
[Annotata]
* seu Trian.
* Queen's County
DE S. RUMWOLDO INFANTE CONFESSORE IN ANGLIA.
SEC. VII?
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Rumwoldus, filius regis Northumbriæ, in Anglia (S.)
AUCTORE C. D. S.
Rarissimo certe et haud scio an unico exemplo, colendus hodie proponitur titulo confessoris infans qui vix natus, [S. Rumwoldi in antiquis martyrologiis prætermissi, Acta,] tertia scilicet ab ortu die, inter multiplicia prodigia ad superos commigrasse fertur. Cujus historia utinam tam certa foret quam mira est. Sed contra fatendum eam, qualis in Actis ejus legitur, multis et gravibus difficultatibus esse obnoxiam. Non solum enim Rumwoldi infantis nomen ab omnibus antiquis martyrologiis exulat, quod non adeo mirum videretur ubi agitur de sancto qui in particulari tantum aliqua regione honoratur; verum, quod gravius est, quum filius referatur fuisse regis Northumbrorum, ex filia regis Merciorum genitus, nec Beda nec Gulielmus Malmesburiensis, nec ullus alius veterum scriptorum qui res Anglo-Saxonicas vel diserte tractarunt vel obiter attigerunt, ullam de eo mentionem habent. Sed et præterea, quod gravissimum, quæ in Actis de parentibus sancti memorantur nedum cum iis quæ ex certioribus documentis novimus plane concordent, ex iisdem potius manifeste refutantur. Quod quo magis perspicue appareat, nonnulla de regibus Merciorum et Northumbrorum illius ætatis, circa tempora Pendæ scilicet regis Merciorum, breviter recolenda erunt, postquam tamen pauca dixerimus de Actorum textu.
[2] [quorum duplicem edimus textum,] Horum duplicem recensionem in bibliothecis publicis Angliæ offendimus (extra Angliam vero nullum omnino codicem ea continentem detegere licuit): alteram, eamque, ut videtur, primigeniam, prorsus ineditam; alteram, ex priori manifeste derivatam, in Sanctilogio Britannico Joannis Tinmuthensis, quod, paucis auctum, suo nomine insignivit Joannes Capgrave, quodque primum anno 1516 Londinii et non semel postea editum sub titulo Nova Legenda Angliæ, rarissime tamen in bibliothecis sive publicis sive privatis occurrit. Primigenii textus exemplaria omnino reperimus quatuor. Horum triplex exhibent totidem codices Musei Britannici Londinii, duo scilicet exarati seculo XII, tertius seculo XIV; quartum vero codex seculi XI, qui asservatur in libraria Collegii Corporis Christi Cantabrigæ. Ex his itaque quatuor codicibus textum primigenium mox legentium oculis subjiciemus, adjecta minori typo Vita quam ex illo desumpsit Joannes Tinmuthensis. Hanc accepimus ex primario collectionis Tinmuthensis exemplari, quod adhuc exstat Londinii in Museo Britannico, Cottoniano scilicet Tib. E. 1, seculi XIV, quocum contulimus Oxonii codicem bibliothecæ Bodleianæ Tanner 15, exaratum seculo XV, et Capgravii editionem Londiniensem anni 1516, quæ mire, si non attendas ad paucos nævos typographicos, cum primario illo Cottoniano exemplari concordat. Jam revertamur nunc ad historiam parentum S. Rumwoldi, quantum nobis ex antiquis et probatis scriptoribus innotescit.
[3] [in iis quæ de Merciorum] Penda Merciorum regnum obtinuit anno 633, devicto et occiso Æduino seu Edwino rege Northumbrorum, qui et Merciis dominabatur [Beda, Hist. Eccl., lib. II, cap. 20; Chronicon Anglo-Saxonicum, ad h. a. (Monum. Brit., p. 309).] . Non erat baptizatus et nunquam Deo credidit [Nennius, Hist. Brit. (Mon. Brit., p. 76).] . Attamen, quum Peada ejus filius, princeps Middilanglorum, veram fidem suscepisset anno 653 [Cfr. infra, num. 5.] , nec prohibuit Penda rex quin etiam in sua, hoc est Merciorum, natione verbum, si qui vellent audire, prædicaretur: quin potius odio habebat et despiciebat eos quos fide Christi imbutos opera fidei non habere deprehendit, dicens contemnendos esse eos et miseros qui Deo suo, in quem crederent, obedire contemnerent [Beda, H. E., lib. III, cap. 21.] . Sed et filios habuit christianæ religionis devotissimos, videlicet Peadam, Wulferum, Ethelredum, Merwaldum et Mercellinum, filias vero Kinenburgam et Kineswitham, ambas sancta continentia præcellentes [Ingulfus Croylandensis (Ap. Savile, Script. Rer. Angl., p. 850).] . Præter Edwinum et alios reges occidit etiam S. Oswaldum, Edwini filium et successorem, anno 642 [Beda, H. E. lib. III. cap. 9; Chron. Anglo-Saxon. (Mon. Brit., p. 311).] ; sed et ipse postea anno 655 ab Oswiu rege, Oswaldi fratre, occisus est [Beda, H. E., lib. III, cap. 24.] .
[4] [et Northumbrorum regum historia] Northumbrorum vero, quos Mercii a septemtrione attingebant, conversio anno 627, Æduino seu Edwino rege, illigatur a præcellentissimo scriptore Beda. Huic autem genti occasio fuit percipiendæ fidei, quod præfatus rex (Æduinus) cognatione junctus est regibus Cantuariorum, accepta in conjugem Ædilberga filia Ædilbercti regis, quæ alio nomine Tatæ vocabatur. Hujus consortium cum ipse missis procis a fratre suo Æodbaldo, qui tunc regno Cantuariorum præerat, peteret, responsum est non esse licitum christianam virginem pagano in conjugem dari, ne fides et sacramenta cœlestis regis consortio profanarentur regis qui veri Dei cultus esset prorsus ignarus. Quæ cum Æduino verba nuntii referrent, promisit se nil omnimodis contrarium christianæ fidei, quam virgo colebat, esse facturum: quin potius permissurum ut fidem cultumque suæ religionis cum omnibus qui secum venissent, viris sive feminis, sacerdotibus seu ministris, more christiano serviret. Neque abnegavit se etiam eamdem subiturum esse religionem, si tamen examinata a prudentibus sanctior ac Deo dignior posset inveniri. Itaque promittitur virgo atque Æduino mittitur, et juxta quod dispositum fuerat, ordinatur episcopus vir Deo dilectus Paulinus, qui cum illa veniret, eamque et comites ejus, ne paganorum possent societate pollui, … confirmaret. Ordinatus est autem Paulinus episcopus … anno ab incarnatione Domini sexcentesimo vicesimo quinto: et sic cum præfata virgine ad regem Æduinum … advenit [Ibid., lib. II, cap. 9.] … Anno autem sequente … nocte sacrosancta Dominici paschæ pepererat regina filiam regi, cui nomen Eanfled … quæ baptizata est die sancto pentecostes, prima de gente Nordanhymbrorum, cum undecim aliis de familia ejus [Ibid.] . Nonnisi post biennium tamen accepit rex Æduini cum cunctis gentis suæ nobilibus ac plebe perplurima fidem et lavacrum sanctæ regenerationis, anno regni sui undecimo, qui est annus Dominicæ incarnationis sexcentesimus vicesimus septimus [Ibid., cap. 14.] .
[5] [referunt,] Edwino a Penda rege Merciorum in pugna cæso anno 633 [Ibid., lib. III, cap. 1.] successit anno 634 Oswaldus [Ibid.] , religione ac pietate insignis [Ibid., cap. 6.] , qui et ipse post annos octo ab eodem Penda armis impetitus, in prælio interfectus est anno 642 [Ibid., cap. 9.] , atque statim post mortem miraculis claruit et ut sanctus colitur [Ibid., cap. 9 – 13; Chron. Anglo-Saxon. (p. 311).] . S. Oswaldum excepit frater ejus Oswiu [Ibid., cap. 14.] , et ipse rex christianus [Ibid., cap. 21.] , a quo devictus est Penda et in prælio cæsus anno 655 [Ibid., cap. 24; Chron. Anglo-Saxon. (p. 313).] . Interea tamen inter Northumbrorum et Merciorum reges pax conciliata erat et etiam duplici matrimonio firmata. Etenim his temporibus (id est anno 653, ut indicatur capite superiori) Middilangli, id est mediterranei Angli, sub principe Peada, filio Pendan regis, fidem et sacramenta veritatis perceperunt. Qui cum esset juvenis optimus ac regis nomine ac persona dignissimus, prælatus est a patre regno gentis illius: venitque ad regem Nordanhymbrorum Osuiu, postulans filiam ejus Alchfledam sibi conjugem dari: neque aliter quod petebat impetrare potuit, nisi fidem Christi ac baptisma cum gente cui præerat, acciperet. At ille, audita prædicatione veritatis …, libenter se christianum fieri velle confessus est, etiamsi virginem non acciperet: persuasus maxime ad percipiendam fidem a filio regis Osuiu, nomine Alchfrido, qui erat cognatus et amicus ejus, habens sororem ipsius conjugem, nomine Cyniburgam, filiam Pendan regis [Ibid., cap. 21.] .
[6] [ex veterum scriptorum testimoniis] Conjugium inter Alchfridum seu Aldfridum, filium Oswiu, et Kineburgam, filiam Pendæ, etiam memoravit Gulielmus Malmesburiensis [Gesta regum Anglorum, lib. I, cap. 4.] his verbis: Kineburgam, Pendæ filiam, Alfridus rex Northanhimbrorum, duxit uxorem; quæ postmodum, carnali copula fastidita, sanctimonialem habitum suscepit in monasterio quod fratres sui Wulferus et Æthebredus construxerant [P. L., tom. CLXXIX, p. 1031.] . At Florentius Wigorniensis in Chronico suo ad annum 718, postquam nominavit Inam regem West-Saxonum et Ingels fratrem ejus: Quorum sorores, ait, extitere S. Quenburga et S. Cuthburga, quæ monasterium virginum Deo devotarum in loco qui dicitur Winburnan construxit. Hanc autem Aldfridus rex Northanhimbrorum in conjugem habuit, sed ante finem suæ vitæ connubio carnalis copulæ ambo pro Dei amore renuntiavere [Monum. Hist. Brit., p. 541.] . Hinc adductus est Henschenius noster in Commentario suo de SS. Kineburga et Kineswitha, ad diem 6 martii, ut duplicem distingueret Alfridum filium Oswiu [Act. SS., tom. I Martii, p. 446 – 447.] , legitimum alterum, qui Kineburgam filiam Pendæ sibi conjugio junxerit et vivente adhuc patre mortuus sit, alterum nothum, cui nupta fuerit S. Cuthburga, quique postea, post necem fratris sui Ecgfridi, anno 684, Northumbrorum regnum obtinuit usque ad obitum suum anno 705 [Beda H. E., lib. IV, cap. 26; lib. V, cap. 18.] . Huic Henschenii sententiæ calculum suum adjecit Joannes Stiltingus ad diem 31 augusti agens de S. Cuthburga [Act. SS., tom. VI Aug., p. 697, num. 6.] : mihi quidem, ut verum fatear, non satis certo demonstrata videtur.
[7] [misera rerum confusione fædata ostenduntur, et scriptorem illius temporibus non vicinum manifestant;] Sed quidquid censeatur de illa distinctione inter Alfridum seniorem et juniorem, illud certum est, et reges Northumbrorum qui Pendæ æquales fuere, Edwinum scilicet, Oswaldum et Oswiu, non fuisse paganos, sed christianos; nec horum alicui nuptum traditam esse Pendæ filiam, sed Oswiu filio, qui vel numquam rex fuit, vel nonnisi ab anno 684, quum Penda occisus sit anno 655 (attamen prætereundum non est quod Alfridus non semel apud Bedam rex appellatur [Lib. III, capp. 25, 28.] vivo adhuc patre ejus, forte quia, teste Florentio Wigorniensi [Ad an. 664 (Mon. Hist. Brit., p. 532).] , post mortem Æthelwaldi regis Deirorum [Ibid., ad an. 654 (Mon., p. 530 extr.)] , huic provinciæ titulo regis præpositus est a patre suo), et utique etiam ipse christianus erat; ac denique conditionem quæ in Actis S. Rumwoldi legitur a Penda apposita fuisse sponsalitiis filiæ suæ cum rege Northumbrorum, eamdem apud Bedam legi appositam sponsalitiis filiæ regis Cantuariorum cum Edwino [Cfr. supra, num. 4.] et fere similem ab Oswiu Peadæ Pendæ filio [Cfr. supra, num. 5.] . Hæc omnia igitur scriptor Actorum S. Rumwoldi misere confudit, nec parum inde eorumdem Actorum auctoritati detrahitur; et certe liquet scriptorem illum non fuisse æqualem vel supparem Pendæ temporibus: quod et confirmatur ex iis quæ notat de nominibus civitatum Barcaleæ et Buckingam: Istorum autem locorum nomina, inquiens [Vit. num. 10 extr.] , non erant eo tempore nota, sed post multorum temporum curricula inventa sunt vel cognita. Neque quis aut qualis fuerit iste scriptor, ullo sive testimonio sive indicio ex ipsis Actis eruere licet.
[8] [prodigium tamen infantis loquentis non adeo incredibile] Non ideo tamen statim rejicienda est veritas traditionis circa ea quæ de S. Rumwoldo litteris consignavit. Ne autem quis nimis offendatur, quasi prorsus singulari et inaudito, prodigio infantis vix nati et ratione ac loquela utentis, recolere juvabit non semel hujusmodi eventum memorari in Actis sanctorum quæ a majoribus nostris edita sunt. Sic in Libro fundationum, monasteriorum scilicet Ordinis B. V. M. de Monte Carmelo quæ ipsa constituit, manu S. Teresiæ conscripto, cap. 20, hæc leguntur de quadam puella ipsi optime nota, Teresia Laiz, quam parentes ejus, numerosæ nimis prolis femineæ pertæsi, quasi abjicere volebant: Ita se parentes hi in puellam hanc gessere, satis ut ostenderent parum se de ipsius vita laborare: etenim nonnisi tertia a nativitate die solam illam in cunis vagientem jam inde ab aurora in vesperam reliquere, nullus ut ejus memoriam aut curam haberet. Hoc quidem bene fecere quod eam recenter editam a sacerdote baptismi undis ablui jusserint. Ergo mulier quædam, cui puella concredita erat, circa vesperam, cum compertum haberet quam parum proli cautum esset, in conclave irruit, coram inspectura utrum nondum exspirasset: quam et aliæ quædam personæ, quæ puerperam visitatum venerant, comitabantur, quæ testes sunt ejus quod jam referam. Hæc ergo pupam in ulnas accipiens, quærere ab ea lamentabili ac lacrymosa voce cœpit: Christianane es, filia? de hac crudelitate in ipsam ut christianam quodammodo conquesta. Infans illico, sublato capite, fari cœpit ac dicere: Christiana sum. Exinde vero nullum amplius verbum protulit, donec statam loquendi in pueris reliquis ætatem nacta esset [Act. SS., tom. VII Oct., p. 234, num. 529.] .
[9] [exemplis certioribus demonstratur.] Henschenius noster in tomo I Februarii, anno 1658 edito, simile refert prodigium tunc recens, quod ad ipsum Vienna perscriptum est his fere verbis: Anno 1650, 4 februarii, in Saran pago ditionis archiepiscopi Strigoniensis, Stephanus infans quinque horarum parocho benedicenti his verbis: Stephane, vade in pace, et Dominus sit tecum, amen, distincte respondit: Deo gratias, Deo gratias. Cunctisque admirantibus, cum parochus solemnem illam post baptismum benedictionem repeteret, subjunxit infans tertium: Deo gratias. Res jussu Cæsaris examinata per archiepiscopum Strigoniensem, et auditis legitimis testibus authentice approbata est [Tom. I Febr., p. 852, annot. n.] . Hoc miraculum refert Henschenius occasione illius quod in baptismo S. Sigeberti, dierum quadraginta infantis, contigisse narratur in Vita S. Amandi a Baudemundo ejus discipulo conscripta: Accepit igitur vir sanctus (Amandus) in manibus puerum et benedicens eum, catechumenum fecit. Cumque finita oratione nemo ex circumstante multitudine respondisset amen, aperuit Dominus os pueri, atque audientibus cunctis clara voce respondit amen [Ibid., num. 17.] . In Vita quoque S. Exuperantii episcopi Cingulani in Piceno legitur: Post dies vero nativitatis suæ decem et octo B. Exuperantius locutus est dicens: Gratias ago Domino meo Jesu Christo, qui me fecit nasci [Tom. II Jan., p. 1148, num. 2.] . Denique infans aliquis fertur nomen S. Ignatii de Loyola invocasse [Tom. VII Julii, p. 811, num. 220.] , alii locuti ut patrem suum proderent ad refutandam infamem calumniam sanctis viris impactam [Tom. I Febr., p. 122 (Vit. S. Brigidæ), num. 36; tom. VI Maii, p. 86 (Vit. S. Aldhelmi), num. 10.] , alii alia prophetasse [Tom. I Febr., p. 260 (Vit. S. Verdianæ), num. 21; tom. VII Maii, p. 192 (Vit. S. Petri Petronii), num. 2; tom. VII Julii, p. 36 (Vit. SS. Simplicii et soc.), num. 3.] . Nec dissimulandum est similia quoque legi et apud antiquos scriptores ethnicos [Plinius, Hist. Nat., lib. XI, cap. 112.] ac etiam in fabulis profanis medio ævo conscriptis [Cfr. Cte de Puymaigre, La poésie italienne (in periodico Le correspondant, 10 juill. 1872), p. 59.] .
[10] [Mentio S. Rumwoldi in fastis sacris] Cultus S. Rumwoldi antiquissimum, ut videtur, documentum præbet calendarium Exoniense descriptum in codice Musei Britannici Harl. 863, exarato post medium seculi XII, et editum a R. T. Hampson [Medii Ævi Kalendarium, tom. I, p. 449.] ; in quo legitur: III non. Nov. S. Rumwoldi conf. Inde transiit in Martyrologii Usuardini Auctarium Altempsiense (In Britannia, sancti Rumwoldi confessoris, apud Bokyngium quiescentis) et editionem Greveni (In Britannia, Rumoldi confessoris), atque in Martyrologium Anglicanum Whitfordi, ubi legitur et breve compendium ejus vitæ.
[11] [et alia cultus ipsi exhibiti monumenta.] Sacræ autem ejusdem exuviæ usque ad tempus mutatæ in Anglia religionis seculo XVI Buckingamii quieverunt [Camden, Britannia, Ed. Gough, tom. I, p. 320.] . Utrum ibidem aut alibi adhuc serventur rescire non potui: nullus jam reperitur in ea civitate sacerdos aut ecclesia catholici ritus. Ecclesiæ sub ejus nomine consecratæ memorantur in parochiis Rumbold's Wyke, comitatus Sussex [Lewis, Topograph. Dict. of England, tom. III, p. 643.] , Pentridge [Ibid., tom. III, p. 522.] et Shaftesbury [Calendar of the Anglican church, p. 283.] , comitatus Dorset, et in Walton [Ibid.] , qui est vicus parochiæ King's Sutton, comitatus Northampton. In altero vico ejusdem parochiæ, qui nuncupatur Astrope, visitur fons, qui adhuc vocatur Fons sancti Rumbaldi, magno olim concursu populi frequentatus [Lewis, op. cit., tom. IV, p. 249.] . Denique, teste Camdeno [Loc. cit. (not. 2).] , S. Rumwoldum patronum sibi elegerant piscatores, nescio quam ob rationem: unde et ejus memoria solemniori cultu tempore scriptoris, id est ineunte seculo XVII, adhuc celebrari solebat in oppido maritimo Folkstone.
Add. ad Comm. præv. num. 11. In parochia de Boxley, in comitatu Kent, venerabantur olim incolæ effigiem S. Rumwoldi, quæ post abjectam in Anglia religionem catholicam publice concremata est [Lewis, Topogr. Dict., of England, tom. I, p. 201.] . Præter ecclesias citatas titulo S. Rumwoldi seu Rumbaldi dedicatas indicat Lewis alias quasdam, his locis: Bonnington, in comitatu Kent [Ibid., p. 186.] ; Colchestriæ in comitatu Essex [Ibid., p. 459.] ; Romald-Kirk, in comitatu York [Ibid., tom. III, p. 626.] et Stoke-Doyle, in comitatu Northampton [Ibid., tom. IV, p. 192.] .
VITA S. RUMWOLDI CONFESSORIS
Rumwoldus, filius regis Northumbriæ, in Anglia (S.)
BHL Number: 7385
Ex codicibus 1. Mus. Brit. Bibl. Reg. (King's Library) 13. A. X, sec. XII; — 2. Cantabrig. Coll. Corp. Chr. 9, sec. XI; — 3. Mus. Brit. Arundel 91, sec. XII; et — 4. Mus. Brit. Lansdowne 436, sec. XIV. — Cfr. Comm. præv., num. 2.
[Prologus.] Incipit prologus [Tot. prol. om. 3; aliis verbis legitur in 4 (cfr. infra not. 10).] in vita sancti Rumwoldi [(Inc.-Rumw.) Vita sancti Rumwaldi confessoris 2.] a. — Legitur Christi magnalia enarrare quæ in sanctis gloriose superno nutu effulsere atque eorum [eorumdem 2.] sanctorum præclara merita ad Dei gloriam propalare, nil aliud esse [om. 1; est 2.] quam Christum solum regem cum Patre sanctoque Spiritu super omnia regnantem colendumque suis fidelibus prædicare. Et quia plurima eorum eximia opera multis sunt credentibus incognita, sive propter eruditorum [erudiatorum 2.] præcedentium negligentiam seu rudium insipientiam, aliquibus æquum non habentibus animum æstimatur, si a modernis scribuntur olim a Deo suisque famulis aliqua præclaro notamine facta, esse apocrypha vel stolido themate [stemate 2.] compta: unde a falso talium detractionis sibilo blasphemantur eorumque injusta redargutione [reprehensione 2.] redarguuntur. Et hoc non ob aliud agunt nisi ut ab hominibus humanum [inanum, et add. sibi 2.] acquirant favorem, perhibentes se esse didascalos in plebe, vel quia agitantur stimulis invidiæ [invide 2.] . Nos itaque qui cogimur exhortationibus precibusque fidelium divinum pandere eloquium, floccipendimus eorum ambages, quoniam in illo confidimus qui dixit: Aperi os tuum et ego implebo illud. Et nos quidem os nostrum aperimus de vita et meritis beati Rumwoldi confessoris, quem Deus sua dispositione in ortu illius secundum carnem loqui mirabiliter fecit ac huic mundo ad suam gloriam manifestavit. Explicit prologus [(E. p.) om. 2. Prologus in 4 ita conceptus legitur: Incipit de sancto confessore Rumoldo. Mirabilis Deus in sanctis suis; qui licet magna operatur in magnis, mirabilissima tamen quandoque operatur in minimis, prout patet in iis quæ de admirandæ conditionis puero referuntur sancto Rumoldo. Quæ licet forte aliquibus divinam potentiam ejusque inscrutabilia judicia minus considerantibus possent apparere non vera, antiquorum tamen fidelium assertio ipsorumque usque ad nos continua devotio efficiunt valde credibilia. Ipsum ergo a libello nostro, quod absit, non excludendo, immo ipsum inter alios sanctos Angliæ devote inserendo, aliqua de gestis ejus breviter obnectantur.] .
[1] [S. Rumwoldus, ex filia Pendæ regis et rege gentili] [Numerus hic paucis verbis contractus legitur in 4: cfr. infra not. 14.] . Incipit Vita sancti Rumwoldi [(Inc.-Rumw.) om. 2; I. V. S. R. confessoris III nonas novembris 3.] . — Fuit namque [om. 3.] in insula majori Britannia quidam rex, nomine Penda [(n. P.) P. n. 3.] , potentia clarus [(p. c.) c. p. 2, 3.] , honestate elegans, qui sacri baptismatis unda perfusus Christique chrismate linitus [litus 3.] , copulavit sibi uxorem; ex qua genuit filiam, quæ post perceptionem sacræ fidei in ipsa tenera ætate cœpit Deum timere ejusque mandatis inhærere. Eodemque [Eodem 3.] tempore in prædicta insula plurimi reges regnabant, ex quibus aliqui erant idolis servientes, aliqui vero Deum verum colentes. Inter quos unus extitit rex potens atque [ac 3.] strenuus, quamvis nostræ fidei ignarus, qui filiam Pendæ regis diligens, petiit eam a parentibus sibi dari in conjugium. Cujus voto [vota 3.] annuens rex Penda [(r. P.) P. r. 2.] cum suis magnatibus vel propinquis, cum diversis donis atque honoribus [(d. a. h.) h. ac d. 2, 3.] tradidit illi dilectam filiam in conjunctione legitimi conjugii, cum jam foret in adulta ætate: eo videlicet tenore, ut illi liceret Deum Patrem omnipotentem ejusque Filium unicum Dominum nostrum Jesum Christum cum sancto Spiritu colere suisque legibus sanctis parere. Hoc itaque pacto cum concessa esset puella viro, ibat idem sponsus cum sua sponsa festino gressu ad propria, quo celebres valeret præparare nuptias, quoniam proci illarum nuptiarum nobiles [nobili 2; nobilissimi 3.] proceres patriæ erant, qui [quoniam 2.] in illo apparatu interesse debebant [Pro toto hoc num. legitur in 4: Penda rex Merciorum, clarus potentia, genuit filiam quamdam, quæ post perceptionem sacræ fidei in ipsa adhuc tenera ætate cœpit Deum timere ejusque mandatis inhærere. Hanc dedit pater ejus Penda cuidam regi pagano Norhumbrorum ea conditione ut ritum fidei suæ servare liceret.] .
[2] [post nuptiarum celebrationem ab uxore sua ad fidem Christi converso] Igitur cum in contuberniis nuptiarum juxta morem vescentes lætarentur, cogitabat puella, quin [quæ 3.] et sponsa [(q. e. s.) om. 4.] , quomodo posset ad viri thorum ingredi [accedere 4.] ipsique carnali commixtione copulari qui nondum signo Christi [crucis 4.] erat insignitus nec sacri fontis lavacro ablutus, ipsaque esset omnipotenti Deo subdita et ab idolorum cultura aliena [(ipsaque-aliena) om. 4.] . Ad hæc ex interno cordis pectore longa trahit prudens sponsa suspiria, oculosque elevans ad æthera [(el. ad æth.) ad æth. el. 2, 3; ad æth. levans 4.] , Christum regem atque [om. 4.] omnia moderantem invocat, taliterque cum lacrimis exorat inquiens: Domine [(i. D.) D. i. 2, 3, 4.] creator redemptorque [om. 3.] omnium, ne sinas corpus meum pollui cum viro a te alienato [alienata 2.] ; sed converte cor ejus ad amorem tuum et illumina illud splendore vultus tui, daque illi intelligentiam, ut te intelligere valeat et gratiam tui baptismi percipiat. Et hæc orans, ilico cum sponso [suo add. 4.] intrat ad [om. 4.] thalamum, illumque ita affatur: Scias, ait, numquam me [(n. m.) m. n. 4.] intraturum [intraturam 2.] tuum thorum priusquam baptismum [divinæ gratiæ add. 3.] accipias, Deumque trinum unumque [et unum 4.] ex toto corde confitearis, abjectis idolorum culturis. Cumque hæc [om. 2; hoc 3.] dixisset, gratum atque acceptabile [acceptum 4.] Deo volente [(D. v.) v. D. 4.] fuit suo [om. 3.] sponso [(suo sp.) sp. s. 4.] verbum salutis; sicque suscepto jejunio tertia die baptizatus est, demumque juxta ritum christianorum conjugi suæ conjunctus est. Concepit ergo mulier ex eo filium fuitque prægnans. In ea quippe impletum est quod per apostolum dictum est: Salvabitur vir infidelis per mulierem fidelem [(In ea-fidelem) om. 4.] .
[3] [in itinere quo parentes ejus ex Northumbria in Merciam tendebant natus, statim fidem professus,] Itaque appropinquante tempore pariendi, misit rex Penda ad generum suum et ad ejus conjugem, ut pariter ad eum venirent, quo simul res publicas civiles [(r. p. c.) p. c. r., prius p. r. c. 2; p. r. c. 3; p. r. et c. 4.] æquo discrimine constituerent atque in amore lætarentur. Denique [Capitulum 4m. Itaque 4.] rex Nortanhimbrorum [ita corr., prius Nortanhumbrorum 1; Northanhymbrorum 3; Norhumbrorum 4; (r. N.) Northumbrorum rex 2.] b cum [dum cum 3.] uxore prægnante cum [om. 3.] carperet iter ad socerum [suum add. 3.] Pendam regem Merciorum [ita 3; Mercenorum 2; Excertitium 1; (r. M.) om. 4.] c, cogebat partus mulierum parere. Sicque in quodam ameno [om. 3.] prato liliis rosisque [(l. r.) gramine floribusque 4.] referto extendunt famuli militesque citatim [citim 2; certatim 3; festinantes 4.] papiliones atque [ac 4.] tentoria; moxque regina peperit filium a multis optatum et a Deo sanctificatum. Cumque infans natus fuisset, statim clara voce [tertio add. 4.] clamavit, dicens: Christianus sum, christianus sum, christianus sum [hæ voces C. s. semel tantum scriptæ leguntur in 4.] . Ad hanc vocem responderunt presbyteri duo [(p. d.) d. p. 3, 4.] Widerinus et Eadwaldus d dicentes Deo gratias [Phrasis Ad hanc-Deo gratias in margine scripta alia manu 1.] . At [Ac 3.] post [(A. p.) Ad 2.] hæc subsequitur infans et dicit [(e. d.) om. 3, 4.] : Trinum et unum Deum colo, confiteor, adoro, Patrem et Filium et Spiritum sanctum. At [Ad 2; Ad hæc 3.] presbyteri et parentes et omnes qui aderant mirantes cœperunt cantare Te Deum laudamus. Enimvero [om. 4.] finito hymno [immo 2; (E. f. h.) Hymno vero finito 3.] rogat se infans catechumenum a [ab 2, 3.] Widerino sacerdote fieri et ab Eadwaldo teneri ad præsignaculum fidei et Rumoldum vocari [sequuntur in 4 voces illorum enim manibus per Dei virtutem atque mysterium cupio christianus effici, quæ leguntur in fine numeri sequentis, reliquo hoc numero prætermisso.] .
[4] [secundum petitionem suam,] Perfecto namque [om. 3.] præsignaculo, aiunt parentes ad invicem: Mittamus ad convicinos reges ac duces, ut nostrum excipiant [accipiant 3.] filium carissimum [corr. carum, litteris erasis inter car et um. 2.] de sacro baptismatis fonte. Hoc audiens beatus Rumoldus, accersitis parentibus, ait illis: Non quidem decet me servum Dei in manibus superborum ac hujus mundi divitum [om. 2, 3.] de regeneratione sancti baptismatis excipi [divitum add. 2, 3.] , sed Dei exemplum imitari [(e. i.) i. e. 2, 3.] , qui humilis factus [est add. 3.] pro nobis carnem suscipiendo humanam, ex almo virginis utero conceptus de Spiritu sancto, noluit baptizari in fluentis Jordanicis a potentibus caduci ævi, sed a præcursore suæ nativitatis, qui pilis cameli indutus [(c. i.) i. c. 2.] degebat in eremo, cujus esca fuit [erat 2, 3.] mel silvestre atque locusta, factus inter homines pauper venerandus propheta, præcursor atque baptista. Nam ab [om. 3.] angelo nuntiatus, a patre sacerdote genitus, merito sanctum baptizavit sanctorum regemque omnium seculorum sacerdotemque æternum, dans cunctis in se credentibus baptismum salutis in remissionem omnium peccatorum, quoniam in illo nulla macula extitit vitiorum. Hinc ergo rogo me a sacerdote Widerino, qui me præsignavit, baptizari atque ab Eadwaldo suscipi, quia in illorum manibus per Dei virtutem atque mysterium cupio christianus effici.
[5] [novoque interveniente prodigio,] Et hæc dicens beatus Rumwoldus [(b. R.) om. 4.] , divina providente [prodente 2, 4.] gratia, indice ostendit [(i. o.) o. i. 2, 3, 4.] concavum lapidem haud procul jacentem in quodam tugurio humidæ adjacentis valliculæ, jubetque circumstantibus domesticis ut illum festinanter afferant undaque munda [(u. m.) nitidaque limpha 2, 3.] impleant [(u. m. i.) impleantque aqua munda 4.] . Cumque illi iissent [eissent 2; issent 3, 4.] et exquirentes [om. 4.] lapidem ut Christi famulus dixerat [(u. C. f. d.) om. 4.] invenissent, nequeunt illum de loco in quo jacebat movere neque aliquo ingenio a terra extrahere [sequentes sententias quatuor om. 4 (usque ad jussum illius exhibere).] . Tunc revertentes dixerunt se in cassum laborasse atque nihil omnino [omnimodis 2; (n. o.) nullatenus 3.] silicem perferre posse. Quibus præcipiens rex Penda [(r. P.) P. r. 2, 3.] dixit ut afferrent [velociter add. 2, 3.] urnam sive cadum, ut Christi tyro baptismum in eo acciperet. At illi eum [om. 2.] ducentes plenumque [(e. d. p.) euntes cum plenum 3.] aqua cum [om. 2, 3.] in medio [constituto loco cadum add. 3.] ponerent, sanctus Rumwoldus extemplo intuens ait: Cur non attulistis lapidem? Cui respondent famuli aientes minime valuisse eos pro impossibilitate jussum illius [(j. i.) i. j. 2, 3.] exhibere. Tunc beatissimus [sanctus 4.] Rumwoldus convocat Widerinum et Eadwoldum [(W. e. E.) om. 4.] presbyteros, illisque jubet ut in [om. 4.] nomine Domini nostri Jesu Christi ac [ad 2.] sanctæ Trinitatis soli sine aliis pergant saxumque indubii accipiant, sine hæsitatione in summo omnium confidentes auctore. Qui protinus euntes ad Christi futuri tyronis [(euntes-tyronis) om. 4.] jussum [implentes add. 4.] , invocato nomine omnipotentis Dei [(invoc.-Dei) om. 4.] magni ponderis lapidem mox leviter a terræ solo [(t. s.) terra 3, 4.] elevant, atque [et 4.] sine mora ducentes [(s. m. d.) om. 4.] ante sanctum Rumwoldum deponunt.
[6] [baptizatur et sacramento corporis Christi initiatur;] Igitur sanctificatur in eo fons sancti baptismatis ab eisdem sacerdotibus prædictis, sicque baptizatur beatus [infans add. 2, 3, 4.] Rumwoldus a [ab 2, 3.] Widerino presbytero ac suscipitur ab Eadwaldo [(a Wid.-Eadw.) om. 4.] . Baptizatus autem postulat celebrari sibi missam darique [sibi add. 3.] Christi corpus et sanguinem: ut cujus susceperat baptismum ipsius assumeret [sumeret 3.] sacramentum. In [Capitulum quintum. In 4.] eodem enim [autem 3.] prato in quo sanctus [om. 3, 4.] baptizatus est [servus Dei add. 3.] Rumwoldus, numquam deficit odor gratissimus [(o. g.) g. o. 2, 3, 4.] neque ibi pallescunt herbæ [(p. h.) h. p. 4.] nec [vel 2, 3, 4.] siccantur, sed semper in viriditate permanent atque magna suavitate nectaris [om. 4.] redolent. Vocatur autem locus ille nunc ab incolis provinciæ illius regionis [om. 4.] Suttunus [Suithunus 2; Suthtunus 3; Sutthone 4.] e: in quo etiam pagus situs est regiæ dignitati [dignitate 2.] subministrans debita decreto tempore obsequia [(in quo-obsequia) om. 4.] .
[7] [deinde prolixum] Itaque, post finita missarum sollemnia, alloquitur sanctus Rumwoldus genitorem suum atque genitricem sacerdotesque prædictos [atque universum populum add. 4.] , [sermonem instituit] docens illos de catholica fide deque vera [(d. v.) veraque 3.] religione, necnon de omni bonitatis honestate [(b. h.) h. b. 2, 3, 4.] et de divinæ legis præceptis [(d. l. p.) p. d. l. 2, 3, 4.] et maxime de Dei et proximi dilectione [(de Dei et pr. dil.) de dil. Dei et pr. 2; de dil. Dei videlicet et pr. 3; proximi (ceteris omissis) 4.] . Post exhortationem vero multorum sermonum [beatus Rumwoldus add. 3; quæ sequuntur usque ad initium numeri 10 (cuncti qui aderant …) om. 4.] clara voce dixit omnibus [(c. v. d. o.) d. o. c. v. 2, 3.] : Audite, quæso, cuncti hic astantes, verba quæ ego loquor [hodie add. 2, 3.] in vestris [(i. v.) v. i. 2, 3.] auribus: quoniam sapientia quæ os mutum aperit linguasque infantium disertas esse facit per me sua mysteria vobis vestrisque sequacibus pandit, quo vos gnari sitis ejus [om. 3.] agnitionis et intelligatis gloriam ejusdem remunerationis. Nam hæc est illa sapientia in qua Deus fundavit terram cœlosque stabilivit, quæ [qui 2.] sola girum cœli circuivit et in fluctibus maris ambulavit superborumque ac sublimium [sullilium 1, 3.] colla propria virtute calcavit. Hæc etenim clamitat in plateis vocatque diligentes se [(d. s.) s. d. 2.] ut ad illam declinent qui [quia 3.] eam invenient et, eam cum invenerint, beati sunt [sint 2.] si eam tenuerint [(s. e. t.) s. t. e. 2; s. t. illam 3.] . Hæc [Hæcque 3.] quippe sua virtute loqui me jubet, quia sapienter universa creavit; meque in [om. 2.] hoc ævo nasci voluit spiritumque vitæ in homine inspiravit. Non ergo mirum vobis videatur quod contra morem naturæ mihi scientia vel potestas [possibilitas 2, 3.] fandi data est [(f. d. e.) d. e. f. 2, 3.] a Deo, quia inscrutabilia sunt judicia ejus et [(inscr.-et) om. 2.] investigabiles [vestigabiles 2.] viæ illius [ejus 3.] .
[8] [de fide in Deum et sanctissimam Trinitatem,] Deus enim vera summaque sapientia [(v. s. s.) sapientia vera summaque est 2; fundavit terram, sed sapientia vera summaque est 3.] , qui mundum ex nihilo creavit [condidit 2, 3.] cœlique machinam cum inenarrabili siderum [(i. s.) s. i. 2, 3.] pulchritudine fabricavit, cujus sedes cœlum [(s. c.) c. s. 2, 3.] est et terra scabellum pedum ejus [(t. s. p. e.) s. p. e. t. 2, 3.] , sicut [om. 1.] Ididas [Ididias 2.] testatur in persona illius dicens: Ego in altissimis habito et thronus meus in columna nubis. Est namque ipse sapientia, quia [qui 3.] , ut ait psalmista, in sapientia fecit omnia, ideoque illi omne genu flectitur [(flectitur) om. 2; (o. g. f.) f. o. g. 3.] et omnis lingua confitetur [(o. l. c.) c. o. l. 2, 3.] . Est quidem et conditor omnium rerum, quia quæ creavit in potentia ordinavit constituendo in magnificentia, si suam discunt scientiam cum cordis corporisque innocentia. Est et principium atque finis [initium 2, 3.] , quia in principio, hoc est in Filio, creavit universa, ipseque ait: Ego sum alpha et ω [o 2, 3.] , initium et finis, qui ante mundi principium vivo in æternum. Unde et Filius, qui cum Patre et Spiritu sancto unus est Deus [(e. D.) D. e. 2, 3.] , interrogantibus illum quis esset respondit: Ego sum [om. 2, 3.] , inquiens, principium, qui et loquor vobis. Ab eo enim est [(en. est) est en. 3.] omne principium et quod per initium factum est, quoniam ipse est omnium [om. 3.] creaturarum exordium et finis atque redemptio mundi. Sicut enim Deus in sapientia cuncta creavit, sic etiam suum plasma perditum in sapientia redemit. Sapientia [sapienti 2.] quidem Patris est Filius [(e. F.) F. e. 2, 3.] . Ergo Pater est in Filio [(e. i. F.) i. F. e. 2, 3.] et Filius in Patre, et Spiritus sanctus, per quem [ut add. 3.] omnes renascuntur [renascantur 3.] fideles, in [est in 3.] utrisque. Et ex hoc intelligi sine dubio oportet quia idem Deus est [(D. e.) e. D. 3.] Pater, idem et Filius, idem Deus est et Spiritus sanctus. Quamvis autem alia sit persona Patris, alia Filii, alia Spiritus sancti, una est substantia, eadem est æqualitas, una est majestas atque potestas, una æternitas et perfectio, dignitas, honor, decus, unum est et [(unum est et) et unum 3.] imperium et beatitudo, una immensitas et gloria atque immortalitas. Ita [om. 2.] itaque est credenda hæc Trinitas ut indubitanter confiteatur una deitas unaque esse essentia. Hanc quippe una mecum [(u. m.) m. u. 2, 3.] confitemini, quoniam hæc confessio vita est cunctorum eam confitentium.
[9] [et de pœnitentia ac bonis operibus;] Cumque omnes lacrimabili voce dicerent: Credimus, confitemur, adoramus, laudamus, benedicimus, extemplo sanctus Rumwoldus hilari vultu ac sonora voce ait illis: Audistis, fratres in Christo atque consanguinei, qualiter sanctam Trinitatem confiteri debetis, qualiterque ipsius unitatem firmiter in vestri cordis pectore oportet retinere, et in ea credulitate, qua Pater et Filius et Spiritus sanctus unus est Deus [(e. D.) D. e. 2, 3.] , fideliter perseverare. Nunc igitur [vos add. 3.] doceam quos [quomodo 2, 3.] fructus agere debetis [debeatis 3.] dignos pœnitentiæ et, si aliquod crimen in vobis est, quo [quomodo 3.] possitis emundari ab ejus vulnere cœlesti medicamine. Deus enim non vult mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat. Ideo namque dictum est [(d. e.) unicuique 2, 3.] peccatori [dicitur add. 3 (non 2).] per prophetam: Declina a malo et fac bonum: inquire pacem et persequere [sequere 2, 3.] eam. Et iterum: Peccasti, quiesce. Pœnitentiam quippe agere est peccatum perpetratum dimittere bonisque operibus semper inhærere et veram pacem dilectionis Dei et proximi inquirere eamque sequentibus [sequendo 2, 3.] totis nisibus exercere. Parum etenim proderit peccatori a peccato cessare, nisi studeat jejuniis et orationibus eleemosynisque commissum deflere et [ut 3.] , sicut exstiterat operator malitiæ, ita quoque efficiatur post [om. 2.] pœnitentiam [peccatum 3.] cultor justitiæ. Alioquin quod si aliquis non deliquit [delinquit 2, 3.] , tamen debet exhibere mandata atque justificationes Christi propter sacramentum fidei quod in baptismate promisit: quia dives, qui purpura et bysso induebatur et quotidie splendide [splendi (sic) 2.] epulabatur, non pro reatu damnatur criminis, sed propterea quod in paupere non exhibuit officium caritatis. Iccirco, fratres, satagite utrumque agere, hoc est ad fontem sapientiæ accedere et ex eo potando immunditiam [immunditias 2.] cordis vestri [(c. v.) v. c. 2, 3.] abluere, Christum Deum et Dominum misericordem animarum corporumque medicum indesinenter expetere, illique vestra colla cum humili ac nitida conscientia [scientia 3.] ejus præcepta servando subjicere, ipsumque ex toto corde [et add. 2.] , tota virtute diligere, et ad ipsius ecclesiam omni tempore concurrere, preces ad illum pro vestris excessibus effundere, oblationes vestras sine dolo illi offerre, et [om. 2.] sacerdotes honorare et doctrinam evangeliorum quæ per eos manifestatur [manifestantur 2, 3.] gratuita ac [etiam add. 3.] hilari devotione excipere, omnes christianos quemadmodum vosmetipsos amare, et unusquisque vestrum studeat alterum honore prævenire [provenire 2.] , non occidere, non maledicere, non aliquem accusare, non vicinum [vicino 3.] detrahere, non insidias vel laqueos ad decipiendum alicui [alicubi 3.] opponere, non furtum [furari 2, 3.] neque perjurium [perjuria 2, 3.] facere, non blasphemare vel simplices deridere, sed in omnibus bonis operibus perseverare, Deumque omnipotentem sive in prosperitate vel adversitate omni tempore laudare.
[10] [denique, instante obitu et duplici translatione prædictis,] Hæc itaque omnia cum dixisset sanctus Rumwoldus, cuncti [cfr. supra num. 7, not. 6.] qui aderant gratias Deo inde [om. 4.] referebant, eo quod in tam parvulo infante, gratia superna inspirante, tanta virtus esset eloquentiæ. Tunc iterum ait beatus Rumwoldus: Ecce ego ingredior viam universæ carnis: quoniam non est mihi fas [(n. e. m. f.) m. f. n. e. 3.] vivendi in hoc mortali corpore ab hac [om. 2, 3, 4.] hora qua natus sum. Post transitum autem [vero 4.] meum volo esse in loco in [om. 3.] quo ortus sum per unius anni spatium; postmodum vero in Braccalea [Bracalea 3; Brackeleya 4.] constitui esse per bienniumf. Finitis autem his [om. 4.] tribus annis, proposui ut ossa mea [(o. m.) m. o. 2, 3, 4.] requiescant in loco qui vocabitur quandoque Bucchingaham [Buccingaham 2, 3; Bokyngaham 4.] omni temporeg. Istorum autem locorum nomina non erant eo tempore nota [notata 3.] , sed post multorum temporum curricula inventa sunt vel cognita [(s. v. c.) v. c. s. 2, 3, 4.] . Sunt quoque nunc villæ in illis locis sitæ, fertiles segetibus, jugerum multorum habentes copiam atque densæ hominum habitatione [sequentia usque ad finem numeri om. 4.] . Vocatur autem locus in quo natus est Suttunnus [Suthunus 2; Suthtunus 3.] , alius vero Braccalea [Bracalea 3.] , tertius vero Bucchingaham [Buccingaham 2, 3.] .
[11] [tertia postquam natus est die moritur.] Finita itaque tertia die, sicut prædixerat sanctus Rumwoldus [(s. p. s. R.) sanctus R. sicut pr. 4.] , emisit Deo spiritum gratissimum [(D. s. g.) g. D. s. 2, 3; g. D. s. 4.] , tertio [tertia 2.] nonas novembris, in [om. 3.] manibus susceptus angelorum [(s. a.) a. s. 4.] . Post transitum denique ejus sepultus est in eodem loco, sicut idem sanctus [(i. s.) om. 4.] jusserat; demumque, defuncto Eadwaldo, translatus est in alium prælibatum locum ab [a 4.] Widerino presbytero; atque finitis tribus annis, delatus est in tertium locum, qui nuncupatur, sicut sæpe dictum est, Bucchingaham [Buccingaham 2, 3; (nunc.-Bucc.) dicitur Bokyngaham 4.] , ibique [ubi nunc 3.] requiescit. Ibi etenim [enim 2, 3, 4.] et in [om. 4.] multis locis invocatus sanctus Rumwoldus [(s. R.) om. 4.] præstat beneficia se petentibus, dans [om. 3.] cæcis visum, claudis gressum, ægris diversis languoribus gravatis sospitatis munus [sequentia usque ad finem numeri om. 4.] , annuente Domino nostro Jesu Christo, qui in unitate Trinitatis [ac (et 3) in trinitate unitatis add. 2, 3.] vivit et regnat [gloriatur 2, 3.] Deus [cum genitore omnipotente unus et almo flamine add. 2, 3.] per omnia [infinita 2, 3.] secula seculorum. Amen [Explicit vita sancti Rumwoldi confessoris add. 3; Explicit de sancto Rumoldo et (sic) confessore add. 4.] .
ANNOTATA.
a Ita scribitur hoc nomen in tribus codicibus quos signavimus numeris 1, 3, 4, nisi quod semel (in penultima voce numeri 3 secundum distributionem nostram) in codice 1 legitur Rumoldum, quo modo (Rumoldus) fere enuntiatur in codice 2 seu Cantabrigensi. Apud Joannem Tinmuthensem sanctus nuncupatur semel Rumwaldus, et apud recentiores etiam Rumboldus vel Rumbaldus.
b Northumbri seu, ut apud antiquos scriptores sæpius nominantur, Northanhumbri (Northanhymbri) aut Nordanhumbri, gens Anglosaxonica, eam partem majoris Britanniæ occupabant quæ extenditur ad septemtrionem Humbræ fluminis, quamque hodie complectuntur comitatus York, Durham et Northumberland. In duas præcipuasprovincias divisa erat hæc regio, Deiriam et Berniciam, quas veteres scriptores passim regna vocant et filii regum Northumbrorum aliquando administrabant sub auctoritate patris sui, atque inde reges ipsi, etiam vivente patre suo, appellabantur [Cfr. Comm. præv., num. 7 ante med.] .
c Mercii Northumbros a meridie attingebant: quorum regioni fere respondet complexus comitatuum qui hodie nuncupantur Lincoln, Nottingham, Derby, Lancaster (pars meridionalis usque ad Preston civitatem), Chester, Shrop, Hereford, Glocester, Oxford, Buckingam, Bedford et Huntingdon, cum iis qui intra eosdem continentur. Nomen Excertitium, quod in solo codice 1 occurrit, videtur ex sola oscitantia librarii huc invectum esse.
d Widerinus seu Uuiderinus ubique hac forma scribendi legitur in codicibus nostris (forte tamen subinde in 2 Widermus). Eadwaldus hoc loco in 2 dicitur Edwaldus, aliis locis in eodem codice fere Eadwoldus, quæ forma etiam usurpata est semel in 1 et bis in 3. Ceterum neuter horum presbyterorum aliunde notus est.
e Hodie King's Sutton, in comitatu Northampton [Cfr. ibid., num 11.] . Hic locus, sicut et alii duo qui mox memorantur, in antiquo regno Merciorum situs est.
f Hodie Brackeley, in eodem comitatu.
g Et hodie Buckingham nuncupatur hæc civitas, et nomen suum comitatui contulit.
EJUSDEM VITÆ EPITOME
AUCTORE JOANNE TINMUTHENSI.
Rumwoldus, filius regis Northumbriæ, in Anglia (S.)
BHL Number: 7387
EX MSS. ET IMPR.
Edita ex 1. Cod. Mus. Brit. Cotton. Tib. E. 1; — 2. Cod. Oxon. Bodl. Tanner 15; — 3. Ed. Capgrave, Londin. 1516.
DE SANCTO RUMWALDO CONFESSORE.
[1] Fuit in Britannia majori [(F. i. B. m.) I. B. m. f. 3.] rex quidam, nomine Penda, clarus potentia, honestate elegans, sed Dei fidem ignorans: qui filiam genuit quæ in ipsa tenera ætate cœpit Deum timere ejusque mandatis inhærere. Erant autem tunc in Britannia regnantes reges plures, aliqui idolis servientes, aliqui vero Deum verum colentes. Inter quos rex quidam [(r. q.) quidem rex 2.] potentissimus extitit, sed paganus, qui filiam Pendæ diligens in uxorem petiit et accepit.
[2] Cum igitur in nuptiis juxta morem vescentes [nescientes 2.] lætarentur, cogitabat puella quomodo posset ad viri thorum ingredi, ipsique carnali commixtione copulari, qui Christi signo nondum erat insignitus. Ex intimo itaque cordis longa trahens suspiria, oculosque ad æthera levans, Christum regem omnia moderantem invocat, taliterque cum lacrimis exorat: Domine Deus creator et omnium redemptor, ne sinas corpus meum pollui cum viro a te alienato, sed converte cor ejus ad amorem tuum et illumina illud splendore vultus tui; daque illi intelligentiam, ut te intelligere valeat et gratiam baptismi tui suscipiat [percipiat 2.] . Et hæc orans, illico cum sponso [sompno 2.] intrat ad thalamum illumque ita affatur: Scias, inquit, domine rex, numquam me intraturum tuum thorum priusquam [prius 1.] baptismum accipias, Deumque trinum et unum ex toto corde confitearis, abjectis culturis idolorum. Cumque hoc dixisset, gratum atque acceptabile Deo volente fuit sponso salutis verbum; sicque suscepto jejunio, tertia die baptizatus est et juxta ritum christianorum conjugii legi conjunctus. Concepit ergo [igitur 2.] regina ex eo filium.
[3] Et appropinquante tempore pariendi, misit rex Penda ad generum suum et ad conjugem ejus, ut pariter ad eum venirent et mutuo amore exultarent. Rex denique Northamhumbrorum [Northanhumbrorum 2.] præfatus dum cum [prius cum dum 1; cum dum 2, 3.] uxore prægnante carperet iter, cogebat partus mulierem parere; sicque in quodam prato famuli militesque papiliones [papilones 1.] extendunt atque tentoria, et mox regina filium peperit a multis optatum et a Deo sanctificatum. Cumque infans natus fuisset, statim clara voce omnibus audientibus clamavit dicens: Christianus sum, christianus sum [Christianus sum tertio add. 2.] . Ad hanc vocem responderunt [om. 1.] presbyteri duo, Widerinus et Edwoldus, dicentes: Deo gratias. Et post hæc subsequitur infans: Trinum et unum Deum colo, confiteor et adoro, Patrem et Filium et Spiritum sanctum. Ad hæc presbyteri et astantes et omnes qui aderant mirantes cœperunt cantare Te Deum laudamus. Quo finito, rogabat se infans cathecuminum a Widerino sacerdote fieri et ab Edwoldo teneri ad præsignaculum fidei et Rumwoldum vocari.
[4] Perfecto præsignaculo, dixerunt parentes ad invicem: Mittamus ad convicinos reges ac duces, ut nostrum accipiant filium carissimum de sacro baptismatis fonte. Hoc audiens beatus Rumwoldus, accersitis parentibus ait illis: Nec enim decet me servum Dei in manibus superborum ac divitum mundi hujus de regeneratione sancti baptismatis excipi, sed Dei imitari exemplum, qui humilis factus est pro nobis carnem suscipiendo humanam ex almo Virginis utero conceptus de Spiritu sancto, noluit [voluit 2.] baptizari in fluenta Jordanis a potentibus caduci ævi sed a præcursore nativitatis suæ, qui pilis cameli indutus in eremo degebat, cujus esca mel silvestre erat ac locusta, factus inter homines [hominis 3.] pauper venerandus propheta, præcursor atque baptista. Nam ab angelo nuntiatus, a patre sacerdote genitus, merito sanctum baptizavit sanctorum regemque omnium seculorum sacerdotemque [sacerdotumque 2, 3.] æternum, dans cunctis in se credentibus baptismum salutis in remissionem omnium peccatorum, quoniam in illo nulla macula extitit vitiorum. Hinc ergo rogo me a sacerdote Widerino, qui me præsignavit, baptizari atque ab Edwoldo suscipi: quia in illorum manibus per Dei virtutem atque mysterium christianus fieri concupisco.
[5] Et hæc dicens Rumwoldus divina protegente gratia ostendit indice concavum lapidem non procul jacentem in quodam tugurio humidæ adjacentis valliculæ, jubetque circumstantibus domesticis ut illum festinanter afferant. Cumque euntes lapidem nec movere nec aliquo ingenio a terra extrahere possent, revertentes asserebant se in cassum laborare et nullatenus lapidem movere posse. Quibus pater præcepit ut afferrent velociter vas ligneum, ut Christi tiro baptismum susciperet in eo [om. 2.] . Euntibus illis et vas plenum aqua deferentibus, Rumwoldus hoc intuens Widerino et Edwoldo presbyteris ait: Ite et in nomine Domini [nostri add. 2.] Jesu Christi ac sanctæ Trinitatis soli sine hæsitatione saxum indubii accipite et in summo omnium confidentes auctore huc adducite. Qui protinus pergentes, magni ponderis lapidem mox leviter a terra elevant atque ante sanctum [om. 3.] Rumwoldum deponunt.
[6] In quo sanctificato baptismatis fonte a sacerdotibus præfatus puer baptizatus missam sibi postulat celebrari corpusque Christi et sanguinem sibi dari, ut cujus susceperat baptismum, ipsius sumeret [susciperet 2.] sacramentum. In eodem autem prato in quo baptizatus est sanctus Rumwoldus nunquam gratissimus odor deficit neque ibi herbæ pallescunt sed semper in viriditate permanentes magna nectaris suavitate [summitate 2.] redolent. Vocatur autem locus ille nunc ab incolis Suttunus [Suctinius 2.] .
[7] Post missarum itaque solemnia alloquitur sanctus Rumwoldus parentes suos sacerdotesque præfatos de catholica fide veraque religione nec non de omni honestate, de præceptis legis divinæ et maxime de dilectione Dei et proximi illos docens. Post exhortationem vero multorum sermonum omnibus clara voce dixit: Audite, quæso, cuncti hic astantes, verba quæ ego loquor hodie in auribus vestris, quoniam sapientia, quæ os mutum aperuit linguasque infantium disertas [desertas 2.] esse facit, per me sua mysteria [ministeria 3.] vobis vestrisque sequacibus pandit, quo ipsius agnitionem habere possitis. Nam hæc est illa sapientia in qua Deus fundavit terram cœlosque stabilivitque sola, girum cœli circuivit et in fluctibus maris ambulavit, superborumque et sublimium colla propria virtute calcavit. Hæc etenim clamitat in plateis vocatque se diligentes, ut ad illam declinent: quia eam invenient, et eam cum invenerint, beati sunt si tenuerint eam. Hæc quippe sua virtute me loqui [(s. v. m. l.) m. l. s. v. 2.] jubet quia sapienter cuncta creavit,meque in hoc ævo nasci voluit spiritumque vitæ in me spiravit. Non ergo [ego 2.] mirum vobis videatur quod contra morem naturæ mihi scientia vel possibilitas data est fandi a Deo, quia inscrutabilia sunt judicia ejus et investigabiles viæ ejus.
[8] Deus enim sapientia fundavit terram, sed sapientia vera summaque est quæ mundum ex nihilo condidit cœlique machinam cum siderum inenarrabili pulchritudine fabricavit, cujus cælum sedes est et scabellum pedum ejus terra est, sicut Ydidas testatur in persona illius dicens: Ego in altissimis habito et thronus meus in columna nubis. Est namque ipse sapientia, qui, ut ait Psalmista, in sapientia fecit omnia ideoque illi flectitur omne genu et omnis lingua confitetur. Est quidem et conditor omnium rerum, quia creavit in potentia, ordinavit constituendo in magnificentia [potentia 2.] . Est quoque principium et finis, quia in principio, hoc est in Filio, creavit universa. Ipse enim ait: Ego sum alpha et ω [oo 2.] , initium et finis, qui ante mundi principium vivo in æternum. Unde et Filius, qui cum Patre et Spiritu sancto unus est Deus, illum interrogantibus quis esset respondit: Ego principium, qui et loquor vobis. Ab eo est enim [(est en.) en. est 2.] omne principium et per quod initium factum est, quoniam ipse est creaturarum exordium et finis atque redemptio mundi. Sicut enim Deus in sapientia cuncta creavit, sic etiam suum plasma perditum in sapientia redemit. Sapientia quidem Patris Filius est. Ergo [Est ergo 2, 3.] Pater in Filio et Filius in Patre et Spiritus sanctus in utroque, per quem ut omnes renascantur fideles, est in utrisque: et ex hoc intelligi sine dubio oportet [(s. d. o.) o. s. d. 2.] quia idem Deus Pater, idem et [om. 2.] Filius, idem Deus est [et add. 2.] Spiritus sanctus. Quamvis autem alia sit persona Patris, alia Filii, alia Spiritus sancti, una est substantia, eadem est æqualitas, una et majestas atque potestas, una æternitas atque perfectio, dignitas, honor, decus, et unum imperium et beatitudo, una immensitas et gloria atque immortalitas. Ita itaque est credenda [credendum 2.] hæc Trinitas ut indubitanter confiteatur una deitas unaque esse essentia. Hanc quippe mecum confitemini, quoniam confessio vita est cunctorum eam confitentium.
[9] Cumque omnes lacrimabili voce dicerent: Credimus, confitemur, adoramus, laudamus et benedicimus, extemplo sanctus Rumwoldus hilari vultu ac sonora voce ait illis: Audistis, fratres in Christo atque consanguinei, qualiter sanctam Trinitatem confiteri debetis qualiterque ipsius unitatem firmiter in vestri cordis pectore oportet retinere et in ea credulitate, qua [(c. q.) credebilitate quia 2.] Pater et Filius et Spiritus sanctus unus Deus est, fideliter perseverare. Nunc igitur vos docebo quomodo fructus agere debeatis dignos pœnitentiæ et, si aliquod crimen in vobis est, quomodo possitis emundari ab ejus vulnere cœlesti medicamine. Deus enim non vult mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat. Ideo namque unicuique peccatori dicitur per prophetam: Declina a malo et fac bonum: inquire pacem [et add. 2.] , sequere eam. Et iterum: Peccasti, quiesce. Pœnitentiam quippe agere est peccatum perpetratum dimittere bonisque semper operibus inhærere et veram pacem dilectionis Dei et proximi inquirere eamque sequendo totis nisibus exercere. Parum enim proderit peccatori a peccato cessare, nisi studeat jejuniis et orationibus elemosynisque commissum deflere, ut, sicut extiterat operator malitiæ, ita quoque efficiatur post peccatum cultor justitiæ. Alioquin quod si aliquis non deliquit, tamen debet exhibere mandata atque justificationes Christi propter sacramentum fidei quod in baptismate promisit, quia dives qui in purpura et bisso induebatur et quotidie splendide epulabatur, non proprio reatu damnatur criminis,sed propterea quod in paupere non exhibuit officium charitatis. Iccirco, fratres, satagite utrumque agere, hoc est ad fontem sapientiæ accedere et ex eo potando immunditiam cordis vestri abluere, Christum Deum et Dominum misericordem animarum corporumque medicum indesinenter expetere, illique vestra colla humili ac nitida scientia ejus præcepta servando subjicere, ipsumque ex toto corde et tota virtute diligere, et ad ipsius ecclesiam omni tempore concurrere, preces ad illum pro vestris excessibus effundere, oblationes vestras sine dolo illi offerre, sacerdotes honorare et doctrinam evangeliorum quæ per eos manifestantur gratuita ac etiam hilari devotione excipere; omnes christianos quemadmodum vosmetipsos [onerare (leg. honorare) et add. 2.] amare; et unusquisque vestrum studeat alterum honore prævenire, non maledicere, non occidere, non aliquem [om. 2.] accusare, non vicino detrahere, non insidias [insideas 2.] vel laqueos ad decipiendum alicui opponere, non furari neque perjuria facere, non blasphemare vel simplices deridere, sed in omnibus bonis operibus perseverare, Deumque omnipotentem sive in prosperitate vel aversitate omni tempore laudare.
[10] Hæc itaque omnia cum dixisset sanctus Rumwoldus, cuncti qui [(c. q.) cunctique 2.] aderant gratias Deo referebant eo quod in tam parvulo infante gratia divina inspirante tanta virtus esset eloquentiæ. Tunc iterum ait beatus Rumwoldus: Ecce ego ingredior viam universæ carnis, quoniam mihi fas non est vivendi in hoc mortali corpore ab hora qua natus sum. Post transitum autem meum volo esse in loco quo ortus sum per unius anni spatium; postmodum vero in Bractalea [Bractalica 2.] constitui esse per biennium. Finitis autem his tribus annis proposui ut mea ossa requiescant in loco qui vocabitur quandoque [Bugingam vel add. 2.] Bukingam omni tempore. Istorum autem nomina non erant eo tempore vocata, sed post multorum temporum curricula inventa vel cognita sunt. Sunt quoque nunc [om. 2.] villæ illis in locis [nunc add. 2.] sitæ, fertiles segetibus jugerum multorum habentes copiam atque densæ hominum habitatione.
[11] Finita itaque tertia die sanctus Rumwaldus [Rumwoldus 2.] emisit Deo gratissimum spiritum tertio [3° 2.] nonas novembris, manibus susceptus angelorum, et, ut jusserat, in [eodem add. 2.] loco sepultus est. Defuncto demum Edwaldo presbytero, translatus est in alium locum præfatum a Wederino [Widerino 2.] presbytero. Finitis autem tribus annis, delatus est apud Bukingham: ubi usque hodie in magna veneratione habetur. Ibi enim et in multis locis invocatus præstat multa [om. 2.] beneficia se petentibus, cæcis visum, claudis gressum et diversis languoribus et morbis gravatis sospitatis munus, annuente Domino nostro Jesu Christo.
DE SANCTA WENEFREDA VIRGINE IN WALLIA
CIRCA ANNUM DCLX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Wenefrida virgo, in Anglia (S.)
AUCTORE C. D. S.
§ I. De Actis S. Wenefredæ.
S. Wenefreda virgo auctoritate Martyrologii Romani [Cfr. infra num. 37.] et martyr dicenda est: non quidem martyr fidei, [S. Wenefredæ Vita primigenia duplex. Breviorem,] aut quod sanguinis effusione ex hoc seculo ad beatam patriam migraverit, sed quia pro virginali castitate servanda fortiter subiit mortem, quamquam statim post per prodigium ad vitam revocata, longam deinde ætatem in religiosæ perfectionis studio transegit et tandem inter sanctimoniales, quibus dux et magistra data erat, in pace quievit. Cujus admirandam Vitam commentari aggredientibus idem nobis infortunii accidit quod doluimus in tractanda historia S. Rumwoldi. Nulla scilicet sive Actorum ejus exemplaria sive alia documenta circa eam reperimus antiquiora seculo XII. Acta habemus duplicia, breviora altera et, ut videtur, vetustiora; altera, quæ paulo ante medium seculum XII concinnavit Robertus Salopiensis seu Salespoberiensis * monasterii prior. Breviorum textum integrum [Cfr. infra num. 7.] unus nobis servavit codex Musei Britannici Cotton. Claud. A. 5, seculo XII exaratus, et ex eo ante hos annos triginta vulgavit vir eruditus W. J. Rees inter Vitas sanctorum Cambriæ [Lives of the Cambro British Saints, p. 198 sqq.] , sed ex illius qui codicem descripsit sive oscitantia sive paleographicæ artis imperitia ita nævis inspersum ut subinde vix et ne vix quidem quid sibi velint singulæ sententiæ perspici queat. Accuratiorem itaque editionem ex ipso codice hic adornabimus.
[2] [cujus pars posterior non ante seculum XII,] Duas ea scriptio continet partes. Prior pars [Infra Vit. I, num. 1 – 9.] complectitur historiam S. Wenefredæ, posterior [Num. 10 – 30.] miracula quæ in loco ubi necem pro castitate servanda oppetiit contigerunt. Posteriorem hanc partem non ante finem seculi XI confectam esse liquet ex mentione de diebus Francorum [Cfr. infra Vit. I, num. 12.] et de tempore quo, pacis jure ubique per patriam violato, Franci atque Gualenses se ad invicem oppugnabant [Ibid., num. 13.] , et etiam post expulsionem Francorum a tota Venedocia [Ibid., num. 26.] : quibus locis si nomine Francorum intelligendi sunt (quod omnino indubium videtur) Normanni qui ex Francia transgressi, Gulielmo Conquistore duce, Angliam obtinuerunt, constat hic indigitari aliquam ex incursionibus illis quibus iidem hostiles Wallensium animos infringere eosque sibi subjicere vario successu conati sunt, quod tandem perfecerunt Eduardo I rege, circa annum 1280. Expulsio aliqua Normannorum a tota Venedocia seu septemtrionali Wallia singulariter memoratur apud scriptores historiæ Walliæ locum habuisse anno 1135 [W. Wynne, History of Wales (London 1697, in – 8°), p. 158.] .
[3] [sed nec etiam serius, conscripta et pars prior forte antiquior est,] Ex alia parte scriptionem totam non esse recentiorem seculo XII demonstrat ipsius codicis Cottoniani ætas; et præterea ex clausula prioris partis aliquatenus concludere licet eam completam esse ante annum 1138, quo anno S. Wenefredæ corpus Guitheriaco translatum est Salopiam [Cfr. infra, num 26.] . Legitur enim ibidem: Locus quidem, quo cum virginibus conversata est, Gurtherin vocatur. Quo etiam post vitæ dormitionem … sepulta requiescit in Christo… Attamen conclusio hæc forte non ita invicta est. Etenim facile constat posteriorem partem nequaquam adeo cum priori connexam esse ut utraque eodem tenore conscripta censeri debeat. Neque enim aliud quidquam illa refert præter miracula quæ in Holywell contigerunt, his paucis verbis in priori parte indicata: Area vero sanguine ejus infecta crepuit, torrensque fons ibidem irriguus scaturivit. Cujus lapides usque in hodiernum diem, utpote in die prima, sanguinolenti videntur; mussa etiam ut thus odorat, et diversis languoribus medetur [Vit. I, num. 6 extr.] . Unde ultro oritur conjectura, illam posteriorem partem seu librum miraculorum deberi alicui monacho cœnobii de Basingwerk ipso hoc seculo XII constituti prope hunc locum Holywell, qui et ipsi subjectus erat [Thomas, History of the diocese of St. Asaph, p. 466.] , eique libro præmissum fuisse ab eodem monacho compendium aliquod Vitæ S. Wenefredæ jam pridem concinnatæ eo tempore quo sanctæ virginis corpus adhuc Guitheriaci quiescebat; et consequenter conjici quoque potest priorem illam partem, saltem quod ad substantiam rerum spectat, longe forte posteriori esse antiquiorem.
[4] [perperam nonnulli attribuerunt S. Elerio.] Et quidem, secundum Balæum [De Scriptoribus Britanniæ (Basileæ 1559), tom. I, p. 28.] et alios recentiores, Vitam S. Wenefredæ conscripsisse fertur S. Elerius ille quo ipsa familiari et magistro usa est Guitheriaci [Cfr. infra Vit. II, num. 24 sqq.] , et in codice Cottoniano post rubricam Incipit, etc., adjecta est manu seculi XVII hæc nota: Per Elerium Britannum Monachum, cui et alia manus addidit: An° 660 aut Robertum Salopiaensem an° 1140, ut vir quidam eruditus melius docet [Vid. Rees, Lives of the Cambro British Saints, p. 198b.] . Prioris notæ scriptorem fuisse Thomam (seu Richardum) James bibliothecarium Oxoniensem, alterius vero Thomam Smith, qui percensendis Cottonianis codicibus tam utilem operam navavit, docet nos Gulielmus Fleetwood, episcopus anglicanus Asaphensis [Life of St. Wenefrede (cfr. infra num. 9 extr.), p. 25.] . Vitam Cottonianam perperam a Thoma Smith attributam esse Roberto Salopiensi manifestum est: habemus enim Roberti scriptionem, omnino ab illa diversam, Quo autem argumento nixus fuerit James, præter auctoritatem Balæi (nam neque Joannes Leland, ex quo [Cfr. infra, hujus comm. num. 49.] cetera omnia quæ de Elerio tradit hausit Balæus, illam indicationem habet) ejusque sequacium, nobis incompertum est. Sed ut aut Vitam illam aut ullam omnino Vitam Wenefredæ ab Elerio conscriptam esse censeamus, antiquiori utique testimonio opus foret quam Balæi. Præterea validissimum contra est argumentum negativum ex silentio Roberti Salopiensis, qui quum Guitheriaci et aliis locis septemtrionalis Walliæ quæcumque de Wenefreda servatæ erant traditiones diligenter collegerit, Vitam ab Elerio conscriptam nullam novit: quam utique si novisset, præcipuo loco inter testimonia quibus auctoritatem suæ narrationis tueretur extulisset. Denique, quæ ratio omnium firmissima videtur, nequaquam intelligitur quomodo factum esset ut Elerius tam fuse (si Vitæ brevitatem consideres) retulisset ea quæ contigerunt Wenefredæ in Holywell, tam parce vero et jejune de ejus Guitheriaci commemoratione et morte: quæ contra optime explicantur si scriptor illius Vitæ deguit apud Holywell; quod et omnino statuendum est si admittatur eumdem esse scriptorem Vitæ et libri miraculoram qui Vitam subsequitur.
[5] [Posterioris, a Roberto priore Salopiensi confectæ,] Altera vero Vita S. Wenefredæ ex epistola ipsi præmissa indicatur auctorem habuisse Robertum priorem Salopiensem et dicata fuisse Guarino priori Wigorniensi. Is hoc titulo insignitus occurrit in diplomate Henrici I dato anno 1130 et eidem etiam dedicata est a Gulielmo Malmesburiensi Vita S. Wulstani anno circiter 1140, quo anno adhuc cœnobio præfuisse ex alio documento ostenditur [Monasticon Anglicanum, tom. I, p. 580.] ; sed non diu supervixit: nam Radulphus, successor ejus, obiisse legitur anno 1143 [Ibid.] . Robertus vero Salopiensis cœnobii abbas fuisse traditur ab anno 1140 et supremam diem obiisse anno 1167 [Ibid., tom. III, p. 514.] . Cumque ex historia translationis corporis S. Wenefredæ, quæ Vitæ subjuncta est et manifeste eidem debetur scriptori, constet illam translationem factam non esse ante annum secundum Stephani regis [Translat., num. 3.] , seu annum Domini 1137 [Cfr. infra, num. 27.] , sponte sequitur hanc alteram Vitam a Roberto concinnatam fuisse circa annum 1140, ut communis fert sententia.
[6] [apographa tria.] Unum veterem codicem offendimus in quo hæc Vita cum historia translationis integra legatur, Oxoniensem scilicet bibliothecæ Bodleianæ Laud. Misc. 114, seculo XII atque adeo ipsa Roberti ætate, vel paulo post, descriptum, ex quo illius textum diligenter excerpsimus. Præterea præ oculis habemus in codice olim musei bollandiani, nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis 8072, apographum ejusdem documenti ad majores nostros seculo XVII transmissum, cui subjecta legitur hæc attestatio: Collatione accurate facta cum pervetusto codice manuscripto, ex quo præsens copia transcripta est, de verbo ad verbum cum eodem concordat. Ita testor. Gulielmus Ferrarus præsbyter Notarius apostolicus. Quo loco pervetustus ille codex, unde apographum nostrum transcriptum est, servaretur indicatum non est; sed ex paucitate varietatum ipsius cum exemplari Oxoniensi colligere licet illum vel eumdem esse cum hoc exemplari vel certe arcta cognatione ei conjunctum. Denique vidimus Cantabrigæ in bibliotheca Collegii SS. Trinitatis codicem signatum siglis O. 4.42, exaratum seculo XIII, aliud ejusdem Vitæ exemplar continentem, sed non integræ: nam et prologo caret et, postquam seriem narrationis secundum Robertum deduxit usque ad illud tempus quo Wenefreda inter sanctas virgines, quibus præerat Theonia, recepta est [Vit. II, num. 28 med.] , reliqua omnia his paucis verbis concludit: (Nam post aliquantulum temporis beata Theonia), mater sancti Elerii et prælata virginibus, gravi infirmitate correpta, migravit ad Dominum. Cui sancta Wenefreda successit, et sanctimonialium mater vitam finivit et feliciter ad cœli palatia pervenit. Explicit vita sanctæ Wenefredæ virginis et martyris. x° kal. julii. Non paucas sane in eo exemplari notavimus variantes lectiones (et præsertim plurimas subinde voces aut etiam sententias prætermissas), sed hujusmodi ut omnino incuriæ vel arbitrio illius qui codicem descripsit attribuendæ nec ullius momenti ad primigenium textum definiendum videantur. Itaque satis nobis visum est editioni nostræ ex illo codice speciminis gratia variantes lectiones adscribere quæ occurrunt in prima Vitæ parte [Usque ad num. 9.] , omissis reliquis, quas nimium tædium et fastidium legentibus absque ullo commodo allaturas fuisse judicavimus.
[7] [Tertia Vita ex utraque priori compilata.] Tertiam Vitam S. Wenefredæ sibi visam significat Fleetwood [Op. cit. infra (num. 9 extr.), p. 17.] satis brevem, conscriptam ab auctore anonymo, quinque capitulis constantem, cujus maxima pars desumpta est ex Vita Cottoniana, pauca quædam ex Roberto, reliqua ab ipso auctore subjuncta. Codex in quo legitur pertinuit olim ad cœnobium Ramseiense, postea vero translatus est in bibliothecam Jacobi Ware, et illius apographum descriptum est ab Henrico Dodwell ad usum Dris Humphreis episcopi (anglicani) Herefordensis. Ex cujus descriptionis priori sententia et ex iis quæ ex illa Vita citavit Fleetwood [Ibid., p. 60 et p. 28.] , manifeste perspeximus hanc eamdem esse cum Vita quam exhibuit nobis codex Musei Britannici Lansdowne 436, seculi XIV, quin immo ipsum hunc codicem eumdem esse quem vidit Fleetwood, quippe cui præfixa est hæc inscriptio: Liber bibliothecæ sanctæ Mariæ et sanctæ Ethelfledæ virginis, de Romsey. Hanc seorsim proferre visum non est, sed tantummodo illarum partium quas cum Vita Cottoniana communes habet varietates huic adscribere, varietatum loco etiam computantes ea capita quæ habet propria. Porro illam post translationem corporis S. Wenefredæ ad cœnobium Salopiense atque adeo post Roberti scriptionem ab aliquo monacho ejusdem cœnobii fuisse concinnatam liquet ex ipsius exordio et clausula. — Præter Vitas illas antiquas latine conscriptas, duplicem aliam Wallico idiomate conceptas indicat Butler [Not. ad Vit. S. Wenefredæ (3 Nov.).] , quas inspicere non contigit.
[8] [Aliæ recentiores latine] Ex Roberti libello manifeste tota hausta est Vita quam suo Sanctilogio inseruit Joannes Tinmuthensis et inde in Nova Legenda Angliæ vulgavit Capgrave. Hanc itaque minoribus typis impressam priori subjungimus, ut fecimus in S. Rumwoldo, ex iisdem codicibus, Londiniensi Musei Britannici Cotton. Tiber. E. 1, seculi XIV, et Oxoniensi bibliothecæ Bodleianæ Tanner 15, seculi XV, et ex editione Capgraviana anni 1516 exscriptam et collatam. Eumdem libellum brevissimo compendio exhibuerunt Laurentius Surius in collectione sua De probatis sanctorum Vitis ad d. 3 novembris et Thomas Hearne in Appendice ad tomum quartum Itinerarii Joannis Lelandi [Ed. 2a (Oxford 1744), p. 127 – 129.] . Ex eo quoque hauserunt quæ retulerunt de S. Wenefreda Serenus Cressy in sua Historia ecclesiastica anglice scripta [Lib. XVI, cap. 8.] et Michael Alford seu Griffith in suis Annalibus [Ad an. 660.] .
[9] [et anglice concinnatæ.] Textum purum et integrum Roberti, ni fallor, nunc primum edimus ex codicibus indicatis supra [Numm. 6, 7.] . At illius anglicam versionem vel potius paraphrasim anno 1635 Audomaropoli in publicam lucem emisit Joannes Falconer, e Soc. Jesu [Southwell, p. 445; Oliver, p. 72; De Backer, tom. I, p. 1786.] . Quod opusculum quum rarius factum esset, novam illius editionem nonnihil adauctam adornavit anno 1712 P. Philippus Layton, alias Leigh, tunc residens in Residentia S. Wenefredæ in vico Holywell, qui magis notus est nomine Metcalf, quo designari solebat in missione anglica [Butler, not. ad Vitam S. Wenefredæ (3 Nov.); Oliver, p. 118; cfr. H. Foley, Records of the english province S. J., tom. V, p. 661 – 662.] . Is autem, in præfatione sua, infelici conjectura primum editorem, cujus nomen in titulo libelli an. 1635 siglis tantum J. F. indicatum erat, putavit fuisse Michaelem Griffith, alias Alford, celebrem Annalium ecclesiasticorum Angliæ scriptorem, cujus verum nomen fuisse ait Joannem Flood, idque se didicisse significat ex Sereni Cressii præfatione in Historiam ecclesiasticam. In qua re Layton mire hallucinatus est. Neque enim Cressius quidquam hujusmodi scripsit nec alio quovis indicio innotescit vel Alfordum seu Griffith unquam insignitum fuisse nomine Joannis Floodii vel ab eo editam Vitam S. Wenefredæ. Nihilominus hæc Laytoni assertio in errorem induxit præclaros viros Paquot [Mémoires, etc., tom. I, p. 579.] , Butler [Not. ad Vit. S. Wenefredæ.] , Dodd [Church History, tom. III, p. 410.] , Oliver [Pag. 18.] et De Backer [Tom. I, p. 70.] . Porro Laytoni seu Metcalfi editionem anno sequente 1713 iterum prelo subjici curavit jam pluries citatus Gulielmus Fleetwood, episcopus anglicanus S. Asaphi, subjunctis scilicet adnotationibus quibus ea omnia quæ de S. Wenefreda narrantur fabulosa demonstrare nisus est [The life and miracles of St. Wenefrede … with some historical observations made thereon. The second edition. London 1713, in-8°.] . Eadem Metcalfi editio denuo vulgata est (cum appendice de sanatione Wenefredæ White anno 1805 impetratæ et descriptione sacri fontis qui adhuc visitur in Holywell) Dublinii anno 1845. Ex recentioribus scriptoribus consulendi præcipue Albanus Butler [Ad d. 3 novembris.] et Rev. Thomas Meyrick [Life of St-Wenefred, London 1878, in-8°.] .
[Annotatum]
* Shrewsbury
§ II. De Actorum S. Wenefredæ auctoritate.
[Traditiones in duplici Vita S. Wenefredæ consignatas] Jam inquirendum venit qua auctoritate gaudeant fontes unde historiam S. Wenefredæ haurire liceat. Et quidem, ut supra monuimus, sincere fatendum esse nulla nobis præsto esse documenta scripta quæ certe antiquiora sint seculo XII [Cfr. supra num. 1 – 4 et num. 5.] . Scriptor anonymus Vitæ brevioris quibus ipse testibus usus sit nusquam meminit. Robertus vero, rationem sui laboris reddens in prologo seu epistola dedicatoria ad Guarinum Wigorniensem: Exinde, ait, tibi nuperrime digestam beatæ virginis Wenefredæ vitam direxi: quam partim per schedulas in ecclesiis patriæ in qua deguisse cognoscitur collegi, partim quorumdam sacerdotum relationibus addidici, quos et antiquitas veneranda commendabat et quorum verbis fidem adhibere ipse religionis habitus compellebat [Vit. II, prolog., post med.] . Porro populares traditiones non sine severa crisi a se admissas fuisse testatur, paulo inferius sic pergens: Ceterum quod de itinere illius ad Romam penitus silui, consultius egi: sicut et nonnulla plurimorum ore trita funditus omisi, quia nec ea in libris inveni nec qui illa allegatione sua prædicabant æstimatione hominum digni erant quorum sermonibus fidem adhiberem. Ex quibus verbis et colligere licet Roberto præ manibus non fuisse Vitam breviorem, quippe quæ [Vit. I, num. 9.] disertissime commemorat Wenefredæ iter Romanum et convocationem ad synodum totius Britanniæ et statuta in ea synodo lata de conversatione monastica, quæ etiam a Roberto prætermissa sunt. Habemus itaque in duplici Vita duplicem auctoritatem qua demonstretur vere extitisse seculo XII traditiones in utraque scripto consignatas. Ad quam accedit et auctoritas Vitæ cambricæ S. Beunoi [Ed. cum versione anglica apud W. Rees, Lives of the Cambro British Saints, p. 13 – 21 et p. 299 – 308.] , quam a neutra ex latinis Vitis S. Wenefredæ dependere legenti manifestum est, nec has ab illa.
[11] [recens quidam protestans scriptor mythice interpretari conatus est;] Scriptores protestantes, quibus displicet cultus S. Wenefredæ exhibitus nec ulla miracula probabilia videntur præter ea quæ Scripturæ sacræ testimonio asseruntur, prodigia in Vitis sanctæ virginis memorata sine hæsitatione ut commentitia rejiciunt. Inter quos recens quidam eo progressus est ut quæ de S. Wenefredæ decollatione per filium Alani regis in loco Sechnant nuncupato et de copioso fonte in eodem loco effluente traduntur mythice dicta existimaret [D. R. Thomas, History of the diocese of St. Asaph, p. 2, not. 2.] . Admittit quippe extitisse quamdam virginem, Gwenfrewi seu Wenefredam nomine, filiam viri cujusdam potentis in septemtrionali parte Cambriæ commorantis, quæ auctore vel adjutore S. Beunoo, ecclesias ædificaverit, primo in vico Holywell, deinde Guitheriaci; sed opinatur simul cum hujus virginis historia commixtam esse historiam fabulosam qua mythice repræsentatur Gwenfrwd, id est torrens spumans, cui mater Gwenlo [Cfr. infra num. 20.] seu Wlaw, id est pluvia decidens, ortum suum debere persequenti filio Alani, id est Alyn fluminis, quod scilicet in loco qui vocatur Hesp Alyn, prope vicum Mold, quasi terra absorptum oculis subducitur et paulo longius iterum emergens, aquis suis vallem aridam (Sechnant) in fertilem convertit: quo mytho proponeretur opinio incolarum illius regionis putantium aquarum copiam quæ ex fonte S. Wenefredæ profluit derivatam esse ab Alleno flumine. Hæc, ut mitius dicam, nimis gratuito et temerarie prolata videntur.
[12] [quas, licet argumentum negativum multiplex adversus illas a Fleetwoodo allatum,] Fleetwood vero [Op. cit., pp. 45, 46.] contra fidem traditionum de S. Wenefreda arguit ex silentio, non solum scriptorum qui inter Anglo-Saxones et Anglo-Normannos versati sunt, Bedæ, Stephani Heddii, Gulielmi Malmesburiensis, Henrici de Huntingdon, Ingulfi, Florentii Wigornensis, Rogeri de Hoveden, Roberti de Monte, Walteri de Hemingford, Matthæi Parisiensis, Matthæi Westmonasteriensis, omnium scilicet qui floruerunt ab ineunte seculo VII usque ad medium seculum XIV, quo tempore Ranulphus de Hygeden primum sanctæ mentionem fecit in poemate suo De laudabilibus Walliæ, sed etiam ipsorum scriptorum Britonum seu Wallensium, Nennii, Asserii Menevensis, Galfredi Monmuthensis, Caradoci de Llancarvon et Giraldi Cambrensis. Accedit et silentium celebris Libri Censualis, vulgo Domesday book, tempore Gulielmi I confecti, et etiam cujusdam antiqui calendarii cambrici servati in codice Musei Britannici Cottoniano, signato Vespas. A. 14, quod inscriptum est De Sanctis Wallicis Calendarium, quodque quum nomen habeat S. Bernardi Clarævallensis, antiquius supponi nequit anno 1153, quo anno obiit, vel etiam anno 1163, quo inter sanctos relatus est: jam vero in illo calendario frustra quæsieris nomina SS. Wenefredæ, Beunoi et Elerii [Ibid., p. 41.] .
[13] [sive ex scriptorum Anglorum et Normannorum,] Ad hæc vero, quod spectat ad priores, Bedam dico et reliquos rerum Anglicarum et Normannicarum scriptores, facilis est responsio, quod scriptores illi res Cambricas vel omnino neglexerunt vel non attigerunt nisi quatenus cum Anglorum et Normannorum historia aliqua ex parte conjunctæ erant, et præterea ex eorumdem silentio ad summum sequeretur nomen et cultum S. Wenefredæ extra regionem in qua vitam suam duxit non adeo fuisse nota, quod ultro concedimus. Argumentum vero ex silentio Libri censualis Gulielmi I deductum recte solvit Albanus Butler [In not. ad Vitam S. Wenefredæ.] advertendo non recenseri in eo libro quævis oratoria aut ædes quæ illo tempore in Anglia exstabant, præsertim ubi hæc pertinebant ad aliquod dominium magis amplum a censitoribus notatum. Sed et forte, ut aliqui opinantur [Thomas, Diocese of St. Asaph, p. 466.] , ibidem nomine Weltune (Welltown) significatur oppidum Holywell, quod hoc ipso vocabulo (the church of Haliwel) eodem tempore, anno videlicet 1093, nuncupatum legimus in donatione Adelizæ, uxoris Hugonis Lupi, comitis Cestrensis [Ibid. Cfr. Dugdale, Monast. Anglic., tom. V, p. 263.] .
[14] [sive ex Cambrensium] Magis mirum videri potest prima specie silentium scriptorum Cambrensium, non tamen, si res propius inspiciatur, illius qui latet sub nomine Nennii, a quo Historia Britonum [Edita in Monum. Hist. Brit., p. 47 sqq.] deducitur tantum usque ad medium circiter seculum VII, et ultimos hujus periodi annos brevissime complectitur; neque Asserii Menevensis, qui scripsit tantum Historiam Alfredi regis [Editam ibid., p. 467 sqq.] , intra seculum nonum conclusam; neque Caradoci de Llancarvon vel quisquis rursus sub hoc nomine latet, cujus Chronicon Principum Walliæ (Brut y Tywysogion) [Editum ibid., p. 841 sqq.] , exordium sumit ab anno 681, quum Wenefreda anno circiter 660 supremum diem Guitheriaci obiisse credatur, et præterea tota versatur in describendis rebus bellicis et politicis. Calendarii autem a Fleetwoodo citati apographum præ oculis habemus a P. Henrico Matagne, nostro quondam collega, Londinii descriptum (in quo tamen non lego titulum De Sanctis Walliæ Calendarium: unde suspicor, titulum hunc recentiori manu fuisse adjectum). Simile est iis quæ jamdudum præmitti consueverunt breviariis et missalibus, et refert, præter solita festa Domini, Beatæ Mariæ Virginis, S. Michaelis, S. Joannis Baptistæ, SS. Apostolorum, sanctos quosdam Gallos, Anglos, Hibernos et præcipue Cambricos, sed hos, quod sedulo notandum est, qui ortu vel incolatu proprii dicendi sunt diœceseon Menevensis et Landavensis in Cambria meridionali, nullum vero qui proprius sit Cambriæ septemtrionalis: neque enim hujusmodi censeri potest S. Chebius, qui quidem in insula Mona monasterium condidit et ultimos vitæ suæ annos duxit, sed huc e meridionali Cambria transgressus et cognatus traditur fuisse S. Davidis Menevensis.
[15] [et præsertim Galfridi Munmuthensis] Restant Galfridus Munmuthensis archidiaconus et Giraldus Cambrensis. Horum prior, qui historiam Britonum conscripsit pertingentem usque ad Cadwaladar regem seu annum 680, medio seculo XII episcopus fuit Asaphensis, in qua diœcesi sita erant oppidula Holywell et Gwytherin; sed advertendum est ipsum vitam degisse in celebri monasterio Landavensi, ad meridiem australis Walliæ, ibique historiam suam absolvisse anno 1139 et, quum episcopus Asaphensis designatus fuisset anno 1152, in eodem monasterio vita excessisse antequam sedem suam adiisset [Thomas, Diocese of St. Asaph, p. 220.] . Nil mirum igitur quod et iste scriptor de S. Wenefreda, in septemtrionali Wallia forte tantum celebri, non meminerit.
[16] [ac Giraldi Cambrensis silentio, nequaquam efficax demonstretur,] At res magis mira videri potest apud Giraldum Cambrensem, quippe qui anno 1188 cum Balduino archiepiscopo Cantuariensi per eam regionem iter agens [Girald., Itinerarium Cambriæ, lib. I, cap. 1.] , et singula notabilia (quod verbum fere singulis capitibus Itinerarii sui inscripsit) et mirabilia quæ in illa offenderat et traditiones etiam fabulosas accurate colligens et fuse describens, ne minimam quidem mentionem habuerit S. Wenefredæ, quum tamen commemoret se hospitio receptum fuisse in cœnobio Basingwerkensi [Ibid., lib. II, cap. 10.] , cui subjecta erat ecclesia de Holywell, vix milliario inde distans, et in eodem capite inter notabilia illius provinciæ extulerit fontem, quem non bis tantum die naturali more marino, sed vicissim et crebro, diebus et noctibus, nunc undis deficere, nunc exuberare certum est. Nulla itaque adhuc tunc fontis S. Wenefredæ celebritas. Legitima forte aliquatenus conclusio, nisi haberemus testimonium disertum Roberti Salopiensis, qui obiit anno 1167 et in libello suo de S. Wenefreda concursum populi ad sacrum ejus fontem adeo extulit [Vit. II, num. 34.] : unde novo exemplo ostenditur quam caute utendum sit argumento negativo. Ceterum adverti potest Giraldum cum suo archiepiscopo tantum pernoctasse in cœnobio Basingwerkensi, et forte illuc sero vespere advecto ac postridie summo mane digresso nullum ei colloquendi cum monachis fuisse otium. Ipsius quidem Roberti Salopiensis auctoritatem aliquantum elevare conatus est Fleetwood argumento rursus negativo ex silentio Orderici Vitalis de translatione S. Wenefredæ a Roberto relata; sed et argumentum istud facile refellitur [Cfr. infra num. 31.] .
[17] [attamen indubie veras, deficiente certa auctoritate, asserere non audemus.] Ergone ut omnino certa et comprobata admittenda videtur historia S. Wenefredæ, qualis nobis in duplici Vita ejus exhibetur? Id sane contendere non ausim. Hanc nimirum historiam novimus tantummodo ex traditionibus incertæ originis seculo XII forte primum scripto consignatis, id est quingentis fere annis post S. Wenefredæ ætatem, ex his ipsis traditionibus deductam [Cfr. infra num. 19.] . Quæ sane auctoritas tanti roboris non est ut firmam fidem adhibeamus stupendis illis miraculis quæ in sancta virgine contigisse referuntur. Itaque ab his certius asserendis abstinemus: non quia miracula sunt aut quia stupenda sunt: nam qui credit in me, ait Dominus [Joann. XIV, 12.] , opera quæ ego facio et ipse faciet, et majora horum faciet; sed quia ad illa asserenda non suppetit plena auctoritas: quum præsertim ejus generis sint quæ apud hagiographos anonymos celticæ stirpis, Britannorum scilicet et Hibernorum, frequentius occurrere solent [Cfr. infra inter adnotata ad Vit. I, num. 6.] et inde phantasia populari subinde alicui particulari sancto facilius attributa censeri possunt. Satis nobis sit ostendisse nullo efficaci argumento impugnari potuisse sinceritatem Actorum S. Wenefredæ. Quamquam utique non negaverim narrationis prolixitatem et ornatum ac præsertim longiores sermones, quibus inspersa est Vita II, ingenio et calamo Roberti Salopiensis adscribenda esse.
§ III. De historia S. Wenefredæ ejusque chronotaxi.
[S. Wenefreda, in Cambria septemtrionali apud ostium fluvii Devæ] Jam ex illis Actis Wenefredæ historiam summatim et distinctius complecti nitamur. Patria illius perspicue indicatur fuisse locus in Tekynglia seu Tegenglia provincia Venedociæ regni situs [Vit. I, num. 1.] prope magnum fluvium [Vit. II. num. 16 med.] et quinquaginta circiter milliariis distans a loco ubi S. Beunous ultimos annos vitæ suæ transegit [Ibid., num. 20 extr.] , scilicet Clynnog in Carnavonshire [W. J. Rees, Lives of the Cambro British Saints, pp. 18, 305; Lewis, Togographical Dictionary of Wales, v° Clynnog.] : quæ descriptio optime convenit hodierno vico Holywell, in Flintshire, ubi visitur celebris Fons S. Wenefredæ, a quo vicus nomen accepit. Venedociæ etenim nomine (cambrice Gwynedd) septemtrionalem Walliam designari permultis constat veterum testimoniis. Unum citasse sufficiat Giraldum Cambrensem: Divisa est antiquitus Wallia totalis, ait, in tres partes…: Venedotiam scilicet, quæ nunc Nortwallia, id est Borealis Wallia, dicitur; Sudwalliam, id est Australem Walliam, quæ cambrice Deheubarth, id est Dextralis pars, dicitur…; et Powisiam, quasi mediam et orientalem [Descriptio Cambriæ, lib. I, cap. 2.] ; et: Tegengel nomen est provinciæ apud Venedotiam, cui dominabatur David Oenei filius [Ibid., lib. II, cap. 14.] et in qua situm erat Ruthelan seu Rudhlan, nobile scilicet castrum primævi Oeni filii David [Itinerarium Cambriæ, lib. II, cap. 10.] . Rivus autem a fonte S. Wenefredæ in Holywell defluens illabitur magno fluvio Devæ (vulgo Dee), qui et nominatur in Vita cambrica S. Beunoi [Cambro Brit. SS., pp. 16, 303.] , et a fonte per rivum ac fluvium Devam et littus maris usque ad Clynnog re vera computantur milliaria circiter quinquaginta.
[19] [anno, ut videtur, circiter 610] Quo tempore vixerit S. Wenefreda aliquatenus secundum ejus Acta definire licet ex ætate Catuani seu Cadvani Venedociæ regis, quo regnante Beunous ad patrem illius venit, quando ipsa juveniles annos nondum transgressa erat [Vit. I, num. 1.] . Plures quidem hujus nominis diversis temporibus regnarunt in Cambria; sed ex Vita S. Beunoi constat hic indigitari Cadvanum illum qui successores ex ordine habuit Cadwallanum filium et S. Cadwaladrum nepotem [Cambro Brit. SS., pp. 18, 305.] , patrem vero Iago seu Jacobum, filium Beli [Vid. S. Cadwaladri stemma genealogicum in Bonedd y Saint (Myvyr. Arch., tom. II, p. 41) et in Achau y Saint (Cambro Brit. SS., pp. 266, 293).] . Eumdem Cadvanum et utrumque ejus successorem non solum Venedociæ sed et toti Britannorum in Cambria genti dominatos esse seculo VII omnibus indubium est. Sed admodum rara et jejuna atque obscura sunt monumenta historica quæ illorum temporum res cambricas retulerunt nec ulla (siHistoriam Britonum editam sub nomine Nennii excipias, quæ ipsa nihil juvat ad chronotaxim trium illorum regum definiendam) antiquiora seculo XI. Itaque mira etiam inter eruditos viros qui recentius de rebus cambricis scripserunt et monumenta illa omnia diligenter sunt perscrutati, exstitit circa annos Cadvani regni dissensio. Rice Rees regnum illud concludit inter annos 603 et 616 [Welsh Saints, p. 283.] ; W. J. Rees, inter annos 616 et 630 [Cambro Brit. SS., p. 300, not. 2.] ; A. Herbert Cadvanum regnasse statuit ab anno 607 ad annum 634 [Britannia after the Romans, tom. I (London, 1836), pp. 149, 150.] ; Beale Post [Britannic researches (London, 1853), pp. 241, 243.] ex alio fonte initium regni illius anno 600, finem anno 638 illigat, ex alio rursus ipsum regem Venedociæ fuisse ab anno 607, Britannorum vero seu totius Cambriæ ab anno 613 ad 630: quam posteriorem computationem sequitur etiam Rob. Williams [Biographicul Dictionary of eminent Welshmen (Llandovery, 1852), p. 56.] . In tanta egregiorum virorum varietate opinionum, quæ suis quæque nituntur testimoniis, æque incertis, propriam aliquam proponere nolim, quam nullo novo indicio confirmare possim. Ceterum adverterit prudens lector omnes illos quos citavimus, præter Rice Rees, cui quidem, quod annum obitus Cadvani spectat, præivit W. Wynne [History of Wales (London, 1697), p. 12.] , in hoc convenire quod Cadvanum anno circiter 630 vita excessisse existimant. Quumque in Actis S. Wenefredæ legamus mox post illius resuscitationem ab ea discessisse Beunoum [Vit. II, numm. 16, 17.] , in ipsius vero Beunoi Vita cambrica, discessum illum locum habuisse post mortem Cadvani [Cambro Brit. SS., pp. 17, 304.] , admodum probabilis videtur eorum sententia qui S. Wenefredæ etiam martyrium et resuscitationem circa annum 630 contigisse; et inde, quum rursus ex ipsius Actis et Vita S. Beunoi colligatur tunc florentem juventutem non excessisse, eam anno circiter 610 lucem aspexisse existimarunt.
[20] [stirpe nobili nata,] Pater autem ejus, secundum eadem ipsius et S. Beunoi Acta, vocabatur Teuith vel Temic, filius Eliud, magnus et potentissimus vir, cujus pater excellentissimus senator et a rege secundus fuit [Vit. II, num. 1 extr.] , de quo tamen nihil aliis documentis memoriæ proditum reperitur. Matrem sanctæ virginis apud quosdam recentiores lego fuisse Wenlo seu Gwenlo, sororem S. Beunoi [Metcalf, Life of St. Wenefrede, p. 7; Pennant, Tours in Wales, tom. I, p. 46; Lewis, Top. Dict. of Wales, V° Clynnog.] aut saltem ejus cognatam [Meyrick, Life of St. Wenefred, p. 24.] ; sed ex quo veteri monumento id hauserint non indicarunt et mihi incompertum est. Certe nihil hujusmodi tradunt duplicia Acta S. Wenefredæ aut Vita S. Beunoi, quod utique in ipsis prætermissum fuisse admodum mirum appareret. Neque etiam aliquid de progenie S. Wenefredæ legitur in Bonedd y Saint seu sylloge stemmatum Sanctorum Cambriæ, in qua tamen e diversis monumentis accurate notata est genealogia S. Beunoi [Myvyr. Arch., tom. II, p. 28.] , vel in simili documento (Achau y Saint) edito a cl. W. J. Rees [Cambro Brit. SS., pp. 265, 592.] , in quo rursus recensentur [Sub n° 33.] S. Beunoi majores.
[21] [a S. Beunoo post necem sibi a libidinoso juvene illatam revocata ad vitam,] Concordat utraque Vita S. Wenefredæ in narrando adventum S. Beunoi, donationem a puellæ patre factam sancto viro, virginis sub illius disciplina institutionem, Caradoci facinus et nefando occisori divinitus inflictum supplicium ac virginis resuscitationem, et denique Beunoi discessum: nisi quod hæc omnia brevius et magis rudi stylo refert Vita I, longis vero verborum ambagibus Robertus Salopiensis. Sed circa ea quæ subsecuta sunt altera ab altera non parum discrepat. Secundum Vitam I enim Wenefreda aliquamdiu solitaria vixit apud ecclesiam quam Beunous construxerat, dein Romam petiit ad visitanda limina apostolorum, denique inde redux, ex decreto cujusdam synodi Britannici [De qua synodo cfr. infra annotatum ad h. l. (Vit. I, num. 9).] præfecta est cœnobio virginum apud Guitheriacum, ubi sancta morte in Domino obdormivit. Robertus vero traditionem de itinere Romano disertis verbis respuit [Vit. II, prolog.] ; et certe itineri isti in serie illarum rerum quas ex traditionibus a se collectis post Beunoi discessum S. Wenefredæ contigisse narrat, omnino locus inveniri nequit. Nihil etiam memorat idem Robertus de synodo illa in qua eremiticæ vitæ cœnobialem substituendam esse statutum foret (nec quidquam de hujusmodi decreto memorant alia monumenta antiqua), sed et a Beunoo virgini in loco quem relinquebat remansuræ commissum esse indicat ut cœtum sanctimonialium ibidem congregaret et regeret [Vit. II, num. 15 extr.] .
[22] [deinde septennio post per SS. Deiferum et Saturnum ad S. Elerium transmissa et mox Guitheriacensi parthenoni præfecta,] Quo autem anno a S. Wenefreda discesserit Beunous rursus aliquatenus definire licet ex sæpe citata Beunoi Vita cambrica, in qua sanctus vir brevi post Cadvani regis mortem loco migrasse et mox Clynnogense cœnobium, in quo reliquam vitam transegit, condidisse refertur [Cambro Brit. SS., pp. 17 – 18, 304 – 305.] . Si itaque admittatur Cadvanum e vivis excessisse circa annum 630 [Cfr. supra num. 19.] , eidem etiam circiter tempori illigandus erit Beunoi discessus. Porro, secundum Vitam II S. Wenefredæ [Numm. 15 extr., 21.] , septem annos in Holywell remansit sancta virgo post magistri sui profectionem: quibus expletis et Beunoo interea ad superos transgresso [Ibid., numm. 20, 21.] , ac proinde circa annum 637, ad beatum Deiferum divina revelatione directa est, inde ad S. Saturnum ac denique ad S. Elerium, cujus opera cœnobio virginum Guitheriaci constituto, cui præerat S. Theonia, Elerii mater, adjuncta est: eidemque post Theoniæ mortem præfecta, illud rexit usque ad obitum suum. Hæc omnia, præter regimen Guitheriacensis monasterii, prætermisit Vita I.
[23] [ibidem obiit die 2 novembris] Diem obitus S. Wenefredæ (aut forte sepulturæ) tradit Vita I [Num. 9 extr.] fuisse octavo calendas julii seu diem 24 junii, Vita II vero [Num. 22.] quarto nonas seu diem 2 novembris. Dies autem 23 junii, quæ est vigilia festi S. Joannis Baptistæ, secundum Vitam I, anniversaria erat illius qua beata virgo a Caradoco occisa et deinde a S. Beunoo ad vitam revocata fuit. Refertur enim in Vita [Num. 7.] Beunous S. Wenefredæ dixisse: Mihi autem circa hunc diem unoquoque anno hoc facito: casulam mihi dirige de vestro opere proprio; et paulo inferius pergit Vitæ scriptor [Num. 8.] : In annis quoque singularibus, in Joannis Baptistæ vigilia, casulam hoc modo Bennono transmittebat. Hinc itaque opinati sunt quidam recentiores, diem 23 (aut 24) junii insignitum fuisse tum Wenefredæ martyrio tum obitu ejus in parthenone Guitheriacensi, diem vero 2 vel 3 novembris translatione corporis illius Guitheriaco Salopiam [Ita Meyrick, Life of St. Wenefred., p. 48.] . Sed hæc opinio refellitur diserto testimonio Roberti Salopiensis, qui apertissimis verbis ait [Vit. II, num. 32.] sanctam virginem in die kalendarum novembrium acrius cœpisse corporis sui dissolutione fatigari, et paulo inferius, quarto nonas novembris spiritum suum in manus Creatoris commendasse: quam traditionem utique collegisse censendus est Guitheriaci, quo ipse ad deferendum S. Wenefredæ corpus directus est [Translat. S. Wenefredæ, num. 3.] . Scriptor vero Vitæ primæ, qui in Holywell degisse videtur et vix quidquam novisse de historia S. Wenefredæ post hujus ex hoc loco discessum [Cfr. supra, numm. 4 extr. et 21.] , quum ibidem memoriam sanctæ patronæ coli videret die 22 aut 23 junii [Cfr. infra, num. 23.] , facile adduci potuit ut existimaret eum diem fuisse ipsi beatæ in cœlesti patria vitæ natalem. Longe itaque probabiliorem censemus sententiam eorum qui, Roberto auctore, S. Wenefredam die 2 novembris Guitheriaci supremum diem obiisse existimant.
[24] [anno circiter 660.] Annum denique emortualem præclaræ virginis neutra Vita nec alia antiqua monumenta indicarunt. Sed quum aliquamdiu utique in cœnobio Guitheriacensi morata sit antequam S. Theoniæ in illius regimine succederet et deinde eidem per aliquantorum curricula annorum supervixerit [Vit. II, num. 28.] , libenter communi recentiorum scriptorum sententiæ acquiesco, qui illam viginti fere annos ibidem transegisse, et inter annos 650 et 660, quinquagesimo fere suæ ætatis anno, ad æternam requiem emigrasse censuerunt.
§ IV. De translatione corporis S. Wenefredæ ad cœnobium Salopiense, de ejus reliquiis et cultu.
[Corpus S. Wenefredæ, Guitheriaci multiplici prodigio cœlitus ac populari cultu honoratum,] Corpus S. Wenefredæ, secundum utraque Acta, sepultum est in vico Guitheriaco, cambrice Gwytherin, cujus ecclesia fundata fertur a sancto hujus nominis qui floruit seculo VI [Myv. Arch., tom. II, pp. 616, 44; Rice Rees, Welsh Saints, p. 275; Thomas, St. Asaph, p. 543.] ; ibique mansit usque ad annum 1137 vel 1138, quo anno translatum est Salopiam. Admodum pauca memoriæ prodita sunt circa cultum sanctæ virgini ibidem exhibitum per hæc quinque fere secula. Generalibus scilicet verbis affirmat Robertus Salopiensis magnum populi concursum fieri ad illius sepulcrum et multos ibidem infirmos sanitatem recuperare [Vit. II, num. 33 extr.; Transl. num. 8.] . Præterea: Nullum, ait, brutum animal, nullius generis bestia illud (cœmeterium, in quo quiescebat sanctum corpus) interius attingere et vivere permittitur: statim enim ut herbam quæ super sanctorum corpora crescit, pascens attigerit, cadens moritur. Nemo etiam temerarius illud ingrediens impunitus attingit; et inde narrat pœnam divinitus inflictam viro qui aliquid ex cortice quercus cujusdam ibidem crescentis ad usum suum excidere nisus erat. Sed nulla alia particularia miracula aut devotionis popularis indicia memorat, nisi quod in cœmeterii medio, id est ad caput sanctæ Wenefredæ, lignea stat ecclesiola, magnis populorum frequentationibus honorata, ad quam facilis patet accessus omnibus ibidem orare volentibus [Transl., num. 8.] . Sacellum istud, vel aliud priori substitutum, extabat olim ad partem meridionalem ecclesiæ principalis, S. Jacobi apostoli primo, deinde (vel, secundum aliquos, antea) S. Elerii nomine consecratæ; sed nulla jam illius sacelli vestigia supersunt [Pennant, Tours in Wales, tom. II, p. 181; Thomas, St. Asaph, p. 544.] . Nuper vero, anno 1869, ipsa ecclesia principalis ab anglicani cultus sectatoribus instaurata et S. Wenefredæ titulo dedicata est [Thomas, p. 545.] . Usque ad hæc ultima tempora monstrabantur in cœmeterio lapides quatuor erecti, quibus antiqui sepulcri locum designari, et in ipsa ecclesia capsa lignea qua sanctum corpus inclusum fuisse aiebant [Lewis, Topogr. Dict. of Wales, V° Gwytherin. Cfr. infra, num. 36.] .
[26] [ad Salopiense monasterium anno 1137 vel 1138 translatum, opera Roberti prioris] Translationem sacrarum exuviarum fuse descripsit Robertus prior Salopiensis, qui non solum illi interfuit, sed et ejus præcipuus fuit dux. Hanc relationem nunc primum secundum textum latinum integram edimus ex codice Oxoniensi seculi XII qui nobis exhibuit Vitam S. Wenefredæ ab eodem Roberto conscriptam [Cfr. supra, num. 5.] . Londiniensis vero codex [Lansdowne 436.] , qui aliqua ex hac Vita desumpsit, translationem contraxit paucissimis verbis [Cfr. var. lect. ad Vit. I, num. 9.] , quod etiam fecit Joannes Tinmuthensis [Vit. S. Wenefredæ, num. 20.] . Illi translationi operam datam fuisse testatur Robertus secundo imperii regis Stephani anno [Transl., num. 3.] , id est anno Christi 1137, quum Stephanus, mortuo Henrico I initio mensis decembris anni 1135 [J. Lingard, Hist. of England, tom. I, cap. 10 (ed. Paris. 1840, p. 337).] , rex coronatus sit die 22 ejusdem mensis et anni [Ibid., cap. XI, (p. 347).] . Attamen, quum verbis supra citatis indicet Robertus exordium eorum quæ in hoc negotio acta sunt, libenter cum Joanne Tinmuthensi [Loc. cit.] et aliis recentioribus ipsam illigamus anno 1138.
[27] [(cujus in illa translatione fidem argumentis ex Vita I,] Fidem Roberti in hac narratione elevare conatus est Gulielmus Fleetwood [Life of St. Wenefrede, pp. 26 – 28.] , idque duplici vel triplici argumento. Primum repetitur ex Vita I, quam cum Fleetwoodo brevitatis gratia Cottonianam appellamus, quia legitur in Cottoniano codice [Cfr. supra, num. 1.] . Hanc scilicet contendit scriptam esse post tempora principum Normannorum, quorum, ait, ultimus fuit rex Stephanus. Jam vero in ejus conclusione perspicue significatur, eo ipso tempore quo eam absolvebat scriptor corpus S. Wenefredæ adhuc quiescere Guitheriaci [Vit. I, num. 9.] . Unde tandem sequitur illud non fuisse translatum regnante Stephano, quod asseritur in relatione Roberti.
[28] [ex Orderici Vitalis silentio] Alterum argumentum præcipuum Fleetwoodi deducitur ex silentio Orderici Vitalis de illa translatione in sua Historia ecclesiastica, quam protraxit usque ad annum Christi 1141, ætatis suæ sexagesimum septimum [Orderic., Hist. Eccl., lib. XIII, cap. 41 (Ed. Le Prevost, tom. V, p. 133).] , quum natus esset anno 1075 [Ibid., lib. II, cap. 1 (tom. II, p. 301).] . Silentium autem istud vel ignorantiæ vel incuriæ adscribere omnino non licet. Etenim Ordericus patrem habuit Odelerium [Ibid., lib. XIII, cap. 44.] , qui præcipua familiaritate devinctus erat Rogerio comiti de Monte Gomerici *, Salopiensis monasterii conditore: quin immo Odelerio auctore et adjutore monasterium istud anno 1083 constituit et ditavit Rogerius, accersitis monachis e Normanniæ cœnobio Sagiensi, ipseque Odelerius ibidem monasticam vitam amplexus est, sicut et filius ejus, Orderici frater [Ibid., lib. II, cap. 14 (tom. II, p. 415 – 423).] . Inde factum est (ita pergit Fleetwood) ut Ordericus tam plane monasterii exordia descripserit, distinctius sane quam ullus alius scriptor qui ad nos pervenerit. A puero nimirum Salopiæ conversatus est; litteras didicit in ipsa ecclesia quæ postea in Benedictinum cœnobium conversa est; pater ejus et frater in eo cœnobio monasticam regulam professi sunt, nec dubitari potest quin multi ejus cognati in ea regione vixerint. Idem ad annum 1138, qui fuit ipsissimus annus quo translatæ feruntur Wenefredæ reliquiæ, narrat Gulielmum filium Alani, municipem et vicecomitem Scrobesburiæ seu Salopiæ, in regem Stephanum rebellasse et prædictam urbem contra illum mense fere integro tenuisse, quæ tandem mense augusto a rege expugnata est [Ibid., lib. XIII, cap. 37 (p. 112).] . Ordericus itaque ille, qui certe religionis studio non cedebat Roberto, ne verbum quidem profert de Wenefredæ translatione, quamquam diligenter memorat ea quæ eodem anno quo facta esset et in eadem civitate gesta sunt; quin et Historiam suam prosequitur usque ad tertium post annum, et nihil omnino de ea translatione indicat.
[29] [et ex varietate quadam recentioris codicis] Denique, quod loco tertii argumenti videtur afferri a Fleetwoodo, Vita quam exhibet codex olim Jacobi Waræi, nunc Musei Britannici [Cfr. supra, num. 7.] , translationem factam significat tempore Henrici regis [Cfr. infra var. lect. ad Vit. I, num. 9.] , hujus nominis scilicet, ut censet Fleetwood, secundi, qui Stephano successit et regnavit ab anno 1154 ad annum 1189: quo testimonio rursus videtur labefactari Roberti auctoritas.
[30] [suspectam reddere] Cavillationes istas refellere profecto arduum non est. Nam, quod ad primam attinet, satis supra ostendimus [Num. 2.] , quo sensu scriptor Vitæ I vel libri miraculorum ipsi adnexi extremo seculo XI vel ineunte XII significare potuerit tempora belli inter Francos seu Normannos et Wallenses exardescentis vel post expulsos Normannos; quo vero sensu Fleetwood dicat ultimum principum Walliæ Normannorum fuisse Stephanum equidem non percipio: profecto enim Normanni Angliæ reges post Stephanum non abdicarunt dominium quod sibi vindicabant in Walliam, sed et Henricus II et successores ejus strenue dimicarunt ad hanc regionem sibi subjiciendam, donec tandem anno 1282 manus victas dederunt Wallenses.
[31] [inani conatu] Ordericum autem Vitalem, cujus auctoritatem in iis quæ ad historiam monasterii Salopiensis pertinent adeo exaggerat Fleetwood, dissimulat idem decennem, id est anno 1085, a patre suo ex Anglia in Normanniam dimissum esse [Hist. Eccl., lib. XIII, cap. 44 (tom. V, p. 135).] , nec unquam postea Salopiam reversum. Historiam Salopiensis monasterii semel tantum attigit, libro V [Cap. 14 (tom. II, p. 415 – 423).] , ubi fundationem ejus describit et duos abbates ejus primos memorat, idque per digressionem quamdam, ut ipse profitetur, quasi veniam petens a legentibus quod adeo in his immoratus est: En, inquiens [Ibid. (p. 423).] , digressionem quantulamcumque feci de constructione monasterii quod in fundo patris mei nunc inhabitat familia Christi, et ubi ipse genitor meus, ut memini, jam sexagenarius sponte fine tenus portavit jugum Domini. Parce, quæso, bone lector, nec molestum tibi sit, precor, si de patre meo aliquid memoriæ tradiderim litterarum; quem non vidi ex quo me ut exosum sibi privignum et pro amore Creatoris pepulit in exilium. Jam XLII anni sunt, in quibus multæ mutationes rerum late per orbem factæ sunt. Nunc ad inceptam revertar materiam. Hæc itaque scribebat Ordericus quadraginta duobus annis post fundatum monasterium, id est anno 1127 vel 1128 [Cfr. ibid., cap. 9 extr. (p. 375).] . Deinceps vero in reliquis suæ Historiæ ecclesiasticæ libris octo nusquam meminit monasterii Salopiensis nec ullum commercium cum illo se habuisse significat. Nihil igitur mirum apparet quod non audiit de aliqua translatione reliquiarum ad illud monasterium facta, aut, si forte audierit, illam in suo libro describere neglexit.
[32] [nisus est Fleetwood),] Tandem, quod anonymus aliquis monachus Salopiensis, qui seculo XIII vel forte XIV ex duplici Vita jam vulgata compendium concinnavit, nomen Henrici substituerit pro Stephani, facile inde ab eo factum supponi potest quod exordio narrationis Roberti [Translat. num. 3.] nomen Henrici, primi utique, non secundi, revera occurrit, quo regnante res tractari cœpit. Sed etsi nulla illius substitutionis ratio reddi posset, non esset profecto cur auctoritatem incerti illius et sequioris ævi scriptoris præponeremus auctoritati Roberti, testis oculati, cujus testimonium tam disertum nobis servavit codex ipso seculo quo vixit Robertus descriptus.
[33] [ibi quoque miraculis et concursu populi claret, et confraternitas sub sanctæ patrocinio instituta est;] De cultu S. Wenefredæ in civitate Salopiensi pauca habemus monumenta. Concursum fidelium ad ejus reliquias et miracula sanctæ virginis intercessione impetrata rursus generalibus tantum his verbis memorat Robertus: Ubi ad ostendendam beatæ virginis prærogativam ægrotis sanitates tribuuntur et fiunt innumeræ virtutes [Translat. num. ult. extr.] . Teste Thoma Pennant [Tours of Wales, tom. I, p. 49; tom. III, p. 247.] , confraternitas Salopiæ instituta fuit sub tutela S. Wenefredæ circa annum 1396. Hujus confraternitatis signum seu, ut, aiunt, sigillum æreum penes se habuit Pennant. Media ejus pars exhibebat repræsentationem martyrii quod virgo pro castitate servanda passa est; supra hanc apparebat crux forma litteræ T, inter duas litteras T. M., quibus exhibetur tempus confecti signi, videlicet abbate Thoma Meynde, qui cœnobii regimen tenuit ab anno 1459 ad annum 1499; in inferiori parte incisa erant clavis et gladius, insignia scilicet monasterii SS. Petri et Pauli; et in ambitu totius signi legebatur hæc inscriptio: SIGILLŪ CŌE FFRATERNITAT BEATE WENEFRIDE VIRGINIS Ī ECCĪA SC̄E CRUC I: FRA MONASTER. SC̄I PETRI SALOPIE. In eadem ecclesia appensa erat campana S. Wenefredæ nomine insignita, cui inscripti erant hi versus:
Sancta Wenefreda, Deo hoc commendare memento,
Ut pietate sua nos servet ab hoste cruento.
et paulo inferius
Protege prece pia quos convoco, virgo Maria [Ibid., tom. I, pp. 49, 50.] .
Idem Thomas Pennant memorat [Tom. III, p. 246.] testamentum Guilielmi Beauchamp, comitis Warvicensis, conscriptum anno 1437, quo effigies quatuor aureas, sui similitudinem exhibentes, confici et totidem ecclesiis offerri jubet: harum autem ecclesiarum una designata erat titulo S. Wenefredæ in civitate Salopia.
[34] [paucæ ejus reliquiæ] Exuviæ S. Wenefredæ in cœnobio Salopiensi manserunt usque ad seculum XVI. Quo tempore, in lugenda illa clade qua tot sacra instituta in Anglia perierunt, dissipatæ sunt. Is autem qui impia manu arcæ qua continebantur securim impingere præsumpsit, mox, ut fertur, divinam ultionem expertus est et confracto crure misere occubuit [Meyrick, p. 53.] ; ejus vero qui eamdem effodit nervi paralysi resoluti sunt [Dugdale, Monasticon, tom. III, p. 515.] . Sed et illarum nonnihil piorum catholicorum industria servatum fuisse inde colligitur quod ineunte seculo XVIII P. Ludovicus de Sabran, tunc præpositus provinciæ Anglicæ Societatis Jesu, digitum S. Wenefredæ, quem impetraverat a nobili matrona marchionissa de Powis, Romam misit: ubi elegantis operis pyxide conclusus et collocatus est in collegio Anglico [Foley, Records of the english province of the Society of Jesus, tom. IV, p. 552.] . Qui sacer thesaurus forte idem est cum eo de quo jam dicturi sumus.
[35] [usque ad nostra tempora] Aliqua nempe exigua particula reliquiarum beatæ virginis usque ad nostra tempora asservata est Romæ, et hujus dimidia pars ante hos triginta quinque annos restituta fuit Angliæ opera R. P. Albani Christie, nunc sacerdotis Societatis Jesu. Rem ex ipsius P. Christie ore excepi. Dum scilicet adhuc secularis anno 1852 Romæ operam dabat disciplinis theologicis, rogatus fuit ex Anglia ut aliquid reliquiarum S. Philomenæ postularet; sed nullæ in Urbe repertæ sunt. Dum autem in lipsanotheca catalogum reliquiarum perlustraret, reperit quasdam illic servari S. Wenefredæ; moxque a Cardinali Asquini, tum Præfecto Congr. SS. reliquiarum, impetravit ut harum dimidia pars sibi traderetur. Hæc, hierothecæ inclusa, quam præbuit studiorum ejus consors, nunc et ipse sacerdos Societatis Jesu, R. P. Joannes Wynne, donata est sacerdoti cui commissa erat cura catholicorum in oppido Holywell. Qui quum ab episcopo Salopiensi, secundum præscriptionem sacrorum canonum, facultatem flagitasset eam publice venerationi fidelium exponendi, ipse episcopus ejus partem postulavit pro ecclesia sua cathedrali. Supersunt itaque nunc temporis tres exiguæ particulæ reliquiarum S. Wenefredæ, quarum una conservatur Romæ, altera in ecclesia Salopiensi, tertia in oratorio catholico apud Holywell.
[36] [asservatæ sunt.] Vidi etiam in Holywell fragmentum tabulæ durissimi roboris, amplitudine circiter pollices anglicos decem seu viginti quinque centimetra in unam partem, quatuor pollices in alteram patens, quod olim Guitheraci cum altero minori eidem affixo pertinuisse dicebant ad arcam S. Wenefredæ. Fragmentum illud, a viro qui apud anglicanos in antiqua ecclesia Guitheriacensi sacristæ munere functus erat acceptum, oratorio S. Wenefredæ donavit prædictus P. Joannes Wynne. Quum tamen certa desiderentur testimonia quibus authenticum comprobetur, non exponitur fidelium venerationi, sed in oratorii sacristia asservatur.
[37] [Memoriæ S. Wenefredæ recolendæ dies 3 novembris Guitheriaci et inde a seculo XV per totam Angliam atque in recentioribus martyrologiis assignata;] Solemnitas S. Wenefredæ Guitheriaci ex antiqua traditione etiam apud anglicanæ ecclesiæ sectatores celebrari consuevit die 3 novembris [Thomas, St. Asaph, p. 545.] ; unde, ut id obiter advertam, efficaciter confirmari videtur hanc fuisse diem mortualem illius, non vero translationis [Cfr. supra, num. 23.] ; nemini enim apud Guitheriacenses in mentem venire potuit ut publica festivitate celebraretur illa dies qua corpus sanctæ suæ patronæ ipsis ablatum fuit potius quam ea quæ beata ejus ibidem morte insignis erat. Eamdem illam diem 3 novembris ejusdem memoriæ per totam Angliam officio novem lectionum et missa recolendæ constituit anno 1420 Henricus Cantuariensis archiepiscopus in synodo provinciali [Alford, Annal. Eccl. Angl., ad an. 1138 (tom. IV, part. II, p. 12).] : quod officium et missa leguntur in antiquis breviario et missali ecclesiæ Sarisberiensis. Inde et calendariis ac martyrologiis (non in antiquioribus seculo XV) eadem die annuntiatio ejus festivitatis inserta est, videlicet calendario de Arbuthnoth et calendario missalis Herfordiensis [Edit. Rotomagi an. 1502.] , Usuardi auctario Hagenoyensi et editionibus Lubeco-Coloniensi et Molani, martyrologiis Galesinii et Canisii seu Walasseri, martyrologio anglicano Richardi Challoner, Arturi de Monasterio Sacro Gynecæo, martyrologiis vel menologiis Benedictinis Arnoldi Wion, Menardi, Bucelini, Herediæ, Cherlei et Lechneri (apud Ranbeck vero ad diem 2 novembris), ac denique Martyrologio Romano his verbis: In Anglia, sanctæ Wenefredæ virginis et martyris. In martyrologio Anglicano secundum usum Sarisberiensem præterea annuntiatur S. Wenefredæ decollatio ad diem 22 junii.
[38] [eadem die colitur et nunc, præcipue in diœcesi Salopiensi; ecclesiæ ejus nomine dedicatæ.] Nostris diebus in ecclesiis catholicis Angliæ colitur S. Wenefreda die 3 novembris officio ritus duplicis minoris, duplici vero primæ classis in diœcesi Salopiensi, pro qua tota concessa est a sancta sede indulgentia plenaria omnibus fidelibus qui illa die confessi et sacra communione refecti, aliquam ecclesiam aut oratorium publicum visitaverint ibique oraverint ad obtinendum veræ fidei in diœcesi incrementum. Concessa est præterea indulgentia plenaria singulis anni diebus lucranda iis qui illam visitationem peregerint in oratorio S. Wenefredæ in Holywell et indulgentia centum dierum omnibus qui devote oraverint ad prædictam intentionem coram effigie sanctæ in eo oratorio posito. Ceterum de cultu ac præcipue de sacro fonte S. Wenefredæ in Holywell fusius agemus infra in Appendice Actis subjicienda. Aliæ autem ecclesiæ aut sacella, præterquam Guitheriaci et in Holywell, S. Wenefredæ nomine in Wallia dedicata non indicantur. Citantur quidem ecclesiæ duæ, in Talgarth scilicet et in Vainor [Lewis, Topogr. Dict. of Wales, ad hæc verba.] , qui vicus uterque in comitatu Brecknock situs est, S. Gwendolinæ sive Gwenvrewi titulo consecratæ; sed utrum Gwenvrewi illa eadem censenda sit cum sancta nostra Wenefreda definire non ausim. Extra Walliam vero quatuor invenio ecclesias, nunc anglicanas, S. Wenefredæ vocabulo insignitas, videlicet: Branscombe et Manaton in comitatu Devon [Lewis, Topogr. Dict. of England, tom. I, pp. 216, 233.] ; Screveton, in comitatu Nottingham [Ibid., tom. IV, p. 28.] ; et Stainton, in comitatu York [Ibid., p. 155.] .
[Annotatum]
* Montgomery.
§ V. De sanctis viris quibuscum S. Wenefreda conversata esse traditur.
[S. Beunoi genus,] Horum præcipuus fuit primus virginis in vita spirituali dux et magister S. Beunous. Cujus quam celebris fuerit cultus in Wallia testantur, præter multitudinem ecclesiarum vel sacellorum quæ ipsi dedicata sunt [Cfr. infra, num. 42.] , multiplex stemma genealogicum descriptum in Bonedd y Saint [Myv. Arch., tom. II, p. 28.] et in Achau y Saint [Cambro British SS., pp. 267, n. 33.] et subjectum ejus Vitæ [Ibid., pp. 21, 308.] , in quo ultimo ejus stirps deducitur per generationes octodecim usque ad Annam consobrinam B. Mariæ Virginis, ac Vita ejus cambrice scripta, edita a W. J. Rees [Ibid., p. 13 – 21 (anglice, p. 299 – 300).] . Genealogia in Achau y Saint his verbis concepta est: Beino fuit filius Bugi, filii Gwynllyw, filii Glywys, filii Tegid, filii Cadell; et Pheren, filia Llevddyn Llwyddawg, de civitate Edino in septemtrione, fuit mater ejus. Patruum habuit Beunous S. Cadocum (cambrice Kadwc), filium scilicet Gwynllywi [Bonedd y Saint in Myv. Arch., tom. II, p. 30.] , et matrueles S. Kentigernum (cambrice Kyndeyrn) [Ibid., p. 34.] ac S. Elerium [Cfr. infra, num. 47.] . Alius autem a Beunoo nostro fuisse videtur is qui memoratur in Achau y Saint, num. ult. [Cambro Brit. SS., pp, 271, 601. Cfr. Bonedd y Saint, tom. cit., p. 38.] : Nomina septem beatorum consobrinorum fuerunt Beino filius Insi, Cawrdav filius Caradoci, Deinoel filius Dunawdi Vawr, Seiriol filius Oweni Danwyn, Dewi filius Sanddei, et Cybi filius Selifi.
[40] [migrationes, commoratio in Holywell,] Secundum Vitam cambricam, S. Beunous oriundus fuit ex oppido quodam, nomine Banhenic, in Powisia super Sabrinam flumen sito. Patrem habuit Bugi seu Hwygi, qui et ipse ut sanctus colitur, matrem vero Beren seu Perferen. Quibus ætate provectis et rectitudine vitæ Zachariæ et Elisabeth, parentum S. Joannis Baptistæ, sanctitatem referentibus, abjecta jam spe liberorum, angelica visione indicatum est filium eis nasciturum Deo et hominibus amabilem, qui fuit S. Beunous. Beatus puer, a parentibus primo pie educatus, deinde litteris imbuendus traditur S. Tangusio. Apud quem sacras litteras et canones ecclesiasticos edoctus, sacerdos ordinatur et ab Ynyr Gwent (Herefordiæ) rege, cui ob eximias virtutes suas apprime carus erat, præter alia dona accepit tres villas in occidentali parte hodierni comitatus de Hereford, ubi monasterium constituit, in loco, ut videtur, qui adhuc ab ejus nomine Llanveynoe, id est ecclesia Beunoi, nuncupatur. Deinde patris sui ægritudine in patriam revocatus, et eo mortuo, ibidem aliquantulum commoratus, a Mauno, Brochwaelis filio, obtinuit locum qui vocatur Aberrhiw (in Montgomeryshire). Sed et inde mox recessit, ut Anglorum huc accedentium consortium vitaret, et ulterius cum discipulis suis migravit septemtrionem versus, atque in loco Gwyddelwern, sibi a Cynano seu Conano, et ipso Brochwaelis filio, donato ecclesiam ædificavit. Rursus tamen ex hoc loco excedere coactus importunitate cognatorum Cynani, filiorum Selyff, ad extremam oram septemtrionalis Cambriæ juxta Dewam fluvium pervenit: ubi a Temic, S. Wenefredæ patre, benignissime susceptus, constructa ecclesia, aliquot annos commoratus est. Refertur hic a scriptore historia necis et resuscitationis S. Wenefredæ omnino sicut in Vita ipsius Wenefredæ, licet longe brevius, et additur Cadvanum regem, viso hoc miraculo, ad fidem Christi conversum esse et Beunoum in eodem loco remansisse usque ad regis obitum: unde satis demonstratur eam relationem non esse haustam ex Actis S. Wenefredæ vel ex eodem fonte.
[41] [vita monastica in Clynnog et pius ibidem obitus post insignia] Pergit Vita narrando Beunoum post mortem Cadvani adivisse Cadwallanum ejus successorem et ab eo recepisse locum quemdam in territorio Avon, appellatum Gwaredauc, tradito vicissim sceptro aureo quod dederat ipsi Conanus. [patrata miracula;] Quum autem ecclesiam ibidem ædificaret, supervenit mulier, infantem ulnis gestans cui locum illum ex jure paterno deberi asseruit; statimque Beunous regem convenit, tunc residentem in civitate quæ postea vocata est Carnarvon, eique exprobravit quod donarat terram non suam, aliumque locum sibi assignari postulavit vel sceptrum aureum restitui. Rex utrumque respuit: unde maledixit illi Beunous et sic ab eo recessit. Abeuntem vero secutus est consobrinus regis, nomine Guideuit, et ad compensandam illatam injuriam tradidit ei locum cui vocabulum Kelynauc seu Clynnog: ubi Beunous monasterium construxit et post aliquot annos obiit die septimo post pascha. Interea iterum mulierem, filiam Ynyr Gwent regis, a viro suo decollatam, vitæ restituit: in cujus nece, sicut in nece S. Wenefredæ, fons e terra profluxisse refertur qui a mulieris nomine Digwci Fons appellatus est. Sed et mulieris occisorem, ab ejusdem fratre capite amputatum, et ipsum sanctus ad vitam revocavit.
[42] [ecclesiæ ejus nomine consecratæ;] Hæc de vita S. Beunoi. Visuntur in Cambria ecclesiæ vel sacella non minus quindecim sub ejus nomine dedicata, videlicet Llanveynoe seu Llanfeuno in comitatu Hereford, Gwyddelwern et Llanycil in comitatu Merioneth, Berriew seu Aberrhiw et Bettws in comitatu Montgomery, Llanasaph seu Gwespyr (quod sacellum nunc dirutum est) in comitatu Flint, Clynnog-Fawr, Carngiwch, Bottwnog, Dolbenmaen, Penmorva, Pistyll et Pwhllheli [Rice Rees, Welsh Saints, p. 117, not.] in comitatu Carnarvon, Aberffraw et Trefdaeth in comitatu Anglesey [Rice Rees, op. cit., p. 268; Lewis, Topogr. Dict. of Wales, ad singula locorum nomina præter Pistyl et Pwllheli.] : harum ecclesiarum quæ supersunt vel instauratæ sunt, seu fere omnes, obtinent nunc anglicani. In Holywell nullæ quidem ædes sacræ sub nomine S. Beunoi dedicatæ sunt, sed usque in hodiernum diem agri quidam in colle fonti S. Wenefredæ ex occidentali parte supereminente appellantur Gerddi St. Beuno seu Horti S. Beunoi.
[43] [cultus popularis erga illum in Clynnog] Præcipue autem celebratur S. Beunous in Clynnog-Fawr, quo loco ultimum vitæ tempus degisse et supremum diem obiisse fertur. Vidit ibidem Joannes Leland antiquam ecclesiam in qua sanctus jacebat sepultus, juxta quam altera recens tunc ædificata erat. Quo tempore vero illuc se contulit Thomas Pennant, id est extremo superiori seculo, vetus illa ecclesia diruta erat et ejus loco visebatur sacellum, quo ab ecclesia recentiori aditus erat per angustam mesaulam lapidibus amplis et planis coopertam, quæ sola reliqua videtur ex antiquis ædibus. In medio sacello exstabat S. Beunoi sepulcrum, in modum altaris conformatum. Illuc quondam concurrere solebant infirmi, et noctem sepulcro incubantes transigere ut valetudinem recuperarent. Præsertim vero afferebantur infantes et pueri, quos primo intingebant sacro fonti ecclesiæ propinquo, deinde sepulcri lapidi juncis strato impositos noctem integram detinebant. Vigebat adhuc eodem tempore consuetudo offerendi in ecclesia S. Beunoi dominica SS. Trinitatis, qua die sancti memoria colebatur, vitulos et agnos quos nasci contigerat signo quodam in aure notatos quod vocari consueverat Nod (id est signum) Beuno. Pecuniam ex horum animalium venditione comparatam mittebant custodes ecclesiæ in arcam quamdam in trabecula roborea excavatam, quæ claudebatur triplici clave: hæc arca vocabatur Cyff (id est arca) St. Beuno; unde et in proverbium cessit apud Cambros ad significandam rem difficillimam: Haud majoris laboris esset effringere arcam sancti Beunoi [Pennant, Tours in Wales, tom. II, p. 397 – 399. Cfr. Dugdale, Monast. Anglic., tom. V, p. 631.] . Mox vero postquam hæc scribebat Pennant, ineunte hoc seculo, spe (vel prætextu) corpus S. Beunoi reperiendi, amotum est monumentum sepulcri et oblationes cessasse dicuntur [Ibid., p. 399, nota editoris.] .
[44] [et mentio ejusdem apud martyrologos.] Memoria S. Beunoi in Martyrologio Richardi Challoner et inde in Philippi Ferrarii Catalogo Sanctorum signata est ad diem 14 januarii; apud Benedictinos vero Menardum, Bucelinum, Heredia, Cherle et Lechner, ad diem 2 novembris. Ejus tamen festivitas celebrari olim consueverat in Clynnog die dominica SS. Trinitatis [Cfr. num. præc.] ; eamdem cl. Rice Rees [Welsh Saints, p. 268.] assignat diei 24 aprilis.
[45] [De SS. Deifero] S. Deifer, cambrice Dieyuyr, Diheufyr, Deifr, Diar, Deir, ad quem divina revelatione directa est S. Wenefreda post mortem S. Beunoi [Vit. II, numm. 22, 23.] , filius erat Arwystli Gloff (al. Aristobuli paralytici) et Lywannedæ filiæ Amelavdi Wledyg [Bonedd y Saint in Myv. Arch., tom. II, p. 39.] . Fratres habuit SS. Tyfydrog, Teyrnog et Tudyr, sororem S. Marchell seu Marcellam [Ibid., pp. 55, 54, 47. Cfr. Rice Rees, Welsh Saints, p. 276.] , patruos SS. Gwynodl, Merin, Seucfyr, Tudglyd, Tudno et Tyneio seu Deneio [Ibid., pp. 30, 44, 48, 52, 54, 55. Cfr. Rice Rees, p. 236.] . Præcipue colebatur olim in oppido Bodvari [Cfr. infra Annot. ad Vit. II, num. 22.] . Nullum tamen ibidem ejus nomine insignitum est oratorium, sed visitur tantummodo trecentis circiter passibus ab ecclesia distans fons (Ffynnon Diar) quem prodigiose e terra elicuisse fertur [Cfr. Vit. II, num. 22.] . Illuc solemni pompa accedere consueverant die Ascensionis Domini memoriæ sacro incolæ loci, et litanias, decem mandata decalogi, epistolam et evangelium apud illum recitare. Mos quoque obtinuerat ut etiam a pauperrimis offerretur pro pueris, postquam novies fontem circuierant, pullus gallinaceus vel gallinula, secundum sexum scilicet ipsius pueri, necnon ut infantes ad tres fontis angulos usque ad collum in aquam demitterentur ut ne plorarent noctu [Thomas, St. Asaph, p. 281.] . S. Deiferi festivitas apud Challoner signata est ad diem 16 martii, apud Ferrarium vero, ad diem 7 ejusdem mensis.
[46] [et Saturno.] S. Saturni [Cfr. Vit. II, num. 23 – 25.] , cambrice Sadurn, nomen reperitur etiam in Bonedd y Saint [Myv. Arch., tom. II, p. 52.] , nulla tamen adjuncta genealogia, et ibidem memorantur ecclesiæ sub ejus vocabulo dedicatæ in Mon et in Emlyn, seu Llandsadwrn in comitatu Anglesey et Hennlan in comitatu Denbigh [Cfr. Lewis, Topogr. Dict. of Wales, ad hæc verba.] . Hæc ab anglicanis instaurata est anno 1806, altera anno 1829, quibusdam tamen veterum ædium partibus servatis. Inter has conspicitur parieti qui chorum ab inferiori basilica dividit infixa antiqua effigies capitis, quæ sacerdotem repræsentare videtur et cui nunc supposita est vetus inscriptio inter disjectos diruti ædificii lapides reperta, ubi legitur charactere romano expressum nomen Saturninus [Ibid.] . De Saturni vero historia nihil compertum est præter ea quæ leguntur apud Robertum Salopiensem in Actis S. Wenefredæ. Ejus memoria annuntiatur apud Challoner ad diem 3 novembris, in supplemento vero seu inter addita et emendata, ad diem 30 ejusdem mensis.
[47] [De S. Elerii stemmate genealogico,] S. Elerius non exiguum locum occupat in Vita S. Wenefredæ [Vit. II, num. 25 – 33.] . Agnoscendus videtur in notitia genealogica de Leuddad seu Llowdog, quæ legitur in Bonedd y Saint [Myv. Arch., tom. II, p. 46. Cfr. ibid., p. 42 init.] et in Achau y Saint [Cambro Brit. SS., pp. 266, 594 (sub num. 22).] , his fere verbis (prætermissis scilicet variantibus lectionibus, quæ nullius momenti sunt ad rem nostram): Lleuddad in Bardsey, et Baglan in Coel et Eleri apud Pennant Gwytherin in Rhyvoniawg et Terygon Iscoed, fuerunt filii Dingadi, filii Nuddi Haell, filii Seuilli, filii Cedigi, filii Maxeni Wledig; et Thenoi, filia Llewddyni Luiddawg, ex civitate Edino in septemtrione, fuit ejus mater. Unde et colligitur S. Elerium fuisse matruelem S. Beunoi: nam et Pheren, hujus mater, filia erat Llewddyni Luiddawgex civitate Edino in septemtrione [Cfr. supra, num. 39.] . Inter filios Dingadi ac proinde inter Elerii fratres computandus est etiam, secundum Bonedd y Saint [Tom. cit., p. 44.] , S. Gwytherin, a quo vicus, ubi ipse et Elerius commorati sunt et S. Wenefreda sepulta est, nomen accepisse dicitur.
[48] [perperam a cl. Rice Rees alteri attributo;] Prætermittendum tamen silentio non est, a cl. Rice Rees nomen Eleri in notitia genealogica modo citata non applicari Elerio nostro, sed ejus judicio ibidem significari Eleriam quamdam, filiam Dingadi [Welsh Saints, p. 275.] : cujus interpretationis, credo, nulla alia probatio afferri potest nisi quod in Bonedd y Saint notitiis propriis de Eleri de Gwytherin [Myv. Arch., tom. II, p. 42 init.] (ubi consulenda indicatur genealogia Lleuddadi), præmittitur mentio alterius Eleri, quæ fuit filia Brychani et uxor Ceredig filii Cuneddæ Wledig et mater Sanddei, patris David episcopi Menevensis [Ibid., p. 41 extr.; Achau Saint Ceymrig, n. 59 (ap. Rees, Cambro Brit. SS., pp. 271, 600.] . Verum ne hanc opinionem sequamur prohibet nos quod ex una parte nulla aliunde habetur notitia alicujus sanctæ Eleriæ quæ in Gwytherin vixerit, ex alia vero admittendum esset nullam in Bonedd y Saint mentionem fieri Elerii nostri, quem in Gwytherin cultum fuisse aliunde constat; immo et refutanda foret auctoritas Bonedd y Saint, quum in eo documento inter notitias proprias de Eleri de Gwytherin [Loc. cit., p. 42 in.] et hæc legatur: Eleri ymhenant Gwytherin yn Rhyfoniawg, a Theon ei fam. Buchedd Gwenfrewi; id est: Eleri in Pennant Gwytherin in Rhyfoniawg, et Theonia ejus mater. Vita Wenefredæ: ubi ex mentione Vitæ S. Wenefredæ manifeste significatur Elerius noster.
[49] [de ejusdem historia, mentione apud martyrologos] De S. Elerio Joannes Leland [De Scriptoribus Britannicis, p. 75.] et ex eo Joannes Balæus [Script. Brit., tom. II, p. 28.] : Elerius Cambrius olim fuit atque adeo nunc est in suo apud Britannos pretio. Crediderim studuisse primo ad ripas Elvii fluminis, ubi fanum est divo Asapho sacrum; posteaque strepitus et frequentiæ vitandæ causa, tamquam ad eremum abiisse. Illud apertissimum claret, erexisse illum monasterium circa vallem Clutinam, in quo numerus erat et virorum et feminarum insignis: inter quas Guenvreda vel Wenefreda, nobilissima virgo, alumna Beunoi, erat, quæ gladium impotentis juvenis Caradoci abscica cervice pertulit. Sed nullum aliud horum fundamentum habuisse videtur Leland quam ipsa S. Wenefredæ Acta. Subjungit Balæus: Contexuisse creditur Elerius Vitam Wenefredæ lib. I [Cfr. supra, num. 4.] atque alia quædam. Claruisse etiam fertur anno a salutis nostræ initio per Christum 660 sub Cadwallone Britannorum rege. — Festum diem S. Elerii celebrari aiunt 13 junii [Metcalf, Life of St. Wenefride, Pref.] , sub quo die memoratur in Martyrologio Britannico Richardi Challoner et apud Ferrarium. Sub ejus nomine olim fuisse dedicatam ecclesiam Guitheriaci tradit Metcalf [Ibid., p. 98.] ; quæ tamen antiquiori dirutæ jam dudum substituta fuerat, dedicata dicitur sub nomine S. Jacobi [Lewis, Top. Dict. of Wales, v° Gwytherin; Thomas, St. Asaph, p. 544.] ; nostris autem diebus, anno 1869, novum ecclesiæ ædificium consecratum est ab anglicanis titulo S. Wenefredæ [Thomas, p. 545.] .
[50] [et cultu.] Alias ecclesias S. Elerii nomine insignitas certo comperire non potui. Quamvis enim synonyma censeantur Elerii et Hilarii vocabula [Ibid., pp. 544, 384.] nec videatur probabile omnes ecclesias quæ a S. Hilario nuncupantur, ut Trefilan in Cardiganshire, Eglwys Rhos in Carnarvonshire, Denbigh et Erbistock in Denbighshire, Sancti Hilarii in Glamorganshire [Rice Rees, Welsh Saints, pp. 328, 331, 333, 339.] , doctoris illius Pictaviensis titulo consecratas esse, quippe qui præcipua ulla commercia cum Britannis insularibus habuisse non legatur (neque enim hæc sufficienter demonstrat inscriptio Libri de Synodis quem communiter direxit Hilarius singularum gallicanarum et etiam provinciarum Britannicarum episcopis) [Hilarii opp., ed. Bened., tom. II, p. 457 (Migne, tom. X, p. 479).] ; quamvis, inquam, hæc vera sint, attamen non minus certum est S. Hilarii cambricum nomen fuisse Elian, quod jam dudum communiter censent cambricarum rerum eruditi [Pennant, tom. II, p. 56; Rice Rees, p. 267; W. J. Rees, p. 496, not. 1; Lewis, v° Llanellian.] et, præter alia argumenta, demonstrat calendarium cambricum seculi XII supra citatum [Numm. 12, 14.] , ubi ad diem 14 januarii S. Hilarius Pictaviensis vocatur Elian Esgob; quumque inter sanctos cambros reperiatur quidam Elian, Elerio nostro celebrior, videlicet Elian Keimiad, filius Callgu Redegoc, filli Carcludwysi, filii Cyngani, filii Ypswysi, filii Cadrawdi Calchfynyd; et Thegvan (al. Chenaf, Gyna, Chena, Canna), filia Tewdwri Mawr, fuit mater ejus [Bonedd y Saint (Myv. Arch., tom. II, p. 41).] , facile admiserim post cl. Rice Rees [Welsh Saints, p. 267.] , cum hoc potius quam cum Elerio fuisse confusum Hilarium Pictaviensem.
[51] [De S. Theona Elerii matre.] S. Theonia, Elerii mater, non solum ex Actis S. Wenefredæ [Vit. II, num. 26 – 29.] nota est, sed etiam ex ipsius S. Elerii genealogia in Bonedd y Saint, ex qua et colligitur eam fuisse sororem matris S. Beunoi [Cfr. supra num. 47.] . Ex solis autem S. Wenefredæ Actis excerpta sunt quæ de S. Theonia refert Richardus Challoner in suo Martyrologio Britannico ad diem 3 novembris. Ubi universim advertendum venit nullius ex sanctis qui in Actis S. Wenefredæ nominantur, præter ipsius Wenefredæ, mentionem fieri in martyrologiis classicis vel in Martyrologio Anglicano secundum usum Sarisberiensem.
VITA PRIMA SANCTÆ WENEFREDÆ PERPERAM ADSCRIPTA S. ELERIO.
Wenefrida virgo, in Anglia (S.)
BHL Number: 8848
EX MSS.
Hanc edimus ex 1. Codice Musei Britannici Cottoniano Claud. A. 5, seculi XII, adjectis lectionibus variantibus ex 2. ejusdem bibliothecæ codice Lansdowne 436, sec. XIV. — Cfr. Comm. præv., numm. 1, 7.
PARS PRIOR.
DE HISTORIA S. WENEFREDÆ.
[S. Wenefreda, claro genere orta et a pueritia virginitatem professa,] Incipit vita sanctæ Wenfredæ, virginis et martyris [(Inc.-mart.) Incipit de sancta Wenefreda virgine et martyre 2.] . — Quanto [cfr. not. seq.] opere regis arcanum operire salubre est, tantopere Dei magnalia non revelare tormentuosum est. Quamobrem quicquid de beata Wenefreda, favente Deo, nobis traditione veterum manifestatum est, ad laudem ipsius Dei et ad virginis suæ merita declaranda, utpote dignum est, inchoandum [(Quanto-inchoandum) Quia virgo sancta Wenefreda sua corporali præsentia abbatiam monachorum nigrorum apud Salopiam, id est Provesbury, divina dispositione a Wallia illuc translata gloriose venustat et suo patrocinio protegit et adjuvat, aliqua de ejus gestis inter sanctos Angliæ interserere decrevimus 2.] . In diebus igitur [illis 2.] quibus Katuanus [Cathua 2.] super Venedociæ provincias [partes 2.] regnabat, strenuus quidam miles, trium dumtaxat possessor villarum, nomine Teuyth, Eylud filius [(T. E. f.) Teuiht (et ita deinceps) filius Cylut 2.] , in Tekeynglia [Tekeyngleya 2.] manebat a. Quarum prima Abeluyc, secunda Maynguen, tertia Guenphennaun appellabantur [(Quarum-appellabantur) om. 2.] . Huic Teuyth propago non fuit data, filia sola excepta, Wenefreda nuncupata [(f. s. e. W. n.) e. s. W. 2.] b. Hæc statim ab ineunte cœpit ætate sponsum adamare cœlestem [(cœp.-cœl.) æt. cœp. sp. cœl. amare 2.] , hominesque transitorios respuens, sibi soli [(s. s.) soli Christo 2.] suam dicavit [(s. d.) d. s. 2.] virginitatem. Quod [cfr. not. seq.] illius genitor comperiens, ex parte solicitatur mæstus, ex parte exultabat gratulabundus. Sibi enim inerat mæstitia eo quod prole carebat, illa sola excepta; et quod quidem gravius ferebat, ad observandum in posterum patrimonium viro illa nubere renuebat. E contra vero gratulatio inerat sibi suam prolem Dei se subdere ditioni. Cujus gratiæ causa proposuit heros liberalibus artibus suam tradere satam [(Quod-satam) Cujus sancto proposito congaudens pater, liberalibus artibus imbuendam tradere proposuit 2.] .
[2] [S. Beunoo, apud patrem ejus benignissime suscepto et villam construendæ ecclesiæ] Dumque [pro hoc numero et sequente hæc habet 2: Quod dum cogitaret, beatus Bennonus, multorum monachorum diversis locis habitantium abbas et pater, in domum descendit ipsius. Teuiht vero considerans eum virum egregie literatum, religione atque sanctitate præcipuum, dedit ei in patrimonio suo habitationis locum, filiam suam tradens ei erudiendam. Bennonus igitur fixit suum tugurium in convalle qui Britonum lingua Sechnant appellatur; ecclesiamque parvulam ibi construxit: in qua missas celebrans, divina quotidie pagina virginem Wenefredam diligenter instruxit. Siquidem Teuith domusque illius quotidie missarum officia adibant: quibus et Benonnus post celebrationem verbum Dei frequenter prædicabat.] in tali existebat proposito, beatus Bennonus c præsul [in textu præ, syllaba sul suppleta in margine alia manu.] , superfluitate filiorum Selym d mansione sua privatus, in domo descendit ipsius. Quem heros bene literatum [litteræ at emendatæ, prius literarum?] atque religiosum animadvertens, de sua eum consuluit nata, sibi ejusdem votum enucleans. Perpensis itaque prorsus militis elogiis, Bennonus inquit: Si Deo tuum in manu mea commendes prædium, tecum hic habitabo, divina lege tuam instruens genitam. Ad hæc Teuyth: Domine, si hoc in mea potestate constaret, nemo me avidius tale quid patraret. Sed nunc, serve Dei, nisi nimium diu tibi videatur, te hic morari desidero, quoadusque de talibus regis responsum recipiam. At ille: Carissime fili, progredere; teque Deus præcedat quo tuum reperias negotium. Teuyth igitur, a domo sua egrediens domo regis, domini ejus [vox deleta a corr. punctis suppositis et ejus loco in margine substituta vox sui.] palatium petiit, illum obnixe interpellans, ut sibi faveret quod de suo patrimonio deliberaret. Ille refert: O vir venerande, nequaquam mihi vel tibi sortitur tuum [cod. tamen.] sequestrare rus a provinciæ communione, ne sibi sit inutile vel meæ necessitati. Sed harum quamcunque villarum trium elegeris ad divinum officium tibi libere annuo, si placatus fueris; mihique reliquas relinque [vox suppleta alia manu.] .
[3] [assecuto, educanda committitur.] Audito itaque regis responso optimo, domum repedavit, quicquid a rege audierat Bennono referens: Ergo si mecum manere desideraveris, ait, ad Dei ministerium, ubi tibi videatur opportunius in meo elige patrimonio. Beatus Bennonus inquit: In Beluye solitudine mihi mansionem delibero. Quod et ita factum est. Bennonus igitur cum Teuyth patrocinio suum fixit tugurium in convalle, quæ Britonum lingua Sechnant e appellabatur; ecclesiamque parvulam ibidem struxit, in qua missam celebrabat, erudiens divina quotidie pagina virginem Wenefredam. Siquidem Teuyth domusque ipsius quotidie missarum officia adibant ubi Bennonus celebrationem categorizabat.
[4] [A Caradoco, regiæ stirpis juvene, sollicitatur ad stuprum, et ab eodem, prudenti virginis dissimulatione deluso,] Ea [pro hac prima phrasi (Ea-sale) hæc habet 2: Hiis itaque aliquo tempore durantibus, accidit quadam die dominica Teuiht cum uxore ad missam exisse more solito audiendam, sola Wenefreda domo relicta.] tempestate accidit quadem die dominica Teuyth cum uxore ad missam existere audiendam, Wenefredamque in domo ejus genitoris cunctatam fuisse, causa secum ferendi missæ necessaria, ignem videlicet et aquam cum sale. Interea Karadauc [Carodocus (et ita deinceps) 2.] , Alauc filius [(A. f.) om. 2.] , regali stirpe ortus [progenitus 2.] f, venatione [venationem 1.] ferarum fatigatus, domui [domum Teuiht 2.] appropiavit, potum quærens nimirum [om. 2.] , erat enim sitiens [valde sitiens 2.] . Ad quam ubi pervenit, quo villæ possessor erat interrogavit: secretum enim aliquod habebat, quod sibi denudare gliscebat [(ad quam-gliscebat) om. 2.] . Puella igitur [enim 2.] , in domo sola existens [(s. e.) e. s. 2.] , interroganti patrem ejus [(p. e.) preiñ 1; patremfamilias 2.] ocius occurrit; eumque eleganter salutans, ad audiendum Bennoni in missa prædicationem [(i. m. p.) missam 2.] parentes suos isse dixit [respondit 2.] . Caradoco itaque nymphæ [juvenculæ 2.] faciem candore roboreque confectam intuente, ipsamque totam forma [formosam 2.] et vultu idoneam [præfulgidam 2.] admirante, illius cor [(i.c.) c. i. 2.] in sui [ejus 2.] concupiscentia cœpit diffusum [om. 2.] exardescere. Deprehendensque [que om. 2.] illam solam in domo absque alterius testimonio, sitim obliviscens præ amoris [illiciti add. 2.] magnitudine intulit ei [(i.e.) puellæ intulit 2.] : O carissima virgo, meis adquiesce consiliis, mecum procorum familiaritatem patrando; te enim vehementer concupisco. Ad hæc virgo [(A. h. v.) Et virgo ad hæc 2.] : Domine mi, quale elogium est hoc, viri tam ingenui ut tu ad ancillam tam degenerem uti ego [ingrediaris add. 2.] . Iterum, Domine, nequaquam [om. 2.] hoc agere queo [nequeo 2.] . Desponsata sum enim [(s. e.) namque sum 2.] alteri viro, cui ad præsens nubere debeo [(cui-debeo) et idcirco alibi nubere non valeo 2.] . Audiens hæc, Caradocus furore repletus, ait: Dimitte insulsa hæc frivola nugatoria loqui [(n. l.) l. n. 2.] , et mecum commisceri consenti. Mihi nube, et ego te uxorem ducam. Videns igitur puella viri animum in æmulationem [(in æm.) vox in suppleta a corr. 1; æmulatione 2.] commotum, ad industriam se vertens, ne viri opprimeretur violentia, ait: Concede mihi, Domine, vestiarium meum intrare, ut ornata vestibus decenter [(o. v. d.) decentius o. v. 2.] tecum possim aptius commiscere [commisceri 2.] . Linquam enim, ut necesse est, ministerium mihi injunctum, et juxta vestrum ero arbitrium [(Linquam-arbitrium) om. 2.] . Respondit puellæ Caradocus: Si [sed 2.] nulla tibi inerit [insit 2.] mora, mihi [namque add. 2.] nimium non [om. 2.] videbitur te [vel 2.] aliquantulum operiri [om. 2.] .
[5] [fugiens capite truncatur;] Accepta igitur licentia, per thalamum vallem celeribus adivit passibus puella, cupiens quam citius [(q. c.) quamtocius 2.] se [om. 2.] a viri abesse conspectibus [(a. c.) c. a. 2.] . Karadocus itaque videns se virginis industria delusum, furore repletus, cum [om. 2.] calcaribus fortiter [(c. f.) f. c. 2.] punxit [pungit 2.] equum, puellam quærens comprehendere. Puella vero virum [currendo eum 2.] præcesserat quousque ad monasterii ostium pervenerat, pacis tutelam a Deo et Bennono assequi desiderans. Cumque suum infra limen voluit figere [(v. f.) f. vellet 2.] pedem, vir [ille Belial add. 2.] eam [om. 2.] framea anticipavit, ejus abscidens caput [(a. e. a. c.) cap. absc. ant. ipsam 2.]
[6] [sed mox, peremptore ejus divinitus punito et prodigioso fonte in loco occisionis exorto, a S. Beunoo revocatur ad vitam.] Quod parentes sui intuentes [contuentes. et add. ex subito eventu rerum 2.] , in extasi aliquamdiu detenti sunt [(d. s.) s. d. 2.] . Et [sed 2.] ad se [post modicum add. 2.] reversi [revertentes, et add. et præ doloris vehementia pæne deficientes 2.] , lacrimis maduerunt [se madebant 2.] miserandis. Bennonus quoque perniciem hanc [om. 2.] conspiciens, mœstitia permaxima irretitus est; altareque [que om. 2.] relinquens ocius ostium [(o. o.) ost. oc. 2.] adivit, scire volens quis hujuscemodi peregisset cædem. Erectis [que add. 2.] oculis contemplatus est [(c. e.) contemplans 2.] Karadocum cruentum [cruentatum 2.] adhuc [om. 2.] cum gladio in manu sanguinolento stantem; animadvertensque istud a Caradoco fieri, eum [(stantem-eum) facti non pœnitentem, immo bene se fecisse jactitantem 2.] in eodem loco maledixit. Statimque in conspectu ejus ille liquefactus est ut ab igne cera [(u. a. i. c.) sicut cera a facie ignis 2.] g. Deinde Bennonus ad cadaver revertens [reversus 2.] , caput, ictu gladii intus projectum, corpori deforis jacenti coaptavit, Deum obnixe [devotius 2.] interpellans [ut add. 2.] illud vivificare [vivificaret 2.] corpus, ne gauderet super illo inimicus. Et mox cum prece [(c. p.) illo deprecante 2.] corpus cum viribus resumpsit animam, cicatrice nisi [nonnisi 2.] exili in cervice non [om. 2.] apparente h. Area vero sanguine ejus infecta [(e. i.) virginis madefacta 2.] crepuit, torrensque [moxque 2.] fons ibidem [(f. i.) i. f. 2.] irriguus scaturivit i. Cujus lapides usque in hodiernum diem, utpote in [om. 2.] die prima, sanguinolenti videntur; mussa etiam [illius add. 2.] ut thus odorat, et diversis languoribus medetur [(l. m.) m. l. 2.] j.
[7] [Deinde digresso magistro suo, deinceps, ut ille rogaverat,] Bennonus itaque, aspiciens Deum propter eam hujuscemodi peregisse miraculum, sibi in audientia parentum suorum inquit [(Bennonus-inquit) pro hac prima phrasi legitur in 2 magna pars capitis VI (numm. 14, 15) Vitæ prolixioris, editæ infra, nonnullis vari antibus lectionibus, quas distincte notare operæ pretium visum non est.] : Soror mi [ita 1; inquit, dilectissima 2.] , hunc [ut cerno add. 2.] Deus tibi destinavit [(t. d.) d. t. 2.] locum; meque oportet alias tendere, ubi [At ubi 2.] Deus mihi providerit perendinare [perhendinari 2; ed. Rees per Bendmare!] . Mihi autem [(pro mihi autem) hanc solam, si placeat, mecum age misericordiam, ut recentior altrinsecus mutuæ caritatis vigeat memoria 2.] circa hunc diem unoquoque anno hoc facito [(h. f.) om. 2.] : casulam mihi dirige [om. 2.] de vestro [tuo 2.] opere proprio [(o. p.) p. o. et add. affer. At illa 2.] . — Domine mi [om. 2.] , inquit, hoc tibi impendere meo non extat molestum cordi [(meo-cordi) cordi meo jocundum existeret 2.] , sed permaxima mihi videtur difficultas, id qualiter ad te pervenerit: ignoro enim [(i. e.) maxime cum ignorem 2.] quo habitaveris [iturus sis 2.] . Cui sanctus: De hoc tibi absit sollicitudo. Saxum [namque add. 2.] extat in medio fontis rivo, supra [super 2.] quod meas consuevi ruminare preces [(r. p.) p. r. 2.] . Superpone huic in constituto termino [(c. t.) t. c. 2.] casulam: et si mihi advenerit, adveniat [veniat 2, et subjuncta sunt ultima pars capitis VI (num. 15) Vitæ prolixioris et quædam ex medio fere capite VII (num. 16).] . Sic ab invicem [(S. a. i.) His dictis 2.] post benedictionem mutuam disgregati sunt [(d. s.) discesserunt 2.] .
[8] [quotannis casulam, saxo impositam et sic per mare translatam, ad eum misit: qua indutus Beunous a pluviæ et venti injuriis immunis servabatur.] Beata vero Wenefreda in supra dicta eremo multis diebus suam peregit vitam, utpote Bennonus sibi consulerat [(Beata-consulerat) pro hac phrasi leguntur in 2 nonnulla desumpta ex medio capite VIII prolixioris Vitæ (num. 18).] . In [Recordata etiam verborum Benomi (In om.) 2.] annis quoque [om. 2.] singularibus [singulis 2.] , in [beati add. 2.] Johannis Baptistæ vigilia, casulam hoc modo [(h.m.) modo prælibato 2.] Bennono transmittebat. Super saxum illam aptabat; saxum vero ipsam [(super-ipsam) quam super saxum in torrentis medio coaptatam, saxum illam 2.] interius et [om. 2.] exterius siccam cum fontis fluctibus labans, usque in mare deferebat, et sic [(et sic) ac deinceps 2.] per mare [siccam add. 2.] ad portum Sachlen [Sachelem 2.] k usque ad Bennonum [transvehebat add. 2.] l. Ita [cfr. not. seq.] Bennonus virginis donum omni anno accipiebat. Huic casulæ virginis ob meritum tanta virtus inerat quod ubicumque Bennonus foret hanc indutus, nec pluvia humectari nec pilus ejus posset vento moveri [(Itamoveri) om. 2.] . Talis rei eventu [(T. r. e.) Tali e. r. 2.] , Bennonus Casulam Siccus [(C. S.) Casula Sicca 2.] agnominatus [cognominatus 2.] est [Subjunguntur in 2 major pars capitis XI (numm. 20, 21) prolixioris Vitæ (quod excerptum completur his verbis: Prædictus autem locus simul et fons beatæ Wenefredæ monachorum nunc sunt de Bazingwerk, Ordinis Cisterciensis) et prima verba capitis XIII (num. 23) cum fine capitis XIV (num. 24).] .
[9] [Postea limina apostolorum invisit; et in Britanniam reversa, synodali decreto præficitur cœnobio virginum Guitheriaci: ubi pie moritur die 24 junii.] Eo [cfr. not. seq.] tempore, ut memorant, Romam petiit, visitandi causa sanctorum apostolorum loca, ut ibi in præsentia reliquiarum sanctorum se totam Deo devote offerret. Quo peracto, ad desertum pristinum repedavit. In diebus illis, totius Britannie sancti ad synodum Wenefredi concionabantur m. Ad quam cum aliis sanctis etiam beata Wenefreda ascendit. Ibidemque omnibus ritu synodali religiose institutis, videlicet, ut sancti qui antea disparati singillatim vivebant, nullam habentes regulam nisi voluntatem, postea gregatim convenirent in locis ad hoc congruis, et eorum conversationem sub prioribus provectis sibi præfectis emendarent. Unde contigit beatam Wenefredam undecim virginibus esse præelectam, ut vitæ et sanctæ conversationis exemplum ab ea exciperent [(Eo tempore-exciperent) horum loco legitur in 2: Quibus processu temporis ab eodem Elerio virgo Wenefreda in exemplum sanctitatis prælata est. Quæ nihil intactum dimittebat quod ad propriam salutem vel aliorum exemplum et utilitatem pertinere cognoscebat. Unde ab universis simplici diligebatur affectu et tam extranei quam domestici propter vitæ sanctitatem et miraculorum operationem honorem ei exhibebant et eam reverenter venerabantur.] . Quanta [autem add. 2.] scientiæ eloquentia hæc virgo [sancta add. 2.] præfulserit, non est nostræ facultatis edissere. Sermones quippe [namque 2.] elogii ipsius melle dulciores lacteque [que om. 2.] nitidiores in sensibus audientium reputabantur. Unde et ab omnibus publice Candida Wenefreda prænominata [nominata 2.] est; candore enim sophiæ eloquebatur, et confirmiter [conformiter 2.] degebat. Locus quidem, quo cum virginibus conversata est [ut prædicitur add. 2] , Gurtherin [Wytern 2.] vocatur. Quo etiam [(q. e.) ubi 2.] post vitæ dormitionem, cum consodalibus virginibus [(c. c. v.) om. 2.] , VIII [quæ erat octavo 2.] kalendas julii sepulta, requiescit in Christo, cui est honor, et gloria in secula seculorum. Amen [(requiescit-Amen) per tempora multa quievit. Sed postea tempore regis Henrici illinc ad Salopiam translata debito honore veneratur. Florent autem in locis quibus habitaverat et ubi nunc honorifice est translata innumera ob ejus merita divinorum operum indigentibus miracula, ut in iis quæ de ejus vita et translatione scribuntur plenius et prolixius continetur 2.] . Explicit vita sanctæ Wenfredæ virginis et martyris [(vita-martyris) de sancta Wenefreda virgine et martyre 2. Hic desinit 2.] .
ANNOTATA.
a De Venedocia ac Tegenglia, de Cadvano rege, de Teuith et loco ubi habitabat, videsis Comm. præv., numm. 18, 20.
b Cambrice Wennvrewy [Vit. Cambr. S. Beunoi (Cambro Brit. SS., p. 17).] seu Gwenfrewi [Rice Rees, Welsh SS., p. 295.] . Secundum Vitam II [Num. 12.] , prius nuncupata erat Brewa, cui vocabulo deinde præfixum fuerit epitheton Gwen, quod Candidum significat [Zeuss, Gramm. Celt., ed. Ebel, p. 280.] , propter lineam albam qua post martyrium et resuscitationem suam circa collum insignita remansit usque ad finem vitæ. Auctor vero Vitæ I ait [Num. 9.] eam Candidam Wenefredam fuisse vocitatam propter candorem sophiæ, id est sapientiæ, quæ in ea elucebat. Secundum quosdam, Wenefreda idem sonat quod Candida facies, idque confirmant ex nomine Bonifacii, celebris archiepiscopi Moguntini, qui, ut notum est, primo Wynfrid appellabatur, quod nomen ex cambrico idiomate assumptum putant [Ita Butler, not. ad Vit. S. Wenefredæ.] . Sed nullam auctoritatem afferunt unde probent faciem lingua cambrica significari voce fred aut alia simili. Præterea gratuito et improbabiliter assumunt nomen Wynfrid esse cambricum, et non potius saxonicum seu germanicum sicut alia complura in eamdem particulam frid seu fried desinentia, ut Ædelfrid, Galfrid, Gottfrid,etc. Denique nec demonstrant nomen latinum Bonifacii translatum esse ex Wynfrid, et illud nomen idem sonare quod Candidam faciem.
c Hac ratione (Bennonus) in codice nostro plerumque scriptum legitur hoc nomen, aliquando etiam Beunonus, nusquam Beunous: qua postrema forma scribendi fere constanter utuntur Robertus Salopiensis (nisi quod semel et iterum apud hunc legitur Benomus) et Joannes Tinmuthensis. In Vita cambrica sancti [Cambro Brit. SS., p. 13 sqq.] nuncupatur Beuno et in casibus obliquis Veuno. — De S. Beunoo videsis Comm. præv., num. 39 – 44.
d Superfluitate, id est importunitate [Cfr. Du Cange, Glossar., ad h. v.] . In Vita cambrica S. Beunoi, filii Selym seu Selyff dicuntur fuisse nepotes Cynani seu Conani regis Powisiæ [Cambro Brit. SS, pp. 15, 302.] .
e Sechnant seu Sichnant aut Sychnant; id est Vallis arida [Zeuss, p. 892.] . Locum hunc, hodie Holywell [Cfr. Comm. præv., num. 18.] , illo nomine Sychnant nusquam appellatum reperi in aliis documentis; sed aliquis ejusdem vocabuli, apud Llangadalwr, nunc Bishton, in parte meridionali comitatus Munmuthensis, indicatur in Libro Landavensi [Pagg. 173, 432.] , et alterum in Carnavonshire invisit Th. Pennant [Tours in Wales, tom. III, p. 122.] .
f Nomen Caradoci frequenter occurrit in Libro Landavensi et aliis documentis cambricis, sed nusquam vir de quo hic sermo est. Is hoc loco dicitur tantum filius Alauc, regali stirpe ortus; sed in Vita II [Num. 8.] , Alani regis filius: nullus autem Alanus rex vel regulus in Cambria fuisse legitur circa annum 630. Audivi aliquem virum doctum suspicantem forte indicari filium aliquem Alani I regisBritanniæ Armoricanæ, qui Cadvani regis Cambriæ cognatus fuerit et ad eum venerit subsidio ferendo in certaminibus adversus Anglo-Saxones: et revera cognatos iis temporibus fuisse reges Cambriæ et Armoricanos inde ostendi potest quod Cadwaladr, Cadvani nepos et post Cadwallanum successor, calamitates quibus Cambria ipsius ætate premebatur declinans, se contulisse fertur apud Alanum II, Britanniæ Armoricæ regem, consobrinum suum [W. Wynne, History of Wales, p. 8.] . Alii Alanum, patrem Caradoci, unum fuisse existimant ex præcipuis Venedociæ ducibus; alii [Th. Meyrick, Life of St. Wenefred, p. 30.] , conjectura, ut mihi videtur, nimis gratuita, opinantur Caradocum fuisse unum filiorum Selym seu Selyff, nepotum Conani regis Powisiæ,quorum importunitate S. Beunous e priori domicilio jam migrare coactus erat [Cfr. supra, num. 2.] . Denique qui auctoritatem utriusque Vitæ S. Wenefredæ minoris faciant et quæ in ea leguntur ex incertis et confusis traditionibus censeant compilata, forte judicarint hic agnoscendum Caradocum illum, filium Rivallaun seu Rivallauc, id est Regis Alani (si præfixum Riw seu Rig secundum significationem communem interpreteris) [Zeuss, Gramm. Celt., et Ebel, p. 20.] ; qui scilicet Caradocus circa tempora Josephi Landavensis episcopi, consecrati anno 1022 [Lib. Landav., p. 241.] , sceleribus infamis, inter alia facinora uxorem Seisill vi et fortitudine ab ostio ecclesiæ abstulit [Ibid., p. 250.] et fratris sui necem procuravit [Ibid., p. 262.] ; et iidem forte ulterius opinentur etiam nomen Teuith filii Eliud exceptum ex eodem Libro Landavensi, ubi in charta anni 927 vel 928 adducitur quidam Teudur, rex Brecheniauc, filius Elised [Ibid., p. 227.] . Sed hæc non solum nimis gratuito supponerentur, sed et eo improbabiliora dicenda forent quod eadem nomina Caradoci et Teuith leguntur in Vita cambrica S. Beunoi, quæ tamen e diversis a Vita Wenefredæ documentis hausta videtur.
g Simili prodigio viri nequam, maledicente eos aliquo sancto vel ultione divina ob injuriam ipsi illatam liquefacti vel terra absorpti memorantur in Vita S. Cadoci, cap. 8 [W. J. Rees, Cambro British Saints, p. 43.] et cap. 16 [Ibid., p. 46. Cfr. Vit. S. Iltuti, cap. 3 (ibid., p. 160).] , in Vita S. Iltuti, capp. 17, 20 et 21 [Ibid., pp. 173, 176, 177.] , in Vita S. Paterni [Ibid., p. 193.] , in Vita S. Lasriani, num. 11 [Act. SS. Hib. ex Cod. Salm., p. 796.] et in Vita S. Colmani Drumorensis, num. 15 [Ibid., p. 833.] . — Aliam traditionem circa pœnam divinitus inflictam Carodoco ejusque posteris propter facinus in S. Wenefredam patratum scripto consignavit seculo XIV Ranulphus de Hygeden [Cfr. infra Append., num. 7.] .
h Miraculi illius, quo viri aut mulieres decollati deinde ad vitam revocantur capite corpori apposito, non minus exempla duodecim in Vitis sanctorum Britannorum et Hibernorum offendi. Duas hujusmodi resuscitationes a S. Beunoo patratas præter S. Wenefredæ, refert Vita ejus cambrica [Cfr. supra Comm. præv., num. 41 extr.] , alias Vitæ S. Cadoci [Cambro British SS., p. 47.] , S. Paterni [Ibid., p. 197.] , S. Gildæ [Albert Le Grand, Vies des SS. de la Bretagne Armoricaine, p. 13 – 14.] , S. Tanguidi [Ibid., p. 767 – 768.] , S. Kerani seu Cyerani abbatis Cluanensis [Act. SS. Hib. ex Cod. Salm., p. 160, n. 14.] , S. Albei [Ibid., p. 247, n. 26.] , S. Aidi [Ibid., p. 342, n. 16.] , S. Lasriani [Ibid., p. 794, n. 8.] , S. Colmani Drumorensis [Ibid., p. 832, n. 14.] et S. Moluæ [Ibid., p. 886, n. 25.] .
i Quam plurimos fontes divinitus vel sanctorum orationibus aut in eorum gratiam excitatos vel etiam, sed rarius, ex eorum sanguine aut lacrimis exortos, et illorum multos deinde miraculis celebres legimus in Vitis sanctorum Britannorum et Hibernorum. Sic, ut omittam quæ hujus generis referuntur apud Albertum Le Grand [Pagg. 45, 55, 63, 315, 320, 325, 368, 627, 644, 677, 792, 800, 809, 825.] et in Actis sanctorum Hiberniæ ex Codice Salmanticensi [Pagg. 32, 105, 169, 191, 246, 254, 311, 342, 418, 442, 473, 755, 762, 773, 779, 793, 828, 933.] , inter Vitas sanctorum Cambrensium vulgatas a cl. W. J. Rees in Vita cambrica S. Beunoi altera mulier præter S. Wenefredam, filia Ynyr Gwent regis, a viro suo decollata et loco qui ejus sanguine aspersus fuit fons limpidissimus e terra erupisse narratur [Cambro British SS., pp. 19, 306.] ; similis res traditur in Vita S. DavidisMevennensis de puella a noverca sua capite abscisso necata [Ibid., p. 126.] , et in eadem Vita ipse sanctus fertur fontem elicuisse pro discipulis suis aquæ penuria laborantibus et alium deprecante rustico [Ibid., p. 130.] . Idem concessum est S. Gundleio siti laboranti [Ibid., p. 150.] . Denique, in Vita S. Iltuti de S. Samsone ipsius discipulo ab eo discedente legitur: … cœpit lacrimari, donec lacrimæ ceciderunt in terram nimio fluxu fluviali lacrimabile; unde fons illico erupit emanavitque decurrens quasi fluxu fluviali; qui appellatus est nomine ejusdem Samsonis mirifici [Ibid., p. 171.] . — Cfr. infra Append. [Numm. 1, 2.] de fontibus nomine alicujus sancti consecratis.
j Cfr. infra, App. num. 4.
k Secundum Metcalf [Life of St. Wenefride, p. 64.] , sinus maris prope Clynnog, quo advecta est casula ad S. Beunoum a S. Wenefreda transmissa, usque ad recentiora tempora appellatus est apud Cambros Porthy Casseg, quod nomen primitus dictum existimavit Porth y Cassul, id est Portum Casulæ. Ubi tamen concedere cogor Fleetwoodo advertenti [Op. cit. supra (Comm. præv., num. 9 extr.), p. 70.] nullum hujusmodi locum usquam indicari præter Porthcasseg in comitatu Munmuthensi [Lewis, Topogr. Dict. of England, tom. III, p. 556; Lib. Landavensis, p. 141.] ; et præterea, etiamsi populari sermone in comitatu Carnavon sinus quidam hujusmodi nomine designaretur, inde non sequi hoc vocabulum fuisse in usu a seculo VII et non potius postquam seculo XII ex Roberti Salopiensis libello historia S. Wenefredæ ibidem inter plebem divulgata fuit.
l Neque illud genus prodigii, quo res quædam lapidi impositæ vel nullo vehiculo, aut ipsi sancti saxo insidentes illæsi aquis fluminum vel maris transvecti fuerint, insuetum est in Vitis sanctorum Britannorum et Hibernorum. Unum citasse sufficiat ex Vita S. Senani, ubi is tali ratione casulam accepisse legitur a S. Dermicio et ad eumdem eadem via, sed adverso flumine, tres petras salis remisisse [Colgan, Act. SS. Hib., p. 527; Act. SS. Hib. ex Cod. Salm., p. 753.] . — In piscina scaturigini fontis S. Wenefredæ adjacente jacet lapis quinque circiter pedes anglicos latitudine patens, quem eumdem illum esse traditio popularis tenet quo casulam S. Beunoo singulis annis transmittere S. Wenefreda consueverat. Lapis iste jam tempore Roberti Salopiensis (cfr. Vit. II, num. 16) lapis sancti Beunoi dicebatur, et adhuc dicitur.
m Forte hic designatur cœtus quidam episcoporum qui convenit Eboraci, ubi a Wini episcopoSaxonum occidentalium circa annum 660 Ceadda consecratus est antistes, adsumptis in societatem ordinationis duobus de Britonum gente episcopis [Beda, H. E., lib. III, cap. 28.] : qua occasione inter episcopos qui illic congregati erant quædam statuta fuerint de disciplina ecclesiastica et præsertim monastica.
PARS POSTERIOR.
DE MIRACULIS QUÆ APUD FONTEM S. WENEFREDÆ CONTIGERUNT.
[10] [Violatores fontis vel ecclesiæ S. Wenefredæ diversis pœnis, etiam morte, divinitus mulctati: mulier quædam temeraria,] Incipiunt miracula ejusdem. Quædam incolis cognita vel visa digna relatu decrevimus. A die quo manare fons cœpit, ubi martyris sanguis defluxerat, miraculum seculis inauditum, dictu mirabile stupendumque auditu, in medio fontis ebullitu inerat. Lapilli videlicet tres limpidissimi, cum fontis scaturigine ascendentes et descendentes, more artanorum a a jaculatore projectorum, desursum et deorsum sibi ad invicem obviabant. Sicque multis annis duravit. Tempore vero Dacorum in Tekeynglia sub Britonibus subjugatorum, femina quædam infausta ad fontem descendit, quæ lapillos speculans sibi præludere, eorum aviditate accensa, unum arripuit: et ilico reliquorum uterque * evanuit; deinde domum regressa, instanti morbo correpta est, et infra paucos dies defuncta est. Confessa tamen ante obitum, lapillum reddidit: sed quod prius gestum est omnino latuit. Nimirum *, fratres, quamquam lapides, martyris potentiam suo approbabant testimonio, cum legimus sanctos patres illis * in testimonium lapides tulisse.
[11] [perjurus,] Contigit etiam aliquando quod vir, furto increpatus, super fontem et sacraria ecclesiæ martyris perjurium perpetravit; sed qualiter beata virgo præsumptoribus illiciti assentit tempestive innotuit. Capra enim jam esa in ventre furis horridum balatum protulit: et sic illum reum esse patuit. O res satis horrenda: quod a rationali animali cum testamento denegatum est, hoc a bruto et, quod mage est insolitum, jam comesto, reseratum. Nec ambigendum est quin Dominus propter sanctos mirabilia faciat, cum ipse in sanctis suis omnino est mirabilis.
[12] [matrona ancillam suam apud ecclesiam atrociter verberans,] Diebus quinetiam Francorum in eadem terra ultio digna a Deo facta est per eamdem martyrem. Matrona namque quædam, æmulationis zelo ducta adversus ancillam, eam verberibus acerbis discerpebat, et furiose illam, ad virginis ecclesiam fugientem tutelæ causa, verberando instabat. Misella vero, ad templum veniens ac ingredi tentans, ostium reperit firmiter pessumdatum, et antea infra basilicam tutelam sperans, tum ignorat quid agat; ostium tamen adhæsit, sed matrona ejus dilacerationi minime pepercit. Prospiciens profecto martyr Domini vim sibi illatam, condolens pudori suo et miseræ compatiens, extemplo a Domino impetravit vindictam. Captiva igitur, diu laniata, sub pedibus prostrata, tandem, ut Deus voluit, surrexit et dominæ suæ sibi incumbentis maxillæ caput suum impulit; quo impulsu gena a compage disjuncta, gulaque retorta ad aurem alteram, sic usque ad obitum deformis permansit. Dignum nempe fuit ut quæ a flagris ante spiritus suffocationem cessare noluit, usque ad corporis et animæ disgregationem a corripiendo eam non desisteretur. Sic, sic, qui non verentur Dei et sanctorum tabernacula, implentur facies eorum ignominia.
[13] [latrones,] Item dimenso * temporis intervallo, pacis jure ubique per patriam violato, Francis atque Gualensibus se ad invicem oppugnantibus, prædones innumeri de Venedocia totam Tekeyngiam depopulantes, octo sacrilegos ad deprædandum etiam virginis Wenefredæ habitaculum cum villa direxerunt. Qui accelerantes, etiam jumenta templi parieti alligata secum diripuerunt. Sed diu inde non gratulati sunt: enimvero morte horribili infra breve spatium inficiati sunt. Sed et principes iniquitatis, qui illud indiderunt, priusquam annus circumvolutus fuit, nece nefaria affecti sunt. Quid dicam vobis? Vix unus de tanta multitudine evasit, qui vel eorum comitatum tantum tenuit; et quoniam zelus domus Domini comedit eum, dejecti sunt dum allevarentur.
[14] [item latrones alii,] Illis iterum diebus quidam ejusdem ecclesiæ diaconus, cum sacris signis in collo suspensis protectionis occasione, de viro quodam parochiæ suæ decimam in equis domum asportans, ac usque infra metas fundi martyris perveniens, casu incidit [in] latrones: qui nullam martyri vel ejus sacris reverentiam deferentes, eum spoliaverunt et cum exuviis eum, ut pro Deo vel pro martyre sua sui propitiarentur implorantem, secum ire compulerunt. Verumtamen sibi longius abducto, ex nutu Dei et martyris menti incidit ut fugam iniret. Inita autem, ab ipso latronum duce pedetentim investigatus, denique vero eodem * quærente illum apprehendere ruina præpeditus est; et in crure lancea propria perfossus, nervos amisit femoris dum cædere nescit. Et sic uno castigato in corpore, reliqui omnes correpti sunt mente. Et diaconus, Deo et martyri pro impensa sibi liberatione grates persolvens, cum rebus domum salvus reversus est. Quoniam quidem immittit angelum Dominus in circuitu timentium eum, et eripit eos; quibus autem non est timor Domini et sanctorum, ante oculos eorum invenitur iniquitas eorum sibi ad odium, et in verticem ipsorum descendit.
[15] [miles Francus et uxor ejus.] Ea nihilominus tempestate, miles quidam Francus, ejusdem fundi possessor, super rivum fontis molendinum dimetiens, aquam stagnare cœpit. Cernens autem miles aquam ad saxum Bennoni erumpere, quod forte suberat stagno in medio rivo b, præcepit ut in stagno poneretur. Sed quamquam centum juga boum admoverentur, a loco sane non resurgeret: tam enim immobilis extitit ac si fixis radicibus evelli nesciret. Postremo vero miles operarios suos id ficte agere opinans, eos iterum atque iterum compellit; ac putans se solummodo pede posse lapidem evolvere, præ ira animi permotus, saxum pede impegit. Sed statim reflexis nervis in poplite et obduratis, dum vixit claudus effectus est. Eodem quin in * temporis decursu uxor ejusdem militis ausu temerario ipsam fontis crepidinem ingressa, quod proprie infirmorum est, ibi illicite se balneavit. Ast id impune sibi non fuit: sterilis enim usque ad finem vite permansit, unde præ omnibus doluit. Æquum quippe fuit ut qui in hereditatem martyris venientes, ejus sanctuarium illicite polluerunt, omnibus postmodum in eorum circuitu forent illusio et derisum, subsannatio et opprobrium. Talibus et his mirabilioribus infinitis miraculis contra pravos virgo Domini claruit: quæ omnia si literali memoriæ traderentur, tempus deficeret citius quam copia fandi. Nunc vero ad castigationem scelestorum, ne aliquod nefas in jure virginis facere oblectent, ista sufficiant; quia alias ad sulcandum aratrum nostrum est provehendum, scilicet ad virginis beneficia erga ægros revelanda.
[16] [Paralyticus usum membrorum apud sacrum fontem recuperat;] Tempore quoque Francorum, in eadem regione quidam dives æger, multam pecuniam habens, sed non semetipsum, audiens famam virginis, devectus vehiculo illuc quantocius tetendit. Qui ad memoriam beatæ virginis perveniens, facultate sua tota ecclesiæ et egenis erogata, seipsum pauperem reddit, nihil amplius in mundi deliciis oblectans, sed in Domino confidens. Deinde se tertio in fontis unda loto, et tertiæ noctis vigilia in ecclesia cum orationibus finita, mirum in modum audires ibi tunc in pedibus et in cruribus et in brachiis ingens baratrum c. Quæ ante a nativitate turpiter curva et ad nates contracta, jam ossa sua in rectam compagum locationem distendebant. Putasne videres illic tunc lætam astantium cohortem, et gratulantem Deo et virgini? Videres utique. O quam justa recompensatio. Qui se peculiali substantia destituerat, corporis proprii substantiam sensibus integram viribusque idem recepit; quod dilexerat distribuit, quod semper affectarat invenit. Et sic qui usu pedum carens vehiculo venerat, pedibus utens plene et perfecte incolumis recessit.
[17] [vincula ferrea dissoluta;] Vir quidam pro delictis pœnitentia ductus, ferreis ligaminibus per multos annos circumcinctus, brachiis ferri rubigine miserabiliter corrosis, ad idem sanctuarium devenit; peractaque ibidem nocte cum vigiliis et orationibus, diluculo ad fontem perrexit. Eo porro manus lavante, atque brachia protensius infra fontem extendente, visæ sunt sibi duæ manus delicatæ a lacertis suis vincula dissolvere. Quis, fratres, tum ibi virginem præsentem dubitat? Vir profecto ab ecclesia ad fontem exiens ligatus, a fonte vero ad ecclesiam rediens dissolutus, gratulando Deo et martyri suæ, pro signo eadem vincula ibidem suspendit: quæ multis annorum lustris illic pendere visa sunt. Perpendite, viri, perpendite, mulieres, quam venerabiliter et quam reverende hæc virgo Domini et martyr ab omnibus est excolenda, quæ tam patenter ad se clamantibus subvenit.
[18] [sanatus hydropicus,] Nec est omittendum quid circa lymphaticum ad se venientem ad manus vix tractum egerit; quoniam quidem transactis vigiliis et ablutionibus in fontis fluctibus, ita illum ab humore superfluo allevavit quod nihil nisi ad humanæ naturæ competit temperamentum remansit.
[19] [epileptici,] Epilentius equidem nihilominus manum martyris sensit. Ductus namque ex more ad basilicam, ibi noctem vigilando et orando peregit. Mirabiliter ei contigit passio, namque bis eum invasit; sed in utraque vice nil prevaluit. In crepusculo etenim sibi epilentiam adesse sensit, atque in templum festinanter cucurrit: invocato vero nomine Domini et martyris a presbyteris super eum, confestim malum quod inchoaverat eum dereliquit. Alia die diluculo morbo in eum grassante, in fontem projectus est, et de reliquo nunquam eum aggressus est. Similiter duo pueri fratres, eadem infirmitate eos invadente in fonte projecti, omnino sanati sunt. Sed et alii hujusmodi multi et innumerabiles. Asserunt * namque virginem hanc ægritudinem virtute meritorum suorum maxime delere, quamvis et alias abstergat. Calamitosior enim nulla est quam hæc, quæ sensum perdit, cor corrodit, animam pene evomit, cerebrum discutit, linguam comedit, spumat, stridet, membra aduncat, se totam discerpit: et quia sic est, maxime ad hanc curandum intendit.
[20] [mutus,] Mulier etiam quædam puerum quemdam, filium suum, mutum a nativitate, ad memoriam beatæ martyris secum attulit. Quæ celebratis rite solemniis vigiliarum, vi eum fonte perfudit, et aquam in os misit: filium suum verba recta promentem et vestes rogantem audivit. Quo viso, astantes Deum et martyrem glorificantes mirantur, et matri congratulantur.
[21] [contractus,] Alia quoque vice venientes quidam consociati juvenes contracti, una in fontem descenderunt; sed uni tantum, quia firmius confisus est, salus attributa est. Hoc quidem descenso, membris suis se distendentibus, strepitus tam horribilis ab eo editus est ut juxta vel procul positorum hunc audientium aures tinnirent. Virtus enim Domini cum a se precibus sanctorum exiit, nequaquam latere novit.
[22] [debiles membris,] Quidam præterea puer, membra sua sibi deputans inania, quia erant obmortua, virginis largitatem inolitam statim adeptus est. Ipsa namque precibus naturalem ei membrorum omnium redintegravit statum.
[23] [cæcus,] Quidam insuper cæcus natus, in tabernaculo martyris ritu celebrato, ad fontem abiit, et lavit, et vidit, et gratias egit.
[24] [calculo laborans,] Pueri necnon duo, calculo laborantes, virginem petentes digestionem naturalem consecuti sunt. Quorum alter privatus ibidem ægritudine, continuo debriatus est musæ prophetiæ charismate.
[25] [alii multi diversis morbis afflicti.] Ad modum horum plerique vermibus usque in medullas corrosi opem virginis cognovere: enimvero extinctis vermiculis sani rapatriavere. Nonnulli mentis inopes, immundis spiritibus vexati, dentibus dissecantes, quæque vana profantes, in vinculis vix adducti, domum inde remeavere plenaria seipsos regentes ratione. Frequenter quoque febricitantes ad ejus gratuitam pietatem excubantes, sacri fontis fomento a febribus cujuscumque generis eruit. Multociensque hæc virgo benignissima hydropicos contemperat, paralyticos reformat, podagricos reparat, melancolicos curat. Nec minus sciasim removet, cancrum eradicat, disnoim d enervat, hemorroim extirpat; quin etiam tussim obstinatam excludit, ventris tortiones et fluxiones repellit, menstrua obstrusa sterilitatis dissolvit, sanguinem superfluum et immoderatum obstruit. Quid enumerando pauca cuncta explicare tento? Tot et tanta sunt virginis beneficia quod eorum infinitas numero explicare repudiat. Sed ut breviter cuncta perstringam, omnibus languidis, morbidis, ægris qualicumque infirmitate detentis, martyris hujus suffragium erga Deum pura fide poscentibus, pie et benignissime atque omni dilatione procul remota extemplo subvenit, atque eos sensibus ac viribus utriusque hominis ad plenum investit.
[26] [Aqua fontis in lac conversa.] Nec letheæ oblivionis silentio recondendum quod post expulsionem Francorum a tota Venedocia de fonte ejusdem virginis constat factum. Fons siquidem martyris trium dierum spatio lacteo liquore emanare visus est. Verum primo illorum dierum diluculo colorem lactis, verum et saporem servat. Sacerdos namque a matutinis in ecclesia martyris ejusdem, ipsi fonti præeminenti cominus, rite celebratis summo mane egrediens, et tale quid comperiens, portando secum lagenam accurrit velociter, et impletam accurate custodivit ac diligenter. Denuo accelerans cum spongia ut hanc etiam impleret, liquor jam nitorem aliquantulum diminuerat. Sic per tres dies paulatim lactei coloris cum sapore detrimentum patiens, habitum priorem obtinuit. Et ne quis existimet ventorum turbine aut pluviarum intemperie hoc accidisse, sciat non breve tempus ante et post, etiam tunc, absque ulla elementorum commotione fuisse. Et nullatenus inde debet oriri hæsitatio vel dubium, quia et hoc sæpius venisse ab indigenis est auditum. Liquore quidem a presbytero recepto infirmis ubique transmisso et potato, opem, quam virgo agere consuevit, etiam hos sanando illis præstitit. Et bene fons illius lacteus atque dulcis saporis apparuit, quæ Candida Wenefrida prænominata, se blandam, lenem, mansuetam, mellitam, piam, benignam, propitiam, dulcem, misericordem interpellantibus se ostendit.
[27] [Mortua ad vitam revocata.] Vilipendendum nullo modo est quod adhuc per hanc virginem circa puellulam actum est. Vesperascente quadam die, homo cadaver puellæ exanime secum ad martyris umbraculum bajulavit, ut sepeliretur. Videns autem sacerdos noctem supervenire, humationem illius usque in mane distulit; corpus frigore letali rigidum sudario obvolutum, institis obsitum, relinquens infra ecclesiam, valvasque firmiter obserans. Intrans vero presbyter ecclesiam summo diluculo ad celebrandas vigilias ex more, puellam jam viventem, ab institis et sudario penitus dissolutam, clunibus et palmis præ debilitate adhuc super aream repentem, omni mortis signo carentem, et se hospitium et cibum rogantem invenit; et gratanter Deo et martyri gratias reddidit. Quid mirum si exanimes ad vitam prece sua revocat, quæ defuncta denuo revixerat?
[28] [Fures sacrilegi puniti.] Memoriæ est revocandum quod ad sceleratorum correptionem supra omisimus. Duo profecto clerici in diversis temporibus infra virginis mapalia sacrilegium perpetraverunt. Quorum alter manualem librum auferens, statim cum furto deprehensus est; et quia dignus est operarius mercede sua, verberibus multatus est. Reliquus vero missalem codicem furans, omnibusque ubique pro pretio offerens, neminem reperit qui secum mutuaret. Denique quidem nutu Dei retroveniens, et sacrilegium ulterius abscondere non pervalens, quia promeruit suspensus fuit.
[29] Qui facit mirabilia solus hic miracula propter virginem et martyrem suam Wenefredam, vel ad remedium indigentium *, vel ad castigationem impiorum, non cessat operari Deus, qui in trinitate perfecta vivit et regnat unus per omnia secula seculorum Amen. Explicit passio sanctæ Wenefredæ virginis et martyris, VIII. kal. Julii.
ANNOTATA.
a Hujus vocis interpretationem non reperi inCangii Glossario. Ex ipsa sententia manifestum est ea significari pilas quibus ludunt jaculatores.
b Cfr. supra, pag. 705, Ann. l extr.
c Id est strepitum vel commotionem, ut ex reliqua sententia patet. Neque hæc vox legitur apud Cangium.
d Id est dementiam, græce δύσνοιαν.
* cod. utrique?
* corr. perperam Non est mirum.
* leg. olim?
* cod. dimerso?
* cod. eō.
* cod. qnni
* cod. Asserant
* cod. indulgentium
VITA SECUNDA SANCTÆ WENEFREDÆ ET EJUSDEM TRANSLATIO AUCTORE ROBERTO PRIORI SALOPIENSI.
Wenefrida virgo, in Anglia (S.)
BHL Number: 8851, 8853
AUCTORE ROBERTO SALOPIENSI.
Edita ex 1. Cod. Oxon. Bibl. Bodl. Laud. Misc. 114, sec. XII; — 2. Cod. Brux. 8072, sec. XVII; — et 3. Cod. Cantabrig. Coll. SS. Trin. O. 4. 42, sec. XIII. — Cfr. Comm. præv., num. 6.
A. VITA.
PROLOGUS.
[Scriptoris in hac Vita scribenda consilium; quibus fontibus usus sit; nonnulla de sancta virgine tradita hic prætermissa, deficiente testium auctoritate.] Incipit prologus [totus prologus deest in 3.] IN VITA [vitam 2.] sanctæ Wenefredæ virginis et martyris. Domino et patri Guarino [Gwarino 2.] , reverendo priori Wigorniæ, Rotbertus [Vigorniæ Robertus 2.] suus filius, vita peccator, cœnobii Salopesberiensis prior a, inoffenso pede viam mandatorum Domini incedere. Quem divinorum beneficiorum aliquam constat particulam cognovisse, affectu religionis ceteris debet charitative impertiri quod sibi gratis divinitus collatum est. Hoc enim eorum qui in Christo unum sunt devotio sibi proprium vindicavit, in una scilicet fidei agnitione pariter communicare quod aliquis divinitus illapsum susceperit. Dei quippe consilia desiderantibus revelare, virtutis est; nolentibus vero et repugnantibus passim ingerere, constantiæ et fortitudinis esse perhibetur. Alioquin si quod de communi omnium quibusdam tributum est voluerit quis in sui ipsius jure attrahere, malens illud sub modio occultare quam aliorum utilitati subministrare, invidiæ nævo laborare juste convincetur. Cœlitus enim delatum beneficium omnibus volentibus, si tamen promeruerint, debitum æstimatur et ad universorum salutem prospectat. Eapropter, o reverende pater, bonorum quæ penes nos de supernis nuper emicuerunt cognitionem tibi non invidi, rogantibus amicis [(r. a.) a. r. 2.] quatenus tibi potius infusam nobis gratiam intimarem: tum quia tu in hujusmodi officiis summe studiosus perpetuam tibi famam adquisieris, tum quia multa prece inde tibi dari postulaveris destinatumque nimia, ut fertur, exultatione susceperis. Et quoniam, ut ait vir sapiens, omnis affectio justæ et legitimæ tarditatis impatiens est, non ignoro te anhelo spiritu suspirare donec ineffectum aliquid cognoveris eorum quibus suppleri devotio tua præstolatur. Exinde tibi nuperrime digestam beatæ virginis Wenefredæ [Winefredæ, et ita deinceps, 2.] vitam direxi; quam partim per schedulas in ecclesiis patriæ in qua deguisse dignoscitur collegi, partim quorumdam sacerdotum relationibus addidici, quos et antiquitas veneranda commendabat et quorum verbis fidem adhibere ipse religionis habitus compellebat. Cujus edendæ [edendi 2.] causam primo Dei [Domini, et ita passim ubicumque vox Deus occurrit, 2.] timor dedit, ne commissi mihi talenti in terram [terra 2.] repositi et non ad usuram commendati reus invenirer; secundario, virginis amor, quo declaratis ipsius meritis honor ei debitus a fidelibus impenderetur; tertio favor fratrum, pro quorum devotione arctius mihi colliganda hunc tantum patienter sustinui laborem. Ceterum quod de itinere illius ad Romam penitus silui, consultus egi, sicut et nonnulla plurimorum ore trita funditus omisi, quia nec ea in libris inveni nec qui illa allegatione sua prædicabant æstimatione hominum digni erant quorum sermonibus fidem adhiberem. Suffecit vero mihi, quod et tibi suffecturum non ignoro, ut omni ambiguo remoto conversationis illius series simplici sermone texeretur. Ultro tamen quædam intermisi veridicorum assertione contestata, ne nimius in verbis invenirer et superfluitate aliqua redarguerer, sciens hæc ad sacratissimæ hujus virginis vitam dignoscendam sufficere posse, simulque credens ejus opitulatione tuæque precis astipulatione me a Deo mercedem laboris mei adepturum [Finis prologi add. 2.] .
ANNOTATUM.
a De Guarino et Roberto vid. Comm. præv.,num. 5.
CAPUT I.
S. Wenefreda, magistro S. Beunoo Christiamore inardescens, virginitatem suam Deo consecrat.
[S. Beunous a Theuith, viro nobili et religioso,] Vita sanctæ Wenefredæ virginis et martyris [totus titulus deest in 1; Incipit Vita, etc., et in fine x°. kal. julii add. 3.] . — (Cap. I.) [hæc divisio capitum in solo 2 indicata legitur.] In occidua majoris Britanniæ regione est quædam provincia, Wallia [Walia, et ita deinceps, 1.] vocitata, ex una parte finibus regni Angliæ, ex altera Oceano mari collimitata. Hæc olim a sanctis multorum et diversorum meritorum est inhabitata et usque ad hunc diem innumeris eorum prærogativis multipliciter decorata. Ex quorum numero quidam sanctus admodum insignis enituit [(a. i. e.) om. 3.] , Beunous nomine, vir summus et in omni illa sanctorum multitudine præcipuus. Is itaque cum paternum prius contempsisset solum et mundi gloriam calcans perniciosas illius illecebras abdicasset [(p. i. i. a.) om. 3.] , pauper effugiens monachus effectus est, in brevi perfectum in Christo agens virum. Denique cum in diversis locis ecclesias fabricasset fratresque in illis Deo servituros constituisset, ipse, divino admonitus oraculo, alias discessit, prævisam sibi a Deo [(s. a. D.) a. D. s. 3.] quæsiturus mansionem. Ducente vero illum Spiritu sancto gressumque ejus ad multorum utilitatem dirigente, pervenit ad prædium cujusdam magni et potentissimi viri, nomine Theuith, qui filius unius summi atque [et 2.] excellentissimi senatoris et a rege secundi, Eliuth nomine [(E. n.) fuit 3.] , nihil suæ progeniei incongruum aut quod tantum genus dedeceret [(aut-ded.) om. 3.] admittere dignabatur [dignitabatur 2.] , sed nobilitatem generis honestis moribus exequens, in omni elegantia conspicuus apparebat.
[2] [villam construendæ ecclesiæ] Ad hunc ergo cum vir venerabilis Beunous venisset, benigne satis ac reverenter [(b. s. a. r.) honorifice 3.] ab eo susceptus est. Qui diu non differens quod animo volvebat evolvere et adventus sui causam manifestare, viro secretius advocato: Domine, inquit, ad te sum cœlesti subnixus instinctu destinatus. Cum enim diversis in locis hactenus habitaverim et mansiones proposito meo convenientes et voluntati [meæ add. 3.] concordes sufficienter invenerim, nusquam tamen requiescere potuit spiritus meus, latenter [om. 3.] me admonente [(m. a.) a. m. 3.] Spiritu Domini alium invisere locum. Proinde relictis illis quæ mihi plurimum complacebant habitaculis, ad te nunc veni, ignorans ad quid præsaga futurorum divina dispositio huc me direxerit [direxit 2.] . Non enim fortuitu [fortuita 2.] aut sine certi causa mysterii æstimaverim accidisse [accedisse 2.] , cum sine hæsitatione crediderim cuncta solius Dei nutu agi et hominis propositum Dei semper dispositione actitari. Si igitur meis adquieveris desideriis, tuæ sollicitudinis intererit, adventum meum propriæ salutis operarium efficere et meis petitionibus patienter intendere mentisque intellectum eis efficaciter impendere [(Si igitur-impendere) om. 3.] . Oro [quæro 3.] itaque quatenus de possessione a progenitoribus tuis jure hereditario tibi derivata [dirivata 1.] partem Deo et mihi concedas, ut ibi ecclesiam fabricem, in illa Deo serviturus et pro tua salute deinceps omni die [tempore Deum 3.] postulaturus.
[3] [impetrat, ab eo summo affectu fovetur et ipsius filiam Wenefredam pietate imbuendam suscipit.] Ille autem, qui jam toto conceperat [susceperat 3.] animo illius obtemperare voluntati, quoniam eum virum dignum laude [(d. l.) l. d. 3.] et in [om. 3; (et in) inque 2.] reverentia habendum judicabat, hujusmodi illi verbis respondit: Justum quidem est de [om. 2.] his quæ a Deo collata nobis sunt illi partem tribuere et pro suis ei beneficiis gratias [(e. b. g.) b. g. e. 3.] pro modulo nostro acceptabiles [om. 3.] rependere. Unde te mihi gratiosum [(t. m. g.) g. t. m. 3.] efficis, qui hoc a me petis quod ego dare plurimum gaudeo [(d. p. g.) habeo ut darem 3.] , et quod mihi in bonum cedere non ignoro. Accedens ergo [igitur 3.] quod postulas suscipito, hanc scilicet villam liberam et quietam atque de omnibus quæ ad me sive ad successores meos pertinent [vox suppleta in margine 1.] solutam, ex hac deinceps die solius Dei servitiis [servitio 3.] mancipatam. Et quoniam unica est mihi filia, in qua pæne totius gaudii mei summa atque spes posteritatis consistit, illam etiam tibi committens, deprecor quatenus pro ea [rogans add. 3.] Dominum interpelles, ut ad suam ipsius voluntatem et meum honorem disponat illius conversationem atque gaudium meum provehat de illa [(g. m. p. d. i.) p. d. i. g. m. 3.] . Hæc dicens, prædium illud beato viro tradidit [(b. v. t.) t. b. v. 3.] , in quo ecclesiam fabricaret et habitacula servis Dei inibi mansuris construeret. Ipse vero omnia sua ad alium illum [om. 3.] transponens locum [(t. l.) l. t. 2.] , ex adverso suum fixit tabernaculum, unde sancti viri habitacula omni hora diei [om. 3.] intueri posset [(i. p.) p. i. 3.] . Ita [(Ita… usque ad finem numeri) om. 3.] vir sanctus animum illius in brevi obtinuerat ut si a confabulatione ejus aliquando necessario divelleretur, jucundum sibi et gratum videretur illuc oculorum suorum aspectum dirigere quo mentis affectu intendebat atque locum, quem omni devotione spirituali incolebat, corporalis etiam visionis præsentia frequentare.
[4] [Quæ sub ipsius disciplina virginitatis Christo consecrandæ desiderio accensa,] (Cap. II) Cum vero construendæ basilicæ sanctus intenderet, ipse nonnunquam manus apponebat, semper quidem sufficienter sumptus administrans et tam labore suo quam industria opus accelerans. Interdum etiam cum vir beatus [sanctus 2.] divina celebraret mysteria, ipse præsens aderat cum uxore sua et filia, Wenefreda [Wenefredæ 1.] nomine [(W. n.) om. 3.] . Si autem quando [(S. a. q.) Q. a. (Si om.) 3.] sanctus vir [(s. v.) v. s. 3.] populo præcepta [mandata 3.] Dei revelabat, præfatam virginem ad pedes viri Dei ponebat, admonens omnia solerter advertere et patulo suscipere corde [(s. c.) c. s. 3.] quæ ab illo dicebantur. Quod futurorum præscius Deus in cassum fieri non permittebat. Nam virgo, futura Dei templum, ardenti percipiebat desiderio quæ auribus hauriebat et tenaci memoria recondebat, in proximo operibus exhibitura quod tunc in animo congerebat. Multoties quoque, petita et habita [(e. h.) om. 3.] a parentibus licentia, ad virum Dei veniebat, sitibundo ebibens pectore quæ ab ipsius mellifluo proferebantur ore. Et licet a parentibus suis tenerrime diligeretur et spes prolis suæ augmentandæ atque successio posteritatis in illa sola penderet, gratum tamen habebant quod sanctum virum frequentare gaudebat, illius sermonibus doceri eam cupientes omnem incestum concubitum abdicare et se intactam [legitimis add. 2.] nuptiis conservare [(et-cons.) om. 3.] . Illa autem [om. 3.] , interius inspirante Dei clementia [gratia 3.] , quotidie crescebat in melius et proficiebat in sapientia, mente sua a [om. 3.] Spiritu sancto ardenter debriata [ebriata 2.] . Jam [(Jam… usq. ad fin. num.) om. 3.] omnem virum penitus abdicare disponebat atque solius Dei complexibus inhiare cogitabat; sed hoc parentibus suis innotescere formidabat. Illos offendere non sibi idoneum fore credebat, Deo vero funditus conjungi salutiferum esse sciebat. Parentum voluntatem in hoc [hac 2.] concordem et convenientem non ignorabat ut viro legitime [legitimo 2.] tradita propagationem sobolis suæ sustentaret; verum se ipsam virginem castam exhibere Christo sine ambiguitate multo melius fore credebat.
[5] [id exequi, interveniente S. Beunoo,] In hoc igitur certamine spirituali virginis animus non modico distrahebatur anfractu, hinc parentum timore a proposito suo illam revocante, illinc Dei amore ad perficiendum quod animo conceperat festinanter illam impellente [(In-imp.) om. 3.] . A magistro suo edocta fuerat [(e. f.) f. e. 3.] verbis Domini fidem adhibere præcipientis [præceptis 3.] patri et matri renuntiare Christumque sequi; sed ætas imbecillis et immatura impedimento erat. Statuit tamen et [(t. e.) om. 3.] firmiter in animo posuit ad ultimum illud [(p. a. u. i.) id quod docuerat 3.] faciendum, si aliter sui propositi compos esse non posset; verumtamen per beatum virum prius dignum duxit parentes suos convenire et illos, cooperante Dei gratia, sibi consentientes [ita corr., prius efficientes 1.] efficere [(si aliter-efficere) om. 3.] . Veniens ergo ad eum, solito [prius, ut videtur, in solito 1; solitæ 2.] orationi vacantem reperit; audacterque coram illo prorumpens [(ergo-prorumpens) igitur ad virum Dei, rogans ut patrem et matrem conveniret ut Dominum sequeretur, et audacter 3.] , secreti sui eum conscium fecit. Semina, inquit, verbi divini a tuo mihi profusa ore ad quantum in me proventum excreverint [excreverunt 2; (ad-excr.) om. 3.] manifestum [manifesta 3.] tibi fieri volo. Omnem seculi luxum amodo [om. 3.] abdicare delegi et virginitatem meam ad honorem sponsi cœlestis integram et incontaminatam conservare disposui, et hoc, o [om. 3.] pater sanctissime, tua suffragatione ab utroque parente impetrare mihi depostulo.
[6] [parentum consensu permittitur:] Hæc audiens sanctus, pietate motus, gaudensque quod semen divinum jam in illa pullularet, dixit se parentes ejus sollicite conventurum atque hoc quod petebat pro posse suo [(quod-suo) pro posse suo quod petebat 3.] acturum. Quod facillime factu et leve ad impetrandum erat, tum quia parentes virginis illius [(v. i.) ejus 3.] patrocinio se funditus subdiderant qui ad intercedendum introducebatur, tum quia divini nectaris plenitudo illorum etiam animos imbuerat, qua universos homines præsertimque mentem filiæ suæ debriari [ebriari 2.] præoptabant. Proinde cum a viro Dei [parentes add. 3.] filiæ [suæ add. 3.] desiderium cognovissent, suffusi [suffusis 3.] lacrimis Deum benedixerunt ac quod postulabantur [postulabatur 2; (q. p.) om. 3.] benigne concesserunt, divinum ei imprecantes [adprecantes 2.] adjutorium. Deposito igitur onere quo non mediocriter gravabantur, rerum suarum opulentiam multifarie diviserunt pauperibus, viduis et orphanis subsidia administrantes atque Dei servo operosius intendentes; et quoniam videbant filiam suam non nisi filio Dei nuptum dari [(n. d.) nuptam dare 2.] volentem, omnia quæ congregantes custodiebant, illi tribuenda si homini terreno nuberet, in divinis officiis expendebant. Ipsi [(Ipsi … usq. ad fin. num.) om. 3.] quoque curis eatenus se plurimum opprimentibus expediti, præceptis Dei funditus se mancipabant, viam justitiæ inflexibiliter incedentes.
[7] [unde et majori studio rerum divinarum contemplationi et omnium virtutum exercitio incumbit.] Puella vero, adepta optabile desiderium suum, nimio afficiebatur gaudio; gestiensque in Spiritu sancto, pedibus beati viri interdum votiva assidebat [(ped.-assid.) om. 3.] , sitibundo hauriens pectore quæ de gloria sponsi sui ab ipsius defluebant ore. Concessaque sibi licentia propria uti potestate, dilatato corde currebat viam mandatorum Dei, semper in anteriora se extendens et penitus posteriora intermittens [(concessaque-interm.) Virgo itaque 3.] . Pro ipsius amore cui se devoverat nihil in se terrenum admittebat, uni soli [inhærere, uni soli add. 3.] cum propheta inhians, inhabitare scilicet [videlicet 3.] in domo Domini omnibus diebus vitæ suæ. Jam non præstolabatur parentum ad ecclesiam adventum; sed ipsa festinato itinere nonnunquam illuc pergens divinis intererat mysteriis; frequenter autem [itaque 2.] noctibus in ecclesia excubabat [(Jam-excub.) Sæpe ad ecclesiam pergebat; frequenter in ea pernoctabat 3.] . Interdum etiam importunam [(e. i.) om. 3.] se sancto ingerens, sollicitabat eum sermonem facere atque [om. 3.] de sponsi sui moribus et vita tractare [(e. v. t.) om. 3.] . Tota quippe illius desiderio inardescens, tunc aliquantulum gaudii habebat cum de amici sui [moribus et vita tractare, cum de ejus add. 3.] excellentia, decore et potentia loqui audiebat; atque hujusmodi ejus refectio omnem [ita corr. erasa voce omnium 1; omnium 2.] terrenarum rerum jucunditatem excellebat et in illius corde spiritualis jucunditatis indeficiens delectamentum retinebat. Et licet ætate tenera esset, perfecta tamen moribus et corde cana erat, animum totius cupiditatis contemptorem habens. Immo quicquid consummatæ virtutis virum habere decet, penes illam satis abunde inveniebatur et totum in illa divinæ plenitudo gratiæ sufficienter infuderat [(Immo-infud.) om. 3.] . In exterioribus quoque non modicam divinitus acceperat gratiam: nam et erat [(n. e. e.) erat autem 3.] vultu pulcherrima et verbo affabilis atque toto corpore decenter composita. Unde callidi insidiatoris [prius insidiatores 1.] astutias non usquequaque effugere prævaluit: ex hoc enim exorta materia [(e. m.) materiam assumpsit (om. reliqua usq. ad. fin. num.) 3.] cum inimico generis humani certamen inire compulsa est. Cum enim in exercitiis quæ ad salutem pertinent studiosissime invigilaret, cernens diabolus multa sui juris per eam detrimenta fieri atque in illa patria virtutem suam enervari posse, totus contra eam insurgere et vires suas exercere cœpit; nec destitit donec se illam vicisse et sibi ulterius non nocituram putavit. Quod hujusmodi exordium habuit.
ANNOTATUM.
a De iis quæ hoc capite et utroque sequente memorantur cfr. Annotata ad. vit. I supra, pag. 704 – 705.
CAPUT II.
A Caradoco juvene libidinoso, ad stuprum sollicitata, fugiens capite
obtruncatur, sed mox orante S. Beunoo revocatur ad vitam; fons
prodigiosus in loco ubi caput ejus deciderat exortus.
[8] [Caradocus, juvenis regiæ stirpis, S. Wenefredam solam domi offendens, ad turpe flagitium secum patrandum sollicitat; sed] (Cap. III) Postquam beatus Beunous ecclesiæ suæ fabricam cooperante Deo consummasset et eam Deo consecrasset, finitimi frequenter [om. 3.] ad eam veniebant; sed [et add. 3.] omni fere die præfatæ [om. 3.] virginis parentes [(pr. v. par.) par. pr. v. 2.] ad audienda quæ Dei erant ibi conveniebant. Contigit autem quadam die dominica [(die dom.) dom. die 3.] , pergentibus omnibus ad ecclesiam, prædictos simul [(p. s.) et 3.] virginis parentes illuc ire, quatenus [virgo prudenti dissimulatione eum deludit et ad ecclesiam fugam arripit;] prædicationi sancti viri et celebrationi missæ interessent [(illuc-int.) om. 3.] ; virgo vero [om. 3.] , illorum filia, aliquod forte perpessa incommodum [(p. i.) i. p. 3.] , necessario [om. 3.] domi est sola remanere coacta [(e. s. r. c.) s. r. c. e. 3.] . Et ecce quidam juvenis, Chadrocus [ita corr., prius Chrodocus 1.] nomine, filius Alani [Alavi 2 (et ita etiam, ut videtur, corr. 1).] regis, domum intrans [intravit 3.] , virginem solam offendit juxta focum sedentem [(o. j. f. s.) j. f. s. invenit 3.] . Quæ, cognito regis filio, concita [confestim 3.] surrexit, quid sibi placeret [placuerit 3.] humiliter investigans [requisivit 3.] . Illo vero interrogante quo pater illius discessisset et dicente se plurimum illius colloquio indigere, puella respondit: Pater, inquit, meus ad ecclesiam ivit, divinis mysteriis interesse volens, atque ideo [(v. a. i.) om. 3.] , si tibi necessarius est, paululum te [illum add. 3.] operiri oportet in proximo affuturum [(i. p. a.) om. 3, et add. volensque ab illo alicubi divertere 3.] . Hæc dicens simplici animo, nihil quidem doli vel astutiæ seu alicujus machinamenti [(s. a. m.) om. 3.] suspicabatur; re autem vera incentiva libidinis illum adduxerant et mentem illius titillabant [(e. m. i. t.) om. 3.] , ad quam explendam totus effrenis et præceps volitabat. Cum enim dixisset puella oportere illum patrem suum exspectare, respondit juvenis: Patienter, inquit, adventum illius [suum 2; ejus 3.] exspectabo, si tu interim in amicitiam meam veniens voluntati meæ assensum præbueris. Regis me filium esse non ignoras, divitiis et honoribus multis refertum, te etiam affluenter locupletaturum, si meæ petitioni assentire volueris. Illa autem [(I. a.) Virgo vero 3.] , sentiens eum de concubitu sermonem inseruisse, paululum demissa vultum roboreque suffusa, simulavit quidem primo graviter se ferre quod eam incomptam et inornatam invenisset. Deinde dixit ei: Cum tu, regio ortus genere, post modicum, Deo annuente, rex sis futurus, felicitate seculari me opulenter replendam esse non dubito, tuo matrimonio copulatam. Verumtamen paulisper patere donec pater meus adveniat; et ego interim thalamum meum intrabo, cito ad te reditura. Profecto hæc dicens, solummodo ad horam avelli ab eo quærebat. Videbat enim [om. 3.] miserrimum hominem, infelici libidine accensum, illius amore letaliter torqueri et velut amentem fieri; sciebat quoque [vero 3.] quod parentum absentia infestus hostis insanior redderetur: ideoque ab ipsius manibus abstrahi ad præsens qualibet occasione cogitabat. Concessit tandem ut cameram suam ingrederetur, sperans illam cum decentiore ornatu atque acceptabilius compositam sine dilatione [(atque-dil.) om. 3.] ad se redituram. Tunc illa surgens, thalamum est ingressa; nihilque [que om. 3.] differens ex altera parte per ostium cameræ egreditur, et versus ecclesiam præpeti cursu iter arripuit. Ibi enim, etsi non timore Dei, multitudine tamen hominum protegi ac defendi putabat.
[9] [quam Caradocus prosecutus, imperterrite resistentem capite obtruncat: copiosus fons loco ubi caput decidit, e terra erumpit.] Quæ fuga mox juveni infausto innotuit, qui statim furibundus effectus vehementique iracundia repletus, quod diffugium faceret ne ei commisceretur [(quod-commisc.) om. 3.] , arrepto gladio velociter eam insequi cœpit. Et quoniam aliquantulum spatii domum paternam ab ecclesia dirimebat, facili conamine assecutus est illam. Quam prius torvo vultu intuens, his verbis eam affatus est: Olim te amavi, et meis amplexibus conjungere desideravi. Nunc ad te venientem refugis, et te petentem contemnis. Jam pro certo scias quod aut mihi in præsentiarum ultronea commisceberis, aut sine mora gladio isto capite abscisso vitam finies. Virgine itaque ad ecclesiam lumina vertente, atque solicite inspiciente si aliquis inde exiret, qui sibi adjutorium ferret, nemo prorsus egressus est. Tunc ad juvenem conversa: Regis, inquit, æterni [(i. æ.) æ. i. sum filia 3.] et omnium hominum judicis filio in matrimonio copulata, nullum alium [vox suppleta a corr. 1.] excipere [recipere 3.] possum; et ne te diutius protraham, nullum præter illum dum vixero admissura sum: etenim sine illius contumelia hoc fieri non posset [(etenimposset) om. 3.] . Ideoque exime gladium, exere vires, qualibet feritate accinctus ut placet utere [(qualibet-utere) om. 3.] ; certusque esto quia nec terrores tui nec blanditiæ, nec promissiones sive minæ [(nec-minæ) om. 3.] , ab illius dilectionis dulcedine me divellere poterunt [(d. p.) p. d. 3.] , cujus amplexibus jam astricta sum et devotioni copulata [(cujus-cop.) om. 3.] . Incestus autem juvenis [(I. a. j.) Ille vero 3.] , audiens se contemni, suæque libidinis impatiens [(s. l. i.) om. 3.] , simulque credens illam minui [muniri 3.] non posse, nec se quietem habere dum virgo viveret [(nec-viveret) om. 3.] , evaginato gladio caput illius [Wenefredæ virginis 3.] amputavit. Statimque [(que) vero 3.] ut caput virginis ad terram corruit, in eodem loco fons lucidissimus ubertim erumpens emanavit, qui usque hodie [(q. u. h.) om. 2.] fluere non desistit, multis infirmantibus beatæ virginis meritis sanitatem præstans. Et quoniam juxta ostium ecclesiæ virginem apprehendens ei caput absciderat, statim caput in ecclesia corruit, corpore retrorsum extra ecclesiam remanente. Ad pedem enim clivi cujusdam [sub quo add. 3.] ecclesia sita erat, atque in descensu illius montis caput virginis resectum, facile ruendo in ecclesia elapsum est; truncum vero corpus quo prius [extra 3.] ceciderat locum obtinebat.
[10] [Caradocus, maledicente eum S. Beunoo, terra dehiscente absorbetur;] Inter vero pedes stantium in ecclesia et divinis mysteriis intendentium [intentium 2.] corruens caput, universos admiratione permaxima commovit. Omnibusque nimio terrore perculsis, atque dirum nefas graviterque ulciscendum patratum fuisse dicentibus auctoremque illius detestantibus, parentes puellæ, tumultu aliorum commoti, accesserunt, rem certius cognituri. Filiamque suam exanimem cernentes, hinc caput abscissum, illinc corpus truncum aspicientes, ad terram lacrimosi corruerunt [corruere 2.] , tristitiaque et anxietate soluti, flebilem vocem emittentes, clamosis planctibus dolorem suum prodiderunt. (Cap. IV) Cum igitur magnus in ecclesia tumultus oriretur, omnibus quidem virginis interitum lamentantibus, multis tamen nimium [vox suppleta a corr. 1.] miserantibus acerbitatem doloris quæ [qui 2.] parentes illius invaserat, vir sanctus strepitum audiens et seditionem suspicatus, ad cœtum pervenit astantium; cernensque virginem, quam Deo consecraturus erat, tam crudeliter peremptam, miserabiliter condoluit. Peremptor vero illius [(v. i.) i. v. 2.] adhuc juxta exanime corpus tumidus foris assistens, gladium suum, cruore virginis madidum, cunctis aspicientibus, per herbam detergebat. Nam quia filius regis erat, impune tantum se perpetrasse flagitium putabat; sed et in admissione tanti facinoris nihil se Deum vereri testatus est. Sanctus vero graviter ferens superbiam ejus et obstinationem cordis illius, et quia pro sceleris sui perpetratione jactanter gloriaretur, accessit ad eum, in manibus suis virginis caput tenens. Respiciensque in faciem juvenis, his cœpit illum verbis [(i. v.) v. i. 2.] affari: O sceleste, inquit, qui juvenilis decoris indolem et regiæ dignitatis progeniem homicidali maculasti crimine, cur te tantum admisisse scelus non pœnitet? Pacem conturbasti et ecclesiam tuo sacrilegio fœdasti, Deumque [(Deumque) Dominum 2 (cfr. supra Prolog. not. 8).] nefarius irritasti, nec doles. Nunc autem, quoniam ecclesiæ non pepercisti nec diei dominicæ reverentiam exhibuisti, Deum meum deprecor quatenus quæ tu indigne commisisti, in præsenti digna recompensatione recipias. His dictis, juvenis illico ad terram corruens expiravit. Mirumque dictu, in conspectu omnium astantium corpus defuncti liquefactum disparuit, multis asseverantibus tellure dehiscente absorptum fuisse et cum spiritu suo in barathro demersum. Universi vero hoc videntes, pro insueti novitate prodigii ineffabili pavore percelluntur.
[11] [virgo autem, oratione a sancto viro ad Deum facta,] Dehinc sanctus caput virginis, quod inter manus assumpserat, sæpius deosculans, turbatus est spiritu et flere compulsus. Postea vero ordine suo illud componens adegit reliquo corpori, palliumque suum super illud sternens, in naribus illius insufflavit. Deinde parentibus, nullam consolationem admittentibus, sed continuis lamentis filiæ suæ necem plangentibus, præcepit luctum intermittere et tandem a dolore cessare; ipse autem ad altare missam celebraturus accessit. Qua peracta, omnibus ad eum intendentibus et spem ad Deum erigentibus, ipse ad corpus exanimatum pervenit. Dehinc luculento ad populum sermone usus est, inter cetera dicens beatam virginem votum Deo fecisse, sed morte interceptam non congruum tempus exolvendi habuisse; et ideo debere eos, devotius humi procumbentes, pro resurrectione illius Deum interpellare, scientes se multas in posterum per eam commoditates accepturos. Quod illi satis accurate fecerunt, et immaturam puellæ mortem et miseram parentum calamitatem miserati [miserantes 2.] . (Cap. V) Postquam igitur diu [Dominum 2.] oratum est, vir beatus a terra surgens et manus ad cœlum tendens: Domine, inquit, Jesu Christe, pro cujus amore hæc virgo terrena respuit et cœlestia concupivit, nos te devotis invocantes animis misericors exaudi, et viscera pietatis tuæ super nos effunde, votorum nostrorum effectorem in præsenti [ita corr., prius præcepti 1.] te esse concedens; et quamquam virginem hanc, pro tuo amore passam, non ignoremus in cœlestis gaudii sinibus repositam nostro ulterius non indigere contubernio, tu tamen, clementissime pater, filiis tuis te humiliter deprecantibus benignum te et exaudibilem præstans, supplicationibus eorum assensum præbe. Præcipe [ita corr., prius Præcipue 1.] itaque ut puellæ hujus anima corpori suo inducta, regimen te et dominationem tam animarum quam corporum habere demonstret: quatenus tuæ gratia misericordiæ rediviva nomen tuum magnificet, et post longa vitæ spatia, multiplicato bonæ conversationis fenore [favore 2.] , ad te redeat sponsum suum, unicum videlicet Dei Patris Filium, cum quo et Spiritu sancto vivis et gloriaris Deus per infinita secula seculorum.
[12] [reviviscit, linea alba in memoriam martyrii circa collum ejus remanente, unde nomen Wenefredæ accepit.] Cumque omnes respondissent Amen, puella quasi a somno surrexit, tergensque faciem suam atque emundans a pulvere et sudore, astantes admiratione et gaudio replevit. Porro ubi caput ipsius prius collo tenus resectum et postea vi divina compactum atque resolidatum fuerat, albedo quædam tenuissima in modum fili collum ambiebat et locum sectionis obducebat; quod deinceps ad demonstrandam capitis illius resectionem atque miraculi ostensionem, quamdiu virgo in corpore deguit, semper uno modo permansit. Inde ferunt illius provinciæ homines eam Wenefredam fuisse vocitatam, cum antea, ut ipsi asseverant, Brewa nominata sit. Quod enim ipsi [vox suppleta a corr. 1.] in sua lingua Wen dicunt, latine candidum vocant: sicque ex occasione albedinis collum circumdantis, ex re nomen habere dicta est, adjecta particula, quæ est Wen, atque euphoniæ causa pristini nominis duabus litteris transmutatis, compositum obtinere vocabulum quod Wenefreda dicitur. Fertur etiam quod postquam de hoc mundo migravit, nulli penitus manifeste apparuerit qui illo candido signo collum ipsius circumdatum non viderit [vidit 2.] . Hoc quoque argumento titulum suæ passionis admodum sibi placuisse designat, quem toties patenter demonstrat quoties alicui se videndam ostendit.
[13] [Locus martyrii prodigiis celebris.] Locus vero ubi sanguis illius effusus est, primitus Sicca Vallis dicebatur; postquam autem caput virginis abscissum terram tetigit et, ut præfati sumus, fons ibi aquæ salientis emanavit, qui etiam manet usque in hodiernum diem, sanans omnes languores tam in hominibus quam in pecoribus, locus isdem de nomine puellæ vocabulum sortitus est. Nam illorum lingua Fennan Wenefredæ [Wenefreda 2.] , nostra vero Fons Wenefredæ, nominatus est. Fennan enim latino sermone fontem sonat. Et quoniam de corpore in descensu devexi montis jacente multus fuerat effusus sanguis, lapides aspergine ipsius infecti tam in fontis scaturigine quam in rivo illius seu in amborum margine passim jacebant; et, quod dictu vel auditu mirabile est, lapides illi conspersi sanguine [(i. c. s.) ita etiam prius 2, corr. illius fontis quasi sanguineæ.] adhuc pristinam conspersionem retinent, ut patet usque hodie scire volentibus. Nam sunt quasi congelato cruore perfusi, nec situ temporis nec assidua præterfluentis aquæ eluvione detersi. Muscicula [Muscida 2.] vero, quæ eisdem lapidibus adhæret, quasi thus redolet. Famosum satis atque patriam illam incolentibus notissimum est, fontem illum adhuc pristino more durare, et lapides, ut prædiximus [diximus 2.] , cruentatos [corr. huic voci præposuit quasi 2.] in illo inveniri, merita virginis patenter ostendentes et spem omnibus portantibus [portentibus 1.] eamdem virginem se invocantibus opitulari posse. Homines vero illius provinciæ, qui nondum Deum cognoverant nec illius justitiam intellexerant, videntes virginis resuscitationem et de fontis emanatione petrarumque conspersione tam apertum et evidens miraculum factum fuisse, ad pedes beati viri Beunoi provoluti, Dei mysteriis se imbui petierunt. Quos ille benigna devotione suscipiens, sacri baptismatis unda purificavit, et divinorum præceptorum sermonibus instructos, in Dei servitio confirmavit.
CAPUT III.
S. Beunoi discessus. S. Wenefreda, apud ejus ecclesiam cœnobio
virginum constituto, sanctissime ibidem vivit et sodales suas ad omnem
virtutem instituit; singulis annis mittit S. Beunoo casulam, quæ illæsa
aquis ad eum defertur.
[14] [S. Beunous beatæ virgini, sacro velamine Deo consecratæ,] Qualiter vero beata virgo Wenefreda post resuscitationem vixerit, vel quem vitæ modum habuerit sive, consummato præsentis [hujus 2.] seculi cursu, ad quem finem pervenerit, nunc [vox suppleta a corr. 1.] succincte dicere curabimus. (Cap. VI) Cum igitur, ut prælocuti sumus, a mortuis surrexisset, tota die sancti viri pedibus adhærens, illius sermonibus sedula devotione intendebat, de omnibus quæ ad Deum pertinent plenius instrui volens. Quo facto atque ecclesiasticæ disciplinæ dogmate assecuto, illa magistri sui pedibus advoluta velari se obnixe postulavit. Cum enim, inquit,a parentibus meis hoc mihi concessum sit, et meum noveris animum, omnem seculi luxum calcantem, solius Dei amori et cognitioni inhiare, nulla debet esse delatio, sed [ad 2.] consequenda desiderii mei sacramenta. Nullatenus vero a te abstrahi aut a pedibus tuis [om. 2.] divelli potero, priusquam tua benedictione regularis disciplinæ mysteriis initiata, habitu etiam exteriore sortis Dei me fore monstravero. Noli ergo, pater sancte, meum diu differre desiderium; sed persuasionibus meis acquiescens, me voti mei compotem protinus effice. Tunc vir beatus, vocatis parentibus ejus, virginis animum et votum manifestavit et prærogatam ei divinam gratiam dixit, atque ipsius voluntati se satisfacere velle intimavit. Illis vero benigne consentientibus filiæque suæ devotionem jucundo affectu complectentibus, vir sanctus coram multis illam sacro velamine indutam consecravit, atque regularis propositi disciplinis sufficienter confirmavit. Quæ statim post completum desiderii sui votum, totius virtutis artem aggrediens, et regularis disciplinæ studiis devotissime inhærens, in brevi totius ordinis peritiam et observantiæ perfectionem adepta est. Dehinc quotidie magis ac magis proficiens, beatum virum pro nimia charitate sua admodum lætificabat [lætificat 2.] .
[15] [mandat ut apud ecclesiam quam construxerat cœtum virginum congreget, septennio post inde ad alium locum migratura;] Qui, vocatis parentibus illius [ita corr., prius suis 1.] , hujusmodi oratione usus est: Vos, me, inquit, prius hic suscepistis et meis postulationibus vos paratos atque promptos exhibuistis; demum quoque locum istum Dei servitio instituendum concessistis, et vos illud [ita corr., prius, ut videtur, illum 1.] idem efficaciter complere studuistis. Nunc vero, quoniam divina inter vos exuberaverunt beneficia, lumen cœleste vobis et filiæ vestræ infusum diligenter attendite; gratiamque qua respersi estis sollicite considerantes, per ostensam vobis [vox suppleta a corr. 1.] salutis viam vigilanter incedere curate. Et quoniam mei præsentia ad præsens carituri estis, quia alias me vocat Deus, exemplis et admonitionibus filiæ vestræ solerter intendite, certissime scientes illam non solum vobis, verum etiam omni populo exemplum salutis futuram. Ad virginem vero conversus: Te, inquit, meis laboribus et exercitiis succedere præcipit [præcepit 2.] Deus et ista incolere habitacula, viamque vitæ a me tibi prælibatam sine intermissione incedere aliisque incedendam ostendere. Te enim singularis meriti palmam coram se ferre delegit [deligit 2.] , tuique martyrii exemplo atque bonæ vitæ conversatione multos in hoc seculo ad suum amorem informandos instituit. Tuum igitur erit exhinc locum incolere, atque virgines in Dei famulitio victuras et hic tecum mansuras congregare. Unumque pro certo scias, te in hoc loco [ita corr., prius seculo 1; seculo 2.] finem vitæ non habituram. Cum enim in jugi corporis abstinentia et spiritus afflictione Deo serviens, septem hic annos peregeris, alium te invisere locum divinitus admonitam oportebit, Deo te dirigente et per te multorum cordium tenebras illuminante. Hoc etiam retine, quod celebris erit in hoc mundo memoria tua, et quanti apud Deum fueris meriti, multi per te incommodorum suorum remedia adepti contestabuntur.
[16] [et vaticiniis circa prodigia quæ apud sacrum fontem Deus operaturus erat eam consolatus,] (Cap. VII) Cumque beata virgo super discessu et absentia doctoris sui plurimum contristata fleret, beatus Beunous, arrepta manu ejus dextera, duxit illam ad fontem quem de loco ubi caput ipsius abscissum ceciderat emanasse superius designavimus; statuensque illam super lapidem unum qui tunc ibi forte repertus est et usque hodie in rivo fontis manet, et lapis sancti Beunoi ab incolis appellatur, his illam verbis denuo allocutus est: Vides, inquit, adhuc hic vestigia tuæ passionis [(t. p.) p. t. 2.] . Ecce lapides isti, tuo conspersi sanguine, te pro Deo martyrium passam fuisse demonstrant, atque ad tui ipsius honorem perpetuum aliorumque multorum monumentum conspersionem quam de tuo cruore madefacti sunt quasi recentem servant. Nunc igitur diligenti et tenaci memoria mea verba reconde, ad multorum notitiam reverenti relatione perventura atque per venturas [corr. add. vel per futuras 1; futuras 2.] temporum successiones nonnullis plurimum profutura. Tria tibi donativa a Deo erogata esse cognosce, quæ et laudis tuæ titulum solemniter celebrabunt et in posterorum mentibus devotionis tuæ amorem digna veneratione cumulabunt. Primum quidem est, quod lapides isti cruoris tui aspergine madidi nulla poterunt per secula ablutione detergi nec assiduo istius aquæ impetu ablui, sed ad tuæ passionis ostensionem semper cruentati apparebunt, Deo ad suæ [vox suppleta a corr. 1.] gloriam majestatis atque ad tuæ triumphum castitatis tale miraculum faciente. Secundum vero est, quod quicumque aliqua infortunia passus te requisierit et per te a sua invaletudine seu oppressione se liberari petierit, prima sive secunda aut certe tertia vice voluntatis suæ compos effectus, quod postulaverat se impetrasse gaudebit. Si autem contigerit petentem te trinæ vicis petitione quod optaverat non consecutum fuisse, certissime sciat se præsentis vitæ luce in proximo cariturum, atque ideo occulto Dei judicio precis suæ fructu in præsenti frustratum fuisse: proficere sibi tamen ad animæ suæ medelam te invocasse constanter intelligat, atque per te aliquid sibi majus divinitus præstari quam si quod petebat exterius consequeretur. Tertium autem donativum hujusmodi est. Cum ad præsens a te discessero, super litus maris locum ad manendum convenientem largiri mihi dignabitur Deus; et licet a te magno intervallo discretus fuero, tuis tamen muneribus me omni anno invisendum [vox suppleta a corr. 1.] præcepit Altissimus. Cum ergo quod mihi dirigere volueris in manibus paratum habueris, ad præsentem fontem cum munere tuo festinabis, et quicquid illud fuerit, Deo prius commissum in fonte confidenter depones. Videbis statim depositum tuum a fonte per rivum vi divina deduci et impetu decurrentis aquæ in subtus decurrentem magnum fluvium illæsum trajici; moxque maris elemento Dei voluntati obtemperante atque ministerium præbente, quod tu in fonte deposueris ad mei hospitioli januam deferetur, per sinuosa undarum volumina, per tumescentes et undisonas [ita corr., prius undinosas 1.] maris procellas, usque ad meum contubernium inviolate delatum. Hoc quoque omnibus annis, dum mihi vita comes fuerit, Deo præcipiente contingere oportebit. Eruntque hæc tria a Deo tibi concessa dona, prærogativæ divinitus tibi collatæ designativa [designativæ 2.] , et dum mundus iste duraverit, ad tuæ celebritatem memoriæ et laudis gloriam multorum narratione magnificata. His dictis, ad ecclesiam eam reduxit, iterum hujusmodi verbis illam alloquens: Ecce templum istud et habitacula circumstantia partim meo labore, partim parentum tuorum sumptibus ædificata tibi relinquo, quatenus me hinc abeunte, tu, congregatis ad servitium Dei tecum mansuris virginibus plurimis, hic in tuo proposito Deo servias, bonam tibi conversationem et exempla vivendi a me tibi insinuata nullatenus intermittens. Sciasque quod in loco isto ad multorum utilitatem magna fiet virtutis divinæ ostensio, atque per hic manentium exempla ad Dei cognitionem ascendent plurimi, omnia mundi emolumenta proposituri [deposituri 2.] ut Christum lucrifaciant. Sanitates quoque multiformes et animarum et corporum diversa infirmitate languentibus hic passim distribuentur; omnis etiam ætas vel sexus aliquid remedii se in hoc loco [vox substituta a corr. pro alia erasa 1.] contigisse gaudebit. Sed nec bruta animalia istius loci beneficiis immunia fore denuntio, Deo sua clementi potentia hoc habitaculum protegente et ad tui celebritatem honoris tanta in illo prodigia faciente. Tu vero sic te Deo placabilem exhibe et talem te in omnibus effice, quatenus in te nomen sanctum ejus gloriosum existat et te aspicientibus forma salutis efficiaris. Ego autem hinc nunc abeo, Deo alias pro modulo meo famulaturus, tuique devotionem dum vixero intra cordis mei penetralia cum dulci memoria habiturus.
[17] [ab illa discedit.] (Cap. VIII) Hæc dicens, assumpto solummodo baculo suo abire cœpit, omnem domus suæ supellectilem et quicquid ibidem manenti per fidelium manus Deus dederat, totum beatæ virgini ejusque consortibus derelinquens. Sicque cunctis Deo commendatis atque valedicto universis discessit, uno solo clerico comite [vox suppleta a corr. 1.] contentus; semperque ad beatam Wenefredam lumina retorquebat, propter corporalem ejus absentiam multis lacrimis madidas genas habens. Illa vero super verbis illius atque discessione impatienter se agens, miseram lacrimis et tristitia faciem gerebat, se relictam et inconsultam dicens et omnibus malivolorum incursionibus patere, pastoris præsentia et diligentia desolatam. Cumque tentassent plurimi consolatoriis illam verbis delinire, ipsa aliquantisper ab ecclesia dulcem patrem suum abeuntem deducens [ducens 2.] , donec cum eo erat, nullam prorsus consolationem admittebat; comitum vero nullus in via cum illa ibat qui a lacrimis abstinere posset, tam acerbo dolore eam torqueri videns. Sanctus vero, non diutius ferens illius lacrimas, quamvis et ipse non mediocri pietate moveretur, finem tamen tantis planctibus ponere volens, citato gressu ab ea divulsus est, porrecta manu prius et benedictione data. Sollicitis tamen aspectibus virgo eum prosequens, cum jam ulterius non appareret, cum comitibus suis domum reversa est. Nequaquam tamen dissimulare poterat acerbitatem tristitiæ quæ illam pro digressione doctoris sui invaserat, quamdiu recens illius memoria erat.
[18] [S. Wenefreda secundum præceptum sui magistri subditas sibi virgines ad omnem virtutem informat, miraculis et sanctitate in] Elapso autem aliquanto tempore, rediens ad se beata virgo et ad memoriam reducens conversionis suæ modum passionisque titulum atque beati doctoris sui Beunoi sermones seu vaticinia, virilem constantiam aggrediens, omnem mœrorem [vox substituta a corr. pro alia erasa 1.] funditus deposuit, statimque sponsum suum Christum, cui se caste vivendo devoverat, toto mentis affectu amplectens, illi inhiare, illum sapere, ad eum suspirare ardenti desiderio cœpit. Deinde nobilium filias secum congregans, [magna apud omnes regionis incolas veneratione habita,] docebat eas castitatem amare atque spretis omnibus mundi blandientis [blandimentis 1.] illecebris, levi jugo Christi colla submittere et per regularis propositi normam se Dei [divino 2.] servitio mancipare a. Nonnullæ autem videntes conversationis illius severitatem et modestam vitæ gravitatem, gratia sunt divina compunctæ, atque arripientes monastici ordinis regulam, sacro indumento [velamento 2.] se velari petierunt. Quibus beata Wenefreda boni pastoris vices et officia exercens, nunc eas ab [om. 2.] insidiis fraudulenti prædonis evangelicis verbis et sanctorum patrum sententiis munitas [monitas 2.] esse docebat, nunc luculento sermonis sui affamine divinum in earum pectoribus amorem infundebat; assiduis autem admonitionibus non desistebat illas instruere, regulæ institutionibus solerter intendere, propositique sui meminisse atque in his officiosas existere. Ipsa vero sine intermissione eadem faciebat quæ subjectis suis facienda edocebat. Nam omni die jejuniis et orationibus atque vigiliis studiose intendebat, et qualiter sibi subditæ virgines vivere debebant ipsa operans præostendebat, facta forma gregis sibi commissi ad exemplum bene vivendi. In brevi autem tempore ad omnium virtutum arcem perveniens, patenter insinuabat Christum, Dei virtutem et Dei sapientiam, cordis sui amplitudinem obtinere. Hoc autem innumeræ virtutes et crebra miracula hinc aperte manifestabant, illinc documenta salutis ubertim ex ore illius demanantia illud liquido demonstrabant. Exinde plurimum crevit virginum conventus, illius boni ordinis fragrantia eas ad Dei cognitionem attrahente, et in illarum cordibus divinitatis amorem infundente. Gaudebatque nimium sancta illa congregatio talem sibi præesse [esse 2.] matronam in qua visibiliter aspiciebat omnia virtutis exercitia abundare et cœlestem cognoscebat gratiam uberius radiare. (Cap. IX) Cum igitur in omnibus cœlestis vitæ studiis sedula insisteret, finitimi circa illius amorem cœperunt devoti existere; longe positi autem pro ipsius bona fama admodum jocundabantur, dicentes nimia Dei clementia perfusos esse quibus ipsa aut conversatione aut familiaritate propius adhærebat. Et multæ virtutum exhibitiones in miraculis per eam fiebant. Illud plane et ferocium hominum corda magis illius devotioni subdebat, et fidelium mentes reverentiam sibi exhibere compellebat, et pariter omnium favorem sibi concilians attrahebat. Jam omnibus fere jocundum erat in illius vicinitate manere, quibusdam totius boni delectamentum salutisque viam per eam plurimum affectantibus, quibusdam vero propter commoda sibi exterius in miraculis illata vim in ea cœlestis gratiæ esse perpendentibus. Omnibus itaque cum multa veneratione et reverentia claritatem divinam, quæ per eam late in provincia renitebat, suscipientibus, subditæ sibi virgines, quibus illud clarius elucebat, magis inde proficiebant. Videntes quippe illam quotidianis gemitibus ad Deum suspirare et divina ad eam frequenter oracula fieri, majorem ad Deum devotionem assumebant et semper meliores efficiebantur.
[19] [et recurrente profectionis ipsius die casulam, quæ illæsa aquis ad eum devehitur, mittit] Beata [virgo add. 2.] vero Wenefreda, cum hujusmodi bonis operibus perseveranter instaret et per eam circumquaque cœleste lumen radiaret, sæpissime verborum et præceptorum magistri sui memoriam ad mentem reducens, in proximo instare perpendit diem discessionis illius, in qua scilicet ab ea ipse discesserat et munus sibi mitti præceperat. Quod autem illa sollicita sedulitate in memoriam retinens, tam sui ipsius quam virginum suarum labore casulam unam competenti textura composuit, viro Dei transmittendam. (Cap. X) Illucescente itaque die, quo xenium illud mitti debebat, qui est kalendis maii, venit beata virgo cum pluribus aliis ad fontem, in quo præcepto viri Dei munus suum depositura erat; acceptamque casulam albo prius mantili involvit, sicque in medio fontis eam deposuit, se dicens fontis ministerio hanc beato viro Beunoo dirigere. Et ecce, mirabile dictu et nisi fideli homini minime credibile, panniculus ille, quo casula involvebatur, nullam læsionem ab aqua patiebatur nec vel minimam aquæ infusionem sentiebat; sed omnino siccus cum casula permanens, impetu decurrentis aquæ per rivum est deductus atque in magno flumine transvectus; totaque illa die, cum sequenti [(c. s.) consequenti 1.] nocte, illud virginis munus per marinos fluctus deductum, mane ad litus illud depulsum est super quod vir sanctus habitacula sua composuerat. Cum autem beatus Beunous mane ab ecclesia digressus, super oram maris staret, et qualiter prius exundatæ aquæ in se redirent quadamque vi occulta ad se fluctus suos attraherent, admirando intueretur, forte pannum involutum in litore eminus conspicatur; accedensque propius, quid illud esset certius scire conatur, admotaque manu ab arena maris illud elevans, pannumque involutum evolvens, casulam invenit nihil penitus læsionis habentem: pannus quoque qui illam exterius obvolverat ita siccus apparebat ac si aquam non attigisset. Cogitante autem illo solertius et causam hujus inventionis discernere conante, simulque admirante quod intra bibulæ arenæ aquosa spatia aliquid non madidum inveniri potuerit, latenter subiit in mentem ejus Deo dilectæ virginis Wenefredæ memoria; habitaque secum deliberatione qualiter ei præceperit omni anno munus sibi [vox suppleta a corr. pro alia (ei?) erasa 1.] parare paratumque in fonte suo qui in rivum fluit deponere, cognovit tandem, Spiritu sancto sibi revelante, a beata virgine illud transmissum, a beata virgine per æquoreos [æquoreas 1.] sinus illæse sibi delatum. Deoque inde suppliciter [simpliciter 2.] gratias agens, munus illud benigne susceptum in ecclesia reposuit, tam sui ipsius quam aliorum servorum Dei usibus deinceps exhibendum. Gaudebatque quam maxime quod verborum suorum beata virgo memor extiterit [ita corr., prius extiterat 1.] , et quod tam præclara fama illius fuit quod ab illa omnis fere provincia illuminata erat. Orabat autem Dominum incrementa virtutum in illa augeri, et quicquid in oculis ejus placitum erat in ea multipliciter inveniri, aliorumque conscientias per illam cœlesti devotione accendi.
[20] [quotannis, usque ad sancti obitum.] Ex effectu vero satis patuit Deum preces ipsius suscepisse auresque clementiæ suæ [(c. s.) s. c. 2.] exaudibiles dibiles illi exhibuisse. Etenim in tantum cœlestis exercitii studium in virgine profecerat ut in illa totius perfectionis summa inveniretur, et ipsa quasi singulare jubar totius provinciæ forma vivendi et exemplum bene agendi tam præsentibus quam absentibus appareret. Efficaciam quoque mirabilem atque divinam habebat ad persuadendum quod volebat. Nam quoties commissum sibi [(c. s.) s. c. 2.] talentum divini verbi aliis dispensandum suscipiebat, tanta venerat ei in sermone facultas et in sententiis modesta gravitas ut omnes fere ipsius loquela deliniret et in devotionem Dei devinciret. Proinde universi pæne patriam illam inhabitantes crebris admonitionibus coerciti ab omnibus se abstinebant quæ sibi salutem impedire [expedire 2.] poterant, ardentique fervore ad ea intendebant quæ fidei opera esse sciebant et quæ beatam virginem vel suas consortes affectare videbant. Ipsa vero ad omnia quæ beatus vir Beunous ei dixerat vel præceperat se curiosam exhibebat, nihil prorsus intermittens de omnibus sibi imperatis. (Cap. XI) Singulis vero annis in die kalendarum maii munus transmittebat magistro suo, dum vivebat, modo quo superius designavimus; et licet magnum spatium illos ab invicem dirimebat (quinquaginta enim miliaria aut eo amplius inter illos distantiam faciebant), unius tamen noctis spatio per sinuosa maris volumina deportatum, ad januam monasterii sui mane in arena litoris inveniebatur. Ex hoc autem beato viro additum cognomen est, quod apud Walliæ homines hodieque memoriale habetur: nam Beunous Casul Sech, id est Beunous Casula Sicca vocatur, eo quod per aquas ab aquis illæsa ad eum sicca casula deferretur. Accidit autem, dum virgo hunc mittendi modum singulis annis observaret, ut beatus Beunous, longo confectus senio, virtutibus plenus et operibus præclarus, caducum et ærumnis obsitum relinquens seculum, ad cœleste migraret gaudium. De cujus vita vel obitu, et quæ juvenis egerit, vel quæ post mortem mirabilia fecerit, habentur adhuc in reverenti memoria monumenta, illius vitæ modum et mores designantia b. Hoc quoque præcipuum et memoriale de eo prædicatur, quod multo plura miracula mortuus faciat quam vivens.
ANNOTATA.
a Cœnobii a S. Wenefreda in Holywell conditi nulla uspiam legitur mentio præterquam hic apud Robertum. Attamen, teste R. P. Francisco Lythgoe, anno 1834 monstrabatur adhuc ex veteri traditione locus ubi quondam extiterat, dodrante scilicet milliarii distans ab oppido, inter septremtrionem et occidentem [H. Foley, Records of the english province of the Soc. of Jesus, vol. IV, p. 533.] .
b Nullam aliam Vitam S. Beunoi nunc habemus præter cambricam illam sæpius in Commentario prævio citatam, quam vulgavit J.-W. Rees inter Vitas sanctorum Cambrorum.
CAPUT IV.
Mortuo S. Beunoo, S. Wenefreda per revelationem divinam mittitur ad
S. Deiferum; inde ad S. Saturnum, ac denique Guitheriacum ad S. Elerium,
a quo aggregatur monasterio virginum quod ibidem regebat S. Theonia.
[21] [Elapso septennio, virgo sancta,] Cujus discessus cum sanctæ virgini innotuit, multis illum lacrymis et orationibus prosecuta est, atque præfatum munus ulterius transmittere destitit. Tunc autem primum, omni humana consolatione se destitutam dicens, tædere cœpit locum in quo morabatur; paululumque procedente tempore, cum pars maxima consortum suarum virginum de hoc seculo migrasset, odio habere locum illum cœpit in quo eatenus conversata erat; memorque verborum præceptoris sui, quibus illam post septem annos alium debere invisere et incolere locum designaverat, in ultimi expletione anni cœpit fastidire locum et omnia prorsus ædificiorum genera intermittere. Et quoniam facies ejus alias intendentis erat, requiem non habebat spiritus ejus dum ibi degebat. Nec tamen, donec consummati essent præfati septem anni, habitationem illam dimittere aut uspiam abire facultatem habere potuit. Cum autem omnes evoluti essent, tunc illa, sui ipsius compos effecta, toto conamine ad Deum mentem erigens deprecabatur, ut eam ad [vox suppleta a corr. 1.] talem locum destinaret ubi et sibi placere et aliis proficere posset, locumque illum in quo prius consolationem habuerat, sua benedictione perfundere dignaretur [vox substituta a corr. pro alia erasa 1.] , ut qui illuc orationis gratia aut alicujus remedii consequendi causa [(aut-causa) voces suppletæ a corr. 1.] adveniret, invocato nomine ipsius atque patrocinantibus illis qui ibidem actus suos et mores pro illius amore correxerint, quod postularet consequeretur. Quam petitionem ad Dei aures pervenisse testantur innumeræ gentes, in eodem loco a diversorum morborum invaletudinibus liberatæ: quod postea patentibus demonstrabitur exemplis, cum prius narrationem historiæ texuerimus.
[22] [divina revelatione admonita, adit S. Deiferum, virum sanctitate vitæ et miraculis præclarum:] (Cap. XII) Cum igitur beata virgo Wenefreda sollicite orationi instaret, Dei clementiam sibi affuturam et præducem itineris sui eam fore depostulans, nocte quadam vigiliis et obsecrationibus intendenti, divinum ei hujusmodi oraculum insonuit: Assumpta tecum una tantummodo virgine comite, vade ad beatum Deiferum, qui moratur in loco qui Botavarrus a appellatur; illoque consulto, quid deinceps factura eris vel quo abitura cognosces. Erat quippe vir ille magnus coram Domino, in omnibus mandatis et justificationibus ejus sine querela incedens. De quo refertur quod cum virtutum gratia copiosius exuberaret, fontem de terra erumpere fecerit, eoque extensa manu benedicto Deum exorasse quatenus quicumque [om. 2.] æger in illo se merserit, sanitate potitus ad sua revertatur: quod ita factum esse plerique ibidem sanitatem adepti contestati sunt. Cum vero plurima miracula per illum celebri sermone gesta referantur, unum tamen post obitum ejus patratum specialius inserere placuit, quatenus diligentius illo inspecto, cujus meriti fuerit facile dignoscatur. Fures quidam ad latrocinandum exeuntes, in cœmiterio beati Deiferi duos invenerunt equos: quos secum educentes, libere se [om. 2.] abituros fore speraverunt. Domini vero illorum, ad cœmiterium in quo eos deposuerant venientes et non illos ibidem reperientes, furto ablatos cognoverunt. Ad hospitiaque reversi candelas fecerunt, atque ecclesiam sanctissimi confessoris ingressi, super altare illas posuerunt. Quæ quoniam accensæ non erant nec ignem quo eas accenderent ad manum habebant, sanctum Dei humiliter deprecati sunt, quatenus aut eas lumine divinitus emisso accenderet aut inaccensas æqua acciperet devotione ac si illuminatæ sibi darentur. Sanctus vero, illorum precibus se præsentem adesse ostendens, ipsis coram positis luce subita candelas eorum accendit: unde et major illis ad sanctum Deiferum devotio excrevit, et spes eis suborta est recuperandi quod injuste amiserant. Nec fefellit eos sua opinio. Nam præfati fures, per omnem vagantes circumjacentem provinciam, cum circa mediam noctem se longius effugisse putassent, solertius scire volentes locum ad quem pervenissent, tandem ad sepem qua præfatum cœmiterium ambiebatur se venisse compererunt [comperiunt 2.] ; nimioque affecti dolore, seque non impune, si capi possent, illud latrocinium fecisse scientes, iterum flexis habenis diffugium quærere tentaverunt. Sed nec tunc imbecillis erat virtus divina in illis manum potentiæ suæ ostendere. Nam cum aliquantisper se elongatos putassent, erumpente diei crepusculo, ad prædictum locum reduces fieri compulsi sunt, atque infra ejusdem cœmiterii ambitum equis [om. 2.] disilire [ita uterque cod. pro desilire.] illorumque habenas in manibus suis tenere. Qui autem equos perdiderant, nondum ab eodem loco elongati fuerant; sed interim in ecclesia morati per sanctum Domini aliquod solatium in proximo sibi fieri confidebant. Mane ergo illuscente de ecclesia exeuntes, viderunt equos suos in atrio stare, et qui illos aduxerant eosdem in manibus tenere. Unde Deum [Domino 2.] benedicentes et sancto Deifero gratias agentes, caballos suos [om. 2.] susceperunt, fures impunitos abire permittentes. Ex his itaque digestis quanti meriti fuerit vir sanctus, ad quem beata Wenefreda divino oraculo pergere jussa est, facile conjici potest.
[23] [a quo mittitur ad S. Saturnum;] (Cap. XIII) Igitur sanctissima virgo, committens Deo locum suum et omnes cum quibus habitaverat, una sola virgine comite [om. 2.] contenta, ut in oraculo audierat, peregrinationem suam aggressa est. Veniensque ad sanctum Deiferum, quem octo fere miliariis a loco de quo ipsa egressa est distare constabat, benigno favore ab eo suscepta est. Cumque [particula que suppleta a corr. 1.] orationi diutius incubuissent, consederunt pariter, virgine causam adventus sui illi penitus exponente. Cui vir sanctus in hunc modum respondit: Ego, inquit, hujus divini consilii adhuc prorsus ignarus existo. Sed parumper patere, hic nobiscum hac nocte degens. Forsitan dignabitur Dominus [(d. D.) D. dedignabitur 2.] aliquid nobis revelare quod sibi sit placitum et tui propositi compendium. Quod ipsa libenter annuit, procul dubio sciens ex responso cœlesti ad se facto insinuatum sibi fuisse apud eumdem sanctum se doceri quid acturi essent. Sancto igitur tota illa nocte, ut solitus erat, orationem facienti [faciente 2.] , vox de cœlis insonuit dicens: Dic carissimæ filiæ meæ virgini Wenefredæ quatenus ad vicum eat qui vocatur Henthlantus b, ibi desiderii sui votis ex aliqua parte potitura. Ibi enim virum venerabilem, Saturnum nomine, inventura est, per quem plenius audiet quid deinceps actura vel in quo loco omni vitæ suæ tempore sit habitatura. Mane itaque virginem ad se convocans sanctus Deiferus, nihil prorsus reticuit de omnibus quæ divinitus edoctus fuerat; viamque illi ostendens qua ad prædictum sanctum pergere debebat, gaudenter eam incedere admonuit, dicens sibi de cœlestibus insinuatum esse quod apud eumdem sanctum patenter sit auditura quid sibi conveniat omnemque penitus suæ necessitatis seriem.
[24] [qui et ipse, divino oraculo instructus, illam Guitheriaci apud S. Elerium quod optabat consecuturam docet.] (Cap. XIIII) Beata [virgo add. 2.] vero Wenefreda, plurimum gavisa quod amota omni dubitatione ad aliquam certitudinem per beatum Deiferum sit perducta et quia Deum curam sui habere cognoverit, sanctissimo viro valedicens, assumpta comite sua, ad beatum Saturnum iter arripuit. Ad quem cum pervenisset, benignissime ab eo suscepta est. Ille siquidem totius propositi ejus et itineris prius conscius effectus responso sibi de supernis [superius 2.] super hac re facto, beatam virginem omni devotionis affectu suscepit. Dehinc admonens quatenus illa nocte secum maneret, crastina die omnibus quibus indigebat plenius instruenda, consensit, atque [om. 2.] ad orationem primitus ducta cum eo resedit, dicens se jussu Dei ad illum venisse ut ipsius doctrina voti sui compos efficeretur. Tota itaque nocte ibidem permanens, mane facto ejusmodi a beato Saturno verba audivit: Est locus quidam Witheriacus c nuncupatus, multorum sanctorum pigneribus refertus, et pro illorum reverenda conversatione a Deo electus atque ab omni populo in nimia reverentia habitus. Hunc locum te invisere præcipit Deus atque dum advixeris [codd. adduxeris.] tua præsentia inhabitare tuisque exemplis aliorum animos informare. Ibi est quidam multarum virtutum abbas, nomine Elerius, quem jugis gemitus et oratio perseverans ita ab omnibus secularibus curis liberum et defæcatum reddiderunt ut jam nil terrenum sapiat, nihil prorsus mundanæ delectationis affectet, totus cœlestibus intentus. Ad hunc te destinare divino sum præcepto admonitus, tibique insuper intimare quod ibi inventura sis quicquid animæ cœlestia desideranti in præsenti vita sufficere debet. Nam ibi sunt [om. 2.] Deo dicatæ virgines, ab ipsis infantiæ rudimentis in professione vitæ sanctimonialis cœlibatum observantes et diligenti devotione proposito suo intendentes d, tuis admonitionibus et exemplis, Dei nutu, aliquatenus meliores efficiendæ. Licet enim in famulitio Christi pervigili observantia se custodiant, tuo tamen adventu et devotiores reddentur et major eas divinitatis splendor illustrabit.
[25] [A S. Elerio benignissime suscepta,] (Cap. XV) Illa, audita conversatione virginum, ad laudem earum plurimum alludens, jamdudum se eodem desiderio astringi profitetur, atque cum eis titulum virginitatis libentissime velle amplecti; ducem autem viæ postulat sibi quantocius [quanto citius 2.] provideri. Sanctus vero Saturnus diaconum suum beatæ virgini committens et beato Elerio per eum illam destinans, deducere [ducere 2.] eam et ipse aliquantulum cœpit. Cumque inter loquendum multa illi de loci ipsius quem adibat amœnitate retulisset, tandem discedere ab ea volens, benedictionem postulatus [postulans 2.] impertitur. Deinde multa ei a Deo bona tribui deposcens, ad propria sanctus regressus est, et illa quo tendebat appropiavit. Cujus adventum vir sanctus per Spiritum sanctum prænoscens, citus in occursum illius profectus est, et quemadmodum decebat fidelissimam Dei cultricem illam suscepit, diacono qui cum ea venerat omnia referente quæ suo doctori divinitus fuerant intimata, et qualiter Dei admonitione ad illum sit destinata locum. Sanctus vero prius illam rite salutatam atque debita veneratione honoratam, ecclesiam orandi gratia introduxit; completaque oratione, sanctus in amplexus virginis incumbit, et ut constantis sit animi exhortatur. Postmodum ad secretam collationem eam vocans, quid mente conceperit et quid agere deliberavit percunctatur: Quamvis enim, inquit, omnem vitæ tuæ modum, vel qualiter sis divinis initiata mysteriis, vel quomodo proprii capitis abscissione passionis titulum sis adepta, quæve sint insignia martyrii tui et cruoris effusi, parvitati meæ a supernis sit manifestatum, quæ causa tamen tanti itineris laborem assumere te compulerit tuo cupio ore doceri. Cui sic virgo respondit: Qui illa quæ modo intimasti tibi revelare dignatus est, non funditus te ignarum reliquit, ut arbitror, de his quæ mente revolvo, vel quare ad ipsum perveni locum. Nam ut potuit tibi quæ circa me fuerunt præterita revelare, potuit etiam plane et mihi eventura pariter manifestare. Ideoque suscipe me tibi divinitus destinatam, meamque amodo conversationem ita dispone sicut tibi est cœlesti præostensum oraculo. Tunc vir sanctus nocte illa quæ imminebat hujus consilii diffinitionem [definitionem 2.] differre decrevit, illamque hoc patienter ferre satis humiliter exoravit.
[26] [apud sanctimoniales virgines admittitur,] Sancto itaque Elerio per totam noctem orationibus incumbente, et beata Wenefreda pariter pervigili continuatione precibus intendente, hujus negotii certitudo sancto confessori paululum circa crepusculum diei quiescenti manifestata est; [quibus præerat S. Theonia;] plurimumque gratulabundus effectus ad virginem mane venit, rursusque in illius ruens amplexus, gaudere eam atque securitatem exinde habere monuit. Postea vero manum ipsius arripiens, ad virginum conventum qui in eodem loco, ut prædiximus, celebris erat, eam introduxit, his sermonibus ad illas concionatus: Animis estote attentiores [certiores 2.] , carissimæ filiæ; est enim operæ pretium vobis insinuare quanto splendore vos illustrare dignata est misericorditer divina clementia. Ecce hanc devotam sibi virginem ad commanendum vobis et convivendum destinavit, quatenus inspecta vita ejus, exemplis illius in Dei famulatu devotiores efficiamini, et ipsi pro melioratione vestra in cœlis detur retributio. Hæc est illa virgo Wenefreda cujus ad aures vestras jam olim præclara convolavit [evolavit 2.] fama; quæ, ne castitatis suæ detrimentum pateretur, persecutorum infestationes simul et blandientium lenocinia [vox substituta a corr. pro alia erasa 1.] contempsit, atque ad ultimum pro virginitatis suæ custodia abscissione capitis mori libenter elegit. Hæc est, inquam, illa cujus triumphi insignia late per ecclesiam emicant, et cujus titulis omnis ista provincia magno se donari bono gloriatur. Hæc sola et martyrii et egregiæ confessionis palmam a Deo se adepturam fore non ignorat. Ad vos ergo venit, vobiscum mansura atque obitus sui diem expectatura, quæ jam meritis suis cœlos petiit, et cujus inter beatos martyres locus retributionis conservatur. Vos itaque pro ipsius adventu admodum [codd. amodum.] gaudentes estote et cœlestem thesaurum inter vos habitantem devotius amplectimini, sollicite operibus illius intendentes atque ipsam toto conamine imitantes. Etenim ad hoc illam huc destinavit Altissimus, quatenus et vos illam inspicientes merita vestra cum ipsius meritis in cœlesti reponatis, et locus hic, dum mundus iste duraverit, propter eam celebri fama respergatur. (Cap. XVI) Post hæc verba, ad unam conversus dominam, quæ et mater sui ipsius erat et aliis sanctimonialibus prælata: Tibi, inquit, o carissima mater, curam istius Deo dilectæ virginis specialius committo. Tu igitur ejus vestigiis inhære, tu opera imitare, tu curam omnium quæ ad eam pertinent vel quicquid sibi placere cognoveris instanti solertia exequere. Notumque sit tibi et ceteris in nostra præsentia considentibus, hanc beatam virginem divino oraculo ad hunc locum esse transmissam; ex quo majorem devotionem circa illam habere debetis, et quantæ curæ sit locus iste ante Deum non ignorare. His dictis, sanctus confessor discessit; et beata Wenefreda cum ancillis Dei deinceps conversatura remansit.
[27] [ibique rursus ob sanctitatem suam et martyrii famam omnium ore celebratur.] Et tunc quidem totius religionis arcem arripere festinabat, atque in omnium virtutum culmine constans persistebat, ac si eatenus hujusmodi sanctitatis funditus aliena extitisset. Et quoniam, beato viro referente, prima conversionis [conversationis 2.] suæ auspicia sanctis virginibus revelata fuerant, ita ardenti devotione omnem salutis viam aggressa est velut si tunc primitus converti ad Deum cœpisset. Eratque in illa jugis abstinentia, custosque suæ bonitatis et sanctimoniæ perseverans oratio, et humilis conversatio. In ipsa exemplum patientiæ et obedientiæ ceteræ virgines accipiebant, eamque in omnibus quæ ad salutem pertinebant præviam sibi efficiebant; omnia quæ honestatis erant, quæ virtutis, in illa affluenter inveniebant; ideoque non modicam illi reverentiam exhibebant. Illa vero quæ prælata eis erat, mater scilicet sancti confessoris Elerii, Theonia nomine, eam solemni affectu diligebat, atque illius consiliis tam sui ipsius quam ceterarum virginum sibi commissarum curam dispensabat. Reverebatur etiam in illa pervigilem instantiam et mirabatur continuam abstinentiam, dulcique gaudio omnium virtutum in illa perseverantiam amplectebatur. Sæpius quoque, cum illa de cœlestis regni desideriis tractans lacrimas [lacrimis 2.] de oculis ejus effluere faciebat ubertim, et ipsa æque lacrimabatur. Erat enim eadem matrona magnæ auctoritatis et religionis eximiæ, atque ad omnia opera caritatis et misericordiæ sollicite intenta. Et licet omnes virgines inæstimabili devotione diligeret, sanctam tamen Wenefredam jocundo affectu suscipiebat et suo obsequio confovebat, atque ad illius venerationem non minimam operam impendebat. (Cap. XVII) Sanctus vero Elerius qui seorsum cum fratribus suis et condiscipulis Domino in simplicitate cordis et nimia spiritus afflictione serviebat, nonnunquam ad illam veniebat, et eam aliis imitandam proponebat. Frequentius autem de secretis cœlestibus, interdum etiam de mysteriis ecclesiasticis cum illa agens, inveniebat eam de his quæ ad Deum pertinent uberius redundare atque de necessariis exterioribus solerti astutia pollere. Sic ad suos revertebatur, admirans in illa et exterioris scientiæ affluentiam et interius divinæ gratiæ plenitudinem. Nec hoc diu finitimos latere potuit; unde locus ille in [om. 2.] brevi magnam celebritatem adeptus est et in ingenti reverentia est habitus. Accurrebant enim undique catervatim fideles populi, cernere cupientes virginem pro Christi amore prius capite truncatam, sed cujusdam sancti beneficio redivivam effectam, magnifice prædicantes locum quem incolebat summa esse reverentia dignum. Quibusdam vero sufficiebat sola ipsius visio et allocutio; nonnulli autem importunius se ingerentes, locum sectionis in collo virginis ostendi sibi humiliter petebant. Quorum petitionibus reluctari timebat, ne et illorum devotio inde minueretur et sibi illud ad superbiam deputaretur. Qui videntes in collo ejus pellem sectionis locum obtegentem miro colore albescentem, a lacrymis abstinere non poterant, Deumque in suis magnaliis benedicentes et nimia pleni admiratione ad propria redibant.
ANNOTATA.
a Vulgo Bodvari seu Bodfari, in finibus comitatuum Flint et Denbigh, sex milliariis anglicis distans ab oppido Holywell inter meridiem et occidentem,quatuor vero milliariis ab oppido Denbigh inter septemtrionem et orientem. Nonnulli ejus nomen a S. Deiferi nomine derivatum opinantur [Thomas, Diocese of St. Asaph, p. 281.] , quasi contractum esset a Bod-Deifar, quod Domum Deiferi cambrice sonat. Plerique tamen [Lewis, v° Bodvari.] vicum illum eumdem esse existimant cum statione Romanorum quæ in Itinerario Antonini appellatur Vari [Monum. hist. brit., p. XII.] , idque inde confirmari quod et situs est juxta antiquam romanam viam et in illo reperta sunt urnæ, munditiæ, arma et aliæ veterum Romanorum reliquiæ, et etiam nonnulli nummi [Lewis. l. c.] .
b Vulgo Henllan, in comitatu Denbigh, quatuor milliariis anglicis cum dimidio distans a Bodvari inter meridiem et occidentem, duobus vero a Denbigh inter septemtrionem et occidentem.
c Vulgo Gwytherin, in comitatu Denbigh, decem milliariis anglicis distans ab Henllan, inter meridiem et occidentem.
d De cœnobio illo Guitheriacensi nulla documenta servata sunt præterquam hoc loco Actorum S. Wenefredæ.
CAPUT V.
Post obitum S. Theoniæ, S. Wenefreda cœnobio Guitheriacensi præficitur; ipsius ibidem pia mors et sepultura.
[28] [Post mortem S. Theoniæ, quam S. Elerio prænuntiaverat,] (Cap. XVIII) Quadam vero die beatus Elerius claustra sanctimonialium est ingressus, sanctam virginem Wenefredam visitaturus et cum illa quæ Domini erant tractaturus. Loquentibus autem eis ad invicem diutius, fortuito sermo incidit de memoria mortis. Tunc sanctus, nacta occasione proferendi quod frequentius animo revolverat: Gaudeo, inquit, quod Deus ad hunc te destinaverit locum, corpus meum sepulturæ tradituram, meique memoriam post obitum meum habituram. Hoc enim a Deo mihi concedi sæpius deprecatus sum, ut videlicet aliquis ex suis famulis sive ancillis huc destinaret qui et me sepeliret et post me hunc incolens locum, celebrem illum faceret. Cui sic beata virgo respondit: Non equidem ita futurum est, nec sic est præordinatum a Deo. Te enim oportet, me superstite et coastante, dominam meam matrem tuam prius humi tradere; atque demum post aliquantorum curricula annorum corpus meum sepelire. Dehinc tu plenus dierum in pace vitam consummabis, atque ad patres tuos translatus, in cœlesti regno invenies quæ ibi conservanda reposueris. His sanctus confessor auditis discessit. In proximo autem patuit illam veram protulisse prophetiam. Nam post aliquantulum temporis beata Theonia, gravi infirmitate correpta, aculeis mortis ad præsens superventuræ cœpit urgeri. Cumque filiæ ejus, virgines scilicet quæ sub illius disciplina erant, cognovissent velocem ejus abscessum, nimio fletu et dolore tabescere cœperunt. Vehementer enim [namque 2.] lamentabantur, quia amittebant matrem quæ eas aluerat et in Dei servitute educaverat et divina mysteria edocuerat. Quas illa verbis consolatoriis confortans, ibi debere dicebat hujusmodi lugubres voces emitti ubi meliori deterior succedit et ubi jura divina per malos successores decidunt; ubi vero bono melior succedit et illa quæ Dei sunt in melius semper provehuntur, ibi non luctus et desolationes admittendæ sunt, sed potius hilari corde cum gaudio spirituali meliorationem a supernis emissam suscipere hominis est bonam mentis habitudinem possidentis. Et vos, inquit, ideo meum decessum patienter tolerare debetis, quoniam hanc beatissimam virginem Wenefredam vobiscum habituræ estis, in qua omnia quæ ad doctrinam vel ad exemplum salutis pertinent, sufficienter invenire potestis. Illam oculis interioribus intuemini et mentis affectu imitamini; ad illam, quasi ad singulare sidus, gressus vestros dirigite et omnium agendorum vestrorum curas illi impendite, scientes procul dubio Deum vobis ad omnia coadjutorem existere, si istius virginis consiliis consentientes adquieveritis. Post hæc verba, a filio suo, sancto scilicet confessore Elerio, vivificam Dominici corporis et sanguinis communionem accepit, atque statim de hoc seculo migrans in manus sanctorum angelorum spiritum reddidit.
[29] [cœnobio præposita, virtutum exercitio cunctis prælucet, multos ad Dei cultum et vitæ emendationem adducit, et morbos tam corporis quam animæ, non sine multiplici prodigio, sanat.] Qua decenter composita et, ut talem tantamque decebat matronam, cum nimio planctu et fletu cunctorum sepulta, vir sanctus beatæ Wenefredæ ceterarum virginum custodiam et curam commisit. Cujus imperio, quamvis illa plurimum resistere laboraret, tamen verens judicium Dei subire si ulterius reniti tentasset, tandem consensit suoque oneri aliorum curam adjecit. Jam vero enarrari non potest quanta obstinatione totius abstinentiæ austeritates arripuerit, quas cruces vel quanta supplicia corpori suo indixerit, quantæ parcitatis seu severitatis sibi ipsi extiterit. Verum, ut absolute cuncta definiam, nihil prorsus intactum dimittebat quod ad propriam salutem vel aliorum exemplum et utilitatem pertinere cognoscebat. In his igitur modis constituta, ab universis simplici diligebatur affectu, et tam extranei quam domestici honorem ei exhibebant et eam reverenter venerabantur. (Cap. XIX) Beatus vero Elerius et ceteri qui in Wallia morabantur summi viri, videntes in virgine tantam perfectionem, multum ei deferebant atque reverebantur eam. Optimates quique [quoque 2.] et nobiles patriæ eam dulci devotione amplectebantur et videntes benignam illius conversationem nimis ædificabantur [ædificantur 2.] . Multi quoque minoris dignitatis viri ad illam venientes et modestiam habitudinis intendentes, magnamque ex sermonibus ejus ædificationem accipientes, promptiores ad Dei servitium deinceps reddebantur. Sed et latrunculi et alienæ possessionis invasores, inspecta vultus illius habitudine atque auditis sermonibus ejus, corde compuncti sunt; et quidam illorum exinde mitiores effecti, nonnulli vero omnino latrocinia intermittentes, conversi sunt ad Dominum, publicam de commissis suis pœnitentiam agentes. Et ut definite cuncta complectar, nulla ætas, nullus sexus, nullius etiam negotiationis homo infra illam patriam relictus videbatur, qui de beneficiis hujus virginis aliquod emolumentum non haberet. Gratulabatur inde ineffabiliter amicus Dei sanctus Elerius, prædicationemque populo de ea nonnumquam faciebat, dicens inter cetera quod Deus ad illuminationem fidelis populi illam eidem patriæ destinaverit, et quia inhabitaret illam virtus divinitatis. Quod multi satis compertum habebant: nam virtutes innumeræ et sanitates ægrotis per eam largitæ divinitatis virtutem illam obtinere plurimum contestabantur. Quicumque enim [om. 2.] æger ad illam veniebat, sospitate recepta incolumis discedebat; qui tristis adveniebat, gaudens redibat; qui aliqua oppressus cordis molestia vel alia exterius accidente causa gravatus accurrebat, statim liberatus a curis se prementibus atque suæ voluntatis compos effectus, ad sua hilaris revertebatur. Nulli quidem nocebat, sed universis communiter et singulis particulariter in aliquo proficiebat. Quicumque enim [om. 2.] per ambitum illius prædii habitantes [(p. h.) voces substitutæ a corr. pro aliis erasis 1.] corporum aut animarum suarum infortuniis urgebantur, per illam celerius cupita remedia consequebantur. Seipsam ab omnibus implicamentis mundialibus [mundabilibus 2.] ita alienam custodiebat ut immundam se putaret si vel parvissimum quid de omnibus quæ ad hujus seculi pertinebant luxum in usus sui ipsius vel in necessitatibus suorum admitteret. Frugalitate quoque in omnium admiratione utebatur. Ad custodiam virginum sibi subjectarum sedula persistebat; ad cavendum etiam callidi hostis astutias cautas eas et sufficienter doctas faciebat. Ipsa vero et sermonibus suis et orationibus continuis ab inimico generis humani et pervasore Dominici juris illas defendebat, indefesse admonendo quatenus in omnibus actionibus suis circumspectæ essent atque propriæ salutis curam continuam haberent.
[30] [Proximum suum e vita discessum prænoscens, sodales suas, sapientissimis monitis instructas,] (Cap. XX) Contigit ergo inter hæc, postquam Deo dilecta virgo Wenefreda devoto famulatu acceptam superno regi vitam duxisset, ecce Dominus Jesus ancillam suam de laboriosa hujus vitæ servitute ad perpetuæ beatitudinis requiem assumere volens, quadam nocte in oratorio orationibus vacanti diem obitus sui proxime instare innotuit. Quæ ut se vocatam sensit, confestim gratia Dei se visitatam cognovit, ovantique spiritu ad perennis regni gaudia se præparare cœpit. Tunc noctibus continuis in ecclesia orans pernoctabat, diebus vero in omni virtute toto conamine persistebat, nihil pro viribus infectum relinquens de omnibus quæ facienda didicerat. Virginibus autem secum manentibus abscessum suum cito constare denuntiavit. Quo audito, ancillæ Dei cœperunt mœrore affici et inconsolabili dolore torqueri. Quas beata virgo suis consolationibus refovere tentans, dicebat illas pro sua corporali discessione non debere constristari, quoniam de corruptione ad incorruptionem, de miseriis ad gaudia transmigrabat; debere eas potius plurimum gratulari et secum congaudere quia [quod 2.] ad talem Dominum pergebat, apud quem pro illis [eis 2.] intercedere et eis quam maxime patrocinari poterat. Exhortabatur etiam eas ut a fraudulenter surripientis inimici calliditate caverent, astutias versutiæ illius multiformas esse docens, suis præsertim exemplis inniterentur, et tales seipsas exhiberent ut ipsius suffragiis adjuvari mererentur. Ut autem ad beati Elerii cognitionem rumor iste perlatus est, ipse præsertim super abscessu dilectæ sibi virginis nimiis gemitibus angebatur. Sciens quippe illam peculiaris gratiæ dote divinitus donatam, dum ipse in corpore peregrinaretur secum manere nimia devotione optabat; nunc autem, quamvis illa de calamitate et ærumnis ad sine fine mansurum transiret gaudium, se in perturbationibus mundialibus relicto, solatia peregrinationis suæ se amittere ægre ferebat. Illius tamen aspectibus et collocutionibus quasi ingerendo se sæpius inserens, boni pastoris vices et mores gerebat, illius in omnibus curam habendo et quæ sibi profutura sciebat operosius subministrando.
[31] [consolata, et sacro viatico munita,] (Cap. XXI) Interea cœpit beata virgo [(b. v.) v. b. 2.] gravi viscerum dolore urgeri. Cumque languor vehemens esset, et quotidie increscens [ita corr., prius ingrescens 1; ingravescens 2.] , cognovit se obitus sui incitamentis coartari. Tunc totis viribus ad Deum intendens, ut sui misereretur exorabat et ut animæ suæ pius [om. 2.] præsul et custos existeret, ne pessimi prædonis præda fieret. Deinde vocato ad se sancto confessore Elerio, munivit se Dominici corporis et sanguinis viatico. Cernens vero socias suas virgines pro sua ægritudine nimiis gemitibus tabefieri, verbis consolatoriis eas adhortata est, dicens: Nolite, filiæ, nolite pro meo discessu nimia tristitia affici: quoniam relicta præsenti miseria ad summum et incommutabile bonum Dei misericordia perventura sum. Nunc gaudeo quod sponsum terrenum respui, quod omnia mundi delectamenta [vox substituta a corr. pro alia erasa 1.] solius Dei amore succensa calcavi vel quod nihil in hoc mundo proprium habere disposui. Ad illum itaque me nunc perventuram scitote, quem rebus omnibus præposui, et in cujus comparatione omnia mundialia ut stercus arbitrata sum. Illius, inquam, visione me per secula fruituram cognoscite, pro cujus amore meipsam detrimentum feci et omnia carnis oblectamenta contempsi. Vos itaque talem et tantum Dominum diligenti devotione amplectimini, propositis vobis et præostensis salutis exemplis tota intentione innitimini, cœlestique sponso, cui fidem et castimoniam servare pepigistis, pactum vestrum custodire conamini. Ipsius enim solius auxilio hunc diem spe secura expectare potestis atque inimicorum vestrorum insidias devitare pacemque perpetuam habere. Leve quippe et momentaneum existimate quicquid oculis vestris carnalibus se ingeret. Non enim debetis rebus intendere quæ hodie sunt et cras evanescunt, nec ab illis incommutabilibus bonis animum flectere quæ nunquam deficient, in quibus pax et securitas et gaudium est sempiternum. Post hæc verba, ad orationem conversa, a manibus Domini spiritum suum suscipi deposcebat.
[32] [pie moritur IV non. nov.] (Cap. XXII) Igitur in die kalendarum novembrium, acrius cœpit corporis sui dissolutione fatigari. Sed nec tunc inter dolores a salutari prædicatione quievit: nam omnibus qui ad illam veniebant, terminum vitæ suæ sollicite observare admonendo præcipiebat, ostendens quantam lætitiam habituri sunt qui purgatis animis et a mundi spurcitia defæcatis de hoc seculo migraverint. Cumque nimia ægritudinis molestia corpus illius attenuaretur et jam in proximo obitum suum imminere cerneret, advocatum ad se beatum Elerium rogavit quatenus corpus suum juxta corpus beatæ Theoniæ matris suæ sepulturæ traderetur. Quod cum sanctus vir benignissime concederet, orationi iterum intendens, eadem die, id est quarto nonas novembris, spiritum suum in manus Creatoris commendavit, cœlestibus choris sociandum. Quod videntes qui aderant, gravissimis lamentis pro ipsius sunt discessione dissoluti. Quid ibi gemituum, quid effusum est lacrymarum? Nullus a planctu immunis erat; omnis sexus et ætas ad lamentum profusius se vertebat, et eo quisque sibi magis consulere et proficere credebat quo majorem dolorem pro illius absentia assumebat. Cumque omnibus communiter intolerabilis luctus esset, virgines præsertim quæ cum illa vixerant ingens affecit mœstitia; ipsæ enim dominam et salutis doctricem se amisisse plangebant.
[33] [et sepelitur in cœmeterio ubi et multi alii sancti requiescunt.] Omnibus itaque diverso genere abscessum illius lamentantibus, accurrens beatus Elerius verbis consolatoriis silentium illis imposuit; dehinc commendans animam ejus Deo, sollicite procurare cœpit omnia quæ ad exequias beatæ virginis pertinere videbantur. Deinde corpus sepeliendorum more compositum in ecclesiam [ecclesia 1.] deportari præcepit. Peractis vero omnibus quæ ad funus sive ad sepulturam pertinebant, in loco quo ipsa petierat cum maximo omnium planctu et gemitu corpus humi est traditum. In eodem quoque cœmiterio multi quidem et magnorum meritorum viri requiescunt; sed et præclariores et majoris [codd. majores.] famæ feruntur sanctissimi confessores Chebius et Senanus a, quorum prior ad caput illius tumulatus est, alter vero in eodem ordine quo ipsa jacet requiescit. Qui utique [vox suppleta a corr. 1.] magnarum virtutum viri fuisse apud indigenas memorantur, eumdemque locum ob sanctorum adisse frequentiam quos ad exemplum [ita codd.: nonne explendum?] vitæ præsentis agonem illuc convenisse audierant. Extant adhuc in eadem provincia nonnullæ in illorum memoria basilicæ, in quibus quantorum ante Deum sint meritorum per crebra mortalibus miracula manifestatur. Ad lævam illius beata Theonia, de qua supra retulimus, sepulta quiescit; ceterum aliorum sanctorum nomina vel numerum ibidem quiescentium solius Dei cognitio retinet. Tanta enim sanctorum congerie isdem locus venerabilis habetur ut nullus mortalis omnino omnium eorum nomina scire vel etiam numerum congestorum comprehendere potuerit. Cum quibus omnibus eumdem exornat locum beata virgo Wenefreda, virtutibus clara et miraculis innumeris coruscans. Post mortem vero ejus multi illuc advenientes et per ipsius suffragia poscentes a Deo infirmitatum suarum medelam, votiva sunt adepti remedia. Locus autem ille in magna celebritate deinceps est habitus atque cum magna reverentia et veneratione a multis orationis causa expetitus. Post aliquantorum vero curricula annorum, beatus Elerius, summæ sanctitatis et nimiæ perfectionis vir, vita discedens, plenus omni sanctitate et religione migravit ad Dominum. Qui in basilica sui nominis b sepultus, usque ad hanc diem multis miraculis coruscare non destitit [desistit 2.] : qui etiam eidem [eodem 2.] loco plurimum reverentiæ et dignitatis conferens miraculis plurimis clarescit.
ANNOTATA.
a Cfr. infra Annot. ad Translat. num. 8.
b Hinc colligitur revera olim extitisse Guitheriaci ecclesiam S. Elerii nomine dedicatam (cfr. Comm. præv., num. 49).
CAPUT VI.
Miracula sanctæ virginis patrocinio post mortem ejus utroque loco ubi conversata est impetrata.
[34] [Locus quem prius incoluerat, miraculis celebris.] (Cap. XXIII) Locus vero in quo prima conversationis beatæ virginis auspicia claruerunt nimia fidelium frequentatione venerabilis habetur. Nam multoties ibidem obtutu beatæ virginis præclara fiunt miracula, per quæ et [ad 2.] beatam Wenefredam suis incommoditatibus opitulari posse advenientes intelligunt, et eo devotius illuc catervatim undique turba fidelis populi accurrit, precibus illius corporum et animarum suarum remedia se adipisci sperans. Augetur autem in dies advenientium devotio, videntium rapidissimum fontem qui de loco erupit in quo prius caput virginis ad terram corruit atque perspicientium lapides qui in fundo fluminis jacent, in quibus, conservato adhuc sanguine, virginis martyrium rubuisse perspicuum est. Ad quod videndum cum multi pronis animis circumfluant, intuentes cruorem lapidibus inhærentem superdecurrentis aquæ assidua eluvione non posse abstergi, admirantur rei novitatem, et virginis prærogativam magnificantes, ad propria revertuntur. Multi quoque debiles illuc adveniunt et sani facti ad sua redeunt.
[35] [Cæca nata lumen oculorum recipit;] (Cap. XXIV) Quidam vir faber, in illa patria degens, filiam habebat a nativitate sua cæcam. Qui audiens plures per beatæ Wenefredæ merita sanitati donatos, filiam suam, quotidie petentem se perduci ad fontem sanctæ virginis [(f. s. v.) s. v. f. 2.] , cum nimia devotione perduxit. Quæ sero ibi adducta, de fonte suum caput primum lavit, et sic demum ad ecclesiam est perducta, tota nocte ibidem insomnis oratura. Quod dum fieret, facto mane [(f. m.) m. f. 2.] rogavit quatenus paululum quiescere permitteretur. Quo sibi concesso, atque loco ad pausandum sibi parato, diutius obdormivit; dehinc expergiscens bene se videre testata est. Intuens autem illam pater ipsius, atque ita ut asserebat comperiens, insinuavit quæ circa filiam suam propter merita sanctæ Wenefredæ operatus fuerat Deus, atque ad prædicanda virginis præconia universos qui aderant suis sermonibus incitans, cum filia sua ad propria est regressus. Ex hoc miraculo multi in devotione beatæ virginis accensi passim omnibus audientibus prædicabant magnalia virtutum illius. Quidam vero per hujusmodi mirabilia opera quæ per illam fiebant flagitanti [ita cod., leg. flagranti?] amore ei inhærentes, ad ipsam quasi ad singulare refugium accedebant, atque post paululum votis suis potiti ad sua remeabant. Quod patenter ex subjecto demonstrabitur exemplo.
[36] [fur sacrilegus divinitus punitus;] (Cap. XXV) Ex eventu accidit quodam tempore non modica in illis partibus perturbatio. Cumque illius provinciæ nobiliores et potentiores vicinis amicis suis internuntium direxissent, quatenus sollicitam rebus suis custodiam adhiberent et sibi ipsi cautissime præcaverent, nuntius illorum a latronibus circumventus ad ecclesiam beatæ virginis Wenefredæ velociter confugium fecit. Insequentibus autem semper [super 2.] illum e vestigio inimicis suis, ipse atrium ecclesiæ cum equo quem equitabat ingressus ad ostium ecclesiæ equo desiluit et frenum ad seram ostii ligans firmavit. Demum quoque nimium appropriantes sibi hostes declinare volens, ad altare velociter cucurrit. Latronum vero unus ceteris protervior, qui nec Deum nec sanctos ejus reverebatur, audaci præsumptione septa ingrediens, ad equum cursu celeri pervenit: quem extensa manu arripiens, frenumque a sera portæ resolvens, nihil virginis merita veritus abduxit. Homo vero cujus fuerat equus, ab ecclesia egressus, non invenit quem ibi deposuerat caballum. Sciens autem quod ab illis qui eum fugientem insecuti fuerant, ademptus [adeptus 2.] sibi suus fuerat equus, iterum se [om. 2.] in ecclesiam contulit: ubi coram Deo et beata virgine querimoniam suam deponens, multis lamentis conquerebatur de violentia sibi illata et quia infra septa ecclesiæ pacem habere non potuerit; multaque depostulatione sanctam virginem Wenefredam efflagitans quatenus illius præsumptuosæ et nimium audacis contumaciæ memor existeret atque pro commisso facinore celerem ultionem inferret, a basilica exiens, iter quod eques inceperat pedes perficere cogebatur. Post modicum vero beata virgo violationem atrii sui seu basilicæ suæ curæ sibi fore ostendit, atque querimoniam sibi cum gemitu depositam se non usquequaque negligenter intermittere manifestavit. Homo enim qui equum ad ostium ecclesiæ ligatum solverat et secum abduxerat, gravissima cœpit infirmitate languescere. Post paululum quoque [om. 2.] languor ille a toto corpore deductus in dextro se brachio funditus contulit, tantaque miseria et afflictione miserum hominem afficiens corripuit ut mori mallet quam tantis calamitatibus affligi. Crescebat etiam quotidianis augmentis cruciatus, nec poterat alicujus medici cura leniri; nec destitit donec ex congesto ibidem noxio humore totum illud brachium cum manu sua putrefactum, post nimias et intolerabiles passiones a reliquo corpore decideret. Sed nec tunc miserrimus homo quiescere aut priores molestias funditus evitare potuit, donec ad præfatam ecclesiam veniens beatæ virginis merita humiliter confiteretur et pro commisso scelere veniam deprecaretur. Dehinc vero miseratione sanctæ virginis a dolore vehementi aliquantulum relevatus, ad aliorum cautelam ibidem reservatus est. Eo namque viso terrebantur omnes qui alienis rebus insidiabantur, et ne aliqui ulterius atria ecclesiæ irrumpere præsumerent terribiliter monebantur. Omnes quoque qui illum intuebantur pro tali ausu et tam misera præsumptione tam lacrimabili recompensatione multatum fuisse, virginis merita admirabantur et devotiores in ejus obsequiis efficiebantur. Ipse vero qui brachium perdiderat, publica pœnitentia satisfaciens beatæ virgini quod temerario ausu septa basilicæ ipsius irruperat et manum suam contra eam levaverat, multos ab hujusmodi præsumptione compescuit. Accurrebant catervatim undique populi miraculum illud insolitum videre cupientes, visoque illo pleni admiratione redibant præconia virginis magnifice prædicantes.
[37] [alii miro prodigio manifestati;] (Cap. XXVI) Aliud quoque non minus mirabile per beatam Wenefredam patratum est miraculum. Quodam tempore fures in territorio præfatæ ecclesiæ vaccam invenientes, nullam reverentiam beatæ virgini exhibentes, secum illam furto deduxerunt. Verumtamen metuentes ne vicini populi illos insequerentur et per vestigia vaccæ quam ducebant recto itinere ad se perducerentur, diverterunt ad viam duram et saxosam, in qua nec sui ipsorum nec animalis vestigia cognosci posse putabant. Verum non est consilium, non est prudentia neque virtus contra Dominum. Ut enim viam petrosam ingressi sunt, in qua magis se occultare putabant, ibi prius illorum nequitia [vox suppleta a corr. 1.] detegi cœpit. Statim enim pedes suos vacca usque ad genua humi infigebat, et tam in saxis quam in dura et arida via vestigia animalis patenter apparebant; et quo se occultius incedere putabant, eo fugæ illorum major cognitio fiebat, Deo merita virginis per incessus ipsorum declarante. Illi quippe quo longius incedebant, eo sibi ipsis tutius fore credebant et securius possidere quod abstulerant confidebant; sed e contrario illis contingebat. Nam ex quo illi quibus vacca furata fuerat compererunt animal suum sibi ablatum furto fuisse, statim cum nimia hominum caterva fures insequi cœperunt: videntesque vestigia animalis impressa lapidibus et aridæ terræ, certiores effecti, sollicite pedum impressionem legebant; invocantesque beatæ virginis auxilium, per cujus merita tam evidens miraculum in petris et in dura humo conspiciebant, currebant viam vaccæ vestigiis sibi præostensam. Latrones vero clamorem insequentium se audientes, timentesque se capi ab illis cum animali quod ducebant, extra viam abierunt; sed nec sic occultari poterant: nam quocumque persequentes incedebant, semper impressiones pedum animalis in silicibus et in arido solo patenter inveniebant; confirmatique animis et confortati miraculo sibi præmonstrato [demonstrato 2.] , confidenter insequebantur. Et semper quo longius incedebant, eo manifestius animalis vestigia cognoscentes, se nequaquam evadere posse nisi dimissa vacca diffugium quærerent, reliquerunt eam in nemore, et ipsi velocissime fugientes se occuluerunt. Qui vero insequebantur eos, vaccam solam invenientes, fugatis eis qui eam ducebant, quod suum erat receperunt et retrorsum abire cœperunt. Inquirentes autem sollicite utrum animal suum ejusmodi [ejusque 2.] vestigia faceret in lapidibus et in terra redeundo retrorsum, sicut fecerat cum abduceretur, minime invenerunt. Tum quidem cognoverunt quod beata virgo illorum causa miraculum illud operata fuerat, ut videlicet per signa animalis agnoscerent quo incedere deberent, et quod sibi injusta rapina ablatum fuerat celerius consequerentur. Redeuntes vero vaccam domino suo restituerunt, et miraculum quod factum erat publice prædicaverunt. Multi quoque abierunt visuri quæ de vestigiis dicebantur, et invenientes vera fore quæ prædicabantur, et ipsi pariter eadem prædicare non cessabant. Ex hoc perterriti sunt plurimum omnes qui aliorum rebus inhiabant et dolum in corde suo machinabantur, præsertimque horribiliter admoniti ne infra territorium quod ad ecclesiam beatæ virginis pertinebat aliquid diriperent aut aliquatenus latrocinarentur. Latrones autem, verentes iram virginis et ne Deus propter illius contemptum graviter indignatus illorum præsumptuosam audaciam ulcisceretur, et sic pœnas darent [darentur 1.] , ad basilicam sanctæ virginis submissis animis venerunt veniam postulantes. Ubi publica allegatione se deliquisse confitentes, magnifice virginis merita prædicaverunt, atque omnes qui eos audierunt ab hujusmodi illicita præsumptione dehortantes, ad propria regressi sunt.
[38] [innumeri ægroti aquæ fontis ablutione sanati;] (Cap. XXVII) Item de fonte, quem prælibavimus ubi caput virginis abscissum [(v. a.) a. v. 2.] ad terram corruit erupisse, veridicorum assertionibus miranda recitantur. Cum pueri tenelli aliquo sui corporis incommodo laborantes ægrotant [ægrotabant 2.] , projectos in ipsius scaturigine fontis et pernicitate fluminis delatos matres illorum hilares eos et sospitati restitutos repente suscipiunt. Vulgare est atque famosissimum apud omnes fere [vox suppleta a corr. 1.] Walliæ habitatores, quod si quis febricitans aut aliquo membro patiens se illa aqua perfudit vel lapides, quos cruore ipsius perfusos per rivum inveniri prædocuimus, patienti membro adhibuerit, prius potata aqua, ex lapidum ablutione confestim sanitati redonabitur. Nonnulli etiam quatenus illuc lotum eant divinitus admonentur. Frequentius autem ipsa eadem virgine noctu per visionem exhortante, multi illuc adveniunt atque inde revertentes votis suis potiuntur.
[39] [aliud furtum sacrilegum divina ultione repressum.] (Cap. XXVIII) In descensu ejusdem rivi peroptimum habetur molendinum, ad beatæ virginis Wenefredæ jus pertinens, quod nulla unquam imbrium sive nivis abundantia pereffluente [præfixum per suppletum a corr. 1.] aut aliquo urentis gelu sive [vox substituta a corr. pro alia erasa 1.] æstivæ siccitatis molestia perstringente molere desistit. Quod [quo 2.] semel latrones ingressi, ferramenta illa seu instrumenta quibus id genus utitur secum extulerunt, alio illa transponentes molendino. Verum, donec ea ibi fuerunt [fuerant 2.] , nec rota circuire nec officialibus illis aliquis profectus evenire potuit. Custodes autem officii, videntes quæstum suum quaque [quaqua 1.] die minorari, propter ea quæ allata fuerant, non ulterius passi minorationem suam, foras ejecerunt ea quæ a furibus acceperant: statimque rota molendini vertendi licentiam atque cetera officialia instrumenta pristinum sunt consecuta morem. Quæ ejecta latrones iterum aliis transposuerunt locis, quibus eadem per omnia contigerunt. Tandemque [que om. 2.] comperientes ista divina dispensatione actitari, videlicet quod nullius loci possent commodo vel utilitati inservire, pœnitentia ducti, ad proprium illa detulerunt locum, per suffragia beatæ virginis veniam postulantes. In quo facto sanctæ Wenefredæ merita apud omnes illam patriam inhabitantes [habitantes 2.] et laudes ipsius in excelsis efferunt et bestialem malignantium retundunt insaniam, dum sibi quique in malum cedere non ignorant, si quando in sanctorum possessionibus letali cupiditate illecti grassantur.
[40] [Locus etiam ubi corpus sanctæ requiescit,] Ex hujusmodi occasionibus locus ille maximam celebritatem adeptus est in quo primitus beata virgo Wenefreda [(p. b. v. W.) b. v. W. p. 2.] conversata est; adeoque prævaluit in eo beati Beunoi vaticinium, [miraculis honoratus.] ut per beatam virginem, cujus in illo prima conversatio fuit, publice Dei prædicentur magnalia, atque multi infirmitatibus suis desiderata consequantur ibidem remedia. Et sicut illa a Deo locum illum benedici et cœlesti visitatione perlustrari postulavit, ita patentibus signis postea declaratum est a Deo illam super hæc exauditam fuisse. In [om. 2.] exhibitione enim miraculorum et mirandorum quæ ibidem fiunt operum approbatione præfatum sanctum vera præconatum fuisse liquido patet: cujus præsagio fuit, locum illum cœlesti gratia perlustrandum, Deumque [Dominum 2.] ibi per merita ejusdem virginis multorum salutem operaturum. Hoc quoque hodieque testantur fidelium turmæ illuc catervatim confluentes, et propter quæ venerint adeptæ, cum gaudio ad propria revertentes. Multoque uberius ibidem super infirmantes [infirmitates 2.] divinæ fiunt miserationes quam in loco in quo sanctissimi corporis ejus gleba tumulata fuit: quod ideo reor factum esse, quod illum locum semper specialius peculiarem habuerit, in quo conversionis suæ primordia micuerunt et ipsa divinis mysteriis est initiata, et in quo signa martyrii illius per omne tempus recentia perseverant. Verumtamen utrobique mirabiliter divina virtus operatur, et per ipsius suffragia innumera fiunt magnalia, ægrisque cupita præstantur remedia. Cæcis enim per illam visus restauratur, et surdis auditus donatur, et omnes fere advenientes votis suis se potitos per eam gloriantur, ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia secula seculorum. Amen.
EJUSDEM VITÆ EPITOME
AUCTORE JOANNE TINMUTHENSI.
Edita ex 1. Cod. Mus. Brit. Cotton. Tib. E. I; — 2. Cod. Oxon. Bodl. Tanner 15; — 3. Ed. Capgrave, Londin. 1516. — Cfr. Comm. præv., num. 8.
DE SANCTA WENEFREDA VIRGINE ET MARTYRE.
[1] (1 – 3). Sanctus quidam [(s. q.) Beunous nomine q. s. 3.] admodum insignis, nomine Beunous [(n. B.) om. 3.] , virtutibus clarus in occidua majoris Britanniæ regione enituit. Vir quidem summus et in omni sanctitate præcipuus, paternum contemnens solium et pauper effugiens et monachus factus, in brevi perfectum virum egit. Cum in diversis denique locis ecclesias fabricasset fratresque in illis Deo servituros constituisset, ipse divino admonitus oraculo alias discessit, provisam sibi a Deo quæsiturus mansionem. Pervenit tandem ad prædium cujusdam magni et potentissimi viri, nomine Theuith; cui et dixit: Oro quatenus de possessione a progenitoribus tuis jure hereditario tibi derivata partem Deo et mihi concedas, ut fabricata ibidem ecclesia in illa Deo servive et pro tua salute deinceps omni die valeam postulare. Qui libenter annuit, et unicam filiam moribus instruendam, nomine Wenefredam, commisit.
[2] (4 – 6). Si quando autem vir sanctus populo præcepta monitaque salutis prædicando ostenderet, præfatam virginem ad pedes suos [om. 3.] statuens, omnia solerter advertere et patulo corde suscipere monuit quæ ab illo dicebantur. Virgo vero, inspirante Dei clementia in melius quotidie crescens et in sapientia proficiens, omnem virum penitus abdicare disponebat. Hoc tamen parentibus innotescere formidabat. Et veniens ad virum Dei, audacter coram illo prorumpens, secreti sui conscium eum fecit. Semina, inquit, verbi divini, [Dei divina 2.] a [om. 2.] tuo mihi profusa ore, ad quantum in me excreverunt [excreverint 2.] proventum manifestum tibi fieri volo. Omnem seculi luxum amodo abdicare delegi [deelegi 2.] et virginitatem meam ad honorem Dei integram et incontaminatam conservare [servare 2.] disposui. Et hoc, o pater sanctissime, tua suffragatione [suffractione 2.] ab utroque parente mihi impetrari deposco. Hæc audiens sanctus, pietate motus, dixit se parentes ejus conventurum sollicite, atque hoc quod petebat pro posse suo acturum. Proinde, cum a viro Dei filiæ desiderium pater cognovisset et mater, suffusi lacrimis Deum benedixerunt et benigne concesserunt.
[3] (7). Puella vero pedibus beati viri interdum votiva sedebat, sitibundo hauriens pectore quæ de gloria sponsi sui ab ipsius ore defluebant. Nihil in se terrenum admittebat; frequenter noctibus in ecclesia excubabat. Interdum etiam importunam se sancto ingerens [ita corr. in margine, in textu mergens 2.] , sollicitabat eum sermonem facere atque de sponsi sui moribus et [in 2.] vita tractare. Toto desiderio inardescens, tunc aliquantulum gaudii habebat cum de amici sui excellentia, decore et potentia loqui audiebat; atque hujusmodi ejus refectio omnium [omnem 2.] terrenarum rerum jucunditatem excellebat [excellebatur 3.] et in illius corde spiritualis jucunditatis indeficiens delectamentum retinebat. Et licet ætate tenera esset, perfecta tamen moribus et corde cana erat, animum totius cupiditatis contemptorem [contemptatorem 3.] habens.
[4] (8). Contigit autem quadam die dominica, pergentibus ad ecclesiam parentibus, illam necessario domi solam remanere. Et ecce juvenis quidam, nomine Kadocus [Cradocus 2, 3.] , Alani regis filius, domum intrans, virginem solam juxta focum sedentem invenit. Quæ, cognito regis filio, concita surrexit, quid sibi placeret humiliter investigans. Et ille: Regis me, inquit, filium esse non ignoras, divitiis et honoribus multis refertum, te etiam affluenter locupletaturum, si meæ petitioni assentire volueris, voluntati meæ assensum præbens. Illa autem, sentiens eum de concubitu sermonem inseruisse, paululum demissa vultum [vultu 2, 3.] roboreque suffusa, simulavit primo quidem graviter se ferre quod eam incomptam et inornatam invenisset, dicens: Cum tu genere regio ortus et annuente Deo rex futurus existas, felicitate seculari me opulenter replendam esse non dubito, tuo matrimonio copulatam. Verumtamen paulisper patere, adventum patris mei expectans; et ego interim thalamum meum intrabo, cito ad te reditura. Hæc profecto dicens, ad horam ab eo avelli solum quærebat. Videbat enim hominem miserrimum, infelici libidine accensum, illius amore letaliter torqueri et velut amentem fieri. Concessit tandem juvenis ut cameram ingrederetur, sperans illam cum decentiori ornatu atque acceptabilius [amplectabilius 2.] compositam sine dilatione ad se redituram. Tunc illa surgens [om. 2, 3.] , thalamum est [om. 2, 3.] ingressa, nihilque [que om. 2, 3.] differens ex altera parte per ostium cameræ egreditur, et [(e. e.) exiens 2, 3.] versus ecclesiam præpeti cursu iter arripuit.
[5] (9). Quo juvenis comperto, furibundus statim effectus vehementique ira repletus, extracto gladio velociter eam insequitur; et torvo vultu eam intuens, ait: Olim te amavi et meis amplexibus te conjungere desideravi. Nunc ad te venientem refugis et te petentem contemnis. Jam quidem pro certo scias quia aut mihi in præsenti ultronea commisceberis, aut sine mora gladio meo caput tuum amputabo. Tunc illa, ad juvenem conversa, imperterrita respondit: Regis æterni et omnium hominum judicis filio in matrimonio copulata, nullum alium excipere possum; et ne te diutius protraham, nullum præter illum dum vixero admissura sum. Ideoque exime gladium, exere [exercere 2.] vires, qualibet feritate accinctus ut placet utere; certusque esto quia [om. 2.] nec terrores tui nec blanditiæ, nec promissiones sive munera, ab illius dilectionis dulcedine me divellere poterunt, cujus amplexibus astricta sum et devotioni copulata. Incestus autem juvenis, se contemni videns, suæque libidinis impatiens, virginemque flecti non posse nec se quietem dum illa viveret habere considerans, gladio caput ejus amputavit. Statim ut caput virginis ad terram corruit, in eodem loco fons lucidissimus miræ magnitudinis erumpens emanare cœpit, qui usque hodie fluere non desistit, multis infirmis virginis sanctæ meritis sanitatem præstans. In descensu enim montis caput virginis abscisum, facile ruendo in ecclesiam relapsum est; truncum vero corpus quo prius ceciderat locum obtinebat.
[6] (10). Inter pedes enim divinis mysteriis intendentium caput corruens, admiratione maxima universos commovit. Omnibus itaque nimio terrore perculsis [percussis 2.] , et dirum nefas graviter a Deo ulciscendum asserentibus scelerisque auctorem detestantibus, parentes puellæ, tristitia et anxietate soluti, flebilem vocem emittentes, clamosis planctibus dolorem [clamorem 2.] suum prodiderunt. Peremptor enim virginis adhuc juxta exanime corpus tumidus [timidus 3.] foris astans, gladium suum, cruore virginis madidum, per herbam detergebat. Nam quia filius regis erat, impune flagitium se perpetrasse arbitrans, in admissione tanti facinoris nihil se Deum vereri testatus est. Vir autem Dei Beunous, ejus superbiam et obstinationem [obstinaciam 2.] graviter ferens, accessit ad eum, in manibus caput virginis bajulans; et in faciem juvenis respiciens, ait: O sceleste, inquit, qui juvenilis decoris indolem et regiæ dignitatis progeniem homicidali maculasti crimine, cur te tantum admisisse scelus non pœnitet? Pacem conturbasti et ecclesiam tuo sacrilegio fædasti, Deumque irritasti, nec doles. Nunc autem, quoniam ecclesiæ non pepercisti nec diei dominicæ reverentiam exhibuisti, Deum meum deprecor quatenus quæ tu indigne commisisti, in præsenti digna recompensatione recipias. His dictis, juvenis illico ad terram corruens exspiravit. Mirumque dictu, in conspectu omnium astantium corpus defuncti liquefactum disparuit, multis asseverantibus [asserentibus 2.] illud a terra absorptum fuisse et cum spiritu suo in baratrum demersisse.
[7] (11). Vir autem Dei caput virginis, quod inter manus assumpserat, sæpius deosculans, turbatus spiritu flere compellitur. Post hæc vero illud corpori componens, palliumque suum super illud sternens, in naribus illius insufflavit; et accedens ad altare missam celebravit. Qua peracta, ad corpus virginis rediens, sermonem luculentum ad populum fecit, dicens inter cetera beatam virginem votum Deo fecisse, sed morte interceptam congruum tempus exsolvendi non habuisse; et ideo debere, devotius humi procumbentes, pro resurrectione illius Deum [Domini 1, 3.] interpellare. Et factum est ita. Postquam igitur diu oratum est, vir beatus a terra surgens, manus ad cœlum tendit, dicens: Domine Jesu Christe, pro cujus amore hæc virgo terrena respuit et cœlestia concupivit, nos te devotis invocantes animis misericors exaudi, et viscera pietatis tuæ super nos effunde, votorum nostrorum effectorem in præsenti te esse concedens; et quamquam virginem hanc, pro tuo nomine passam, non ignoremus in cœlestis gaudii finibus repositam, nostro ulterius non indigere contubernio, tu tamen, clementissime pater, filiis tuis te humiliter deprecantibus te benignum et exaudibilem præstans, supplicationibus eorum assensum præbe. Præcipe itaque ut puellæ hujus anima corpori suo inducta, regimen te et dominationem tam animarum quam corporum habere demonstret: quatenus gratia tuæ misericordiæ rediviva, nomen tuum magnificet, et post longa vitæ spatia, multiplicato bonæ conversationis fervore, ad te redeat sponsum suum, unicum videlicet Dei Patris Filium, cum quo et cum Spiritu sancto [(Sp. s.) s. Sp. 3.] vivis et gloriaris Deus per infinita secula seculorum [(s. s.) seculorum secula 3.] .
[8] (12). Cumque omnes respondissent Amen, puella quasi a somno surrexit, tergensque faciem suam atque a pulvere emundans et sudore, astantes admiratione et gaudio replevit. Porro ubi caput compactum atque resolidatum fuerat, albedo quædam tenuissima in modum fili collum ambiebat et locum sectionis obducebat; et quamdiu vixit, semper sic permansit. Inde ferunt viri provinciæ illius eam Wenefredam fuisse vocatam, cum antea, ut ipsi asserant [ita uterque cod. et ed.] , Brewa [Breuna 2, 3.] nominata sit. Quod enim ipsi Britones in sua lingua Wen dicunt, latine candidum sonat: sicque occasione albedinis collum circumdantis, ex re nomen habere dicta est, adjecta particula, quæ est Wen, atque euphoniæ causa pristini nominis duabus litteris transmutatis, compositum obtinere vocabulum quod Wenefreda dicitur. Fertur enim quod postquam de hoc mundo migravit, nulli penitus manifeste apparuerit qui illud [illum 1, 3.] candidum signum non viderit.
[9] (13). Locus vero ubi sanguis illius [(s. i.) i. s. 2.] effusus est, non longe a monasterio nomine Basingwerk in Norwallia [Norvallia 3.] , primitus Sicca Vallis dicebatur; sed post ejus mortem usque in hodiernum diem Fons Wenefredæ appellatur. Lapides quoque tam in fontis scaturigine quam in rivo illius seu in amborum margine sanguine ejus conspersi [ita corr. in margine, in textu compressi 2.] , usque hodie pristinam conspersionem retinent: nam sunt quasi congelato cruore perfusi [profusi 2.] , nec situ [nec diuturnitate add. 2.] temporis nec assidua præterfluentis aquæ alluvione detersi. Muscida vero, quæ iisdem lapidibus adhæret, quasi thus redolet. Provinciæ illius viri, qui Deum nondum cognoverant, virginis resuscitationem, fontis emanationem et petrarum conspersionem videntes, ad pedes beati Beunoi provoluti, baptisma susceperunt.
[10] (14). Virgo autem Deo devota, viri sancti pedibus adhærens, sermonibus illius devotione sedula intendebat, et ab ipso tandem sacrum velamen humilis ancilla Christi suscepit.
[11] (16 – 17). Vir Dei Beunous, arrepta manu virginis dextera, illam ad fontem duxit, et super lapidem unum, qui lapis sancti Beunoi dicitur, statuens, dixit: Vides, inquit, adhuc hic vestigia passionis tuæ. Ecce lapides isti tuo sanguine conspersi, te pro Deo passam demonstrantes, sanguinisque tui conspersionem in lapidibus a Deo præservatam. Nunc ergo, filia mea dulcissima, a Deo hæc erogata cognosce, quæ et laudis tuæ titulum celebrabunt et in posterorum mentibus devotionis tuæ amorem cumulabunt. Primum quidem est, quod lapides isti cruore tuo aspersi nulla poterunt ablutione per secula detergi nec assiduo istius aquæ impetu ablui, sed ad tuæ passionis ostensionem semper cruentati permanebunt. Secundum est, quod quicumque aliqua infortunia passus te requisierit et a sua oppressione et invaletudine se liberari petierit, prima, secunda aut tertia certe vice, quod postulaverit se impetrasse gaudebit; sin autem, certissime sciat se præsentis vitæ luce in proximo cariturum atque per te aliquid sibi majus consecuturum. Tertium est: cum a te discessero, super litus maris locum ad manendum largiri mihi dignabitur Deus; tuis tamen muneribus me omni anno invisendum præcepit Altissimus. Ad præsentem fontem cum munere tuo festinabis, et quicquid illud fuerit, Deo prius commissum in fonte confidenter depones. Videbis statim depositum tuum a fonte per rivum deduci et impetu decurrentis aquæ usque ad mare trajici; marisque elemento Dei voluntati obtemperante atque ministerium præbente, quod tu in fonte deposueris ad mei hospitioli januam transferetur. His dictis, ad ecclesiam eam reducens, ait: Ego nunc hinc abeo, Deo alias pro modulo meo famulaturus, tuique devotionem, dum vixero, cum dulci memoria habiturus. Et hæc dicens, assumpto solummodo baculo suo, abire cœpit, omnem domus suæ suppellectilem et quicquid per fidelium manus Deus sibi donaverat, totum beatæ virgini ejusque consortibus derelinquens.
[12] (18 – 20). Beata autem Wenefreda nobilium filias secum congregans, docebat eas castitatem amare atque spretis omnibus mundi blandientis illecebris levi jugo Christi colla submittere et per regularis normam propositi se divino servitio mancipare. Singulis itaque annis, kalendis maii, aliquod munus magistro suo transmittebat, et panniculus, quo casula sive quid tale involvebatur, nullam læsionem ab aqua vel minimam aquæ infusionem sentiebat, sed omnino siccus permanens impetu decurrentis aquæ per rivum est deductus atque per mare transvectus; et licet quinquaginta miliaria illos separabant, unius tamen noctis spatio per marinos fluctus ad viri Dei januam inventum est. Ex hoc autem beato viro additum est cognomen, usque in hodiernum diem memoriale. Nam Beunous Casul Sech, id est Beunous Casula Sicca vocatur: eo quod per aquas ab aquis illæsa ad eum sicca casula deferretur.
[13] (22 – 23). Defuncto tandem beato Beunoo, sancta Wenefreda admonitione divina sanctum virum, nomine Deiferum, addit. Erat quippe vir ille magnus coram Domino, de quo refertur quod fontem de terra erumpere fecerit, multis infirmis sanitatem conferentem. Cum autem sancta Wenefreda ad sanctum Deiferum veniret, sancto in oratione nocte illa persistenti vox de cælo insonuit, dicens: Dic carissimæ filiæ meæ Wenefredæ quatenus ad virum nomine Saturnum pergens, quid actura sit audiat et in quo loco omni vitæ suæ tempore sit mansura discat.
[14] (24 – 29). Ad quem cum virgo sancta venisset, ait: Est locus quidam, Witheriacus appellatus, ab omni populo in maxima reverentia habitus. Hunc locum te invisere precepit Deus atque dum vixeris habitare, tuisque exemplis aliorum animos informare. Ibi est enim multarum virtutum abbas, nomine Elerius, quem jugis gemitus et oratio perseverans ita ab omnibus secularibus curis liberum reddiderunt ut jam nil terrenum sapiat, nihil mundanæ delectationis [dilectionis 3.] affectet, totus cœlestibus intentus. Quo cum virgo sancta pergeret, abbas Elerius per Spiritum sanctum ejus adventum prænoscens, in occursum illius proficiscitur; eamque honorifice suscipiens, ad virginum conventum introduxit et virginum curam atque custodiam ei commisit. Quicumque æger ad illam veniens, sospitate recepta incolumis redibat, et tristis omnis lætitiam mentis et consolationem reportabat.
[15] (30 – 33). Nocte tandem quadam orationibus vacanti Jesus Christus apparens diem obitus sui in proximo instare innotuit. Unde quarto nonas novembris plena virtutibus et operibus bonis spiritum Deo reddidit, sepultaque est juxta sanctum Chebium et Senanum.
[16] (34-35). Per illam enim omnipotens Deus multa miracula operari dignatus est. Inter quæ filiam fabri cujusdam a nativitate cæcam illuminavit.
[17] (37). Latrones quidam in territorio sanctæ Wenefredæ vaccam rapientes, diverterunt per viam duram et saxosam, in qua nec ipsorum nec animalis vestigia cognosci posse putabant. Confestim tamen pedes suos usque ad genua humo vacca infigebat, et tam in saxis quam in dura et arida via vestigia patenter apparebant. Quocumque enim latrones procedentes incedebant, semper impressiones pedum animalis clare [clari 2, 3.] videri poterant. Sicque tandem relicta in nemore vacca, latrones velociter fugientes se occultabant.
[18] (38). Cum pueri tenelli aliquo sui corporis incommodo laborantes ægrotare cœperint, projectos in ipsius scaturigine fontis [(s. f.) f. s. 3.] et pernicitate fluminis rejectos matres eorum hilares et sospitati restitutos repente eos suscipere consueverunt.
[19] (39). In descensu ejusdem rivi optimum molendinum construitur, quod nunquam imbrium sive nivis abundantia profluente aut aliqua urentis gelu sive æstivæ siccitatis molestia perstringente molere desistit. Quod semel latrones ingressi ferramenta omnia seu instrumenta secum auferebant. Et cum illa suo molendino detulissent, nec rota circuire nec officialibus illis aliquis profectus, donec reportata fuerant, poterat evenire.
[20] [TRANSLATIO]. Post multorum annorum curricula, anno scilicet gratiæ millesimo centesimo tricesimo octavo, ossa sanctæ Wenefredæ virginis apud Salopiam [Solopiam 2.] ad monasterium monachorum cum magno honore translata sunt.
B. TRANSLATIO.
CAPUT I.
Monacho quodam Salopiensi sanato per invocationem S. Wenefredæ,
Robertus prior mittitur Guitheriacum ad virginis corpus inde Salopiam
transferendum, consentientibus in id episcopo Benchorensi et principe
Walliæ.
[1] [Monachi Salopienses, sancti alicujus reliquias apud se habere cupientes,] (Cap. I) [Rursus in solo 2 indicata est hæc distributio capitum.] Igitur postquam beata virgo Wenefreda, innumeris effulgens virtutibus, cœlestia migravit ad regna, multis interlabentibus annis, regnante Willermo [Willielmo 2.] rege, qui primus de Normannis regnavit in Anglia, Rogerus comes, vir illustris et in omni morum et religionis honestate conspicuus, in urbe Solopesberiæ cœnobium ædificare cœpit a. Ad hoc perficiendum cum diligenti cura intendens, sumptibus suis illud adauxit; dehinc abbatem posuit, fratresque ibidem Deo servituros constituit. Processu vero temporis locus ille Deo miserante excrescens, multis ad viam salutis profuit, cunctisque patriam illam incolentibus divini odoris fragrantiam præbuit. Cumque fratres illi virtutibus pollerent, quæ virtutis erant solerti instantia investigare cœperunt; sæpiusque conquesti ad invicem quod reliquiis sanctorum nimium indigerent, ad id perquirendum summopere animos appulerunt [prima syllaba (ap) substituta a corr. pro alia erasa 1.] . Et quoniam in Wallia, quæ vicina erat eis, multorum corpora sanctorum retineri audierant, quia eadem provincia ante multis [om. 1, perperam in margine supplevit corr. nullis.] inhabitata sit sanctis quorum merita diversis in locis prædicabantur, qualiter aliquem illorum habere possent omnimodis perscrutari studuerunt. Scientes quippe illius patrociniis se plurimum apud Deum muniri posse cujus honorem quotidiana devotione excolerent [excellerent 2.] in terris, qui sic eis patrocinaretur diligenter procurari conati sunt. Verum cum plures præclarissimi et excellentissimi confessores ibidem haberentur, cui potissimum tenderent [om. 2.] vel quem specialiter [ultima syllaba (ter) suppleta a corr. 1.] desiderarent hæsitare cœperunt.
[2] [uno eorum a gravi infirmitate per invocationem S. Wenefredæ sanato,] (Cap. II) Accidit interea quod quidam ex fratribus gravi oppressus infirmitate ceteros fratres vehementer sibi compatientes nimio dolore conturbaret. Qui plurimum pro eo solliciti, supplicibus animis Deum pro ejus incolumitate deprecati sunt, vicinarum ecclesiarum monachis ut idem facerent humiliter demandantes. Ut vero tanta fratris illius molestia Cestrensis ecclesiæ monachis innotuit, et ipsi æque consternati animis, Deum pro ipsius sospitate rogatum in ecclesia processerunt. Quibus [(Deum-quibus) om. 2.] ante sanctum [secundum 2.] altare prostratis septemque psalmos humili devotione decantantibus [vox suppleta a corr. 1.] , unus eorum, Radulphus nomine, qui subprioratus officio fungebatur, vir admodum simplicis animi, obdormivit. Visumque est ei virginem speciosissimam sibi astare placidoque vultu in hæc verba prorumpere: Quid est, inquit, pro quo prostrati oratis? Monachus respondit: Frater quidam ex nostris familiaribus gravissima infirmitate cruciatur, pro cujus incolumitate oraturi, nos et preces nostras suppliciter Deo prosternimus. Ad hæc iterum illa: Et ego novi quod frater ille mentis alienationem patitur. Sed si ejus sanitatem veraciter optatis, unus ex vobis eat ad fontem sanctæ Wenefredæ et [ita et 2.] in ecclesia quæ ibi est in illius memoria [honorem 2.] missam celebret, statimque liberabitur frater ægrotus. Hæc dicens disparuit. Monachus vero ad se reversus, et quæ viderat vel audierat mente pertractans, noluit quidem tunc visionem illam ceteris denuntiare, timens a sociis suis ludibrio haberi et phantasiæ deputari quæ [quod 2.] viderat: sicque transactis ferme xlta [quadraginta 2.] diebus æger semper gravius patiens lectulo decumbebat. Delatus item rumor est [prius (pro rumor est) romorem 1.] ad monachos [voces suppletæ a corr. 1.] Cestriæ de molestissima incommoditate qua præfatus frater urgebatur, atque loquendi de illo ceteris fratribus occasionem dedit. Cumque multis sermonibus ægrotum plangerent condolentes ei, ille qui visionem viderat, sumpta audacia, retulit eam ex ordine, cunctis benignissime amicis ipsius verbis fidem accommodantibus: quia jam olim virginis illius [vox suppleta a corr. 1.] merita præclara fore audientes, et multa per eam miracula fieri cognoscentes, facile animos ad credendum quæ dicebantur appulerunt, atque visioni fidem dederunt. Nam ad cujus fontem ire et in cujus honorem ibi missam cantare monebantur, illam pro certo sanctam Wenefredam vocari sciebant, quam etiam præfato fratri apparuisse aiebant. Itaque, consulentibus eis, mittuntur duo monachi ad fontem beatæ Wenefredæ in ecclesia illius, quæ ibi juxta fontem est, missam celebraturi et pro ægroto oraturi. Factum est eadem hora qua missa ibidem decantata est, infirmus frater apud Salopesberiam de invaletudine sua convaluit, consortesque suos pro sua sospitate plurimum [vox suppleta a corr. 1.] exhilaravit. Post aliquantulum vero temporis isdem frater qui infirmus fuerat ad eumdem locum perductus est, Deo et sanctæ virgini gratias pro sanitate sibi indulta persoluturus. Cumque in ecclesia prius orasset, et postea de fonte bibisset et inde lotus fuisset, omnimodis sospes effectus, ad monasterium est reversus. Exinde beatæ virginis memoria in fratrum cordibus devotius inolevit, ita ut se felices æstimarent si vel modicam particulam de ejus sanctissimo corpore consequi possent: et licet id arduum et difficile et vires suas excedere putarent, tentandum tamen prorsus statuerunt. Scientesque nihil voluntati Dei resistere posse, Deum sibi propitium fieri et coadjutorem adfuturum exoraverunt, cujus nutu quælibet impossibilia vel difficilia leviter sibi ad manum provenire [proveniri 2.] posse non dubitarent.
[3] [Robertum priorem ad conquirendum virginis corpus destinant. Qui, faventibus sibi episcopo Benchorensi et principe Walliæ,] [Cap. III] Eodem tempore Rex Henricus b, vir summus et amicus pacis, arcem regni gubernabat; cujus auctoritate pax et securitas totam insulam obtinebant, eoque [eo 2.] magis omnibus quocumque incedere vellent pacifice licebat. Unde præfati fratres frequenter nuntios in Walliam transmittentes, ubinam excellentiores sancti requiescerent, vel potius ubi præfatæ virginis tumulus esset, sollicite quæsiverunt: inventoque loco quo sanctæ virginis Wenefredæ ossa quiescebant, nimio sunt gaudio exhilarati. Deinde Bangornense pontifice, cujus illa provincia diocesis erat c, sibi consentiente et adjutorium pollicente, principes et nobiles patriæ consentaneos sibi et faventes effecerunt. Res quotidie gradatim procedens celerem efficaciam portendere videbatur atque fratrum animos in spe sui desiderii extollebat. Sed mors prædicti regis Henrici repente interveniens nimia calamitate omnem oppressit Britanniam, et negotium istud intermittere ad tempus cogit. Secundo vero imperii regis Stephani anno d, sedatis perturbationibus pristinaque reddita tranquillitate, præfati cœnobii abbas, Herebertus nomine e, consilio fratrum priorem suum, vocabulo Robertum f, in Walliam destinavit, adjunctoque sibi socio quodam monacho Richardo vocitato. Isdem autem prior, in hujus rei procuratione ceteris sollicitior existens, transmissis frequenter legatis suis et literis per patriam, hoc in responso acceperat ut, si ipse veniret, voti sui compos effectus cum gaudio reverteretur. Veniens itaque, præsulem Bangornensis ecclesiæ prius adiit; et ab eo ad principem illius terræ g transmissus, satis benigne ab eo est susceptus. Cui cum seriem itineris sui et adventus causam exposuisset; ille hujusmodi verba ei respondit: Non equidem æstimaverim te [om. 1.] sociosque tuos tantum laborem sine Dei nutu et beatæ virginis voluntate assumpsisse. Forte enim videns debitam sibi reverentiam a suis non inferri, alias asportari desiderat, ut ab alienis honorem accipiat quem sibi sui impendere aut contemnunt aut negligunt. Proinde cedo libens, et beneplacito suo assentire me [(a. m.) m. a. 2.] fateor; ne resistens indignationem ejus in ultione pati compellar [prius compellor 1.] . Et licet omnibus immunditiis inquinatus, omnium hominum infimus vel deterior, tamen audacter ad tumulum ejus prorumperem, et sacra ejus ossa tangens, vobis ea traderem, nisi pro communi utilitate patriæ alias intendere me oporteret. Ipsam hoc velle et labores vestri et visiones vobis ostensæ manifestant. Euntes igitur, meæ auctoritatis licentia confirmati, locum in quo beata virgo requiescit festinanter adite, inventuri, ut reor, aliquos qui vestræ dispositioni rebelles existent. Sed confidite: quia illius obtentus eos vobis pacificabit cujus affectus vos tantum laborem arripere incitavit. Verumtamen ego ad illos homines in quorum patrimonio prædictæ virginis corpus requiescit nuntium destinabo, qui et iis voluntatem meam insinuabit et eos aliquanto pacificiores vobis efficiet. His dictis, eos in pace dimisit.
ANNOTATA.
a De fundatione cœnobii Salopiensis anno 1083 videsis Ordericum Vitalem [Hist. Eccl., lib. V, cap. 14. Cfr. supra, Comm. præv., numm. 28, 31.] .
b Primus hujus nominis, ut constat ex eo quod paulo inferius successorem habuisse legitur Stephanum. Regnum tenuit a mense augusto anni 1100 ad mensem decembrem anni 1135 [Lingard, Hist. of England, tom. I, cap. X (pp. 311, 337).] .
c Inde colligitur sedem Asaphensem tunc temporis fuisse suppressam sive unitam cum Benchorensi. Et re quidem vera nullus episcopus Asaphensis uspiam memoratur inter annos 1070 et 1143, quo anno consecratus fuit Gilbertus [Thomas, Diocese of St. Asaph, p. 220.] . Benchorensis autem episcopus anno 1137 videtur fuisse David, consecratus anno 1120, sed quo anno obierit incertum est: proximus ei indicatur Mauritius, qui consecratus est anno 1139 [Le Neve, Fasti Ecclesiæ Anglicanæ, tom. I, p. 96.] .
d Id est anno 1137 [Cfr. Comm. præv., num. 26.] .
e Herebertus, abbas Salopiensis ab anno 1128 [Monasticon Anglicanum, tom. V, p. 514.] .
f De quo videsis Comm. præv., num. 5.
g Princeps Walliæ septemtrionalis eo tempore erat Gruffydd, filius Conani, vel filius illius Owenus,qui illi hoc ipso anno 1137 in regno successit [Cfr. F. Walter, Das alte Wales, p. 94 – 96.] .
CAPUT II.
Robertus et socii ejus, multiplici visione confirmati, Guitheriacum perveniunt et optato thesauro potiuntur.
[4] [et in itinere visione] Itaque profecti ab eo, recto itinere tetenderunt ad locum in quo sanctissimum corpus venerabilis Wenefredæ repositum erat. Erantque simul septem; præfatus videlicet prior, et cum eo viri venerabiles, prior Cestrensis [Censtrensis 1.] , quidamque sacerdos, multarum virtutum vir, eadem gente progenitus, fraterque quem de monasterio secum prior adduxerat, tresque viri alii. Cumque simpliciter in itinere gradientes de eodem negotio loquerentur, obvium habuerunt hominem unum illius patriæ non ignobilem, quis esset prior Salosberiæ interrogantem. Cui sibi ostenso hæc verba intulit: Legationem virorum qui illud prædium inhabitant in quo sanctæ Wenefredæ virginis ossa continentur, quod Witheriacus nuncupatur, tibi dicturus adveni. Noveris gravi eos indignatione adversum te commoveri, quod sanctorum corpora penes se reposita, quibus ipsi et omnia sua sunt commissa, asportare conaris; sciasque pro certo quia nec principis timor nec dominorum suorum comminatio, neque alicujus pecuniæ cupiditas, eos tibi in hac re consentientes efficient. His dictis discessit. Prior vero consortesque sui, propter hæc verba plurimum contristati, quid facerent, quo se verterent, funditus ignorabant. Ad Deum tamen conversi, ab illo spiritum consilii sibi emitti [prius committi 1.] submissis animis postulaverunt, et qui solo imperii sui verbo ventorum et maris tempestates sedaverat, ut has [vox suppleta a corr. 1.] inimicitias pacificaret et istorum hominum animos sibi confœderaret humili mente deprecati sunt; deinde confidentia sancti Spiritus animati cœptum iter tenuerunt. Cumque fere ad locum pervenissent in quo beatæ virginis ossa continebantur, prior, deliberato cum fratribus consilio, duos ex sociis, priorem scilicet Cestriæ et præfatum presbyterum, per patriam illam bene notos, præmisit, sollicite omnia quæ necessaria eis erant provisuros.
[5] [multiplici confortatus,] Ipse autem, retento suo sodali, in quodam rure eadem nocte remanens, propter legationem quam audierat nimiis curis affligebatur. Et ecce, decantatis laudibus matutinis, quædam gravis et honesta persona, mulieris effigiem gerens, cuidam suo servienti apparuit, hæc verba dicens: Surge quantocius, et dic domino tuo ut deposita mœstitia et curis quibus nimium opprimitur, spem suam ad Deum erigat, sciens sese cum magno gaudio hinc discessurum. Illa enim pro cujus amore et honore ad istam est provinciam destinatus, et illius voluntatem expediet, atque sui desiderii compotem eum efficiet. Nam in proximo adepturus est. Unde et gaudens domum redibit [redidit 2.] et socios suos suo adventu lætificabit. (Cap. IIII) Alia quoque visio ipsa nocte eidem priori hujusmodi accidit. Quidam magnæ religionis abbas, qui ejusdem Salosberiensis [Salopesberiensis 2.] cœnobii pater fuerat, sed confectus senio et multis virtutibus plenus ab hac vita discesserat, Godefridus nomine, ei apparens, a curis quibus angebatur compescuit illum [vox suppleta a corr. 1.] , dicens: Noli pusillanimis esse, sed confide, quia bene vincemus inimicos nostros, et obsistentes nobis Dei adjutorio superabimus [sperabibus 2.] ; sciasque nos in proximo consecuturos quod summa devotione desideramus. Post hæc verba ab oculis ejus evanuit. Ex his itaque visionibus oborta est aliquantula securitas in mentibus eorum, et reddita est spes obtinendi quod petebant. Ista [Isto 2.] igitur summo mane inter eos referri cœperant [corr. inceperant 1.] et mentibus audientium aliquantulum jocunditatem indulserant, cum repente quidam de hesternis nuntiis adveniens securitatem augmentavit, admonens quatenus illum ocius sequerentur, Deo annuente quod votive desiderabant inventuri atque abituri [ita uterque cod.] . Qui statim ascensis equis illuc advenientes, peractis prius orationibus sacerdotem loci illius secretius solum evocaverunt, ut eis in adjutorium esset obnixius obsecrantes.
[6] [Guitheriaci, favente rursus loci sacerdote, insigni visione et ipso præmonito,] (Cap. V) Sacerdos vero patienter verbis illorum intendens, hujusmodi responsum dedit: Ego quidem, inquit, levi conamine ad vota vestra perduci potero, hinc quia arctius vobis confœderatus esse volo, illinc quia jam olim voluntatem Dei et virginis super hoc negotio cognovi, ut in præsentiarum [prius præsenti 1.] et pie vobis ostendam. Sabbato vigiliæ paschæ in ecclesia quam præsentem cernitis pernoctabam, matutinales hymnos cum tempus adesset decantaturus. Cumque transcurso ex ordine psalterio coram altari super gradum me collocarem paulisper requieturus, visionem vidi quæ me plurimum perterruit, et ne vobis rebellis existerem comminando admonuit. Et, ut videbatur, nondum me gravis somnus oppresserat, cum quidam juvenis splendidissimus, angelicum præferens vultum, coram me stetit, et me pulsare cœpit dicens: Surge. Ego vero putans illum excitare me ut officium nocturnale inciperem, respondi ei: Nondum est tempus inchoandi officium; non surgam. Ille, ut mihi visum fuit [prius fuerit 1; fuerit 2.] , discessit, et me gravior oppressit somnus. Et ecce idem denuo veniens, duriusque me pulsans: Surge, surge, inquit. Ego vero adquiescere illi nolens priora verba respondi; pallioque quo indutus eram caput meum cooperiens, totus in somno solutus sum. Aliquantulum intercesserat spatium, cum juvenis iterum affuit, manumque suam pallio quo induebar admovit, a capite meo illud vi nimia abstrahens et subtus scapulas deducens; tertioque dixit: Surge, surge, surge, et me sequere. Tunc festinus surgere mihi videbar et eum e vestigio sequi. Venimus itaque usque ad sepulcrum beatæ virginis Wenefredæ. Quod ille digito suo mihi ostendens: Diligenter, inquit, locum istum notato, et verba quæ ego tibi dixero tenaci reconde memoria. Si huc venerit aliquis in hoc anno, aut in sequenti, qui lapidem istum hinc amovere voluerit, laminam [Φaminam? 2.] ostendens quæ sacro corpori superposita fuerat a, cave ne ullatenus contradicas. Quod si pulverem istum hinc ejicere voluerit, similiter patere, nulla ratione resistens. Si autem ossa virginis hinc asportare voluerit, non repugnes, sed manum appone, in omnibus quibus poteris adjutorium ei præbens. Unde si negligens fueris et, sermonum meorum contemptor inventus, quæ divinitus tibi intimata sunt facere distuleris, miserabili et longo languore cruciatus statim post hoc vitam amittes. His dictis, visio, ut reor, angelica, disparuit. Idcirco me vobis benigno corde cooperari noveritis et quod propositum vestrum expedire valuerit pro posse meo vigilanter subministrare. De me ergo securitatem habentes, reliquos convenite eosque quibus potueritis [poteritis 2.] modis ad libitum vestrum applicate: namque ego meo studio atque industria placitum vestrum exequar, et istorum animos ad quorum jus hæc villa pertinet vestræ voluntati subdere operam dabo. Et quoniam vestris oculis sors obtulit illos, dicite quæ vultis, quia sunt audire parati.
[7] [ab incolis, post nonnullam contentionem, sanctum corpus auferre sinuntur:] (Cap. VI) Tunc prior, eodem presbytero mediante seu interprete, catervam hominum quæ astabat allocutus, causam itineris sui eis exposuit, et ut ei assensum præberent blandis sermonibus admonuit; nihilque de visionibus nec de aliis rebus quæ acciderant [codd. accederant.] eis reticens, et quia ejusdem virginis admonitione et impulsu tantum assumpserit laborem publice contestans, pene eos ad satisfaciendum sibi flexit. Verum quidam homo, vir Belial, subito emergens, totam concionem turbavit, non esse justum dicens ut sancti a suo natali solo evellantur et ad patriam nihil ad eos pertinentem deportentur; aiebat etiam, clamitans quasi furiis ageretur, se illud nullatenus pati posse. Quidam vero tumultum illius comprimentes, ceteros consultum ire rogaverunt atque ex omnium decreto verbis illatis convenienter respondere. Quibus hoc consentientibus et ad consilium abeuntibus, prior mentem præfati hominis in malitiam obstinatam videns, et quod ipse solus obstaculum eis esset, consilio fratrum internuntium ad illum misit; dataque pecunia arctius eum sibi confœderavit et ad socios suos remisit. Ceteri vero, qui hoc simpliciter solo amore Dei concedebant, videntes illum subito funditus emollitum, plurimum admirati, vi divina illud actitari [prius artari? 1.] æstimabant, eoque magis accendebantur rogata perficere. Post multorum igitur verborum ambages, post innumera intercedentium causarum discrimina, omnes in uno concordantes, quod rogati fuerant benigne concesserunt. Prior autem consortesque sui, Deo et sibi gratias exhibentes, locum sibi ostendi petierunt.
[8] [quod ex cœmeterio, pœnis in temerarios ejus violatores divinitus immissis (quarum et una distinctius narratur) celebri,] Porro locus in quo tantus thesaurus retinebatur cœmiterium est ab alio cœmiterio ubi nunc morientium corpora condiuntur [ita uterque cod.] discretum, plurimorum aliorum sanctorum corporibus refertum b: quod hactenus in tanta ab incolis reverentia est habitum ut nullus tantæ temeritatis esse audeat qui illud nisi gratia orationis intrare præsumat. In cujus medio, id est ad caput sanctæ Wenefredæ, lignea stat ecclesiola, magnis populorum frequentationibus honorata; ad quam facilis patet accessus omnibus ibidem orare volentibus. Multi languidi, multi diversorum morborum molestiis oppressi, illam ad postulandum sibi remedia intrant. Nec diu dilata dolent quæ postulant: nam protinus sanctorum meritis indulta sibi sanitate sospites ad propria revertuntur. Nullum brutum animal, nullius generis bestia illud interius attingere et vivere [venire 2.] permittitur: statim enim ut herbam quæ super sanctorum corpora crescit pascens attigerit, cadens moritur. Nemo etiam temerarius illud ingrediens impunitus evadit. (Cap. VII) Denique refertur quod biennio antequam præfati fratres illuc advenissent, quidam ex inhabitantibus ibidem more patrio ex crudis animalium pellibus calciamenta sibi conficiens, ligaminibus quibus illa pedibus suis astringeret indiguerit. Est autem in eodem atrio inter sanctorum sepulcra quercus miræ proceritatis, ab antiquis temporibus pro sanctorum veneratione intacta. Deliberans autem præfatus homo de tenera ipsius arboris cortice, qui liber vocatur, sibi ligamina facere, arrepta securi ad quercum nil veritus properavit. Elevataque manu cum securi arborem percutiens, multo aliud quam sperabat invenit. Nam percussa quercus in percussione sua ita securim astrinxit ut nullatenus moveri posset; et securis ita manum aridam et brachium inflexibile vel indomabile reddidit ut ea ad usus suos homo flectere nequaquam posset. Sed neque manum a securi abstrahere poterat nec ullatenus eam movere; verum quadam vi divina manubrium securis manum hominis retinebat, et totum brachium quasi mortuum reddiderat: sicque miserabiliter ibi pendens et gemebundis vocibus clamans, flebiles pro temeritate sua pœnas dabat. Ad cujus clamorem ingens utriusque sexus multitudo accurrit; vidensque a securi pendentem, plures quidem in lacrymis resoluti sunt, omnes autem condoluerunt, quid ei acciderit et quæ fuerit hujusmodi calamitatis causa inquirentes. Ille autem ex ordine omnem rei seriem enarrans, pro insolita miseria universos ad sui compassionem inflexit. Qui cum eum admonuissent quatenus reatus sui pœniteret et, quia sanctis reverentiam non exhibuerat, culpam confiteretur et veniam deprecaretur, ipse hoc devotius agere cœpit. Parentes quoque illius, ad tumbam sanctæ Wenefredæ prostrati solo, ut ejus misereretur lacrimabiliter postulabant; et quia nomen illius virginis ceterorum sanctorum ibidem quiescentium vocabulis celebrius erat et merita exsuperabant, ad illam corde et corpore conversi, indulgentiam de illo commisso deprecabantur. Cumque omnes, tam ille qui patiebatur quam ei compatientes, unanimiter dicerent: Sancta Wenefreda, miserere ejus; subito miseratione Dei languidus sanato brachio manum ad se traxit et securis ab arbore decidit. Hoc videntes qui astabant Deum glorificaverunt et in beatæ virginis veneratione devotiores extiterunt. Quercus adhuc stat ibi quasi sit percussa recenter, quæ recitata manent vera fuisse docens. Ex hujus miraculi eventu [que add. 1.] , et aliorum plurimorum quæ ibi claruisse [clarissime 2.] noscuntur, locus ille præclarus habetur atque ingenti apud incolas devotione celebratur.
[9] [effossum, Salopiam deferunt et,] (Cap. VIII) Ad hunc ergo locum præfati fratres cum perducerentur, pro quo venerant habituri atque desiderio suo potituri, præfatus prior sodales suos, instinctu, ut reor, sancti Spiritus, præveniens [perveniens 1.] , solus, nemine ducente vel præostendente, recto tramite ad tumbam sanctæ Wenefredæ pervenit. Et qui nunquam eatenus ibi fuerat, nec prius locum tumuli aliquo designante cognoverat, solus Deo præduce atrium illud ingressus, ad sanctæ virginis sepulcrum nil devians venit; stansque ad caput beatæ virginis et socios expectans, quasi divino quodam oraculo interius est admonitus, illud esse sepulcrum beatæ virginis, ibique habere [voces ibique habere suppletæ a corr. 1.] se [om. 1.] et socios quod desiderabant [ita prius, corr. desiderabat 1.] . Venientes vero qui [in (qui om.) 2.] locum designaturi erant, eumdem ei ostenderunt quem ipse præelegerat et cui assistebat. Tunc, remotis laicis, et tam monachis quam clericis qui ibidem aderant psalmos decantantibus, duo ex fratribus, prior videlicet Cestriæ et frater quem de monasterio cum priore venisse superius designavimus, cum fossoribus et ligonibus terram fodere cœperunt. Aliquantulum spatii intervenerat, cum jam exacto nimio sudore, pæne laboribus fessi, ad optatum pervenerunt thesaurum. Quo invento, devotis animis Deo gratias reddiderunt; atque extracta de pulvere ossa, ut tunc temporis commodum illis erat, in mantilibus decenter ligata composuerunt; sicque valedicentes in illo prædio commanentibus, cum immenso gaudio remeare cœperunt.
ANNOTATA.
a Hoc incisum (laminam, etc.) non pertinet ad sermonem angeli, sed sacerdotis: quibus verbis significat gestum angeli tabellam lapideam cui inscriptum erat Wenefredæ epitaphium demonstrantis.
b
Cfr. supra (pag. 723) Vit. II num. 33, ubi horum sanctorum præcipui fuisse dicuntur SS. Chebius et Sannanus.
S. Chebii, cambrice Cybi, Vita latina edita est a W. J. Rees inter Vitas SS. Cambrorum [Cambro Britisch SS., p. 183 – 187.] . Videsis et Rice Rees [Welsh SS., 266 – 267.] . Festivitas ejus celebrari dicitur die 6 novembris, ad quam diem de eo tractandi forte locus erit. — S. Sannan idem esse creditur cum S. Senano episcopo Hiberno, cujus memoria assignatur diei 1 Martii Ecclesiæ ejus nomine dedicatæ indicantur in Llansannan (Denhigshire) et Bedwellty (Monmouthshire) [Ibid., p. 240.]
CAPUT III.
Sanctum corpus inter insignia miracula Salopiam defertur et ibidem solemni pompa in monasterii ecclesia collocatur.
[10] [duplici miraculo sanationis in itinere] Ibant igitur alacribus animis iter suum incedentes, varioque viam sermone levabant. Unum autem inter mutua verba frequentius inserebant, quod multis et magnis divitiis præferrent, si quod ab eis portabatur cujus meriti esset agnoscerent. Nec diu distulit Deus et in hoc [hoc om. 2.] illorum [eorum 2.] satisfacere voluntati. Nam advesperascente die, a quodam fideli hospitio sunt suscepti. Discumbentibus vero illis, ægrotus quidam in secretiori parte domus planctus terribiles et miserandas [miserandes 1.] voces emittere cœpit. Interrogante vero [om. 2.] priore illius doloris quæ causa fuisset, responsum est ei languidum nimia corporis invaletudine ibi retineri, magnaque se a Deo mercede habiturum, si aliquid ei conferret unde ad sanitatem perduci posset. Tunc prior allatam aquam benedixit, ac deinde de pulvere invento in capite beatæ virginis modicum in illa mittens, infirmo dari præcepit. Qui sine dilatione parari locum sibi ad pausandum petens, statim obdormivit. Post paululum vero surgens, sanum se et incolumem invenit, Deo et sanctæ virgini gratias exsolvens. Et hoc miraculo fide confirmata, legati lætiores effecti sunt et in virginis veneratione devotiores. Multis quoque aliis signis innotuit eis in via divinum esse munus quod ferebant.
[11] [et in ecclesia civitati proxima, ubi prius repositum fuit, per virginis intercessionem impetrato,] (Cap. IX) Septimo itaque die, ad urbem Salopesberiæ, de qua emissi fuerant, venientes, legatos ad monasterium destinaverunt, se propter quæ iverant habere denuntiaturos. Congregatio vero tota his auditis plurimum est gavisa; consuluitque ut in ecclesia sancti Egidii, quæ in urbis exitu sita est a, sanctissimæ reliquiæ deponerentur, incongruum fore dicens tantum thesaurum in monasterio [monasterium 2.] recipi, nisi cum authoritate et benedictione episcopi atque magno totius provinciæ populi occursu. Placuit hic sermo universis, prioremque iterum ad episcopum destinaverunt, illius authoritate confirmandum quod de pignore cœlitus sibi concesso facturi erant. Interim [Iterum 2.] fratres a conventu deputati sunt [prius, ut videtur, deputaverunt 1.] , qui officia noctis et diei coram beatæ virginis corpore devotivis [ita uterque cod.] animis celebrarent. Quibus ad ea quæ Dei erant sollicite intendentibus et quotidie excubias diligenti devotione observantibus, adveniebant per circuitum fideles populi, precibus et meritis sanctæ virginis se committentes. Eratque in eadem villa juvenis quidam, nimia corporis attritus molestia, nulliusque membrorum suorum valetudine potitus: inclinatus enim capite fere ad terram, nullatenus caput erigere valebat; sed amissis totius substantiæ suæ officialibus instrumentis, spem sanitatis funditus amiserat. Hic, audito rumore de adventu beatæ virginis, equum sibi quantocius parari præcepit. Quo ascenso, amicorumque suorum manibus ex utraque parte retentus, ad præfatam ecclesiam in qua reliquiæ sanctæ [om. 2.] continebantur [retinebantur 2.] est perductus; ibidemque in oratione pernoctans, circa finem noctis acerbissimo est compagum suarum dolore vexatus. Mane autem paulisper requiescens, post modicum, clarescente jam die, incipiente sacerdote officium missæ, convalescere cœpit, desperatisque [que om. 2.] omnibus qui aderant, pristinæ sospitati est restitutus; relictoque post evangelium lecto, in quo tota nocte laborans jacuerat, ad altare festinus processit, Deo et presbytero oblationem [ita corr., prius ablutionem 1.] suam porrecturus. Dehinc Deo et beatæ virgini grates pro sanitate suscepta devotissime reddens, ad parentum domum suis pedibus remeavit, qui aliorum manibus inde abductus fuerat.
[12] [solemni pompa, quam et illustravit prodigium pluviæ in aere suspensæ, in monasterii] Hoc miraculum congregationis animos admodum lætificavit, et in brevi per provinciam divulgatum, audientium mentes ad metum et reverentiam plurimum excitavit; crescebatque quotidianis successibus in majus nomen illius et memoria, universis pene quæstionem facientibus quando ejus translatio fieri deberet. [ecclesia collocant.] Prior itaque, de pontifice rediens, authoritate ipsius fultus, omnibus qui in virginis veneratione devoti erant benedictionem Dei et suam detulit. Dies igitur est denominata et per vicinarum parochiarum conventicula denuntiata; ad quam convenire omnes admoniti sunt, qui venerandæ translationi interesse voluissent. Statutaque [ita uterque cod.] itaque die, procedentibus fratribus obviam cum crucibus et candelis et numerosa populi multitudine, allatum est sacratissimum corpus beatæ virginis Wenefredæ, universis genua flectentibus, pluribusque præ nimio gaudio a fletu se non continentibus. Fratres vero qui pro sancto pignore suscipiendo [suscipienda 1.] exierant, divina super eos patenter micare compererunt beneficia per beatæ virginis Wenefredæ patrocinia. Imber enim circumjacentes campos ubertim infusus irradiabat; fratresque, qui cum pretiosioribus [prius precioribus 1.] ornamentis ecclesiæ obviam [vox suppleta a corr. 1.] exierant, non modicum timere compellebant, ne ex occasione imminentis pluviæ aliquid honori beatissimæ virginis detraheretur, et quod summa devotione solemniter celebrandum inceperant, non usquequaque perfectum intermittere cogerentur. Horum votiva ad Deum perlata desideria obtentu sanctæ Wenefredæ voluntate sua potiri meruerunt, Deo sua clementia perlucidum ibidem faciente miraculum. In omni enim illa processione [progressione 2.] egredientium de monasterio et in sanctarum susceptione reliquiarum, videres aquas nubium prope terram vi divina suspensas, interdumque singulas guttas ad terram emittentes se quodammodo ad cadendum paratas designantes, sed cœlesti virtute retentas. Contemplabantur illud universi qui aderant, pluribus plurimum pertimescentibus ne gravis inundatio irrueret et eos perturbatos diffugere compelleret; plurimis vero divina potentia aquas, ne deciderent, coercitas comperientibus, et inde virginis merita amplius venerantibus. Igitur post sanctarum susceptionem reliquiarum, cum fratres ad monasterium regredi cœpissent, placuit omnibus ut præfatus prior, qui easdem detulerat, multitudinem alloqueretur, atque omnes instrueret quantarum virtutum vel quorum meritorum esset virgo cujus ibidem translatio fiebat. Cumque hoc diutius fecisset, nubibus per vicinum aerem volitantibus et casum suum minitantibus, atque circumfluam patriam infusione sua irrorantibus, susceptum est a fratribus sanctissimæ virginis corpus, cum decenti reverentia resonantibus in sublime Dei laudibus; atque ad monasterium est delatum, et super altare quod constructum est in honore sanctorum apostolorum Petri et Pauli veneranter collatum. Ubi ad ostendendam beatæ virginis prærogativam ægrotis sanitates tribuuntur et fiunt innumeræ virtutes ad gloriam et laudem Dei: cui honor, decus, imperium, per æterna secula seculorum. Amen [sequitur in 2 attestatio Gulielmi Farrar, quam recitavimus Comm. præv. num. 6 (supra, pag. 692).] .
ANNOTATUM.
a De illa ecclesia videsis Pennant, Tours in Wales, tom. III, p. 252.
LECTIONES DE SANCTA WENEFREDA
EX BREVIARIO SECUNDUM USUM SARISBERIENSEM EXCUSO PARISIIS ANNO 1557.
Wenefrida virgo, in Anglia (S.)
a
Lectio I. — Venerabilis Dei servus Bennous, a nobilibus viris, scilicet Bengo patre et Perhen matre, juxta Sabrinam in provincia quæ dicitur Powis oriundus, a primordiis infantiæ duos vel tres dies cum noctibus jejunans, pervigil in orationibus, vix ad prandium ab ecclesia poterat divelli. Qui parentibus relictis monachus effectus, diversis in locis ecclesias construxit, et fratres Deo dignos divinis obsequiis mancipavit, sibi provisam a Deo quæsiturus mansionem. Ducente vero illum Spiritu sancto, pervenit ad prædium cujusdam nobilissimi viri, nomine Teuith, qui filius unius potentissimi senatoris, a rege seculi, Eiliuth nomine b, omni honestate conspicuus apparebat. Ad hunc vir Dei cum advenisset, quod secreto volvebat in pectore nobili viro advocato secretius propalavit: Domine, ad te sum cœlesti instinctu destinatus, non sine certa causa tuæ tuorumque salutis, si meis acquieveris petitionibus. Peto itaque quatenus de possessione tibi a progenitoribus derivata partem Deo et mihi concedas, ut tibi ecclesiam fabricem pro te et omnibus christicolis Deo servituris.
Lectio II. — Cujus petitionibus vir nobilis, quasi cœlitus admonitus, benigne annuens, villam, in qua ad eum venerat, Dei servitiis liberam et de se et de omnibus successoribus ejus concessit ab omni exactione solutam. Sicque nutu Dei vir sanctus in brevi animum illius obtinuerat ut statim de illo loco ad alium sua suppellectilia transferret, et filiam, nomine Wenefredam, quam suæ posteritatis spem habebat unicam, ad Christi honorem et ad omnem honestatem illi committeret informandam. Sancto Dei itaque basilicæ costituendæ opus diligentissime accelerante et Christi mysteria dietim devotissime celebrante, ille nobilis vir Teuith, ex adverso non longe inde sua figens tabernacula, mente sincera Christi servitio adhærebat cum uxore devota.
Lectio III. — Wenefreda vero, cœlesti dogmate mox inebriata, omnia Christi mandata quæ a doctore suo prædicabantur, ardenti desiderio et auribus patulis hauriebat, tenaci memoria recondebat, in proximo operibus exhibitura quod tunc in animo congerebat. Omnem vero virum abdicare disponebat; sed hoc parentibus suis innotescere formidabat. Illos offendere non sibi idoneum fore credebat; Deo funditus conjungi salutiferum esse sciebat. In hoc igitur certamine spirituali virginis animus non modico distrahebatur anfractu. Non immemor tamen virgo doctoris sui prædicantis renuntiare patri et matri et Christum sequi, eum conscium sui audacter fecit esse secreti.
Lectio IV. — O pater, inquit, sanctissime, impetra mihi ab utroque parente omnem seculi luxum amodo licere abdicare et virginitatem meam cœlesti sponso integram conservare. Hæc audiens vir sanctus, facillime quod petebat obtinuit ab utroque parente: tum quod illius funditus inhiabant consilio, tum etiam quod illos imbuerat divini nectaris plenitudo. Parentes igitur, onere deposito illam nubendi seculo, cœperunt rerum suarum opulentiam Christi pauperibus erogare. Puella, desiderium suum adepta, se semper extendens ad interiora, soli Deo inhians nullaque admittens terrena, pedibus beati viri assidebat votiva, sitibundo hauriens corde quod de sponsi sui moribus aiebat. Cum autem in exercitiis quæ ad salutem animæ pertinent studiosissime invigilaret, cernens diabolus in illa provincia virtutem suam enervari, totus contra eam insurgere cœpit.
Lectio V. — Quadam autem die dominica, virginis parentibus ad ecclesiam pergentibus ut Dei mysteriis et sancti viri interessent prædicationibus, virgo Wenefreda quodam corporis incommodo domi remanere coacta; ecce quidam juvenis, nomine Caradocus, regis Alani filius, palatium patris ingrediens, eam solam reperit; statimque de concubitu sermonem inseruit, dicens se regis filium divitiis et honoribus refertum, et illam affluenter locupletaturum, si suæ voluntati daret assensum. Illa vultu demisso, rubore suffusa, dissimulans animi propositum, simulavit primo se graviter ferre quod incomptam invenisset, petiit ut saltem modicum pateretur donec a thalamo decentius rediisset. Hæc dicens, solummodo ad horam evelli ab eo quærebat. Quod tandem procus temerarius concessit.
Lectio VI. — Illa vero mox thalamum ingressa, ex altera parte cameræ versus ecclesiam iter arripuit: quæ fuga mox juveni innotuit. Ille vero, arrepto gladio, velociter insequens apprehendit eam in descensu cujusdam montis ante ostium ecclesiæ, et his verbis allocutus est: Olim te amavi et legalibus amplexibus te mihi conjungere desideravi. Quare te petentem contemnis? Aut statim mihi consenties, aut vitam isto gladio consummabis. Illa, prius ad ecclesiam lumina convertens, et neminem aspiciens, furibundo confidenter respondit: Regis æterni filio juncta matrimonio, nullum alium admissura sum dum vixero. Exime gladium et ut placet utere: nec minæ nec blanditiæ separabunt me ab illius amore. Ille vero, extracto gladio, caput ejus amputavit. Mox vero ubi caput virginis ad terram corruit, fons hominibus et pecoribus saluberrimus ubertim emanavit.
Lectio VII. — Corpore vero virginis in loco quo ceciderat remanente, caput ipsius de proclivi ruit in ecclesiam inter pedes adstantium. Unde stupefacti et attoniti tam parentes quam alii accurrunt quantocius, rem certius cognituri; virginemque devotam comperientes esse decollatam, lamentabilem prodiderunt clamorem. Quem vir sanctus audiens, ad cœtum pervenit adstantium; virginem quoque quam Deo consecraturus erat peremptam cernens, et peremptorem ipsius gladium suum per herbam tergentem adhuc madidum cruore conspiciens, his verbis impium est aggressus: O prolis, inquit, regiæ dignitatis c homicida scelestus, cur non pœnitet te tantum scelus perpetrasse? Pacem conturbasti et ecclesiam tuo sacrilegio fœdasti, nec diei dominicæ reverentiam exhibuisti. Nunc ipsum Deum meum deprecor quatenus quæ tu indigne commisisti, digna recompensatione recipias. His dictis, juvenis ad terram corruens illico exspiravit. Mirumque dictu, corpus defuncti liquefactum in conspectu adstantium disparuit, multis asserentibus tellure dehiscente fuisse absorptum et cum spiritu suo in baratrum demersum.
Lectio VIII. — Dehinc caput virginis sanctus deosculans et suo ordine componens reliquo corpori adegit; et pallium suum supersternens, ad altare missam celebraturus accessit. Qua peracta, ad corpus remeans, hoc sermone ad populum usus est: Scitote, carissimi, hanc Dei virginem votum sanctimonialis fecisse et interceptam morte tempus exsolvendi non habuisse. Unde condecet nos humi procumbentes devotius Deum pro ea interpellare, multas in posterum per eam habituri commoditates. Ipse vero manus ad cœlum expandens, dixit: Domine Jesu Christe, pro cujus amore hæc virgo, terrena respuens, cœlestia concupivit, quamquam non ignoremus ipsam, pro tuo nomine passam, in cœlestis gaudii finibus repositam nostro ulterius non indigere contubernio, tamen, votorum bonorum effector clementissime, præcipe ut anima hujus puellæ rediviva gratia tuæ misericordiæ nomen tuum magnificet adhuc in tua plebe, et post longa vitæ spatia, multiplicato bonæ conversationis fœnore, ad te redeat sponsum suum, unicum Dei Patris Filium, cum quo et cum Spiritu sancto vivis et gloriaris Deus per infinita secula seculorum. Cumque omnes respondissent Amen, puella quasi e somno educta resedit, tergens et emundans faciem suam a pulvere et sudore; surgensque ecclesiam intravit et Deo gratias inde libavit. Porro ubi caput ipsius collo tenus resectum et postea virtute divina compactum fuerat, albedo quædam in modum fili locum sectionis semper obducebat.
Lectio IX. — Homines autem illius provinciæ, qui nondum Deum cognoverant, videntes infausti juvenis confusionem et gloriosæ virginis resuscitationem, pedibus beati viri Bennoi provoluti, Dei mysteriis petierunt imbui. Quos ille devote suscipiens, sacri baptismatis unda purificavit et divinis sermonibus instructos in Dei servitio confirmavit. At Dei virgo Wenefreda, tota die sancti viri pedibus adhærens, illius sermonibus sedula intendebat et se velare a * suis parentibus obnixe deposcebat. Vir autem sanctus coram parentibus et multis aliis eam sacro velamine indutam consecravit atque regularis propositi disciplinis plenissime informavit. Quæ statim totius virtutis arcem aggrediens, in brevi totius ordinis adepta est peritiam. Unde vir Dei admodum lætificatus, parentes in unum convocatos et alios Dei servos sic est affatus: Vos, inquit, hactenus meis petitionibus et consiliis promptos exhibuistis. Nunc vero in vobis exuberantibus Dei beneficiis, incedite vigilanter præostensam vobis viam salutis. Et quoniam alias vocat me Deus et me ad præsens carituri estis, filiæ vestræ admonitionibus solerter intendite et exemplis. Ad virginem conversus, ait: De meis exercitiis succedere * præcepit Deus et virgines in Dei servitio hic tecum mansuras congregare. Hic vero annis septem peractis, te divinitus admonitam oportebit alium invisere locum.
ANNOTATA.
a Lectiones istas tamquam præcipuum quoddam circa historiam S. Wenefredæ et auctoritate sua maxime commendandum documentum extulit Fleetwood [Op. cit. supra (Comm. præv., num. 9 extr.), p. 17.] , nescio qua ratione adductus, quum ipse alio loco [Ibid., p. 60.] merito advertat easdem fere ad verbum ex Roberti Salopiensis libello esse excerptas, idque certe non ante seculum XV, nec proinde aliquid novi roboris Roberti testimonio afferant. Quas tamen, quoniam et ab aliis post Fleetwoodum laudatæsunt, et Breviarium Sarisberiense rarissime in bibliothecis sive privatis sive etiam publicis reperitur, ne aliquo monumento antiquo ad sanctam virginem spectante lectores nostros defraudare videamur, hoc loco exhibere visum est ex duplici apographo ad majores nostros olim transmisso, quod nobis servavit codex nunc Bruxellensis 8067 – 8074. Sed denuo recudendum non duximus sermonem panegyricum seu exhortationem ad festivitatem S. Wenefredæ rite celebrandam, quem ex antiquo Ms. libri qui inscriptus est Festivale seu Festiale, penes Thomam Ward, de Longbridge prope Warwicum edidit Thomas Hearne, Peter Langtoft's Chronicle, etc. (Oxford 1725, in-8°), Append. p. CXCVI – CCI, quum præsertim quam antiquus sit codex iste ms. nobis non constet.
b Teuith apud Robertum dicitur fuisse filius unius summi atque excellentissimi senatoris et a rege SECUNDI, Eliuth nomine [Vit. II, num. 1.] : ubi is qui lectiones Sarisberienses conscripsit, in codice suo pro voce secundi legit seculi, manifesto errore.
c Verba Beunoi apud Robertum [Vit. II, num. 10.] : O sceleste, qui juvenilis decoris indolem et REGIÆ DIGNITATIS PROGENIEM homicidali maculasti crimine, ita interpretatus est lectionum Sarisberiensium scriptorquasi S. Wenefredam respicerent, non Caradocum. At rursus illum hoc loco hallucinatum esse probabilius videtur: neque enim, si Teuith regio genere ortus esset, id dissimulare voluisse censendus est Robertus ubi [Vit. II, num. 1 (cit. in Annot. superiori).] ejus nobilitatem prædicavit.
* al. cum.
* al. succendere.
APPENDIX.
DE FONTE S. WENEFREDÆ IN HOLYWELL EJUSQUE CULTU ET DE MIRACULIS QUÆ APUD EUM CONTIGISSE NARRANTUR.
Wenefrida virgo, in Anglia (S.)
AUCTORE C. D. S.
§ I. De fontibus sacris generatim. Descriptio fontis S. Wenefredæ.
[Fontium sacrorum in Cambria septemtrionali,] Permulti celebrantur apud Cambros fontes sacri, vocabulo scilicet alicujus sancti nuncupati, ad quos olim plebis christianæ concursus fiebat, et adhuc ad nonnullos fit, sive ad sanctum honorandum sive præcipue sanitates et alia beneficia impetrandi gratia. En hujusmodi fontium in Wallia septemtrionali indicem ex Samuelis Lewis lexico topographico [Topogr. Dict. of Wales, ad singula verba citata, nisi secus notetur.] per nomina oppidorum vel vicorum, adjectis sanctorum tutelarium vocabulis; videlicet: in comitatu Flint, Caerwys (S. Michael) et Hollywell (S. Wenefreda). In comitatu Denbigh: Wigvair (S. Maria), Llanrudd (S. Petrus), Llandegla (S. Thecla), Llanraidhr in Kinmerch (S. Dyvnog), Prion (S. Dyvnog); quibus addenda sunt ex Thoma Pennant Disert seu Llansantfraid (S. Asaph) [Pennant, Tours in Wales, tom. II, p. 117.] et Kegidock seu St. George (S. Georgius) [Ibid., tom. III, p. 157.] . In comitatu Anglesey: Llanallgo (S. Galgov), Llandyvrydog (S. Cybi seu Chebius et S. Seiriol), Llaneilian (S. Eilian). In comitatu Carnarvon: Llandebrog (Deus) *, Bryn-Croes (S. Maria), Clynnog (S. Beunous) [Cfr. Comm. præv., num. 43.] , Llanberis (S. Peris), Llandeiniolen (S. Deiniolen), Llanelhaiarn (S. Aelhaiarn), Llangybi (S. Cybi), Llanllyvni (S. Rhedyw). In comitatu Merioneth: Bettws-Gwervil (S. Maria), Dollgelley (S. Maria), Llandrillo (S. Trillo), Llanenddwyn (S. Enddwyn), Llangower (S. Gwyr). In comitatu Montgomery: Garth-Beibio (S. Tydecho), Llanervul (S. Ervul), Llangadvan (S. Cadvan).
[2] [quorum nonnulli forte olim falsorum numinum cultu consecrati erant,] Illius venerationis originem repetunt plerique eruditi a more Celtarum antiquorum, quos idololatrico cultu flumina et fontes, sive deas quæ iis præsidere censebantur, honorare consuevisse multis testimoniis et monumentis asserunt [Cfr. J.-G. Bulliot, Le culte des eaux sur les plateaux Eduens (in Mémoires lus à la Sorbonne en 1867, Archéologie, p. 11 – 32) et L'ex-voto de la Dea Bibracta in periodico Revue celtique, tom. I (1870 – 1872), p. 308 – 319; Thomas, History of the diocese of St. Asaph, p. 22.] : quod singulatim constat de Deva flumine [Pennant, op. cit., tom. II, p. 215 – 217.] ; censentque iidem, prudenti consilio ab apostolicis viris qui fidem catholicam illis gentibus invexerunt ordinatum esse ut, quum superstitiosos usus alia ratione abrogari posse desperarent, inanium numinum vocabulis substituerentur nomina sanctorum, hisque, resectis utique quæ ab Ecclesiæ circa cultum sanctorum doctrina et disciplina abhorrebant, honor tribueretur quo antea colebantur falsa numina. Et quidem id legitime fieri potuisse et ipsa ratio docet et approbarunt, præter alios, duo illa præclara Ecclesiæ latinæ lumina, Augustinus et Gregorius M. Quorum prior ad Publicolæ quæsita respondens: Cum templa, ait [Epist. 47, al. 154, n. 3 (Migne, P. L., tom. XXIII, p. 185).] , idola, luci, et si quid hujusmodi … in honorem Dei veri convertuntur, hoc de illis fit quod de ipsis hominibus, cum ex sacrilegis et impiis in veram religionem mutantur. Gregorius vero in eamdem sententiam ad Mellitum abbatem, postea episcopum Londiniensem, scribens: Cum vero vos Deus omnipotens ad reverendissimum virum fratrem nostrum Augustinum episcopum perduxerit, dicite ei quid diu mecum de causa Anglorum cogitans tractavi, videlicet quia fana idolorum destrui in eadem gente minime debeant; sed ipsa quæ in eis sunt idola destruantur, aqua benedicta fiat, in eisdem fanis aspergatur, altaria construantur, reliquiæ ponantur. Quia si fana eadem bene constructa sunt, necesse est ut a cultu dæmonum in obsequium veri Dei debeant commutari: ut dum gens ipsa eadem fana non videt destrui, de corde errorem deponat et Deum verum cognoscens ac adorans, ad loca quæ consuevit familiarius concurrat. Et quia boves solent in sacrificio dæmonum multos occidere, debet iis etiam hac de re aliqua solemnitas immutari, ut die dedicationis vel natalitiis sanctorum martyrum quorum illic reliquiæ ponuntur, tabernacula sibi circa easdem ecclesias, quæ ex fanis commutatæ sunt, de ramis arborum faciant et religiosis conviviis solemnitatem celebrent; nec diabolo jam animalia immolent, sed ad laudem Dei in esum suum animalia occidant et donatori omnium de satietate sua gratias referant: ut dum eis aliqua exterius gaudia reservantur, ad interiora gaudia consentire facilius valeant. Nam duris mentibus simul omnia abscidere impossibile esse non dubium est; quia is qui locum summum ascendere nititur necesse est ut gradibus vel passibus, non autem saltibus, elevetur [Epist. 76, al. 71 (Migne, P. L., tom. LXXVII, p. 1215).] . Attamen ne quod subinde et forte frequenter factum est, id continuo ad omnes sacros fontes extendamus prohibet nos, ut alia argumenta omittam, prodigium recens fontis exorti Lapurdæ * in Gallia meridionali, tot et tantis miraculis sanitatum universo orbe catholico jam notissimi. De singulis itaque quid secundum rectæ criticæ normam sit pronuntiandum inquirere convenit, et sicut nihil inconsiderate affirmandum, ita nec propter præjudicia rationalistarum et acatholicorum aut eorumdem irrisionis metu quidquam temere negandum vel dissimulandum est.
[3] [celeberrimus fons S. Wenefredæ:] Jam inter illius generis fontes nullus in Anglia magis celebris est fonte S. Wenefredæ, a quo oppidum Holywell, id est Sacer Fons, Cambris Trefynon, id est oppidum fontis, et eadem significatione Anglosaxonibus Welston seu Wellstown, nomen accepit. Est autem hoc oppidum haud ignobile, incolarum circiter novem millibus frequens, non procul ab ostio Devæ fluminis in septemtrionali Cambriæ seu Walliæ parte, hodie Flintshire nuncupata, situm editiori loco, cui subjacet peramæna vallis rivo irrigua, qui a fonte S. Wenefredæ exortus, brevi paulo amplius unius milliarii cursu Devæ æstuario influit. Secundum hunc rivum inde a centum fere annis ædificatæ sunt nonnullæ officinæ, quarum rotæ decurrentium ejusdem aquarum impetu moventur [Lewis, Topogr. Dict. of Wales, v° Holywell.] . In confinio parochiæ Holywell, septemtrionem versus, visuntur insignes ruinæ monasterii quondam de Basingwerk appellati, quod alii anno 1131, alii paulo serius conditum, alii vero etiam antiquius censent [De quo videsis Pennant, Tours in Wales, tom. I, p. 31 – 41.] .
[4] [hujus proprietates] Ipse autem fons (cambrice Ffynnon Gwenfrewi), omnium in Anglia copiosissimus, singulis horis aquarum non minus mille et ducentos anglicos cados * seu quatuordecim fere millia hectolitrorum profundit, tanto impetu ut in scaturigine undæ superficies perpetuo æstu fervere videatur. Aqua admodum pellucida est et frigida, quippe quæ gradum, ut aiunt, caloris quinquagesimum, secundum thermometrum quod a Fahrenheit nuncupatur, numquam excedat; sed præter puritatem et frigus, nullam vim medicam analysi chemica in illa detegere licuit. Labrum quo fontis aquæ primo recipiuntur et proxima piscina [Cfr. num. seq.] strata sunt lapidibus qui subrutula quasi ferrugine infecti videntur et in piscina vestiti sunt musco suaveolente. Rubiginem illam lapidibus et suaveolentiam musco divinitus inditas in memoriam martyrii S. Wenefredæ tradit uterque Actorum sanctæ virginis scriptor [Vit. I, num. 6 extr.; Vit. II, num. 13.] . Recentiores vero [Pennant, Tours in Wales, tom. I, p. 53 – 54; Lewis, v° Holywell.] muscum illum odoriferum aiunt triplicis esse generis. Cujus primum a peritis rei herbariæ vocatur Jungermannia asplenioides et reperitur etiam in aliis fontibus sacris Cambriæ, in Llandysilio scilicet et in Llandeiniolen; secundo nomen impositum est a Schwenckfeld Muscus subrubeus, a Linnæo vero Byssus Iolithus, quod quibus adhæret lapidibus aspectum byssi seu holoserici villosi et violæ fragrantiam conferat; aitque illud facile agnosci ex eorumdem lapidum colore, quippequi quasi sanguineis maculis suffusi appareant, et satis frequens occurrere in regionibus septemtrionalibus, præsertim in Laponia. Tertiam speciem musci odoriferi in fonte S. Wenefredæ prorepere aiunt, quæ vocatur Conferva gelatinosa, eamque simul cum Jungermannia asplenioide magna copia inveniri in fonte quodam apud vicum Bryn-Egwlys [Lewis, ad h. v.] in comitatu Denbigh, cujus aquæ, ut asserunt, omnino iisdem proprietatibus gaudent quibus aquæ fontis S. Wenefredæ. De his quoque tamquam notatu valde dignum traditur, quod numquam toto decursu rivi Devæ flumini influentis gelu constrictæ sunt.
[5] [et hodierna species.] Ad fontis S. Wenefredæ decus præterea
confert perpulchrum ædificium quod extremo
seculo XV [Cfr. infra, num. 9.] illi contegendo et ornando exstructum
est. Cujus quo facilius speciem repræsentare
valeremus, duplici effigie conspectum ejusdem, tum
exteriorem ex delineatione, ut vocant, photographica
recente, tum interiorem partis inferioris ex
sculptura extremo seculo XVIII æri incisa exprimendos
curavimus. Inferioris porticationis, ad
quam a via publica per sumptuosi operis portam
(quæ ad lævam tabulæ primæ cernitur) scalis lapideis
descensus est, frontem (qui extremæ parti
dexteræ, sub ædicula, ejusdem tabulæ respondet)
occupat labrum octogonum, quo ex ipsa scaturigine
aquæ primo recipiuntur. E singulis hujus labri
angulis exterioribus consurgentes columellarum
fasciculi, superius fornice conclusi pervenustam
efformant testudinem, e cujus umbilico dependens
lapis teres aliquanto ampliori toro insertus, spectaculum
martyrii sanctæ virginis scalpro in ipsius
ambitu incisum exhibet. Porticus illa ex utroque
latere et retro aliis circumcingitur ejusdem altitudinis
et ejusdem fere structuræ, nisi quod quadrangulæ
sunt et earum concamerationes non ita ornatæ.
Adverterit tamen prudens lector in his concamerationibus,
ubi curvaturæ arcuum concurrunt, præter
animalium phantasticorum figuras et alia ornamenta
conspici scutella quibus insignia gentilitia
quarumdam familiarum nobilium et etiam regalium
insculpta exhibentur [Cfr. ibid.] et supra portam qua
a scalis ad fontem aditus est (ad lævam tabulæ
primæ), duas effigies item lapide exsculptas, quarum
altera viri, altera matronæ caput [Margaretæ nempe comitissæ de Richmond et conjugis ejus, comitis de Derby, ut vulgo existimant. Cfr. ibid.] repræsentant.
Denique totius fabricæ tholo superimposita est
elegans ædicula [Vid. tab. I.] , quæ olim oratorium erat
S. Wenefredæ sacrum, nunc autem deputata est
scolæ dominicali anglicanorum; inferiorem vero
ædificii partem, qua fons continetur, locatione
annua obtinet parochus catholicus a rectoribus civitatis,
penes quos illius possessio est.
[Annotata]
* God's well
* Lourdes
* tuns
§ II. De cultu sacri fontis et ecclesia S. Wenefredæ apud Holywell usque ad seculum XVI.
[Fontem illum ut sacrum celebratum fuisse documenta certa testantur ab extremo seculo XI et ineunte XII,] Antiquissimam, quæ satis certa videatur, venerationis sacri fontis memoriam offendimus in donatione ab Adeliza comitissa cœnobio S. Werburgæ Cestrensi anno 1093 facta ecclesiæ de Haliwell [Cfr. Comm. præv., num. 13 extr.] : ex quo nomine scilicet colligi potest jam iis temporibus celebrem fuisse illum fontem. Hujus rei deinde magis distinctum testimonium præbet pia peregrinatio quam anno 1115 illuc instituisse fertur Richardus comes Cestrensis, Adelizæ filius [Bradshaw, Life of St. Werburg, cit. ap. Pennant, Tours in Wales, tom. I, p. 32.] . Idem et eruitur ex multitudine miraculorum quæ referuntur in posteriori parte Vitæ primæ, seculo XII, ut satis demonstratum est [Comm. præv., num. 3.] , conscriptæ, et etiam in ultimis capitibus Vitæ confectæ eodem certe seculo a Roberto Salopiensi.
[7] [dein seculis XIII et XIV;] Ecclesia de Haliwelle saltem inde ab anno 1240 donata fuit monachis vicini cœnobii de Basingwerk: nam recensita est in charta eo anno data, qua David filius Lelewini Principis Northwalliæ multas possessiones illi cœnobio concessit vel confirmavit [Monast. Anglic., tom. V, p. 263.] . Eam tenuerunt Basingwerkenses usque ad annum 1537, quo anno illorum monasterium ab Henrico VIII rege suppressum est [Thomas, Diocese of St. Asaph, p. 467.] . Ceterum concursum ad sacrum fontem et famam miraculorum perseverasse seculis XIII et XIV testatur Ranulphus Higeden his versiculis quibus, ut supra notavimus [Pag. 705, annot. g extr.] , peculiaris aliqua traditio refertur de pœna Caradoco occisori et posteris ejus divinitus inflicta:
Ad Basingwerk fons oritur
Qui satis vulgo dicitur,
Et tantis bullis scaturit
Quod mox injecta rejicit;
Tam magnum flumen procreat
Ut Cambriæ sufficiat.
Ægri qui dant rogamina
Reportant medicamina.
Rubro guttatos lapides
In scatebris reperies,
In signum sacri sanguinis
Quem Venefredæ virginis
Guttur truncatum fuderat.
Qui scelus hoc patraverat
Ac nati ac nepotuli
Latrant ut canum catuli,
Donec sanctæ suffragium
Poscant ad hunc fonticulum
Vel ad urbem Salopiæ
Ubi quiescit hodie [Polychronicon, tom. I (Ed. 1865), p. 428.] .
[8] [idemque pro seculo XV comprobant indulgentiæ a Martino V S. P. concessæ, festivitas solemnis S. Wenefredæ a Cantuariensi archiepiscopo instituta, principum liberalitates] Ineunte seculo XV, Martinus V Rom. Pont., Henrico V rege Angliæ, deprecantibus monachis Basingwerkensibus, indulgentias concessit sacrum fontem visitantibus [Pennant, Tours in Wales, tom. I, p. 51] . Eodem tempore, festum S. Wenefredæ in tota provincia sua celebrari jussit Henricus Chichley archiepiscopus Cantuariensis constitutione data anno 1415; in qua hæc leguntur: Henricus, etc., venerabili fratri nostro… Londonensi episcopo, salutem… Ad hæc dicti provincialis concilii auctoritate decernimus, et etiam statuimus per præsentes, quod festa sanctorum David et Ceddæ episcoporum et Wenefredæ virginis de cetero per totam provinciam nostram antedictam suis temporibus, videlicet sancti David primo, sancti Ceddæ secundo martii diebus, Wenefredæ autem tertio die novembris, cum regimine chori et novem lectionum perpetuis futuris temporibus etiam celebrentur. Vobis venerabili confratri nostro, tenore præsentium mandantes et firmiter injungentes quatenus festa prædicta singulis annis de cetero sic, ut præfertur, solemniter celebretis et per vestram civitatem et diœcesin faciatis tam per clericos quam per laicos modo præmisso solemniter celebrari. Volumus etiam et mandamus quatenus vobis, confratribus et coepiscopis nostris ecclesiæ Cantuariensis suffraganeis, omnibus singulis per literas vestras auctoritate nostra ac dicti concilii injungatis et mandetis, quibus et nos modo consimili injungimus et mandamus, quod ipsorum singuli eadem festa, sicut præmittitur, singulis annis solemniter celebrent et per suas civitates et diœceses modo præmisso faciant perpetuis temporibus futuris a clero et populo solemniter celebrari… [Labbe, Concil., tom. XII, p. 295. Hinc supple quæ dicta sunt supra Comm. præv., num. 37 med.] . Devotionis erga S. Wenefredam tunc temporis indicio quoque est quod anno 1439, Isabella comitissa de Warwick, vidua Richardi Beauchamp, vestem pretiosam S. Wenefredæ donasse legitur, qua, ut conjicere licet, sanctæ effigies indueretur in præcipuis solemnitatibus [Pennant, tom. cit., p. 44.] . Accessit et regia liberalitas. Tempore scilicet Richardi III regis (an. 1483 – 1485), ut ex libris rationum adhuc servatis constat, e regio ærario solvebantur quotannis marcæ decem pro sustentatione et stipendio sacerdotis apud oratorium S. Wenefredæ [Harleian Mss., numm. 433, 438 (cit. ibid.).]
[9] [et præsertim præclarum ædificium supra ipsius] Denique eodem seculo ad finem vergente exornatus
est fons splendida illa æde quam superius
descripsimus [Num. 5.] . Quod tamen haud parum mireris,
nulla de præclaro opere ejusque auctoribus in
documentis scriptis illius temporis reperitur memoria:
[scaturiginem exstructum;] unde et quandonam et a quibus constructum
sit nonnisi ex scutis gentilitiis quibus decorata est
porticationis concameratio aliquatenus definire
licet. Quorum quum pleraque exhibeant insigne
nobilis domus de Stanley (caput lupi), hujus pietati
ædificium deberi existimarunt Pennant [Tom. cit., p. 42.] et
Lewis [Dict. of Wales, v° Holywell.] ; quumque duobus scutellis majoribus [Cfr. pag. 735, tab. II, ad lævam.]
repræsententur, altero caput lupi periscelide cinctum,
altero dolium unde exsurgit virgula virens,
quæ manifeste referenda sunt ad Gulielmum
Stanley, comitem Cestrensem et equitem ordinis a
periscelide nuncupati, et uxorem ejus Elisabetham
Hopton, inde collegerunt fabricam ante annum
1495 erectam esse, quo nempe anno Gulielmus
Stanley sententiam capitis subiit. Alii tamen affirmarunt
Margaretam, comitissam de Richmond,
matrem Henrici VII, circa annum 1490 ædificium
exstruxisse [Thomas, St. Asaph., p. 469; Foley, Records, tom. IV, p. 531.] : et quidem, in aditu interiori, uno
lapidi parieti infixo insculptæ conspiciuntur effigies
capitum Margaretæ et conjugis illius [Cfr. supra, num. 5, circa fin.] et in
aliquo scutellorum a fornice dependentium draco
et vertagus, quibus insignia domus regiæ illius temporis
indicantur [Pennant, tom. cit., p. 43.] , ac præterea tota porticatio
inferior stylo, ut aiunt, architectonico miram similitudinem
præ se fert cum celebri illo sacello, qui
Henrici VII vocari solet, in ecclesia Westmonasteriensi.
Sed et alio scuto [Cfr. pag. 735, tab. II, ad dexteram.] , cui superposita est
corona regia, incisa cernuntur tria poma granata,
quæ insignia sunt Catharinæ, infelicis illius uxoris
Henrici VIII [Pennant, p. 42.] . Unde denique deducimur ad
opinandum, non unius, sed plurium benefactorum
nobilium, qui omnes vixerunt extremo seculo XV
et ineunte XVI, opera ædificium esse perfectum.
[10] [denique pro seculo XVI testimonium Thomæ Goldwell Asaphensis episcopi.] Seculo XVI non decrevisse concursum populi et famam miraculorum apud sacrum fontem luculentus testis affertur a Baronio Thomas Goldwell, ultimus episcopus catholicus Asaphensis, qui anno 1558, regnum capessente Elisabetha, in exilium actus, anno 1562 sedit in Concilio Tridentino et deinceps fere Romæ degit et ibidem obiit anno 1581 [Thomas, Diocese of St. Asaph, p. 225.] . De eo itaque Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum ad d. 3 Novembris: Quæ autem in iisdem Actis (S. Wenefredæ) de perenni fonte et miraculis illic fieri solitis describuntur, majora his accepi a fidelissimo teste oculato Reverendiss. D. Thoma episcopo Asaphensi, Romani Pontificis in obeundis episcopalibus functionibus suffraganeo, vitæ sanctitate, fidei confessione atque doctrina conspicuo, nuper Romæ dolore omnium optimorum ex humanis sublato. Idem episcopus a Summo Pontifice impetravit ut indulgentiæ a Martino V concessæ confirmarentur [Pennant, tom. cit., p. 51.] et, ut credere licet, etiam augerentur.
§ III. De missione Soc. Jesu apud Holywell et Residentia S. Wenefredæ usque ad hodiernum diem.
[Pia peregrinatio a P. Henrico Garnett] De historia devotionis erga fontem S. Wenefredæ et ecclesiæ sub ejus nomine dedicatæ in Holywell inde ab ineunte seculo XVIII jam plura habemus documenta, [an. 1605 ad fontem S. Wenefredæ peracta, non paucis comitantibus nobilibus viris et matronis.] præsertim in Litteris annuis et aliis monumentis historiæ provinciæ Anglicæ Societatis Jesu. Patres scilicet Societatis eo seculo et deinceps usque ad nostra tempora præcipuam curam spiritualem catholicorum in oppido Holywell et circumjacentibus locis obtinuerunt. Primam in hoc genere memoriam reperimus in epistola præclari catholicæ fidei præconis et martyris P. Henrici Garnett, scripta die 28 mensis augusti an. 1605: in qua refert se acerrime a satellitibus regiis conquisitum, quum jam nullum reperiret perfugii locum ubi secure consistere posset, maximam partem æstatis impendisse iter agendo ad invisendum sacrum fontem S. Wenefredæ atque tum in eundo tum in redeundo subinde aliquot dies substitisse occultum in domibus amicorum quorumdam, ubi, quantum persecutionis acerbitas patiebatur, fideles confirmabat prædicatione divini verbi et sacramentorum administratione [H. Foley, Records of the english province S. J., tom. IV, p. 62.] . In quo itinere et alterum patrem Societatis et alios quosdam viros ac matronas socios habuit, ut colligitur ex confessione Jacobi Garvey, famuli quondam in domo nobilis viri * Everardi Digby: qui scilicet juridice examinatus, indicavit dominam suam mense augusto an. 1605 peregrinationem suscepisse ad fontem S. Wenefredæ cum domna Vaux et sacerdotibus Darcy et Fisher (sub quibus nominibus latebant PP. Garnett et Percy: solebant enim Societatis viri hujusmodi suppositicia nomina assumere, quo facilius persecutorum manus evaderent) ac nonnullis aliis [Ibid., tom. I, p. 528.] . Idem de se ipso confessus est Everardus Digby, de quo charta anni 1623, in archivo Londinensi nunc asservata: Nobilis vir Everardus Digby fatetur se peregrinatum esse ad fontem S. Wenefredæ cum Darcy et Fisher, comitatu universo triginta equitum [Meyrick, p. 57.] . Circa idem tempus vel paulo ante contigit sanatio miraculosa P. Eduardi Oldcorne, qui eodem quo P. Henricus Garnett anno 1606, paucis ante eum diebus, illustri martyrio vitam finivit: de qua sanatione sermo recurret inferius, inter miracula.
[12] [Apostolici ibidem labores P. Joannis Bennett usque ad annum 1625.] Paulo post jam magis stabilem sedem apud Holywell habuit P. Joannes Bennett, alias Price, qui primus hujus missionis conditor dici potest. De eo hæc referunt memoriæ Societatis. Natus erat in parochia Combe, prope Holywell, circa annum 1550. Juvenis profanas et sacras litteras edoctus est Duaci et ibidem sacerdos ordinatus. Deinde reversus in patriam, sacerdos secularis ministeriis sacris summo studio perfunctus est, catholicos in fide confirmans et multos hæreticos ad veram Ecclesiam reducens, donec anno 1582 vel 1583 captus fuit et post dirissimi carceris molestias et bis repetita equulei tormenta fortiter tolerata, in exilium pulsus cum aliis sacerdotibus triginta die 24 septembris an. 1584. Tunc Remos se contulit: ubi impetrata maximis votis in Societatem Jesu admissione, tirocinium Virduni auspicatus est die 6 septembris anni sequentis, et post annos quatuor, licet acres incusserint minas judices regii illa qua exilium promulgarunt sententia, perduellium supplicia luiturum si quando in Angliam redierit, nihilominus spretis periculis omnibus reditum a superioribus impetravit. Integros inde annos triginta quinque impendit augendo catholicorum numero et fervori, pauperiorum præsertim et humiliorum curam agens apud Holywell. Denique anno 1625, ætatis suæ septuagesimo quinto, audiens atrocissimam luem grassari Londinii, instantissima prece a superioribus exoravit ut illuc mitteretur ad juvandos contagione infectos, et in exercitio heroicæ caritatis ipse pestilenti morbo correptus ad meliorem vitam migravit eodem anno, die Christi natali [Math. Tanner, Societas Jesu apostolorum imitatrix, p. 564 – 567; Foley, Records, tom. IV, p. 498 – 516.] .
[13] [Judex regius, concursum ad sacrum fontem,] Patrem Joannem Bennett circa annum 1625 in Holywell excepit P. Humfredus Evans, alias Brown, qui sex annos missioni præfuit [Foley, tom. V, pp. 936, 937.] . Quo tempore quanta fuerit catholicorum ad sacrum fontem confluentium frequentia et quam acriter illam reprimere conarentur illorum adversarii, manifestant tres epistolæ supremi in illis partibus pro rege judicis Joannis Bridgeman ad secretum regis consilium anglice scriptæ, quæ et ipsæ nunc asservantur Londinii in archivo publico [Editæ ibid., tom. IV, pp. 534, 535.] . Has latine redditas legentium oculis subjicimus. Prima his verbis concepta est: Admodum honoratis Dominis consilii secreti regiæ Majestatis. Admodum honorati Domini, secundum mandatum dominationum vestrarum quod mihi a vestris honoratis dominationibus denuntiatum est mense aprili proxime elapso, quantum potui operam dedi ut impedirem concursum prave circa religionem sentientium ad fontem S. Wenefredæ in comitatu Flint, tum jubendo eos apud quos advenæ hospitantur, horum nomina aperire judicibus pagorum * in vicinio residentibus, tum apud fontem custodes constituendo. Quæ adeo efficacia fuere ut, quemadmodum comperi ubi in rem inquisivi in ultimo solemni comitatus conventu, quum antea illuc æstivo tempore peregrinationis causa confluerent multæ turbæ virorum ac mulierum, inter quos non pauci nobilioris conditionis erant, et etiam, ut fertur, ibidem missa celebraretur, nihil hujusmodi hac æstate notatum sit…
J. Brydgeman.
Pole, in comitatu Montgomery, die 28 octobris 1626.
[14] [qui nihilominus valde insignis fuit anno 1629,] Verum hallucinatum esse supremum judicem ubi concursum piorum ad sacrum fontem jam cessaturum existimabat, testatur sequens libellus, qui subscriptione caret, sed ab eodem illo missus videtur, sic inscriptus: Index papistarum et sacerdotum qui convenerunt apud fontem S. Wenefredæ in festo S. Wenefredæ anno 1629. Nobilissimus Dominus * Gulielmus Howard; Nobilissimus Dominus de Salopia *; nobilis vir ** Thom. Jarrett [Gerard], nobilis vir Gulielmus Norris, nobilis vir Cuthbertus Clifton; D. * Preston de Manneriis, D. Anderton de Lostocke, D. Westbie de Westbie, D. Anderton de Clerton [Clayton], D. Anderton de Foarste, D. Jarrett [Gerard] de Ince, D. Bradshaw de Haye [Haigh Hall], D. Harrington de Heigletonhye, D. Blundell de Crosbie, D. Scarisbricke de Scarisbricke, nobilis vir Joannes Talbot de Bashshaw, D. Latham de Mosborow et quinque ejus fratres, qui omnes sunt sacerdotes; nobilissima matrona * Foakeland [Falkland] et cum ipsa D. Everard sacerdos; D. Price et D. Cleiton sacerdotes … cum plurimis aliis nobilis conditionis viris et matronis e diversis regionibus, numero mille et quadringentis vel quingentis, inter quos fere centum et quinquaginta sacerdotes, qui plerique bene noti sunt.
[15] [omnimodis impedire moliens,] Itaque jam majori vi agendum existimarunt magistratus anglicani. De novis igitur consiliis quæ animo conceperat ita idem supremus judex Joannes Bridgeman: Admodum honoratis Dominis secreti consilii regii. Admodum honorati Domini, secundum mandatum dominationum vestrarum mihi injunctum die 9 proxime elapsi mensis decembris, quo jussus sum ut omni modo impedirem peregrinationes ad Holywell et tempestive rationem redderem eorum quæ in hanc rem peregerim, et etiam vestris dominationibus indicarem si qui nobilioris conditionis aut dignitatis huic superstitioni indulgerent, rescripsi ad judices pagorum qui in vicinio fontis resident, eisque mandavi: 10 ut tollerent quasvis cauponas quæ necessariæ non videntur, quia in hujusmodi domibus facilius recipiuntur peregrini; 2° ut omnes caupones, cibariorum institores et reliquum id genus hominum, apud quos advenæ hospitari solent, adigant ad describenda nomina et domicilia eorum qui ad ipsos deversantur et fideliter de his referant in comitiis majoribus comitatus; 3° ut diligenter custodiam agi curent apud fontem iis anni temporibus quibus consueverunt peregrini ad illum confluere, id est tempore verno et æstivo. Hæc sunt quæ judicavi in præsentiarum provideri posse, donec ipse illuc conferre me valeam. Ibo autem, volente Deo, hebdomade post proximum pascha. Tunc locum inspiciam et quod optimum videbitur consilium exequar, sive parietibus claudendo scaturiginem fontis, ubi superstitionem illam peragi audio, sive alia quavis ratione quæ efficacior videbitur ad implenda mandata quæ Regia Majestas mihi denuntiare dignata est.
Jo. Brydgeman.
Ludlow, die 3 februarii 1636.
[16] [ipse et mandatorum illius exsecutores divinam ultionem experiuntur.] Quod animo proposuerat, mox re executus est judex; sed nec tunc defuit divinæ omnipotentiæ ostensio ad confundenda iniquorum molimina. Utrumque nos docet pagina ipso illo tempore, ut videtur, conscripta et ad majores nostros transmissa, atque cum aliis documentis de S. Wenefreda inserta codici nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis signato num. 8072. Pagina illa latine his verbis concepta est:
Declaratio rerum quæ contigerunt circa fontem S. Winefredæ, authoritate D. Joannis Bridgmanni, equitis aurati, supremi Cestriæ Judicis, confirmata. Anno Domini 1637.
Imprimis dictus D. Joannes Bridgemannus comitiis majoribus Flintiæ aprili 1637 concepit et promulgavit mandatum ad ædiles templi pagi Stæ Winefredæ, ut ferramenta quæ circa fontem erant tollerent et imaginem D. Winefredæ deformarent, simul ut hospitia et cauponas exceptis duabus inhiberent, atque etiam ut omnes hospites eo confiuentes examinarent eorumque ad se nomina sequentibus majoribus comitiis deferrent; idque a syndicis comitatus in album referri jussit. Gulielmus Joannis et Gulielmus ab Hugone, ædiles templi eo anno constituti, in virtute ejusdem mandati et instigatione variorum malitiosorum protestantium, et præcipue cujusdam Ricii Joannis, prædicti Gulielmi Joannis fratris, uti affirmatur a variis acribus protestantibus, prædicto Gulielmo Joannis in id etiam vehementer propenso, ferramenta a fonte erui jusserunt, etsi quidam viri nobiles authoritate præditi et totus prædictus pagus id deprecarentur: quibus assensus fuisset Gulielmus ab Hugone, nisi Gulielmus Joannis dixisset quod etsi totus pagus eum indemnem præstaret, tamen non assentiretur ut ferramenta remanerent. Prædictus Ricius Joannis vehementer ad id incitabat fratrem, et prope aberat cum revellerentur ferramenta, et contumeliosa verba proloquebatur de sanctis et in derogationem Stæ Wenefredæ.
Comitiis in festo Sti Michaelis 1637, Judex dicti mandati rationem exegit, relatumque ei est quod ferramenta sublata essent et imago calce superinducta, etsi nullam reciperet impressionem; et quia caupones non erant parati deferre nomina eorum qui ad fontem accesserant, mulctam eis pecuniariam imposuit: quod peractum fuit, uti intellexi.
Prædictus Judex pro certo sequenti januario mortuus est morbo qui vocatur Miserere, egerens excrementa sua per os ad tres dies.
Prædictus Ricius Joannis usum alterius lateris corporis sui amisit quo tempore sublata sunt ferramenta, atque ita perrexit languere usque ad sequentem februarium, atque sic obiit, cum esset vir robustus annorum quadraginta.
Prædictus Gulielmus Joannis die mercurii hebdomadæ sanctæ amisit domum suam, quæ ad cineres redacta esset, cum omnino nesciret unde ignis eo pervenisset: qui ita acer fuit ut domum totam, quæ erat ad quinquaginta vel sexaginta pedes ampla, absumeret quam * dimidiæ horæ spatio. Eodem instanti, cum famuli ejus ararent duobus inde milliariis, substiterunt jumenta, ita ut ne latum quidem unguem loco dimoveri possent neque ab eo qui stivam tenebat neque qui boves agebat: ut eos solvere coacti sint et domum se conferre, quam recenter combustam repererunt.
Protestantes varii docti et graves totum hoc referunt: qui quamvis antea acres fuerint in sanctos, jam aiunt nolle se in posterum sanctos aut si quid ad illos spectat contingere.
[17] [Residentia Patrum Societatis Jesu, post nonnullas contradictiones] Majores inde animos sumpsisse videntur catholici. Etenim anno circiter 1642 actum inter eos est de spatiosa domo adornanda recipiendis iis qui ad sacrum fontem recurrebant. Illius consilii auctor erat vir quidam nobilis, dives et pius, qui et impensas ad illud exsequendum præbere in se suscipiebat: idem significavit patribus Societatis fore ut illa domus semper ipsis pateret. Verum qui inter catholicos minus recte sentiebant de Societate, modis omnibus intercessere, affirmantes magnam inde offensionem concepturos protestantes; et etiam apud publicos magistratus egerunt ne res ad effectum perduceretur, eoque progressi sunt ut apud ipsos profiterentur intentum hospitium parari collegio Jesuitarum. Opera itaque jam incepta interrupta fuerunt; ædificatum tamen est conclave satis amplum, quod, ubi in oppido habita sunt intra ejusdem anni decursum comitia judiciaria solemniora (assisias vocant), petenti supremo judici iis agendis concessum est, et notatum, non sine admiratione et metu, illuc judicandos adductos esse quosdam eorum qui tam acriter domus ædificationi obstiterant, capitalium criminum reos. Hæc desumpta sunt ex Litteris annuis provinciæ Anglicæ S. J. an. 1642 – 1643 [Ap. Foley, Records, tom. IV, p. 535 – 536.] .
[18] [in Holywell constituta,] Vir ille nobilis, cujus nomen non indicant eæ litteræ, videtur fuisse Georgius Petre: qui quod animo conceperat de constituenda in Holywell residentia Societatis, nihilominus per se et per cognatos suos exequi non destitit. Inter cartas nempe quondam in presbyterio catholico oppidi Holywell, nunc autem in presbyterio ad Hornby asservatas [Cfr. ibid., p. 530 et p. 333, not.] inventus est libellus in quo sub inscriptione De caupona Stellæ * in Holywell refertur duplici pactione inita anno 1639 quosdam agros cum domo et horto adjacente comparatos fuisse a Georgio Petre de Greenfield in comitatu Flint; postea vero, anno 1669, Annam, uxorem Georgii, et Thomam James de Greenfield coemisse a Thoma Davenport caupone domum cum horto cauponæ, cui Stella insigne erat, proximam; ac denique ab eadem Anna Petre hanc possessionem concessam esse Gulielmo Vavasour et Georgio Walker [Ibid., p. 530.] . Jam vero inter socios Anglos eo tempore reperiuntur sacerdos nomine Gulielmus Vavasour [Ibid., tom. VII, p. 796.] et coadjutor temporalis nomine Georgius Walker [Ibid., p. 804.] . Unde, et quia in eadem domo mox constituta fuit Residentia Societatis [Cfr. infra numm. 23, 24.] , recte colligitur illos fundos ab illustribus conjugibus Georgio et Anna comparatos fuisse eo fine ut Patres Societatis ibidem collocarent.
[19] [ab anno certe 1670,] Idque eo probabilius apparet quod ipso anno 1670 missio Walliæ Septemtrionalis, quæ hactenus cum reliqua Wallia subjecta erat Collegio S. Francisci Xaverii, jam sui juris esse et proprium habere superiorem jussa est sub nomine Residentiæ S. Wenefredæ, eique præcipua sedes assignata oppidum Holywell et regio excolenda Wallia septemtrionalis cum comitatu Salopiæ; designari autem consuevit in patrum epistolis suppositis nomine Domnæ Walliæ Septemtrionalis * vel Domnæ Flint *. Habemus ex catalogis antiquæ provinciæ anglicæ seriem superiorum Residentiæ ab anno 1670 usque ad annum 1773 deductam [Foley, tom. VII, p. XCII – CXXXVIII, passim. De iisdem, quorum nomina catalogis citatis indicantur, cfr. Collectanea (biographica) S. J. ordine alphabetico disposita, ibid., p. 1 – 878, passim.] . Numerus autem sociorum, secundum eosdem catalogos, numquam excessit octo et subinde decrevit usque ad duos vel etiam unum.
[20] [et anno 1688 magis stabilita regia liberalitate Jacobi II et Mariæ ejus conjugis,] De illa Residentia Litteræ annuæ anni 1672: Residentiam S. Wenefredæ incolebant patres sex, quorum opera triginta quinque hæretici ad ecclesiam catholicam reducti sunt… Anno 1673: Patres quinque hujus Residentiæ copiosam messem animarum collegerunt. Conversiones ad catholicam fidem recensentur quinquaginta duæ… [Foley, tom. IV, p. 527.] . Litteræ anni 1688, conscriptæ anno 1690, postquam egerunt de oppido Welshpool, quod ad Residentiam S. Wenefredæ pertinebat, ita pergunt: Aliud est oppidum, nuncupatum Holywell, quod nomen accepit ex celebri fonte S. Wenefredæ. Locum istum æstivo tempore magno numero frequentant pii peregrini, qui illuc confluunt etiam e remotis Angliæ partibus ob continuas infirmitatum sanationes, quas Deus prodigiose operari dignatur apud fontem. Exstat ibi antiquum et perpulchrum sacellum, de cujus administrandi jure lis exorta est, Patribus Residentiæ S. Wenefredæ id sibi vindicantibus ex concessione reginæ, in cujus potestate esse dicebatur; ex alia vero parte hæc erat loci celebritas ut quidam de clero seculari vehementer reclamarent illud sibi deberi. Qui intelligentes reginam magis propensam esse in pristinos Residentiæ missionarios, intercessionem expostularunt nobilis viri in hac regione degentis, qui ipsorum petitioni quoad jus patrocinii in prædictum sacellum favebat. Res itaque a rege (Jacobo II) et regina delata est ad legitimos judices; quibus secundum reginam decernentibus, regiæ majestati placuit sacellum tradere in manus Patrum. Quumque hactenus habendis comitiis et aliis profanis usibus locus deputatus fuisset, rex, quum fontem illum devotionis causa adiret, cui sacellum imminet, dedit Patri qui illic habitabat centum quadraginta circiter scuta (fere triginta libras anglicas) ad illud ornandum et sacris usibus aptandum: quod et factum est cum magno pietatis incremento. Sed jam (anno 1690) iterum prioribus usibus est restitutum [Ibid., tom. V, p. 934 – 935. Ubi et refertur epistola Mariæ reginæ ad nobilem virum Rogerium Mostyn, qua loci possessionem P. Thomæ (seu Roderico) Roberts, tunc temporis superiori Residentiæ S. Wenefredæ (ibid., tom. VIII, pp. C, CIII) tradi jubet.] . Piam illam ad sacrum fontem Jacobi regis peregrinationem institutam ferunt die 29 augusti an. 1688, eaque occasione ibidem illi donatum esse indusium quo avia ejus Maria Stuart tegebatur ipsa die qua capite truncata est [Pennant. Tours in Wales, tom. I, p. 52.] .
[21] [mox tamen aliquamdiu persecutionis procellis] Sed hæc prospera rerum facies mox in luctum conversa est. Jacobo II nimirum rege eo ipso anno 1688 conjuratione protestantium regno cedere coacto, popularis furor denuo in catholicos exarsit, nec ab eo immunis fuit Residentia S. Wenefredæ. Etenim, ut referunt eædem Litteræ annuæ anni 1688, agentes de P. Roderico Roberts, illo anno, post discessum regis, caterva plebis, falsis rumoribus excitata, irruit in domum ejus, ipsam et sacellum diripuit, imaginem crucifixi fune pedibus alligato contumeliose per vias raptatam in foro publico combussit simul cum libris qui in domo reperti fuerant. Interea temporis Pater, nullibi satis tutus, hinc inde discurrebat, nunc in semierutis casis, in summis montium jugis, nunc in fossis et silvis sub dio latitandi causa vitam transigere coactus. Toto biennio magnam æstatis partem de nocte in apertis campis excubavit, et tamen, quæ providentia Dei est, nihil inde valetudo detrimenti cepit. Sæpe etiam in eo fuit ut in manus persequentium incideret, sed semper, Deo cum sancta virgine eum protegente, evasit [Foley, tom. V, p. 943 – 944; F. Lythgoe, Mission of Holywell in Letters and notices, tom. V (Roehampton 1868), p. 256.] .
[22] [agitata,] Miseram iis temporibus Residentiæ conditionem demonstrant quæ de ea leguntur in libris rationum rei temporalis missionum anglicarum S. J.; videlicet: Anno 1690… Residentia S. Wenefredæ. Patres duo, coadjutor temporalis unus. Horum duo in vincula conjecti sunt et adhuc carcere detinentur [Foley, tom. VII, p. CLIII.] . — Anno 1693… Residentia S. Wenefredæ. Patres duo, coadjutor unus: quos nobilitarunt diuturna in carcere custodia et sævissima discrimina. Nihil ex redditibus suis percipere valuit. Summa scutorum 4502 (seu librarum anglicarum circiter 960) ei debetur a catholicis, qui propter temporum acerbitatem solvere nequeunt [Ibid., p. CLVI.] . — Anno 1696… Residentia S. Wenefredæ. Patres duo. Eadem repetuntur de carceribus et molestiis quibus exerciti fuerunt. Unus patrum e manibus persecutorum evasit, sed ex iis quæ in illa evasione passus est gravem contraxit infirmitatem. Res temporalis adhuc admodum in angusto erat [Ibid., p. CLVII.] .
[23] [etiam post] Nec omnino cessavit persecutio exordio seculi XVIII. [suppressam Societatem] Etenim, ut legitur in epistola a P. Edmundo Plowden, alias Gage, scripta die 1 augusti an. 1718, Quæsitores tunc comitia agentes Prestonii miserunt turmam equitum, duce Hitchinore sacerdote apostata, ad oppidum Holywell, qui illic diripuerunt utrumque oratorium catholicorum. Contigit Stellæ [Cfr. num. seq.] plerasque res suas tempestive in tuto collocare. Senex quidam, D. Wilmot, comprehensus fuit ad Claves decussatas [Cfr. ibid.] , sed mox soluta cautione dimissus [Foley, tom. IV, p. 529.] . Inde vero magis quietis uti licuit temporibus; nec, præter miracula nonnulla [De quibus dicetur § seq.] , quidquam inter Collectanea provinciæ anglicæ admodum insigne reperi quod spectat ad Residentiam S. Wenefredæ usque ad annum 1773. Post suppressam eo anno Societatem Jesu, collegia ejus et residentiæ in Anglia dissoluta non fuerunt, sed permissu vicariorum apostolicorum remanserunt sub cura Patrum qui ea tunc incolebant: iidem multorum annorum spatio deinceps superioris loco habebant P. Thomam More, qui tempore suppressæ Societatis Provincialis Angliæ munere fungebatur [Foley, tom. VII, p. CLXIX.] . Itaque et Patres Residentiæ S. Wenefredæ, qui secundum catalogum anni 1773 duo tantum numero erant, P. Michael Moseley, Residentiæ superior, et P. Ignatius Tyrer, in oppido Holywell perstiterunt sacerdotali ministerio operam navantes usque ad obitum suum. P. Moseley ibidem vita excessit anno 1777, ætatis suæ quinquagesimo octavo; P. Tyrer autem anno 1798, ætatis sexagesimo quinto [Ibid., p. 932.] . Sed interea P. Michaeli suffectus fuit Eduardus Wright, qui Societati cooptatus anno 1768, ætatis decimo septimo, ipso anno 1777 vel brevi post in Holywell consedit, ibique obiit, postquam rursus vota emiserat in restituta Societate, anno 1826, ætatis suæ septuagesimo quarto [Lythgoe, l. c., p. 257.] .
[24] [perduravit] Hos duos patres, Ignatium Tyrer et Eduardum Wright, profecto designat Thomas Pennant, ubi ait: In oppido Holywell visuntur … duo oratoria catholicorum. Alterius redditibus sustentatur sacerdos secularis seu parochus, alterius sacerdos aliquis quondam Ordinis Jesuitarum. Utrumque beneficium dotatum est agris quos administrant fideicommissarii. Illorum domus olim fuere quasi deversoria perigrinis nobilioribus recipiendis, ut videtur, deputata. Uni insigne erant Claves decussatæ, alteri Stella [History of Whitford and Holywell (1795), cit. ap. Foley, tom. IV, p. 529.] .
[25] [usque ad tempora nostra; præsens ejusdem conditio.] Domus istæ inter se contingebant. Loco ejus quæ nuncupata erat Stella ædificata sunt hodiernum presbyterium et oratorium catholicorum dedicatum anno 1832 sub titulo S. Wenefredæ, in quo exstat elegans altare statua lapidea et particula reliquiarum præclaræ virginis [Cfr. supra, Comm. præv., num. 35.] decoratum. Quæ vero nota erat vocabulo Clavium decussatarum venumdata fuit anno 1802 et sacellum dirutum; postea vero rursus a catholicis comparata, ante hos viginti quinque fere annos opera P. Mauritii Mann, S. J., tunc temporis catholicorum parochi apud Holywell, accommodata est hospitio pauperum ad fontem S. Wenefredæ piæ peregrinationis gratia accedentium et habitationi sanctimonialium Congregationis S. Pauli de Caritate (nunc numero novem), quæ et hospitii curam agunt ac pueros religionem et elementa litterarum docent. In illo hospitio recipiuntur a mense maio ad novembrem pauperes, iis conditionibus ut commendatitia epistola parochi sui instructi sint et stipem conferant quotidianam denariorum anglicorum sex, quam plerumque supplet ditiorum liberalitas. Pium opus sustentant voluntariæ contributiones, quas fovere dignata est Sanctitas Pii IX S. P. benedictione sua apostolica, quam benefactoribus contulit apposita subscriptione libello supplici a P. Mauritio Mann porrecto, his verbis: Beatissime Pater. — Est in Wallia, Angliæ Principatu, sanctuarium sanctæ Winefredæ in quo per intercessionem hujus sanctæ copiosæ gratiæ a Domino obtinentur; atque idcirco ad eum locum frequentissimus fit ex diversis Angliæ partibus fidelium concursus. Ut autem devotio erga hanc sanctam et fidelium eo confluentium salus meliori modo procurari et foveri possit, missionarius qui præfati sanctuarii spiritualem curam gerit, annuente et instigante Reverendissimo loci Ordinario, pro pauperibus eo confluentibus hospitium ædificare et fundare intendit, et eum in finem jam plures eleemosynas collegit. Quo vero melius ad Dei gloriam et religionis nostræ exaltationem hæc fundatio cedat, idem missionarius ad pedes Sanctitatis Tuæ supplicat ut huic pio operi et omnibus qui ad illud perficiendum opem ferent apostolicam benedictionem impertiri dignetur. Quam gratiam, etc. Die 23 decemb. 1861.
Benedicat vos Deus et dirigat in omnibus corda vestra et intelligentias vestras.
PIUS PP. IX [Foley, tom. IV, p. 529 et tom. VII, p. 936.] .
[Annotata]
* Sir
* Justices of peace
* Lord
* Shrewsburie
* *Sir
* Mr.
* Lady
* minori quam?
* The Star Inn
* Mrs. Northwales
* Mrs. Flint
§ IV. Miracula S. Wenefredæ intercessione patrata seculis XVII et XVIII.
[I. Sanatio P. Eduardi Oldcorne, S. J., circa an. 1600.] Jam devenimus ad miracula quæ per intercessionem S. Wenefredæ et apud ejus fontem a Deo impetrata traduntur. Antiquiora, quæ nempe ante conscriptam utramque sanctæ virginis Vitam contigerunt, simul cum his Vitis supra exhibuimus [Pag. 706 – 708 et pag. 724 – 726.] : quæ quidem non iis indiciis asserta sunt quæ per se plenam exigant fidem, eo tamen facilius credi possunt quod similia, præsertim quod ad infirmorum curationem pertinet [Quod vero ad sacrilegorum pœnas, cfr. supra, num. 16, et infra, num. 30.] , concessa sunt temporibus recentioribus, idoneis testimoniis confirmata. Horum series exorditur a primis annis seculi XVII: nulla enim particularia memoriæ tradita reperimus a fine seculi XII usque ad finem seculi XVI, quamvis utique toto illo ævi spatio fons S. Wenefredæ miraculis celebris haberi non destiterit [Cfr. supra, num. 7 – 10.] . Prima itaque ordine temporis occurrit sanatio P. Eduardi Oldcorne, e Soc. Jesu, odio catholicæ fidei postea anno 1806 occisi, quam his verbis refert egregius Societatis historiographus P. Mathias Tanner [Societas Jesu usque ad sanguinis profusionem militans, p. 63.] : Inter quæ (labores pro salute animarum exantlatos) jejuniis, cilicio, flagris, vigiliis pæne immaniter et justo amplius in se desæviens, nimia contentione venam pectoris rupit, nec unquam satis deinde curato malo, copiosum sanguinem constanter effudit. Accessit ad extremam corporis debilitatem, qua vix pedibus quandoque insistere potis erat, pertinaciter adhærens palato malum, gangrænæ persimile. Quod cum nulla vis medica abrumpere posset, ad S. Wenefridam virginem recurrit. Celebris illic in Walliæ tractu sanctæ martyri sacer habetur fonticulus, eo ipso loci ubi caput virginis resectum deciderat, prorumpens. Ad quem suscepta peregrinatione Pater dum tendit, et peracto missæ sacrificio magna fiducia opem implorat, repente sublato omni malo integre convalescit, non alio usus remedio quam lapilli sanguineis maculis notati, quales meros fonticulus ille vehit, ad insanabile ulnus applicatione.
[27] [Aliæ sanationes, sollemni testium declaratione certæ, quas hæretici immerito tribuunt naturali virtuti aquæ fridigæ; videlicet] Sequentia miracula [Num. 28 – 37.] memoriæ nostræ servavit, ad calcem sæpe citati libelli de Vita S. Wenefredæ [Pag. 139 sqq.] , P. Philippus Leigh, alias Layton, alias Metcalf seu Medcalfe: qui quum ab anno circiter 1700 in Residentia S. Wenefredæ apostolico ministerio operam dederit et ejus Residentiæ superior extiterit saltem ab anno 1714 ad annum 1716, quo anno vel sequenti ad superos migravit apud Holywell, ætatis suæ sexagesimo septimo [Foley, tom. V, p. 661 – 664 et tom. VII, p. CXV et p. 449.] , sedulo collegit quæ ad devotionem erga S. Wenefredam augendam conferre valerent. Hanc autem suæ narrationi præmisit protestationem [Life of St. Wenefride, p. 138.] : Prodigiosæ infirmitatum curationes apud fontem S. Wenefredæ impetratæ, incredulis et protestantibus nullam aliam causam habere videntur quam efficaciam balnei frigidi, jam pridem experientia notam. Ad majorem Dei honorem, qui sanctam illam mirum in modum honorare dignatus est, nonnulla referam miracula recentiora, et vere christiano lectori judicandum relinquam num frigidæ aquæ naturali virtuti hæc adscribenda sint. Neque altius repetam quam a superiori seculo, ne quis contradicat aiendo multa asseri longo ævo dissita quæ sana mens jure quidem admittere renuat, licet falsa demonstrare non possit. Testimonia authentica, dum hæc scribo, præ oculis habeo et, præterquam quod hinc inde nonnulla brevitatis causa contrahere visum est, quod nimia prolixitate sermonis, quod ad adjuncta spectat, sunt consignata, ipsis testium verbis referam. Testes autem illi, religione veri et probitate morum spectabiles, rebus gestis interfuerunt, et aliqui etiam attestationem suam tradiderunt sua manu subscriptam.
[28] [II. Rogerii Bodenham, anno 1606;] Anno Domini millesimo sexcentesimo sexto, vir nobilis Rogerius Bodenham, clarissimi ordinis a Balneo nuncupati eques, postquam quartana molestissime fuerat tentatus, crure morbidis humoribus nimium oppleto dolebat; qui postea humores ita sublati sunt ut jam inde morbus lepræ satis similis oriretur. Peritos multos advocavit medicos; plurimum tamen fidebat Doctori Joanni Davidi Rhes, Cambro-Britanno, qui studiis cum doctoris laurea Sienæ peractis, postquam artem medicam tum Patavii docuerat, tum pluribus Italiæ in locis exercuerat, demum in Angliam redierat medicinam facturus. Is annum sexagesimum agebat, quando primum ejus consilia sibi vir nobilis Rogerius exoptavit. Vir autem doctus, adhibitis vicissim quæcumque medicamina aut casus suadere aut ars excogitare poterat, quum nihilo secius ægrotum neque sanasset neque aliquo modo recreasset, ipsi auctor fuit ut coram Londiniensi medicorum collegio, consilii gratia, valetudinis suæ infirmitatem exponeret. Qua de re fidele æque ac doctum ipse D. Rhes commentarium conscripsit, quod D. Thomas Beale, domui nobilis viri Rogerii procurandæ præfectus, Londinium detulit. Convocato igitur Londiniensi collegio atque recitato commentario, disputata res est atque Dni Rhes perpensæ medendi viæ atque præcepta; quæ omnia scripto consignata D. Beale ipsis tradiderat. Litteris porro ad virum nobilem Rogerium rescriptis testati sunt Londinienses medici, medicum ipsius, sua quidem sententia, et morbum ipsius optime agnovisse et apta adhibuisse medicamina; esse sane virum eximia doctrina præditum, cui se omnes impares facile declararent; omnium quippe fere ipsorum illum fuisse magistrum. Si autem nihil profecisset quam inierat medendi via, nullum jam tunc in rerum natura ipsi reliquum esse remedium. — Haud admodum placuit equiti hujusmodi epistola, quæ in commendando suo medico tota erat. Sed D. Rhes, qui romanæ catholicæ Ecclesiæ erat addictus, ægroto suasit ut ad S. Wenefredæ fontem pergeret, si forte, sancta deprecatrice, sanationem impetraret, quæ ab arte medica jam non erat speranda. Simul sanctitatem loci illum edocuit, aperuitque quot miraculosa beneficia ibidem conferri essent solita. Cupidus autem valde sanitatis recuperandæ, paruit Rogerius consiliis medici, atque asperum iter est aggressus. Emensis itaque millibus anglicis octo et septuaginta, quæ Rotherwas inter et Holywell intercedunt, ubi se in miraculosum fontem immersit, ita sanatus est atque ab omni macula scabieque mundatus, quasi esset puer recens natus; in hac autem prospera valetudine usque permansit… Quo factum est ut idem Rogerius, qui non erat hoc tempore catholicus, miraculosa illa sanatione aliisque, quæ ad veram fidem amplectendam moverent, impulsus momentis, catholicæ veritati victas reddiderit manus, gratias agens atque preces fundens coram Omnipotenti Deo, qui utrumque tantum et animæ et corporis commodum sibi tribuisset. Totam rei seriem narravit ipse Rogerius uxori suæ atque nurui, Mariæ Bodenham, filii natu majoris sponsæ. Non pauci præterea sanationi interfuerunt testes, nempe supra nominatus Thomas Beale, Gulielmus Green ejusque uxor, Richardus Bray, Joannes Herley pluresque alii nobilis viri Rogerii Bodenham famuli.
[29] [III. Joannæ Wakeman, an. 1638,] Anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo septimo, mense decembri, Domna Joanna Wakeman, conjux D. Joannis Wakeman, ex Rougley vico pagi Horsham in comitatu Sussex, ulcere in uberibus orto afflicta est. Tentatis omnibus medicæ rei artibus, quum neque levamen neque commodum inde ullum experiretur, pronuntiarunt optimi chirurgi, nisi amputarentur ubera, nullam esse valetudinis restituendæ viam; negabant tamen iidem posse se spem facere fore ut etiam hac ratione sanaretur ægrota: existimabant scilicet curationem jam non recipere ulceratum pectus, ideoque, si quis illud amputare conaretur, forte mortem nobilis feminæ esse maturaturum. Quæ quum necessariis matronæ supra dictæ renuntiarent, ipsi tamen bonam spem fecerunt; ast illa, privatim monita eorumque sententiam jam non attendens, ad Deum confugere statuit atque ad S. Wenefredæ fontem in comitatu Flint piam suscipere peregrinationem. Mense igitur junio anni millesimi sexcentesimi trigesimi octavi Londinio profecta est, comitante viro ejusque fratre D. Richardo Wakeman, atque quodam D. Francisco Nash. Ipso autem tempore sub lævi ejus uberis papilla patebant magnæ rimæ duæ, quas protestantes æque et catholici viderunt. Quum vero in comitatu Worcester in locum perventum est qui vocatur Beeley, ibidem dereliquit ægrota omnia emplastra atque malagmata, utpote quæ firmam fidem atque spem constituens in Omnipotentis Dei misericordia atque precibus beatæ virginis Wenefredæ, numquam sibi amplius harum rerum usum fore cogitabat. Pannos solum lineos secum detulit, quibus pectus detergeret atque reficeret; tanta enim inde erumpebat saniei copia, ut, quavis reperta via, etiam usque ad ægrotæ calceamenta descenderet. Simul autem ac primum in fontem oppidi Holywell ægrota immersa est, substitit statim qui ex uberibus manabat humor. Dein, licet noctem non amplius unam ibidem pernoctarit, ter tamen in fontem descendit; atque ab ipso hoc tempore, ad diem usque sui obitus, qui quinque post annos accidit, nullum in pectore sive dolorem sive vulnus passa est, nullum etiam vulneris remansit indicium, præter tenuem aliquam cicatricem, quæ locum designabat quo olim miraculo coierant vulnerati pectoris rimæ. Tres eadem postea peperit liberos, neque tamen, inter ablactandum, ex illo ubere quod antea ulceratum fuerat, minimum experta est incommodum. Quæ omnia scripto retulit D. Wakeman: qui in perpetuam hujus beneficii memoriam non hunc tantum, sed et sequentem simul eventum litteris commendavit.
[30] [impio interea in beatam virginem conviciatore divinitus multato,] Anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo, dum supra dictus D. Wakeman apud Holywell versabatur, vidit juxta fontem hominem jacere mortuum; qui nebulo pridie coram ipso atque aliis, qui sacræ peregrinationis causa illuc accesserant, plurimum illuderat atque insultaverat B. Wenefredæ, quæ pro castitate servanda gloriosum pertulit martyrium. Vocato igitur judice et selectis ex civibus assumptis arbitris (quos plerosque, si non omnes, protestantes fuisse dubium esse nequit) postquam inspectum est cadaver, atque seria de hac re instituta consultatio, demum in hæc verba lata est sententia: Justo Dei judicio vir iste occidit, quod in hunc locum inhoneste se gessit.
[31] [itemque aliis sacri fontis violatoribus;] Licet hic obiter et illos memorare qui anno millesimo sexcentesimo trigesimo septimo mandarunt ut S. Wenefredæ imago deformaretur atque tollerentur ferreæ massæ quibus innitebantur fideles pii, ne prono raperentur aquæ impetu. Ambo siquidem qui, licet improbantibus pluribus moderati animi protestantibus, id fieri imperaverant, omnesque qui jussa erant exsecuti, paulo post insuetis infortuniis et calamitatibus ad ceterorum terrorem multati sunt [Cfr. supra, num. 16.] .
[32] [IV. infirmæ procul a fonte positæ, an. 1647;] Præcipua hujuscemodi miracula ad ipsum S. Wenefredæ fontem patrata sunt. At silentio prætereunda non videtur ægrota quædam, quæ quamvis a fonte longe abesset, a morbo tamen levata est, ad laudem S. Wenefredæ. Mense nempe junio anni millesimi sexcentesimi quadragesimi septimi, uxor D. Joannis Clec, in suburbio civitatis Worcester hortulani, iter in Holywell pedibus est aggressa, ut incommodæ valetudini, qua tunc erat correpta, speratum inveniret levamen. Quæ in comitatum Flint per Kidderminster contendens, quum in illo loco apud consobrinum suum, D. Antonium Cooke, divertisset atque ibi se cibo reficeret, eidem retulit quam ob rem illud institueret iter, multisque cum eo verbis de Holywell sermonem protraxit. Omnia autem audivit altera mulier, quæ membris detortis debilitata atque annos jam sex vel septem continuos lecto detenta, in proximo cubiculo jacebat. Illam enim misellam in domo sua receperat supra dictus Cooke, qui textrinum exercebat, publicis pagi sui impensis nutriendam. Quando igitur consobrino suo jam valedicebat pia viatrix et cœptum iter pergere parabat, suppliciter oravit decumbens mulier, ut illius alloquendi sibi copia fieret. Qua concessa, per Christi dolores eam obtestatur, ut pro se denarium unum, quem ipsi tradebat, in Holywell deferat, atque primo, quem obvium habuerit, pauperi eroget, hac interposita humili prece ut pro se in fontem se pauper immergere dignetur atque orare ut membrorum suorum usum recuperet. Quod promissum est atque perfectum. Acceptus S. Wenefredæ fuit denarius tanta fide ac devotione ad fontem suum missus, quum præsertim nil amplius possideret misella quod sanctæ tribueret. Domna vero Clec, sex vel septem dies in Holywell commorata, ubi jam domum remeans et in Kidderminster veniens iterum apud consobrinum divertit, maxima admiratione vidit distortam antea mulierem plane ab infirmitate recreatam; et quum inquireret quo tempore sanitatem recepisset, repertum est ipso die, ipsa immo hora, qua denarius ille unus in Holywell pauperi datus erat, surrexisse a lecto ægrotam atque in domo et extra domum, plurimum admirantibus omnibus pagi incolis, ambulasse. Quam miraculosam immutationem tam procul factam nequaquam sane virtuti frigidi balnei adscribere licet. Totam autem rei seriem diligenter examinatam, auditis maxime, qui coram ipso præsentes adfuerunt et facti veritatem testati sunt, Antonio Cooke et Domna Clec, manu sua scripto mandavit D. Jacobus Bridges, vir nobilis atque honestus, idem ille qui postea, quum supremi judicis in Worcester fungeretur officio, anno millesimo sexcentesimo quinquagesimo primo, regis nomen pronuntiare non timuit; quam ob causam a seditiosis plurima perpessus est, ita ut vix patibulum effugere valuerit.
[33] [V. Mariæ Numan, an. 1666;] Domna Maria Numan, conjux D. Joannis Numan, qui a rationibus erat viro nobili Jeremiæ Smith, tunc rectori alicujus e navibus regis Angliæ bellicis, ab ætatis suæ anno quinto febrium vehementi impetu in eam redacta erat membrorum omnium debilitatem, ut annum etiam agens duodevicesimum, neque stare neque solum pede premere valeret. Ossa quoque brachiorum ejus ita suis sedibus erant mota ut alterum alteri ex parte prætenderetur et promineret; crurium vero ossa prorsus luxata uncias plures supra ossa femorum porrigebantur. Quoniam vero amplissimos in regia aula viros habebat necessarios, illorum sibi expetiit adjumentum, ut miseræ sibi levamen afferretur. Quibus opitulantibus, regiorum medicorum de infirmitate sua sententiam accepit; qui renuntiaverunt naturale malo remedium nullum afferri posse; quumque aliquanto post a rege manu esset tacta, non placuit Deo ut hac via valetudini commodæ restitueretur. Inde æstivum bis, semel hibernum tempus transegit balneis utens frequentioribus in comitatu Sommerset aliisque Angliæ locis, qui propter plurimas sanationes erant celebriores, immo et apud tres Scotiæ fontes; his vero unum tantum est assecuta, scilicet ut summa cum difficultate et dolore genibus nixa paululum repere valeret. Postea in Galliam deducta est, et ter ibidem tortivo musto immersa, atque a christianissimo rege Lutetiæ Parisiorum manu tacta; in Flandria ad Sichem aliosque pios locos delata; Aquisgranis octodecim hebdomades commorata; in Hollandia consiliis usa Itali cujusdam principis, qui clarissimæ in re medica peritiæ habebatur; ne multa, in Lusitaniam usque ad balnea quædam perducta, — quas fere omnes peregrinationes regiis sumptibus agebat, — nullum tamen commodum, nullam in debilitatis distortisque membris experta est commutationem. Fatendum quidem est bis jam antea illam ad S. Wenefredæ fontem venisse, quin se melius haberet; nihilominus tamen summopere cupiebat tertium piam illuc peregrinationem suscipere, cujus rei cogitatione in somnis æque ac vigilans recreabatur. Idcirco exacto fere mense maio anni millesimi sexcentesimi sexagesimi sexti Londinium relinquens, in Holywell advenit feria sexta post pentecostem, quæ erat ejusdem anni dies junii sexta. Ubi vero in sacrum fontem descendit, illico ossa sua moveri atque in locum suum vi aliqua restitui sentit; porro, juvantibus aliis, præcipue Domna Degg ex Wolverhampton, quæ cum affini suo D. Paling aliisque ex comitatu Stafford piis viatoribus illo tempore prope fontem aderat, pedibus insistere cœpit, quod annos jam continuos decem et octo, debilitate obstante, nequiverat; immo in aqua paulum ambulat. Et quum die dominica SS. Trinitati sacra se quinta vice in fontem immersisset, in posterum nullo juvante ambulare valuit, atque feria sexta sequenti iter in Hiberniam est aggressa. Testati sunt miraculum illud tum ipsa matrona, tum omnes supra nominati, coram Joanne Hughes de Combes et Roberto Price de Ælwyducha, qui illis testimonia sua subsignantibus arbitri aderant. Jam vero si balneo frigido vis inesset occulta, quæ membris sanandis par esset, inutile prorsus fuisset, postquam bis in cassum ad illud mulier venerat, tertia vice rem tentare. Audierat autem S. Beunoi vaticinium de tertium explendis in illo loco devotionis officiis [Cfr. supra Vit. II, num. 16 ante med. (p. 716).] : quæ quum peregisset, miranda sanatione est remunerata.
[34] [cui eodem anno accessit VI. prodigiosa præservatio cujusdam pueri sub rotam molæ aquariæ delapsi;] Die quarta aprilis anni millesimi sexcentesimi sexagesimi sexti, pomeridiani temporis hora circiter quinta, Hugo quidam, filius Thomæ Williams, in pago Whitford comitatus Flint villici, natus annos octo et menses novem, corpore quatuor pedes alto et congruentibus illi staturæ reliquis membris, quum simul cum uno ex condiscipulis pueriliter luderet prope officinam quamdam, quæ prope a sacro fonte abest, conatus saltu fontem superare, alteram non attigit oram et tres fere passus ab magna molæ aquariæ rota in aquam decidit, quæ hoc in loco fertur impetu vehementi; moxque prono flumine e conspectu delatus est. Perire illum, qui adstabant judicarunt, neque id absque causa, quum præterquam quod in manifestum periculum venerat ne aqua mergeretur, omnino etiam erat verendum ne contritus elisusque interiret: siquidem rotam inter et alvei solum, quod lapidibus stratum erat, vix duarum unciarum seu pollicum anglicorum spatium intercedebat; puer autem in fossam sub illam rotam præceps ferebatur. Videns autem socius illius quod acciderat, qui ad eripiendum e periculo puerum nihil posset, lamentabilem clamorem attollit; quo commoti vehementer ludimagister cum quinquaginta ejus discipulis, omnes e schola decurrunt, quid rei ageretur inquisituri. Eodem vero pavore constrictis molitore atque qui aderant aliis, vir quidam, nomine Gulielmus Bowen, qui quatuor citra rotam passibus calamo pisces capiebat, puerum aspexit conantem e rivo emergere seque expedire, et calceamenta sua se amisisse querentem. Delatum inde in vicinam quamdam domum medicus statim advocatus quum attente inspexisset, cognovit ne minimum quidem esse attritum vel sugillatum, nisi quod circa alterum talum aliquantum contusa erat pellis; qua re significaretur quid pessimi fuisset eventurum, ni puer miraculo servatus esset.
[35] [VII. Cornelii Nicholai, anno 1674;] Cornelius, filius Joannis Nicholai, viri ex pago Tremaine, qui in comitatu Cardigan millia anglica duo a civitate Cardigan distat, annos natus septemdecim, quum jam patre atque matre esset orbatus, simul cum amita aliorum se famulatui mancipavit. At die vicesima prima mensis decembris anni millesimi sexcentesimi septuagesimi tertii, propinquis jam tenebris, magna subito correptus est debilitate, tantis etiam a genibus ad pedes usque afflictus cruciatibus ut neque incedere neque pedibus insistere valeret. Postquam autem medici complura remedia, ut emplastra, malagmata, adhibuerant, immo et cultro spicilloque carnes usque ad ossa perforaverant aut inciderant, atque hæc protraxerant ad diem usque paschæ nullo ægroti commodo, sed potius magno ipsius detrimento, statutum denique est ut ad S. Wenefredæ fontem deduceretur. Sed quoniam affines ipsius magna laborabant penuria, neque aliud reperiebatur consilium, lecto feretroque impositus est juvenis, et per domos bonæ plebis caritati commendatus. Tum vero, quæ est eximia præ ceteris gentibus Cambrorum alacritas in adjuvandis illis qui summis premuntur necessitatibus, ubi compertum est quo et quem ob finem deferendus esset ægrotus, auxiliantibus pluribus, iter nonaginta anglica millia longum ad Holywell usque perfecit. Quo undecima die junii advenit, dieque sequenti summo mane in fontem delatus est; quæ erat feria post pentecostem sexta. Ubi vero primum in aquam est immersus, statim se omnino sanatum persensit, tum in fonte tum extra fontem ambulare cœpit; atque inde, admirantibus omnibus qui lugendam ejus infirmitatem antea viderant, optima semper usus est valetudine.
[36] [VIII. Rogerii Whetstone, viri e secta Tremulantium, anno 1667;] Nulla sane ratione efficacius demonstrantur vera miracula quam ubi qui ea fieri posse pertinaciter infitiabantur, ipsi ea confiteri coguntur; porro vix reperire est sectam suis erroribus obstinatius et ferocius inhærentem præ illa, quam vulgo Tremulantium * vocant. Qui quum omnem prorsus divinam efficaciam inesse denegent aquæ baptismatis, tanta tamen fuit in Rogerium Wethstone fontis S. Wenefredæ virtus ut, errore deposito, per sanctum baptisma pius fieret catholicus. Vir ille in Sidmore, oppido pagi Bromesgrave in comitatu Worcester, sartoriam artem exercens, et parentum disciplina Tremulantibus a puero addictus, quum annum ageret sexagesimum, sæva oppressus infirmitate adeo debilis factus est ut jam neque cibos ori admovendo par esset. Postquam autem hebdomadas decem et septem in lecto jacuerat, paululum remissis diris cruciatibus, qui antea totum, ut ita dicam, perlustrabant corpus, licet jam surgere posset, sic tamen erat viribus attenuatus ut nequiret operi cuilibet manum admovere, sed baculis humeros fulciens, manum ad stipem ostiatim porrigere cogeretur. Quo in misero statu quum annos tres perseverasset, a quodam vicino suo, qui e comitatu Flint oriundus erat, certior est factus in aliquo hujus comitatus loco, cui S. Wenefredæ Fons nomen esset, plurimos debiles ægrotosque frequenter sanitati esse redditos. Quo cognito, ipsi in mentem venit, meliore tandem suadente spiritu, velle Dominum sibi in hoc fonte auxiliari; quam cogitationem tam fidenti amplexus est animo ut de rei eventu ne minimum quidem moveret dubium. Anno igitur millesimo sexcentesimo sexagesimo septimo, baculis nitens, iter aggressus est, comitante puella, ipsius filia; atque post plurium dierum iter, tempore meridiano in Holywell pervenit, die vicesima octavi mensis augusti ejusdem anni. Nequaquam tamen induci potuit ut se in fontem immergeret, quia id papismum atque superstitionem olere reputabat; sed ad oram fontis assidens, aquam ex illa poculo sumptam bibit, et mox quasi in exstasim est raptus; inde ad se rediens, alterum poculum ejusdem aquæ plenum expetivit; quod ubi hausit, procul a se statim ambos suos baculos projecit, seque mirabiliter, subito atque perfecte sanatum esse animadvertit. Dein multas fundens præ gaudio lacrimas, circum fontem ambulavit. Inde brevi, divina mentem ejus illuminante gratia et fidei momentis rite perpensis, Romanæ catholicæ Ecclesiæ nomen dedit, et simul cum filio suo, annos undecim nato, sanctum baptismatis sacramentum accepit; cui clarissimi hujus comitatus viri patrinorum loco esse voluerut.
[37] [quam attestatus est alter ejusdem sectæ assecla, IX. cujus et filia per aquam sacri fontis e morbo relevata fuit;] Hic nisi metuerem supervacanea rei narratæ repetitione lectoris mentem tædio afficere, totam liberet subjungere quam coram me habeo Roberti Hill, severissimi Tremulantium asseclæ, de hujusce miraculi veritate testificationem. Liceat saltem nonnulla ipsius verbis referre: “Ego, Robertus Hill, ex comitatu Worcester, qui antea in pago ejusdem comitatus, cui nomen Bromesgrave, pecuniarum in pauperum gratiam collatarum eram exactor, sumque nunc ejusdem urbis incola, testificor me optime cognoscere et cognovisse Rogerium Wiston, qui et Whetstone, virum sartorem, annos fere sexaginta natum et in hac urbe habitantem; testor me scivisse illum per hos tres ultimos annos claudum fuisse et infirmum, ut neque artem suam exercere posset, neque sine baculis incedere, atque adeo debilem ut cibos ori admovere non valeret.” Hoc loco refert Robertus Hill Rogerii decem dierum iter et subitaneam apud fontem sanationem, eo prorsus modo quo hæc Rogerius ipse narravit; pergit inde: “Quod ad me attinet, possum certe testari me novisse illum infirmum et debilem, utpote quem tribus his ultimis annis frequenter viderim ad ostium meum, baculis fulcientem humeros, mendicandi gratia ventitantem. Ex quo vero ab Holywell rediit, firma gaudet valetudine, artem suam exercere valet, admirantibus valde Bromesgraviæ incolis; quorum plures postea, quum ægritudine vel debilitate tentarentur, Holywell adierunt, sperantes fore ut sanarentur; qui mihi renuntiarunt se meliore quam antea jam uti valetudine, etc. — In quarum rerum testimonium hæc subsigno, die secunda octobris anni millesimi sexcentesimi sexagesimi septimi. Robertus Hill.” In eodem testimonio declarat Robertus Hill suam ipsius filiam, annos quatuordecim natam, e morbo relevatam esse, postquam nihil nisi aqua ex Holywell asportata usa erat.
[38] [X. Catharinæ Harket, anno 1721.] Nulla supersunt documenta de miraculis seculi XVIII præter fragmentum quoddam epistolæ, quod asservatur hodie in archivo Eminentissimi Cardinalis Archiepiscopi Westmonasteriensis. Missa fuit hæc epistola ab oppido Holywell, die 23 junii 1733 ad quemdam D. Heigham, cui domicilium erat in via dicta Drury Lane; sed a quonam incertum, quum fragmentum subscriptione careat. Hæc itaque in ea epistola leguntur: Multas audivi celebrari prodigiosas sanationes protestantibus hoc loco concessas. Ipse vidi quamdam Catharinam Harket ex pago Rockliffe in comitatu Cumberland mense junio anni 1721 huc venientem impositam asino, comitante eam ipsius sorore Maria, ut ei in ascendendo jumento et ex eo descendendo opem ferret. Animal venditarunt postquam infirma sanata et feliciter domum reversa est. Biennio post quidam veniens ex Carlisle retulit mihi ipsam bene valere et ibidem esse in famulatu. — Anno sequente, vir quidam venit Edino baculis gressum sustentans: quibus uni columellarum fontis suspensis expeditus rediit; sed aliquis post mensem eadem inde clam abstulit. Uterque hic infirmus erat protestans [Foley, Records, tom. IV, p. 537.] .
[Annotatum]
* Quakers
§ V. Sanatio Wenefredæ White, anno 1805.
[Sanationem illam,] Inter infirmitatum curationes apud sacrum fontem S. Wenefredæ impetratas præcipue insignis ea est quæ exordio præsentis seculi contigit in muliere nomine Wenefreda White: non quod prodigii singularitate reliquas superet, sed quia diligenti statim post eventum instituta inquisitione illam prorsus certam esse liquido constat. Hujus inquisitionis auctor fuit et moderator vir doctissimus et prudentissimus Joannes Milner episcopus Castabalensis i. p. i., qui et ejusdem fidelem relationem ipso tempore in publicam lucem dedit [Authentic documents relative to the miraculous cure of Winefrid White, of Wolverhampton, at St. Winefrid's Well, alias Holywell, in Flintshire, on the 28 of Juni 1805: with observations thereon. By the RR. J.-M. Third edition, London 1806.] . Unde quum fama miraculi multorum ore celebraretur summa catholicorum exultatione et mœrore protestantium, his curæ fuit ut quæ inde præsumptio oriebatur pro doctrina catholica de invocatione sanctorum et ipsius catholicæ Ecclesiæ sanctitate aliquatenus convelleretur. Hanc operam sibi assumpsit Petrus Roberts, vir magni inter suos nominis scientiæ et gravitatis opinione, perfecitque edita adversus episcopi libellum fere æqualis molis lucubratione [Animadversions on a pamphlet entitled “Authentic documents…”. By the Rev. Peter Roberts, A. M., Rector of Llanarmon Dyffryn Ceiriog and Vicar of Madeley. London 1814.] . Ubi, quod sane magnæ ei laudi deputandum, nequaquam fallacibus cavillationibus molitus est rerum veritatem in dubium vocare, sed totus fuit in fulcienda sectæ suæ opinione de non invocando sanctorum patrocinio ac de cessatione miraculorum in Ecclesia post tempora Christi et apostolorum, et in prædicanda naturali virtute aquæ frigidæ ad curandos morbos, cujus soli efficaciæ Wenefredæ White sanationem adscribendam esse censuit. Quod ultimum quam probabile sit, facile judicabit prudens lector ubi perlegerit quæ jam subjungimus documenta a Milnero anglice edita, et ad verbum, quantum fas fuit, latine reddita. Ipsum itaque episcopum jam res narrantem audiamus [Op. cit., p. 5 sqq.] .
[40] [inquirente de ea ex officio episcopali RR. DD. Joanne Milner,] Eo tempore quo in comitatu Suffolk muneris mei fungebar officio, quum a prudentis et veracis ingenii hominibus, qui in oppido Wolverhampton habitant, certior essem factus nuper in gratiam alicujus incolæ ejusdem oppidi minime dubium esse patratum miraculum; et postea comperissem hujus facti narratione, sparsim jam disseminata, infinitas moveri disquisitiones et controversias, partes meas esse arbitratus sum ut, quemadmodum postulant sanctæ Ecclesiæ in ultimo generali concilio statuta, in singula supradicti facti momenta accuratissime atque rite inquirerem, et quæ, cognita causa, reperissem vera, in vulgus ipse afferrem. Ubi ergo in comitatum Strafford redux fui, præ omnibus e re esse judicavi, ut illam ipsam viderem et interrogarem quæ miraculo dicebatur sanata. Cognovi puellam esse, Wenefredam White nomine, annos viginti sex natam, sanæ mentis nec non animi modesti, cujus insuper pudicis moribus et simplici pietati ab omnibus familiaribus præclarum tribuebatur testimonium. Decem amplius annis apud honestissimam negotiatricem, Dnam Withenbery, in via dicta Salopiensi, ad Wolverhampton, habitaverat Wenefreda, primo quidem, quamdiu hujusmodi laborem præstare valuit, tamquam ancilla, postea vero tamquam hospes, cujus nempe necessitatibus subveniebant tum quæstus ex parvulo aliquo ludo, in quo elementa litterarum puerulos docebat, factus, tum etiam Dnæ Withenbery aliorumque necessariorum beneficentia. Ecce jam attestationem puellæ, qualem ab ipsius ore acceptam descripsi.
[41] [sollemni et prolixo testimonio] Interrogata a me Wenefreda White circa præteritam suam ægram valetudinem, sollemni declaratione testatur, parata etiam, si opus sit, dicta sua jure jurando firmare, se a pluribus jam annis incommoda valde infirmaque usam esse valetudine; quæ ex interiore morbo orta, ita eam affligebat, ut per hos tres ultimos et amplius annos antequam ad Holywell tenderet, labori suo famulari exsequendo prorsus inhabilis exstiterit. Primus, inquiebat, morbi sui effectus notabilis fuerat acerbus in lævo latere dolor, qui postea etiam tum ad lævam axillam, tum ad spinam usque pervenit; videbatur autem ipsi quasi in eo essent læva axilla et lævum crus ut propter nimiam nervorum contentionem luxarentur; quo fiebat ut si quando conabatur incedere, post se, ut ita dixerim, crus trahere cogeretur. Frequenter insuper tumescebat spina, præsertim superiore parte et inferiore; quibus partibus postquam levandi doloris ergo imposita essent caustica et cataplasmata, plurima inde expressa sanie, duæ in dorso, ab utraque parte spinæ, effectæ sunt rimæ, quæ plures menses hiantes permanserunt. Acerrimus inde ortus est spinæ et ideo capitis etiam dolor, qui per octodecim ultimos, quibus ægrotavit, menses, ita eam sine intermissione cruciavit, ut in maximam formidinem veniret ne mente caperetur, sæpiusque Deum, ne tale infortunium accidere permitteret, instanter deprecaretur. Et quamquam aliquoties, quando videlicet paulo se melius habebat, baculo innixa vel etiam, id tamen non diu, sine baculo, incedere poterat, numquam a dolore aut ab infirmitate levabatur. Interdum quin immo se ipsam movere prorsus non valebat, et ut recens infans aliorum manibus e lecto deferenda erat et in lectum referenda. Qua in extrema infirmitate per sex aliquando continuas hebdomadas permansit, dolore tamen etiamtum in spina et sinistro latere prævalente. Paululum vero a prædicta morbi graviore tentatione recreata, cœpit uti baculo, quo sinistrum fulciens humerum, conabatur sinistrum crus sublevare; sed jam infirmum brachium mox ita debile factum est ut, non baculum dico, sed et aliquando nec linteolum ferre, nec ad caput elevari valeret. Baculum ergo dextro humero supponens, cogente necessitate, uno pede incedens claudicabat, trahens secum, tamquam jam esset mortuum, totum sinistrum latus.
[42] [asseruit] Ad has igitur summas angustias redacta et prorsus deplorata, ut quæ pluries Drem Underhill et Dnum Stubbs audierat asseverantes nequaquam ipsi, utpote insanabili laboranti morbo, sperandum esse ab arte medica auxilium, ad omnipotentis Dei subsidium decrevit confugere; quum vero legendo audiendoque comperisset, infinita Ipsius liberalitate et potentia atque precibus Beatissimæ Virginis et S. Wenefredæ plures in Holywell, oppido comitatus Flint, miraculo esse sanatos, magno mota desiderio, ad illum locum ut deduceretur in animo cogitabat. Sed quum vereretur aliunde, ne ita ab illo dolore liberaretur qui forte ad ejus salutem æternam et sanctificationem a divina Providentia fuisset constitutus, id ratum ac firmum sibi esse professa est, nihil ea in re nec agere, immo nec desiderare, nisi quod suaderent qui animæ ejus in salutis via regendæ curam suscepissent. De consilio igitur Rev. D. Walsh, quem primum adierat, tota re cum Rev. D. Blount communicata, postquam is ab ipsa accepisset quænam ad morbi sanationem optandam illam inducerent rationes, eas se probare iterque prædictum permittere declaravit. Ubi ergo primum ad iter est comparata, in Holywell proficisci contendit, humili credens fiducia nec potentiam deesse Deo nec bonitatem, ut quod in tot alios exhibuerat miraculum sanationis, in se etiam exhibere dignaretur; quam fiduciam antequam se itineri committeret, alicui amicæ aperuit. Profecta autem Wenefreda die 25 junii, vecta primum publica Salopiensi rheda, deinde altera, sub vesperum sequentis diei Cestriam civitatem attigit; ubi optimam nacta ulterius sine mora pergendi occasionem, in carpento Dni Price, qui in Holywell ad Equum Album habitat, reliquum iter confecit et sequenti die ad Holywell bene mane pervenit. In itinere autem et in ipso adventu tam gravibus torquebatur cruciatibus, ut subvereretur ne ea fierent vera quæ ipsius hera se formidare dixerat, ut scilicet domum numquam remearet.
[43] [ipsa mulier] Sequenti vero die, 28 junii, hora matutini temporis septima, peractis quotidianis piis operibus, quæ præstare constanter consueverat ex quo Holywell adire animo erat meditata, egressa e domo Dnæ Humphreys in Via Fontis sita, ad quam deverterat, maxima difficultate fessa trahens membra, ad locum cui S. Wenefredæ Fonti nomen, devenit, comitantibus Dna Midghall et Domnabus Bromley, quæ ex Liverpool eadem, qua Wenefreda, die Holywell advenerant. Ex quibus una ipsi in fontem descendenti benignum præstitit adjumentum. Quando autem in aquam est immersa, tanta admiratione simul et quasi vi quadam est oppressa, ut neque sensus colligere, neque de valetudine cogitare potuerit, donec vestem, quam descensura in solium induerat, exuere inciperet. Quod quum in domuncula Dnæ Needham, quæ apud fontem ægrotis ministrat, perficeret, advertit animo se jam stare potis esse, immo sinistro cruri non minus quam dextro inniti, omnes vero dorsi acerbos dolores aliasque infirmitates prorsus recessisse; verbo, se omni ex parte optime valere agnovit. Inde quindecim dies in Holywell morata, bis vel ter rursus se in fonte abluit, magis ut consuetudini et importunis amicorum precibus faceret satis, quam ut aliquod ulterius commodæ valetudinis acciperet incrementum: prorsus siquidem sanata jam erat ex primo balneo; porro incedere, currere et laborare ita valebat, ut quum optime. Ex Holywell autem Puddington, comitatus Cestriæ oppidum, adiit, ubi familiaris ipsi aliqua habitabat; inde Cestriam rediens, ibique plures dies apud necessarios suos retenta, mense demum integro a sanatione sua elapso, domum se recepit. His addebat Wenefreda numquam se a die 28 junii hujus anni, quo die est a morbo levata, rursus in pristinam infirmitatem aut in præteritos dolores recidisse.
Quæ testificatio quum coram subscripta esset recitata, ipsa dictorum fidem, suo interposito nomine, stabilire voluit.
Wenefreda White.
[44] [sanata,] Isti relationi hanc duplicem subjecit D. Milner adnotationem, quarum prior ad tempus quo primum illam vulgavit, altera ad secundam ejus editionem pertinet.
I. Quinque jam elapsi sunt menses a quo Wenefreda ad sanitatem rediit; quo toto tempore valens, robusta et labori dedita exstitit. Sex millia anglica uno tenore pluries pedibus emensa est, quin tamen ullo modo viæ sentiret laborem; immo sinistro lateri impositum centum pondo onus portavit. Sinistrum etiam brachium, quod ipsa testante, morbo suo durante, sescuncia minus in circuitu patebat quam dextrum, jam eadem prorsus, qua dextrum, pollet amplitudine.
II. Quum hanc alteram hujus operis editionem in lucem missuri sumus, annus a patrata sanatione integer elapsus est, per quem totum ab omni sua pristina infirmitate Wenefreda remansit libera. Aliquando etiam fere tredecim millia pedibus continenter est emensa.
[45] [et confirmarunt unus medicorum qui ipsius curam multos annos egerunt,] Præter hanc declarationem coram me expromptam, rationi erat consentaneum ut ante omnia illorum honestorum medicorum expeterem sententiam, de quibus in narrando Wenefreda injecerat mentionem. Quia autem alter ex his, D. Underhill, sedem jam a præterito die Domini Nostri natalicio mutaverat, et ex vicinia oppidi Wolverhampton in Manchester migrarat, ne longa necessario intercederet mora, ab ejus testimonio inde repetendo abstinere coacti sumus. Sed Dnum Stubbs, chirurgum eximium, qui Wolverhampton tunc habitare non cessaverat, confestim adiens, petivi ut de prædicto facto relationem mihi subministraret. Qui humanissime mecum sequentia communicavit:
Ego subscriptus, qui plures annos familiæ Dnæ Withenbery, in hac civitate residentis, valetudines regere solitus sum, quoniam nunc mihi denuntiatur testimonium, ut scilicet ea exponam quæ viderim atque noverim de præterita et præsenti valetudine Wenefredæ White, hujusce familiæ ancillæ, annum nunc vigesimum septimum agentis, hæc ideo testificor:
Primum, quod ex tabulis meis constat, ad invisendam Wenefredam me contuli die 1 septembris anni 1802; quo tempore, necnon et postea, eam infirmam valde atque ægram inveni, quam nempe interior morbus tenebat, gravissimis manifestus indiciis. Ex quo morbo etiam vertebrarum dilatatio cum earumdem ligaminum remissione secuta est, et nervis rigentibus, notabilis in sinistro præsertim latere debilitas. Hac paralysi paulatim factum est ut jam neque recta stare, nec se de loco in locum conferre nisi paululum atque baculo recto humero supposito, valeret. Ut autem eam aliquatenus recreare a dolore conarer, subinde medicamina ipsi adhibebam aliqua, sive D. Underhill, qui tunc in Tottenhall habitans eam aliquando invisebat, eadem imperaverat, sive ea mihi ipsi visa erant quæ huic rei forent usui; imprimis vero, ut vertebrarum dilatationi occurreretur, probante jam nominato D. medico, ab utraque spinæ parte dorsum foramine aperui; quas rimas per plures menses apertas opera data servavimus. Quibus omnibus nil proficientibus, jam ejus morbum, ut vera dicam, insanabilem, mortem vero non valde remotam esse judicabam. Licet vero die 14 augusti anni 1804 ultima eam vice tamquam medicus invisissem atque inspexissem, pluries nihilominus ab hoc tempore eam videre et cum ea colloqui mihi contigit, quin tamen animadverterem eam aliquid melius se habere. Die etiam 22 vel 23 mensis junii nuper elapsi cum ea conversatus eram, paucis videlicet ante diebus, quam, uti referunt, in Holywell proficisceretur. Mense autem sequenti, nempe julio, fere elapso, quum ex itinere redux esset et obvia mihi in via venisset, maxima admiratione stuporeque affectus vidi eam eadem corporis firmitate et celeritate incedere, qua quævis alia ejusdem ætatis puella.
Testata mihi insuper est, — et erat cur ultro crederem, — omnia evanuisse funesta indicia, quæ superius commemoravi; ipsam die præcedenti advertisse firma atque distenta jam esse spinæ ligamina, permanente tamen ipsorum aliqua dilatatione, quæ præteritam potius infirmitatem significaret quam quæ præsens afferret incommodum. Recta jam omnino consistebat, movebatque se cum ea firmitate et alacritate, quæ secundæ valetudinis est signum. Quam adeo miram, adeo absolutam et celerrimam commutationem fateor me nulla medica ratione, quam quidem cognoverim, nullove experimento, quod egerim, valere explicare.
Samuel Stubbs, chirurgus.
Wolverhampton, 11 sept. 1805.
[46] [ejusdem hera,] Porro, quum inter plurimos, qui cum Wenefreda White familiariter egerant, nulli certe, post Dnum Stubbs, aptius et consultius de valetudine ipsius tum antequam iter susciperet, tum postquam perfecerat, referre nobis possent, quam qui cum ea plurimos annos in eadem domo vixerant et apud quos adhuc pergit habitare, ideo Dnam Withenbery ejusque filiam de his rebus interrogare imprimis visum est. Quæ ore primum dicto testimonio, postea eadem in hunc modum scripto tradiderunt:
Illustrissime Domine,
Mihi id sumo, ut te faciam certiorem mecum jam a decem annis vivere Wenefredam White; quæ ante hos tres annos interno affecta incommodo, non tantum laborem præstare, sed neque sese adjuvare poterat; immo pluries præsens vitæ incurrit periculum: nonnumquam siquidem adeo debilis infirmaque videbatur, ut vetaret D. Stubbs quominus ab uno cubiculo in aliud portaretur, quia nempe timebat ne etiam ex tam levi motione in extremum incideret discrimen. Pluries etiam per hos tres annos extremis munita est Ecclesiæ sacramentis. Quumque illi a Dnis Underhill medico et Stubbs chirurgo omnes, quæcumque impendi poterant, impenderentur curæ, nullum tamen serium experiebatur levamen. Unde qui ægrotæ subvenire solebant prædicti medici, ubi viderunt eam, morbo ingravescente, in dies debiliorem fieri, certiorem me fecerunt, hic circa ultima festa Christi natalicia, ille circa pascha, insanabili morbo afflictæ puellæ abunde esse debere, si ægram aliquamdiu vitam posset trahere. Ultimo vero hoc anno latere sinistro fere toto capta, vix aliquantulum baculo nitens incedere valebat.
Nihil igitur proficiente medicorum opera, quum ineunte mense junio superiore exposuisset mihi optare se ad S. Wenefredæ adire fontem, ut infirmitatis suæ levamen impetraret, huic rei tentandæ assensum præstiti; sed quia summopere verebar ut quæ adeo debilis erat itineris labores tolerare posset, utve umquam domum vivens rediret, in crumena ipsius reposui schedulam, quæ docebat quænam ea esset, undeve veniret, ut, si quid accideret, continuo de re ipsa monerer. Postquam igitur die 25 mensis junii hujus anni ex Wolverhampton Cestriam est profecta, die 4 vel 5 julii litteras a nescio quo accepi, quibus rogatu Wenefredæ certior fiebam illam omnino membrorum usum recepisse atque in perfectam venisse sanitatem. Ipsa vero aliquot dies Cestriæ aliisque locis, quo eam res tractandæ vel invisendi noti vocabant, morata, extremo mense julio in Wolverhampton redux, ostendit se a pristinis horrendisque doloribus prorsus levatam, rectam, robustam et labori impigre incumbentem, ambulantem etiam currentemque; et quæ antea sinistra manu nec baculum ferre valebat, jam eadem grave tollebat pondus. Ad hanc autem usque diem eadem optima permansit gaudens valetudine; quod manu mea testor.
W. Withenbery.
W. Hampton, die 13 septembris, anni 1805.
Ego, filia supra dictæ W. Withenbery, testificari possum et testificor vera esse quæcumque hic supra narrata sunt.
W. Withenbery jun.
Ad RR. DD. Drm. M.
[47] [medicus] Paucis post diebus quam hæc testimonia accepi, quum in comitatu Lancaster aliquibus negotiis vacarem, Dnum Underhill in Manchester conveni, eo animo ut ejus de Wenefredæ White valetudine, quo tempore ipse eam curabat, audirem testimonium. Qui officiosissime sequentia scriptis mandavit et ad me in diversorium misit:
Carissime Domine,
Aggredior ea tibi breviter exponere quæ de Wenefreda White novi, id, quantum potero, clare atque aperte peracturus. Per illos videlicet duos vel tres annos, quibus mihi frequenter contigit ut eam viderem, sæpe in extremo stare visa est, aliquando etiam prorsus impar, quæ se in quamlibet partem moveret; modo membrorum inferiorum usu carens, modo immobilibus inertibusque brachiis *; stomachi insuper aliorumque viscerum, quæ ad cibi coctionem pertinent, inæquabile erat ministerium; recordor etenim illi modo pulchre affuisse cibi appetentiam, modo prorsus defecisse; vox aliquando vix audiebatur; venarum autem pulsus, quamvis valde debilis, raro mea quidem sententia renuntiare videbatur in proximo stare ejus mortem *. Numquam equidem illius dolores alicui singulari morbo valui adscribere; quamquam opinabar rem ad nervos pertinere. Quoniam vero videbatur ipsius corporis constitutio esse paralytica, timore mihi aliquando innato, ne morbus ex infirma spina oriretur, effectum est, quantum recordor, foramen aliquod ab utraque parte ejus rei quæ videbatur vertebrarum dilatatio; ast illud in cassum. Major autem est adhibitorum medicaminum multitudo, quam ut eorum omnium meminisse possim; de cetero omnes æque frustra fuerunt, ita ut demum, inutili defatigatus exspectatione, morbum prorsus irremediabilem esse pronunciaverim. Quod accidit circa proxima Domini natalicia.
Devotus servus,
Joannes Underhill.
Manchester, die 18 septembris 1805.
Ad RR. Dm M.
[48] [Alter,] Huic documento rursus duplicem hanc subjecit D. Milner adnotationem (locis indicatis num. præc.):
I. Ex ipsius ægrotæ, necnon ex utriusque Dnæ Withenbery testimoniis constat numquam eam dextro brachio fuisse omnino captam, nisi quando totum corpus, universali irruente paralysi, fere immobile reddebatur; solita etenim ejus infirmitas erat potius hemiplegia quædam, qua usu sinistri lateris libero privabatur.
II. Minime denegat hic D. medicus Wenefredam interdum in eo visam esse ut moreretur; et re quidem vera asserunt Dna Withenbery ejusque filia ipsum saltem semel imperasse ut ægrotæ labiis sapores varii, ut in morientibus fit, penna admoverentur, eumdemque, quum die sequenti Dnam Withenbery breviter mane inviseret, de ipsius Domnæ valetudine esse percunctatum, addens putare se tempus non esse tale quid de misella Wenefreda White sciscitandi.
[49] [itemque matronætres,] E comitatu Lancaster rediens, per Liverpool urbem iter dirigere placuit, quum valde cuperem invenire atque interrogare tres illas matronas, in ea urbe commorantes, quas sibi in Holywell occurrisse et secum, ipso quo curata est tempore, præsentes fuisse puella erat testata. Industria igitur atque humanitate amicorum meorum feliciter contigit, ut ipsas tres invenire et brevi illo tempore, quo ibi constiti, cum eis colloqui potuerim. Unaquæque igitur seorsim, vocatis testibus, ore hæc renuntiavit, quæ postea conscripta subsignavit:
Liverpool, die 27 septembris anni 1805.
Ego infrascripta testificor me in Holywell cum parvulo puero, privigno meo, iter habuisse; ubi die 27 mensis junii proxime elapsi puellam quamdam ex Wolverhampton offendi, Wenefredam White nomine, quæ ideo se huc contulerat, quia sperabat se impetraturam esse sanationem infirmitatis, qua tota altera corporis parte affligebatur. Quum vero in eadem domo, qua ipsa, divertissem, adverti eam vix in cubiculo aliquot passus incedere posse, quin baculo alterum humerum fulciret. Sequenti mane, die 28 junii, quando cum supradicto puero et Dabus Bromley eam ad fontem ire contendentem comitabar, magnam ipsam experiri difficultatem ad locum usque, etiam juvante baculo, perveniendi testis fui. Sed vixdum ab uno momento in balneum descenderat, quum interroganti mihi quomodo se haberet, asserit se fervorem caloris experiri et commode habere. Jam vero, resumptis vestibus, mecum et cum aliis sociis in diversorium rediit, maxima incedens cum firmitate et alacritale, relicto etiam prope fontem, in sanationis testimonium, quo nitebatur baculo. Sumpto deinde cibo, nobiscum ad abbatiam Greenfield, quæ fere duo millia passuum ab Holywell abest, ambulando perrexit, indeque item rediit. Atque, ut mihi ostenderet se prorsus esse sanitati restitutam, ab uno colle cita decucurrit, dicens aliqua in hunc modum: “Hodie mane firmius, quam ego valebam, incedebas; nunc vero te celeritate possum vincere.”
Isabella Midghall,
ex Gerard-street, Liverpool.
[50] [quæ illi in fontem descendenti] Quando simul cum Dna Migdhall et fratria mea Elisabeth Bromley adveni in Holywell, die 27 junii, obviam habui in domo Dnæ Humphreys, ad quam deverteramus, Wenefredam White, quæ ipso die mane huc advenerat, infirma valetudine et languenti: altero enim corporis latere capta erat, totumque corpus ita erat incurvatum, ut axilla ejus emineret quantum in latitudinem patet manus mea; quod ego, manum in illa parte corporis, Wenefreda postulante, imponens, verum agnovi. Sequenti die quum mane ipsi ad fontem eunti comitem me adjunxissem, intrantique in balneum præsto fuissem, in aquam eam immersi; quo facto, repente e manibus meis elabitur, idque ea ratione ut nequaquam id fieri potuisse existimem, nisi mirabili modo integras vires recuperasset. Aliquamdiu autem diutius cum fratria mea in fonte morata, postquam rursus vestibus indutæ, ad Domum Fontis * accessimus, inveni Wenefredam White, quæ baculo suo signa quædam indebat; quæ postea me præsente ambulans et currens alacriter, sanatam se esse fidem mihi fecit.
Maria Bromley,
Tithebarn-street, Liverpool.
Die 27 septembris 1805.
[51] [astiterunt,] Vidi Wenefredam White in domo Dnæ Humphreys die 27 junii vespere, debilem, gravi infirmitate, ut apparebat, affectam, et baculo innixam claudicantem; iterum eam sequenti die mane vidi, quando ægre ad fontem pergebat; adverti fratriam meam ei in balneum descendenti adjumentum præbere; et brevi postea cum ipsa tum ad Dnæ Humphreys domum redii, tum eodem mane ad abbatiam Greenfield contendi: ambulabat autem recta et valida; dicebat se esse omnino ab omnibus infirmitatibus suis levatam; quod utique credo.
Die 27 septembris 1805.
Eliz. Bromley,
High-street, Liverpool.
Adfuerunt supra scriptis testimoniis
Rev. Thomas Fisher, Edmund-street.
J. Slater, Steel-street.
[52] [et præter alios,] Ex Liverpool in Holywell redii per Puddington et Cestriam, quibus in civitatibus, rogante me, testati sunt viri honesti, in Puddington nempe Dnus Thomas Weld et Rev. Dnus Radulphus Platt, Cestriæ vero Rev. Dnus Penswick, Wenefredam White in eisdem locis eo tempore præsentem adfuisse, quo ipsa testabatur, et quindecim circiter dies in utroque simul oppido commorantem per totum illud tempus optima valetudine visam esse gaudere.
[53] [nonnulli qui ipsam in Holywell] Jam in Holywell redux, quum comperissem ibi diem supremum obiisse D. Price, tabernarium ad Equum Album, viduam ejus, quæ nunc cauponam exercebat, adire studui, quo de nonnullis adjunctis, quæ Wenefreda White in narrando protulerat, fierem certior. Quantam autem hujusce narratio Wenefredæ dictis confirmationem attulerit, ex hoc testimonio apparet, quod ipsa loquente statim litteris mandavi, præsente atque audiente aliquo amico; quodque quum coram ea recitatum esset, suo nomine adscripto confirmari voluit:
Ego subscripta recordor ante hos duos menses puellam quamdam ex Wolverhampton, litteras ad me ferentem viri mihi optime noti in isto loco habitantis, Cestria in Holywell venisse quodam meo carpento vectam. Quæ debilis valde et infirma, etiam adhibito baculo scalaria non valebat ascendere, nisi ancilla mea juvante. Quum igitur feria quinta mane apud me advenisset, et mox divertisset ad domum Dnæ Humphreys, feria sexta item mane rursum me adit, pulchre incedens recto corpore, rogatque quomodo valerem. Respondenti vero mihi me eam non cognoscere: “Sum, inquit, puella illa quæ heri ex Wolverhampton advecta est. — Istane, aio, quæ baculo innixa venit? — Baculum utique, inquit, ad fontem reliqui. Sanata enim sum ab infirmitate mea, ita ut ipso hoc mane pedibus ad Abbatiam iverim indeque sim regressa.” Magna quidem defixa sum admiratione tantam in illa patratam esse commutationem. Post hæc autem ipso mane circa forum ambulavit Wenefreda, dieque sabbati vespere mecum theam bibit; optima autem videbatur uti sanitate.
Joanna Price.
[54] [et morbo admodum afflictam] His peractis, domum reperire in animum induxi, ad quam Wenefreda White in Holywell diverterat, indeque ad Domum Fontis me contuli; in utraque autem domo, præter eos qui ipsas regebant, alios etiam inveni testes qui ad priorum dicta confirmanda paratos se exhibuere. Jam vero, sicut in Liverpool feceram, ita et hic id firmum ratumque habui, ut in exscribendis quæ referebantur, iisdem, quoad poterat fieri, uterer vocabulis quibus testes utebantur; utque recitatis distincte coram eis quæ ab ipsis dicta notaveram, tum demum eorum expeterem apponi subscriptionem. Ubi autem tales repperi, quibus facultas esset quæ scirent ipsi scriptis consignare, id ut præstarent orabam.
Ego Maria Humphreys, ex Holywell, memini puellam quamdam domum meam devertisse die 27 junii, quæ erat hebdomadis feria quinta; videbatur autem valde languida et debilis: pedem sine baculi adminiculo vix valebat movere, defatigataque plurimum, ut aliquamdiu quiescere sibi liceret me rogabat. Et re vera per duas horas lecto incubuit. Sequenti vero die quum ad fontem, comitibus Dna Midghall et utraque Dna Bromley, hora circiter septima matutina profecta esset, circa nonam rediit absque baculo, recta incedens: dicebat autem se belle valere et in Domo Fontis baculum reliquisse.
Maria Humphreys,
Well-street.
Holywell, die 30 septembris an. 1805.
Memor sum me ante hos tres menses feria quadam quinta Wenefredam White in domo Dnæ Humphreys vidisse, valde infirmam, quantum ex specie dinosci poterat, multum claudicantem et imparem quæ sine baculo incederet; die autem sequenti, feria nempe sexta, mane eam mihi occurrisse in eadem domo, at ipsam, me valde admirante, ambulantem firmo gressu et pulchre valentem. Asserebat autem se ad fontem, qui in hac urbe habetur, vires suas recepisse.
Robertus Clubb.
Holywell, die 30 septembris an 1805.
[55] [et paucis post horis optime valentem] Ego Joanna Needham, custos Domus Fontis in Holywell, recordor puellam quamdam una circiter hebdomada ante festum diem æstivi solstitii (qui hoc anno in diem 5 julii incidit) carpento D. Price vectam Cestria ad hunc fontem advenisse, languida valde utentem valetudine, et satis commotam animo; mea autem sententia desperato morbo tenebatur totum alterum ipsius corporis latus. Postquam vero in balneas descenderat, vidi eam ambulare, domus meæ scalaria currendo ascendere atque ab eis currendo descendere, quasi ingenti motam gaudio quod recuperasset sanitatem. Baculum hic reliquit, inscripto suo nomine; plane autem videbatur e morbo recreata esse.
Joanna Needham.
Holywell, die 30 septembris an. 1805.
Memoria teneo singula supra scripta adjuncta.
Maria Needham.
Holywell, die 30 septembris an. 1805.
Eadem recordor.
Joannes Hughes.
Holywell, die 30 septembris an. 1805.
[56] [conspexere;] His documentis ultimo demum loco subjicere volui sequentes litteras testimoniales, quas ad me Rev. D. Wright in diversorio attulit:
Ego infra scriptus testificor puellam aliquam, quæ nomen se habere aiebat Wenefredam White, ex Wolverhampton, die 27 junii 1805 ad me venisse baculo innitentem; eamdem die sequenti, hora circiter temporis matutini decima, rursus se in conspectum meum dedisse, omnino recto stantem corpore, et ab infirmitate curatam, postquam in S. Wenefredæ Fontem descenderat.
Eduardus Wright.
Holywell, die 30 septembris an. 1805.
Ego hic attestor ante hos tres menses me vidisse quamdam puellam, quæ se Wenefredam White vocari dicebat, magna cum difficultate, baculo etiam juvante, incedentem; quæ die sequenti quum ad me currendo venisset, neque ullo modo claudicare videretur, narravit mihi se, semel in fonte S. Wenefredæ immersam, statim a morbo esse curatam.
Elis. Jones.
Holywell, die 30 septembris, an. 1805.
[57] [unde, rite perpensis] Ex omnibus quæ in Holywell audiebam, illud etiam cognovi plurimos etiam inibi superesse, quotquot videlicet Wenefredam diebus 27 et 28 junii viderant, qui parati essent, allato sensuum suorum testimonio, mirabilem testari sanationem quam puella ægrota a mane die 27 junii ad meridiem diei sequentis erat experta. Nullum vero prorsus testimonium audivi vel comperi, quod factum narratum aut negandum aut in dubium adducendum suaderet. Insuper de iis qui in Wolverhampton habitant, antea jam eram monitus omnes omnino, qui cum domo Dnæ Withenbery aliquam consuetudinem haberent, prompto animo testaturos esse tum de languido atque infirmissimo habitu Wenefredæ antequam in Walliam iter susciperet, tum de firma prosperaque, qua utebatur, valetudine, quando uno post mense inde erat reversa. Supervacaneum vero duxi plura audire atque examinare testimonia, quoniam quæ jam facti veritatem significabant longe abundantiora esse videbam quam quæ in quolibet forensi judicio solent requiri ut res vel maximi momenti vere evenisse existimetur.
[58] [testium numero et qualitate,] Animadvertere autem juvat hæcce testimonia illis omnibus instrui adjunctis quæ docti scriptores, immo et rigidissimi critici in his rebus postulant, ut earum assentiantur veritati. Siquidem non tantum pulcherrime conveniunt testes quoties de iisdem rebus sermonem habent, sed et quando alii alia in narrando addunt adjuncta, omnia tum inter se, tum cum Wenefredæ White dictis eximie congruunt. Neque fieri potuit ut, communicatis consiliis, longam falsarum rerum continuationem seriemque excogitaverint, utpote qui nequaquam unius conditionis, religionis, patriæ atque domicilii essent; reperiuntur siquidem inter eos protestantes, catholici, Angli, Wallii; aliqui in Wolverhampton habitant, alii in Liverpool, alii in Holywell; verbo, ita constituti sunt, ut maximam partem ad hanc usque diem alii ab aliis ignorentur. De his vero rebus testantur, quæ aperte atque propalam acciderunt, neque eæ in catholico aliquo sacello aut templo, sive remota quadam a nobis tempestate, sed in balneis protestantis cujusdam civitatis, atque non ante hos quatuor menses; porro omnibus et singulis plane perspectum erat, si forte falsi quidpiam nomine suo consignarent, fore ut perpetuum inde incurrerent periculum ne, fraude patefacta, in hominum venirent vituperationem: monueram enim singulos me ipsorum testimonia in publicum esse emissurum. Referunt demum hi testes facta quæ, licet constitutis in rerum natura legibus adversentur, ejusmodi tamen sunt, quæ ipsorum testium dici debeant judicii atque cognitionis, quippe quæ immediate sub sensum cadant. Viderunt videlicet puellam spina incurvata distortam, dextro latere propter paralysim captam et, ut ita dicam, jam præmortuam, baculo juvante repentem, omnibus morbi acerbissimi atque desperati signatam indiciis; quæ exiguo post tempore eis obviam se dedit recto stans corpore, ambulans et currens firmo atque alacri gressu, omnimodis optimæ valetudinis manifesta; exiguo post tempore, inquam: etenim hi post mensem, illi post diem unum, nonnulli tribus vel duabus horis, immo paucis tantum elapsis momentis. Qua in re multitudinis experientiam confirmat virorum doctorum sententia: duo enim DD. medici, qui annos plures ægrotæ puellæ subvenerunt, miserabilibus verbis valetudinem ejus ponunt ante oculos, atque declarant omnem ipsorum artem in morbo puellæ curando frustra fuisse; quem idcirco jam irremediabilem reputabant.
[59] [miraculi veritas plane constat.] Ex his itaque jure et merito concludit D. Milner et nobis etiam prorsus concludendum: Tanta igitur oculis meis affulgente evidentia, quid mihi judicandum, quid pronuntiandum? Scio equidem procaciter nimis Deo, veritatis amatori, illudere illum, qui qualibet fallacia aut fraude præclaram ipsi navare operam reputet; scio nullo istiusmodi subsidio neque totius rei christianæ causam neque præcipue sanctam Ecclesiam catholicam indigere. Sed illud etiam compertum habeo ignavi esse animi atque perfidi, ne vellicent aut irrideant profani et increduli homines, Altissimi manifestationes atque mirabilia opera negare vel occulere. Non dubitabo igitur declarare, verbis usus sacræ Scripturæ, in hac mirabili et supernaturali sanatione esse digitum Dei (Exod. VIII, 19); porro in hac misera ætate, qua ubique vitia dominantur atque incredulitas, Deum non sine testimonio semetipsum reliquisse (Act. XIV, 16), vel, ut plane et aperte dicam, evidens miraculum patratum esse in medio nostri.
† Joannes Milner.
Wolverhampton, die 29 octobris anni 1805.
[Annotata]
* Cfr. num. seq., I.
* Cfr. ibid., II.
* the Well-house
§ VI. Sanatio Christophori Clark, cæci, anno 1859.
[Christophori Clarkii, visum, quo triginta amplius annis caruerat, apud fontem S. Wenefredæ repente adepti,] Non minus insigne sanatione Wenefredæ White censendum videtur prodigium quod divina bonitas per intercessionem S. Wenefredæ operari dignata est in Christophoro Clark: qui quum jam ab amplius triginta annis lumine oculorum orbatus esset, anno 1859 apud sacrum fontem repente visum recepit. Accurate, statim postquam id contigit, in eventum inquisivit nobilissimus vir Vicecomes Fielding, (postea, mortuo patre anno 1865, Comes de Denbigh), tunc supremus in comitatu Flint magistratus regius *, nec ullam diligentiam prætermisit ut per se et per alios quæcumque testimonia ad rem in plena luce collocandam juvare possent, colligeret. Testimonia illa, quorum autographa hodie in presbyterio catholico apud Holywell asservantur, ex anglico sermone quam fidelissime latine reddita et secundum seriem chronologicam disposita, jam proferimus. Inter quæ sunt quidem nonnulla quæ miraculi veritatem et sinceritatem Clarkii non solum in dubium vocant, sed et diserte infitiantur, non tamen hujusmodi ut ceterorum vim infringere valeant [Cfr. infra, num. 68 – 74.] .
[61] [publica] I. Sollemne testimonium a Christophoro Clark coram comite de Denbigh *, magistratibus aliisque, dictum in Downing, Holywell, die 10 novembris anni 1859.
Annum agit Christophorus sexagesimum sextum; domicilium habet in Woolley Bridge, qui locus circiter duo millia a Glossop, prope Manchester, distat. Is quum anno ætatis decimo sexto, in octava peditum legione, militiæ nomen dedisset, aliquot post annis, anno nempe 1816, propter caligantes oculos missione donatus est, quin tamen annuum ipsi publice præstandum statueretur; sed quum, septem interjectis annis, oculorum usu prorsus esset destitutus, ubi primum ea legio, in qua olim meruerat, ex Candia redux fuit, annuum sibi stipendium tribui postulavit; quod facere ideo hucusque distulerat, quod litteras amiserat, quæ suam dimissionem testabantur.
Ipso igitur petente, coram consilio in Chelsea evocatus, quum a D. Clerk, militum valetudini præposito, esset inspectus, cæcus renuntiatus est et idcirco in beneficiariorum numerum relatus, die 5 septembris anni 1827. Abhinc in singulos dies non, ut fieri solet, unam marcam anglicam * cum tribus denariis accipiebat, sed unam marcam anglicam cum novem denariis, quia nempe puerulo egebat, quo duce uteretur.
Missis autem ante hos tredecim annos a militiæ summis moderatoribus ubique litteris, quæ juberent ut illi qui ob cæcitatem annuum accipiebant, iterum ab aliquo militum medico examinarentur, secundum præscriptum inspectus est Chr. Clark a quodam quadragesimæ septimæ legionis medico in Clones, oppido comitatus Monaghan in Hibernia, et cæcus denuo est judicatus. Quotannis exinde mense julio mittebatur a supremo militiæ consilio formula typis impressa, qua locis signatis interscripta ipsi Christophoro coram congregatis in ballivia civitatis Manchester Comitatus magistratibus, testandum erat suam perdurare cæcitatem.
[62] [coram magistratibus declaratio,] Idem igitur, quum die 1a novembris, quæ in feriam hebdomadis sextam incidebat, ad S. Wenefredæ fontem venisset, flexisque genibus Deum omnipotentem et beatam virginem suppliciter orasset, oculos suos fontis aqua abluit, statimque lucem vidit. Fusis deinde abunde præ gaudio lacrimis, quum oculos detersisset, distincte jam agnoscebat indicabatque quo colore fasciæ filiæ suæ, sive filii sui focale aliaque essent infecta. Confortata abhinc ita in dies est oculorum ejus acies, ut hodie firmior etiam sit quam erat antequam cæcus factus est; nobis etiam præsentibus e libro majoribus typis impresso nonnulla recitavit, et quod esset diei tempus in parvulo horologio rotato subtiliter agnovit.
(Subsciptum)
Christophorus † Clark (cujus hoc signum)
Testes
Maria Fielding
Denbigh
Jos. L. Patterson.
[63] [attestatione filiæ cauponis apud quem diverterat confirmata;] II. Sollemne testimonium ab Anna Timlin coram comite de Denbigh, magistratibus aliisque, dictum in Downing, Holywell, die 10 novembris anni 1859.
Testis filia est D. Timlin, qui in Holywell stabulum exercet. Ad illorum domum die 24 octobris hujusce anni devertit hospitandi gratia Chr. Clark, cui parvulus puer dux itineris erat. Advertit testis Christophorum prorsus esse cæcum, ita ut puerulus ipsi potum parare atque fundere, escas etiam manibus ipsius admovere cogeretur. Oculos cæci subalba membranula tegebat.
Quando vero a fonte die 1a novembris regressus est Christophorus, colorem comæ testis aliaque multa indicavit, narravitque quomodo visus sibi esset restitutus.
(Subsignatum)
Anna Timlin
Testes
Maria Fielding
Denbigh
Jos. L. Paterson.
[64] [accedunt, quæ diuturnam viri cæcitatem certam reddant,] III. Testimonium Gulielmi Ready, tribuni militaris.
Div. 1a, Manchester,
die 11 novembris anni 1859.
Tribunus * Ready plurimum salutat virum nobilissimum Fielding. Quod spectat Christophorum Clarke, qui olim in octava peditum legione stipendium fecit, asserit prædictus Ready ex publicis rei militaris tabulis constare Clarkium, quia omnino cæcus esset, die 5 septembris anni 1827 esse exauctoratum, publicosque nanctum esse sumptus, marcam anglicam unam cum novem denariis per singulos dies; additis nempe solitæ stipi denariis sex, quibus sibi puerulum viæ ductorem compararet. Non equidem animadverti utrum puero comite singulis vicibus ad me ternis mensibus pecuniæ accipiendæ gratia accederet. Ipsum autem Clarke habeo bonæ indolis hominem.
In tertia pagina ejusdem folii, in cujus duplici priori scripta sunt præcedentia, addidit eadem manus:
Testificor, quantum optime comperi, Christophorum Clarke, qui olim in octava peditum legione stipendia fecit, cæcum fuisse quando die 3 octobri anni 1859 a me annuam pecuniam publice datam accipiebat.
G. Ready, tribunus, ex principibus militum unus *, annuis tribuendis præfectus in 1a divisione in Manchester.
[65] [testimonia] IV. Ex domo præpositi securitati publicæ * in comitatu Derby. Præfecturæ administratio * in Glossop.
Die 11 novembris 1859.
Præfectus Williams certiorem facit D. Vicecomitem Fielding, quum in virum illum Christophorum Clarke, de quo idem vir nobilis in sua hesterna schedula meminit, ipse quæstionem haberi jussisset, repertum esse ab his sex ultimis annis Clarke in Wooley Bridge habitasse, uxorem habere atque liberos; uxorem quidem pileolis conficiendis, puerorum vero tres tractando eryoxylo vel typographiæ operam dare. Accipit autem Clarke sumptus publicos in singulas hebdomadas duodecim vel quatuordecim marcas anglicas. Non prorsus, sed ex parte tantum cæcus est.
Ex ædibus civitatis.
[66] [plurima] V. Ex tabulis dispensationem annuorum referentibus * in Salford.
Die 24 novembris anni 1859.
Carissime doctor Noble,
Ad te mitto rationum mei officii virum tabularium *, Seys nomine, qui epistolam tibi dabit ex qua de rebus ad nobilissimum virum Fielding et beneficiarium Christophorum Clarke pertinentibus amplissime docebere. Ipsi nobilissimo viro rescripseram, statim ut ab eo ex Holywell, Downing, in comitatu Northampton *, acceperam litteras; ast epistolam meam ad me remiserunt, qui hujusce rei publice gerunt officium. Ipse autem facile advertes non ita omnino constitutum esse, ut nempe sex denarii præter solitos sumptus homini, ut ductorem viæ sibi comparet, tribuantur, sed potius ut ille marcam anglicam unam cum denariis novem accipiat, quia omnino cæcus est atque idcirco missione donatus. Hæc quidem in litteris meis nobilissimo viro explicabam; quæ nunc precor ut eum humanissime velis docere. Quo agendo gratissimum facies fidissimo tuo
G. Ready tribuno et
ex principibus militum uni.
Doctori Noble.
etc. etc.
[67] [officialium publicorum] VI. F. 40364. Ex regio valetudinario in Chelsea in meridionali Wallia.
Die 6 decembris 1859.
Domine carissime et nobilissime,
Demandata mihi provincia est, ut te faciam certiorem huc advenisse quam die 3 hujusce mensis dabas epistolam, atque ut te moneam hominem illum de quo tu in hac epistola, cujusque nomen in margine hic est appositum (Chr. Clarke, olim octavæ legionis militem), non fuisse anno 1816, quo nempe tempore missione est donatus, ab ullo commendatum ut coram hujus valetudinarii curatoribus examinaretur; quo ex facto illud conjicere licet illum a suo præposito non fuisse talem judicatum, qui inter beneficiarios annumerandus esset.
Coram curatoribus tamen delata res ejus est die 5 septembris anni 1827; quo tempore quum omnino cæcus esse videretur, sumptus publice illi decretus est in singulos dies marca anglica una cum denariis novem; quo ampliorem cæcis tribuere non licet.
Nullum vero in hoc valetudinario reperire est documentum, quo efficiatur illum postea ab aliquo ex præpositis valetudini militum esse inspectum; neque ceterum necesse fuit ut id fieret, quoniam multo ampliores accipiebat sumptus, quam qui nunc viris omnino cæcis per leges tribui sinuntur.
In litteris autem quæ dimissionem ejus testantur, id tantum asseritur, ejus cæcitatem videri ex opthalmia quadam proficisci. Meruit autem annos sex dies trecentos et decem.
Tui sum, vir nobilissime, servus obedientissimus.
A. J. Monhead, in valetudinario scriba ab epistolis atque tabularum custos *.
[68] .VII. Nos infrascripti, cognovimus ante plures annos Christophorum Clarke, [et quorumdam ejus civium,] vidimusque illum sæpe ab alio in incedendo ductum. Credimus eumdem cæcum fuisse ad mensem usque novembrem anni 1859; quo tempore quum ex Holywell rediret, affirmavit nobis se, oculis in fonte S. Wenefredæ lotis, visum recepisse; quod cur in dubium vocemus, nulla nobis est ratio.
Wualley Bridge.
Thomas Dupply.
Joannes Platt.
Aaron Sykes.
Guilielmus Todd.
Jacobus Brown.
Joannes Harrison.
Thomas Roberts.
[69] [contradicentibus] VIII. Ex ædibus civitatis * Glossop.
Die 15 decembris 1859.
Domine,
Ex instituta a me in vicinia oppidi Wooley Bridge inquisitione illud constat, communem his in locis esse sententiam virum illum, cui nomen Clarke, ex quo huc habitaturus advenit, numquam fuisse cæcum, neque ullo modo se melius nunc quam antea habere. Ipse autem sex annos Clarkium cognovi, neque umquam illum ut cæcum habui.
G. Wyld,
securitati publicæ præpositus decurio *.
Ad F. Summer.
[70] [quidem aliis,] IX. Epistola F. Summer de relatione G. Wyld decurionis.
Glossop, die 22 decembris 1859.
Vir nobilissime,
Vidi præfectum Williams et cum eodem de Clarkio locutus sum. Quæ ille ad virum nobilissimum Fielding ea de re exposuit, ea omnia ex relatione Wyld decurionis originem trahunt, qui sex annos in vicinia oppidi Wooley Bridge habitavit. Illius ad te notam aliquam cum his litteris mitto. Ipsum Wyld postea quum ego convenissem atque de his rebus interrogarem, asseveravit mihi se per sex illos annos Clarkium vidisse in Hadfield absque ductore et absque baculo incedentem; postea quoque se illi occurrisse in via, Clarkium vero respexisse ut ipsum agnosceret; demum animadvertisse aliquando se Clarkium absque ductore et absque baculo ex altero viæ margine descendentem, viam trajicientem et in altero jam margine ambulando pergentem.
Vidi ego et D. Robertum Lees, qui in Wooley Bridge vitam degit, et Clarkium cognovit ex quo ille huc venit habitatum; qui me fecit certiorem neque se neque vicinos suos umquam putavisse, ex quo huc Clarke advenit, illum cæcitate laborare; insuper minime sibi vel vicinis videri aliquid in eo esse mutatum inde a pluribus annis ad hoc usque tempus.
Sum tibi, vir nobilissime, devotissimus.
F. Summer.
[71] [quorum tamen affirmationes] X. Epistola viri nobilissimi Eduardi Howard ad virum nobilissimum Fielding.
Carissime mi atque nobilissime D. Fielding,
Ad te schedulas tuas remitto simul cum magistratuum relationibus et litteris ab aliquo decurione datis. Animadvertes autem has ultimas sententiæ non favere, quæ Clarkium cæcum fuisse pronuntiat. Illud tamen de his notare volo, nequaquam me hujusmodi testimonia magni æstimare momenti. Etenim naturæ satis consentaneum est ut homo etiam cæcus sine baculo sineque ductore possit in iis locis incedere, quæ habitationi suæ propinqua sunt. Solebat quidem et apud nos in civitate senex aliquis solo adjutus baculo a domo sua circumquaque versus urbem (illud intelligo quod nunc urbs vocatur) longam progredi viam; immo audivi eumdem solitum esse abhinc ad Manchester usque equo insidentem se conferre, quod est iter tredecim millium anglicorum.
Ut vero ad Clarkium revertar, extra omne dubium positum est plerosque ipsius vicinos illum cæcum esse reputasse.
Habere te credo documentum aliquod a sex mercatoribus et cauponibus subscriptum, quorum unus tantum catholicus est, ceteri vero, quod sciam, methodistæ; qui porro omnes, ni forte catholicum excipias, nullo commodo, nullo emolumento moveri poterant, ut hoc testimonium subscriberent. Catholicus vero vir quidam est quocum habitabat Clarke quando in Wooley Bridge veniebat. Quos omnes testari intelligo Clarkium revera fuisse cæcum.
[haud difficile] Tabernarius etiam, quidam, Harrison nomine, de eo velut cæco loquitur, dicens Clarkium, quando per cauponam ipsius incederet, fere semper in sportas atque hujusmodi alia impingere visum esse.
Shepherd vero quidam, qui carbonem vendebat prope locum in quo hæ merces via ferrea advehuntur, Clarkium miratus est jam lumine oculorum utentem, quum antea, inquiebat, non solus sed cum ductore huc ad carbonem conquirendum veniret.
Priusquam autem ab Holywell rediret, atque ideo priusquam vulgo sciretur illum esse sanatum, gravissimis verbis ostendebat jam dictus Harrison quantam fidem illius cæcitati adhiberet: “Ni cæcus est, aiebat, næ insignis nebullo ille est dicendus.”
Vir etiam quidam satis liberi judicii, cui Robinson nomen, quique Clarkium per annos novem cognovit et hoc tempore sæpe eum in locum pium ducere solebat, testabatur se vidisse illum semper ductore viæ utentem, affirmabatque dubium esse nulli posse quin ille cæcus esset.
Et certe quidem universa ipsius agendi ratio virum cæcum referebat; inde ex his quæ renuntiant ii, qui hominem bene noverunt, constat eumdem cæcum fuisse.
[72] [refutantur:] Quid ergo jam credemus decurionis testimonio?
Mihi quidem certum est illum errasse. Clarke etenim, utpote vir bonæ indolis [Cfr. supra, num. 63.] , minime a securitatis publicæ custodibus fuit observandus. Potest insuper certe etiam cæcus aliquis in loco vel in via quam optime norit, nullo negotio incedere, quin baculo juvetur aut ductore; si vero ulterius quandoque pergit, tunc ductore eget. Neque magis notatu dignum duco quod Clarke versus decurionem post se venientem aliquando respexerit; credo contra alios etiam cæcos idem facturos, multoque illud magis si decurio, utpote qui antea in castris meruisset, militum modo forte gradiebatur; tunc enim vel sonitu Clarke commoveri potuit.
Mihi etiam renuntiatum est esse in Mottram adolescentem aliquem, Nestorem nomine, qui singulis hebdomadis ab Mottram ad Staley Bridge sine ductore tendere solet, nempe trium millium anglicorum viam.
Mihi autem ipsi cum Wyld decurione de his rebus agere non contigit. Si vero vir nobilissimus Denbigh vel quivis alius in hæc nostra loca veniat, atque tum de his rebus anquirere voluerit, gratissimum mihi accidet nobilissimum virum videre.
Nolo quidem eo progredi ut censeam decurionem Wyld ita errasse ut quæ in juniore aliquo Clarke, qui ibidem habitat, observarit, ad nostrum referret; sed quidquid id est, magis certe idonei testes ea de re sunt mercatores superius nominati quam D. Lees vel custos aliquis publicæ securitatis.
Non is profecto ego sum, qui hujusmodi factum ideo affirmem, quia nonnulli illud testentur; nolim scilicet cum veritatis detrimento miraculum extollere. Ast scimus tales gratias non raro occurrere, neque inter catholicos ullam admirationem, quæ incredulitatem sapiat, excitare…
Quæ (adversus protestantium in hac re incredulitatem dicta) licet nihil amplius ad ea pertineant, quæ Clarkio peculiaria sunt, quam ad quævis similia, numquam tamen satis examinari poterunt. In animo habeo, te probante, in inquirendo pergere.
Vere tuus sum.
Ed. Howard.
Glossop, die 26 decembris anni 1859.
[P. S.] Dubito equidem multa novisse D. Lees de Clarkio; quum non comperiam eum illi umquam occurrere potuisse.
[2 P. S.] Si huc venire velis, vel ipse, vel cum nobilissima Domina Fielding, atque hic de re cognoscere, id ut facias precor.
[3 P. S.] Liceat mihi id etiam notare nihil nisi pecuniæ detrimentum incurrere potuisse Clarkium, si visum recuperaret. Quando ipsum hic vidi, quum illi aliquid edendum offerrem, recusavit: qua re mihi visus est minime velle ex his, quæ in ipso acciderunt, emolumentum quidpiam invenire. Cæcorum quidem quorumdam hominum valde acuti sunt aliorum sensuum organa. Audivi, ut id exempli causa promam, aliquem, procenturionem *, ni fallor, Holman, potuisse etiam dicere quot in aliquo conclavi congregati essent homines (de numero illorum nihil comperi).
Si autem in obscuro conclavi venias atque in illo circumcirca inambules, nullum experieris sensum quando ad murum appropinquabis, atque, ut puto, caput muro impinges.
Optimum quodque facies, si huc venies. Quum enim in album relata habeas plurium nomina, illos adire et interrogare poteris, quin te ipsi agnoscant. Quo magis res scrutaberis, eo magis gratum mihi facies.
[73] [unde et illud miraculum] Hactenus nobilissimus vir Eduardus Howard. Cujus argumentis et illud addi potest, omnino scilicet incredibile videri quod retulerunt decurio Wyld et alii ab ipso citati. Quis enim sibi animo effinxerit tantæ fuisse Clarkium temeritatis aut dementiæ ut, quum ratione cæcitatis tam amplo publice aleretur stipendio, palam se nullatenus cæcum esse demonstraret vicinis suis et etiam publicis conquæstoribus, nec ullum inter hos toto sexennio repertum fuisse qui impudentissimum illud mendacium patefaceret magistratibus, iisque præsertim quibus quotannis de perdurante illa cæcitate publicum ex officio testimonium proferendum erat [Cfr. supra, num. 61 post med.] ? Hæc utique abunde sufficere videntur ut Wyldii et aliorum testimonia non solum ceteris contrariis nullatenus prævalere, sed nec quidquam omnino per se valere censeamus.
[74] [certum omnino pronuntiari potest.] XI. Epistola Gulielmi Ready ad virum nobilissimum Fielding.
Lytham, die 20 augusti [1860].
Vir nobilissime,
Ut ad ea quæ de beneficiario Clarke a me per litteras requisisti respondeam, scias illum, quando ultima vice annuum petivit, visum jam recuperasse. Profiteor equidem nullam mihi apparere rationem cur dubitem quominus vere sanatus sit, aut quin antea certa fuerit illius cæcitas, ob quam tum missione, tum annuis sumptibus donatus est. Pluribus ea de re cum Dre Noble, quum in Manchester adesset, collocutus sum atque huic sanationi nihil deesse reputo, ut sit perfectum miraculum.
Jam ipse militiam atque beneficiariorum curam missum feci, acceptis a gratiosissima Regina litteris solitis; a qua insuper ampliore ordine, legati * nempe, sum donatus. Ideo quum meo muneri in Manchester vicarius successerit centurio Heliston, tuæ, vir nobilissime, abhinc hucusque ad me delatæ sunt litteræ; gratissimum autem mihi exstitit tuo desiderio facere satis.
Tibi sum, vir nobilissime, addictissimus.
G. Ready, legatus.
Ad vir. nobiliss. Fielding.
[Annotata]
* High Sheriff
* Vicecomitis Fielding patre
* shilling
* Major
* Staff officer
* Constabulary
* Superintendent's Office
* Pension Office
* Quartermaster
* immo Flint
* Secretary and Registrar
* Town Hall
* Sergeant
* lieutenant
* Lieutenant Colonel
§ VII. Alia quædam miracula recentiora.
[Eodem anno 1859 sanati referuntur] Subjungimus denique relationes miraculorum nonnullorum quæ recentius contigerunt, ab anno 1859 ad præsentem annum 1886. Has relationes conscripserunt vel collegerunt Patres Societatis Jesu qui illo tempore parochi munere apud Hollywell functi sunt, nimirum Mauritius Mann (an. 1858 – 1870), Joannes Baptista di Pietro (1870 – 1876), Joannes Baron (1876 – 1878), Georgius Kammerlocher (an. 1878 – 1883) et Thomas Swift (1883 – 1886); easdemque, sicut præcedentes, reperimus ibidem in archivo presbyterii catholici. Non tamen miracula omnia quæ in documentis illis memorantur, describenda duximus, sed solummodo insigniora quædam et majori pondere testimoniorum firmata. Quoad cetera recolere juvat quæ sapienter advertit P. Mauritius Mann in epistola data die 20 octobris an. 1863, ubi: Quamvis, ait, permultæ hic impetrentur sanationes, quarum nonnullas ex propria notitia affirmare possum, alias aliunde novi, jam experientia aliquot annorum mihi constat admodum difficile esse singulare aliquod miraculum afferre quod severa disquisitione, in judiciaria lite usurpari solita,ut omnino certum pronuntiare liceat. Tam multæ ad id conditiones requiruntur: testimonio opus foret medici qui sedulo inspexisset infirmum priusquam huc accederet; instituendum deinde accuratum examen testium et attestationum, etc., etc. Quidam hinc sanati recedunt quorum curatio mihi nonnisi post menses aliquot innotescit: neque enim ea anni tempestate quo solent peregrini ad fontem se conferre, omnes inspicere mihi fas est. Quæ licet ex parte etiam vere dici valeant de iis quæ jam prolaturi sumus, nequaquam tamen inde sequitur hæc non posse ac debere prudenter admitti a viro catholico, cui nec ipsum miraculi vocabulum displicet, quin et certum est ea numquam in vera Christi Ecclesia defutura.
[76] [vir crure ex collisione massæ ferreæ læsus,] I. Joannes Fitzgerald,operarius ex Liverpool, quum eryoxyli magnum volumen in navali emporio Hustripon versaret, massa ferrea in crus decidente prostratus est, luxato insuper calcaneo. Quod licet quinque post diebus in locum suum restituisset Evan Thomas, ita tamen crus tumescere cœpit, ut sine baculis incedere homo jam non valeret. In Holywell autem veniens, postquam ter in fontem descenderat, tertia vice super S. Beunoi lapidem, quem vulgo lapidem voti dicunt, flexis genibus, Deum atque S. Wenefredam, ut se sanare dignarentur, oravit. Inde surgens a fonte abiit, relictis post se, qui super fontem appenderentur, suis baculis. Quod evenit die 6 julii anni 1859.
[77] [puella unius oculorum usu orbata,] II. Margareta Browlan sexdecim annos dextro oculo capta remanserat. Postquam vero die 3 augusti anni 1859 iterum in S. Wenefredæ fontem descenderat, viro aliquo ducente, ad S. Beunoi lapidem venit; super quo stans manibus junctis et premens fronte fontis puteal, Deum, BB. Virginem et S. Wenefredam sollicitis obsecrabat precibus, quum respiciens advertit se dextri oculi usum recepisse.
Hoc testimonium, sicut et superius alterum, coram Rev. P. M. Mann dictum est atque subsignatum.
[78] [vir item oculis captus,] III. Joannes Ryan, ex oppido Thurles in comitatu Tipperary oriundus, annos natus sexaginta sex et struendis parietibus quæstum faciens, postquam tres ultimos annos in Hartlepool laboraverat, ante hos sex menses, quum lapidem incideret, scintilla sinistrum ejus oculum feriente, vulneratus est; exorta vero inde inflammatio, quæ dextrum etiam oculum invasit. Elapso igitur circiter mense, advenit tamquam ægrotus externus ad valetudinarium civitatis Newcastle-ad-Tyne, ubi oculis curandis opera datur. Asseverat autem vir nobilis Joannes Fife, qui medicus illi subvenit, per hos ultimos annos viginti se illius casu nullum reperisse graviorem. Adhibitis itaque octo causticis atque hirudinibus quinque, lotis etiam sæpe oculis, nihil est profectum. Adiit ergo Ryan doctorem Down in Rotterham; ast postquam hebdomadas tres ejus curas operamque erat expertus, quoniam nihilo se melius habebat, abiit inde atque in Hull contendit, ubi undecim hebdomadas deguit, medicinam illi adhibente Doctore Brown, uno ex medicis valetudinarii oculis sanandis ibidem constituti; sed et id frustra. Demum in Holywell pervenit die 4 februarii 1864, ducente uxore. Primum ibi feria quadam sexta mane, quo tempore oculis calere atque quasi aduri se sensit, iterum sabbato, tertio denique feria secunda sequente ablutis oculis, jam dinumerare potuit quot in S. Wenefredæ fenestra, quæ in ædicula supra fontem visitur, essent vitreæ quadraturæ. Feria autem quarta Cinerum jam clarius atque longius cernebat.
Hæc coram M. Mann S. J. renuntiata, ab eodem descripta sunt.
[79] [alter manu infirmus;] IV. Laurentius Maher, quum die 10 januarii anni 1859 acerrimo in dextra manu dolore esset correptus, frustra curis usus erat aliquamdiu tum Dris Bickersteth, septemtrionalis valetudinarii in Liverpool medici, tum etiam alterius medici, Evan Thomas nomine. Quo toto tempore, per hos nempe quatuor ultimos menses, gravissimi exstiterunt illius cruciatus.
Die 1 augusti in Holywell advenit, atque die 2 ad fontem accessit: postquam vero paulisper in ædicula oraverat, quum fontem petens in eum manum immersisset, statim os e manu excidit. Inde ab Holywell aliquamdiu recedens, illuc die 15 augusti rediit, atque rursus, quum manum lapidi S. Beunoi impositum teneret, os aliud sex pollices anglicos longum decidit, atque brevi tempore omnino sanata est manus.
Testificor supra scripta vera esse atque sincera.
L. Maher.
[80] [anno deinde 1863 et sequentibus,] V. Litteræ missæ a P. Mauritio Mann.
Ad fontem sacrum S. Wenefredæ, die 12 octobris 1863.
Carissime Pater Kingdon,
Dolet mihi quod de peregrinorum, quod ædificare in animo habemus, hospitio ad te nondum pluribus scribere potuerim. Illud saltem tibi nunc narrabo, quod libenter puto te lecturum.
Insignis ante unum mensem patrata est sanatio puellæ cujusdam, conventus S. Margaretæ in Edinburgh alumnæ. Quum enim alia quædam ejusdem domus alumna huc æstivo tempore piæ peregrinationis ergo venisset, atque secum aliquid aquæ ex S. Wenefredæ fonte detulisset, in conventum regressa enarrare cœpit quæ circa aquæ hujusce efficaciam hic viderat audieratve admiranda. Cujus condiscipula aliqua, quæ genu adeo graviter dolebat ut somnum etiam vis mali arceret, nocte quadam, quando jam ibat cubitum, simplici atque firmissima fide aquam supra dictam laboranti genu admovit, atque mox arctissimo complexa somno, mane sequenti se omnino sanatam esse animadvertit. Inde ad sacellum descendit, ut sacris mysteriis in gratiarum actionem celebratis et hymno Te Deum interesset; eadem autem nuncusque in prospera permansit valetudine.
Hujusmodi litteras, quæ mihi tales nuntient curationes, sæpe accipio; ast in his rebus non facilis negotii est rem ita testimoniis et probationibus confirmare, ut in vulgus eam emittere liceat.
[81] [mulier hydropica,] VI. Anna Murray (quæ habitat 6, Kaye street, Middlesbury, in oppido Stockton ad Tees flumen) flumen) abhinc annis duobus aqua intercute laborare cœpit. Advocatis autem quatuor medicis, atque triginta duabus libris anglicis ad exsequenda ipsorum præcepta expensis, postquam undecies exinanita, eaque re humoris centum quartæ anglicæ ex ejus corpore erant expressæ, ingentem vel sola novæ hujusmodi curationis cogitatione concepit pavorem, atque omnem prorsus spem sanationis abjecit. Veniens tamen in Holywell, quoniam, absumptis viribus, nimis debilis erat ut in fontem se immergeret, id tantum egit, ut uni ex fontis gradibus insistens, corpus ter ablueret, atque, ubi jam erat profectura, aliquid secum aquæ atque musci deferret. Ex hoc vero fasciam sibi confecit, qua postea devinctum semper corpus voluit. Ipsa autem die 4 augusti anni 1864 in Holywell rediit, ut pro impetrata absoluta sanatione debitas ageret gratias.
[82] [alia gravissimo morbo ad supremum vitæ articulum deducta,] VII. Excerptum ex epistola quadam Domicellæ E. Fletcher.
106 Walgate Wigan
in festo S. Nicolai anni 1871.
Die 13 decembris 1865 primo morbi * impetu, die 25 januarii 1866 altero affecta sum. Inde quum die 30 junii viginti quinque ejusmodi accessus passa, nocte eadem extremam unctionem accepissem, a die 8 julii cœperunt quotidie me vexare illi impetus saltem tres diebus singulis, sæpe plures, quindecim nempe etiam, immo duodeviginti. Die autem 1 septembris 1867 in Birkenhead delata, quum nihilo melius umquam valerem, sed propter pessimam valetudinem domum die jam 26 septembris 1867 reduci necesse habuissem, lecto tum decubui atque die 2 novembris iterum extrema munita sum unctione. Quo etiam tempore, quoniam acerrimo dolore premebar, octo hirudines meis temporibus admotæ sunt, atque inde cœperunt dorso meo causticum imponere, ut pus moverent atque illud semper profluens procurarent; hebdomadibus igitur duabus ex quo primum adhibitum erat causticum transactis, aliud eodem in loco substituerunt, qui vulnus conservaret apertum. Tandem die 4 julii 1868 prima vice post mensem septembrem vestibus induta, extra domum deducta sum, a qua sedecim ipsas hebdomadas cum quatuor diebus abfui, assiduis tamen sine intermissione vexata morbi accessibus. Ast die 2 julii 1869 facta potestate in Holywell tendendi, quum ipsa die profecta ab Harrington Cestriam iter facerem, vehementissimis duobus impetibus affecta sum, atque etiam altero die 3, quando jam decubueram. Die vero 6 julii in S. Wenefredæ fontem me primum immersi. Gratiæ jam sint Deo Optimo, S. Wenefredæ et Dominæ Nostræ a SS. Corde nuncupatæ: nam abhinc, nullum experta sum morbi impetum.
Hebdomadam solum unam ab his accessibus libera remanebam, quoties sacras ultimas unctiones receperam.
Subveniebant autem mihi quatuor præstantissimi medici et chirurgi tres; nullæ etiam omissæ sunt impensæ, nullæ curæ, ut ad sanitatem redirem. Maxime quidem diuturnus hujusmodi impetus sesquihoram duravit.
Emma Fletcher.
[83] [matrona stomachi infirmitate afflicta,] VIII. Sanatio Dnæ Juliæ Hammond.
Dna Julia Hammond ex Greenwich (St Mary's Lodge, Croom's Hill, Greenwich S. E.) in Holywell mense octobri anni 1872 advenit; quæ decem jam ab annis, a tempore videlicet quo partum erat enixa, stomacho acerrime dolebat, ita ut breve post tempus jam neque incedere neque stare valuisset. Auditis vero miris operibus quæ ad S. Wenefredæ fontem patrabantur, virum suum poposcit ut se ad Holywell deduceret; ipsi enim persuasissimum erat fore ut Deus, deprecatrice B. Wenefreda, se sanitati restitueret. Quæ die 5 octobris 1872, quæ erat hebdomadis feria quarta, quum in Holywell advenisset atque ad cauponam Capitis Regii devertisset, sequenti die mane ad fontem contendit; visa autem aqua, timore correpta paululum abhinc recessit; mox tandem resumpto animo in fontem descendit atque exiguo post tempore prorsus sanata inde egressa est. Remisso autem quo vecta venerat carpento, pedibus ad deversorium usque, quod in extrema Via Majori * situm est, rediit Dna Hammond, magna, ut ipsa nobis affirmavit, admiratione commota de tanto in se peracto prodigio.
Eodem vero die cum Dno Hammond ad Mostyre usque, qui locus ab Holywell quatuor circiter millia anglica abest, ambulavit, et die sequenti Rhyl et Conway civitates invisit, omnia ibi peragrans loca, quæ visu digna essent. Quo autem tempore D. et Dna Hammond in Holywell manserunt, in gratiarum actionem novendialem devotionem susceperunt, atque singulis diebus sacris se refecerunt sacramentis.
Ipsa tandem Dna Hammond, litteris die 15 decembris anni 1879 ad me datis, testatur se in restituta olim valetudine ita permansisse, ut ne minimum quidem revertentis morbi incommodum umquam experta sit.
Georgius Kammerlocher, S. J.
[84] [puer tripudio S. Viti subjectus,] IX. Curatio Eduardi Lloyd.
Eduardus Lloyd, anno 1860 natus atque filius præcipui in civitate Holywell negotiatoris, ejusdemque protestantis, qui in Domo Alberti in Via Majori habitat, omnino a S. Viti, quod dicunt, tripudio levatus est mensi septembri anni 1874, postquam paulum tempus in fontem erat immersus. Pronuntiatum jam erat gravissimum esse atque pessimum pueri morbum; qui neque incedere, neque loqui, neque immo cibos ori admovere valebat.
Adsunt in Holywell testes complures, qui hujusce facti veritatem declarare parati sunt. Quam ipse hic declaro et attestor.
Georgius Kammerlocher, S. J.
[85] [alter e læsione capitis surdus et mutus effectus,] X. Sanatio cujusdam pueri.
Septem abhinc hebdomadibus puer quidam, Dni Lucas (29, Wellington street, Wigan) filius, natus annos undecim, ex machinatione aliqua, quam gruem vocant, septem fere passus alta, misere decidit; qua re quum graviter, capite præsertim, sugillatus esset, id tandem evenit ut surdus et mutus fieret. Quum plures medici advocati essent atque pronuntiassent numquam fore ut loquendi usum atque audiendi puer reciperet, ante unam hebdomadam delato a patre suo in Holywell, quando secunda vice in fontem immersus erat, mirantibus omnibus atque gaudentibus auditus restitutus est et loquela. Cujus facti plurimi adsunt testes, præsertim quum cauponam, ad quam deverterant ægrotus cum patre, catervatim multi adierint, qui plurimum cuperent puerum videre, in quo hujusmodi patrata esset sanatio.
Die 17 septembris 1875.
Sententia matris sanati pueri.
“Pueri matrem in Wellington street adii; quæ mihi testata est supra scripta omnia vera esse; optime valere puerum atque artem aliquam doceri.” Desumpta sunt hæc ex epistola Rev. P. Gradwell, quam ad me die 19 septembris 1878 rescripsit, postquam ab ipso petieram, ut in illo loco de re narrata inquireret.
Henricus G. Walmesley
apud sacrum fontem S. Wenefredæ.
Die 20 septembris 1878.
[86] [adolescentula stomachi debilitate per quinquennium exhausta,] XI. Narratio de morbo et sanatione Susannæ Iles, ex Kemsford, prope Fairford, in comitatu Glocestriæ.
Mense novembri anni 1872 vehementissimo morbo correpta est Susanna, quo, prostratis attritisque viribus, cibi insuper prorsus privata est appetentia, qua antea minime caruerat. Numquam vero ab hac infirmitate convaluit, nisi anno 1877 mense julio, quo nempe tempore in honorem S. Wenefredæ precationem peragebat novendialem, quibus singulis diebus aquam ex fonte S. Wenefredæ allatam hauserat.
Per hoc autem quinque fere interjectorum annorum spatium modo gravius, modo levius morbo afficiebatur. Anno etenim 1874 lateris primum dolori, mox ejusdem dilatationi implicita, vi morbi compulsa est ut per tres menses in lecto jaceret, desperata etiam a medicis. Convaluit tamen aliquantum, valde tamen debili utens valetudine, domesticis exsequendis officiis impar atque crebro lectulo incumbere coacta. Alium mali impetum mense martio 1876 per hebdomadam unam experta est; quo quum iterum in limine mortis esset posita, extremæ unctionis sacramento munita est. Inde paululum recreata, certis temporibus iterum adversa valetudine tentabatur, ita ut vix aliquem cibum sive sorbilem sive firmum in corpore retinere valeret, atque immo per sex sequentes menses omnem omnino firmum cibum præter farinaceos stomachus ejus fastidiret.
Quatuor medici de ejus valetudine sententiam tulerunt, videlicet tres alii præter familiæ medicum, qui ægrotæ fere subvenire solebat; qui viri docti consiliis sententiisque communicatis, quæcumque reperire potuere medicamina adhibuerunt, ast frustra. Visus est siquidem ab initio ad finem usque morbus ipsius arcanum aliquid atque mirum; quum ad id usque tempus, quo in illum primo delapsa est, optima semper usa esset valetudine, atque nulla neque amicis neque medicis appareret causa unde originem seu occasionem acciperent singuli morbi impetus. Medicamentis omnimodis, jubentibus medicis, diuturno valde tempore absque ullo fere prospero eventu adhibitis, tandem ineunte mense martio anni 1877 ab omni cœpit abstinere remedio, nisi quod semel, mense nempe maio, lagunculam aliquam, eamque prorsus in cassum, hausit. Tres igitur continuos menses antequam incœpta est novendialis devotio, omne prorsus medicamentum omisit. Tentatum etiam fuerat, si forte loci mutatione aliquid profici posset, neque ullum ex ea re obvenerat ægrotæ commodum. Deficientibus ergo remediis atque perseverante ægrota in eadem debilitate, in tantoque etiam cibi fastidio, ut jam non videretur sperandum, etiamsi humanitus quid non pateretur, fore ut tolerabilem aliquam recuperaret valetudinem, mense maio 1877 amicus quidam illi ex S. Wenefredæ fonte aquam et muscum præbuit. Instituta ergo die 31 maii, in festo Corporis Christi, novendialis precatio, cujus exitus in diem SS. Cordi Jesu sacrum incidebat; quo die cœpit ægrota inusitatam cibi appetentiam experiri, quæ postea in dies crevit, quousque tandem omnimodis libenter uti cibis atque ita vires resumere valuit.
Mense augusto potuit a sua domo ad Holywell usque, ut S. Wenefredæ gratias ageret, pium iter suscipere; hoc vero die, qui est 28 augusti 1877, e morbo recreata, omnibus jam vacare potest domesticis officiis, quibus adimplendis quinque fere annos impar fuerat.
[87] [cujus sanationem et pater ejus] Epistola patris Dæ Susannæ Iles ad Rev. P. Baron, S. J.
Reevey Kempsford, prope Fairford, in comitatu Glocestriæ.
Die 2 septembris 1877.
Reverende et carissime Domine,
Litteris tuis, quas hoc mane accepi, rescribens, primum tibi ingentes ex animo gratias et ipse ago, et uxor mea mecum, quod tanta benignitate filiam meam et Dam Powell, quando in Holywell venerunt, excepisti. Susannam quidem tibi testor, idque grato animo, semper convalescere atque revera videri se pulcherrime habere. Misit sane ad te Da Powell quæ de Susanna narranda habebat, additis iis quæ ipse insuper eam edocui. Quæ affirmare valeo omnia verissima esse et singula. Ubi vero primum potero, medici ad te testimonium transmittam. Id maturius ideo non præstiti, quia quum neque ipsa medicum vidisset neque medicamine ullo usa esset tempore aliquo antequam melius habere inciperet, quumque antea a quatuor medicis varia imperata remedia incassum adhibuisset, animo reputabam vix aliud quid a medico asseri posse, nisi illam commode valere ejusmodique prosperam valetudinem unicuique inspicienti patere.
In morbum ante hos quatuor annos incidit, postquam hactenus optima semper et inconcussa fuerat valetudine; ab illo vero tempore usque ad susceptam novenam, ne semel quidem prandium vel cœnam integram sumpsit. Ultimo autem illius novenæ die hora vespertina e lecto ad matrem respiciens: “Mater, inquit, videtur recreatus et quasi immutatus stomachus meus; aliquid itaque cibi velim accipere.” Ab illo die crevit in ea appetentia ciborum, nuncque prorsus satis magna est, major certe quam umquam fuerat ex quo in morbum implicita est. Quæ autem ultra horti januam ab uno fere anno non erat progressa, nunc in vico ambulare atque domestica opera adimplere valet. Non video equidem qui hujusmodi sanatio cuivis medicationi possit adscribi. Hactenus nondum id assequi potui ut eam medicus diem unum vel alterum videret atque inspiceret; quod ubi fuerit factum, statim ad te illius testimonium mittam.
Gratissimum tibi me volo atque fidissimum.
W. Iles.
Revdo J. Baron.
[88] [ac medicus attestati sunt;] Testimonium D. Hodges medici.
Testor me, quando mense maio 1877 visitabam Dam Susanam Iles in domo patris sui in Kempsford, animadvertisse illam vegrandi corruptam esse macie atque, morbo in morem adducto, inflammato vel etiam ulcerato stomacho continuo laborare; quo fiebat ut nullam jam experiretur cibi appetentiam atque ipsarum vel facillimarum ad concoquendum escarum nonnisi perexiguum quid adhibere uno tempore valeret.
Ab illo vero die numquam amplius Dam Susannam Iles vidi, donec die 10 septembris domum meam in Cirencester advenit. Videbatur tunc eximia uti valetudine atque subpinguis eadem fieri; colore egregio erat et ingenti perfusa gaudio. Mihi interroganti respondit se optime habere, nullo negotio ordinarios cibos adhibere, immo illos appetere, atque sat longum iter conficere posse quin laborem sentiret.
Circencester, die 29 septembris 1877.
G. Hodges, medicus.
[89] [quædam comitiali morbo affecta,] XII. Sanatio Ludovicæ Walker.
Ego Ludovica Joanna Walker hæc scriptis mando ut testificer me a comitiali morbo levatam esse, quo duos annos pressa eram, ita ut per hos sex ultimos menses ter vel quater singulis hebdomadibus ejusdem impetus experirer. Inde etiam in usu vocis impediebar, atque insuper erysipelate in genibus eram affecta. A quibus omnibus protinus recreata sum, ubi primum in S. Wenefredæ fontem descendi. Gratias pro ea re ingentes Deo refero atque S. Wenefredæ, cupioque ut hæc mea sanatio in aliorum commodum palam fiat. Medicos ante habueram D. Steward (Netherfield road, North) et D. Bicksteth (Rodney street), ex Liverpool. — Religioni autem ipsa addicta sum protestantium atque in Wesleiano sacello officio aliquo fungor. Jetlow street, Walton Road, Liverpool.
Die 8 octobris 1877.
[90] [juvenis paralyticus,] XIII. Sanatio Georgii Doran, ex Liverpool.
Georgius Sydney Doran, ex Liverpool (40, West Derby street), quum annos natus tredecim atque Collegii S. Francisci Xaverii in Liverpool esset alumnus, die sabbato 1 februarii 1879 in morbum incidit, irruente tum collectione cerebri, tum membranarum cerebrum involventium inflammatione; ex qua insuper membrorum omnium paralysis orta est. In illa autem periculi plena valetudine sine intermissione versatus est, quousque in Holywell pervenimus; quod iter die 11 augusti susceperamus.
Tunc Georgius qui, utpote omnino debilitatus, sicut puer aliorum ope vestibus indui atque exui solebat, ubi primum in Holywell advenit, in aquam calidam demissus est; quod non sine aliquo commodo ad diem usque 25 augusti fieri non est cessatum, quin tamen ullo modo pede terræ insistere valeret. Quum vero jam ad miraculosum fontem esset delatus atque super gradus fontis positus, ita ut crura ejus in aquam immergerentur, paulo validior exsistere visus est, sed neque tunc vel minimum ambulare valens.
Septembris autem die 1, quum Rev. P. Kammerlocher ad nos in domo Dnæ Freice, apud quam diverteramus, venisset atque puero sacram communionem dedisset, auctor illi fuit ut, sumptis vestibus, nunc jam ad fontem tenderet illique se totum immitteret; quod ille præstitit atque sine labore aut incommodo præstare visus est, quamquam vespere diei quo primum in aquam aliquatenus descenderat, conquestus erat se multis toto corpore doloribus affici.
Die sequenti, 2 septembris, postquam surrexerat, se ipse vestibus induit, in domo ambulavit, scalaria ascendit ab eisque descendit, in ædem sacram contendit, atque totum diem pedibus incedere perrexit, adjuvante quidem baculorum adminiculo, quia nempe postquam tot menses in lecto jacuerat, nervis etiamtum erat infirmis. Inde singulis fere diebus in aquam descendit, quousque ab Holywell recessimus; quod die 10 octobris accidit. Tunc autem temporis in incedendo jam nonnisi duabus minoribus arundinibus nitebatur.
Nunc autem pulcherrime valet atque quocumque vult, potest contendere.
Medicus hujusce familiæ
Doctor Nevins, Abercromby Square, Liverpool.
Medici in consilium adhibiti
Doctores Long et Cameron.
Doctor Bell (New-Brighton).
Doctor Hesly.
Die 22 decembris anni 1879.
N. B. Superius scripta narratio ad nos missa est a Dna Helena Doran, Georgii matre.
G. Kammerlocher, S. J.
[91] [mulier ex contractione nervorum jam morti proxima,] XIV. Mira atque subita sanatio mulieris cujusdam nervorum contractione laborantis.
Bogne street, Dublin.
Reverende Pater,
Imperat mihi gratus in Deum atque in S. Wenefredam animus, ut hanc curationem patefaciam, quam, me præsente, effecit aqua sacri S. Wenefredæ fontis; ipse siquidem aquam hanc, ut jam tibi paucis declaraturus sum, porrexeram ægrotæ, quæ Dublinii etiam habitat (12 Boyne street, West Landrow).
Annis abhinc circiter octo, mensis julii feria quadam quinta, hora pomeridiana secunda vel tertia, de more prandendi causa domum properabam. Prandium paratum erat; sed soror mea cum aliis vicinis, feminis maxime, in domo a mea paulum distante opem ferebat alicui feminæ, cui proprium Catharinæ Nicholl, maritatæ vero Cummingham nomen, quæque ab hesterna die graviter ægrotabat. Vocati fuerant presbyter et medicus, sed is nullam ei opem ferre quiverat, et morti jam proximam esse omnes statuebant, quum subito tam vehementi tamque horrendo morbi correpta est impetu, ut nocte dieque vix plures simul homines eam in lecto continere possent, clamoresque ipsa ederet, qui longo etiam spatio audiebantur; ita etiam jactabatur, atque caput columnis lecti sive cuilibet rei sibi occurrenti conabatur impingere, ita denique capite, oculis, toto corpore agitata videbatur, ut mirum in modum speciem illorum referret, quos vidi depictos a dæmone possessos.
Quando jam cibi sumendi causa sedebam, misellam audio tetros edentem clamores; quo audito, comedere desinens atque misericordia commotus, animo revolvere cœpi haberemne sancti sacrive aliquid, quod, deficiente humana ope, ipsi levaminis causa deferrem. Quum tandem in mentem venisset mihi esse aliquid aquæ ex S. Wenefredæ fonte, gaudio exsultans, illico hanc aquam in poculo aliquo ad cubiculum asportavi in quo, ut supra scripsi, prostrata jacebat juvenis femina; quo tempore quinque eam mulieres in lecto manere cogebant, una videlicet crura retinens, brachia aliæ et corpus; aderant etiam ægrotæ pater et juvenis ejusdem conjux; qui quoniam ipsam nullo modo valebant recreare, magno angore afficiebantur. Ubi autem patrem ejus poposci ut ipsam moneret adesse me cum pauca ex S. Wenefredæ fonte aqua, interrogaretque utrum hancce vellet bibere, quoniam misella loqui nequibat, nutu se id velle manifestavit. Sumpto igitur cochleari, quale in sumenda thea adhiberi solet, ter ipsi, quantum parvum hujusmodi cochlear continere potest, tantum aquæ bibendum porrexi in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Inde quum signis ostendisset ipsum poculum se habere velle, illudque ei porrexissem, avide totum exhausit, et vix duobus post momentis mulieribus inclamavit ut a se retinenda desisterent; quibus id exsequi nolentibus, idem iterum firmius imperavit, ut quæ robusta et quieta jam esset. Tandem hærentes atque id audere timentes confirmavi et petitionem ægrotæ ut adimplerent jussi. Illa vero pulcherrime valebat, quieta jam cum omnibus circa se stantibus colloquebatur, gaudente me plurimum, gaudentibus etiam amicis atque vicinis: omnino siquidem erat sanata. Ab illo autem tempore in hac prospera valetudine permansit. Deo atque S. Wenefredæ sint gratiæ!
Humilis tuus in Christo filius,
Christianus Rourke.
P. S. Eamdem aquam aliis etiam, qui oculis laborabant, dedi; et illi quoque, quantum scire vel videre potui, sanati sunt.
[92] [alia crure dolens,] XV. Curatio Mariæ Keighrey.
76, Hagley Road – Birmingham.
Die 27 octobris anni 1882.
Reverende Pater,
Quod tibi promiseram, jam exsequor, nempe ut latius tibi scripto exponam quomodo per aquam ex S. Wenefredæ fonte haustam mirum in modum cruri meo allatum sit remedium.
Quum enim duodecim menses crure doluissem, pronuntiabat jam medicus mihi in posterum in lecto esse jacendum, neque spem ullam superesse sanitatis. Missa autem mihi a Da Morris, Dæ Lemkey famula, ex S. Wenefredæ fonte aqua, ubi primum eam adhibui, protinus evanuit in crure dolor, atque post hebdomadam, per quam eadem uti aqua non destiteram, sanata sunt tria quibus in crure etiam afficiebar vulnera.
Impar equidem sum explicando verbis quantum antea experta sim dolorem; ast nunc optime se habet crus meum, optime a duobus jam mensibus se habuit, neque umquam tam prospera valetudine usa sum, quam nunc utor.
Si ampliora cupias a me ea de re significari, gratissimum mihi accidet voluntati tuæ obsequi. Perfectam meam curationem admirantur valde quos inter protestantes habeo amicos.
Tui observantissima,
Maria Keighrey.
[93] [infanshernia laborans,] XVI. Gulielmus Radekin ex Oldam in comitatu Lancastriæ, annos duos natus, quum hernia affectus esset atque ideo vinctura ligaretur, a medicis deploratus, mense augusto anni 1883 ad S. Wenefredæ fontem delatus est. Postquam autem semel a matre sua in fontem immersus fuit, ita ab infirmitate est sanatus, ut abhinc removeri vinctura potuerit, quam numquam ulterius adhibere fuit necesse. Mense junio anni 1886 huc advenit ipsius mater, quæ S. Wenefredæ gratias ageret: puer autem optime usque valebat, et medicus qui ei sex menses subvenerat, Howard nomine, fatebatur sine miraculo hanc sanationem non esse patratam.
Catharina Radekin,
mater pueri.
T. Swift.
[94] [vir gressu impotens,] XVII. Joannes Tye, vir quidam inops, qui membris captus vix baculo juvante incedere valebat, petivit die 8 junii (1886) ut ad S. Wenefredæ fontem deportaretur. Qui quum huc hora matutini temporis nona advenisset, quo tempore solæ mulieres illuc habent aditum, in aquam descendere prohibitus, id consecutus est ut pedem solum in fontem immergeret. Quod vix præstiterat, quum repente prosilit et se prorsus sanatum declarat. Inde firmo pede ambulavit, immo et cucurrit, atque baculum prope fontem reliquit. E Liverpool oriundus erat, sed habitabat in oppido Hiberniæ Wegford. Gaudio exultans abiit, de sua sanatione gratias Deo et S. Wenefredæ agens.
T. Swift.
[95] [alius ulceribus in crure ab annis triginta afflictus,] Conclusionis loco afferam tria miracula quæ ipse, dum ineunte mense julio hujus anni 1886 in Holywell versarer, narrari audivi ab iis quibus concessa sunt. Horum primum retulit mihi Gulielmus Ashead, incola vici Altrincham prope Manchester, annos natus sexaginta duos. Triginta fere annos admodum laboraverat crure pessimis ulceribus infecto. Tres hebdomadas transegit in valetudinario civitatis Manchester; deinde omne genus remediorum exhausit quæ ad illud malum curandum commendata audiebat, sed nullo profectu. Denique venit Holywell, primum quidem mense julio anni 1883, iterum dein et tertio annis 1884 et 1885, ac singulis vicibus ter aqua fontis ablutus est, aliis interea remediis cunctis omissis. Jam anno 1883 haud modicum levamen expertus est, amplius anno 1884, ac denique anno 1885 a diutina sua infirmitate prorsus sanatus. Præsentis itaque anni 1886 peregrinationem in gratiarum tantum actionem suscepit.
[96] [infans convulsionibus ad extrema redactus,] Narravit mihi idem vir se superiori anno 1885 lagenam aquæ e fonte haustæ secum detulisse domum. Quo reversus incidit apud cognatos suos in infantulam quamdam bimulam, nomine Alesiam Bagnell, vi convulsionum eo redactam ut jam supremum spiritum ageret. Quæ statim ut aliquot aquæ illius guttulas ore excepit, continuo convaluit nec ullos deinde spasmos experta est.
[97] [mulier ex hemoptysi viribus exhausta.] Præter hunc Gulielmum Ashead vidi apud Holywell die 8 mensis julii proxime præteriti mulierem, nomine Catharinam Coudrick, quæ illuc ante paucos dies venerat, die nempe 29 junii, quotidiana fere a bimestri spatio copiosi sanguinis exscreatione ad eam virium imbecillitatem adducta ut, quemadmodum mihi referebat et gestu demonstrabat, nec brachia jam retro movere valeret ad vestis suæ fibulam a tergo conserendam. Eadem autem ubi primum se aquæ frigidæ fontis immersit, quod sane neutiquam hemoptysi sanandæ remedium aptum videbatur, statim ita melius se habere cœpit ut nec toto illo novem dierum spatio ullum sanguinem exscreaverit et paucis illis diebus adeo vires resumpserat ut jam cuivis muliebri operi in hospitio vacare posset.
[Annotata]
* contractionis nervorum?
* High Street
DE SANCTO HUBERTO EPISCOPO CONFESSORE LEODII IN BELGIO.
ANNO DCCXXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 3998
AUCTORE C. D. S.
§ I. De documentis antiquis circa vitam et cultum S. Huberti.
[S. Huberti] De S. Huberto, celebri illo Trajectensi seu Leodiensi episcopo, cujus patrocinium a tot seculis tanta fiducia et, ut communis fert fama, tam felici successu, adversus horrendum e canum rabidorum morsibus vulgo consequentem morbum catholicæ plebes in Belgio præsertim et finitimis regionibus invocare consueverunt, multa quidem memoriæ tradita sunt, sed non omnia æque certo admittenda. In ipso igitur limine disquisitionis nostræ in primis necesse videtur accuratam præcipuorum documentorum quæ circa sancti nostri historiam habemus proferenda, recensionem instituere et quæ singulis sit attribuenda auctoritas, quantum fas est, rite perpendere. In qua recensione facienda nullus alius opportunior ordo apparuit quam ut ipsum ordinem temporum sequeremur quibus diversa documenta conscripta videntur.
[2] [Vita coæva, quam ex codicibus Valencenensi] I. Primo itaque loco se offert Vita coæva, quin immo a quodam sancti discipulo vel familiari, qui cum eo vixit et ipsius morti interfuit atque sepulturæ ac paucis post annis primæ corporis elevationi. Qui utinam quam prolixum in his enarrandis et in celebrandis illius virtutibus, tam diligentem se exhibuisset in colligendis ac describendis singulis aliis actibus et eventibus quibus diuturnus beati viri pontificatus insignitus fuit. Illud tamen ex ejus lucubratione commodi nobis accidit quod nonnulla saltem præcipua lineamenta inde habemus quibus in definiendo S. Huberti ætatem et alia quædam secure innitamur. Vita ista hactenus nota tantum erat ex altera quam paulo post annum 825, rogante Walcaudo Leodiensi episcopo, secundum illam concinnavit admodum celebratus iis temporibus ecclesiasticus scriptor Jonas Aurelianensis [De qua cfr. infra, numm. 19, 20.] . Qui quamquam professus erat se religiose institisse vetustioris scriptoris vestigiis: nec enim alia cudimus, ait, quam ab ejus relatione comperimus [Epist. dedic. ad Walcaudum, extr.] ; vix tamen ita confidenter hujus affirmationis sinceritati credere licebat ut non vehemens adesset eruditis æque viris ac piis S. Huberti cultoribus desiderium primigeniam illam Vitam præ oculis habendi. Huic desiderio tandem satisfactum est anno 1874, quo anno eam eruit cl. v. Gulielmus Arndt e codice antiquissimo bibliothecæ publicæ Valencenensis, signato ibidem numero 469, eodemque anno vulgavit inter Monumenta quædam minora ad ævum Merovingicum spectantia [Kleine Denkmäler aus der Merovingerzeit, p. 52.] . Codex ille Valencenensis, amplitudine admodum exiguus, quippe cujus membranæ octodecim tantum centimetra in altitudinem, undecim vero centimetra cum dimidio in latitudinem patent, nullis ornamentis, satis rudi manu exaratus est extremo seculo VIII vel ineunte IX, id est ipsa fere ætate qua vixit libelli scriptor: is etenim opus suum confecit post annum 743, quo facta est translatio corporis S. Huberti [Cfr. infra, num. 51.] , cujus translationis descriptione concluditur libellus.
[3] [et Namurcensi edimus,] Alterum deinde ejusdem scriptionis apographum nobis ipsis reperire contigit anno 1878 in Legendario olim monasterii sancti Gerardi Broniensis, nunc asservato in bibliotheca majoris Seminarii clericalis Namurcensis, descripto circa medium seculum XI; et mox inde edidimus [In Bulletins de la Commission royale d'histoire (Brux.), Sér. IV, tom. V.] . Codex iste membraneus, quadraginta quatuor centimetra altitudine, triginta unum latitudine patens, folia continet 249, columnis binis, quarum singulæ lineis constant quadraginta tribus. Nonnulla folia ad calcem codicis excisa sunt, quod et ex indice Vitarum toti Legendario præfixo constat; præterea in corpore codicis desiderantur folia 19 – 42, 52 – 59, 68 – 83, 124 – 131 et 234; at folium 143 duplex est, sicut et folium 234; denique folium 249, loco suo motum, reperitur inter folia 240 et 241. Vita S. Huberti incipit folio 145 recto, desinit vero folio 148 verso. Hujus prior pars, post prologum, distributa est in novem capita numeris in margine appositis distincta (e quibus tamen numerus I prætermissus est et erasi VII et VIIII), quibus, ut in aliis legendariis illius ætatis passim apparet, indicari credendum est novem lectiones in choro recitandas quo die sancti festivitas annua celebrari solebat: lectionibus istis respondent totidem numeri, novem videlicet priores, editionis nostræ.
[4] [stylo admodum barbara,] Ex his itaque duobus codicibus, sedulo inter se iterum collatis, Vitam primigeniam inferius inter documenta de S. Huberto primo loco exhibemus. Stylo admodum barbara illa est, ut alia vulgo monumenta ejusdem ævi, nec dubium videtur, quum præsertim duo codices nostri, quamquam ita quoad singulas multas lectiones inter se discrepantes ut ex eodem archetypo derivati censeri nequeant, in summa tamen eumdem referant textum, barbariem illam ipsi scriptori, non librariis, attribuendam esse. Unde nec eamdem subinde propositis aliis lectionibus corrigere fas nobis fuit, nisi ubi forte aliquod mendum ex librarii oscitantia irrepsisse certum vel probabile videbatur. At non ita deferendum duximus formæ scribendi seu, ut aiunt, orthographiæ, qua singuli scribæ usi sunt, ne gravi fastidio legentium absque ullo notabili commodo lectionum variantium apparatus nimis augeretur; sed ea tantum in hoc genere discrimina notanda duximus quæ forte ad primigeniam scriptionem melius definiendam juvare possint. Quod autem pertinet ad nomina virorum quæ in eadem occurrunt, eas formas scribendi exprimere visum est quæ et usurpantur in antiquissimo codice Valencenensi et in usu fuisse videntur ipso tempore quo illi vivebant, Hugbertus scilicet seu Hucbertus, Landbertus seu Lantbertus, Florbertus, Carlomannus seu Karlomannus: neque enim alii in Vita leguntur, quod sane mireris, quoniam longo illo annorum fere triginta spatio, quo sanctus pontificali munere functus est [Cfr. infra, numm. 49, 51.] , cum plurimis certe omnis conditionis hominibus multa negotia illi tractanda fuerint.
[5] [auctorem habet domesticum quemdam sancti] Et hinc reducimur ad illud quod initio dolebamus, tam pauca nempe apud anonymum nostrum referri de S. Huberti historia. Nihil de genere ejus et ortus loco; nihil de iis quæ gessit ante episcopatum; denique, præter generalia præconia de illius virtutibus et miracula quædam, nulla fere particularia quæ egerit episcopus. Attamen profitetur scriptor in fine prologi sui et deinde ter in ipsa Vita [Numm. 8 extr., 9 extr., 15 init.] distincte significat se de sancti fuisse familia. Sed jure dubitare licet utrum id de toto tempore pontificatus S. Huberti an solum de ultimis mensibus intelligendum sit. Etenim, ubi primum se tamquam famulum vel clericum beati pontificis introduxit [Num. 8 extr.] , inde ea tantum narrare exorditur quæ ad postremos menses non plus quindecim illius pontificatus spectant: tres siquidem menses post attritam casu manum [Num. 9.] lecto decubuisse significatur sanctus et intra illud temporis spatium visione cœlesti dignatus, qua post anni circulum ex hac vita ad supernam patriam se migraturum novit [Num. 10.] . Hæc autem narratio admodum prolixa est, quando brevissimo compendio complexus est scriptor [Num. 1 – 6.] superiores ejusdem pontificatus annos amplius viginti quinque. Advertendum quoque prolixa illa narratione de ultimis sancti actibus ea tantum referri quæ coram omni familia ipsius gesta sunt et ab infimi etiam gradus famulis potuerunt conspici, nihil vero quod sive intimiorem aliquam cum viro Dei familiaritatem sive altiorem ejus consiliorum cognitionem manifestet.
[6] [clericum, qui paucos tantum menses apud ipsum versatus esse videtur] Nolim tamen inde concludere scriptorem fuisse aliquem ex iis qui humilioribus famulitii muneribus apud S. Hubertum fungebantur. Quamquam enim semel se nominat servum ejus [Num. 9 extr.] , quod facile spirituali sensu intelligitur, alio tamen loco officii divini cantandi participem se exhibet [Num. 8 extr.] , et ubi quæ contigerunt in morte sancti episcopi narrare incipiens ait: Mane vero facto sexta feria una cum egregio filio suo Florberto præstolantes eramus ejus gloriosum egressum. Tunc electus Dei sacratissimus pontifex alloquens ait discipulis [Num. 15 init.] , satis perspicue se unum ex his discipulis fuisse indicat. Unde, et quod humilem aliquem famulum ea ætate adeo litteris excultum ut verbosam illam Vitam, quamvis stylo barbaro, scribere valuisset, vix ac ne vix quidem licet supponere, crediderim potius ipsum fuisse domesticum clericum inferioris gradus, quales episcopi solebant nonnullos secum habere et ducere ad sacras functiones peragendas. Quod et aliquatenus confirmatur ex termino meis contubernalibus, quo utitur scriptor in prologo ad designandos eos qui ejusdem cum eo conditionis erant: quo utique termino convenienter significantur clerici illi domestici, non autem ita recte famuli inferioris gradus. Crediderim quoque illum non multo amplius quindecim menses cum sancto familiariter esse versatum. Qua enim ratione factum esset ut qui minutissima quæque domini sui his ultimis mensibus dicta et gesta ac dein ejus funus et duplicem corporis translationem tam fuse descripserit, idem electionem ipsius et consecrationem et apostolicos labores et episcopalia acta et munera, in quibus omnibus sane multis præconiis erat locus, silentio prætermisisset vel brevissime esset complexus, si et horum fuisset testis oculatus? Certe, ut ex posteriori Vitæ quam præ manibus habemus parte liquet, nec facundia ei deerat neque admirationis et amoris erga sanctum affectus.
[7] [et ex Vita S. Arnulphi] Verum, quod ad facundiam spectat, forte refragabitur aliquis memorando quæ advertit cl. v. Josephus Demarteau in præclaro sane libello quem in Vitam qua de nunc agimus conscripsit [Saint Hubert d'après son plus ancien biographe, in Bulletin de l'Institut archéologique Liégeois, tom. XVI (1882).] , quædam nimirum hujus capita vix non ad verbum desumpta esse ex Vita S. Arnulphi episcopi Metensis [Edita in Act. SS., tom. IV Julii, p. 435.] . Hæc confecta est Clodulpho, Arnulphi filio, episcopo, ut patet ex ejus clausula: Ecce, Reverentissime Domine Chlodulphe pontifex, habeto conscriptam quam poposcisti vitam et gesta genitoris tui. Juste quippe atque perfecte censuisti ut cujus tenes sedem, crebro relegas et Acta [Ibid., p. 440.] . Contendit quidem cl. v. H. E. Bonnell [Die Anfänge des Karolingischen Hauses, pp. 47, 138.] clausulam istam non ab ipso scriptore Vitæ, sed ab alio quopiam forte longe posteriori esse adjectam, hoc solo argumento nixus quod Paulus Warnefridi in libello suo de Episcopis Mettensibus non memorat hanc Vitam petente Clodulpho conscriptam fuisse: cujus argumenti levitatem merito irridet J. Friedrich [Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II, p. 244, not. 2.] ; nec multo efficacius inde repeti posset quod in nonnullis codicibus Vitam Arnulphi referentibus illa clausula desideratur [Ut Paris. lat. 5327, sec. IX – X (Archiv, tom. XI, p. 263); Duacen. 791, sec. XII (Archiv, tom. VIII, p. 426); Brux. 98 – 100, sec. XII (Catal. codd. hagr. bibl. reg. Brux., tom. I, p. 39 – 40) et 380 – 382, sec. XV (ibid., p. 212); Leod. Univ. 59, al. 210, sec. XIV (Analect. Boll., tom. V, p. 328).] . Ceterum et si clausulæ ratio non haberetur, aliis argumentis satis constat Vitam Arnulphi ab eodem conscriptam esse cui debemus Vitas S. Amati, S. Romarici et S. Adelphi [Friedrich, tom. cit., p. 262, not. 3; Mabillon, Act. SS. O. S. B., sec. II, p. 129.] ; is autem vixit extremo seculo VII, id est Clodulpho Metensi episcopo [Cfr. ibid.] . Quo autem anno Clodulphus obierit non consentiunt quidem recentiores scriptores, Pagius, Cointius, compilatores Galliæ Christianæ, etc., sed omnibus indubium est ipsum ad superos migrasse ante annum 700. Vita autem S. Huberti, ut jam indicavimus [Supra, num. 2.] , conscripta non est ante annum 743. Unde, si quædam utrique Vitæ manifeste communia sunt, sequitur auctorem Vitæ S. Huberti eadem ex Vita S. Arnulphi mutuatum esse, non vice versa. Porro quædam esse communia certo colligitur ex collatione duarum Vitarum, quam jam instituit cl. Demarteau et nos repetere necesse est. En igitur utriusque capita parallela, quæ sive verborum delectu sive etiam ipsis rebus mire concordant.
[8] [non solum] Prologus Vitæ S. Huberti. — Scripturus vitam beati antistitis Hugberti, munus illius in hoc opus adesse me deposco qui se petentibus munificum largitorem piissime spopondit adfuturum. Etenim cum hujus sancti pontificis vitæ cursum stilo elicere adgredior, vires non suppetunt, imperitia denegante. Adgrediar tamen facultate qua valeo, quia ad illum spem erigo qui dixit: Aperi os tuum, et ego adimplebo illud… Ergo labiis supprimere reticendo nullatenus credimus quicquid exemplo bonæ actionis divulgata proficiunt atque sectatoribus suis incunctanter parte tribuunt cum sanctis…
[9] [subinde modos loquendi,] Vit. S. Huberti num. 2 extr. — Vir autem electus domnus Hugbertus in anno XIII, consilio inito, coacervata clericorum seu etiam populorum ingente caterva, accitis quoque episcopis et sacerdotibus secum, pariter pergunt ad oppidum, quo in loco sanctus jacebat. Ibique excubias celebrant; cum reverentia ab urna lapidis auferentes, cum crucibus et cereis hujus sancti corpus grabbato imponunt; atque mox arripientes itinera, cum gaudio remeant ad locum sanctæ passionis: nam suavitatis odor nimius aderat. Sed qualia deinceps in itinere reperienda claruerunt miracula, jam tradita sunt in gesta illius sancti…
[10] [sed etiam] Vit. S. Huberti num. 4. — Et illud omitti non convenit. Cum esset almificus sacerdos infra parochia ipsius in villa Wiodh secunda dominica quadragesimæ tempus, quædam femina opus servile injuncta fuerat panem facere. Mox, ipsa faciente, manus ejus ambæ sunt contractæ; cui continuo digiti adficti in palma ungulæ transpunctæ ligati adhæserunt. At illa continuo velocique cursu ejulando ad sanctum virum perrexit, devoluta ad pedes ejus lacrimabili voce clamitans, adjuvare se postulans. Ipse vero domnus egrediens erat ab ecclesia circumdatus plebe. Dixit ad illam: Vade in nomine Domini et emenda; noli facere hoc opus servile amplius in die sancto. Tantum crede: si observaberis, sanitatem accipies. Et statim directi sunt articuli manus illius feminæ, et abiit incolumis quæ prius venerat infirma.
[11] [quorumdam miraculorum] Vit. S. Huberti num. 6. — … Per idem namque tempus, quo triduanum jejunium universalis celebrare consuevit ecclesia, vir sanctus Dei athleta per oppida et castella prædicando pergeret, veniensque Trijecto, juxta consuetum ordinem cum crucibus et sanctorum reliquias atque promiscui populi generis orandi extra civitate egrediens, … ecce ex dimediis catervis femina arrepta dæmonio clamare cœpit. Hanc ille cum audisset, signum crucis injecit, et dedit alapam ipsius; et obmutuit. Quæ statim quasi defuncta ad pedes ejus tremebunda proruit, et per ore ejus morbus fluenter in terra decurrens; et ab adversario erepta sanavit.
[12] [narrationem] Vit. S. Huberti num. 7. — Itaque demum ad villam Aimala veniens, cumque jam ad pausum pergeret, dixerunt pueri ipsius a foris venientes quod micantes acies ignita e cœlo viderent. At ille foras progressus, dum intenta mente ad astra cerneret, considerans ait: Prope est dies Domini, prope est dies judicii. O quam beatus est ille qui paratus est. — (Num. 8) His dictis nuntiaverunt ei quod domus illius arderet. At ille velocissime surgens, rapido cursu illuc perrexit, dicens: Si ita vult Deus ut ardeam, ecce in manu ejus sum. Tunc nos tenentes ei manus sustentatus usque ad larem pervenimus. Qui introgressi domum, at contra vidimus per ostium domus minaciter flamma lambere. Mox contra ingentes flammas elevatis manibus, ore canens: Deus, in adjutorium meum intende, et continuo crucis signo injecit. A divina potentia ignis in se retortus nihil prorsus damnum fecit, sed per ejus merita evidenter extinxit. Tunc ad lectula nostra, completa canentes, transivimus quieti.
[13] [desumpsit,] Vit. S. Huberti num. 11. — Itaque servus Domini commonitus, promptior in vigiliis, in orationibus, in jejuniis, in elemosynis magis erogavit infra annum juxta prædictum tempus. Cumque jam omnipotens Deus suum athletam ad destinatum bradium volens vocare ad ultimum urgueretur diem. Quo comperto… — (Num. 15) Mane vero facto sexta feria, una cum egregio filio suo Florberto præstolantes eramus ejus gloriosum egressum. Tunc electus Dei sacratissimus pontifex alloquens ait discipulis: Boni viri et amabiles, obsecrate Christum pro me. Jamque adest dies in quo judici meo præsentandus apparebo. Quid faciam? Nihil boni gessi in hoc seculo; omnibus sceleribus et peccatis vallatus coartor: pro quibus Domino, ut veniam merear, obsecro, supplicate. Hæc vir sanctus, quia scriptum est: In primordio sermonis accusator sui est. Interea venit hora, ut sancta illa anima manibus sanctorum angelorum ad Christum gestaretur… Fit autem ilico gaudium magnum procul dubio supernarum virtutum in cœlo, et ingens luctus pauperum Christi atque monachorum. Adest mox juxta morem sanctum et sacrum evangelium. Quo lecto, psallentium luctus et cantus personant voces…
Prologus Vitæ S. Arnulphi. — In omnipotentis Dei nomine et Christi Jesu Domini nostri, filii ejus, Vitam vel acta sanctissimi Arnulfi antistitis, auxiliante Spiritu sancto, qui in eo requievit, stilo elicere aggrediar, præcipiente Domino de bonis: Aperi os tuum, et ego adimplebo illud. Ergo reticenda non sunt quæque in exemplum bonæ actionis divulgata proficiunt atque suis sectatoribus procul dubio municipatum tribuunt cum sanctis.
Vit. S. Arnulphi num. 27. — Post obitum beati Arnulfi, anni fere jam acto tempore, vir electissimus successor ejus Goericus episcopus, consilio inito, coacervata clericorum seu etiam populorum caterva ingenti, ascitis quoque duobus episcopis secum, una pergunt ad heremum. Quo in loco excubias cum reverentia celebrantes, sancta membra ab urna lapidis auferentes, grabato imponunt; atque mox arripientes itinera, cum gaudio remeant ad urbem: nam suavitatis odor ex his sacris membris cunctos replebat evehentes. Sed qualia deinceps in itinere per eumdem claruerunt miracula, ut valeo, demonstrabo.
Vit. S. Arnulphi num. 33. — Aliud denique rursus miraculum non sileam, quod nuper, narrante viro religioso Arengisilo abbate, comperi. Siquidem mulier quædam, nomine Cencerella, in suburbano Mediomatrici degens, ausa fuit dominica die operari. Sed mox divinitus verberata, utraque manu contracta est. Tunc magnis vallata angoribus, ad suprascriptum abbatem pervenit. At ille præcepit eidem quatinus ad sepulcrum sancti antistitis cum fide festinaret. Ubi cum venisset, ostia obserata repagulis invenit; et ilico ante valvas sanctæ basilicæ semetipsam prosternens, se in orationem dedit cum lacrimis, vociferans atque deprecans sanctum Arnulfum episcopum ut se sanaret. Statimque digiti illius, qui jam dudum fortiter palmis inhæserant, resoluto rigore pristinam receperunt medelam; et remeat ad propria incolumis et læta quæ venerat tristis et contracta.
Vita S. Arnulphi num. 10. — Per idem namque tempus, quo triduanum jejunium universalis celebrare consuevit ecclesia, vir sanctus extra civitatem cum crucibus atque promiscuo genere populi, orandi gratia secundum morem ex urbe processit: et ecce ex mediis catervis femina arrepta a dæmonio clamare cœpit. Hanc ille cum vidisset, vexillo crucis injecto mox ab adversario ereptam sanavit.
Vit. S. Arnulphi num. 23. — Illico autem cuidam ex fratribus talis apparuit visio. Intuens in cœlum vidit tamquam in flammam ignis signaculum crucis depictum; et statim de cœlo ex obliquo crucis vox facta est, dicens: Cernis hoc, inquit, signum? Hac nocte Arnulfus episcopus per ipsum totam civitatem istam ab incendio liberavit. — (Num. 22) Casu contigit ut promptuarium regis ignis vorans vexaret, atque eructans excellentissima flamma domos circumquaque affines minaciter lamberet… Quo audito, nos veloci gressu ad domum viri sancti pervenimus … statimque apprehensa manu ejus illius, ait Romaricus: Egredere, domine, … ne te in hac urbe ignis consumat. Ad hæc inquit: Nequaquam, dilectissime; sed deducite me illuc, et videamus hoc impium quod grassatur incendium et ponite me vicinum illius; et si ita vult Deus ut ardeam, ecce in manu ejus sum. Tunc nos tenentes manus ejus sanctas, ad larem pervenimus… Tunc ille elevans manus, contra ingentes flammas vexillum crucis injecit: et mox miro modo tamquam cœlitus percussus, nil alibi nocens, infra parietes in semetipsum retortus ignis interiit. (Num. 23) Nosque deinceps, jam securi de periculo subacto, gratias agentes Deo, dictis matutinis, ad lectulos nostros remeavimus.
Vit. S. Arnulphi num. 25. — In his igitur atque ceteris innumerabilibus bonis dum angelicam ageret vitam, jam omnipotens Deus, suum athletam ad destinatum volens vocare bravium, ad ultimum urgetur diem. Quo comperto, adest vir religiosissimus Romaricus, cum ceteris monachis ejus præstolans egressum. Tunc electus Dei et sacratissimus pontifex eum alloquens ait: Bone vir et amabilis Domino, obsecra Christum pro me. Jamque adest dies, in quo judici meo præsentandus apparebo. Quid faciam? Nil boni gessi in seculo; omnibus sceleribus et peccatis vallatus coartor: pro quibus Dominum, ut veniam merear, obsecro, supplicato. Hæc vir sanctus ait, quia scriptum est: Justus in primordio sermonis accusator sui est. — (Num. 26) Interea venit hora, ut sancta illa anima manibus sanctorum angelorum ad Christum gestaretur. Fit autem illic gaudium magnum procul dubio supernarum virtutum in cœlo, et ingens luctus pauperum Christi atque monachorum in seculo. Adest mox juxta morem sanctum et evangelium sacrum, quod lector inter psallentium luctus et cantus personat voce…
[14] [non tamen ideo] Ex his nemini profecto jam dubium esse potest quin scriptor noster quædam ex Vita S. Arnulphi hauserit et S. Huberto accommodarit. Unde et exsurgit quæstio utrum non sola verba et modos loquendi, et etiam subinde ipsas res ad dominum suum et magistrum exaltandum et ornandum inde acceperit. Quæ tamen suspicio, ut patet, quatenus non peritiam solum scribendi sed et sinceritatem anonymi suspectam reddat, cadere nequit in prologum [Supra num. 8.] neque in ea quæ certe communiter et simili modo utrique sancto convenire per se constat, qualia sunt generalis descriptio pompæ tum in translatione corporis S. Lamberti tum in translatione S. Arnulphi [Num. 9.] , itemque pia utriusque sancti, Huberti et Arnulphi, præparatio ad mortem et, ea instante, sensus humilitatis et contritionis de peccatis (nisi quod ipsa verba quibus usus est S. Hubertus non ita fideliter expressa censenda sunt, quod facile ultro et a priori fateri licuisset), ac demum officia et cæremoniæ quæ statim post illorum obitum peracta sunt [Num. 13.] . Nihil certe mirum est quod illa ætate, qua, deficientibus scholis, tam pauci vix aliquid scientiæ litterarum conquirere valerent, admodum difficilem sibi laborem levaret barbarus Vitæ scriptor verba et modos loquendi ex aliis similibus scriptis, quæ præ manibus haberet, expiscando [Cfr. G. Kurth, Étude critique sur saint Lambert et son premier biographe (in Annales de l'Académie d'archéologie de Belgique, 3e série, tom. III, 1876), p. 101 – 103; J. Demarteau, Saint Hubert d'après son plus ancien biographe, p. 22 – 25.] . Restat nihilominus pleraque ab anonymo nostro proprio marte concinnata esse, idque copiosa sane et satis expedita oratione: quamquam, præter superius citata, nonnulla et ex Vita S. Martini et ex aliis antiquioribus [Cfr. infra num. 17.] excerpta haud ita ægre reperire esset.
[15] [quoad reliqua] Sed gravior est difficultas circa tria miracula quæ non verbis quidem et singulis adjunctis, sed quoad substantiam, ut ita dicam, eadem legimus in utraque Vita [Supra numm. 10, 11, 12.] , quorum præterea tertio adjungitur utrobique visio ignis in cœlo apparentis. Licet enim non omnino repugnet ut ejusdem generis prodigia a diversis sanctis diversis temporibus patrata sint, attamen quod inter pauca illa quæ S. Hubertus operatus narratur tria fuerint quæ eadem S. Arnulpho attribuuntur in ea Vita quæ auctori nostro pro exemplari in scribendo præ oculis fuit, id, credo, vix cuiquam probabile videri potest. Nec ad anonymum excusandum culpam rejicere licet in errorem aliquem popularem quo, ut non raro factum novimus, quæ uni viro cuidam præclaro conveniunt et aliis adscripta sint, quem errorem nimis facile sequendo idem minus sagacis quidem judicii, non tamen commenti reus pronuntiaretur: nam ex tribus illis miraculis duo posteriora cum visione eadem die et eo tempore contigisse referuntur quo jam cum S. Huberto versabatur. Non est igitur cur infitiemur admodum suspectam videri, ut minimum dicam, ejus in hac re sinceritatem. Sed neque inde jure sequitur eumdem jam nulla fide dignum esse quoad cetera et præsertim quoad ea quæ tradit de ultimis actibus, de morte et de duplici translatione S. Huberti, quæ et recentia erant et multos testes adhuc superstites habuerant, nisi quod utique sermones et alia nonnulla in describendo pompam sive populi luctum, ad ornatum potius quam secundum absolutam rei veritatem adjuncta supponere fas est.
[16] [fide indignum;] In summa, habemus hic testem coævum et qui ultimis saltem S. Huberti vitæ temporibus in clerici domestici munere cum eo familiariter conversatus est et, si miraculorum nonnullorum relationem excipias, nulla ex parte suspectum, sed non adeo certæ auctoritatis quoad ea quæ ad primos annos regiminis sancti præsulis pertinent. Ulterius vero quisnam ille fuerit definire, etiam conjectando, non ausim. Hujusmodi quidem conjecturam timide proposuit cl. Josephus Demarteau [Opusc. cit., p. 70.] , eumdem scilicet fuisse scriptorem Vitæ S. Huberti et Vitæ primigeniæ S. Lamberti, quam aliquantum expolitam edidit Mabillonius [Act. SS. O. S. B., sec. III, part. I, p. 69.] ac post eum Constantinus Suyskenus noster [Act. SS., tom. V Sept., p. 574.] et mox secundum pristinam scripturam editurum se pollicitus est doctissimus amicus noster Godefridus Kurth [Diss. cit., p. 44, not. 2.] . Nec desunt ad hanc opinionem confirmandam quædam argumenta. Eadem scilicet in utraque lucubratione dolenda est brevitas et reticentia circa præcipuos sancti historiæ eventus [Cfr. supra num. 5 et Kurth, op. cit., pp. 58, 59.] , eadem vero prolixitas in celebrando generalibus formulis illius virtutes et quæcumque ad piam ædificationem legentium conferant. Eadem quoque styli barbaries et imperitia latini sermonis. Sed hoc temporis, illud et complurium aliorum hagiographorum commune vitium fuit. Neque mirandum esset quod nonnulla admodum inter se similia utrobique legerentur, quum certum sit Vitam Lamberti scriptori nostro notam fuisse, quippe qui ad gesta illius sancti lectorem suum remittat [Vit. Hub., num. 2 extr.] . Pauca tamen in summa ex Vita illa Lamberti excerpsit anonymus noster, præterquam ex ultimo capite (ante miracula et translationem), ubi agitur de iis quæ mortem sancti præsulis consecuta sunt. Locos parallelos hic rursus exscribimus.
[17] [imitatus est etiam Vitam S. Lamberti,] Vitæ Lamb. num. 6 [Act. SS., tom. V Sept., p. 575.] … — Per annos septem ibidem vitam sanctam et angelicam duxit devotione intentissima, in laboribus, in jejuniis, in vigiliis, in orationibus, in caritate, in longanimitate et in omni custodia sanctorum exempla imitabatur.
Vit. Lamb. num. 13. — Erat itaque … nutritor gregis, pastor ecclesiæ perfectus, plebi monita Christi præcepta præbens.
Vit. Lamb. num. 21 med. — … Ideo utinam cum ipso interempti fuissemus, quia absentiam ejus ferre non possumus. Et jam ista sermocinantes nullo modo quibant temperare a fletu… Ergo cum corpusculum ad portum pervenisset, petierunt eum ex more deponi de nave in feretro: quem inditum in basilicam S. Petri deferunt clerici cum hymnis, populus cum lamentis; ibique excubias vicissim agentes, noctem pervigilem ducunt.
Vit. Lamb. num. 22. — … Ibi sub magno servatur honore, vallatus tumba, resurrecturus in gloria… Cujus angeli Dei custodientes monumentum, diebus ac noctibus psallentes in ipsa basilica, et ad instar vocis ipsius sancti ac beatissimi Landeberti cum aliis ejus simili modulatione dulcissima resonantes. Quem multi ex loci illius civibus audientes et mirantes, cupientesque introire basilicam, nullo modo erant ausi intrare.
Vit. Lamb. num. 23. — … O ineffabilis potentia Creatoris generis humani, quis potest investigare potentiam et misericordiam, qui tanta dignatus es ostendere servis tuis ut non solum animas eorum, sed et cadavera permittas custodiri ab angelis tuis?
Vitæ Hub. num. 3. — Postea igitur Hugbertus in timore Domini magis confirmatus, amplius se certaminam dedit, in jejuniis, in vigiliis, in castitate, in longanimitate, in omni sanctorum patriarcharum exempla secutus.
Vit. Hub. num. 16 med. — Hic erat … pastor ovium, nutritor orphanorum, adminiculum viduarum, doctor ecclesiæ, monita Christi præbens.
Vit. Hub. num. 2. — … Non fui dignus, ego miser, ut [cum] ipso interemptus fuissem. — Num. 18 extr. Absentiam tuam ferre non possumus. — Num. 17 med … et a fletu nullo modo quibant temperare. — Num. 17 extr. Postea vero una cum sancto corpore gratulabundi usque ad basilicam sancti Petri, quam ipse paraverat, deferentes, ibique multis luminibus accensis noctem pervigilem ducunt, hymnidicas voces propsallentes usque ad solis ortu egerunt.
Vit. Hub. num. 19. — Dum in sepulcro positus surrecturus jacebat in gloria, … cotidie ad illius sancti sepulcro miracula coruscant cœlitus. Quem nos videntes et audientes ipsum lectum cum strepitu resonantem, quando circa ipsum adstantes eramus; et multi alii, qui nobis testati sunt, quando ibi orationem facientes, tamquam in die et in nocte, sancti illius chori crepitantem crebrius audierunt: et ipsi in timore et pavore conversi non audebant diutius persistere in basilica…
Vit. Hub. num. 21 med. — O Deus omnipotens, creator generis humani, o mundi redemptor, quis tua potest enarrare misericordia … qui tanta in tuis sanctis dignatus es mirabilia ostendere…? (IBID. EXTR.) Quia non solum in cœlum animas servorum tuorum præmia daturus es, sed etiam cadavera eorum in terra humata custodis.
[18] [quam censendus inde non est ipse conscripsisse.] Hæc sane longe pauciora sunt iis quæ notavimus in collatione Vitæ S. Huberti cum Vita S. Arnulphi. Itaque ex illa qualicumque similitudine nequaquam sequitur eumdem esse scriptorem Vitæ Lamberti et Vitæ Huberti, quum præsertim in posteriori haud paulo copiosior fluat oratio. Præterea adversus hanc opinionem efficax, ni fallor, argumentum præbent verba prologi (med.): Veritur a quibusdam meis contubernalibus simplices atque minus peritos tantum arripere opus, ne quando manibus virorum peritorum legendum inciderit, pro rusticitatis verba et incomposita oratione derisui habeantur ab eis. Sed ego nihil horum vereor, cujus studium est imitationi sanctorum pandere fratribus… Certe ita locutus supponi nequit vir qui jam facundiam suam diu ante demonstrasset describendo vitam et miracula S. Lamberti præclaro pro illis temporibus libello, quique proinde longe alterius conditionis erat præ contubernalibus illis minus peritis qui numquam manum scribendo admoverant. Denique et forte alicujus confirmationis loco addi potest scriptorem nostrum nequaquam, ut S. Lamberti biographum [Cfr. Kurth, op. cit., p. 32 – 36.] , nimis addictum fuisse partibus Merovingicæ stirpis, infensum vero Carolingis, utpote qui insigni reverentiæ et dilectionis sensu loquatur de Carlomanno ubi agit de elevatione corporis S. Huberti [Num. ult.] ; sed forte etiam jure responderit aliquis interea animum ejus in illa re tempore Carlomanni jam non fuisse eumdem [Cfr. Kurth, p. 36.] .
[19] [Vitam illam coævam expolivit Jonas Aurelianensis, adjecta translatione anni 825;] II. Hæc de Vita prima seu antiquissima. Pauca dicenda habemus de secunda, quam scilicet octoginta fere post annis, occasione translati corporis S. Huberti Leodio ad Andaginense cœnobium anno 825, deprecante Walcaudo Leodiensi episcopo (an. 811 — post 831) concinnavit Jonas episcopus, Aurelianensis utique (nemo enim alius hujus nominis illa ætate claruit), qui adeo gratia valuit apud Ludovicum Pium imperatorem et aliis scriptis insignis prædicatur [Cfr. Hist. litt. de la France, tom. V, p. 20 sqq.; A. Ebert, Allg. Gesch. der Litteratur des Mittelalters, tom. II, p. 225 – 230.] . Is præter descriptionem posterioris illius translationis, quam ex relatione Walcaudi accepisse dubium non est (neque enim ullo indicio demonstratur quod affirmavit Rivet [Hist. litt., tom. cit., p. 30.] , ipsum Jonam translationi interfuisse), nihil addidit Vitæ primæ, sed solummodo hanc politiori et ornatiori stylo donavit, ut ipse profitetur in epistola dedicatoria ad Walcaudum (extr.): Fidem ergo dictorum, inquiens, illi (coævo scriptori) attribuimus, nec alia cudimus quam ab ejus relatione comperimus; nobis tantum sufficit superficiem litteraturæ vel modico decorasse sermone, cujus ille aut contemptor fuit aut inscius. Satis itaque nobis erit indicasse quibus subsidiis usi simus in adornanda editione nostra illius Vitæ, quam jam vulgarunt Laurentius Surius [Ad d. 3 novembris.] ex antiquis mss. et Joannes Roberti [Hist. S. Huberti, p. 52.] , qui nec ipse quos adhibuerit codices distincte indicavit [Cfr. ibid., p. 114 – 117.] .
[20] [cujus lucubrationem] Viginti septem codices manuscriptos Jonæ libellum continentes vidi aut indicatos reperi. Horum quinque inspiciendi occasio vel otium non adfuit, Vindobonensem 550 (sec. X), Vaticanum Reg. Suec. 1896 (sec. XI), Catalaunensem * 217 (sec. XI), Londiniensem Burney mss. 351 (sec. XII) et Berolinensem Theol. in-fol. 267 (in. sec. XIII). Reliquos diligenter contuli inter se. Equibus undecim selegi, quos præcipui momenti judicari ad constituendum textum primævum. Ceterorum undecim, videlicet Bruxellensium 2756 (sec. XI) ac 7483 (sec. XIII), Parisinorum lat. 5308 (sec. XII – XIII), 5278 (sec. XIII – XIV), 11766 et 17639 (sec. XVII), Hagæ-Comitis J. 3 (sec. XIV), Namurcensis 2 (sec. XIV – XV), Leodiensium Univ. 58, al. 210 (sec. XIV) ac 18, al. 229 (sec. XVI) [De quo cfr. infra, num. 31 – 33.] et Seminarii 6. G. 25 (sec. XV), qui vel nimium mutili (ut Brux. 2756, qui cap. I – V med. tantum habet) vel multis mendis ex imperitia aut oscitantia librariorum admissis respersi vel denique admodum recentes sunt et nihil notatu dignum exhibent, variantes lectiones adscribere supervacaneum duximus. Codices autem Bruxellenses 18018 (sec. XII) et 2495 (sec. XV), Ultrajectinus Æv. Med. Script. Eccl. 22 (sec. XV) et Leodiensis Univ. 278, al. 228 (sec. XV), non textum integrum Vitæ a Jona conscriptæ aut aliquam ejus partem exhibent, sed solummodo compendium aliquod, illudque non idem in singulis: unde istorum codicum nulla ratio hic habenda est.
[21] [ex codicibus undecim] Porro quos adhibuimus undecim codices in tres classes distribuere juvabit. Prima classis (A), qua puriorem Jonæ textum referri censemus, continet duos codices, Namurcensem 15 et Parisinum lat. 9740. Secunda classis (B) complectitur codices sex, Parisinum lat. 5609, Haganum (Hagæ-Comitis) * 277, Bruxellenses 14656 ac 9636, Trevirensem Civ. 388, al. 966, et Metensem 397, qui præter singulis proprias, non paucas lectiones variantes exhibent omnibus communes: hujus classis codicem præcipue secutus videtur Roberti. Tertiæ classis (C) codices tres, Bruxellensis nempe 7460, Audomaropolitanus 716 et Duacenus 792, magis accedunt ad secundam classem quam ad primam, sed et proprias quasdam tribus communes subinde varietates habent.
[22] [edimus.] Accipe jam eorumdem magis distinctum elenchum et notitiam.
A1 = Namurcensis Civ. 15, olim Monasterii sancti Huberti in Arduenna, foliorum 272, cujus præcipua pars (fol. 1 – 260) exarata seculo XII, continet Passiones et Vitas sanctorum quorum festivitates celebrantur mensibus octobri, novembri et decembri, reliqua vero folia 12 Passiones S. Catharinæ et S. Thomæ Cantuariensis et alteram Vitam S. Huberti [De qua infra num. 28.] , descriptas manu seculi XVI. — Exordium singulorum capitum Vitæ signatum est littera capitali majori et præterea in margine minio depicti numeri quibus eorum ordo indicatur: horum tamen numerorum octo priores abrasi sunt, forte quod non respondebant distributioni lectionum quæ in festo S. Huberti recitandæ erant, et alii numeri atramento descripti prioribus substituti; inde vero a capite IX simul iisdem locis numeri minio et atramento notati sunt.
A2 = Parisinus Bibl. Nat. lat. 9740, olim Suppl. lat. 243.3, exaratus seculo XII. Nullis signata sunt numeris capitulorum exordia, sed tantum littera majori minio depicta.
B1 = Parisinus lat. 5609, olim Colbertinus 5443, dein Regius 4432.7, formæ minoris (0m, 20 × 0,17), exaratus seculo IX. Nihil continet præter Vitam S. Huberti a Jona conscriptam, cum epistola dedicatoria, prologo et indice capitulorum. Folio 1 verso, in margine inferiori, legitur hæc nota litteris capitalibus inscripta, quæ et continuatur fol. 2 recto: Hincmarus archiepiscopus || dedit sancto Remigio, et folio adscititio in capite codicis: Liber sancti Remigii Remensis, volumen xx iiij et xij. Exordia capitum signata sunt suis numeris minio depictis, sed numerus II erasus et duo prima capita distributa sunt in octo lectiones, appositis recentiori manu atramento numeris II, etc., usque ad VIII.
B2 = Bibliothecæ Regiæ Hagæ Comitis 277, formæ minoris, exaratus ineunte seculo XI. Neque in hoc codice numeri capitulorum signati sunt in ipsa Vita, sed singulorum exordium littera capitali majori indicatum. Desideratur epistola dedicatoria.
B3 = Bibliothecæ Regiæ Bruxellensis 14656, olim Musei Bollandiani, exaratus seculo X. In hoc solo codice præmittuntur singulis capitibus inscriptiones cap. I, cap. II, etc. Deest epistola dedicatoria.
B4 = Bibliothecæ Regiæ Bruxellensis 9636, olim monasterii S. Laurentii Leodiensis, exaratus sec. XII. Deest tantum index capitulorum; sed eorum distributio numeris ad singulorum initia appositis signata est. Severe culpandus est hujus codicis librarius quod passim pro arbitrio suo, ut videtur, multa verba mutaverit vel omiserit aut ordine perturbaverit: unde multas sibi proprias lectiones variantes habet. Harum singularium varietatum accuratam recensionem usque ad numerum 10, non tamen ultra describere visum est, ut lector et faciem apographi rite perspectam teneat et ne plus æquo sterili lectionum variantium abundantia defatigetur. Idemque præstandum duximus quoad utrumque codicem sequentem, simili ratione deturpatum.
B5 = Trevirensis Civ. 388, al. 966, seculi XII. Desiderantur in eo epistola dedicatoria et prologus.
B6 = Metensis 397, olim ecclesiæ cathedralis, seculi XIV. Eadem desiderantur, et præterea index capitulorum.
C1 = Bibliothecæ Regiæ Bruxellensis 7460, olim cœnobii Vallicellensis, dein Musei Bollandiani, seculi XIII. Desideratur epistola dedicatoria.
C2 = Audomaropolitanus 716, olim parthenonis Clari-marisci, seculi XIII. Desiderantur epistola dedicatoria et index capitulorum.
C3 Duacensis 792, olim cœnobii Marchianensis, seculi XIII. Desideratur epistola dedicatoria.
[23] [Liber miraculorum primus circa medium seculum IX videtur conscriptus;] III. Vitæ S. Huberti a Jona Aurelianensi conscriptæ subjungimus libros miraculorum qui in nonnullis codicibus eidem adjecti leguntur et inter monumenta Hubertina proximum ab ea locum ætate sibi vindicant. Libros, inquam: nam præter Miraculorum librum a Joanne Roberti editum [Hist. S. Huberti, p. 72 – 112; et inde in Act. SS. O. S. B., sec. IV, part. I, p. 297 – 305.] , alter reperitur longe antiquior in codicibus Bruxellensibus 14656 et 9636, quos superiori numero notavimus siglis B3 et B4. Octo is tantum miracula refert, quorum primum contigisse narratur in ipso translationis sancti Huberti anno seu 825; sextum vero Sevoldo abbate monasterii Sancti Huberti, id est inter annos 836 et 855 [Cfr. Mon. Germ Hist., Scr. tom. VIII, p. 571, not. 34.] , quin immo, si in hac re libro secundo plane confidere licet, primo vel secundo anno regiminis ejus, scilicet 837; septimum deinde biennio post. Unde, quoniam nulla apparet ratio cur octavum longo intervallo temporis præcedenti successisse credamus, admodum probabile est octo illa miracula intra viginti fere a translatione annos concludenda esse. Hinc ulterius alicui in mentem venerit suspicari librum illum eidem Jonæ Aurelianensi deberi qui Vitam sancti expolivit, quum præsertim scriptor nusquam se monachum Sancti Huberti fuisse significet. Sed conjecturæ huic imprimis obstat insignis sane styli diversitas, qui in hoc libro longe minus expeditus est et elegans quam in Vita.
[24] [secundus extremo seculo XI:] Alterum Miraculorum exemplar seu librum exhibuerunt nobis, præter editionem Joannis Roberti [Cfr. et infra, num. 32 init.] , codices duo bibliothecæ civitatis Namurcensis signati numeris 15 et 2, uterque olim monasterii Sancti Huberti, quorum prior [Cfr. supra, num. 22, A1.] seculo XII, alter seculo XV exaratus est. Hunc secundum librum conscriptum esse constat circa finem seculi undecimi. Etenim miraculum XXIX, quod est ultimum, se comperisse testatur scriptor viro egregio Lamberto, loci hujus monacho, postmodum vero Hasteriensi seu Valciodorensi (Hasteriense videlicet cœnobium jamdudum tunc cum Valciodorensi conjunctum erat) abbate referente, et in superiori (XXVIII) sermo est de Alberto comite Namurcensi, cui uxor erat Ida. Lambertum e vivis excessisse anno 1050 aiunt compilatores Galliæ Christianæ [Tom. III, p. 573.] , sed nulla auctoritate et manifesto errore. Nam in Chronico Valciodorensi, quem solum fontem habuerunt in hac parte, narratur Albertus comes Namurcensis, pater Godefridi, in quosdam Lamberto abbati injuriam inferentes atrociter sæviisse [Ap. d'Achéry, Spicileg., tom. II, p. 724.] ; Albertus autem ille, pater Godefridi idemque Idæ conjux, tertius hujus nominis comes Namurcensis fuit ab anno 1063 usque ad annum 1105 [Cfr. J. Borgnet in Biographie nationale (de la Belgique), tom. I, p. 197 – 198.] . Itaque de anno obitus Lamberti nihil certi habemus. Illud solum novimus ex Cantatorio seu Chronico Sancti Huberti, Godescalcum, successorem Lamberti [Chron. Valciodor. ap. d'Achéry, loc. cit.] , abbatem jam fuisse anno 1075 [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 580.] . Non autem ante annum 1086 absolutum fuisse librum liquido constat ex exordio miraculi XXII, ubi scriptor: Nostris quoque temporibus, inquit, quidam Haduinus Laudunensis, annuente abbate felicis memoriæ Theodorico, eamdem possessionem, scilicet Everneicurtis [Vid. Mirac. XXI.] , mutuare voluit; sed nullo assensu provincialium id obtinere potuit. Cujusmodi contradictionem prudenter abbas perpendens divino nutu fieri, expostulato altari ejusdem possessionis a domno Elinando pontifice Laudunensi cellam ibidem constituit. Jam vero habemus diploma Elinandi quo constat concessionem illam altaris seu altarium factam esse anno 1082 [Martene et Durand, Ampliss. Coll., tom. I, p. 501.] . Agitur itaque hoc loco de Theoderico illo abbate Andaginensi, qui obiit anno 1086, regiminis sui trigesimo secundo [Cantator. seu Chron. S. Huberti, num. 53 (Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 595).] .
[25] [is autorem habet monachum Stabulensem.] Hæc de tempore conscripti libri secundi Miraculorum. Quod autem ad personam auctoris pertinet, confidenter asserit Roberti monachum illum fuisse Andaginensem seu Sancti Huberti, ad verba citata exordio superioris numeri, Lamberto loci hujus monacho, notans [Hist. S. Huberti, p. 229, not. 207.] : Nempe Andaini: passim prodit author se ad eumdem sacrum gregem pertinere. Et alio loco [Ibid., p. 215, not. 138.] , postquam recte indicavit certo constare, horum Miraculorum scriptorem eodem tempore vixisse cum authore Cantatorii, nempe cum Theoderico abbate vel paulo post, subjungit: Imo mihi probabile admodum videtur, eumdem utriusque operis esse scriptorem: argumenta huic rei afferam, ubi occasio tulerit. Argumenta hæc nusquam allata reperi; sed neque in toto illo secundo libro ullum locum ubi se auctor Andaginensem monachum fuisse prodat. Quin immo ex verbis citatis de Lamberto manifeste colligitur ipsum non fuisse Andaginensis, sed Stabulensis cœnobii alumnum, quum ex Chronico Valciodorensi constet Lambertum non ex Andaginensi, sed ex Stabulensi monasterio a Poppone hujus abbate ad Valciodorense regendum fuisse directum [D'Achéry, Spicileg., tom. II, p. 721.] . Sed ex Andaginensibus utique accepisse censendus est ea quæ scripto consignavit, et præcipue librum primum Miraculorum, quem in compendium redactum totum suo inseruit [Num. 1 – 7 et num. 9.] ac viginti et uno miraculis auxit.
[26] [Pauca de S. Huberto seculo XI tradidit Anselmus Leodiensis;] IV. Quæ hactenus recensuimus documenta de S. Huberto certiora sunt, utpote a scriptoribus coævis vel supparibus conscripta. Secus dicendum de iis quæ sequuntur: hæc enim non ante quartum a sancti obitu seculum confecta sunt et, si Vitam coævam excipias, nulla vetustiori auctoritate nituntur. Primum inter ea locum occupat notitia quam de S. Huberto tradidit paulo post medium seculum XI Anselmus canonicus S. Lamberti [Cfr. R. Koepke, in Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VII, p. 150.] in libro suo de Gestis episcoporum Tungrensium et Leodiensium. Quæ quum brevissima sit, eam hoc loco transcribendam duximus ex præclara editione operis Anselmi quam adornavit cl. v. Rud. Koepke. Sic itaque Anselmus, cap. 16: De sancto Huperto. — Igitur successit sancto Lamberto venerabilis pater Hupertus in ordine episcopali tricesimus; cujus vitam qui plenius nosse volunt, ad Vitam ejus, quæ virtutibus plena apud nos habetur descripta, recurrant. Sed ne nos eum silentio præterisse videamur, tantum de eo dicamus quantum scientibus non sit onerosum nec omnino ignorantibus obscurum. Hic cum ossibus beati Lamberti Leodium transtulit sedem episcopii, quæ eatenus habebatur Trajecti. Ipse primum in humili Leodio, Deo opitulante, religionis posuit fundamentum, unam tantum ecclesiam ordinando eamdemque pro temporis opportunitate fabricis ceterisque insignibus adornando. Jus civile oppidanis tribuit, vitam et mores ipsorum disciplinæ freno composuit. Libram panis, libram vini modiumque, quæ nobiscum perseverant usque hodie, sapienter constituit. Tandem multis virtutibus plenus, in senectute bona migrans ad Dominum, a semet dictatam in ecclesia, quæ nunc est apostolorum principis, apud nos accepit sepulturam. In qua cum post septuaginta annos corpore jam futuræ resurrectionis gloria demutato inveniretur, obtentu Ludowici, filii Karoli Magni in pagum Arduennam est translatus, ibique ex satis amplis reditibus fidelium devotione oblatis proprium illi conditum est monasterium [Ibid., p. 198.] .
[27] [paulo plura seculo XII Nicolaus,] V. Eodem fere tempore quo Anselmi opus vel paulo post conscriptum esse oportet libellum illum quem a viris fidelibus editum de vita et conversatione ipsius Huberti ante episcopatum a plerisque et haberi et legi ait Nicolaus canonicus Leodiensis in Vita S. Lamberti [Act. SS., tom. V Sept., p. 616, num. 75.] . In quem locum adnotavit Constantinus Suyskenus noster [Ibid., p. 617, annot. g.] : Haud dubie designat hic libellum qui Conversio S. Huberti comitis inscribitur editusque est a Joanne Roberti, in cujus cap. 3 ista commentitia ordinatio cum aliis adjunctis fabulosis narratur. Fateor id mihi non adeo videri perspicuum, quin immo, ut verius dicam, haud dubie esse falsum. Non pauca quidem reperi apographa cujusdam Vitæ S. Huberti in qua referuntur omnia quæ leguntur apud Nicolaum [Cfr. num. seq.] . Sed imprimis omnia ista apographa posteriora sunt ætati hujus scriptoris, qui floruit ante medium seculum XII. Deinde, quæ inter illa aliquanto vetustate præstant, nulla omnino habent præter eadem illa quæ apud Nicolaum leguntur, eaque iisdem omnino verbis, paucis admodum variantibus lectionibus, expressa, et etiam adjecta eadem illa clausula quam superius, exordio hujus numeri, citavimus. In recentioribus vero apographis, seculo XV exaratis, alia quædam addita sunt. Denique, quod maxime advertendum, Ægidius Aureævallensis, qui paulo ante medium seculum XIII Anselmi Gesta episcoporum Leodiensium interpolando auxit, de S. Huberto agens, nihil retulit præter ea quæ leguntur apud Jonam Aurelianensem et apud Nicolaum, cujus etiam et ipse citat sententiam qua remittitur ad alium libellum prius editum, quem nequaquam a se aliunde notum significat. Sed neque Joannes Ultramosanus, diligentissimus ille Leodiensium traditionum, earum etiam quæ maxime fabulosæ sunt, collector, in Chronico suo, quod extremo seculo XIV conscripsit et in quo tam multa de S. Huberto narrat, quidquam, ut infra dicemus, novit de conversione sancti per apparitionem cervi, quæ in opusculo edito a Roberti legitur, quamque certissime censendus est non prætermissurus fuisse, si novisset.
[28] [quæ et seorsim sub titulo Vitæ S. Huberti descripta reperiuntur;] Admodum itaque probabile mihi videtur libellum illum, de quo Nicolaus, si non censendus est suppositus [Cfr. infra, num. 92.] , adhuc in inexplorato aliquo codice delitescere; quæ autem apographis mox citandis descripta est Vita S. Huberti, eam sub breviori forma primo excerptam esse ex ipsius Nicolai fetu, id est Vita S. Lamberti, deinde vero eamdem vel antiquiorem illam citatam apud Nicolaum, semel et iterum auctam post seculum XIV ad duplicem illam formam pervenisse quam exhibent nonnulli codices. Triplex igitur illius Vitæ exemplar distinguendum et seorsim nobis edendum censuimus. Primum, totum quantum, ut diximus, ex Vita S. Lamberti haustum, præfixo tantummodo prologo ex cujus exordio id ipsum confirmatur, codices præbuerunt nobis quatuor, Namurcenses nempe bibliothecæ civitatis 15, quoad hanc partem seculi XIV [Cfr. supra, num. 22, A1.] , et 2, ejusdem ætatis, uterque olim monasterii Sancti Huberti Andaginensis, Leodiensis 18, al. 229, descriptus ineunte seculo XVII [De quo infra numm. 31, 32.] , et Parisinus 17639, item seculi XVII.
[29] [huic affines aliæ duæ Vitæ] Secundum continent codices bibliothecæ Academiæ Ultrajectinæ Æv. Med. Script. Eccl. 22, olim cœnobii Carthusiani apud Trajectum, ac bibliothecæ regiæ Bruxellensis 197, olim cœnobii Rubeævallis, uterque seculi XV, et editio Roberti ex Ms. Carthusiæ Leodiensis et Monasterii Rubræ-Vallis [De quo infra numm. 31, 32.] . Codex Ultrajectinus, membraneus, foliorum circiter 215 (0m, 32 × 0, 22), præter alia quædam opuscula, continet Passiones et Vitas sanctorum quorum festivitates celebrantur mensibus novembri et decembri. Ad calcem voluminis et eadem manu quæ illud totum descripsit, hæc adnotata leguntur: Finitur per fratrem Swederum de Boecholt, anno Domini M°.CCCCXXVI°. XIII kalendas maii vel circa. — Idem Swederus anno Domini M°.CCC°.LXXX° ipso die beati Alexii vestitus fuit Colonie. — Item anno Domini M.CCC.XCVI. fuit missus Trajectum. Deinde alia manu: Item anno Domini M.CCCC.XXXIII obiit idem dilectus pater domnus Zwederus, qui hunc librum et alios libros nobis scripsit, postquam LIII annis laudabiliter vixit in ordine et nobiscum; sepultus sexto loco, octavo die aprilis… Codex Bruxellensis 197, item membraneus, foliorum 238 (0m,36 × 0, 265) complectitur Vitas sanctorum quorum memoria annua occurrit a die 15 mensis augusti ad ultimum novembris. Folio 237 verso legitur hæc nota litteris rubris descripta: Iste liber pertinet fratribus monasterii sancti Pauli dicti Rubeevallis in Zonia juxta Bruxellam. Qui et scriptus est in eodem monasterio ac finitus anno Domini M°.CCCC°.LXV° in octava sancti Johannis evangeliste, per manus fratris Johannis Back presbyteri donati. Orate pro eo.
[30] [non ante finem seculi XIV concinnatæ.] Tertium denique ejusdem Vitæ exemplar, quod jam minus presse Nicolai verbis inhæret, offendimus in codicibus chartaceis tribus seculo XV exaratis, Leodiensi scilicet Univ. 278, al. 228, olim monasterii Sancti Trudonis, Metensi 577, et tertio nunc Musei nostri Bollandiani, qui præter hanc Vitam S. Huberti continet Vitam S. Judoci flandrice conscriptam.
[31] [Prolixam deinde Vitam S. Huberti] VI. Denique ingentem farraginem traditionum de S. Huberto, quarum apud antiquiores scriptores nulla exstant vestigia, extremo seculo XIV in prolixo suo Chronico gallice conscripto servavit nobis Joannes de Pratis * seu Ultramosanus **. Quæ utique nobis inde excerpenda et lectoribus nostris proponenda fuissent latine reddita, nisi hoc nos labore levasset Adolphus Happart, monachus Sancti Huberti Andaginensis, Trajectensis ortu. Duplicem is Vitam S. Huberti conscripsit, quam hactenus ineditam cum aliis multis documentis continet codex nunc Universitatis Leodiensis signatus numero 18, al. 229. Codex iste chartaceus est, foliorum 159 (0m,305 × 0,20). Hunc ipsum Happarti autographum esse nonnulli existimarunt [Bibliographie nationale (de la Belgique), tom. VIII, p. 706.] , sed manifesto errore. Etenim Happartum floruisse exordio seculi XVI ex iis quæ leguntur in ipso codice constat. Hæc nempe inscriptio præfixa est alteri ex Vitis S. Huberti: Gesta S. Huberti noviter edita, scilicet anno 1511, in festo Andreæ, per me N.* Adulphum Happart [Fol. 140r.] ; præfationi vero alterius hæc adjecta sunt: Anno Domini 1526, 8 die mensis April. complevi æditionem in vitam S. Huberti… [Fol. 2r.] . Præterea fol. 57v incipit Cathalogus Abbatum monasterii Andaginensis sub annalium calculo assertus per N. Adulphum Happart, P. S. H., cui inscripta est hæc dedicatio: Reverendo in Christo Patri ac Domino suo D. Nicolao a Malesiis Ecclesiæ Anduomensis (sic) Abbati dignissimo N. Adulphus Happart. S. D. et re vera terminatus est primo catalogus hac notitia: Anno Domini 1503… Reverendus in Christo pater et D. Dominus Nicolaus a Malesiis ex custode in Abbatem Ecclesiæ S. Huberti Andaginensis est electus. Hujus dignissimi prælati religionem, patientiam, constantiam, magnanimitatem, quibus antecessores suos præcedit, cum hominem nondum exuit (obiit Nicolaus de Malaise anno 1538) scribere distuli… [Fol. 70r.] .
[32] [ex Chronico Joannis Ultramosani] At in eodem codice, et eadem manu qua reliqua omnia, descripta leguntur fol. 157v quædam excerpta ex Petro Cratepolio, hoc præfixo titulo: Fr. Petrus Kratepolius Minorita, Theologiæ Baccalaureus, edidit anno Domini 1578 elenchum de gestis Leodiensium Antistitum, in quo de patrono nostro Huberto hæc succincte refert. Præterea, fol. 44r, versus gallici quos ad S. Huberti tumulum Hub. Huberti ponebat in cripta D. Petri — 1582, et eodem loco, Ex martyrologio Romano Gregorii 8 (sic) Pontificis Max. jussu edito, nota Baronii de S. Huberto ad diem 3 novembris; Martyrologium autem Romanum cum notis Baronii primum editum est anno 1586. Sed et catalogo abbatum, de quo dictum est extremo superiori numero, adjectæ sunt notitiæ de abbatibus qui successerunt Nicolao de Malaise, usque ad electionem Nicolai de Fanson, die 5a febr. anni 1611 [Fol. 72r.] .
[33] [fere hausit Adulphus Happart,] Denique codicem Leodiensem ex alio antiquiori descriptum esse indicat et Index eorum quæ in hoc libro continentur [Fol. 2r.] , ubi scilicet ad singulos titulos signatum non est ipsius hujus codicis folium quo incipiunt opuscula, sed numerus omnino diversus. Hunc indicem retexere visum est. Hæc igitur in codice nostro continentur:
Fol. 1r. Prologus in vitam et gesta Sti Huberti ante episcopatum, per Ad. Happart.
Fol. 2r. Index eorum quæ in hoc libro continentur.
Fol. 2v. Vita Sti Huberti ante episcopatum per N. Adulphum Happart religiosum Sti Huberti.
Fol. 22r. Vita S. Huberti ex Nicolai Leodiensis Vita S. Lamberti excerpta.
Fol. 24r. Vita S. Huberti auctore Jona Aurelianensi, cum epistola dedicatoria, prologo et indice capitulorum.
Fol. 37r. Miraculorum liber II [Cfr. supra num. 24.] , admodum negligenter descriptus, prætermissis subinde vel manifeste adulteratis, ita ut jam nullum sensum reddant, quibusdam vocibus: unde et in illo libro edendo codicis hujus rationem habendam non duximus.
Fol. 44r. Baronii nota de S. Huberto ad Martyrologium Romanum. Versus gallici ab Hub. Huberti positi in crypta B. Petri Leodii.
Fol. 44v. Modus et assertio novenarii instituti peregrinorum sancti Huberti … per præfatum D. Adulphum Happart editum.
Fol. 52v. Vita S. Beregisi abbatis.
Fol. 57v. Catalogus abbatum monasterii Andaginensis sub annalium calculo assertus per N. Adulphum Happart, cum continuatione usque ad annum 1611. Documentum hoc desinit fol. 72, lin. 9; reliquum hoc folium et sequentia usque ad 75 vacua relicta sunt.
Fol. 76r. Liber qui Cantatorium dicitur. Desinit fol. 133v. Folium 134 vacuum relictum est.
Fol. 135r. Vita Domini Theoderici abbatis Sti Huberti. Exordium tantum hujus Vitæ descriptum est, desinens fol. 135v, lin. 2; reliquum folium et sequentia usque ad 139 vacua relicta sunt.
Fol. 140r. Gesta Sti Huberti noviter edita, scilicet anno 1511 in festo Andreæ per me N. Adulphum Happart.
Fol. 157v. Excerpta ex Petri Cratepolii elencho Leodiensium antistitum edito anno 1578.
[34] [quam æquo magis laudavit Roberti.] Adulphum Happart magni fecit Joannes Roberti. Qui fontes unde notas et paralipomena sua ad Vitam S. Huberti hausit recensens: Quartum itidem Ms., ait, est cujusdam Adolphi Happart Andainensis monachi, qui, diligentissimus in S. Huberti vita aliisque affinibus describendis, profitetur sancte se nihil allaturum quod ab idoneis authoribus non hauserit [Hist. S. Huberti, p. 115.] ; et alio loco [Ibid., p. 159 extr.] : Happart suo more diligenter e pluribus scriptoribus, quos ipse me legisse profiteor, quæ huc (ad origines civitatis Leodiensis) spectant collegit. Verum attentius nobis utramque Happarti propriam scriptionem inspicientibus luculenter mox constitit nullos alios scriptores ab ipso adhibitos esse præter Nicolaum canonicum et præcipue seu fere unice Joannem Ultramosanum, e cujus Chronico quæcumque de S. Huberto leguntur, latine reddita, sine ullo delectu aut aliorum fontium comparatione consarcinando Vitam suam S. Huberti composuit. Inde ortum est exemplar illud Vitæ quod in codice incipit fol. 140r, desinit fol. 157v, quodque nunc primum edemus infra. Postea vero, quum narratio illa nimis jejuna sibi videretur, eam expoliendam et ornandam suscepit, multis præmissis traditionibus fabulosis de origine et primis regibus Francorum, cetera vero, quæ jam in prima Vita referebantur, multa et inani pompa verborum fere amplificando. Itaque illud secundum exemplar integrum edere visum non est; sed satis erit titulos capitulorum recensere et quibusnam prioris capitibus singula respondeant indicare, ac denique unum alterumve exscribere, unde totius operis facies legentibus facile perspecta habeatur.
[35] [Alia de S. Huberto scripta recentiora.] Nihil dixi de Legenda S. Huberti quam gallice conscripsit circa medium seculum XV Hubertus Le Prevost, editam Bruxellis anno 1846 a cl. v. Eduardo Fétis et inde apud Migne [Dictionnaire des légendes, p. 604, sqq.] : hoc enim solum præstitit Hubertus ille quod gallice reddidit aliquanto amplificatam Vitam S. Huberti quam infra dabimus loco quinto, et Vitam concinnatam a Jona Aurelianensi; quibus adjunxit et librum primum miraculorum. Recentioribus vero temporibus multa de sancti nostri vita et cultu scripta et typis edita sunt: quæ distinctius recensita videsis in præclaro elencho fontium historicorum medii ævi quem debemus doctissimo viro Ulyssi Chevalier [Répertoire des sources historiques du moyen âge, Part. I (Biographie), v° Hubert (St).] et in fratrum De Backer Bibliotheca Scriptorum S. J. [Bibl. des écriv. de la C. de J., ed. II, tom. III, p. 226 – 231.] . His adde egregias disquisitiones cl. v. Josephi Demarteau [Saint Hubert et son premier biographe, Liège 1877; Saint Hubert d'après son plus ancien biographe (ex Bulletin de l'Institut archéologique liégeois, tom. XVI), Liège 1882.] et nuperrimum librum cl. v. Henrici Gaidoz [La Rage et S t Hubert. Paris 1887.] . Quibus subsidiis muniti jam ipsi eamdem materiam tractare aggredientes, hunc ordinem sequendum duximus ut primo [§§ II et III.] quæ securius ex antiquioribus documentis de S. Huberto asserere licet indicaremus, deinde vero [§ IV sqq.] quæ traditione tantum longe sequiori et magis incerta asseruntur vel etiam certe falso prolata sunt.
[Annotata]
* Châlons-sur-Marne.
* des Preiz
* * d'Oultremeuse
* Nonnus. Cfr. Vit. VI proæm.
§ II. Quo tempore S. Hubertus in cathedram episcopalem sublimatus sit.
[S. Hubertum ante finem seculi VII S. Lamberto suecessisse, adversus Henschenium et alios] Circa tempus istud nihil aliud nos edocet coævus S. Huberti biographus nisi hoc unum, illum scilicet statim post S. Lambertum, qui sedem Tungrensem quadraginta annos tenuerat, eidem episcopum subrogatum fuisse. Unde quæstio de tempore suscepti ab Huberto episcopatus eadem est cum illa alia, a multis recentioribus, et quidem eruditione inter omnes præstantibus viris multum discussa, de anno obituali S. Lamberti. Utinam vero ut discussam, ita tandem eliquatam eam profiteri liceret. At quantum absit hinc affatim demonstratur quod, quum Henschenius noster in Commentario prævio de S. Amando [Num. 104 (Act. SS., tom. I Febr., p. 837).] Lamberti martyrium contigisse censuerit anno 707 aut etiam serius, Pagius in Critica [Ad an. 698, n. 1.] magis definite anno 707, Mabillonius vero [Act. SS. O. S. B., sec. III, part. I, p. 77.] et Cointius [Annal., tom. IV, p. 461.] circa annum 708, Suyskenus denique, qui Acta S. Lamberti ad diem decimam septimam septembris in collectione nostra Bollandiana illustranda suscepit, anno 709 probabilius illud martyrium innectendum duxerit [Commentar. præv. de S. Lamberto, § VIII (Act. SS., tom. V Sept., p. 537).] , horum omnium laboriosas conjecturas evertit documentum certissimum, diploma scilicet a Pippino majore domus in favorem Epternacensis monasterii datum sub die III Idus Maias Anno XII regni domini nostri Childeberti gloriosissimi regis seu Dominicæ incarnationis 706, quodque subscriptione sua præter alios confirmavit, primo loco post Drogonem Pippini filium, Chuchobertus episcopus [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XXIII, p. 54, et Dipl. tom. I, p. 94.] , quo nomine Hubertum episcopum Trajectensem ad Mosam indigitari recte notavit v. cl. Lud. Weiland [Mon. Germ., loc. cit.] . Accuratius itaque tota illa quæstio rursus hic nobis resumenda est [Quæ præsenti paragrapho continentur, jam gallico idiomate vulgavi anno 1877 (L'année de la mort de S. Lambert) in Periodico Précis Historiques.] .
[37] [demonstrant testimonia non pauca seculi XI] Antiquissimum omnium circa annum martyrii S. Lamberti ac proinde electionis Huberti testimonium nobis præbent Annales Leodienses, circa medium seculum XI exarati, ubi legitur ad annum 701: Sanctus Lantbertus martirizatur [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. IV, p. 12.] . Qui vero iisdem satis affines videntur et paulo antiquiores, circa annum scilicet 1000 conscripti, Annales Laubienses, nihil quidem habent de nece S. Lamberti, sed exordium pontificatus ipsius indicant ad annum 656: Sanctus Theodardus martyrizatur, cui succedit sanctus Lambertus filius Apri comitis [Ibid., p. 11.] . Cui si addantur quadraginta anni, qui a biographo coævo S. Huberti eidem pontificatui tribuuntur, deducimur ad annum 696 vel 697, quo anno S. Hubertus episcopales infulas suscepisse dicendus esset. Anno etiam 697 eadem innectunt Annales Stabulenses, ex Leodiensibus utique quoad hanc partem derivati [Cfr. ibid., tom. XIII, p. 39.] , his verbis: 697. S. Lambertus martyrizatur. Hubertus substituitur [Ibid., p. 41.] .
[38] [et sequentium] Ad hos accedit, quod ad summam rei spectat, Sigebertus Gemblacensis, in celebri suo Chronico quod ad annum 1111, ultimum scilicet vitæ suæ deduxit, ad annum 658 notans: Theodardo episcopo martyrizato, sanctus Lambertus, filius Apri comitis, episcopatum Trajectensem illustravit gloria nobilitatis [Ibid., tom. VI, p. 325.] . Et ad annum 698: Sanctus Lambertus Pipinum principem increpare ausus, quod pelicem Alpaidem suæ legitimæ uxori Plectrudi superduxerit, a Dodone fratre ipsius Alpaidis Leodii martyrizatur et Trajecti tumulatur, eique sanctus Hucbertus episcopus subrogatur [Ibid., p. 328.] . Sigebertum secuti sunt [Cfr. Bonnell, Die Anfänge des Karolingischen Hauses, p. 149; Oelsner, König Pippin, p. 518.] Annales Xantenses ad annum 698: Sanctus Landbertus Tungrensis episcopus in Leodio vico occiditur [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. II, p. 220.] . Non ita perspicue Ekkehardus Uraugiensis, qui fere eodem tempore (obiit enim anno 1129) quo Sigebertus Chronicon universale conscripsit, ubi ad annum 700: Hujus (Tiberii imp. an. 700 – 705), ait, tempore occisus est sanctus Lantpertus episcopus sub Hildeberto rege [Ibid., tom. VI, p. 156.] . At Sigeberto et aliis hactenus citatis prorsus consonant Nicolaus canonicus Leodiensis, qui Vitam scripsit S. Lamberti ante medium seculum XII, et auctores primæ partis Vitæ S. Huberti, sive Nicolao antiquiores [Cfr. supra, num. 27.] , sive posteriores: hi enim Hubertum Romæ statim post Lamberti necem a Sergio papa ordinatum indicant [Cfr. infra, num. 88.] .
[39] [usque ad] Similem traditionem referunt et Notæ Aureævallenses ineunte seculo XIII collectæ [Cfr. Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XVI, p. 634 extr.] , quas olim sub titulo Chronici brevis Leodiensis ediderunt Labbe et Martene, ubi legitur: Circa annum Domini 730, 3 kalendas julii obiit beatus Hugbertus, quamvis ejus festivitas recolitur 3 nonas novembris, quando Karlomannus corpus ejus de terra levavit et in altum collocavit. Qui præfuit sedi Tungrensi annis 30, quamvis in vita beatæ Odæ legatur præfuisse annis viginti, sub apostolicis Sergio, Johanne VI, Sisinnio, Constantino, Gregorio II, imperatoribus Tiberio Absimaro, Leone expulso, Justiniano II cum Tiberio suo filio, Philippico, Anastasio, Theodosio et Leone [Ibid. p. 681.] . Non infitiabor equidem, haud unum in hoc testimonio notari posse errorem; neque tamen inde evertitur vis ejus, quatenus constantem traditionem confirmat qua S. Hubertus circa annum 700 episcopali dignitate ornatus fuisse asseritur.
[40] [seculum XIV,] Denique ejusmodi testimoniorum agmen post medium seculum XIV claudit continuatio tertia Gestorum abbatum Trudonensium, ubi hæc notata reperimus: 19. Post paucos vero dies …, sanctus Lambertus Trajectensis epyscopus eligitur, … et consecratur anno etatis sue 21 … — 20. Anno Domini 685, … epyscopatus autem sancti Lamberti anno 28 … — 22. Anno Domini 691, … epyscopatus sancti Lamberti anno 35 … — 23. Anno Domini 693, … epyscopatus sancti Lamberti anno 37, plus minusve … — 26… Anno Domini 697 … — 27. Anno sequente, cum sanctus Lambertus Pipinum principem caritative corripuisset de pelicatu Alpaidis, a Dodone duce Ardenne, fratre hujus Alpaidis, martirizatur, et Trajecti tumulatur anno epyscopatus sui 40, etatis vero 61… [Ibid., tom. X, p. 367 – 369.] . Ex his omnibus itaque colligitur scriptorem nostrum cum Sigeberto electionem Lamberti illigasse anno 658, ejusdem vero martyrium et consecrationem Huberti anno 698. Qui utique mox non satis sibi constans, de Huberto scribit n. 30: Fuit autem in epyscopatu annis 32, et obiit post annos hos anno Domini 735, 3 kal. julii. Hæc imperitiam scriptoris manifestant, nequaquam vero inde constantia traditionis circa tempus suscepti ab Huberto episcopatus labefactatur.
[41] [uno ejusdem seculi XIV contrario;] His autem testimoniis non paucis et plerisque domesticis, quibus Hubertus circa annum 700 vel paulo ante in episcopum Trajectensem consecratus fuisse traditur, unum video opponi posse testimonium scriptoris qui ineunte seculo XIV ad Annales Mellicenses quædam adjecit, sub titulo Auctarii Cremifanensis cum iis Annalibus edita. Is scilicet, tempora Leonis III summi pontificis cum Pippini et Ebroini temporibus confundens et per alium turpem errorem Ebroinum Pippini, quem primum et regem Francorum appellat, principem seu majorem domus faciens, his verbis S. Lamberti cædem refert ad annum 706: Sanctus Lambertus sub Leone III papa et Justiniano II imperatore a Ebroino principe Pippini I regis Francorum occiditur [Ibid., Scr. tom. IX, p. 551.] .
[42] [unde nec solidos annos 40] Nil mirum itaque, quod Bucherius [Disputatio historica de primis Tungrorum episcopis (In appendice ad Chapeaville, Gesta Pontificum Tungrensium, Trajectensium et Leodiensium, tom. I), num. 101.] ad annum 697, Miræus [Fast. Belg. et Burgund., ad an. 696.] ad annum 696, Baronius vero in Annalibus et priorem sententiam retractans Henschenius [Exegesis de episc. Tungr. et Traject., num. 81 (Act. SS., tom. VII Maii, p. XLII).] ad annum 698 Lamberti cædem retulerunt. Attamen qui hanc usque ad annum 708 vel 709 rejiciendam existimant, ii quidem non carent probabili argumento. Nituntur scilicet testimonio duplicis documenti coævi, cujus utriusque auctoritatem haud facile in suspicionem quisquam adduxerit. Alterum præbet diploma Childerici II regis datum Trajecti die 6 septembris anni 667 [Mon. Germ. Hist., Dipl. tom. I, p. 28.] , ubi Theodardus episcopus, Lamberti decessor, tunc in vivis adhuc degisse aperte significatur; alterum vero sæpius laudatus antiquissimus scriptor Vitæ S. Huberti, qui Lambertum quadraginta annos pastorali munere functum affirmat [Vit. I, num. 1.] : unde omnino certum videri poterat hujus martyrium non contigisse ante annum 707.
[43] [S. Lambertus sedisse dicendus est.] Verum jam ex alio diplomate supra [Num. 36.] citato, quod die 3 maii anni 706 monasterio Epternacensi concessit Pippinus, manifestum est errasse hunc scriptorem dum solidos quadraginta annos Lamberti episcopatui tribuit. Nam etiamsi gratuito supponamus hoc diploma confectum esse anno primo episcopatus Huberti, quum Lambertus 17 septembris occubuerit, neque ex alia parte jure conjicere liceat, Theodardum, postquam die 6 septembris anni 667 cum Childerico rege Trajecti convenisset, ita brevi post ad eumdem regem, qui usque ad annum 673 Austrasiæ regnum tenuit [Richter, Annalen des fränkischen Reichs im Zeitalter der Merowinger, p. 171 – 172.] , iter suscepisse ut ante diem 17 septembris ejusdem anni jam fines suæ diœcesis egressus, in Alsatia occisus fuerit [Cfr. Commentar. præv. de S. Theodardo, nn. 23, 24 (Act. SS., tom. III Sept. p. 586).] et Lambertus in ejus locum substitutus, ex his omnibus sequitur vel ex solo hoc duplici diplomate non amplius annos solidos 37 sedem Trajectensem a Lamberto occupatam fuisse. At semel evacuata hoc modo biographi nostri in hac re auctoritate, nihil impedit quominus secundum antiquam traditionem Lambertum circa finem seculi septimi, non autem jam currente seculo octavo, e vivis ereptum dicamus.
[44] [Probabilem sententiæ nostræ confirmationem] Ad quod confirmandum forte urgeri posset argumentum jam dudum ab hujus opinionis fautoribus prolatum, quod hucusque non attigimus. Etenim in antiquissima illa Vita Huberti ab hujus contubernali conscripta legimus [Num. 2.] a sancto præsule anno XIII pontificatus sui translatum fuisse Trajecto corpus S. Lamberti in basilicam quam ejus sepulturæ paraverat Leodii. Atqui basilicam S. Lamberti memoriæ dedicatam Leodii exstitisse anno 714, habemus ex testimoniis certis quæ Grimoaldum Pippini filium in ea hoc anno occisum fuisse asserunt. Responderunt vero adversarii [Cfr. Suyskenus, Commentar. præv. de S. Lamberto, n. 118 – 121 (Act. SS., tom. V Sept., p. 536).] basilicam aliquam in honorem S. Lamberti Leodii ædificatam esse statim post ejus mortem et ante sancti corporis ejus Trajecto translationem, idque aperte indicari in vita S. Lamberti a Godeschalco diacono Leodiensi ante medium seculum octavum edita. Et ea quidem responsio nullam pateretur refutationem, si genuinus habendus esset textus Godeschalci a Chapeaville editus. Ibi enim capite XII hujusmodi diserta verba leguntur [Chapeaville, Gest. Pont. Tungr., tom. I, p. 345.] : Postmodum ibidem populus cœpit ejus honori et nomini ædificare, virtutum illius magnificentia et admiratione animatus, honesti cultus ecclesiam, quæ ad augmentum dilatandæ gloriæ ejus multum profecit; ut quamvis ille locus ejus careret corpore, tamen et ex ædificio ecclesiæ pateret, et ex meritis et miraculis ipsius, quod ibi semper præsens esset.
[45] [ex mentione basilicæ S. Lamberti ad annum 714,] Sed in textu longe præstantiori [Cfr. Kurth, Saint Lambert et son premier biographe, p. 26.] edito a Mabillonio et Suyskeno non ita perspicue hæc enuntiantur ut ædificatio basilicæ ad illud tempus rejici nequeat quo jam corpus Lamberti Leodium translatum fuerat. Nimirum post narratam cujusdam cæci miraculosam mox, ut videtur, post S. Lamberti obitum per ejus intercessionem sanationem, ita pergit Godeschalcus [Num. 25 extr. (Act. SS., tom. V Sept., p. 579).] : Quo audito cœperunt homines sanctum Dei debita veneratione de die in diem jugiter expetere et cum magna diligentia locum illum (ubi occisus fuerat Lambertus) venerari. Et jam cum basilicam populus ibidem cœpisset ædificare, auditis miraculis per universam regionem illam, quæ Dominus pro servo suo dignatus est ostendere, omnis populus laudes dabat Deo. Deinde num. seq. refertur alia sanatio virginis item cæcæ, atque inde ita pergit scriptor: Item ex hoc amplius concurrebat mistus populus utriusque sexus, senes et parvuli, ad basilicam in honore ipsius sancti ædificandam, sicque auxiliante Domino velociter consummata est. Similiter ubi virgo lumen ex fide recepit, credentibus in testimonium basilica in ejus nomine est constructa et assidue venerata. Etiam fideles et devoti Deum timentes composuerunt lectum et fabrili arte ornaverunt illum, et sic posuerunt illum in locum ubi jaculatus fuerat pontifex. Ita Dominus magnas et absque numero virtutes atque mirabilia operatus est cotidie.
[46] [cujus basilicæ constructionem nimis confuse retulit Godeschalcus,] Non dissimulandum est utique eo loco memorari basilicæ ædificationem ante corporis translationem vel ullum de eo translatione susceptum consilium: nam post citata modo verba sequitur [Numm. 27, 28.] narratio pœnæ peremptoribus Lamberti divinitus immissæ, quæ narratio incipit his verbis: Post anni circulo expleto …; ac deinde [Num. 29 seq.] tantum de translatione agitur. Verum ex hoc ipso exordio numeri 27 suspicio incidit non satis accurate digestæ rerum seriei. Incredibile enim omnino apparet intra unum annum ab obitu S. Lamberti basilicæ ædificationem consummatam esse, viventibus adhuc et prævalentibus sancti episcopi inimicis, tantumque terrorem incutientibus ut neque funus illius sicut decebat celebrare ausi sint clerus et populus Trajectensis. Etenim, teste Godeschalco [Num. 22.] , non fuerunt ausi decoratum parare sepulcrum, sed cum magno metu in tumba patris una cum ipsius cadavere mancipatus est sanctus et multum festinanter saxo coopertus. Unde tandem in hanc opinionem deducimur, ut credamus domum vel cubiculum ubi occubuit Lambertus paganorum Leodiensium devotione celebratum ac mox, crebrescente miraculorum fama, piis donis ornatum et in formam sacelli compositum fuisse; Godeschalcum vero, quamquam quinquaginta tantum circiter annis post Lamberti necem hujus Vitam scripserit seu expoliverit [Cfr. Kurth, Saint Lambert et son premier biographe, p. 26 sqq.] , sacellum istud non distinxisse ab ecclesia quam postea in eodem loco construxit S. Hubertus, genere erroris non insueto hujus ævi scriptoribus.
[47] [repetere licet.] Quod si quis retorserit, id quoque credi posse de continuatore Fredegarii [Num. 104 (Rec. des Hist. de la France, tom. II, p. 453).] , auctore Gestorum regum Francorum [Num. 50 (ibid., p. 571).] , auctore item chronici Moissiacensis [Ad an. 713 (ibid., p. 654).] , Adone Viennensi [Ibid., p. 670.] , scriptore Annalium Metensium [Ad an. 714 (ibid., p. 681).] et auctore libelli de Majoribus domus [Ibid., p. 700.] , qui Grimoaldum anno 714 in basilica S. Lamberti Leodii occisum tradunt, non equidem negabo illud omnino fieri potuisse, parum tamen probabile existimo tot scriptores, qui certe non omnes ex eodem fonte hausisse supponi possunt, in eodem errore admittendo convenisse. Unde, mea quidem sententia, sua manet argumento probabilitas.
[48] [De errore veterum scriptorum circa tempus suscepti a S. Lamberto muneris episcopalis.] Sed forte adhuc quorumdam hæc legentium animo scrupulus manserit, ne ita secure confidant testimoniis citatis veterum scriptorum qui Lamberti obitum et Huberti consecrationem extremo seculo VII contigisse referunt, quod scilicet iidem fere exordium præsulatus Lamberti ponunt ante annum 660: quod omnino perperam factum ostendit diploma supra citatum [Num. 42.] Childerici II. Inde autem hunc errorem apud veteres illos ortum censeo unde apud plerosque eruditos recentiores alter iste circa tempus martyrii Lamberti, quod nimis sero, ut vidimus, anno 707 vel 708 vel etiam 709 innectunt. Nimirum, quum ex una parte ex monumentis et traditione Leodiensis ecclesiæ comperirent Lambertum vergente seculo septimo e vivis ereptum, ex alia vero parte apud antiquum Huberti biographum seu potius apud Jonam Aurelianensem, qui ejus lucubrationem expolivit et inde, quod patet ex multitudine veterum codicum adhuc superstitum qui scriptionem ejus referunt [Cfr. supra, num. 20.] , magnam apud omnes gratiam sibi comparavit, quum, inquam, apud biographum illum legerent Lambertum quadraginta annos ecclesiæ Tungrensi seu Trajectensi præsedisse, sponte inde deducti sunt ut in chronicis suis exordium episcopatus illius sub anno quadragesimo vel quadragesimo primo ante ejus obitum notarent et etiam ceteram intermedii temporis chronologiam ordinarent, ut videre est apud scriptorem illum Gestorum abbatum Trudonensium, cujus testimonium supra [Num. 40.] cum aliis non paucis attuli.
[49] [De testimonio Sigeberti exordium præsulatus S. Huberti anno 698 definite illigantis.] Ex his igitur quæ hactenus disputata sunt satis certum nobis videtur exordium pontificatus S. Huberti illigandum esse uni ex quatuor ultimis annis seculi VII. Annus iste forte magis definite statui posset fuisse annus 698, si de tempore translationis corporis S. Lamberti, quam sanctus noster secundum Vitam coævam instituit anno tertio decimo sui regiminis [Vit. I, num. 2.] , satis confidere liceret auctoritate testimonii Sigeberti Gemblacensis. Is nempe in suo Chronico ad annum 710: Sanctus Hubertus, ait, cœlitus ammonitus corpus sancti Lamberti Trajecto Leodium cum magna miraculorum gloria refert, sedemque episcopalem in eamdem urbem transfert [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VI, p. 329.] . Porro, quum S. Lambertus martyrium subierit die 17 septembris [Act. SS., tom. V Sept., p. 578, Annot. u.] et illius translatio facta fuisse tradatur die 24 decembris [Cfr. infra, num. 117.] , si eo tempore agebatur tertius decimus annus episcopatus S. Huberti, sequitur manifeste hujus exordium innectendum esse mensi septembri anni 698. Verum ultro fateor non ita constare utrum Sigebertus annum translationis S. Lamberti consignarit ex certa quadam et distincta traditione an potius computando annum decimum tertium pontificatus S. Huberti, quem legerat apud anonymum scriptorem Vitæ coævæ, ab anno 698, cui ejusdem pontificatus exordium jam illigarat [Cfr. supra, num. 38.] : qua ratione scriptores recentiores, postquam in animum induxissent S. Hubertum anno 708 vel 709 successisse S. Lamberto [Cfr. supra, num. 36.] , consequenter censuerunt hujus translationem locum habuisse anno 721 vel 722 [Cfr. Act. SS., tom. V Sept., p. 552, numm. 194, 195, 198.] . Sigeberto quidem ad jungendus est scriptor Annalium Xantensium, qui et ipse notavit ad annum 710: Translatum est corpus beati Landberti episcopi et martyris a Trajecto in Leodium [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. II, p. 220.] ; sed jam satis constat illis Annalibus quoad hanc partem Sigeberti Chronicon loco fontis fuisse [Cfr. scriptores cit. supra, p. 768, not. 14.] .
§ III. Quo loco, anno et die S. Hubertus obierit.
[S. Hubertus obiit apud Vuram Ducis in Brabantia] Locum obitus S. Huberti distincte indicat scriptor Vitæ coævæ fuisse villam nuncupatam Furam [Vit. I, num. 16.] , quæ ad ipsius dominium pertinebat, sitam in Bracbante, vel saltem ita ut ex Bracbante seu pago Bracbantino brevi itinere duorum milliariorum prope adiri posset [Ibid., numm. 12, 13.] , et triginta circiter milliariorum intervallo distantem Leodio [Ibid., num. 16.] . Unde excluditur opinio eorum qui sola nominis aliqua similitudine inducti locum illum ex iis existimarunt fuisse qui in tractu Leodiensi Furonis villæ vocabulo noti erant et adhuc sunt *: neque enim horum ullus triginta milliariis Leodio distat nec ad ullum ita brevi itinere ex Bracbante commeare fas erat, quippe qui omnes a septemtrione et oriente Leodium spectant. Itaque longe communior sententia est nomine Furæ apud anonymum nostrum significari oppidum Furæ sive Vuræ Ducis *, æquali fere spatio Bruxellis et Lovanio distans, quod inde saltem a seculo XIII Brabantiæ ducibus apprime in deliciis fuit, adeo ut splendidis ædibus et arce constructis illic sæpissime residere consueverint [Plura de eo loco videsis infra in Annot. ad Vit. I, num. 13.] . Sententiæ illi favet traditio popularis Vurana et antiquum sacellum quod olim ibidem in honorem S. Huberti constructum, sed jam ineunte seculo XVII dirutum [Roberti, Hist. S. Huberti, p. 236.] , nonnullas sancti reliquias servabat nunc in thesauro ecclesiæ parochialis repositas, quodque frequenti concursu populi et miraculorum fama celebratur: de quibus fusius dicetur infra in appendice de gloria postuma S. Huberti. Favet etiam traditio popularis qua Heverleæ ecclesia prope Lovanium a S. Huberto consecrata fertur [Van Gestel, Hist. Archiep. Mechlin., tom. I, p. 219.] : unde concludere pronum est hanc illam ipsam esse quam in Vita coæva sanctus pontifex consecrasse narratur paucis ante obitum suum diebus [Vit. I, num. 12.] . Heverleam alluit Dilia fluvius *, qua duorum milliariorum itinere (si milliaria illa censeas fuisse gallica 2500 circiter metrorum, qualia in Vitis sanctorum illius ætatis non raro computari solent) [Cfr. B. Guerard, Polyptyque d'Irminon, tom. I, p. 163.] nave deferri potuit Hubertus usque ad vicum Neeryssche et inde equo [Vit. I, num. 13 post med.] Furam. Denique ipsa Fura Leodio distat circiter septuaginta quinque millibus metrorum seu milliariis gallicis triginta. Non est igitur cur communi sententiæ in hac re refragemur [Cfr. et Annot. ad Vit. I, num. 13.] .
[51] [die 30 maii 727,] Solidum quoque fundamentum ad annum emortualem S. Huberti definiendum præbet auctor Vitæ coævæ, dum [Num. 20.] sanctum illius corpus solemni pompa elevatum fuisse memorat anno decimo sexto post obitum ipsius, Carlomanno anno tertio Francorum principatum obtinente. Quum enim Carolus, cui Martelli cognomen, vita decesserit die 21 (aut forte 15) octobris anni 741 [Cfr. Breysig, Jahrbücher der fränkischen Reiches 714 – 741, p. 103.] , facile constat ab eadem recurrente die anno 743 computandum esse anni tertii principatus Carlomanni exordium. Porro martyrologia antiqua memoriam S. Huberti episcopi alia diei 30 maii, alia diei 3 novembris illigant. Neque alterutra harum solemnitatum recoli translationem sancti corporis Leodio Andagium, quæ contigit anno 825 [Vit. II, num. 33.] , exinde certo colligitur quod ea translatio facta est pridie calendas octobres: cujus rei testem habemus fidissimum Jonam illum qui eam ipso ejus tempore vel brevi post descripsit [Ibid.] . Restat itaque ut sive die 30 maii sive die 3 novembris priorem elevationem celebrari statuamus. Neque rursus inter hunc utrumque diem quis potius seligendus sit definire arduum erit, si consideretur ab anonymo nostro coævo diserte asseri, Hubertum obiisse feria sexta [Vit. I, num. 15.] , corporis vero elevationem decimo sexto post ejus obitum anno institutam die dominica [Ibid., numm. 20, 21.] . Quum enim annus 743 litteram dominicalem habuerit F [Art de vérifier les dates, tom. I, p. 15.] , dies 3 novembris eo anno incidit in diem dominicam [Ibid., p. 109.] ; sequenti vero anno, qui fuit bissextilis, litteris dominicalibus ED [Ibid., p. 15.] , dies 30 maii in sabbatum [Ibid., p. 118.] . Itaque die 3 novembris anni 743, non vero 30 maii anni 744, sanctum corpus elevatum esse, tandem tuto colligimus. Inde autem si annos sexdecim demas, deduceris ad annum 727, qui annus litteram dominicalem habens E [Ibid., p. 15.] , diem 30 maii feria sexta occurrentem exhibet [Ibid., p. 112.] . Nemini igitur dubium esse potest quin antiquiora martyrologia 30 maii obitualem, recentiora diem 3 novembris prioris elevationis memoriæ celebrandæ destinatam indicaverint, et harum dierum altera anno 727, altera anno 743 attribuenda sit. Et modeste etiam hic corrigenda venit assertio cl. W. Arndt, qui in inscriptione antiquæ Vitæ diem 3 novembris emortualem dici ait [Kleine Denkmäler aus der Merovingerzeit, p. 50.] . Neque enim in hac inscriptione diem emortualem, sed qua celebratur festum indicari, legenti facile apparet.
[52] [ut recte ex Vita coæva] Nec fugit nos, secundum hæc elevatum fuisse sacrum corpus non anno decimo sexto post sancti obitum, sed anno decimo sexto jam ultra quinque menses completo. Attamen neque computationem nostram inde labefactari neque anonymum nostrum oscitantiæ alicujus arguendum esse facile liquet consideranti annum decimum sextum a sancti obitu, ab eodem indicatum, non necessario referendum esse ad solam pompam elevationis corporis, sed ad ea omnia quæ eodem capite continentur, ac proinde ad revelationes illas multiplices et diuturnam deliberationem quæ elevationi præivisse narrantur.
[53] [collegerunt plerique scriptores recentiores,] Itaque anni 727 diem 30 maii obitu S. Huberti insignem statuere quotquot sancti nostri historiam diligentius inspexerunt, imprimis Ægidius Bucherius [Disputatio historica de primis Tungrorum seu Leodiensium episcopis, p. 51.] , quem secuti sunt Joannes Roberti [Historia S. Huberti, p. 198.] , Carolus Cointius [Annal., tom. IV, p. 765.] , Antonius Pagi [Critica in Baronium, an. 727, n. IV.] , et alii multi. Baronius autem in notationibus ad Martyrologium Romanum anno 1586 primum editis, S. Hubertum anno 730 vita defunctum esse scripsit [Adnot. ad diem 3 novembris.] , nullum hujus assertionis fontem indicans, sed, ut conjicere licet, auctoritatem secutus Chronici Leodiensis, de quo mox numero sequente sermo nobis erit. Deinde vero, Vitam nactus ex anonymo coætaneo a Jona elaboratam et a Surio editam, quum in ea legeret corpus S. Huberti elevatum esse anno decimo sexto ab ejus obitu, Karlomanno rege tertio jam anno regni Francorum sceptra regente, titulo illo regis, perperam utique Caroli Martelli filio attributo, ita deceptus est ut hoc loco Carlomannum, Caroli Magni fratrem, indicari putarit: unde, quum tertius annus hujus Carlomanni regis exordium sumpserit a die 24 septembris 770, obitum Huberti referendum putavit ecclesiasticorum Annalium parens ad annum 754 [Annal., tom. IX, p. 213.] . Sed mox, erroris sui monitus, ipse eum notavit et correxit, alium quidem, sed longe leviorem, substituens, annum jam 728 assignando. Minus excusandus est Bartholomæus Fisen, qui in duplici opere quod ad laudem Leodiensis ecclesiæ conscripsit, Hubertum die III ante kal. Maias mortalitatem posuisse traditum ait [Flores Ecclesiæ Leodiensis, p. 29 extr.; Sancta Legia Romanæ Ecclesiæ filia, p. 105 (lib. v, cap. 20).] , quamvis ipse in adnotatione paulo inferius ad alterum horum locorum subjecta [Sancta Legia, p. 122.] referat et probet Bucherium, diem illam emortualem III ante kal. Junias anni 727 fuisse statuentem, elevationis vero III nonas novembres anni 743. At ipse Bucherius mendum typographicum in sua Disputatione historica corrigere neglexit, unde apud ipsum perperam legitur eum mortis diem esse 3 calendas junii seu 29 maii.
[54] [consentientibus nonnullis antiquis Annalibus.] Idem Bucherius hoc ipso loco ad auctoritatem provocat veterum annalium, inter quos Placentium adnumerat. Et Placentius quidem [Catalogus omnium antistitum Tungarorum, etc.] Hubertum primum antistitem Leodiensem tertio calendas junias obiisse ait. Quinam autem antiquiores Annales idem referant, ignorare me fateor. Nam Notæ Aureævallenses, quæ sub titulo Chronici Leodiensis a Labbeo et Martene edita sunt, hæc habent: Circa annum Domini 730 3 kalendas julii obiit beatus Hugbertus [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XVI, p. 681.] . Minus etiam accurate Annales Leodienses ad annum 735: Obiit sanctus Hugbertus episcopus [Ibid., Scr. tom. IV, p. 12 et tom. XVI, p. 636.] ; itemque Annales Stabulenses et Sigebertus Gemblacensis in suo Chronico ad eumdem annum 735: Obiit sanctus Hucbertus [Ibid., Scr. tom. XIII, p. 41; tom. VI, p. 331.] . Recte quidem, quod ad annum attinet, Annales Laubienses: 727. Sanctus Egobertus migravit ad Christum [Ibid., Src. tom. IV, p. 12.] , itemque Annales Quedlinburgenses, Weissemburgenses et Lamberti Hersfeldensis seu Aschafnaburgensis: 727. Sanctus Egbertus migravit ad Christum [Ibid., Scr. tom. III, p. 34.] . Iidem vero diem obitualem silentio prætermittunt: ut quæ circa hunc supra statuta sunt, nullatenus illorum testimonio confirmare liceat. Sed et forte dubitabunt aliqui num in Annalium Laubiensium et Quedlinburgensium locis citatis nomine Egoberti seu Egberti designari intelligendus sit Hubertus noster Leodiensis et non potius S. Egbertus monachus ille Hyensis de quo Beda in sua Historia ecclesiastica non semel meminit [Lib. III, capp. 4, 27; lib. IV, capp. 3, 26; lib. V, capp. 9, 10, 22, 23, 24.] . Et rationem dubitandi præbet non solum similitudo nominis, sed et maxime quod scriptor Annalium Laubiensium manifeste Bedæ scriptis fonte usus est, quod indicant notæ ab eo signatæ ad annum 725: Hucusque Beda, et ad annum 731: Beda obiit. Sed contra est primo quod scriptor ille non Bedæ Historiam ecclesiasticam, sed solum Chronicon de sex ætatibus mundi adhibuisse videtur, quod demonstrat ipsa nota ad annum 725: Hucusque Beda; nam re vera Chronicon ad Leonis III imperatoris annum nonum, Christi 725, tantum pertingit [Mon. Hist. Brit., p. 101.] quum Historia ecclesiastica ex ipsis annorum numeris adscriptis capite ultimo deducta indicetur usque ad annum 731 [Ibid., p. 286.] : porro in Chronico mentio quidem fit prædicationum S. Egberti Hyensis [Ibid., p. 100.] , nequaquam vero de anno obitus ejus. Præterea in ipsa Historia ecclesiastica sæpius memoratur S. Egbertus Hyensis obiisse anno 729 [Lib. III, cap. 27; lib. V, capp. 22, 23, 24.] , nusquam vero anno 727. Denique vetustissimum exemplar Annalium Lobiensium, non ita pridem editum a cl. v. Georgio Waitz [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XIII, p. 224.] ex codice Bambergensi seculi XI [Secundum Wattenbach (Deutschlands Geschichtsquellen, ed. V, tom. I, p. 354, not. 3) seculi X.] , ad Chronici Bedæ caput de gestis sub Anastasio imperatore (perperam quidem, nam ad Leonis III tempora hæc referenda erant), hæc habet: Hoc tempore constat sanctum Hubertum Leodiensem obiisse et Florebertum, filium ejus successisse [Tom. cit., p. 227.] , nihil vero de obitu Egberti Hyensis.
[Annotata]
* vulgo Fouron-l'évêque, Fouron-le-Comte, etc.
* vulgo Tervueren
* vulgo la Dyle
§ IV. De S. Huberti natalibus.
[Auctoritate non satis certa] Jam devenimus ad ea quæ longe minus certa sunt de S. Huberto, utpote solum vel præcipue traditionibus nixa seculo XII aut XIV primum scripto consignatis, nullo antiquiori vestigio. Attamen hæc prorsus negligere nefas duximus: neque enim hujusmodi traditiones quasi a priori ut falsas amandare prudentia et experientia suadent, sed potius diligenter disquirere convenit quænam ex earum sive collusione sive contradictione, sive inter se sive cum aliis monumentis, tamquam plus minus probabiles retinendæ, quænam vero tamquam valde suspectæ aut indubie commentitiæ rejiciendæ videantur. In qua re studiose invigilandum ne animum nostrum aliquo præjudicio occupari et in unam vel alteram partem cæco affectu ultra quam cogunt leges artis criticæ inclinari sinamus. Id et ipsos, quod ad nos attinet, cavere curæ erit et ut a legentibus commentarium nostrum observetur enixe deprecamur. His proœmii loco propositis, jam ad singulas quæstiones tractandas accedamus.
[56] [traditur S. Hubertus fuisse Aquitanus ortu.] Quo loco et genere oriundus fuerit S. Hubertus nullatenus significat coævæ Vitæ scriptor. Aquitanum ortu fuisse indicare videtur auctor anonymus Annalium Lobiensium qui desinunt in annum 982 et recens ex codice seculi XI vel forte etiam decimi editi sunt [Cfr. supra, num. 54 extr.] . Is scilicet, mentionem injiciens de obitu sancti, ita pergit [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XIII, p. 227. Cfr. Annal. Stabul. (ibid., p. 41, not. 7).] : Cujus [amita] [Vox hoc loco prætermissa est in codice, spatio vacuo relicto. In Annalibus Stabulensibus suppleta est vox amita.] sancta Oda, uxor Boggis ducis Aquitanorum, multum non solum Leodicense sed et alia episcopia prædiis suis vidua ditavit, ad ultimum in Leodicensi parrochia requievit. Distinctius jam Nicolaus canonicus Leodiensis, S. Lamberti biographus, ineunte seculo XII: Eo tempore, ait, quo Ebroini crudelitas regnum Francorum graviter opprimebat, erat adolescens nobilis, Aquitanus genere, sub Theodorico rege comes palatii, Hubertus nomine… Hic … considerans Ebroinum ad omnem malitiam promptissimum, … execratus omnes actus illius, Franciam Sequanorum deseruit, et in Austriam ad Pipinum … se contulit. Adhærebat ei, quasi comes individua, amita sua Oda, quæ erat Boggis Aquitaniæ ducis recens defuncti vidua [Act. SS., tom. V sept., p. 611, num. 48. Cfr. infra, Vit. III, num. 1.] . De patre sancti omnino silet Nicolaus. Hunc primum indicavit extremo seculo XIV Joannes Ultramosanus fuisse Bertrandum, filium et successorem Boggisi ducis Aquitaniæ [Chronique de Jean d'Outremeuse, lib. I (Ed. Borgnet, tom. II, p. 341; inde Happart, Vit. S. Huberti, (infra Vit. IV), cap. VI.] . At Privilegium erectionis monasterii Beatæ Mariæ de Alaon seu, ut vulgo nuncupatur, Charta Alaonis, Bertrandum non filium, sed fratrem facit Boggisi [Cfr. infra, num. 62.] , quod magis concordat cum citato loco ex Nicolao Leodiensi, ubi Oda, uxor Boggisi, amita S. Huberti dicitur. Sed antequam ulterius progrediamur, de illo famoso diplomate, quam brevissime fieri poterit, nonnulla recolenda sunt.
[57] [Ex Charta Alaonis,] Chartam Alaonis, quæ data supponitur anno quinto regni præstantissimi Caroli (Calvi) regis, indictione octava, id est anno 845, primus vulgavit anno 1687 Cardinalis de Aguirre inter Concilia Hispaniæ [Tom. III, p. 131 (Ed. II, tom .IV, p. 129). Hinc ex parte descripta legitur in Act. SS., tom. X, p. 131 – 133.] ex apographo quod descriptum ferebatur e codice ecclesiæ cathedralis Urgellitanæ [Cfr. infra, num. 59.] , et inde De Vic et Vaissette inter Probationes ad tomum I Historiæ Occitanæ [Histoire générale du Languedoc, tom. I, Preuves, n. LXVII (p. 85).] et Fauriel [Histoire de la Gaule méridionale, tom. III, p. 501.] , qui et authenticam eam pronuntiarunt et propugnarunt [Vaissette, tom. I, p. 688, note LXXXIII; Fauriel, tom. cit., p. 513.] , sicut et Josephus de la Canal [España Sagrada, tom. XLVI, p. 207.] . Suspectam illam habuit Mabillonius [Annal., lib. XXXI, num. 33 (tom. I, p. 569).] . At nostris temporibus, post alios, inter quos doctissimus Benjaminus Guérard [Cfr. Fauriel, tom. cit., p. 513.] , eamdem acerrime impugnavit Josephus Franciscus Rabanis [Les Mérovingiens d'Aquitaine; essai historique et critique sur la Charte d'Alaon. Paris 1856, in-8°.] , et quidem eo pondere argumentorum ut inde omnes, ni fallor, alicujus nominis eruditi viri eam sine hæsitatione spuriam judicarint. En tibi horum argumentorum summa.
[58] [quæ multiplici] 1° Insolita et singularis diplomatis conscriptio, a consuetis illa ætate et quasi jure receptis formulis prorsus abhorrens, primo aspectu illud valde suspectum facit. Agebatur nimirum, secundum enuntiata in ipso diplomate, de impetranda a Carolo Calvo rege confirmatione possessionis prædiorum quorumdam et beneficiorum ecclesiasticorum quæad condendum monasterium Alaonense in Aragonia ante decennium legaverat Wandregisilus comes, paterno genere ex stirpe Chariberti, fratris Dagoberti I regis, materno ex Sadregisili, ducis Aquitaniæ sub Clotario II, ejusdem Dagoberti patre, oriundus. Confirmationem autem illam ita concedit Carolus ut prolixa admodum, per omnes in utraque linea Wandregisili proavos deducta, historica dissertatione ostendat nullum Wandregisilo jus fuisse in fundos illos quos condendo cœnobio attribuerat. Hujusmodi dissertationi hic locus non erat; sed ea omnino ad eum scopum præcipue videtur directa ut certam faceret quam sibi mente confinxerant cognationem regiæ domus Hispanicæ cum Merowingicis regibus Hispani quidam scriptores seculi XVII, inter quos famosus ille apocryphorum venditor Joannes Tamayus de Salazar, cui debemus indigestam et numquam satis explodendam compilationem cui Martyrologicum Hispanicum titulum fecit: ut improbabile non videatur eumdem etiam Chartæ Alaonis fuisse confectorem [Rabanis, p. 23 – 28 et p. 203 – 210.] .
[59] [argumento] 2° Suspicionem fallaciæ multum auget ipsa ratio qua Charta Alaonis in publicam lucem data est. Primum, ut diximus, illam edidit Cardinalis de Aguirre, non ex aliquo exemplari vel apographo antiquo quod ipse vel alius quispiam viderit, sed secundum apographum recens illi traditum a sacerdote Didaco Josepho Dormer, historiographo regio Aragoniæ, quod is se invenisse aiebat in Historia Catalauniæ quam ineditam reliquerit quidam Franciscus Compte; is autem diploma exscripsisse ex exemplari reperto in Archivo ecclesiæ cathedralis Urgellitanæ asserebatur ab eodem Dormero, qui et duo alia apographa ejusdem reperta esse affirmabat inter chartas Antonii de Yepes et Prudentii de Sandoval, ex Francisci Compte exemplari, ut putabat, desumpta [Nota an. 1687 a D. J. Dormero transmissa ad Cardinalem de Aguirre et ed. Conc. Hisp. tom. IV (ed. II), p. 135; gallice ap. Rabanis, p. 192 – 194.] . Tres autem isti viri floruerant extremo seculo XVI vel ineunte XVII et, quando hæc scribebat Dormer, jam vita excesserant. Porro simili omnino ratione, ut recte advertit Rabanis, prolata sunt eodem seculo XVII alia documenta illa apocrypha quæ tot maculis inde usque ad nostra tempora insperserunt scripta de historia Hispaniæ, præsertim ecclesiastica, Chronica scilicet Pseudo-Dextri, Pseudo-Juliani, Luitprandi, Hautberti, Liberati, etc. [Rabanis, p. 186 – 190.] .
[60] [manifeste] 3° Accedit multiplex argumentum negativum. Videlicet a) De cœnobio Alaonensi ex professo egit ejusque antiquitatem asseruit doctissimus Joannes Briz Martinez in sua Historia monasterii S. Joannis de la Peña [Historia de S. Juan de la Peña y del Reyno de Aragon (1620), lib. II, cap. 19, quod inscriptum est Del titulo de Rey de Ribagorza, y de la grande antiguedad de Nuestra Señora de Alaon.] et ad illam antiquitatem vindicandam affert diploma datum, ut existimat, anno 908 a Carolo, cognomento Simplici, rege Franciæ. Qui utique, si diploma Caroli Calvi novisset datum anno 854, multo potius protulisset illud. Jam vero idem scriptor prior fuerat Alaonensis cœnobii, et archiva regni Aragoniæ et Catalauniæ diligenter perscrutatus erat, inter quæ certe non omiserit Alaonense et Urgellitanum. b) Sed et in ipso Chartulario Alaonensi extremo seculo XI descripto Charta illa, fatente Josepho de la Canal [Esp. Sagr., tom. XLVI, p. 208.] , desideratur et nulla ejus uspiam reperitur mentio. c) Antonius de Yepes, penes quem Dormer asseruit fuisse apographum Chartæ, alte de illa silet in magno suo opere ubi antiquorum monasteriorum Ordinis S. Benedicti fundationes recensuit [Coronica general de la Orden de San Benito (Valladolid 1609 – 1615), 7 vol. in-fol.] . d) Nec Petrus de Marca, qui et ipse archiva septemtrionalis Hispaniæ sedulo perlustravit ad colligenda documenta de Marca Hispanica, quidquam suspicatus est de Charta illa, quam paulo post in archivo ecclesiæ Urgellitanæ repererit Compte.
[61] [demonstratur] 4° Non pauci in Charta Alaonis offenduntur modi loquendi qui certe seculo IX nequaquam usu recepti erant et seculo XII tantum vel serius usurpari consueverunt, quales sunt consanguineus noster * ac homo ligius, quem … limitaneum constituit, visis patentibus litteris, advocatia (monasterii, quæ et hereditario jure transmittenda significatur), ad regem FRANCIÆ immediate (spectans monasterium), feuda, decimarum gageriæ titulo, etc.; sicut et tituli ducis, comitis, vice-comitis et præsertim comitissæ et vice-comitissæ, qui singulis fere virorum et mulierum nominibus subjuncti sunt, sæpissime etiam adjecto nomine alicujus loci, quasi eo tempore istud genus hæreditariæ nobilitatis vulgo vigeret.
[62] [apocrypha,] 5° Denique pleraque eorum quæ in Charta circa historiam ducum Aquitaniæ memorantur cum aliis certis documentis constare nequeunt vel ita in his indicata reperiuntur ut veteratoris fallacia manifeste appareat [In quo tamen genere argumenti circa quædam reprehendendo Chartam Alaonis excessisse videtur Rabanis, ut ubi agit de Hunoldo et Waiferio (cfr. H. Hahn, Jahrbücher 741 – 752, Excurs. VII, p. 166 – 169) et ubi traditiones Metenses de Boggiso et Oda longe prævalere contendit traditionibus Leodiensibus (cfr. infra, num. 66 sqq.).] . Ne infiniti simus, unum aliquod ejus commentorum specimen afferre satis erit. Inter alios nempe non paucos ceteroquin prorsus ignotos quemdam introducit Amandum ducem Vasconiæ, qui filiam suam Giselam uxorem collocaverit Chariberto, fratri Dagoberti I, Tolosæ seu Aquitaniæ regi, et eidem Amando uxorem fuisse significat Amantiam, filiam Sereni ducis Aquitaniæ. En verba Chartæ: Necnon omnia bona Amandus dux in Vasconia dedit filiæ suæ Giselæ et postea reliquit nepotibus suis Boggiso duci et suo fratri Bertrando, quos Haribertus rex habuit ex Gisela uxore, et inferius: … de villis et hæreditatibus quas dux Amandus primum reginæ Giselæ filiæ et postea Boggiso duci suoque fratri Bertrando nepotibus reliquit, cum eis quæ a matre Amantia et a Sereno, quondam Aquitaniæ duce, avo, tenuit prædicta Gisela regina… Omnes isti, præter Charibertum, ignoti sunt antiquis scriptoribus qui Aquitaniæ historiam attigerunt; sed Amandi, Sereni et Amantiæ nomina reperire potuit falsarius in Vita S. Amandi episcopi illius Trajectensis, cujus, secundum ipsius discipulum et biographum Baudemundum, pater Serenus nomine, genitrix vero Amantia vocabatur [Act. SS., tom. I Febr., p. 849, num. 2.] . Inde vero Vaissette confirmationem pro authentia Chartæ repetere non metuit: Serenus, inquiens, dux Aquitaniæ et Amantia EJUS UXOR, AVI Giselæ, uxoris Chariberti regis Tolosæ, quorum mentio fit in Charta Alaonis, nobis aliunde noti sunt, ex Vita S. Amandi episcopi Trajectensis, eorumdem filii. Tempus quo vixit sanctus ille, qui fuit Giselæ avunculus, cum Charta concordat [Hist. générale du Languedoc, tom. I, p. 690.] . Verum imprimis dissimulat doctissimus scriptor, calliditate sane tanto viro indigna, non solum in Vita S. Amandi nulla ratione dici Serenum ducem Aquitaniæ et patrem Giselæ, sed et quos pari titulo avos Giselæ appellat, alterum secundum Chartam fuisse ejus proavum, alteram vero ejus aviam, prioris filiam, ut proinde jure affirmare nequaquam possit Serenum et Amantiam, qui in Charta nominantur, nobis notos esse ex Vita S. Amandi, ubi nominantur Serenus et Amantia ejus uxor, parentes S. Amandi, non Serenus et Amantia ejus filia, S. Amandi Trajectensis soror. Itaque ut aliqua ratione Charta cum Vita S. Amandi in concordiam reduci queat, supponendum esset Serenum et Amantiam, parentes S. Amandi, filiam genuisse quæ eodem quo mater nomine vocitata fuerit et nupta duci Vasconiæ qui fratri ipsius esset homonymus. Hæc sane non omnino repugnant, sed non ita facile sine certa auctoritate videntur probabilia. Neque etiam ita concordat ratio temporum. Etenim, secundum ipsum Vaissette, Charibertus obiit anno 631 [Ibid., p. 331.] , tres ex Gisela susceptos filios relinquens, Chilpericum, Boggisum et Bertrandum; S. Amandus autem, secundum computationes Godefridi Henschenii, obiit anno 684 [Act. SS., tom. I Feb., p. 839, num. 114.] : qui igitur fere ejusdem ætatis fuerit cum Gisela, cujus avunculus dicitur. Rursus quidem id non omnino repugnat, sed profecto non est cur ex concordantia temporum pro authentia Chartæ inde arguatur [Rabanis, p. 40 – 47.] .
[63] [illius genealogia] Sed quamvis ex Vita S. Amandi acceperit Chartæ fabricator nomina Sereni (quem, scilicet patrem S. Amandi, nescio qua oscitantia, ducem Aquitaniæ fecit Yepes [Coronica, etc., tom. II, p. 67.] : unde forte falsario occasionem dedit genealogiam modo expositam configendi) et Amantiæ; non tamen, ut videtur, Amandi ducis Vasconiæ. Hoc autem apud Fredegarium et Aimoinum aliosque illius sequaces reperire potuit: apud quos legimus ab anno 626, qui fuit antepenultimus Clotarii II regis, usque ad annum 637 vel 638, intra quos eosdem annos Amandi sui ducis gesta ex Charta includit Vaissette [Hist. du Languedoc, liv. VII, capp. 1, 3, 13 (tom. I, pp. 329 – 331, 337 – 338).] , in Vasconia imperitasse Æghinanem quemdam, qui et Aighinanus, Agino, Agnianus, Anianus, Ainandus et semel etiam vel iterum Amandus appellatur (errore forte alicujus librarii: litteræ nempe in et m, ut notum est, in antiquis codicibus facillime inter se confunduntur). Verum Aighinanus ille seu Ainandus non fuit e meridionali Gallia oriundus nec dux Vasconiæ nec auctor et caput rebellionis Vasconum adversus reges Francos, sicut de Amando suo refert Charta; sed contra Saxo genere et unus eorum ducum qui Vascones rebelles devicerunt et ad subjectionem adduxerunt. Audiamus de his Fredegarium seu scriptorem qui vulgo hoc nomine designatur, et Aimoinum. Fredegarius itaque Chronici sui cap. 54: Anno XLIII regni Chlotharii (Chr. 626) … Palladius ejusque filius Sidocus episcopus Ælosani, incusante Aighynane duce, quod rebellionis Wasconorum fuissent conscii, exilio retruduntur… — Cap. 55. Anno XLIIII regni Chlotharii (Chr. 627) … homo, nomine Ermenharius, qui gubernator palatii Chariberti filii Chlotharii erat, a pueris Ægynanis genere Saxonorum optimatis interficitur. — Cap. 78. Anno XIV regni Dagoberti (Chr. 635 vel 636), cum Wascones fortiter rebellarent et multas prædas in regno Francorum, quod Charibertus tenuerat, facerent, Dagobertus de universo regno Burgundiæ exercitum promovere jubet, statuens eis caput exercitus, nomine Chadoindum… Qui cum decem ducibus cum exercitibus, id est Arimbertus, Amalgarius, Leudebertus, Wandalmarus, Waldericus, Ermenus, Barontus, Chairaardus ex genere Francorum, Chramnelenus ex genere Romano, Wilibaldus patricius ex genere Burgundionum, Aigyna ex genere Saxonum, exceptis comitibus pluribus, qui ducem super se non habebant, in Wasconia cum exercitu perrexissent, et tota Wasconiæ patria ab exercitu Burgundiæ fuisset repleta, Wascones de inter montium rupibus egressi ad bellum properant… Tandem Wascones oppressi seu perdomiti veniam et pacem a superscriptis ducibus petentes, promittunt se gloriæ et conspectui Dagoberti regis præsentaturos et suæditioni traditos cuncta ab eodem injuncta impleturos… — Anno XV regni Dagoberti, Wascones omnes seniores terræ illius cum Aiginane duce [“Ed. cum Colb. Ainando, al. Amando. [Ita Chron. S. Benigni.]” Not. Ruinartii et Bouquet.] ad Dagobertum Clippiacum venerunt, ibique in ecclesia domni Dionysii regio timore perterriti confugium fecerunt. Clementia Dagoberti vitam habent indultam … [Script. Rer. Franc., tom. II, pp. 434, 442 – 443.] . Aimoinus item De Gestis Francorum, lib. IV, cap. 14: Anno XLIII Chlotarii regis… Palladius quidam ejusque filius Sedocus Tolosatium episcopus, incusante Aynano duce quod rebellionis Wasconum fuissent conscii, in exilium truduntur… — Cap. 15. Anno XLIV regni Chlotarii… quidam Hermarius, gubernator palatii Aribertii regis simulque bajulus a pueritia, Aginano super se irruente, perimitur: is erat saxo genere unusque ex optimatibus aulæ regiæ… — Cap. 28… Anno XIV Dagoberti, dum ei nuntiatum fuisset Wascones a suo imperio deficere velle, exercitum Burgundionum cum XII ducibus eo dirigit… Hujus tantæ multitudinis, quæ Wasconiam bello subegit, licet multis rectoribus uteretur, princeps fuit Audoenus… Ad quem accedentes Wasconum primores, rogaverunt parci sibi, promittentes se Dagoberti regi præsentaturos et de quibus arguerentur satisfacturos… — Cap. 31. Quintodecimo vero regni sui anno, omnes fere seniores Wasconiæ cum Amando duce (non utique suo seu Vasconum, qui nusquam hactenus nominatus fuit, sed Saxone illo qui eos devicit et quasi captivos ad regem deduxerit) ad eum Clippiaco venerunt: ejusque formidantes præsentiam in oratorium sancti Dionysii confugerunt… [Ibid., tom. IV, pp. 123, 124, 132, 133. Cfr. Rabanis, p. 47 – 50.] . Jam hoc solo exemplo abunde, credo, demonstratum est quam fallaciter et audacter Chartæ auctor historicas traditiones deturpaverit.
[64] [erui nequit.] Ex harum itaque rationum complexu, quibus nulla probabilis responsio (præterquam forte ad primum argumentum expositum supra num. 58) ex Vaissette et Fauriel afferri potest, satis liquido concludendum videtur Chartam Alaonis prorsus apocrypham ac forte seculo XVII confictam esse, et vehementer dolendum nobis quod collega quondam noster, P. Josephus Van Hecke, dum Commentarium suum scripsit de S. Oda, dissertationem Rabanis, quæ forte eo tempore quo scribebat nondum erat in vulgus emissa, non vidit et auctoritati scriptorum utique primi nominis, Vaissette inquam, Fauriel et de la Canal, ita concessit ut famosam Chartam per se ipse minus attente inspiciens, nimis facile eam supposuerit authenticam et inde genealogiam S. Huberti secundum corruptum illum fontem a Vaissette instructam eidem Commentario inseruerit [Act. SS., tom. X Oct., p. 133.] .
[65] [De eadem testimonium Joannis Ultramosani,] Rejecta itaque spurii illius documenti auctoritate, videamus jam quæ ex aliis traditionibus de genere S. Huberti erui valeant. Parentes sancti primus, ni fallor, indicavit Joannes Ultramosanus fuisse Bertrandum, filium et successorem Boggisi ducis Aquitaniæ, et Hugbernam, sororem S. Odæ [Infra, Vit. VI, num. 2.] , quæ ipsa uxor fuerit alterius Boggisi domini Pictavensis [Ibid., num. 1 extr.] . Paulo aliter in epistola capituli S. Odæ Amaniensis ad monachos cœnobii sancti Arnulphi Metensis data anno 1466 [Cit. infra, num. 70.] dicitur mater S. Huberti nuncupata fuisse Phigberta et hujus sororem Odam in conjugem accepisse idem ille Boggisus dux Aquitaniæ, post mortem prioris uxoris ex qua genuerat Bertrandum. Ex illa epistola, quam vulgavit Du Bouchet anno 1646, vel ex Joannis Roberti Historia S. Huberti, edita anno 1621, ubi ex Happart citatæ sunt narrationes Joannis Ultramosani, accipere potuit fabricator Chartæ Alaonis nomina Boggisi et Bertrandi. Attamen fatendum est eumdem non parum ab iisdem documentis dissentire, præsertim a Joanne Ultramosano. Etenim quum apud hunc Boggisus dux dicatur genitus Hilderico, filio Clotarii I regis, et pater fuisse Bertrandi, qui et ipse filios habuerit S. Hubertum et Eudonem [Vit. VI, num. 6.] , in Charta Alaonis Hildericus, Boggisus et Bertrandus dicuntur fuisse fratres, filii Chariberti, fratris Dagoberti I regis, et Boggisus duos genuisse filios, Eudonem (eumdem scilicet qui postea dux Aquitaniæ fuit et apud Joannem frater S. Huberti appellatur) et Imitarium; de Bertrandi vero liberis omnino silet Charta. Unde forte aliqui suspicari possint falsarium non ex traditionibus Leodiensibus, quas ex libris Roberti et Bouchetii nosse poterat, sed ex alia quadam traditione, quam in meridionali Gallia vigentem reperit, genealogiam suam ducum Aquitaniæ hausisse, quum præsertim secus admittendum esset ipsum gratuita rerum quas per traditiones Leodienses acceperat perturbatione ultro magis manifestam reddere voluisse contradictionem documenti sui cum aliorum recens editorum testimoniis. Unde et ulterius iisdem opinandum videri potest duas hic haberi traditiones distinctas, quibus illud tantum commune est quod Boggisum et Bertrandum et Eudonem pertinuisse ferunt ad stirpem ducum Aquitaniæ a Chariberto filio Clotarii II et fratre Dagoberti I ortam: quæ traditiones quamvis singulæ per se exigua auctoritate gaudeant, quum altera seculo XIV, altera seculo XVII primum scripto consignata sit, attamen ex earum concursu longe probabilius censendum quod in utraque communiter affirmatur. Atque inde ulterius, habita ratione traditionis de S. Oda, uxore Boggisi et amita S. Huberti [ Cfr. supra, num. 56 et infra, num. 66.] , et hunc ex eadem stirpe originem duxisse existimabunt.
[66] [et alia antiquiora, quæ Odam, Boggisi ducis Aquitanorum uxorem, sancti amitam faciunt.] Equidem illam opinionem, quæ S. Hubertum Bertrandi ducis Aquitaniæ filium facit, tam imbecilli fundamento, quale præbent testimonia Joannis Ultramosani et Chartæ Alaonis, satis probabilem pronuntiare non ausim. Nec multo magis solidum præbent traditiones de S. Oda et Boggiso ejus viro, utpote quæ et ipsæ nec valde antiquæ et nimis incertæ et invicem contradictoriæ sunt. Jam attulimus [Supra, num. 56.] Annales Lobienses ac Stabulenses ex Lobiensibus derivatos et Nicolaum Leodiensem, qui S. Odam, Boggisi uxorem, S. Huberti cognatam et ejus temporibus in Leodiensi diœcesi conversatam esse significant: quibus addi potest Sigebertus Gemblacensis, qui exeunte seculo XI vel XII ineunte in Chronico suo notavit ad annum 711: Sancta Oda, uxor Boggis, ducis Aquitanorum, sanctitate claret in Gallia, quæ ecclesias Dei sua ditavit munificentia et moriens in Leodiensi quievit parochia [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VI, p. 329.] . Jam advertimus non concordare testimonia Nicolai ejusque sequacium vel præcessorum cum traditionibus allatis a Joanne Ultramosano, quæ Boggisum, ducem Aquitaniæ avum S. Huberti fuisse indicant [Infra Vit. VI, numm. 1, 2.] . Idem tamen, secundum alteram traditionem, S. Odam, conjugem Boggisi, sororem fuisse refert matris S. Huberti [Ibid., numm. 2, 12.] . Itaque, ad hæc concilianda, duplicem Boggisum induxit, alterum avum, alterum conjugem amitæ S. Huberti [Ibid., num. 1.] .
[67] [Ex iisdem Oda et Boggiso genitum tradunt S. Arnulphum Metensem] Sed et jam occurrit tertia testimoniorum classis, quæ Boggisum et Odam parentes faciunt S. Arnulphi Metensis episcopi, mortui anno 640 vel 641 [Act. SS., tom. IV Julii, p. 431 – 432, num. 40 – 41; Bonnell, Anfänge des Karolingischen Hauses, pp. 98, 190.] . Hanc parentelam sane, saltem quod ad Boggisum spectat, efficaciter demonstraret, si authenticum esset, diploma Ludovici I imperatoris pro monasterio Glanderiensi datum anno 836 [Ed. apud Calmet, Hist. de Lorraine, tom. II, Preuv. p. 128, et inde P. L., tom. CIV, p. 1283.] , in quo sermo est de curiis, villis et beneficiis a Domino Bodagislo patre S. Arnulphi Metensis episcopi ecclesiæ Glanderiensi collatis; sed documentum istud indubie spurium pronuntiavit vir in hoc genere studiorum versatissimus Th. Sickel [Die Urkunden der Karolinger, Part. II, p. 413.] et secundum ipsum cl. E. Mühlbacher [Regesten des Kaiserreichs unter die Karolinger, p. 350.] . Hoc itaque neglecto, ad alia accedamus. Horum forte omnium fons habendus est Vita S. Odæ, in qua hæc sancta simul et mater S. Arnulphi et S. Huberti amita asseritur. Nimirum: Gloriosa Christi famula Oda (ita Vitæ scriptor) potentissimi Gallorum regis filia… Boggis, nobilissimi Aquitanorum ducis, uxor fuit… (Num. 2) Post aliquot annos sponsus ejus, dux gloriosus … ex hac vita migravit… Post mortem viri beata Oda in sancta viduitate permansit… Cum igitur his et aliis virtutum insigniis coruscaret, dilectus filius suus, venerabilis Arnulphus, ad annos pubertatis devenit… Beatus igitur Arnulphus in juventute genuit Ansigisum ducem, et post electus est Metensis episcopus… (Num. 3) Sic igitur beata Oda ex magnis regibus, fidei christianæ cultoribus, Clodoveo videlicet atavo, Childeberto patre, fratre Dagoberto, claruit decorata… Fuit etiam beata Oda amita beati Huberti episcopi Leodiensis [Act. SS., tom. X Oct., p. 139.] .
[68] [Vita S. Odæ,] Quam antiqua sit Vita S. Odædefinire non ausim. Eam seculo X conscriptam timide opinatus est P. Josephus Van Hecke: Quoniam, inquiens [Ibid., p. 129, num. 5.] , S. Odam per S. Arnulphum, Metensem episcopum, matrem familiæ Carlovingicæ exhibet, ad seculum X, in cujus exitu stirps Carlovingica regnare desiit, Vitam, qualem habemus, compositam fuisse existimo. Etenim vicinior temporibus de quibus agit, errores vitasset historicos; remotior autem, consanguinitatem cum Carlovingica familia non curasset. Verum hæc conjecturæ loco habentor; et quidem, quod ad tantam ejus antiquitatem spectat, conjecturæ non adeo solide firmatæ: nam et codices duo, qui in ea edenda adhibiti sunt, seculum XIV vetustate non transcendunt, et genealogiam illam Carolingicam etiam in documentis seculi XII vindicatam legimus, eo scopo, ut Lotharingiæ duces e stirpe Carolingica et etiam per avos S. Arnulphi e Merovingica orti probarentur. Sic Ægidius Aureævallensis, qui Gesta episcoporum Leodiensium scripsit inter annos 1247 et 1251 [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XXV. p. 2.] : In quo etiam tempore, ait, circa scilicet annum ab incarnatione Domini sexcentesimum duodecimum, Lotharius rex commisit filium suum Dagobertum educandum Pippino principi, patri sanctæ Gertrudis, et Arnulpho illustri cognato suo et postea Metensi episcopo. Cognatum ideo appellamus, quia Lotharius rex Francorum, pater Dagoberti, filiam habuit Blithildem. Hæc ex Ansberto nobili viro genuit Arnoaldum seu Bodegisilum sive Boggis; trinomius enim fuit. Boggis enim de Oda uxore sua genuit Arnulfum, postmodum pontificem Metensium. Hii tenuerunt sex ducatus, quatuor in Aquitania, et duos in Gallia Belgica [Ibid., p. 29.] . Item Genealogia ducum Brabantiæ, scripta anno 1271 [Ibid., p. 391.] , cap. 1: Lotharius Magnus rex genuit Dagobertum regem undecimum et Blithildem, ad cujus progeniem, ad duces scilicet Lotharingiæ et Brabantiæ, translata est tandem corona Franciæ. Blithildem duxit Ansbertus princeps illustris, genere Romanus, ex imperiali prosapia ortus. Qui genuit ex ea Arnoldum principem… Arnoldus genuit ex sancta Oda sanctum Arnulphum principem, tandem episcopum Metensem … [Ibid., p. 392.] ; et inter Nomina sanctorum e stirpe ducum Brabantiæ descendentium quæ illi Genealogiæ subjecta sunt, a quodam monacho Affligemensi recensita [Ibid., p. 391.] , eodem forte qui Genealogiam concinnavit, legitur: Sancta Oda. Hæc apud Amanium quiescit. Hæc genuit sanctum Arnulphum [Ibid., p. 398.] .
[69] [Chronica quædam Metensia] His adjungi possunt excerpta quædam ex monumentis ineditis incertæ ætatis citatis apud Du Bouchet, et apud Calmet, videlicet: a) Ex Ms. sancti Vincentii Metensis: Vir igitur clarissimus Ansbertus ex prædicta Blitilde, filia Clotharii regis, trium suscepit filiorum decorem, Ferreolum, Modericum, Burtgisum ac unius filiæ florem, Tharsitiam nomine… Tertius filiorum Burtgisus, qui a plurimis cognominatur Arnoaldus, ex Aquitania in primam demigrans Germaniam et Belgicam, a rege Gunthario (seu Guntramno), qui erat ejus avunculus ex parte matris, gratanter suscipitur. Et quia idem rex carebat liberis, hæredem sui eum ordinavit, eique uxorem nomine Oda ex nobilissimo Suevorum genere dedit, de qua B. genuit Arnulphum [La véritable origine … de la maison royale de France (Paris 1646), Preuves, p. 31.] . b) Ex cap. XXXVII, lib. II Vitæ Ms. S. Arnulphi auctore anonymo: Ansbertus, Aquitanorum nobilissimus, Blitildem sibi oppignoravit in matrimonium, et ex prædicta Blitilde, filia Clotharii regis, trium suscepit filiorum decorem, Ferreolum, Modericum, Burgisum, ac unius filiæ florem, Tarsiciam nomine [Ibid.] . c) Ex Chronico Ms. sancti Martini Turonensis: Anno Justini II. VI, S. Odda uxor Boggis ducis Aquitanorum claret in Gallia, quæ ecclesias multas ditavit et moriens in Leodicensi parrochia requievit [Ibid., p. 41.] . Quod testimonium fere totidem verbis legitur apud Sigebertum Gemblacensem ad annum 711 [Cit. supra, num. 66.] : unde contendit Du Bouchet [Tom. cit., p. 54 – 55.] librarium aliquem, Chronicon Sigeberti describentem, in suo exemplari perperam pro Justini II legisse Justiniani II et inde ad annum 711 transtulisse quæ ad annum 571 notare debuerat; sed non minori jure, ut patet, e converso scriptori Chronici sancti Martini errorem illum imputare licet, quum præsertim secus supponendum foret omnia apographa Chronici Sigeberti, quæ adhuc servantur quadraginta duo [Cfr. Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VI, p. 282.] , illo vitio infecta fuisse. d) Ex codice Glanderiensi [Seu Longæ-villæ, prope Metas.] :… Clotarius rex… Ansberto filiam Blictildem dat uxorem, ex qua proles quatuor procreat: Arnoaldum, qui et Bobnotgilsus sive Bodogisillus vocatur, Ferreolum, Modericum, et filiam nomine Consitiam. Primogenitus Arnoaldus patri in marchionatu successit. Hic ex Oda Sueva habuit sanctum Arnulphum pontificem Metensem… [Calmet, Histoire de Lorraine, tom. I, Preuves, p. 101.] .
[70] [et epistola canonicorum ecclesiæ Amaniensis,] Coronidis loco exscribimus nonnulla ex epistola præpositi et canonicorum ecclesiæ collegialis S. Odæ Amaniensis in diœcesi Leodiensi, data anno 1446 ad abbatem et conventum monasterii sancti Arnulphi prope Metas [Edita ibid., p. 109 et inde in Act. SS., tom. X Oct., p. 141.] : Etiam, venerabiles Domini, vos facitis querimoniam de nomine patris S. Arnulphi vestri patroni. De hoc rescribimus vestris Reverentiis quod pater S. Arnulphi vocabatur Boggus, qui fuit dux in Aquitania, prout invenietis in Legenda B. Odæ, per nos transmissa… Item reperitur in Chronicis quod B. Oda nostra patrona fundavit villam et ecclesiam Amaniensem in honore B. Georgii et dotavit nostram ecclesiam de multis bonis quæ possidemus …; et quando decessit, omnes alias possessiones, prædia et allodia quæ possidebat in patria Leodiensi, legavit S. Huberto confessori, illo tempore episcopo Leodiensi, suo consanguineo …: quia præfatus sanctus Hubertus erat filius sororis beatæ Odæ et pater S. Huberti fuit filius Boggi supradicti ex sua prima conjuge, quia Boggus habuit duas uxores. Ex prima genuit quemdam Bertrandum; et ille Bertrandus ex sua conjuge, vocata Phigberta, genuit sanctum Hubertum, quæ Phigberta fuit soror legitima B. Odæ viduæ. Post mortem suæ primæ uxoris, idem Boggus desponsavit beatam Odam, ex qua genuit B. Arnulphum vestrum patronum; et beata Oda fuit amita S. Huberti, et B. Arnulphus, filius B. Odæ, fuit avunculus S. Huberti ex parte Boggi patris sui, quia Bertrandus et S. Arnulphus fuerunt fratres, non de una matre, sed de duabus matribus et uno patre, scilicet Boggo…
[71] [manifesto anachronismo.] Nemo non videt quam turpi anachronismo laboret ista narratio, sicut et Vita S. Odæ [Cit. supra, num. 67.] , ubi S. Arnulphus et S. Hubertus, qui non minus septuaginta vel octoginta annis ætate distant, ex duabus sororibus geniti asseruntur. Restat itaque ut vel intervallo unius seculi inter duces Aquitaniæ duplex par conjugum ejusdem nominis agnoscamus, quod vix cuiquam credibile videri potest, vel Boggisus et Oda vere parentes S. Arnulphi fuisse credantur et perperam ad cognationem S. Huberti distracti, vel contrario errore ex Sigeberto et Nicolao Canonico, aut ex fontibus unde hi acceperunt traditiones suas de S. Oda, a posterioribus scriptoribus hausta esse nomina parentum S. Arnulphi, vel denique utriusque generis testimonia ut æque erronea despiciamus.
[72] [Bodegisilus autem quem celebrant Fortunatus et Gregorius Turonensis, idem censeri nequit cum patre S. Arnulphi] Et quidem ad confirmandas traditiones Metenses [Cit. num. 67 – 70.] de Boggiso duce Aquitanico juvare potest quod revera extremo seculo VI floruit aliquis Bodegisilus dux qui in meridionali Gallia præfecturam aliquam gessit pro rege Austrasiæ et inde in Austrasiam digressus, obiit circa annum 585. Hæc nimirum demonstrat carmen Venantii Fortunati De Bodegisilo duce [Lib. VII, carm. 5 (Mon. Germ. Hist., Auct. Ant., tom. IV, p. 156).] , ubi sic ait:
Pectore de sterili si flumina larga rigarem,
Non te sufficerem, dux Bodegisle, loqui.
[…]
Massiliæ ductor felicia vota dedisti
Rectoremque suum laude perenne refert;
Hic tibi consimili merito Germania plaudit,
Cujus ad laudem certat uterque locus.
Tempus vero obitus Bodegisili (nisi alium ejusdem nominis et dignitatis hoc loco significari existimes) ad annum vigesimum quartum Guntramni regis (Chr. 585) refert Gregorius Turonensis: Obiit his diebus Bodygisilus dux plenus dierum, sed nihil de facultate ejus filiis minuatum est [Hist. Fr., lib. VIII, num. 22 (ibid., Scr. rer. Merov., tom. I, p. 340).] . At Bodegisilo illi uxor fuit Palatina, filia Galli Magni episcopi Trecensis, ut colligitur ex inscriptione alterius carminis Fortunati [Lib. VII, carm. 6.] . Itaque ad tuendam illis auctoritatibus veritatem traditionum Metensium necesse foret supponere Bodegisilum vel Boggisum post obitum Palatinæ aliam duxisse uxorem Odam, ex qua S. Arnulphum genuerit in fine vitæ suæ: quam conjecturam nullius veteris monumenti testimonio fulcire licet. Præterea adversus easdem traditiones argumentum, negativum quidem, sed non spernendum eruitur ex silentio antiqui biographi S. Arnulphi et Pauli Warnefridi. Nimirum secundum illas traditiones Ansberti, avi S. Arnulphi, uxor Blithildis, filia erat Clotarii I regis Francorum, ac proinde Arnulphus regio Merovingorum sanguine cretus fuisset; præclaram autem hanc originem voluisse præterire silentio vix supponi possunt biographus coævus S. Arnulphi et præsertim Paulus Warnefridi, qui in ipsa notitia de S. Arnulpho totus est in extollenda illustri Carolingorum prosapia [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. II, p. 264 – 265.] . Genealogias quidem nonnullas habemus Carolingicæ domus satis antiquas, ubi indicatur hujus cognatio cum domo Merovingica per Blithildem, filiam Clotarii I regis et aviam S. Arnulphi [Ibid., p. 308 – 313; cfr. p. 305.] ; sed et hæ omnes Paulo Warnefridi posteriores sunt et nulla earum significatur Arnoaldum seu Arnoldum, patrem S. Arnulphi, alio nomine vocitatum esse Bodegisilum seu Boggisum et uxorem ejus nuncupatam Odam: unde inter testimonia de Boggiso et Oda adducendæ non fuerunt. Quæ autem adducta sunt [Supra, num. 67 – 70.] , horum nullum certo affirmari potest antiquitate superare seculum XIII: unde rursus valde suspecta redditur eorumdem auctoritas.
[73] [vel conjuge amitæ S. Huberti.] Attamen, etiamsi cum Bonnell [Anfänge des Karol. Hauses, p. 29 – 32, ubi citantur pleraque testimonia supra allata.] rejicias traditiones Metenses, habemus ex testimoniis certis Venantii Fortunati et Gregorii Turonensis ducem aliquem, nomine Bodegisilum, in Aquitania aliquamdiu commoratum, obiisse in Austrasia circa annum 585: qui profecto idem censeri nequit cum conjuge Odæ amitæ S. Huberti. Et quamvis, sicut nomina Huberti et Odæ [Cfr. loc. cit. in Indic. ad Mon. Germ., Scr. tomm. I, II et IV.] , ita et Bodegisili pluribus viris possit fuisse commune (et quidem alter apud Gregorium Turonensem [Hist. Fr., lib. X, cap. 2.] nominatur Bodigisilus filius Mummolini Suessionensis), attamen difficilius, deficiente veteri auctoritate, supponere licet duos hujus nominis unius fere seculi intervallo hoc habuisse commune ut uterque ducis titulo in Aquitania præfuerit. Unde denique, licet traditiones de ortu S. Huberti e stirpe ducis alicujus Aquitanici non certo falsas demonstrari concedam, attamen exinde non parum nutare mihi persuasum est.
[74] [S. Hubertus natus est circa annum 655.] Legentium exspectationi, credo, non satisfecerim nisi et pauca dixero de anno natali S. Huberti. Qui quamvis nullo diserto testimonio indicetur, aliquatenus tamen definiri potest ex iis quæ supra statuimus de tempore suscepti a sancto episcopalis muneris et de anno obitus ejus. S. Lambertum in sede Trajectensi excepit circa annum 698, vita excessit anno 727 [Cfr. supra §§ II et III.] , episcopatus sui fere trigesimo, nec, ut videtur, decrepita ætate: nam et paulo amplius uno ante obitum anno piscando operam dabat et paucis ante diebus ecclesiam consecraverat in Bracbante [Vit. I, num. 9 et num. 12 – 15.] . Itaque, nisi admodum juvenis ante quadragesimum ætatis annum episcopus ordinatus supponatur, facile colligemus illum lucem primum aspexisse anno circiter 655. Ad eamdem quoque conclusionem deducimur ex traditionibus longe quidem posterioribus. Nimirum legimus apud Nicolaum Canonicum [Vit. S. Lamberti, num. 48 (Act. SS., tom. V Sept.. p. 611); infra Vit. III, num. 1.] , Hubertum fuisse comitem palatii apud Theodericum III Neustriæ et Burgundiæ regem, Ebroino tunc apud eumdem majoris domus locum tenente; cujus impotentem dominationem aversatus Hubertus ad Pippinum majorem domus regis Austrasiæ confugit: erat autem et litterarum studio eruditus et armorum exercitatione strennus. Quamvis igitur eodem loco adolescens appelletur, vix tamen minori quam viginti quinque fere annorum ætate tunc fuisse censeri potest. At Ebroinus major domus Theoderici factus est anno 674 et anno 681 necatus; Pippinus vero, quem vulgo Heristallii vocant, circa annum 678 Austrasiæ rebus præesse cœpit [Cfr. Cointius, Annal., ad ann. 678 et 681; Bonnell, Die Anfänge des Karol. Hauses, p. 117 sqq.; Richer, Annalen, p. 173 – 175.] . Hinc itaque rursus circa annum 680 e Neustria in Austrasiam secessisse, ac proinde circa annum 655 natum esse Hubertum judicamus. Mitto Joannem Ultramosanum, qui eumdem anno 654 annorum duodeviginti fuisse ait [Vit. VI, num. 6 extr.] : nam multiplicem errorem chronologicum ab illo scriptore eo loco admissum esse facile demonstrabitur [Inter annot. ad Vit. VI.] .
[Annotatum]
* vulgo notre cousin
§ V. De gestis a S. Huberto ante conversionem suam.
[Nimis incertæ traditiones] In reliquam historiam S. Huberti inquirere aggredientes, iterum memorasse non pigebit quod jam superius monuimus [Num. 55.] , nullis documentis nos inniti in ea tractatione quæ antiquiora sint medio seculo XI, id est tertio amplius post sancti obitum, quin immo plerisque ad seculum XII vel XIV pertinentibus. Tota igitur opera nostra in eo versabitur ut singulas traditiones distincte notemus atque qua ætate prima illarum vestigia appareant et quatenus sive concordent sive discrepent inter se vel cum chronotaxi rerum et institutis ævi merovingici aliunde notis, aut etiam cum generalibus regulis artis criticæ componi possint sedulo advertamus. Verum etiam ubi ex nullo horum capitum ea repugnantia eliceretur ut certo vel admodum probabiliter tamquam falsæ rejiciendæ forent, non sequitur continuo easdem ita admittendas esse quasi veræ fuissent demonstratæ, sed tantummodo habendas eo gradu probabilitatis, sane haud admodum firmo, quo gaudent traditiones orales quarum origo ex diuturno documentorum scriptorum silentio densis tenebris obvoluta est [Videsis quæ de his fusius disputavi in Principes de la critique historique, capp. X et XI.] . Jam ad singula accedamus.
[76] [de S. Huberti pueritia et adolescentia,] De pueritia Huberti ejusque juventute nihil ab ejus biographis memoriæ nostræ servatum est præter speciem illam miraculi quo, annos natus tredecim, patris maleficio enervati animum erexisse narratur apud Joannem Ultramosanum [Vit. VI, num. 3.] : quod et per se parum credibile est et prorsus incredibile per tot secula populari traditione fideliter fuisse transmissum. Dicitur Hubertus adolescens apud Nicolaum Canonicum fuisse litterarum studiis eruditus et armorum exercitatione strenuus [Vit. III, num. 1.] . Sed hujus assertionis priori parti contradicit alia traditio, serius quidem consignata, qua fertur in ipsa consecratione sua episcopali subito per prodigium litterarum scientia donatus, qua prorsus caruerit [Vit. VI, num. 20 (cfr. ibid., num. 21).] . Utramque contradictoriam traditionem æque fide dignam, id est indignam, censeo, et Hubertum litteras didicisse quo tempore sub S. Lamberti disciplina versabatur: nam Lamberto magistro usum esse testatur etiam Vita coæva [Vit. I, num. 2.] .
[77] [de officiis comitis palatii] Nunc de dignitate seu officio comitis palatii, quo apud Theodericum III regem Hubertus decoratus traditur [Vit. III, num. 1.] . Quod miror a recentioribus fuisse rejectum tamquam ab institutis illorum temporum alienum [Fétis, Légende de S. Hubert, p. 4.] . Etenim comitis palatii munere apud ultimos reges Merovingicos functi inde a medio seculo VII non pauci leguntur in documentis coævis: videlicet Aigulfus in diplomate Chlodovei II anni 653 [Mon. Germ. Hist., Diplom. merov., p. 20.] , Chaldeloaldus in duplici diplomate Clothacharii III anni 658 [Ibid., pp. 32, 33.] , Waningus in diplomate ejusdem Chlotthacharii III anni 659 [Ibid., p. 34.] , Audobellus seu Audobaldus in diplomate etiam ejusdem regis anni 663 [Ibid., pp. 38, 39.] , Dructoaldus in diplomate Theuderici III anni 679 [Ibid., p. 45.] , Marso in diplomate Chlodovei III anni circiter 692 [Ibid., p. 57.] , Audramnus in diplomate ejusdem Chlodovei III anni 696 [Ibid., p. 58.] , Hocioberchtus in diplomate Childeberti III anni 697 [Ibid., p. 62 – 63.] , Ghyslemarus in diplomate ejusdem Childeberti III anni 702 [Ibid., p. 65.] , Bertoaldus in diplomate anni 709 [Ibid., p. 68.] , et in alio diplomate ejusdem Childeberti III anni 710 Sigofredus [Ibid., p. 69.] , qui rursus occurrit in diplomate dato die sequenti, simulque cum eo Bero et Grimberchtus [Ibid., p. 70.] , ac denique in sexto diplomate Childeberti III anni 711 Ratberthus [Ibid., p. 70.] . Præterea Warno in diplomate Chilperici II anni 716 [Ibid., p. 74.] , Cumrodobaldus in diplomate Theuderici IV anni 726 [Ibid., p. 84.] . Deinde Hugbertus in diplomate Karlomanni senioris anni 746 [Ibid., p. 103.] et Ermenaldus in diplomate Pippini majoris domus anni 747 [Ibid., p. 105.] . Erat autem comes palatii dignitate majori domus proximus, et regi in dicendo jure assidebat, immo, ut videtur, maximam partem in quæstione juris definienda habebat, et forte nomine regis edicebat sententiam [Cfr. G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, tom. II. (Ed. II), p. 405 – 409 et p. 508 – 511.] . In scriptis privatis Ebroinum illum majorem domus Neustriæ simul titulo comitis palatii insignitum reperi [Mirac. S. Martialis (Act. SS., tom. V Junii, p. 555, et ap. Bouquet, Hist. de Fr., tom. III, p. 580); Vita S. Drausii (Act. SS., tom. I Martii, p. 409, et ap. Bouquet, tom. III, p. 611).] , sive auctores eorum scriptorum eum titulum quasi communem reputaverint omnibus iis qui aliquo præcipuo officio apud regem fungebantur, sive re ipsa Ebroinus utriusque muneris et dignitatis simul potiri valuerit, et hæc forte fuerit causa cur Hubertus ab aula Theodorici III recesserit, sive sponte, ut significare videtur Nicolaus [Vit. III, num. 1.] , sive jussu regis, Ebroini calumniis excitati, quod significat Joannes Ultramosanus [Vit. VI, num. 7.] .
[78] [et comitis Parisiorum] Interea vero, antequam in exilium ageretur, auctus legitur munere comitis Parisiensis [Ibid.] . Cujus muneris quoque mentio ævo Merovingorum convenit. Neque enim semel apud Gregorium Turonensem hujusmodi comites singularium urbium citantur, Arvernensis scilicet [Hist. Fr., lib. IV, capp. 30, 35.] , Lemovicinus [Ibid., VI, 22.] , Rothomagensis [Ibid., VI, 31.] , Aurelianensis [Ibid., VII, 13.] , Cabillonensis [De glor. mart., lib. I, c. 53.] , Turonicus [Mir. S. Martini, lib. I, c. 24.] , et alii etiam in aliis documentis [Cfr. Waitz, tom. cit., p. 364 – 365.] . In diplomate etiam Childeberti III dato anno 710 citatur Gairinus quodam loce ipsius Parisiace comis [Mon. Germ. Hist., Dipl. merov., p. 69.] .
[79] [semel et iterum gestis,] Officio comitis palatii apud Pippinum etiam functum Hubertum indicare videtur Nicolaus Canonicus, ubi ait: Novo vivendi genere solo habitu mundanam dignitatem profitebatur, re autem ipsa et affectu … non COMES, sed Lamberti erat discipulus [Vit. III, num. 2.] . Nihil de hac re Joannes Ultramosanus, sed post devictum a Pippino Ebroinum rursus titulum comitis Parisiorum, quin et Pippini jussu ejusque vice totius Franciæ regimen suscepisse ipsum significat [Vit. VI, num. 8 extr.] . Simul et amplis possessionibus in Arduenna donatus est, si credere licet scriptori Vitæ S. Huberti monachi a majoribus nostris editæ ad diem 30 maii, ubi hujus baptismi referens: Sancto lavacro, ait, tinctus infans, appellatus jucundo nomine Hubertus est. Patrini duo viri summates de more christiano accersuntur: Hubertus, magnus Ardennæ tunc dominus, is qui in sanctos postea relatus est, atque comes Veromanduus… [Act. SS., tom. VII Maii, p. 273, num. 2.] .
[80] [de conjugio ejus] Eo quoque tempore uxorem duxisse fertur. Et quidem eum aliquando matrimonii nexu devinctum fuisse sponte collegeris ex Vita coæva ubi filius ejus Florbertus morienti adstitisse narratur [Vit. I, num. 15.] . Attamen seculo XI nulla illius matrimonii memoria perseverabat in ecclesia Leodiensi. Quod manifeste demonstratur ex Anselmo Canonico De sancto Floreberto scribente: Post hunc trigesimus primus episcopatum suscepit Florebertus, dictus quidem, ut vulgatum est, sancti antecessoris filius. Quem si carnalis idem pater ante sanctæ religionis generavit habitum, nihil de dignitate derogari potest alterutri; sin vero spiritualis alter alteri erat filius, nihil obest, immo multum prodest, spirituales filios si bonis patribus contigerit succedere [Gest. episc. Leod., lib. II, cap. 17 (Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VII, p. 198).] . Et forte induci potuit scriptor Vitæ coævæ ut Florbertum discipulum S. Huberti ejus filium appellaret, quod hujusmodi appellationem legeret in antiqua Vita S. Lamberti, quam, ut supra probatum est [Num. 16 – 17.] , in scribendo præ oculis habebat. In hac nempe de S. Lamberto dicitur: Tantam denique gratiam in conspectu pontificis (S. Theodardi) invenire meruit ut quasi filium heredem et successorem sibi eum adoptaret eligere, si licitum ei fuisset propter institutionem canonicam [Act. SS., tom. V Sept., p. 574, num. 3 extr.] . Et a Notgero etiam in Vita S. Hadelini, S. Lambertus spiritualis S. Theodardi in baptismate filius dicitur, vel potius S. Hubertus S. Lamberti [Cfr. infra, num. 86.] .
[81] [cum filia comitis Lovaniensis] Itaque non ita indubia nobis apparet interpretatio nominis filii in Vita coæva S. Florberto attributi, et consequenter non ita certa fide digna traditio de matrimonio S. Huberti. Hanc primum diserte profert Nicolaus Canonicus [Vit. III, num. 2.] , nullo tamen indicio significans sive nomen aut qualitatem uxoris, sive quo tempore sit nupta sive quando obierit. Nec quidquam amplius habet Vita quam appellamus quartam. Quinta vero de matrimonio prorsus silet. At Joannes Ultramosanus extremo seculo XIV, nulla antiquiori, quam noverimus, auctoritate, uxorem illam fuisse tradit Floribanam filiam Dagoberti comitis Lovaniensis, eamque ob pressuram partus, quo filium suum Floribertum ediderat, mortem obivisse [Vit. VI, numm. 13, 15.] . Hæc utique, quamvis a recentioribus quibusdam doctis viris admissa [J. Lipsius, Lovanium (ed. II, Antv. 1610), lib. I, cap. 8; P. Divæus, Annales Lovanienses (flandrice ex versione W. A. Divæi ed. E. Van Even Lovanii 1875), p. 9; J. Molanus. Hist. Lovaniensium (ed. De Ram Brux. 1861), lib. XI, cap. 1 (p. 652).] , qui tamen circa adjuncta nonnulla satis discrepant, jure suspecta videri possint, quum præsertim apud scriptores mediævales nomen Lovanii primum occurrat ad annum 884 vel 886, quo anno Normanni castrametati esse dicuntur in loco qui dicitur Lovon [Reginonis Chronic. ad h. a. (Mon. Germ. Hist., Scr. tom. I, pp. 594, 596). Cfr. Annal. Fuld. ad an. 891 (ibid., p. 407) et Annal. Vedast. ad om. 884 (ibid., p. 552 et tom. II, p. 201).] , qua ratione loquendi parum credibile est designatam fuisse civitatem quæ duobus ante seculis jam comitem rectorem habuisset, titulus vero comitis Lovaniensis nusquam in veteribus documentis compareat ante medium vel extremum seculum decimum [Cfr. Ernst, Mémoires sur les comtes de Louvain (Liège 1837); Des Roches, Dissertation sur les comtes de Louvain (in Mémoires de l'Académie royale de Bruxelles, tom. II, p. 601 sqq.); De Ram, Recherches sur l'histoire des comtes de Louvain (ibid., tom. XXVI).] .
[82] [(aut cum S. Oda),] Vix memoratu dignum est commentum Huberti Le Prevost asserentis S. Hubertum, dum adhuc in Aquitania morabatur, uxorem duxisse Odam, viduam Boggisi ducis Aquitaniæ [Ed. Fétis, p. 120 (cap. I): “Et estoit avec luy Ode sa femme qu'il avoit ung peu avant espousée, demourant quant il la prinst vefve de Boggis, duc d'Acquitaine.”] . Quem errorem ortum conjicere licet ex prava interpretatione verborum Nicolai scribentis: Adhærebatque illi quasi comes individua amita sua Oda, quæ extitit Boggis Aquitanorum ducis recens defuncti relicta vidua [Vit. III, num. 1; Vit. IV, num. 1 extr.] .
[83] [ac tandem de virtute ejus bellica.] Commentorum etiam loco facile habenda quæ Joannes Ultramosanus nescio unde expiscatus est de fortiter gestis ab Huberto in certamine quo Pippinus profligavit Bercharium, filium Ebroini et de summa administratione totius Francorum regno ab eodem Pippino illi commissa [Vit. VI num. 8.] . Nullum nempe de his testimonium vetus reperire est; et quis credat sola traditione orali septem seculorum spatio sinceram servatam esse memoriam hujusmodi decorum, quibus phantasia popularis exaltare gestit viros illustres quos præcipua quadam gratia et cultu honorare consuevit?
§ VI. De conversione et pœnitentia S. Huberti.
[Traditio de conversione S. Huberti per apparitionem cervi] Norunt eruditi nomine conversionis apud scriptores medii ævi non solum nec plerumque designari mutationem illam animi qua quis ab idololatria ad christianam fidem vel ab hæresi ad ecclesiam catholicam vel denique a dissolutis moribus ad virtutes quas christianæ religionis professio postulat excolendas adducitur, sed frequentius et quasi propria significatione illam vocem usurpari ad indicandam recessionem a statu seculari et communi ad monasticum aut saltem strictius aliquod et perfectius vitæ genus amplectendum. Hac ultima ratione sanctum nostrum ex familiaritate cum S. Lamberto conversum significant scriptor libri II Miraculorum seculo XI [Cfr. num. seq. extr.] et paulo posterior Nicolaus [Vit. III, num. 2.] . At posterior biographus, qui Vitam IV concinnavit, eum prius vanitatibus mundi deditum exhibet [Vit. IV, num. 1.] ; quin et, secundum scriptorem Vitæ V, ubi jam cum Pippino versabatur, in Christum tamen adhuc non credebat, sed erat paganus et idolorum cultor [Vit. V, num. 2.] (ad quam allegationem mirum est statim ab eodem scriptore subjungi: Sicut autem nobilis genere, ita nobilior erat moribus et virtutibus: erat namque pius, humilis et misericors). Uterque autem mox narrat ipsum, dum venationi operam dabat die quodam festo, mira cervi imaginem crucifixi inter cornua gerentis apparitione et cœlesti vel ipsius Christi in cruce pendentis admonitione ad meliores sensus revocatum esse [Vit. IV, num. 1; Vit. V, num. 3.] .
[85] [ignota fuit usque ad seculum XV et prorsus videtur rejicienda.] Traditionem illam de prodigio cervi Huberto apparentis nullum monumentum refert antiquius seculo XV: nam et codices qui Vitas IV et V continent vetustiora non sunt et prorsus prodigium silet Joannes Ultramosanus. Ex quo silentio efficacissimum adversus veritatem traditionis repetitur argumentum. Abundantior enim est Joannes in prosequendo quidquid de S. Huberto ferebatur (quod demonstrat prolixa illa Vita VI ab Adolpho Happart ex ejus scriptis desumpta) et magis delectatur in toto suo Chronico istiusmodi narratiunculis, etiam maxime fabulosis, quam ut tantum portentum consulto ab eo prætermissum fuisse arbitremur; ac proinde omnino concludendum videtur traditionem illam seculo XIV adhuc ignotam fuisse Leodii. Itaque libenter assentior satis communi eruditorum opinioni illam exortam esse sentientium ex confusione quadam cum apparitione prorsus simili, sed longe antiquiori, quæ narratur in Legenda S. Placidæ sive Eusthatii vel Eustachii [Act. SS., tom. VI Sept., p. 124 – 125.] . Confusio autem eo facilior fuit quod S. Eustachii festivitas, secundum latina martyrologia antiquissima, celebrabatur olim die 2 vel 3 novembris [Ibid., p. 114 – 115, num. 42 – 45. Cfr. J. Demarteau, Saint Hubert, sa légende, son histoire, p. 13 – 17.] et quod jam seculo XI, teste scriptore illius temporis [Miracul. lib. II, num. 15 extr.] , et, ut idem affirmat, ex antiqua tunc consuetudine, S. Hubertus colebatur tamquam patronus venatorum, quia ipse huic arti maxime deditus ferebatur: Erat enim, ait, ab antiquo totius Arduennæ primoribus, ex debito firmatæ consuetudinis, per singulas vices annuæ venationis primitias et decimas cujusque generis ferarum beato Huberto persolvere, eo quod idem sanctus, priusquam mutato seculari habitu propositi sancti ordinem percepisset (nota quo sensu hic conversus dicatur), hujus exercitii fuerit studiosus. Unde et de cetero a quibusque vicinis nobilibus idem studium in ejus nomine agitur. — Attamen traditionem illam fabulosam, ut alias multas ejusdem generis, admodum sibi fidem popularem conciliasse testantur non solum omnes qui inde a seculo XV historiam S. Huberti litteris consignarunt, sed et innumeræ effigies pictæ vel sculptæ quibus usque ad dies nostros sæpissime oculis repræsentata est, adeo ut cervus crucifixum inter cornua gerens jam quasi propria nota habeatur qua S. Huberti imagines distinguuntur [Cfr. Cahier, Caractéristiques des Saints, pp. 183, 215.] . Quod sane non sufficit ut cum Happart et Roberti veritatem traditionis communi Ecclesiæ testimonio comprobatam [Roberti, Hist. S. Hub., p. 344. Cfr. infra, num. 93.] dicamus.
[86] [De pœnitentia ejus et commoratione] Austerum admodum vitæ genus suscepisse Hubertus post conversionem suam legitur in Vita V et apud Joannem Ultramosanum, in solitudine degens spatio annorum, secundum Joannem, septem, secundum anonymum Vitæ V scriptorem, quindecim [Vit. V num. 5; Vit. VI numm. 14, 15.] . Quod magis incredibile est, Joannes hæc acta refert ante obitum Floribanæ, uxoris sancti, et priusquam is accessisset ad S. Lambertum; anonymus vero ex institutione S. Lamberti id factum indicat. Ex his apparet quam perturbatæ sint traditiones istæ. Sed nec magis concordant cum testimoniis antiquioribus, ubi S. Hubertus non eremiticam, sed monasticam vitam duxisse fertur in cœnobio Stabulensi et magistro S. Remaclo. In Notis quippe Aureævallensibus, exordio seculi XIII exaratis [Cfr. Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XVI, p. 634 extr.] , de S. Floreberto, Huberti successore, ejusdemque, ut putabatur, filio [Cfr. supra, num. 80.] , legitur: Hic primo cum prædicto patre monachili habitu suscepto, præfuit postea duabus congregationibus beati Petri sanctique Lamberti, ut dicitur, vivens in virginitate, patre episcopatum Leodiensem administrante. Hic cum prædicto patre nutritus creditur fuisse in disciplina Dei sub beato Remaclo Aquitanico in cœnobio Stabulensi. Hujus beati Remacli exemplis et monitis multi nobiles et divites postponentes honores temporales, seculum et solum natale relinquentes, in saltu Ardennæ avolaverunt et ejus magisterio se subdiderunt. Legitur enim in quodam libro: Hi Stabulaus inhabitaverunt: Theodardus, primus ejusdem loci abbas antequam fieret episcopus, Remaclus relicto episcopatu, Hadelinus, Lambertus ejusque discipulus Hubertus, Florebertus ejus filius, Christianus sapientissimus, Papolenus, Anglinus, et ceteri multi. Hi monachico habitu induti scribuntur viventes fuisse senatores cœli et infra curiam terreni conversantes paradisi sub regulari vivebant disciplina [Mon. Germ. Hist., tom. cit., p. 681.] . Consonat Notgerus, episcopus Leodiensis extremo seculo X, hæc scribens de S. Hadelino: Audiens autem famam sanctitatis sanctæque conversationis monitoris sui, beati scilicet Remacli, in cœnobio jam dicto Stabulaus …, studebat et ipse ad eum visitationis et nimio caritatis ardore sæpe venire et … de pomis paradisi Dei conversando illic convivari, sicuti in catalogo virorum illustrium, qui ibidem super altare apparet assidue, habetur insertum: Hæc sunt, inquit, nomina eorum qui cum B. Remaclo monasterium Stabulaus prius inhabitare cœperunt: S. Remaclus, S. Hadalinus, S. Theodardus, S. Lambertus, ejus spiritualis procul dubio in baptismate filius, S. Hubertus, Christianus quoque sapientissimus, et ceteri multi [Act. SS., tom. I Febr., p. 374, num. 8; Mabillon, Act. SS. O. S. B., sec. II, p. 1014, num. 5.] .
[87] [in monasterio Stabulensi.] Supervacaneum duximus immorari in inquirendo utrum in Notgeri testimonio verba ejus spiritualis procul dubio in baptismate filius ad Lambertum referenda sint, ut existimavit Bollandus [Loc. cit., annot. g.] , an ad Hubertum, quod videtur indicare locus parallelus Notarum Aureævallensium. Id enim inde solummodo aliquid momenti haberet si constaret voces procul dubio in baptismate in ipso antiquo documento unde hæc hausit Notgerus adscriptas esse: tunc enim sequeretur vel Hubertum nonnisi adulta ætate ab infidelitate ad Christi fidem fuisse conversum vel falsa judicanda quæ de illius origine Aquitanica et migratione ex hac regione in Austrasiam leguntur apud Nicolaum et posteriores scriptores. At voces istas adjectas esse ab ipso Notgero ad rationem reddendam appellationis spiritualis filii omnino concludendum videtur ex adverbio procul dubio, quæ conjectantem aliquem potius quam testantem manifestant. Nihilominus si totum illud incisum ejus spiritualis procul dubio in baptismate filius apud Notgerum prolatum censeretur de S. Huberto, iterum hinc appareret quam incertæ et obscuræ essent Leodii traditiones de S. Huberto ante seculum XII.
§ VII. De itinere Romano S. Huberti ejusque per Sergium I R. P. consecratione.
[Consecratio S. Huberti per Sergium R. P.] Cervi apparitione vix minus celebris habetur in populari memoria S. Huberti consecratio episcopalis Romæ ministerio Sergii I R. P. facta multisque prodigiis illustrata [Vit. III, num. 5 – 7; Vit. IV, num. 3 – 7; Vit. V, num. 7 – 10; Vit. VI, num. 18 – 20.] , inter quæ præcipuum locum tenet donatio stolæ a B. V. Maria per angelum transmissæ cum singulari curandarum per hanc stolam infirmitatum insaniæ, rabiei, maniæ, expulsione spirituum malignorum, privilegio [Vit. VI, num. 21 extr.] . Hæc omnia jam dudum exploserunt viri doctissimi non pauci, ut Henschenius, Mabillonius, Cointius, Pagius, Pinius, quos citat et sequitur Suyskenus in Commentario suo prævio ad Acta S. Lamberti [Act. SS., tom. V Sept., p. 537 sqq., num. 112 – 116.] , his præcipue argumentis.
[89] [argumentis allatis a Suyskeno] Imprimis scilicet opponunt, quod ipsis certissimum videbatur, S. Lambertum vita non excessisse ante annum 707 vel etiam 708 aut 709 [Cfr. supra, num. 36.] : unde, quum Sergius I anno 701 aut certe 702 diem supremum obierit, consequenter colligunt S. Hubertum ab eo consecrari omnino non potuisse. Accedit secundo, quod etiam maximi faciendum existimant, argumentum negativum ex silentio Godescalchi et Stephani, quorum prior circa annum 750, alter exordio seculi X S. Lamberti vitam descripsit; neuter autem revelationem illam martyrii ipsius Romæ Sergio factam, et insignium pontificalium ad successorem ejus per angelum translationem memoravit, haud prætermissuri utique tam honorifica sancto suo prodigia, si quidquam tale ad ipsorum notitiam pervenisset; ignota autem iisdem fuisse, si vere contigerint, supponi nequit. Tertio urgent et silentium biographi illius coævi S. Huberti, quem rursus vel tanta prodigia ignorasse vel tacendo tegere voluisse prorsus incredibile est. Quartum denique argumentum afferri potest quod adeo mira portenta, quasi certatim congesta, eaque hujus generis quod maxime phantasiæ populari arrideat, sine certa et legitima auctoritate admittere non decet: porro nulla alia hic profertur quam scriptoris illius anonymi a Nicolao allati [Vit. III, num. 7.] , cujus et patria et ætas, et quæcumque demum ad vim alicujus testimonii roborandam conferre solent, prorsus ignorantur. Hæc argumenta jam ad trutinam revocemus.
[90] [non satis efficaciter refutatur;] Et primum quidem, quod hactenus in hac re palmare videbatur, ita, ni fallor, refutatum est [Supra § II.] ut omnem prorsus vim amiserit. Quod autem spectat ad secundum, ex silentio Godescalchi et aliorum veterum biographorum S. Lamberti repetitum, imprimis norunt hagiographicarum rerum periti quam periculo generatim plenum sit argumentum negativum ex hujusmodi silentio deductum: de omnibus quippe vel fere omnibus illius ætatis et præsertim seculi VIII et IX hagiographis dici potest quod de Godescalcho (vel anonymo qui Godescalcho præivit) notavit ipse Suyskenus in Commentario suo prævio de S. Lamberto: Licet gesta ejusdem (S. Lamberti) perspecta habuerit, pauca tamen ex multis exponere curavit, generalibus encomiis sancto suo exornando magis quam factis sigillatim explicandis intentus [Act. SS., tom. V Sept., p. 519, num. 8. Cfr. G. Kurth, Étude critique sur saint Lambert, p. 58 – 61.] . Sed et si admittitur veram causam necis S. Lamberti fuisse quod fortiter arguerit pellicatum Pippini cum Alpaide, quam traditionem adversus Suyskenum et alios, eamdem ex solo rursus argumento negativo rejicientes, felici omnino, meo quidem judicio, successu vindicavit nuper cl. v. Godefridus Kurth [Op. cit., p. 61 sqq.] , eamque metu Pippini dissimulatam esse ab antiquo biographo [Cfr. ibid.] , jam singularis apparet ratio cur siluerit de revelatione Sergio I R. P. facta, qua martyrii Lamberti laus extolleretur. Posterior autem S. Lamberti biographus, Stephanus, nihil aliud præstitit nisi quod antiquiorem Vitam elegantiori, ut ipsi videbatur, stylo exornavit; nec proinde mirum est ab eo silentio prætermissum fuisse quod illa tacuit. Porro quæ de Godescalcho dicta sunt, eadem accommodari possunt silentio biographi coævi S. Huberti; quod erat argumentum tertio loco propositum. Quod vero urgetur quarto loco, eo soli impetuntur scriptores qui extremo seculo XIV et seculo XV congeriem illam prodigiorum, stolam per angelum a Beatissima Virgine transmissam, clavem a S. Petro traditam et scientiam litterarum S. Huberto divinitus infusam, ejusdem consecrationi invexerunt, Joannes nempe Ultramosanus et auctores Vitæ IV et Vitæ V, non autem Nicolaus, qui de istis prodigiis nihil memorat..
[91] [traditio tamen illa videtur suspecta,] Attamen, ut ingenue aperiam quod sentio, fateor me non ita auctoritate Nicolai confidere ut satis certo vel etiam admodum probabiliter inde affirmandum existimem S. Hubertum a Sergio I papa episcopum consecratum fuisse Romæ. Præterquam enim quod ejus testimonium amplius quatuor seculis ætate Huberti posterius est, non possum quin suspicer traditionem illam exortam esse ex alia longe certiori quæ de S. Willibrordi, celebris illius Frisiæ apostoli, consecratione habetur. Legitur quippe in Vita S. Willibrordi extremo seculo VIII ab Alcuino conscripta: Congaudens prædictus Francorum dux (Pippinus) ejus (Willibrordi) sanctissima devotione et verbi Dei clarissima multiplicatione, majoris profectus occasione prudenti cogitabat consilio eum Romam mittere, ut a domno apostolico Sergio viro sanctissimo tunc temporis in summi sacerdotii honorem ordinaretur… Et sic cum honorifica legatione et muneribus apostolico condignis Romam directus est. Sed die quarto priusquam illo veniret, beatissimus in somnis apostolicus angelica responsione admonitus est ut illum cum summo honore suscepisset et quod multarum animarum esset illuminator futurus a Deoque electus, et ad hoc venisset ut summi ab eo sacerdotii honorem suscepisset, nihilque ei negandum esse quidquid petisset. Qua factus apostolicus admonitione certus, cum gaudio et summo eum suscepit honore: et ut in eo fidei agnovit fervorem, religionis devotionem, sapientiæ plenitudinem, die competenti populo adveniente, advocatis venerabilibus in societate ministerii sacerdotibus, publice in ecclesia beatissimi Petri principis apostolorum cum magna eum dignitate more apostolico ordinavit archiepiscopum … [Act. SS. O. S. B., sec. III, part. I, p. 607 – 608, num. 6 – 7.] . Mira profecto apparet tanta inter consecrationem Willibrordi et Huberti, quod ad substantiam rerum pertinet, similitudo. Atque inde sponte oritur metus ne et hic locum habuerit quod et alias non raro in legendis sanctorum mediævialium adverterunt eruditi ac nuper, conferendo invicem Vitas S. Remacli et S. Lamberti, evidentissime quoad hos demonstravit doctissimus vir, jam sæpius in hoc commentario cum debita laudis significatione citatus, Godefridus Kurth [Notice sur la plus ancienne biographie de saint Remacle; pour servir à l'histoire des supercheries littéraires (Ex Bulletins de la Commission royale d'histoire, sér. IV, tom. III). Brux. 1876.] , ut scilicet quæ de sancto cujusdam loci patrono vere narrata sunt, alteri falso attribuerentur; idque sive ex industria factum fuerit et ex æmulatione quadam pia, sed non secundum scientiam, ab aliquo biographo, ut contigit in Vita S. Remacli et etiam aliquatenus in Vita coæva S. Huberti [Cfr. supra, num. 15.] , sive per errorem et confusionem, qua ratione utique quæ de Willibrordo episcopo Trajectensi ad Rhenum memoriæ tradita erant, ab imperitis scriptoribus vel populari phantasia transferri potuerunt ad Hubertum episcopum Trajectensem ad Mosam.
[92] [nec ad illam comprobandum valet auctoritas libelli] Sed quid de auctoritate libelli illius ad quem provocat Nicolaus, quem scilicet a viris fidelibus editum de vita et conversatione ipsius Huberti ante episcopatum a plerisque et haberi et legi ait [Vit. III, num. ult.] ? Respondeo primo, hunc libellum nullo indicio antiquiorem demonstrari ipsius Nicolai ætate, id est medio fere seculo XII. Sed et ne dissimulatæ veritatis, ex metu acrioris alicujus contradictionis, reus arguar, adjicere cogor mihi admodum dubium videri num is unquam in rerum natura exstiterit. Etenim, quum cetera de S. Huberto documenta sedulo servata et pleraque in plurimis codicibus descripta videamus, quid est quod libellum illum, qui, si Nicolao credimus, circa medium seculum XII in multorum manibus versabatur, nusquam detegere licet? Quam enim repræsentant historiam S. Huberti ante episcopatum codices nonnulli seculi XV [Vit. IV et Vit. V.] , ex ipsa horum codicum ætate, et præsertim ex narratiuncula conversionis S. Huberti per apparitionem cervi Joanni Ultramosano ignotæ, satis manifestum est, ut supra indicavimus [Num. 27.] , non posse eamdem censeri cum libello apud Nicolaum citato. Habemus codicem nunc civitatis Namurcensis signatum numero 15, qui olim fuit monasterii Sancti Huberti Andaginensis et in hoc ipso monasterio descriptus fuisse colligitur indiciis haud dubiis: cujusmodi sunt quod littera P exordio capitis I Vitæ Huberti a Jona Aurelianensi conscriptæ, longe magis ambitiose decorata conspicitur quam ceterarum Vitarum [Quas numero quinquaginta octo complectitur pars prior codicis.] litteræ initiales, itemque litteræ D et C exordio epistolæ ad Walcaudum et præfationis eidem Vitæ præmissarum, quæ solæ in toto codice cum prædicta littera P et littera initiali Vitæ S. Foillani diversis coloribus tinctæ sunt, et quod eamdem Vitam solam consequitur hymnus in honorem sancti conscriptus cum notis musicis manu seculi XII, quo reliquus codex (præter duodecim ultima folia) exaratus est. In eo codice itaque integra descripta est Vita concinnata a Jona Aurelianensi cum epistola dedicatoria et præfatione, descriptus est etiam integer liber secundus miraculorum [Cfr. supra, num. 24.] , descripta quoque est in fine codicis manu seculi XIV ineuntis Vita S. Huberti ante episcopatum ex Nicolao excerpta [Vita III, infra edenda.] , ubi in fine legitur citatio illa libelli quem a viris fidelibus editum, etc.; sed ipse libellus desideratur: unde concludere licet eum ignotum fuisse monachis Andaginensibus, qui tanta sollicitudine quæcumque de historia sancti sui patroni scripta erant colligebant. Ignotus etiam fuit, ut supra memoravimus [Num. 27.] , non solum Anselmo, qui exordio seculi XI Gesta episcoporum Leodiensium, ab Herigero incepta, continuavit, sed et Ægidio Aureævallensi, qui seculo XIII Anselmi opus non paucis passim additis auxit. Denique et admodum suspecta videtur indicatio illa indefinita libelli a viris fidelibus editi, quæ profecto libellum inquirentes parum juvare poterat.
[93] [a Nicolao citati:] Ergone, inquies, Nicolaum impudenter mentitum esse contendis et quidem ita mentitum ut mendacii facile convinceretur, libellum asserens a multis haberi et legi quem nemo novisset? Gratissimum sane mihi fecerit qui per aliquam probabilem conjecturam animum meum levarit illo scrupulo: equidem nullam hujus generis mihi occurrere candide profiteor. Sed et tam facile eo tempore potuisse Nicolaum fallaciæ convinci (si vere lectores suos fallere voluerit), ægre concesserim. Neque enim ea extiterant seculo XII doctorum virorum et sodalitiorum commercia quæ nostris diebus id facile redderent. Et quid si in animo fuerit Nicolao istiusmodi libellum mox ipsum conscribere, cui in antecessum auctoritatem conciliaret? At summæ id dicendum foret impudentiæ. Esto: sed nec minoris impudentiæ culpa se obstrinxerunt tot alii qui sancto suo patrono fictitia supposuerunt Acta, quique nihilominus in hac re se reputabant obsequium præstare Deo et non modo excusatione, sed et laude dignos. Certe non ita antiquis temporibus, seculo nempe XVI, manifestum habemus exemplum similis impudentiæ circa ipsam S. Huberti historiam apud virum ob diligentiam suam et fidem in vetustis documentis de sancto colligendis et referendis maxime celebratum a Joanne Roberti et aliis qui eidem historiæ illustrandæ recentius operam dederunt. Nimirum Adulphus Happart, postquam in priori sua lucubratione de S. Huberto fabellam illam de conversione ipsius per cervi apparitionem narrasset [Cfr. supra, numm. 84, 85.] , in posteriori novis curis confecta [Cfr. supra, num. 34 extr.] eamdem tueri suscepit adversus quosdam qui non ita cæca fide illam admiserint, hocce modo [Cap. XII.] : Sunt nonnulli suo sensu abundantes, communi Ecclesiæ negantes quod binis ternisve testibus concederent. Cum scribimus Christum inter cornua cervi sancto Huberto apparuisse et a mundanæ vitæ instituto paternaliter avocasse, aliud somniant, de alio sentiunt, rem futilem opinantur. Sed audi, candide lector: nova non fingimus, nec in tanta rerum copia opus est, sed rem gestam ex majorum traditione scribimus. Ita patres nostri narraverunt discipulis suis, qui et nuntiaverunt nobis. Hoc non vetustæ ac curiosæ pagellæ testimonium, non ignotorum sigilla, sed totius Ecclesiæ ferme corroborat antiquitas, affirmat veritas. Hoc lucide in Chronicis suis Joannes Ultramosanus testatur; idem Reginonem abbatem scripsisse asseritur. Videant sibi ne plus pertinaci opinioni suæ quam majorum auctoritati tribuant, ex quorum sententia atque monumentis miraculi seriem subnectimus. Quid impudentius, quum constet nulla testimonia ab Happarto proferri potuisse antiquiora seculo XV, eaque anonyma? Certum est et nihil de illa apparitione cervi aut omnino de S. Huberto legi apud Reginonem; certum est et eamdem apparitionem prorsus ignotam fuisse Joanni Ultramosano, atque ex ipsa hac ignorantia validissimum argumentum ad eam refutandam desumitur. Attamen hos scriptores nominatim confidenter citat scriptor noster. Itaque quod committere veritus non est pius monachus seculo XVI, illud non adeo repugnat suspicari apud pium canonicum seculi XII. Ceterum, ut id iterum advertam, etiamsi aliquando proferretur libellus a Nicolao citatus, non consequeretur inde certiori niti auctoritate quæ ab ipso Nicolao narrantur.
[94] [sed nullo diserto testimonio contradicitur.] Hæc tamen quæ hactenus disputata sunt non ita velim intelligi ut censeatur sine hæsitatione rejicienda esse tamquam apocrypha traditio illa de consecratione S. Huberti per Sergium papam. Suspecta aliquatenus mihi videtur hujus traditionis sinceritas; falsam affirmare eam non ausim. Neque enim ullo ex argumentis allatis id efficitur, nec ullum adducitur testimonium contrarium unde colligatur sanctum Trajecti vel alio loco consecratum esse episcopum. Hujusmodi certe testimonium contrarium præberi non judico verbis biographi coævi, ubi post memoratum S. Lamberti obitum: Electus est igitur, inquit, Hugbertus pontifex et in cathedra pontificali summo honore collocatus [Vit. I, num. 1.] . Nam et scriptor ille, ut non semel significatum est, admodum pauca novisse videtur eorum quæ gessit S. Hubertus antequam illi contigit familiarius ejus præsentiam non deesse [Ibid., prol. extr.] , et verba citata nihil aliud indicant nisi quod omnibus constabat, Hubertum nempe successisse Lamberto. Sed fieri utique potuit ut electus in Lamberti successorem Hubertus, sicut Willibrordus, sive sponte, sive auctore Pippino Romam petierit ut a Sergio papa consecrationem episcopalem acciperet. Utrum revera id fecerit, in dubio relinquere cogimur, sicut multa alia in sancti nostri historia quæ nonnisi testimoniis dubiæ auctoritatis asseruntur.
§ VIII. De S. Huberti diœcesi.
[Sententia satis communis,] Abs re non erit, denuo ad examen revocare quæstionem quam nimis facile mihi videntur omnino solutam supponere nonnulli, iique doctissimi, scriptores recentiores, quantum scilicet pateret, tempore S. Huberti, Tungrensis seu Trajectensis pontificis episcopalis jurisdictio. Ægidius nempe Bucherius noster, quænam fuerint Belgicarum ecclesiarum primæ diœceses et episcopi definire aggrediens [Belgium romanum eccl. et civ., lib. VIII, cap. 10.] : Ac primum, ait, facile mecum æquus lector admittet, sapientissimam matrem Ecclesiam, quæ disponit omnia suaviter, cum diœceseon suarum partitionem moliretur, nullam faciliorem commodioremque instituere potuisse quam quæ civili responderet, aut proxime, quantum fas esset, accederet. Sic enim liquidior ac junctior erat sacri profanique imperii gubernatio, altera alterius auxilio subnixa. Quod tanto verius esse pervidebit quisquis priscos episcopatuum, non Belgicorum modo, sed ceterorum quoque omnium limites cum Romanarum provinciarum civitatumve terminis composuerit, ut docte ante nos Rhenanus annotavit (sed non demonstravit), quorum plerosque etiam hodie respondere videmus in Galliis. Episcopales igitur in Belgio per hoc tempus (seculo IV) parœcias ex civilibus Romanorum eruamus [Cap. cit., num. 1.] . Memorata inde distributione provinciarum et civitatum in Gallia, qualem eam habemus ex illarum Notitia sub Honorio confecta [Ed. ap. Bouquet, Rec. des Hist. de la Fr., tom. I, p. 122 – 124, et ap. B. Guérard, Divisions territoriales de la Gaule, p. 12 – 34.] , ubi ad rem nostram præcipue notanda venit Provincia Germania Secunda (seu Inferior), numero II (civitates scilicet): Metropolis Civitas Agrippinensium; Civitas Tungrensium [Guérard, p. 20.] , ita pergit Bucherius [Cap. cit., num. 4.] : Ad hanc igitur Romani imperii in Belgica partitionem, a Constantino postremum … institutam, Ecclesia quoque postremas sub Romanis parochiarum suarum diœceses aptasse videtur… Quoniam igitur in tota Inferiore Germania, Francis tunc opposita, duas tantum celebriores censitas a Constantino aliisque civitates animadvertebat, Agrippinam (Coloniam) metropolim et Tungros, Agrippinensem quoque et Tungrensem dumtaxat statuit episcopos: quorum jurisdictio universos hujus provinciæ fines amplecteretur; quod ad patrum usque nostrorum memoriam (scilicet usque ad erectionem novorum episcopatuum in Belgio sub Philippo II rege) vix paucis forsitan immutatis substitit. Nam de Ultrajectino quidem nulla tunc mentio: credo quod Batavia vicinaque regio frequentissimis Francorum et Saxonum incursionibus, subinde et jugo premeretur, eoque vix ante septingentesimum Christi annum religione nostra constanter imbui et pontificis honore sub Francis decorari potuit per S. Willibrordum.
[96] [qua singularum diœceseon orbis Romani jurisdictio] Duo igitur principia hic statuit Bucherius, utrumque (vel saltem primum, altero non negato) et a multis aliis recentioribus [Nostris temporibus a B. Guérard, Div. terr. de la Gaule, pp. 76, 83, 87; Desnoyers, Topographie ecclésiastique de la France in Annuaire historique, 1853, p. 117 sqq.; De Ridder, op. cit. not. seq.; Piot, Les Pagi de la Belgique, p. I; Deloche, Géographie historique de la Gaule, etc., in Mémoires de l'académie des Inscr. (Savants étrangers), 2e série, tom. IV, p. 272.] admissum, quibus nixi sunt qui veterum episcopatuum Belgii et singulatim Tungrensis seu Leodiensis fines describere contenderunt [Præsertim C. B. De Ridder, Notice sur les limites de l'ancien diocèse de Liège in Revue d'histoire et d'archéologie, tom. I (Brux. 1853), p. 290; et Les diocèses de Belgique avant 1559, Louvain, 1866.] . Primum scilicet, singulorum episcoporum sedes in orbe Romano, et præsertim in Gallia, inde a seculo IV constitutas esse in singulis civitatibus quas unaquæque provincia complectebatur eorumdemque jurisdictionem ecclesiasticam certis limitibus tunc contentam fuisse, iisdem videlicet quibus contenta erat singularum civitatum jurisdictio civilis. Secundum, illos limites eosdem perseverasse per totum decursum medii ævi, si paucas immutationes excipias quas perspicue memoriæ servarunt documenta certa coæva. Unde ad determinandum quam late pateret aliqua diœcesis seculo VII, novisse sufficeret quinam fuerint ejus fines ætate longe posteriori.
[97] [inde a seculo IV] Et ad primum quidem principium stabiliendum non desunt testimonia publica quibus res omnino eliquata videri potest. Videlicet, præterquam quod Niceno canone VIII vetatur ne in (una) civitate duo sint episcopi [Mansi, Concil., tom. II, p. 671.] , episcopos in civitatibus tantummodo constitui et extra limites diœceseos suæ episcopalia munera non exercere (unde limites singulorum definitos fuisse colligitur) jubent a) Concilium Sardicense an. 343 (al. 347) can. 6: Non licere autem simpliciter episcopum constitui in aliquo pago vel parva urbe, cui vel unus presbyter sufficit: non necesse est enim illic episcopum constitui, ne episcopi nomen et auctoritas vilipendatur. Sed provinciæ episcopi debent in iis urbibus episcopos constituere ubi etiam prius episcopi fuerunt. Si autem inveniatur urbs aliqua quæ adeo populosa evadat ut ipsa episcopatu digna judicetur, accipiat [Ibid., tom. III, p. 10.] . b) Concilium Laodicense an. 364 vel 377 (al. 320) can. 57: Quod non oportet in vicis et pagis episcopos constitui, sed periodeutas, hoc est concursatores; eos autem qui prius constituti fuerunt, nihil agere sine mente episcopi qui est in civitate [Ibid., tom. II, p., 573.] . c) Concilium CPanum an. 381, can. 2: Episcopi ad ecclesias quæ sunt ultra diœcesim suosque limites ne accedant… Non vocati autem episcopi ultra diœcesim ne transeant ad ordinationem vel aliquam aliam administrationem ecclesiasticam [Ibid., tom. III, p. 559.] . d) Concilium Carthaginense an. 398, can. 20: Placuit ut a nullo episcopo usurpentur plebes alienæ, nec aliquis episcoporum supergrediatur in diœcesi suum collegam [Ibid., p. 883.] . e) Concilium Chalcedonense an. 451, can. 17: Sin autem civitas aliqua ab imperatoria auctoritate innovata est vel deinceps innovata fuerit, civiles et publicas formas ecclesiasticarum quoque parochiarum ordo consequatur [Ibid., tom. VII, p. 366.] ; ubi distinctissime enuntiatur principium generale, singulis civitatibus singulos attribuendos esse episcopos. Et canon iste innovatus est in Concilio Trullano an. 681, can. 38 [Ibid., tom. XI, p. 959.] .
[98] [certis limitibus] His prima specie opponi possunt epistola decretalis Innocentii I anno 415 ad patriarcham Antiochenum data, ubi: Quod sciscitaris, ait, utrum divisis imperiali judicio provinciis, ut duæ metropoles fiant, sic duo metropolitani episcopi debeant nominari; non esse e re visum est ad mobilitatem necessitatum mundanarum Dei Ecclesiam commutari, honoresque aut divisiones perpeti, quas pro suis causis faciendas duxerit imperator. Ergo secundum pristinum morem metropolitanos episcopos convenit numerari [Coustant, Epist. Rom. Pont., p. 852.] . Et Concilium Chalcedonense an. 451 can. 12: Pervenit ad nos quod quidam, cum præter ritus ecclesiasticos ad potentatus accessissent, per pragmaticas unam provinciam in duas diviserunt, ut ex eo essent duo metropolitani in eadem provincia. Statuit ergo sacra synodus ne episcopus deinceps tale quid audeat, quoniam is qui hoc aggreditur a suo gradu excidit [Mansi, tom. VII, p. 364.] . Sed hæc, ut patet, ad metropolitanum dumtaxat jus spectant, nec eadem ratio erat singulorum episcopatuum in civitatibus constitutorum, ut constat ex ejusdem Concilii Chalcedonensis can. 17, citato numero superiori.
[99] [rite definita fuisse] Ad ipsam autem Galliam septemtrionalem, quin et diœcesim Tungrensem, spectat epistola S. Remigii ad Falconem Tungrensem episcopum, qui actus aliquos episcopales exercuerat in oppidulo Mosomagensi: de qua re vehementer queritur Remigius, ad canones ecclesiasticos provocans. En ejus verba: Domino vere sancto et in Christo beatissimo fratri Falconi episcopo, Remigius episcopus… In ipso episcopatus exordio jus ingredi tentas alienum, qui adhuc tuum verecunde debueras introire. Fas ergo fuit ut illicitis ordinationibus tuis a te credideris occupandam loci Mosomagensis ecclesiam, quam metropolitani urbis Rhemorum sub ope Christi sua semper ordinatione rexerunt? Adhuc, arbitror, tua nescis, et jam aliena pervadis… Si enim canones tua sanctitas ignorabat, satis præproperum fuit ut transgredereris antequam disceres. At vero ecclesiarum statuta si noveras, tanto gravius tantoque periculosius insipientia tua priscorum magnificorum pontificum decreta calcavit [Ap. Ghesquière, Act. SS. Belgii, tom. I, p. 583.] .
[100] [censetur,] Canones illos sua auctoritate confirmarunt primi reges Carlovingici. Nimirum a) Pippini Capitulare Vernense, an. 755 cap. 1, jubet ut episcopi debeant per singulas civitates esse [Mon. Germ. Hist., Leg. tom. I, p. 24 (Baluz., Capit. regum Franc., tom. I, p. 169).] . b) Caroli M. Capitulare ecclesiasticum an. 789, cap. 19: Item in eodem concilio (Laodicensi) et in Sardicensi, quod non oporteat in villulis vel in agris episcopos constituere [Ibid., p. 57 (Baluz., p. 220).] . c) Item ejusdem Capit. Francofurt. an. 794, cap. 22, al. 20: Quod non oporteat in villulis nec in vicis episcopos ordinare [Ibid., p. 73 (Baluz., p. 267).] . d) Ejusdem Capitula excerpta de canone, cap. 4: Ne in una civitate duo sint episcopi [Ibid., p. 147 (Baluz., p. 455).] . — Citata sunt præterea a Baluzio [Pag. 974, cap. 301 et pag. 996, cap. 381.] capitularia quædam Caroli M. quibus urgentur canones Conciliorum Carthaginensis et CPani I supra indicati [Num. 97.] ; sed hæc desumpta sunt ex collectione apocrypha Benedicti Levitæ.
[101] [non satis rationem habuit regionum quæ nulli civitati,] Volui omnia argumenta afferre quibus rem tanti momenti in plena luce collocare sibi visi sunt viri doctissimi; neque committam ut denegem ex generali regula inde a seculo IV constitutos fuisse in singulis civitatibus episcopos et fines diœceseon ecclesiasticarum eosdem fuisse qui ipsarum civitatum. Attamen vereor ut inde, quod ad præsens intenditur, limites singularum omnino diœceseon, præsertim in Belgio nostro, quales fuerint seculo VII, satis probabiliter erui queat. Id nempe ut fieret, supponere imprimis necesse est civitates in singulis provinciis Romani imperii ævo ita constitutas esse ut singulæ ex omni parte alias haberent conterminas, nullis interjacentibus agris seu vicis qui earum alicui non essent obnoxii. At nedum id constet, docent contra recentiores et præstantiores de regimine provinciarum romanarum scriptores, in iis provinciis ubi civitates rariores erant, amplos agrorum tractus privatis civibus publice elocatos fuisse qui solius reipublicæ Romanæ seu rectoris provinciæ auctoritati parebant, quin et intra provinciarum ambitum montuosarum et incultarum partium incolis permissum fuisse ut, nullo interveniente magistratu romano, a propriis et indigenis ducibus secundum antiquas suas leges seu consuetudines regerentur, donec visum fuerit et ipsos provinciæ rectori subjicere [J. Marquardt et Th. Mommsen, Handbuch der Römischen Alterthümer, tom. IV (Römische Staatsverwaltung, tom. I), p. 501 – 502.] .
[102] [præsertim in Belgio nostro, subjectæ erant neque adhuc seculo VII christiana fide imbutæ.] Id autem maxime locum habuisse indubium est in provinciis maxime remotis et barbaris, ac præsertim in extrema septemtrionalis Galliæ ora, quæ hodiernum Belgium complectebatur, in qua nullæ aliæ civitates erant præter Tornacum, in ea parte quæ meridiem et occidentem spectat, et Tungros, qui septemtrionem et orientem; quæ autem inter utramque porrigitur regio et a meridie Tungrorum Arduenna, paludibus et nemoribus obsitæ et romano cultui usque ad eversionem imperii romani imperviæ erant. Gratuito itaque et admodum improbabiliter, ut modestius dicam, conjiceret aliquis terras istas universas alterutri illarum civitatum aut alii etiam remotiori attributas fuisse inde a seculo IV, et non potius unamquamque præter oppidum a quo nomen acceperat exiguam tantum aliquam partem agrorum circum jacentium complexam esse, atque eamdem quoque fuisse conditionem sedium episcopalium Tungris et Tornaci institutarum, reliqua regione intermedia in eo statu remanente quem regionis Ultramosanæ fuisse usque ad tempora S. Willibrordi recte notavit Bucherius [Cfr. supra, num. 95 extr.] , nullius scilicet episcopi jurisdictioni, utpote neque christianam religionem adhuc profitente, subdita.
[103] [Magis veri simile videtur plebibus hujusmodi regionum ad Christi fidem conversis] Sed, inde præsertim a seculo VII, zelo fidei Christi propagandæ et plebes illas ab idololatria ad eam deducendi, apostolicis frequenter apud eas ministeriis functi sunt sancti episcopi sive civitatum adjacentium sive alii. Sic Gandavensium et Antverpiensium conversioni operam dedisse legimus S. Amandum, Antverpiensium etiam et Flandrorum S. Eligium, rursusque Antverpiensium S. Willibrordum [Cfr. Act. SS., tom. I Febr., p. 820, num. 22 – 26.] : id autem semper factum esse ex missione Romani pontificis vel cum expresso consensu propriorum earum regionum episcoporum, gratuita est suppositio: certe hujusmodi consensum necessarium fuisse nequaquam cogitasse videntur coætanei Vitarum illorum sanctorum scriptores. Porro, ubi episcopus aliquem vicum civitati suæ proximum nec ulli episcopo subjectum adduxerat ad veram fidem, dubitandum non est quin et postea per presbyteros a se missos illius curam spiritualem gerere perrexerit et ita quasi diœcesi suæ adjunxerit. Quo sensu optime intelligi potest S. Remigius de Falcone episcopo Trajectensi questus esse quod is illicitis ordinationibus occupare præsumpsisset loci Mosomagensis ecclesiam, quam metropolitani urbis Rhemorum sua semper, id est a quo tempore locus iste christianam fidem receperat, ordinatione rexerunt [Cfr. supra, num. 99.] , quamvis forte idem locus ex nulla constitutione publica, ecclesiastica vel civili, intra fines Remensis diœceseos vel civitatis contineri nosceretur. At ubi, post apostolicos labores sanctorum Amandi, Eligii, Remacli, Lamberti, Huberti et aliorum, totum fere Belgii nostri solum Christi legi se subjecerat, necesse utique fuit ut singularum diœceseon, Tornacensis scilicet, Cameracensis et Tungrensis, limites jam distinctius definirentur, ne assiduis contentionibus ansa aperiretur; id autem ante medium seculum VIII fieri cœpisse non arbitror.
[104] [dilatatos fuisse primævarum diœceseon fines;] Ne autem quasi novitatis titulo suspecta respuantur quæ de incertis antiquarum diœceseon finibus exposita sunt, recolere non pigebit quæ in eamdem sententiam ante annos amplius ducentos protulit celebris rerum Leodiensium scriptor Joannes Foullon: Denique quod ponitur, ait [Hist. Leodiensis, tom. I (ed. 1735). p. 6.] , mihi vix probari potest, episcopatuum eosdem fines fuisse qui populorum. Lubens quidem concessero, prima Ecclesiæ ætate episcopos præcipuis urbibus attributos fuisse, sed circumscriptos ipsis provinciæ suæ limites non existimo. Concessa cuilibet episcopo christianæ legis promulgandæ facultas, prout occasio se daret. Factum inde ut in vicinos populos varii episcopatus extenderentur, cum episcopi eorumve jussu aut permissu sacerdotes ad vicina loca amplificandæ religioni excurrerent, eosdemque sibi subitos haberent quos ad christianam fidem adduxissent: æquum enim est ut quem genueris, alas, et quem educaveris, obsequentem habeas. Hac ratione itaque decursu temporis non parum amplificari potuerunt singularum diœceseon fines ultra civitates quas primitus complectebantur.
[105] [idque singillatim quoad diœcesim Tungrensem suadetur ex multitudine ecclesiarum quæ in hodiernis diœcesibus Leodiensi proximis] Ut igitur totam disputationem paucis verbis concludam, existimo diœcesim Tungrensem, primario, ut ita dicam, et antiquo jure, solius civitatis Tungrensis finibus contentam fuisse, neque ad illam diœcesim, sicut nec ad ipsam civitatem, pertinuisse pagos Taxandriæ, Brabantinum, Arduennensem neque etiam totam Hasbaniam, sed multos horum pagorum vicos a prædecessoribus S. Huberti, et præsertim a S. Lamberto, atque ab ipso Huberto ad Christi fidem fuisse conversos et inde eorumdem spirituali subjectos regimini. Cujus opinionis confirmatio haud invalida, ni fallor, repeti potest ex eo quod in hodiernis diœcesibus Belgii et Neerlandiæ Belgio adjacentibus non paucæ ecclesiæ S. Lamberti nomine dedicatæ reperiuntur, quæ forte vestigia sunt ipsius apostolatus vel apostolatus S. Huberti, qui ex devotione erga sanctum magistrum suum passim oratoria in ejus honorem ædificare gestiebat [Cfr. Vit. I, num. 2 extr. et supra, num. 115.] . Harum rerum quidem nulla præter ipsos titulos ecclesiarum plerumque memoria habetur et nonnullas credibile est ex singulari quadam pietate conditoris vel ex alia particulari circumstantia recentioribus temporibus eo titulo ornatas fuisse; attamen de quibusdam diserta traditione constat et de aliis multis, illis præsertim quæ extra diœcesim Leodiensem jacent, admodum probabile videtur, ideo in his locis patrocinium S. Lamberti præcipue celebrari quod idem sanctus vel successor ejus illuc veram fidem invexisse tradebatur.
[106] [titulo S. Lamberti vel S. Huberti dedicatæ sunt.] Itaque, ut omittam ecclesias quæ ad hodiernam diœcesim Leodiensem pertinent, inter quas tamen singulariter notandæ videntur quæ in antiqua Taxandria sitæ sunt, Hechtel, Beverloo et Quaedmechelen *, et quæ in parte extrema diœceseos qua septemtrionem et orientem spectat, Neeroeteren, Ophoven, Opglabbeek, Neerhaeren, Sippenaeken, Goe, Sart, La Reid, La Gleize, has inveni in reliquis Belgii et Neerlandiæ diœcesibus ecclesias vel sacella S. Lamberto dedicata: a) A septemtrione, in veteri Taxandria [De finibus veterum pagorum cfr. Piot, Les Pagi de la Belgique. Patroni singulorum vicorum indicantur in Annuaire ecclésiastique de Belgique, 1860, et pro Hollandia, apud Van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden (13 tom., Gorinchem, 1839 – 1851).] et Frisia: Beersse, Gheel, Eynthout, Westerloo, Heyst-op-den-Berg, Gestel, Kessel, Grobbendonck, Eeckeren (prope Antverpiam), quæ nunc sunt diœceseos Mechliniensis; Middelaar et Ottersum, nunc diœceseos Ruremundanæ; Beers, Cromvoirt, Drumen, Engelen, Escharen, Gemonde, Gestel-en-Blaarthem, Haaren, Helmond, Lith, Maasbommel, Maren, Nederwetten, Nittelrode, Orthen, Rosmalen, Someren, Udenhout, Veghel, Vessem et Vught, nunc diœceseos Buscoducensis; Hengelo, Kralingen et Lambertshagen, nunc diœceseos Ultrajectinæ. b) Ab occidente, in veteri Hasbania et Bracbante: Orsmael, Opvelp, Nieuwrode, Lovenjoul, Heverle, Leefdael, Nosseghem, Beersel, Woluwe, Hingene (juxta Scaldim flumen), nunc diœceseos Mechliniensis, quibus adde Dongelberg, Jodoigne et Lasne in meridionali parte ejusdem diœceseos; Vlecken, Parick et Poucques, nunc diœceseos Gandavensis; Gages, nunc diœceseos Tornacensis. c) A meridie et occidente, in veteribus pagis Lommensi et Hannoniæ: Orbais et Tourines, nunc diœceseos Mechliniensis; Barbençon, Montreuil-sur-Haine, Boignée, Wangenies, Courcelles, Ville-sur-Haine, nunc diœceseos Tornacensis. d) Denique a meridie, in pago Arduennensi, non minus quadraginta quinque, nunc diœceseos Namurcensis, cujus meridionalem limitem propius attingunt (ab occidente ad orientem) Laneffe, Cerfontaine, Aublain, Nismes, Blaimont, Vincemont, Vresse, Sohier, Ave-et-Auffe, Bure, Sensenruth, Noirefontaine, Morhet, Sibret, Villers-la-bonne-Eau, et orientalem limitem, Cherain et Beho. Præterea e) in pago Wabrensi, qui a meridie Arduennensi adjacebat et nunc partim ad Metensem, partim ad Luxemburgensem et Trevirensem diœceses pertinet, ecclesias in honorem S. Lamberti dedicatas reperio in Chauvency-Saint-Hubert, Ellingen (seu Ellange), Fenningen (seu Fennange), Berburg, Eppeldorff, Folscheid (seu Folchet), Edingen et Seiverath [W. Heydinger, Archidiaconatus S. Agathes in Longuino, pp. 156, 10, 46, 251, 267, 269, 329, 375.] . — Notandum quoque est in omnibus illis regionibus non minores numero ecclesias dedicatas esse sub nomine S. Huberti [Cfr. infra De gloria postuma S. Huberti.] , præterquam in diœcesi Buscoducensi, ubi sola ecclesia Alem eo titulo insignita est, et in Ultrajectina, ubi nulla occurrit. — Ex his igitur aliquatenus colligere licet quam late patuerit, non quidem proprie diœcesis S. Huberti curæ auctoritate ecclesiastica commissa, sed exercitium episcopalis officii in plebes plus minus recenter illi diœcesi aggregatas.
[107] [Utrum S. Hubertus Tungrensis an Trajectensis episcopus prius fuisse dicendus sit,] Exspectabunt nonnulli et postulabunt a nobis ut definire conemur utrum Tungrensis an Trajectensis episcopus prius fuisse dicendus sit Hubertus, seu quæstionem adeo agitatam de translatione sedis Tungrensis Trajectum rursus ventilemus. Multis de hac quæstione in diversas sententias disseruerunt ex una parte Joannes Roberti in Quæstione Hubertina VI [Hist. S. Huberti, p. 394 sqq.] et G. L. B. de Crassier [Brevis elucidatio quæstionis jesuiticæ de prætenso episcopatu Trajectensi ad Mosam. Leodii 1738; Additamentum ad brevem elucidation em, etc. Leodii 1742.] , contendentes solum domicilium, non vero ipsam sedem episcopalem Tungris Trajectum a S. Servatio extremo seculo quarto fuisse translatum, ejusque successores usque ad S. Hubertum non Trajectenses, sed Tungrenses episcopos esse appellandos; ex alia vero parte Godefridus Henschenius noster in Diatriba de episcopatu Trajectensi [Antverp. 1653, 4°.] , quæ paulo auctior deinde edita est inter Acta Sanctorum [Exegesis historica de episcopatu Tungrensi et Trajectensi in Act. SS., tom. VII Maii, p. XVIII – LIV.] , rursusque adjectis notationibus a J. Ghesquière in primo tomo Actorum Sanctorum Belgii, et Petrus Dolmans in duplici responsione [Observationes apologeticæ pro episcopatu Trajectensi ad Mosam. Antverpiæ (1740); Alteræ observationes apologeticæ, etc. Lovanii (1742).] quam opposuit duplici opusculo Baronis de Crassier, quamque item rursus edidit Ghesquière in tomo citato post Diatribam Henschenianam. Itaque, ne actum agere videamur, argumenta hinc inde allata fuse recensendo, solam conclusionem, quam ex his omnibus liquido sequi censemus, hoc loco enuntiandam duximus.
[108] [quæstio est de nomine.] Certum est scilicet ex quo S. Servatius Tungris Trajectum migravit, præcipuorum suæ ecclesiæ patronorum reliquias secum ferens, omnes ejus successores usque ad exordium seculi VIII in hac civitate domicilium habuisse nec umquam de habitandis rursus Tungris cogitasse; præterea, quandocumque electio episcopi secundum receptam magis communiter normam a clero et populo facta est, ad eam concurrisse solum clerum ac populum civitatis Trajectensis, numquam vero Tungrensis; in eadem civitate Trajectensi inauguratos fuisse episcopos, non vero in Tungrensi; ac denique in eadem civitate omnia quæ solent episcopi in cathedrali sua ecclesia peragere munia, ab episcopis illius diœceseos ad quam Tungrorum simul et Trajectensium civitates pertinebant, exerceri fuisse solita. Attamen nullum intervenit solemne alicujus pontificis aut concilii aut alterius hujusmodi auctoritatis decretum, quo sedes episcopalis seu cathedralis Tungris Trajectum translata indicaretur, et Tungrensium non minus, immo frequentius, quam Trajectensium episcoporum nomine designati fuerunt illi qui in ea regione præsulatum ecclesiæ obtinebant: qui mos perseveravit etiam postquam Hubertus domicilium episcoporum Leodium transtulerat et etiam sub successoribus ejus usque ad extremum seculum XI [Cfr. testimonia cita ta apud Roberti, p. 419 sqq.] . Utrum vero inde ecclesia ipsa cui præsidebant Tungrensis an Trajectensis vel Leodiensis dicenda sit, quæstio nobis videtur de nomine magis quam de re, eamque libenter aliis definiendam relinquimus.
[109] [Quotus fuerit S. Hubertus suæ sedis episcopus.] Hubertus trigesimus computatur diœceseos Tungrensis episcopus (trigesimus primus ab iis qui Faramundum, in locum S. Lamberti per aliquot annos intrusum, illius sedis episcopis adnumerant), eorum vero qui Trajecti resederunt vigesimus primus. Ipse autem primus resedit Leodii.
[Annotatum]
* sola nomina vulgaria adscribenda duxi.
§ IX. De laboribus apostolicis S. Huberti.
[S. Huberti] Triplici præcipue vel quadruplici genere laudis insignem fuisse pontificatum S. Huberti memorant traditiones e diversis fontibus collectæ, sed inæqualis admodum auctoritatis. Prædicantur nimirum maxime apostolici illius labores, translationes sanctorum corporum ejus opera institutæ, celebrata concilia, ac denique intrepidus animus quo Pippini cum Alpaide adulterium repressit et pellicem ad pœnitentiam adduxit. De his jam ex ordine agendum.
[111] [zelus apostolicus] Apostolicos sancti episcopi labores his verbis summatim describit coætaneus ejus biographus: More apostolico intrepidus verbis docebat, exemplo monstrabat; opportunis prædicabat, importunis arguebat; et multos eradicabat ab errore gentilium et cessare fecit, et de longinquis regionibus ad eum festinantes et baptismi unda ablutos septiformi gratia corroborabat; prædicando jugiter et multos et innumerabiles in peccatis delapsos ad viam salutis revocabat [Vit. I, num. 3.] . Et sane eloquentiæ ejus apostolicæ haud ignobile specimen præbet fragmentum orationis, ab eodem anonymo nobis servatum, quam habuit sanctissimus præsul in consecratione cujusdam ecclesiæ paulo ante obitum ipsius peracta [Ibid., num. 12.] . Eloquentia autem illa, teste rursus eodem scriptore, efficacem præcipue se exhibuit in convertendis idololatris, quos utique multos adhuc eo tempore in Belgio nostro extra urbes fuisse non pauca documenta demonstrant, sive ii loci numquam fide Christi imbuti fuerint sive sparsa primis Ecclesiæ seculis verbi divini semina post Hunnorum vastationes et alias ejusdem generis calamitates jam prorsus compressa.
[112] [præcipue claruit in convertendis] Ex eorum numero nominatim indicantur populi qui Arduennensem tractum incolebant. [Arduennensibus, laborum socio, ut fertur, S. Beregiso;] Idola nempe plurima et sculptilia, quæ colentes erant in Ardoinna, igne cremanda destruxit; favillam vel cineres quod postea fanatici homines more sacrilego venerabant, triennio pœnitentia illos dijudicans [Ibid., num. 3.] . Laborum suorum socium in hac parte habuit S. Beregisum, celebris monasterii Andaginensis conditorem, si credere licet testimonio Vitæ hujus sancti scriptæ anno 937 [Cfr. Act. SS., tom. I Oct., p. 497, num. 12.] , ubi legitur: Nulli ergo dubium quin in eadem gratia (conversionis Arduennensium) beatum patrem Beregisum cooperatorem habuerit, quandoquidem in monasterio, quod in ipso territorio exstruxerat, bonis operibus desudans, uno in tempore eodem charitatis ardore fervens et sub eo gradum quoque sacerdotii ipse administrans, credibile habetur quod et ipse consequenter reverendus pontifex illius monasterii ac loci amplificandi cooperator extiterit [Cfr. infra, num. 116.] . Simul etiam prædicationi instantes, alterna devotione provocati, et paganorum multitudinem in eadem terra consistentium ad fidem veram, Deo adjuvante, perduxerunt, et monasterii decus in loco divinitus electo ac designato ardentissima devotione exstruxerunt [Act. SS., tom. cit., p. 528, num. 27 extr.-28 init.] . Similiter scriptor Chronici sancti Huberti Andaginensis, quod vulgo Cantatorium nuncupatur: Quo etiam tempore (suscepti a S. Huberto episcopatus) … locum Andaginum excolendum Beregisus suscepit. Et quia beatus Hubertus pro cura animarum sibi credita, ut in vita ejus legitur, per omnem Arduennam studuit evacuare idolatriam, quæ adhuc ibidem supererat, liquet quod ex confrequentatione commeandi uterque fuerit notissimæ cognitionis ejusdemque in Deum dilectionis et devotionis, nec minus etiam cooperationis in hoc loco divinæ electionis, utriusque instantia prædicationis fatiscente perfidia in eodem territorio profecit augmentum christianæ religionis [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 570, num. 3 extr.] . Sed facile adverterit prudens lector hæc conjectando potius quam asserendo proferri ab utroque scriptore; neque etiam dubium videtur quin posteriori, id est auctori Cantatorii, unus fons fuerit ipsa Vita S. Beregisi, quod et confirmatur ex contextu utriusque loci citati. Nec aliunde etiam quam ex utroque illo scriptore vel eorum alterutro hausisse censendus est quæ de eadem re in sua Historia monasterii Sancti Huberti [Gallice scripta circa med. sec. XVII et adhuc inedita: exemplar ex ipso codice autographo vel certe coætaneo sedulo descriptum habemus in museo nostro ex munificentia ven. viri Francisci Hallet.] narrat Romualdus Hancar: In hac sacra expeditione, monasterium Andaginense ipsi (S. Huberto) refugii loco erat ubi aliqua requie frueretur post prædicandi laborem; in quo labore strenuum adjutorem habuit pristinum suum in aula sodalem, beatum abbatem Beregisum, qui indefesse rigabat doctrina et sanctis monitis quas sanctus episcopus in Ecclesiæ viridarium transtulerat novellas plantas.
[113] [itemque Taxandris et Bracbantinis.] Similia apostolici zeli opera in Taxandria et Bracbante peregit S. Hubertus et in istis regionibus etiam plurima simulacra et multa sculptilia destruxit [Vit. I, num. 3.] . At in Vita quoque S. Lamberti antiquissima legimus: Introivit itaque aliquando in Taxandriam, ubi plurima templa et simulacra destruxit. Fremitum ergo gentilium, quasi signifer bellator, corporis timore abjecto, inermis, fidei fervore roboratus, ingerebat; Christi caritate securus, prædicatione sancta sufficienter corda errantium replebat et ad viam veritatis adducebat. Illi autem, qui primum velut ferocissimæ bestiæ eum discerpere cupiebant, postmodum adtendentes sancti viri bonitatem, tanta mansuetudine conversi et in fide Christi confirmati erant ut ipsum imitari optarent. Sicque demum quasi cælitus lumen ostendebat, et illustrabat ut radius solis partes illas, barbarorum usu abjecto [Act. SS., tom. V Sept., p. 577, numm. 13, 14.] . Dicemusne igitur Taxandros jam a S. Lamberto fuisse ad veram fidem conversos, et rursus, nimio quodam sanctum suum laudandi studio, scriptorem nostrum, sicut ex Vita S. Arnulphi, ita et ex S. Lamberti Vita non solum modos loquendi sed et res ipsas transtulisse [Cfr. supra, num. 7 – 15 et num. 17.] ? Sed hic certe absque ulla violentia afferre licet tritam responsionem, similia duobus diversis sanctis contingere potuisse. Quod enim S. Lambertus jam aliquid profecerit in convertendis Taxandris, id sane non impedit quominus et successori suo, et is forte successoribus suis, multa in hac parte perficienda reliquerit. Et idem dicatur quoad Bracbantem, quem pagum quoque S. Lambertus Mechliniam usque apostolicis peregrinationibus peragrasse fertur, sed ex traditionibus minus certis [Cfr. Act. SS., tom. cit., p. 535, num. 101 – 106.] .
[114] [De ecclesiis ab eo consecratis] Ad S. Huberti studium dilatandi divini cultus comprobandum pertinet quod sanctuaria per diversa loca in honore sanctorum martyrum proprio sudore construxit [Vit. I, num. 3.] . Horum duo singillatim indicat anonymus coævus, basilicam scilicet quam Leodii excipiendo corpori S. Lamberti hujus successor paraverat [Ibid., num. 2 extr.] , quamque postea collabentem magnificentius instauravit Notgerus [Anselmus, Gest. episc. Leod. (Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VII, p. 203). Cfr. Act. SS., tom. V Sept., p. 556, num. 218.] ; et basilicam S. Petri, in qua ipse Hubertus sepultus est [Vit. I, num. 17 extr.] : hanc anno 714 conditam refert Auctarium Gemblacense ad Sigeberti Chronicon [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VI, p. 391.] . Quibus adjungenda est et ecclesia illa quam paucis ante obitum diebus dedicavit in Bracbante [Vit. I, num. 12.] , Heverleæ, ut videtur, prope Lovanium [Cfr. supra, num. 50 extr.] .
[115] [Leodii,] Præter duas ecclesias Leodienses modo indicatas, Ecclesiam etiam S. Walburgis, ait Roberti [Hist. S. Hub., p. 179.] , Leodii tempore S. Huberti ædificatam et ab ipso sancto consecratam fuisse lego in mss. et in Chronico Magno Belgico [Ap. Pistorium, Rer. Germ. Script., tom. III (Ratisbon. 1731), p. 32.] . Quam ecclesiam admod. R. atque amplissimus D. Petrus Stevartius, Leodiensis episcopi generalis vicarius, non ita pridem a fundamentis instauravit. Sed si ecclesia illa primum dedicata fuit a S. Huberto, certe non sub titulo sanctæ Walburgis, quam mortuam esse constat post annum Christi 777, id est annis amplius quinquaginta post Hubertum.
[116] [Andagii,] Nonnullas etiam extra Leodium ecclesias a S. Huberto consecratas memorant documenta longe quidem ejus ætate posteriora. Et primo, ipsum in cœnobio Andaginensi condendo cooperatorem fuisse S. Beregisi tradunt hujus cœnobii historiographi [Cfr. supra, num. 112.] . Distinctius lectio quædam propria de S. Beregiso, postquam per chartulam e cœlo delapsam jussum fuisse memoravit Plectrudi, Pippini principis conjugi, ut monasterium Andaini fundaret: Quare, ait, tam ipsorum principum et aliorum procerum quam B. Huberti, Leodiensis episcopi, cui angelus etiam chartulam aureis litteris eadem continentem attulerat, consilio, Beregisus in eodem loco, a vicino fonte Andaino nuncupato, insignem basilicam cum monasterio exstruxit, quam B. Petri apostoli nomini dedicavit, et in ea conventum clericorum regulariter viventium congregavit. Quibus ab eodem Huberto episcopo in abbatem præfectus est [Act. SS., tom. I Oct., p. 496, num. 8.] . Hæc de chartulis e cælo delapsis vel allatis ut commentitia explosit Cornelius Byeus noster [Ibid., p. 509 sqq., num. 51 – 56.] , præsertim quod spectat ad S. Hubertum, et vehementer dubitat an is aliquid ad condendum Andaginense monasterium contulerit. Certe ad id asserendum non sufficit auctoritas lectionis illius quam in officio suo de S. Beregiso recitabant canonici Windesheimenses et Conimbricenses, neque, ut jam notavimus, id diserte omnino affirmant Vita S. Beregisi et scriptor Cantatorii [Cfr. supra, num. 112.] .
[117] [in aliis Leodiensis diœceseos vicis, præsertim Emaliæ,] Quinque ecclesias inter Trajectum et Leodium
in memoriam miraculorum quæ in translatione
corporis S. Lamberti impetrata fuerunt, sub
hujus sancti nomine conditas a S. Huberto narrat
Joannes Ultramosanus, ipsis scilicet locis ubi hæc
miracula contigerunt, id est in vicis Lixhe, Nivella,
Haccuria, Hermaella et Herstallia [Vit. VI, num. 35 – 39.] ; et sextam
in Emalia prope Trajectum in honorem B. Mariæ
Virginis [Ibid., num. 56.] , cujus consecrationem memoriæ servavit
inscriptio ibidem lapidi incisa. De qua
Roberti [Hist. S. Hub., p. 176.] : Nefas censeam hoc loco omittere
nobile antiquitatis monumentum, quod a viro
reverendo D. Nicolao Jamar, parocho in Emal,
ejus manu et fide confirmatum accepimus. Est
pagus Emal diœcesis et ditionis Leodiensis, haud
procul Trajecto: in quo pago ecclesiam parochialem
a sancto Huberto B. Mariæ Virginis titulo
Deo dicatam fuisse non modo antiqua traditio
habet, sed et versus testantur, qui suum sæculum
olent. Erant ii in tabula exarati marmorea;
sed accidit ut cum circa annum Domini 1560
jussu illustris viri D. Johannis Pitie, Emaliani
dynastæ, tabulam quidam Nicolaus del Bovereye
Leodium deferret, ejus incuria lapsa confringeretur.
Sed ne res memoria dignissima, temporum
lapsu hominum memoriæ, ut fit, subtraheretur,
e fragmentis fractæ tabellæ in alia, item marmorea,
eosdem versus eodem characteris et compendii
genere, idem D. Nicolaus Jamar, transcribi
suo sumtu pietatis causa curavit. Ego quoque
curavi, ut eos hic tamquam ibi spectare posses.
Sunt isti:
Jam, ne in veterum notarum lectione minus exercitatus
lector remoram patiatur, litteris apertis,
peregrino omisso compendio, eosdem exprimo.
Basilicam sacer hanc Hugbertus episcopus olim
Servitio Domini, populo spectante, sacravit.
Quippe decembris erant in primo sole kalendæ
Annorum Domini septingenti ac duodeni.
Est is annus episcopatus S. Huberti decimus quintus, translatæ Leodium sedis quartus. Hactenus Roberti. Nescio an inscriptionis exemplar, quod ab ipso D. Nicolao Jamar ejus manu et fide confirmatum accepit Roberti, ex antiquæ illius fragmentis exscriptum sit. Certe non prorsus illi consonat inscriptio quæ nunc in ecclesia Emalensi visitur [Quam repræsentatam vide in Bulletin de la Société scientifique et littéraire du Limbourg, tom. XI (1871), p. 281.] . Hæc scilicet non quatuor lineis, sed quinque absolvitur, voce olim rejecta in lineam secundam, sacravit in tertiam, et in primo sole kalendæ in quartam, quæ ipsa desinit in voce Domini. Sed et in hac eadem quarta linea manifesto errore sculptoris in fine tertii versus pro voce KLDÆ substituta est vox REDÆ. Præterea in ipso lapide subjuncta sunt hæc verba: Ad gloriam Dei Deipareque Virginis renovatum an° 1600 opera et impensis D. Nicolai Jamar sub ysdem chaacteribus (sic) qui in antiquo marmore olim hinc ablato et per quorumdam incuriam fracto visebantur. Quod autem ad antiqui monumenti vetustatem spectat, illud non positum esse ipso tempore quo Hubertus ecclesiam consecravit, manifeste produnt verba sacraverat olim: quæ quidem satis absonum videtur ita interpretari ac si sensus esset: basilicam quæ olim jam existebat, nunc sacravit Hubertus [Ibid., p. 283.] . Ceterum forma characterum quibus descripti sunt versus non vetat quominus non ita diu post lapidi insculpti supponantur.
[118] [et Sarchinvillæ in diœcesi Cameracensi.] Denique de alia ecclesia a S. Huberto constructa ita in Analectis quæ de sancto collegit et ad P. Joannem Roberti misit Claudius Despretz J. C. Atrebatensis: Venit etiam (S. Hubertus) ad sepulcrum beati Leodegarii martyris, et in loco ubi interiit, qui antiquitus Sarchinvilla dicebatur, sede Cameracensi vacante, construxit basilicam et sacravit in honorem martyris: cui præfuerunt usque ad tempora Dodilonis episcopi Cameracensis sacerdotes clerici monasterii S. Huberti Cam. Quo in pago notabilis extitit confraternitas S. Huberti: et etiam nunc videtur hortus juxta dictam basilicam qui S. Huberti dicitur. Quibus citatis, subjungit Roberti [Roberti, Hist. S. Hub., p. 180.] : Locum, quem antiquitus dictum fuisse ait Sarchinvillam, in margine notat hodie dici Queant, cujus idem Claudius modo dominus est. Itaque tanto majori fide dignus est quod de rebus loquitur sibi familiariter notis, ut qui in illas dubio procul diligenter inquisierit tamquam suas. Sed nonne æquo jure dicatur Claudius testis plus minus suspectus, ut qui facilius crediderit traditioni incertæ quæ in aliquod decus cederet loci cujus dominus erat?
§ X. De translationibus corporum sanctorum opera S. Huberti institutis.
[S. Lamberti corpus a S. Huberto translatum,] Harum unam tantum refert biographus coævus, nimirum S. Lamberti, quam a S. Huberto factam ait decimo tertio sui pontificatus anno [Vit. I, num. 2.] , id est, secundum Sigebertum, anno Christi 710 [Cfr. supra, num. 49.] , certe non anno 721 aut 722, uti ex præconcepta erronea opinione de tempore necis S. Lamberti existimarunt Suyskenus et alii [Act. SS., tom. V Sept., p. 552, num. 194 – 198.] . Rectius idem Suyskenus demonstravit [Ibid., num. 191 – 192.] translationem illam locum habuisse, non die 28 aprilis, ut quidam collegerunt ex martyrologiis nonnullis ubi ad hanc diem memoratur, sed die 24 decembris, teste scilicet Reinero monacho Sancti Laurentii Leodiensis post medium seculum XII, ita hanc annuntiationem explicantis in conclusione Triumphalis Bulonici: Sancitum insuper episcopali est auctoritate, id ipsum ecclesia Leodiensi probante, ut quarto kalendarum maiarum ejusdem triumphi, necnon et translationis, qua idem martyr de Trajecto in Leodium est translatus, solemnis in posterum agatur memoria, quoniam nono kal. januarii ipsa primitus translatio facta, eo die propter dominici natalis vigiliam debita non posset celebrari honorificentia. Quæ nimirum qualiter a sancto sit Huberto divina olim ammonitione peracta, quot et quantis virtutum signis tunc mirificaverit Dominus sanctum suum, quia reperitur a multis multimode conscriptum, visum meæ est parvitati inde habere silentium [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XX, p. 592.] .
[120] [nullis, ut videtur, aliis episcopis comitantibus,] Translationi interfuerunt, si credendum sit Claudio Despretz in Analectis de S. Huberto [Cfr. supra, num. 118.] , Anno archiepiscopus Coloniensis, Rigobertus archiepiscopus Remensis, Vindicianus episcopus Atrebatensis, Garulphus Tornacensis, Berkembodus (seu Erchembodus) Morinensis, Dominicus Ambianensis et Willibrordus Ultrajectensis, quæ nomina ex antiquis mss. se collegisse aiebat Claudius [Ap. Roberti, p. 169.] . De qua re Suyskenus [Act. SS., tom. cit., p. 553, num. 201.] : Quia vero nescimus quam vetusta quantæve fidei fuerunt ista a Claudio Despretz visa mss., nec alia nobis suppetunt ejus rei monumenta, non tam inquirendum esset utrum laudati episcopi huic translationi interfuerint quam an interesse potuerint; quod operæ pretium non futurum judicavi. Id unum tuto asserere possum, aliquorum ex his episcopatus tempus, quale a scriptoribus traditur, cum translationis tempore non concurrisse, aliorum vero admodum dubium esse, ac ceterorum denique præsentiam plane incertam.
[121] [circa an. 710, die 24 decembris;] Prudenter utique abstinuit Suyskenus a conatu demonstrandi quod tam confidenter asseruit, aliquorum scilicet ex his episcopatus tempus cum translationis tempore non concurrisse. Magis verum est, ob defectum documentorum ita incertos esse annos quibus episcopi citati (præter S. Willibrordum) sedes suas occuparunt ut solum affirmare liceat eos omnes sedisse inter annos septingentesimum et septingentesimum ac trigesimum, de nemine vero eorum illum non sedisse anno 710, quo circiter anno, ut diximus, translatum est corpus S. Lamberti. Efficacius argumentum adversus auctoritatem testimonii Claudii Despretz præbet silentium antiquissimæ Vitæ S. Lamberti, ubi S. Hubertus ad elevandum sacrum corpus accessisse dicitur cum multis sacerdotibus et levitis et ceteris clericis psallentibus et cum magna præterea christianorum multitudine [Ibid., p. 580, num. 29 extr.] ; nulla autem, ut recte notavit idem Suyskenus [Ibid., p. 553, num. 200.] , apparet ratio ob quam in illa corona quam tam distincte ad laudem sancti martyris describit ejus biographus, episcoporum præsentiam dissimulasse dicatur. Nec me movet quod antiquus biographus S. Huberti episcopos etiam cum sacerdotibus accitos fuisse ait [Vit. I, num. 2.] : is enim, quod non semel monuimus, non adeo præcipua auctoritate gaudet quod spectat ad primos annos pontificatus S. Huberti, et quidquid de translatione refert, facile credi potest hausisse ex Vita illa antiquissima S. Lamberti, ad quam et lectorem suum remittit: Sed qualia, inquiens, deinceps in itinere claruerunt miracula, jam tradita sunt in gesta illius sancti [Ibid.] .
[122] [translatio illa miraculis insignis.] Miracula illa reducuntur ad sanationem cæci in villa Nivellæ et contracti in villa Herimalæ [Act. SS., tom. cit., p. 580, num. 31.] . Alia nonnulla adjungit Joannes Ultramosanus [Vit. VI, num. 35 – 39.] , quorum fides penes ipsum sit.
[123] [S. Servatii corpus] Secundum eumdem Joannem Ultramosanum, S. Hubertus etiam corpus sanctissimi præsulis Servatii ex primo loco, quo forte minus honorifice locatum fuerat, ad decentiorem elevatioremque locum transtulit [Ibid., num. 57.] . Antiquiorem et prolixiorem hujus elevationis habemus relationem, conscriptam extremo seculo XI a Jocundo quodam presbytero, cui satis affinis est, at paulo contractior, quam ex codice Trajectensi edidit Henschenius in commentario de S. Servatio ad diem 13 maii [Act. SS., tom. III Maii, p. 217.] . Sed haud modicam difficultatem affert quod elevatio illa locum habuisse narratur occasione victoriæ in Sarracenos ipso die festo S. Servatii, id est 13 maii, reportatæ a Carolo, quem Jocundus non semel quasi proprio titulo imperatorem vocat: unde illum confudisse videtur cum Carolo M. imperatore, cujus utique tempora cum S. Huberti temporibus non concordant. In exemplari autem Henscheniano minus absurde Carolus Martellus appellatur. Neque tamen inde omnino solvitur nodus, quod ad rationem temporis spectat. Non aliam etenim victoriam a Carolo Martello de Saracenis reportatam memorant scriptores veteres præter celebrem illam apud Pictavos; hæc autem contigit, non die 13 maii, sed mense octobri, et quidem anno 732 [Cfr. Breysig, Jahrbücher des fränkischen Reichs 714 – 741, p. 67 – 69.] , quo anno dubio procul Hubertus jam e vivis excesserat. Unde facile ad eam opinionem adducimur ut statuamus victoriam illam Carolo quidem Martello monarchiam gubernante, ut dicitur exordio exemplaris Henscheniani, non tamen per ipsum, sed per Eudonem Aquitaniæ ducem, amicitia tunc et societate armorum cum eo conjunctum, partam fuisse: hæc enim mense maio anni 721 relata traditur [Ibid,, p. 39.] . Remanet tamen utrique exemplari labes inspersa, quod Carolum ipsum ducem exercitus in prælio fuisse exhibent, manifesta confusione inter hoc certamen et aliud magis celebre Pictaviense.
[124] [a Vulvegiso episcopo,] Advertendum est præterea non proprie a S. Huberto, ut ait Joannes Ultramosanus, sed, secundum relationes antiquiores Trajectenses, a Vulvegiso quodam seu Willigiso episcopo, quem Trajectum miserat Carolus, elevationem esse peractam. Interfuit tamen Hubertus ejusque particeps fuit [Cfr. infra, numm. 126, 127, 132.] . Æquum itaque visum est ut inter Acta ejus locus daretur narrationi Jocundianæ, non ita pridem inter Monumenta Germaniæ Historica [Scr. tom. XII, p. 94.] editæ. Sic autem illa habet:
[125] [quem Trajectum ad id misit Carolus Martellus,] Hoc facto (direptis post victoriam hostium castris, Franci) cum principe suo glorioso Carolo vadunt Parisius, ipsum, in cujus manu sunt omnia jura regnorum, in cujus misericordia est salus et victoria, benedicentes et glorificantes in muneribus dignis atque orationibus; nec minus et sanctos, quos terra nostra gloriatur se habere patronos; in medio omnium hunc virum magnum, hunc pontificem egregium, venerabilem Servatium, quia ea die, qua festivitas ejus agitur ab Ecclesia, facta est ruina illa paganorum… Quapropter imperatori magno placuit ejusque principibus cunctis hunc beatum virum præ ceteris sanctis, quos terra nostra edidit, fovet et colit, glorificare et exaltare. Communi protinus consilio mittitur ad eum magnæ vitæ episcopus, nomine Vulvegisus. Venit ille Trajectum cum multis oblationibus, et ad verbum imperatoris munera pretiosa patrono illi donavit. Post hæc ipsam regiam, in qua reconditus erat, novis muris et tectis, erat enim nimia ex vetustate dilapsa, sicut decebat reparavit. Super ipsum beatissimum pontificem novum erexit thronum, auro et gemmis adornans eum pretiosissimis, in tantum ut in oculis intrantium quasi solis speculum videretur lucidum. Cetera necessaria summo reædificavit studio; jusserat enim bonus imperator ne quando cessaret, donec ad unguem omnia perduceret.
[126] [cooperante S. Huberto] In hac igitur devotione beato viro laboranti sollertissime, quadam nocte et media, cum neque ex toto evigilaret neque dormiret, astitit vir quidam canitie venerandus, statura procerus, et hunc electum Domini de terra jussit levari, dicens valde esse indecens et indignum, abscondi sub modio quod cœlum terramque illustrat miræ sanctitatis radio. Episcopus vero evigilans, et quod viderat diligenter examinans, mane facto beato Huberto, qui eo tempore hujus sanctæ Trajectensis ecclesiæ regimen tenebat, indicabat. Ille vero a Domino quærendum esse judicavit; itaque per totum episcopatum fieri jussit jejunium triduanum. Statuta die, id est jejunii ultima, sicut jussum fuerat, universus provinciæ populus venit Trajectum, omnes simul beati Servatii ad monumentum. In altari, quod erat ad caput ejus in honorem Domini Salvatoris principisque apostolorum, ponitur liber evangeliorum; universi qui aderant genua ponunt in terra. Ab oratione ergo cum se levarent, apertoque volumine inspicerent, hunc reperiunt versum: Quodcumque ligaveris super terram, et cetera. Venit in admirationem quod vident in lectione, et quamvis verba dominica semper afferant consolationem, semper habeant benedictionem, magno tamen afficiuntur dolore et timore; ideoque aliam differunt in septimanam. Qua expleta, vadunt iterum consulere Dominum. Quo annuente, illum inveniunt versiculum: Modicæ fidei, quare dubitasti? Continuo gratias agentes Deo suoque benignissimo patrono, propius astant, psalmos frequentant; ad sacrum autem locum quotiens accedunt, tristes recedunt. Stabat enim juxta aram cujus præsentiam ferre non poterant; videntes timuerunt valde, eumque alio in loco esse reconditum putabant. Erat in dubio quid agant. Verum, ne forte propter astantium peccata hæc veniant mala differunt in noctem; erat enim jam vespera. Populus dimittitur ab ecclesia, et quæ venerat beati Servatii familia. Canonici vero remanent, circa altaria resident, immolant Deo sacrificium laudis corde bono et optimo, si forte adtendat qui in cœlestibus regnat. Attendit vere; sed quod latet ostendere voluit, quia jam tempus aderat, quod id fieri conveniebat.
[127] [diligenter conquisitum] Pontifex vero cui hæc cura commissa est a Deo, iterum commonitus ab eo, assumpto secum ejusdem civitatis antistite, præfato beato videlicet Huberto, paucisque de senioribus, cryptam, quæ respiciebat ad orientem, positam quasi extra basilicam, intravit, orationibus instabat. Noverat per visionem angelicamque demonstrationem subtus oratorium quoddam secretarium in terra haberi a tempore beati Munulfi, qui illam construxerat ecclesiam, nulli cognitum, nulli pervium. In hoc revera, quem diligebat, quem quærebat, esse repositum putabat. Noctis vero circa medium, fodi præcepit murum contra occidentem positum, super quem imminebat totius sanctuarii machina. Cum ergo aperuissent illud, locus apparuit omni suavitate redolens, omnique ornatu quasi cœlum stellis refulgens. Intrabant pontifices paucique sacerdotes; et ecce quasi sedilia in circuitu, in quibus omnis thesaurus Tungrensis ecclesiæ omnisque ornatus ejus, in excelsiori gradu reliquiæ sanctorum, omnium in medio de marmore pretiosissimo sarcofagus, in quo quia ipse nobilis præsul, ipse maximus heros sit reconditus omnes æstimabant. Sed pius antistes beatus Monulphus hoc de loco in superiorem, ut audistis, transtulerat eum, ubi thronum miri artificii erexerat; quod ille fidelis nuntius regis tunc ad unguem reparaverat. Inventis autem his omnibus et sine læsione, quod nunquam factum est in hujusmodi tanto tempore in terra depositis, gavisi sunt valde. Hinc accedentes ad loculum quo claudebatur, lapidem tulerunt, respicientesque in eum, nihil invenerunt. Quid igitur, fratres? Omnes extra se, omnes in terra, nullus in pede, nullus in voce. Transiit hora, transiit et alia. Ubi autem spiritus illos erexit in pedibus, levabant vocem et flebant, donec lacrimæ deficerent in eis, quia furtim eum sublatum esse timebant. Vultu in terram dimisso stabant universi, et quid eligant ignorant. Ablatis demum quæ invenerunt, clauserunt sarcofagum, clauserunt secretarium sicut prius muro, ponentes ante ostium altare, ut signum sit omnium quæ modo geruntur et certissimum. Universis vero digne compositis, exierunt, portantes in manibus et in humeris omnem gloriam ecclesiarum Tungrensium, insuper et mille sanctorum corpora, thesaurum quidem magnum et incomparabilem. Adest in occursu eorum devotissima turba canonicorum; omnes simul oratorium conscendunt, ante altare ponunt quod afferunt… Ubi vero replicant quæ attulerant, scilicet vestes et alia hujusmodi, nec maculam nec læsionem aliquam nec etiam fætorem cognoscunt in eis, ex toto corde gratias agunt Deo, qui in rebus etiam minimis ostendit gloriam virtutis suæ. Sine strepitu noctem peragunt; in jejuniis et orationibus diei quoque sequentis tempus ut ducant statuunt.
[128] [ac tandem repertum] Proxima nocte indicant fratribus quod factum est. Placuit illis et hoc quod est in oratorio superiori visitare monumentum; accedunt in psalmis, accedunt in veniis, sicut oportet bonos, sicut decet et sanctos. Quid ergo? Piis votis, piis precibus annuit continuo pius Deus. Nam circa galli cantum intrant sancta sanctorum: et ecce quasi manu hominis aperitur sepulchrum, tanta suavitate ac dulcedine redolens et æstuans ac si omnia genera herbarum in manibus floreant singulorum. Stant omnes expansis manibus in cœlum, subnixis vocibus precantes Deum, ut qui præstitit affectum, opus hoc perducat prosperum ad effectum. Astant propius, apponunt manus. Quia vero sine intermissione laborabant in oratione, qui numquam deest per majestatis potentiam, nec aliquando deficit per misericordiam, voluntatem eorum protinus adimplevit. Jacet namque in oculis, jacet in manibus omnium hoc nobile, hoc venerabile corpus, quasi astantibus congaudeat, quasi astantium votis annuat cœptis et faveat; jacet, inquam, ut dictum est, adhuc involutum pannis lineis et sericis, quæ jussit haberi cum loqueretur apostolus ei Romæ Petrus.
[129] [inter] Amotis magna cum reverentia illis, de pectore ejus levant crucem auream; de sub capite auri purissimi quoddam quasi monile, in quo dominicæ crucis erat de ligno; a dextris virgam pastoralem; a sinistris miri artificii tamquam clavem, de qua dictum est superius, argenteam; ex utroque latere capsas electri lucidissimi perplurimas; præter quod indutus erat, ad pedes ejus pontificale, quo uti solebat in sollemnitatibus, vestimentum. Hinc tollunt et quoddam sericum, in die depositionis ejus, astantibus mille fidelibus Christi, angelicis manibus allatum et super eum diligentissime locatum. A facie ejus cum tollunt sudarium, quasi a sole irradiatum resplenduit sanctuarium totum. At sacræ materia carnis nec in putredinem nec in pulverem, quod utique suum est, immo et proprium, sed quasi in favum mellis resoluta jacebat; quod quidem narrabant qui postea videbant propriisque manibus tractabant. Videbatur tamen his qui astabant nihil in eo læsum, nihil corruptum; omnia quæ inventa sunt ac si hesterna die fuerint posita, apparuerunt splendida et pulchra. Dum ergo ad hæc intenderent et se ad invicem respicerent, aiebant: In tanta gloria, in tanta diligentia quis umquam, fratres carissimi, positus est in terra? Videtur hic sane, agnoscitur plane, quoniam dum vixit iste amantissimus Domini, omnium in te, Jesu bone, credentium erat ille desiderium, spes, salus et gaudium.
[130] [multiplicia] Post hæc, diligentius intuentes et quæ tollant membra primitus quærentes attentius, ut ferrum candens, ut prunæ ardentes apparuit quicquid erat interius. Iterum dolor, iterum labor; corruunt in terram, arescunt ut in clibano herba; piget incepisse, piget accessisse. Post multas vero lacrimas oculos levant ad cœlos, si forte veniret auxilium a Deo. Mox unus arrepto psalterio et aperto, hunc repperit versum: Exurge, quare obdormis, Domine, et cetera. Illi continuo ad se reversi, surgunt de terra, et respicientes ad membra pii pastoris, benignissimi salvatoris sui, stabant perfusi faciem nimio lacrimarum imbre; et splendor statim cessavit. Videntes autem quia jam jamque misericordia Dei operatur in eis, accedunt confidenter et, sicut desiderant, sacras reliquias levant atque in loculo intus deargentato, foris deaurato, magna cum veneratione collocant. Dum ergo hæc faciunt, sicut cinamomum et balsamum aromatizans dedit ille suavitatem odoris; quo percepto et infirmi curantur, et qui ingrediuntur manifesta gloria Domini satiantur.
[131] [prodigia] Quamdiu in hoc sacro desudabant studio, circumdedit templum exterius splendor tantus, ut omnes qui in atrio erant hospites et peregrini, ipsi quoque cives, timerent illud incendio perire continuo et deleri. Videbant plane et mirabantur valde, quia non transit sicut fulgur, quod putabant, sed mansit magis ac magis crescens et ad cœlum usque conscendens. Fit timor magnus et clamor. Perterriti vero et conturbati omnes discurrunt huc atque illuc. Illi quærebant aquam, ut extinguant, quidam ferebant scalas, ut tecta conscendant incendiumque hoc grave arceant et repellant, nequaquam attendentes quia virtute majestatis suæ hunc circa locum operatur ille magnus et excelsus, qui olim Moysi, qui olim apostolis in igne apparuit, illis omnibus in benedictionem, nobis et in perpetuam consolationem…
[132] [cum clave illi olim a S. Petro tradita,] Expletis vero omnibus et cum honore digno, fidelis nuntius imperatoris, beatæ memoriæ Vulvegisus episcopus, quid de clave, quid de pallio, inter cetera quæ inventa sunt, sentiant et dicant, sollicite requirit. Hanc in testimonium visionis a Petro apostolo datam, illud ab angelis dum condiretur allatum beatus Hubertus aiebat, super hoc et fidelium scripta ostendebat. Ille renuit, nec fidem adhibere voluit. Ad hæc Trajectensium antistes: Nec mirum est, inquit, frater, si sensum nostrum divina transcendunt, quia præcipuus prophetarum David inter alia magnificentiæ ejus miranda et stupenda ait: “Et ascendit super cherubim et volavit.” Si ergo illi qui interpretantur scientia Dei, attingere ad eum non valent, illi quomodo ad eum, pace inquam tua, carissime, qui vix inter reptilia terræ, quæ numquam levant se de terra, computari merentur? Cœlestia ergo quærunt frustra, qui cœlestia nec esse suspicantur. Habet inter alias infirmitates suas hoc etiam proprium mens humana, ut quod non vult, ipse quoque angelus de cœlo si ore ad os annuntiet, si manu ad manum demonstret, nec adtendat nec credat. Ideo nec indigne scriptum est de talibus: “In malivolam animam non introibit sapientia, nec in corde subdito peccatis habitat Spiritus sanctus;” cujus gratia præveniente, cujus misericordia annuente, omnis fidelis anima fatetur et confidenter testatur etiam de lapidibus suscitare filios Abrahæ Omnipotenti impossibile non esse. Adquievit his dictis mens prudentissima pontificis.
[133] [solemni pompa] Oritur interea dies gratissima, et ecce universi cives et peregrini irruunt cum oblationibus in sanctuarium, atque ut extra basilicam, quia tantæ multitudini non sufficiebat, eum portarent in atrium, omnes precantur. Defertur sicut dominus, sicut pater, cum magna reverentia. Quo vero animo, quo honore ille excipiatur a populo, non dicam hominum, sed nec angelorum quisquam exprimere valet. Præ gaudio enim fletu omnis oculus repletur, nulla maxilla caret lacrima, nulla manus muneribus; atteritur terra genibus, resonat cœlum gemitibus, in gloria tanti patris lingua omnis laxatur. Inter hæc assunt principes sanctuarii, stolam sanctam induti, et hoc suave atque amantissimum onus suis imponentes humeris, ducunt per civitatem in hymnis et canticis jubilationis, quemadmodum servos oportet Christi fidelissimos, locum sanctificantes universum et populum. Regressi vero, non sine gaudio magno super thronum miro modo præparatum jam secundo quasi solem super solem ponunt, ipsi dilecto Domini in gloriam et honorem, ceterisque fidelibus in benedictionem et consolationem.
[134] [elevatur.] Hujus igitur translationis memoriam singulis annis in lætitia esse agendum placuit omnibus, maxime autem pontificibus, quia multarum virtutum insignibus mirabiliter illustraverat eam Dominus. Facta sunt autem hæc, dilectissimi, septimo idus mensis junii, regnante Domino nostro Jesu Christo, cujus regnum in omnes generationes seculorum. Amen.
[135] [De translatione corporis S. Madelbertæ] Denique et corpora S. Theodardi et Stæ Madelbertæ elevasse vel transtulisse memoratur Hubertus. Sed haud scio an quæ de his feruntur nitantur solo testimonio Ægidii Aureævallensis, qui agens de S. Florberto, Huberti successore: Post multos vero annos, ait [Gest. episc. Leod., lib. I, cap. 30.] , levata sunt etiam corpora sanctorum Petri et Audoleci, qui cum beato Lamberto martyrizati sunt et cum corpore beati Floreberti in uno collocata sunt feretro. Quod feretrum in ciborio juxta corpus beati Lamberti usque in hodiernum diem collocatum est cum aliis sanctorum pignoribus. In altera parte corporis beati Lamberti corpus Theodardi episcopi et martyris requiescit cum Maldaberta sancta virgine, quæ in uno feretro collocantur. Fuit enim hæc virgo Maldaberta filia sancti Vincentii Soniacensis et sanctæ Waldetrudis, cujus fuit soror sancta Aldegundis, fundatrix monasterii Malbodiensis. In quo cœnobio prædicta virgo Maldaberta … defuncta inibi sepulta est. Postmodum vero miraculis clarens, corpus ejus a beato Hugberto episcopo, ut dicitur, apud Leodium cum magna gloria translatum est et postea, ut supra diximus, in præfato ciborio collocatur [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XXV, p. 46.] . Inde igitur merito suspicatus est Joannes Pierius noster [Comment. de S. Madalberta, num. 25 (Act. SS., tom. III Sept., p. 108).] (perperam tamen Anselmum pro Ægidio citans) hausisse Molanum, Miræum, Ghinium et Fisenum quæ de illa translatione dixerunt. Sed et advertendum est ipsum Ægidium eamdem non consignasse tamquam ex certo documento compertam, sed potius ex traditione populari (ut dicitur). Neque plura quam Ægidius de illa habet Joannes Ultramosanus, sed tantum: Transtulit item sanctus Hubertus, ait, Madelbertam matricem sancti Lamberti, cujus corpusculum lignea cistella reclusum cum præfatis reliquiis (S. Theodardi) reposuit [Vit. VI, num. 53 extr.] . Ex Ægidio etiam [Gest. episc. Leod., lib. II, cap. 5 (Mon. Germ. Hist., tom. cit., p. 38).] hausit Joannes fabulam de virgine matrice seu nutrice S. Lamberti, sed ipse primus, ni fallor, eam Madelbertam vocavit: quam fabulam merito explosit Suyskenus [Act. SS., tom. V Sept., p. 522, num. 25 – 27.] .
[136] [et S. Theodardi.] Sed fateor me nescire unde didicerit idem Joannes corpus S. Theodardi a S. Huberto e loco ubi occisus fuit translatum esse Leodium [Vit. VI, num. 53 init.] . Certe nec Ægidius aliquid hujusmodi dicit loco supra citato, ac Vita antiquissima S. Theodardi [Act. SS., tom. III Sept., p. 591, num. 16 – 18.] et Vita S. Lamberti a Sigeberto Gemblacensi conscripta [Act. SS., tom. V Sept., p. 590, num. 10 – 11.] et ipse Ægidius Aureævallensis [Gest. episc. Leod., lib. II, cap. 4 extr.] S. Theodardi corpus a S. Lamberto Leodium translatum esse aiunt. Unde rursus inter fabulas amandanda est illa Joannis Ultramosani narratio.
§ XI. De synodis quæ a S. Huberto congregatæ feruntur.
[Perperam asseruntur a S. Huberto celebratæ synodi Tungrenses prima] Quatuor synodos a S. Huberto celebratas recenset Hartzheim, quarum duas priores Tungrenses appellat, alteram utramque Leodiensem [Concilia Germaniæ, tom. I, p. 31 – 33.] . Synodi Tungrensis primæ vocabulo designat cœtum episcoporum quos Jonas Aurelianensis, secundum Vitam coævam, ad translationem corporis S. Lamberti convenisse ait [Vit. II, num. 3.] . Testimonium citabimus ex ipsa Vita I, ubi hæc leguntur: Vir autem electus domnus Hugbertus in anno decimo tertio (sui pontificatus) consilio inito, coacervata clericorum seu etiam populorum ingente caterva, ACCITIS QUOQUE EPISCOPIS ET SACERDOTIBUS, secum pariter pergunt ad oppidum, quo in loco sanctus jacebat. Ibique excubias celebrant, cum reverentia ab urna lapidis auferentes, cum crucibus et cereis hujus sancti corpus grabbato imponunt; atque mox arripientes itinera cum gaudio remeant ad locum sanctæ passionis [Vit. I, num. 2 med.] . At supra vidimus [Num. 120 – 121.] hoc ipsum admodum dubium esse, num revera episcopi aliqui illi translationi interfuerint. Neque, si interfuerunt, Tungris convenerunt, sed Trajecti: nam Trajecti residebat Hubertus et Trajecto, non Tungris, translatum fuit corpus S. Lamberti. Denique nulla apparet ratio cur cœtus ille episcoporum qui ad pompam quamdam convenerint, proprio nomine synodus dicatur.
[138] [et secunda,] Synodum Tungrensem secundam accepit Hartzheim ex Happart, id est ex Joanne Ultramosano. Hæc apud Happart descripta legitur his verbis: Omnibus his actis, Carolo Martello præposito S. Hubertus triginta episcoporum congregavit concilium. Cui Papa Joannes, ad ipsum legato destinato, in manu ejus authoritate Dei et apostolica ecclesiam Tungrensem Leodium transtulit, donavitque illi ut esset civitas cathedralis, caput episcopii ac canonici majoris ecclesiæ in spiritualibus et temporalibus, quorum tamen episcopus obtineret regimen, indubitati essent domini. Tali solemnitate et roboramine perfecta est translatio corporis sancti (Lamberti) et honoris episcopii de Tungri ad Legiam, quæ nunc Leodium dicitur [Vit. VI, num. 41.] . At certe non ea est Ultramosani auctoritas ut ex ejus solius testimonio admittamus hanc synodum, cui et legatus sanctæ sedis interfuisset, nullo alio documento antiquo manifestatam. Præterea testimonium illud evidente peccat anachronismo: tempora enim Joannis VI (S. P. an. 701 – 705) et Joannis VII (S. P. an. 705 – 707), qui soli hic intelligi possunt, cum principatu Caroli Martelli (an. 717 – 774), nequaquam concordant.
[139] [Leodienses item prima] Tertiam synodum seu Leodiensem I revelavit seculo XVII Claudius Despretz, Analectorum ille de S. Huberto collector, a quo et alia quædam antiquioribus scriptoribus ignota accepit Roberti [Cfr. supra, num. 118.] . Is igitur, teste Roberti [Hist. S. Hub., p. 166.] ex antiquis monumentis annotavit, [Hubertum] anno 710, mensis aprilis die 29 (est is proximus annus post translatum episcopatum) primam habuisse synodum Leodiensem in S. Lamberti ecclesia, cujus et decem articulos sive canones ponit, quos ad verbum hic tibi describo. — Canones X. — I. Forma verborum in quibus consistit sacramentum baptismi, talis est: Ego baptizo te in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. — II. Volumus autem septenos et supra adduci ad episcopum confirmandos; et adultos prius confiteri de peccatis suis. — III. Ut presbyter proprius alia sacramenta Ecclesiæ ministrat, ita et saltem semel in anno ei confiteantur sua peccata subditi. — IV. Diligenter eis explicet præcepta Dei; et diebus dominicis exponat ea quæ ad salutem sunt animarum: quibus sanctum corpus Christi quotannis dabit ad manducandum. — V. Quod si remisse presbyter ea curet, noverit se a Deo puniendum, qui ardentissimo desiderio oblatus est pro suis, quia voluit. — VI. In omnibus se præbeat presbyter exemplum bonorum operum et super grege vigilet: cum inimicus homo promptissimus sit ad superseminandum in agro Dei zizaniam. — VII. Ecclesiæ mundæ sint et altaria ornata decenter: cum in iis Deus habitet, non solum spiritu, sed et homo factus. — VIII. Ita tamen ut id quod oculos intrantis ab oratione potest avellere non reperiatur in eis aut curiositas oculorum; sed sapiant universa et singula ignem immittendum in cor fidelis adorare et orare venientis. — IX. Infirmis misericordia Dei aperiatur, ita tamen ut et justitia comes sit. Sed venit Christus ut nos redimeret et suo regno inscriberet volentes. — X. Defunctis certo sciant universi reddere Deum propitium missæ sacrificia quotidiana, preces, donationes et jejunia: quæ ideo fieri postulamus, ut eorum animæ requie citius potiantur æterna: quam nobis Christus donare dignetur. Amen. Insigne sane et maximi pretii monumentum, si certiori quam Claudii Despretz auctoritate authentia ejus comprobata esset.
[140] [et secunda.] Nec certe majorem fidem merentur quæ idem Claudius memoravit de altera synodo Leodiensi, videlicet: Anno 720 habuit S. Hubertus secundam synodum contra oppugnatores sacrarum imaginum, qui caput extulerant in sua parochia episcopali: in qua secundam synodum Romanam pro imaginibus, sub S. Gregorio juniore celebratam, integre inseruit [Ap. Roberti, p. 168.] . Hæc rursus hactenus inaudita. Sed et una tantum synodus contra oppugnatores sacrarum imaginum sub Gregorio II celebrata fuisse videtur, idque anno 727, quo anno S. Hubertus die 30 maii obiit [Cfr. supra, num. 51 – 53.] , secunda autem synodus Romana de eadem re celebrata fuit sub Gregorio III anno 731 [Cfr. Hefele, Conciliengeschichte, tom. III (ed. II), pp. 405, 406.] .
In summa itaque concludendum est nullo testimonio probabili niti quæcumque de synodis a S. Huberto celebratis leguntur apud Hartzheim.
§ XII. De conversione Pippini et Alpaidis per S. Hubertum procurata.
[Alpaidem proprie pellicem fuisse Pippini] Duplicem hanc conversionem primis temporibus pontificatus S. Huberti illigat Joannes Ultramosanus, qui solus, ni fallor, ex antiquis scriptoribus, illam intrepido sancti episcopi zelo ad felicem effectum perductam memoravit [Vit. VI, numm. 24, 26, 28.] . Cujus testimonium facile contemnent qui Alpaidem proprie pellicem seu illegitimam Pippini contubernalem secundum opinionem Francorum illa ætate dicendam fuisse negant, verba allegantes quibus scriptores duo coævi aut suppares, aliis omnibus usque ad seculum IX de Alpaide alte silentibus, ejus mentionem libellis suis induxerunt. Anonymus nempe, qui anno 727 Gesta Francorum conscribere aggressus est [Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen (ed. V), tom. I, p. 104.] in Neustria [Cfr. ibid., tom. II, p. 404 – 406.] , cap. 49, post memoratam Plectrudem, Pippini uxorem: Habebatque, ait, Pippinus præfatus princeps filium ex alia uxore, nomine Calpiade, Carlum virum elegantem et utilem [Apud Th. Breysig, De continuato Fredegarii chronico (Berolini 1849), p. 12; Bouquet, Rec. des Hist., tom. II, p. 571.] . Et qui anno 736 primum Fredegarii chronicon continuavit [Breysig, ibid., p. 7.] , ex Gestis multa excerpens: Igitur præfatus Pippinus aliam duxit uxorem nobilem et elegantem, nomine Calpiade, ex qua genuit filium vocavitque nomen ejus lingua propria Carlum… [Ibid., p. 12; Bouquet, tom. cit., p. 453.] .
[142] [perperam negarunt Hadr. Valesius] Inde Hadrianus Valesius [Rerum Francicarum lib. XXIII (tom. III, p. 379).] : Ceterum, inquit, ne quis miretur Pippinum principem, viva Plectrude conjuge sua, Alpaidem in matrimonio habuisse puellam nobilem atque formosam, ex qua Carolum filium tulerit: notandum est morem fuisse Francis uxores male convenientes bona gratia dimittere, ita ut vir et uxor alterius matrimonii contrahendi haberent potestatem. Hunc morem indicat qui apud Marculfum monachum exstat libellus repudii [E. de Rozière, Recueil général des formules, etc., tom. I, p. 139 – 142 (n. CX – CXIV).] . Multi igitur, prætexentes se cum uxoribus concorditer et mutuo amore vivere non posse, invitas dimittebant, ut alias ducerent. Nec reges modo, qui quidquid libuerit licere sibi putant, ita faciebant; verum etiam privati, quos uxorum suarum fastidium ceperat, beneficio legis utebantur. Constat Beppoleni ducis filium præter ceteros tres uxores, aliam post aliam, intra breve spatium repudiavisse. Id semper improbavit ac multorum conciliorum decretis damnavit Ecclesia, quæ nisi ob adulterium uxorem a viro dimitti vetuit, ac ne tum quidem post divortium aliam viva mœcha uxorem ducendi viro facultatem dedit, pro adultero habens atque a communione removens qui duxisset. Sed nihilominus Pippinus princeps, amore Alpaidis captus, fecit quod apud Francos fieri solebat atque etiam licebat: puellam formæ excellentis vetulæ prætulit atque effetæ, et dimissa Plectrude duxit Alpaidem.
[143] [et alii recentiores,] Hanc opinionem avide, ut ita dicam, amplexi sunt et alii nonnulli recentiores, inter quos Dewez, qui sine hæsitatione pronuntiavit Alpaidem secundum legem civilem illius temporis uxorem fuisse Pippini legitimam [Mémoire pour servir à l'histoire d' Alpaide in Mémoires de l'Académie royale de Bruxelles, tom. III (1826), p. 318 – 320.] . Nolo hoc loco in jus illud civile Francorum inquirere, quum facillimum sit, etiam illo supposito, demonstrare quam falsa sit illa sententia, Alpaidem nempe, Plectrude per divortium dimissa, quasi in legitimam uxorem acceptam esse a Pippino. Etenim in primis ex una parte certum est Plectrudem Pippino nuptam fuisse ante annum 675, quum Drogo, ejus ex Pippino filius major natu, anno 693 jam et ipse matrimonium contraxerit [Cfr. Breysig, Jahrbücher 714 – 741, p. 5.] . Eadem Pippini uxor erat quo tempore is apud Textricium Bertharium majorem domus regis Neustriæ devicit [Gest. Francorum, cap. 48.] , id est anno 687 [Bonnell, Die Anfänge des Karolingischen Hauses, p. 125.] , ac denique in diplomatis quæ dedit Pippinus annis 691, 702, 706 et 714 (alia ejusdem authentica nota non sunt) ab eodem vocatur inlustris matrona mea Plectrudis seu Biltrudis [Mon. Germ. Hist., Dipl., tom. I, p. 91 – 95.] . Ex alia parte non minus certum est Carolum Martellum ex Alpaide natum esse ante annum 690, quippe cujus filius Carlomannus signum suum apposuit juxta signum patris diplomati dato die 1 januarii 722 [Ibid., p. 99.] : signum autem non apponebant nisi qui sui juris essent, nec sui juris erant filii regum Merovingorum ante duodecimum vel decimum quintum ætatis annum completum [G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, tom. II (ed. II) p. 128.] : quem morem, ut recte notat Breysig [Jahrbücher, p. 7, not. 5.] , credibile est et a primis Carolingis observatum esse. Num igitur dicemus Plectrudem repudiatam esse anno 687 vel 688, et Alpaidem tunc nuptam Pippino, et ipsa etiam mox repudiata anno 690 vel 691, Plectrudem rursus in conjugem receptam esse a Pippino, et hæc omnia legitime fieri potuisse? Quis hæc tulerit? Itaque, nisi et dicatur legitime duas simul uxores habuisse Pippinum (quod quidem non absurdum judicasse videtur Dewez [Tom. cit., p. 320.] , testimonium Taciti citans de polygamia principibus apud Germanos permissa, et plane affirmat Villenfagne [Mélanges pour servir à l'histoire du pays de Liège (Liège 1810), p. 326.] , omnino fateri cogimur Alpaidem nonnisi pellicis loco cum eodem versatam esse.
[144] [prudenter vero dissimularunt scriptores coævi et suppares] Cur autem id siluerint scriptores coævi et suppares, jam dudum rationem probabilem indicavit Anselmus canonicus Leodiensis, dum inter Gesta episcoporum Leodiensium necem narrans S. Lamberti, a Dodone Alpaidis fratre illatam ad ulciscendam sancti pontificis audaciam qua Pippino publice adulterium exprobraverat, ideo de his tacuisse ait antiquum scriptorem Vitæ S. Lamberti ne, ut fit, eorum incurreret offensam quorum majores tali notati essent infamia [Mon. Germ. Hist., Scr. m. VII, p. 195.] , Carolingorum scilicet Pippini nepotum, tunc Francis dominantium [Quam rationem etiam probabilem censuit Hadrianus Valesius (loc. cit.).] . Quod si objiciatur, eam responsionem accommodari non posse ad Gesta Francorum, quæ anno 727 in Neustria a viro Merovingorum partibus addicto, conscripta sunt [Cfr. supra, num. 141.] , at de illo dici potest eum Austrasiæ res vix attigisse et parum novisse [Cfr. Breysig, De continuato Fredegarii Chronico, p. 8.] : unde non adeo mirum est Alpaidem Pippini uxorem ab eo dictam fuisse, quæ Pippino filium genuerat.
[145] [usque post medium seculum IX;] Neque primus Anselmus, ut vulgo aiunt recentiores, scriptor scilicet medii seculi XI, pellicatum Alpaidis Pippino exprobrasse Lambertum refert; sed, ut recte advertit Sigfridus Hirsch [De vita et scriptis Sigiberti Gemblacensis (Berolini 1841), p. 298 – 299.] et recentius G. Kurth [Saint Lambert et son premier biographe, p. 79 sqq.] , paulo post medium seculum IX, quamvis subobscure, Ado Viennensis in Martyrologio ad diem 17 septembris annuntians: Tungrensi diœcesi in Leodio, villa publica, natalis sancti Lamberti episcopi: qui dum regiam domum zelo religionis accensus increpasset, cum rediens orationi incumberet, ab iniquissimis viris de palatio regis missis, improvise conclusus, intra domum ecclesiæ occiditur. Adonis verba fere exscripsit in Chronico suo Regino Prumiensis [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. I, p. 552.] ineunte seculo X, et eodem tempore jam omnino perspicue scriptor Vitæ metricæ S. Lamberti his versibus causam necis sancti episcopi exponit:
Fertur enim trito multis sermone, quod esset
Præsul Landbertus diris invisus amicis
Pravi Dodonis, pallens ob stupra sororis
Illius ad regem, quam rex cum conjuge viva
Ducebat pellicem, proculcans jura pudoris [Ed. J. Demarteau, in Bulletin de l'Institut archéologique Liégeois, tom. XIII (1879), p. 409.] .
[146] [nec improbabilis videtur traditio de Alpaidis pœnitentia] Has traditiones, credo, non tam facile respuissent docti viri quos recenset et sequitur Suyskenus [Cfr. supra, num. 36.] , et alii post eum, nisi alte mente præconceptam habuissent opinionem de anno necis S. Lamberti: quam scilicet quum anno circiter 708 illigandam omnino statuissent et ex diplomatis supra indicatis annorum 702 et 706 Plectrudem tunc cum Pippino jamdudum reconciliatam colligerent, hæc nullo modo cum traditionibus illis in concordiam reduci posse judicarunt. Nunc autem, illa opinione de anno necis S. Lamberti abunde, ni fallor, refutata [Cfr. supra, § II.] , jam levissima opera omnia componere licet, si nempe supponamus Pippinum, quamquam Plectrudem numquam aperte dimiserit, illicito tamen Alpaidis amore annos circiter decem irretitum, a S. Lamberto, quem nihilominus, sicut S. Willibrordum et S. Suithbertum, magna veneratione prosequebatur, adduci non potuisse ut pellicem prorsus abjiceret; sed post sancti episcopi necem, horrore tanti sceleris, quod et aliquatenus sibi imputare debebat, perculsus et perterritus et forte etiam inde animo ejus ab Alpaide, cujus jussu vel consilio illud perpetratum fuerit, alienato, jam facilius, S. Huberto hortante, quod Lamberto vivo denegaverat, mortuo concessisse et Alpaidis consortio prorsus et perpetuo renuntiasse; deinde vero Alpaidi ipsi, quum omnis spes ipsi abjicienda esset principem denuo illecebris suis ad se reducendi et forte etiam ob atrocem Lamberti occisionem omnibus odio se haberi videret, persuasum esse ut in monasterium aliquod pœnitentiam agendi causa vel specie secederet. Monasterium illud fuisse creditur Orpiense prope Geldonium *, ubi teste Auberto Miræo [Fasti Belgici, p. 114.] , circa annum 1620 in ecclesia ante altare B. Virginis Mariæ repertum est Alpaidis sepulcrum, signatum scilicet lapide cui inscripta erant hæc verba: Alpais comitissa conthoralis Pipini ducis [Dewez, tom. cit., p. 337.] . Sed ecclesia illa anno 1674 incendio consumpta, sepulcrum istud et ipse lapis vi ignis absorpta esse videntur [Ibid.] . In summa, sicut conversionem Pippini et Alpaidis, qualis a Joanne Ultramosano refertur, satis certam pronuntiare non ausim, defectu satis certæ auctoritatis, ita et in se, quod ad rei substantiam pertinet, improbabilem non censeo.
[Annotatum]
* Jodoigne
§ XIII. Quid contulerit Hubertus ad condendam vel amplificandam civitatem Leodiensem.
[Leodicus vicus idem sonat quod vicus publicus,] Huic materiæ tractandæ planam viam fecit nobis doctissimus vir Godefridus Kurth egregia dissertatione quam de ortu civitatis Leodiensis ante hos annos quinque edidit [Les origines de la ville de Liège, in Bulletin de la Société d'art et d'histoire du diocèse de Liège, tom. II (1882).] ; cujus fere compendium breviter hic exhibuisse satis erit. Statuit itaque in primis eximius vir et solide demonstravit: 1° Nomen loci primum apparere in documentis seculi VIII, quorum antiquissima sunt Vita primigenia S. Lamberti, paulo post annum 710, ut videtur, confecta [Cfr. infra, num. 156.] et Gesta Francorum, conscripta, ut supra memoravimus [Num. 141.] , anno 727, atque in iisdem documentis designari vocabulo Leodici vel Leodii usque ad exordium seculi X, quo tempore primum locus dicitur civitas et nuncupatur Ledgia, medio vero seculo sequente Leggia et Legia [Kurth, op. cit., pp. 32 – 40, 71 – 82.] ; 2° Vocabulum istud leodicus omnino idem sonare quod publicus, adeo ut vicus leodicus, quomodo fere vocatur locus in monumentis publica auctoritate conscriptis [Ibid., p. 33.] , nihil aliud sit quam vicus publicus, qui scilicet in ea regione fisci regii erat [Ibid., p. 40 – 46.] .
[148] [nec a Leodi filio Œnopis vel a Ligensibus] Itaque amandandæ sunt, non solum ludicra opinio quam seculo XVI proposuerunt Hubertus Thomas et Goropius Becanus, de Leodi, filio Œnopis, uno ex procis Penelopes, a quo Leodium, ab Œnope conditum, nomen acceperit [Cfr. ibid., p. 19 – 21.] , et alia de Ligensibus, quorum meminit Tacitus [German., cap. 43.] , quique e Germania orientali ad nostram regionem commigraverint, cujus opinionis solum fundamentum est nominum Ligiensium et Legiensium similitudo; sed etiam sententia de romana civitatis origine [Cfr. Kurth, op. cit., pp. 17 – 18, 27 – 28.] quæ usque ad dies nostros propugnata est et ideo paulo distinctius discutienda videtur.
[149] [vel a Lætis Lagensibus] Duo antiqua testimonia ad illam sententiam comprobandam attulit recens rerum Leodiensium scriptor Ferdinandus Henaux [Histoire du pays de Liège, 3e édit. Liège 1872. 2 vol. in-8°.] . Primum sibi reperire videtur in Notitia dignitatum utriusque Romani Imperii circa annum 440 concinnata [Cfr. edit. Böcking, tom. I, p. LV.] , in qua citatur Præfectus Lætorum Lagensium prope Tungros Germaniæ Secundæ [Ibid., tom. II, p. 120.] : ubi nomine Lagensium designari Legienses seu Leodienses indubium censet Henaux [Op. cit., tom. I, p. 74, not. 1.] . Alterum testimonium affert idem Henaux [Ibid., p. 70, not. 2.] ex Anonymi Ravennatis Cosmographia, conscripta circa medium seculum VII, ubi (secundum Henaux) indicata legitur series oppidorum quæ secundo flumine alluit Mosa, Dionantis, Oim, Namon, Heon, Ligo, Trega, et sine hæsitatione pronuntiat illis nominibus designari civitates quas nunc vulgari sermone Dinant, Bouvigne, Namur, Huy, Liège, Maastricht appellamus, atque tandem concludit jam illo tempore eodem vocabulo nuncupatam fuisse civitatem Leodiensem quo et adhuc populari idiomate ibidem vocatur (Lîge).
[150] [nomen accepit.] Verum, quod ad primum testimonium spectat, mirum est ab Henaux silentio prætermissa esse quæ ex Ægidio Bucherio [Belgium Romanum, p. 493.] excerpta legere potuit apud Böcking [Notit. dignit., tom. II, p. 1113.] : Lagium istud (quod nimis gratuito supposuit Bucherius, sicut ipse Henaux, fuisse nomen loci unde Læti Lagenses appellati sunt) ego quidem Leodium nostrum primo existimabam: nam Lagium et Liege parum distant. Verum … adverti Lagium potius esse vicum illum qui hodie Luaige dicitur, ad fluviolum Jecoram * situs in Hasbania Leodiensi, ad dexteram militaris viæ quæ Bayaco per Vogdoriacum, Geminiacum, Peruviacum Tungros ducit et Trajectum, ubi Jecora Mosæ confunditur. Est enim vicus ille Tungrorum civitati vicinior et antiquissimi castri planeque Romani rudera durissima retinet, quibus templum ipsum et circumjacens cœmeterium incumbit. Opinionem Bucherii plane rejiciunt Böcking [Ibid., p. 120.] et Grandgagnage [Mémoire sur les anciens noms de lieux dans la Belgique orientale, p. 97.] , eo præsertim argumento quod nec ullo modo constet Lagenses e nomine loci nuncupatos fuisse, et nomen hoc non Lagium, sed Lagus vel Laga aut Lagum efferendum esset, ac præterea vocabulum Luaige recentioris sit ævi, ab antiquiori Wassega (seu alio simili) derivatum. Equidem opinionem istam acrius defendere nolim; sed neque diffitendum est eam ex argumentis allatis a Bucherio longe probabiliorem videri opinione quam ut indubiam profert Henaux, sola similitudine aliqua inter voces Lagium et Liège nixus. Magis miræ etiam oscitantiæ arguendus est Henaux quod attinet ad alterum testimonium ab ipso allatum. Etenim, ut cetera omittam, tum in editione Cosmographiæ Berolinensi ad quam remittit [Berolini 1860.] , tum in aliis antiquioribus, testimonium illud his verbis conceptum legitur: Nasaga, Dionantis, Oim, Namon, Neonsigo, Trega; ubi propria auctoritate pro verbo Neonsigo substituit Henaux, Heon, Ligo.
[151] [Tempore Romanæ dominationis videtur illic exstitisse villa quædam,] Alia autem testimonia, quæ posteriora sunt seculo XIII, ab Henaux confirmationis loco adducta, ut Joannis Villani in sua Historia Universali italice scripta seculo XIV [Ap. Muratori, Rer. Ital. Script., tom. XIII, p. 972.] , Magni Chronici Belgii confecti seculi XV [Ap. Pistorium, Rer. Germ. Script. (Ed. Struvius, Ratisb. 1726), tom. III, p. 85.] , Suffridi Petri in Historia episcoporum Leodiensium conscripta seculo XVI [Ap. Chapeaville, Gest. Pont. Tungrensium, tom. III, p. 185.] , et cetera hujusmodi, libens, credo, prætermitti patietur lector. Sed mirum est ab ipso Henaux prætermissum esse testimonium ubi vere antiqua traditio referri videtur. Ægidius nempe Aureævallensis, de S. Monulpho agens [Gest. episc. Leod., lib. II, cap. 50.] , postquam memorasset ab illo sancto conditum esse Leodii oratorium SS. Cosmæ et Damiani [Cfr. infra, num. 153.] : Et ex tunc, ait, populi cœperunt locum inhabitare et villam publicam nominare a vicino monte, qui mons publicus est appellatus a nomine cujusdam Asiulfi viri: nam in latere ejusdem montis secus ripam Mosæ fluminis quondam sibi delectabilem habitationem præparavit tempore Augusti [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XXV, p. 58.] . Cur mons publicus dictus sit a nomine Asiulfi, ænigma quidem est, ut recte notat cl. Kurth [Origines, p. 15.] , Œdipe dignum; sed facile conjicere licet Ægidium, quum locum ex antiqua traditione villam Asiulphi Romani, et alio nomine villam ac montem publicum, appellatum reperisset, hæc perperam confudisse. Ceterum ex illo testimonio colligitur dumtaxat villam ibi aliquam constructam fuisse, quales divites Romani in provinciarum partibus quæ, nulli civitati subjectæ, publicæ dicebantur [Cfr. ibid., p. 43 et supra, num. 101.] , passim et præsertim secundum ripas fluminum ædificare consueverant, in quorum etiam numero forte computanda est vicina Leodio Jupilia, quæ antiquitus vocabatur Jobii (seu Jovii) villa.
[152] [quæ postea episcopis Tungrensibus donata] Illa igitur villa aut, ea ab irruentibus barbaris diruta, alia quædam in eadem regione ex agro publico donata episcopis Tungrensibus, incertum quo tempore, originem dedisse videtur civitati Leodiensi. Hujus aliquod exordium ad tempora S. Servatii refert Fisen. Fuerunt enim qui scripserunt, ita ille, sanctum antistitem, dum aliquando diœcesim obiret, devenisse Legiam, ædiculamque condidisse eo loco ubi hodie stat ejus templum in urbe Leodiensi,defixoque in terram scipione fontem excitasse [Hist. eccl. Leod., lib. II, cap. 15 extr. (p. 32).] . Sed quinam hæc scripserint et quam antiqui sint non indicat Fisen, et adversus illam incertam traditionem argumentum negativum non spernendum opponi potest ex silentio Harigeri, diligentissimi illius scriptoris qui seculo X extremo veterum episcoporum Tungrensium Acta tam accurate collegit; sed nec Ægidius Aureævallensis de Servatii apud Leodium commoratione quidquam novit.
[153] [ac oratorio, ibidem exstructo a S. Monulpho, decorata] Eodem argumento negativo ex Harigeri silentio impugnat cl. Kurth [Origines, p. 64.] quæ de S. Monulpho ex hujus Vita, seculo XI vel XII conscripta, narrat Ægidius Aureævallensis [Gest. episc. Leod., lib. I, cap. 33.] : Dionantum deinde visitaturus, castrum hereditarie suum, in proficiscendo cominus conspicans villam in valle sitam inter opaca nemorum, inter ardua montium, fontibus et fluviolis per prona decurrentibus valde delectabilem et irriguam: nam ab occidentali et septentrionali plaga montibus et silvis maximis claudebatur, per meridianam vero partem Mosa fluvius, reducto et curvato paulum sinu ambiens, inaccessibilem faciebat; sed qua orientem spectat, adiri facilius poterat, montanis a Mosa aliquantulum recedentibus seseque juxta ejus ripam quinque fere miliaribus usque Trajectum in directam et speciosam longitudinem clementer extendentibus. Distat et a Tungris versus meridiem vix tribus miliaribus. Hunc locum cum beatus episcopus Monulphus cum suis comitibus intrasset, captus situ et amœnitate ejus substitisset, vocabulum loci quæsivit, Legiam nominatam audivit. Moxque prophetico tactus spiritu: Eia, inquit astantibus, locus quem Dominus ad salutem multorum fidelium suorum elegit, et quem per merita cujusdam servi sui postmodum magnifice illustratum summis civitatibus æquabit. Statimque descendit, locum orationis designavit, constructam ecclesiam in honore sanctorum Cosmæ et Damiani martyrum Domino consecravit: quam postmodum sanctus martyr Lambertus suo sacro sanguine nobilitavit [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XXV, p. 27. Cfr. Act. SS., tom. IV Julii, p. 156, num. 17.] . Alio tamen loco admittit cl. Kurth oratorium SS. Cosmæ et Damiani a S. Monulpho ædificatum fuisse Leodii [Saint Lambert et son premier biographe, p. 53.] .
[154] [(quod oratorium S. Remaclo episcopo admodum frequentatum refert nimis incerta traditio),] Oratorium istud frequenti populi concursu celebratum fuit paulo post medium seculum VII, id est tempore S. Remacli, si fidem præstare licet Joanni Ultramosano ita narranti: Eodem anno, S. Remaclus, cui admodum placebat locus et oratorium SS. Cosmæ et Damiani quod S. Monulphus episcopus ligno construxerat, et ibidem missam celebrare consueverat secundum mandatum S. Monulphi, postulavit ab Honorio papa ut indulgentiis prædictum oratorium ditaretur: quod ita concessit pontifex ut ejus arbitrio quantitatem indulgentiarum permitteret, sua auctoritate quæ in hac re decrevisset approbans et confirmans. Itaque S. Remaclus indulgentiam trium annorum lucrandam edixit singulis oratorium visitantibus et quoties visitarent intra octo priores dies mensis julii, centum vero dierum invisentibus extra illud tempus diebus dominicis vel festis. Indulgentiæ istæ publice denuntiatæ fuerunt anno sequente; et statim tantus concursus factus est tam peditum quam equitum ut omnes viæ iis opplerentur per dies illos octo et diebus dominicis ac festis. Inde tabernulas erexerunt qui cibos et potum vendebant, secus fluviolum qui dicitur Legia, usque Vivariacum decurrentem, ubi Mosæ influit. Denique cum licentia S. Remacli episcopi secus fluviolum domos construxerunt, ubi cerevisiam conficiebant, vinum et carnes vendebant peregrinantibus, diversoria adornabant, constanter jam illic commorantes. Itaque elegantem constituerunt viculum domorum ducentarum, quæ omnes diversoria erant et cauponæ, circa fluviolum usque ad Mosam. Oratorium autem intra bonnarium a fluviolo situm erat, eo loco scilicet ubi nunc conspicitur vetus chorus ecclesiæ sancti Lamberti, et adhuc ibidem situm est. Viculum episcopus et plebs nuncuparunt Legiam a nomine fluvioli [Ed. Borgnet, tom. II, p. 311 – 312.] . Hactenus Ultramosanus, at nulla, quam noverim, antiquiori et certiori auctoritate.
[155] [corpus S. Theodardi a S. Lamberto translatum excepit,] Magis certum est Leodium, in prædictum, ut conjicere licet, oratorium SS. Cosmæ et Damiani, translatum fuisse a S. Lamberto corpus S. Theodardi. Narrat enim antiquior S. Theodardi biographus corpus sancti collocatum esse in villa quam uno ex latere fluminis (Mosæ) unda alluit, ubi idem (Lambertus) postea successit episcopus [Act. SS., tom. III Sept., p. 592, num. 18.] . Sed ex ipso termino (villa quam, etc.) quo utitur scriptor, neque etiam nomen loci indicans, satis constat ad oppidi dignitatem tunc temporis nondum pervenisse Leodium.
[156] [et mox ejusdem Lamberti martyrio et sepultura illustrior,] At jam aliquanto celebrior evasit eadem villa S. Lamberto episcopo, et præsertim ubi in illa occisus est sanctus pontifex. Tunc primum, in Vita scilicet primigenia S. Lamberti, quæ conscripta videtur mox post translationem corporis ejus [Cfr. Kurth, Saint Lambert et son premier biographe, p. 38.] , id est paulo post annum 710, comparet nomen ejus proprium. Legitur siquidem in illa Vita Dodo irruisse ad interficiendum beatum virum Landebertum pontificem in villa, cui vocabulum est Leodio, sita super fluvium qui vocatur Mosa [Act. SS., tom. V Sept., p. 577, num. 15 extr.] , et mox: Tunc adveniens vir Dei Landebertus pontifex in villam jam supradictam, quæ vocatur Leodio [Ibid., num. 16 init.] . Deinde post mortem Lamberti miracula contigisse narrantur in præfata villa Leodio [Ibid., p. 579, num. 23 extr.] , in supradicta villa Leodio [Ibid., num. 25.] et denique Lambertus in visione apparens mandasse ut corpus suum ad Leodicum deferretur [Ibid., p. 580, num. 29.] . Notandum autem omnibus iis locis, præterquam ultimo, ubi absolute dicitur Leodicum, Leodium designari nomine villæ, quo vocabulo significare videtur scriptor eo tempore adhuc nullum vel admodum exiguum ibi exstitisse vicum. Et fateor mihi non adeo perspicuum apparere quod existimavit cl. Kurth [Op. cit., p. 40.] , ex ipso hoc modo loquendi, villa cui vocabulum est Leodio, colligi scriptorem prope Leodium non vixisse, quippe qui ita locutus non fuisset de civitate quæ jam esset sedes episcopalis: nam vehementer dubito num eo tempore, quo scripta fuit Vita, ita Leodii resideret S. Hubertus ut jam locus ille domicilium episcopale dici posset. Et vix aliis verbis utitur Godescalchus, canonicus Leodiensis, ubi circa annum 770, Vitam S. Lamberti describens: Mox, ait, ad villam parvi adhuc nominis, nec minoris vero meriti, sed magnum nomen et magnum meritum ex triumpho et corpore S. Lamberti paulo plus promerituram, quæ, Leodium dicta, fluvio Mosa alluitur, cum congestis copiis Dodo accessit [Ap. Chapeaville, Gest. Pontif. Tungrensium, tom. I, p. 336.] .
[157] [duabus ecclesiis a S. Huberto in ea constructis,] Ex his omnibus itaque sequitur, ni fallor, usque ad tempora S. Huberti nullam speciem civitatis seu oppidi habuisse Leodium. Ipse vero Hubertus, teste Vita ejus coæva, duas ibidem basilicas construxit, alteram ante translationem corporis S. Lamberti, quam scilicet excipiendo sancto corpori paraverat, ac proinde ante annum decimum tertium pontificatus sui [Vit. I, num. 2.] , alteram in honore sanctorum apostolorum seu S. Petri, in qua ipse sepultus est [Ibid., num. 11.] . Et quamvis ultro concedam nomine basilicæ non raro designatum fuisse apud veteres oratorium non ita mole insigne, attamen hujusmodi non fuisse basilicam sancti Lamberti colligi potest ex verbis Jonæ Aurelianensis paulo post annum 825 de ea scribentis: Fabrica autem basilicæ, qua beati viri conditæ sunt reliquiæ, qualiter ab eodem viro sancto Hugberto ordinata sit, quia oculis videntium se offert, de ea aliquid dicere supersedi [Vit. II, num. 3 extr.] . Certe ita locutus non fuisset Jonas de exiguo aliquo sacello. Et similiter dicendum de ecclesia apostolorum, in qua plura videntur fuisse altaria [Vit. I, num. 11.] .
[158] [mox sub ipso et successoribus ejus] Inde jam magis frequentatum esse locum dubitari nequit. Et forte argumento haud invalido ad id confirmandum afferri potest quod, ubi S. Huberti corpus illuc translatum est: Jam cum adpropinquarent locum, et ecce multitudo populi, sacerdotes cum levitis, monachi cum agmine clericorum, turba copiosa occurrentes ei obviam, cum crucibus et reliquiis sanctorum, in adventu sancti … [Ibid., num. 17.] ; quamquam et supponendum est multitudinem illam cleri et populi non solum incolas Leodii, sed et alios qui e vicinis locis confluxerant complexam esse. Sedem autem seu domicilium episcopale simul cum corpore S. Lamberti Leodium translatam supponunt passim scriptores posteriores, quorum tamen antiquissimus est Anselmus Canonicus [Cit. supra, num. 26.] , qui floruit circa medium seculum XI, id est tribus seculis post obitum S. Huberti, nec ullo testimonio vetustiori id diserte assertum legitur.
[159] [episcopalis sedes] Secundum eumdem Anselmum, S. Hubertus jus civile oppidanis tribuit, vitam et mores ipsorum disciplinæ freno composuit, libram panis, libram vini modiumque … sapienter constituit [Cfr. ibid.] . Hæc sane admodum per se credibilia sunt. Sed quæ præterea asserunt Joannes Ultramosanus [Vit. VI, numm. 40, 42, 45, 46, 47, 52.] et alii recentiores, videlicet muris turribusque septam ab Huberto urbem; creatos quatuordecim juri dicendo judices perpetuos, quos Scabinos nuncuparunt; civitati præfectum prætorem, quem rudiora secula Villicum vocabant; datum insigne columnam quinis gradibus totidemque leonibus insistentem, præfixo capitelli vice cono pineo ac cruce, unde Peronis celebre nomen; adjectam insigni inscriptionem: Legia Romanæ Ecclesiæ filia, parmamque sanguineo colore depictam, perpetuum divi Lamberti martyris monumentum: hæc, inquam, et alia similia merito rejicit Foullon [Hist. Leod., tom. I, p. 130 – 131.] , utpote nulla certa auctoritate fulta, et quædam etiam a moribus illius ætatis aliena aut aliis testimoniis certioribus refutata.
[160] [et præclara civitas facta est.] In summa omnino concludendum videtur cum eodem scriptore [Ibid., p. 132.] : Erat Legia ante Hubertum tenuis vicus, perhibente Gotescalco ejus ætatis scriptore [Cfr. supra, num. 156 extr.] … Crevit incolarum numerus, ut fit, vicinorum exterorumque affluxu, ad famam miraculorum, ubi Lamberti sanguis fluxerat edi solitorum; ideoque, cum martyris corpus deportaretur, prodiere obviam honorificeque excepere, apparato loco qui tam sacræ sarcinæ idoneus foret. Lamberti corpore Leodii deposito, et templis ab Huberto ædificatis, jureque ac tribunali oppidanis descripto, aucta plebis multitudo, civitatisque dignitas ad eam sensim magnitudinem augustamque speciem pervenit quæ præcipuis hodie Europæ urbibus comparetur. — Esto ergo primus urbis Leodiensis parens Lambertus, Hubertus alter; illius sanguine, hujus pietate fundamenta patriæ firmata sunt. Transcriptum episcopo in Legiam jus civile a Carolo Martello, ad pacem parentum manibus impetrandam, recentiores aliqui inaniter divinavere. Ambigi enim non debet quin Legia longe ante proprium episcopi Tongrensis prædium agerque et incolæ clientes fuerint… — Itaque Lambertus locum illum frequentavit ut suum, ibique locato carissimi præceptoris Theodardi corpore, cellulas sibi domesticisque ad sacram ædiculam, velut in proprio solo, construxit. Hubertus deinde, ante Caroli Martelli ætatem adultam, leges incolis dixit tanquam subditis dominus: nunquam id in alieni juris prædio ausurus, sub ipsis principum Austrasiorum Jupiliæ habitantium oculis. Alii denique episcopi, Huberti exemplo, Leodiensem habitationem Trajectensi prætulere, cum ad divi Lamberti memoriam, tum quia in loco ipsis civili jure subjecto liberior pontificiæ potestatis usus futurus esse videbatur quam Trajecti, ubi præpotens erat procerum comitumque palatinorum dominatus.
Hæc sunt quæ de S. Huberti historia in antecessum commentanda habuimus. Si qua supersint, inter Annotata ad sancti Vitas, jam edendas, referentur.
[Annotatum]
* Jaar
VITA PRIMA SANCTI HUBERTI AUCTORE ANONYMO COÆVO
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 3993
AUCT. COÆVO.
Edita ex codd. 1. Valencenensi 469, sec. VIII vel ineuntis IX, et — 2. Seminarii Namurcensis, sec. XI. Subinde etiam notavimus lectiones quas in sua editione admisit cl. v. W. Arndt (A). — Cfr. Comm. præv., num. 2 – 18.
PROLOGUS.
PROLOGUS VITÆ SANCTI HUGBERTI a EPISCOPI [(Prologus, etc.) Incipit prologus in vita sancti Huberti confessoris 2.] .
Scripturus vitam beati antistitis Hugberti [Huberti, et ita deinceps ubicumque nomen sancti occurrit, 2.] , munus illius in hoc opus adesse me [om. 2.] deposco qui se petentibus munificum largitorem piissime spondit [spopondit 2.] adfuturum. Etenim cum hujus sancti pontificis vitæ cursum stilo elicere [percurrere 2.] adgredior, vires non suppetunt, imperitia denegante. Adgrediar tamen facultate qua valeo, quia ad illum spem erigo qui dixit: Aperi os tuum, et ego adimplebo illud. Et revera illius satis digno præconio prædicatur quicquid in sanctis ejus mirabile invenitur, Salvatore testante, qui ait: Sine me nihil potestis facere. Et iterum psalmigraphus [psalmographus corr. 2, scilicet littera o substituta pro i; quod hic et deinceps indicabimus typis crassioribus notando litteras a correctore substitutas pro aliis deletis.] : Laudate Dominum in sanctis ejus. Ergo labiis subpremere reticendo nullatenus credimus quicquid in exemplo [(q. i. e.) quidquid exemplo corr. 2.] bonæ actionis divulgata proficiunt atque sectatoribus suis incunctanter parte [partem 2.] tribuunt cum sanctis. Veritur [Petitur 2.] a quibusdam meis contubernalibus [(m. c.) c. m. 2.] simplices [simplicibus corr. 2.] atque minus peritos [peritis corr. 2.] tantum arripere opus [(t. a. o.) om. 2.] , ne, quando manibus [mabus 1.] virorum peritorum legendum inciderit, pro rusticitatis verba [verbo 2.] et incomposita oratione derisui habeantur [habeatur 2.] ab eis. Sed ego nihil horum vereor, cujus studium est imitationi sanctorum pandere fratribus, ut eorum vitæ exemplo accendantur profusius quorum ad supernam patriam amor est [(quorum-est) vocem quorum delevit corr. 1 ultimas nempe voces (amor est) quæ in codice conjunctæ sunt (amorē) unam esse putans, unde hoc incisum ita legit: ad supernæ patriæ amorem.] . Magisque humiliter peto [ab add. corr. 2.] eruditis atque peritis lectoribus, ac quasi singulorum vestigiis provolutus, ut rusticitati meæ et pollutis sermonibus veniam dent et, si quid [qua 2.] forte corrigenda invenerint, digna emendatione elucubrent: quia cum summa diligencia vitam sanctorum hominibus enitere in promptu decet [om. 1.] , ut multis proficiat, quia, juxta evangelica auctoritate [(e. a.) aevvangelicam auctoritatem 2.] , nemo accendit lucernam et in abscondito ponit neque sub modio, sed supra candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt. Nunc igitur in nomine indivisæ [divinæ 2.] Trinitatis narrationis seriem conabor adgredere [aggredi 2.] : qualiter beatus Hugbertus episcopali culmine est provectus, qualisque in episcopatu vita ejus extitit, vel quem terminum felix ejus vita [(f. e. v.) om. 2.] habuerit, in subsequenti opere demonstrabo, quia tanto quæque de eo vera proferre potero quanto me contigit familiarius ejus præsentiam [præsentiæ corr. 2.] non deesse [Explicit prologus add. 2.] .
ANNOTATUM.
a Nomen derivant a vocibus teutonicis hugu, ingenium [A. F. Pott, Die Personennamen (Leipzig 1859), p. 209.] et berht, clarus [Ibid., p. 220.] : unde Hugbertus idem sonat quod clarus ingenio.
CAPUT I.
S. Hubertus S. Lamberti successor; ejus virtutes. S. Lamberti corpus
Trajecto transfert Leodium. Apostolico zelo et miraculis claret.
[1] [S. Hubertus S. Lambertum in sede pontificali excipit, omnium virtutum laude insignis.] In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis incipit vita sancti ac beatissimi Hugberti pontificis [(In nomine-pontificis) Incipit vita sancti Huberti episcopi et confessoris 2.] , quod est III [prius IIII. 1.] Nonas Novembris. — Beatissimus igitur Lanbertus [ita hoc loco 1, aliis Landbertus; Lantbertus 2, et ita deinceps.] pontifex, cum pontificali apice [(p. a.) pontificalis apicis corr. 2.] XL annis functus esset [(f. e.) e. f. 2.] officio a, triumphum [triumpho corr. 2.] sui certaminis [(s. c.) c. s. 2.] martyrii palmam adeptus, martyrum collegio sociatus exultat in perpetuum. Post cujus sacro martyrio [(s. m.) sacrum martyrium 2.] Dominus, qui pro suis ovibus animam [suam add. 2.] posuit, gregem suum lacerare [lacerari corr. 2.] luporum morsibus venenatis non patiens [pociens 1.] , suscitavit eis pastorem qui juxta voluntatem suam pastor existeret gregis et imitator sui præcessoris. Electus est igitur [(e. i.) i. e., et ante vocem Electus signatus est numerus II, 2.] Hugbertus pontifex et in cathedra pontificali summo honore collocatus. Officio sibi commisso omni studio nitebatur sanctorum imitare [imitari corr. 2.] vestigiis [vestigia corr. 2.] , initoque [que om. 2.] consilio secundum præceptum Domini [(p. D.) D. p. 2.] , qui ait: Vade, vende omnia quæ habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in cælum [caelo 2.] , et veni, sequere me. Fuit igitur largitor indigentium, refocillator pauperum, sustentator orphanorum, consolator viduarum, adminiculum oppressorum, misertus inopum, monasteriorum visitator, pater miserorum, in tribulatione subveniens dolentes [dolentibus corr. 2.] , in mærore concussos [om. 2.] consolatoria indicens verba, trusos [retrusis corr. 2 (prius retrusos).] in carcerem [carcere 2.] xenia [xeniae 1.] per fenestram mittens, eminentissimus omnium largitor, largus ad dandas elemosinas, argenteis ligatis [(a. l.) argenteos ligatos 2.] in palleis [palliis corr. 2.] jugi [jugiter corr. 1, 2.] secum deportans, non surdus auditor ad se clamantes [clamantium 2.] , paratus [que add. 2.] semper daturus [ad dandum 2.] invenitur.
[2] [Corpus S. Lamberti Leodium transfert.] Paulisper [ante hanc vocem numerus III. 2.] interposito tempore [terpore 1.] , Jesu favente, nec [non 2.] inmemor erat magistri sui sancti [om. 2.] Landberti pontificis beneficia [benefitiorum 2.] , sed semper recordans, et de ejus martyrio, quod nuper acciderat, satis intrinsecus dolendo ingerebat suspiria. Qui nec lacrimis [lacrimas 7.] ab oculis mitigare valebat, sed lurida facie [(l. f.) luridam faciem corr. 1.] et genas humectas [humectans 2.] fletus [fletu corr. 1.] rigando percurrens, amarissimo animo dicendo: Non fui dignus ego miser, ut ipso [cum illo 2.] interemptus fuissem. Jam ista ei [eo 2.] dicente per annis XII [(a. XII) annos duodecim 2.] et crebrius sermocinante, per visiones plurimas et nuntios comminatus [commonitus 2.] est ut sui sancti magistri corpus beati Landberti ab oppido Trijectense [Trajectensi 2.] de tumulo, in quo humatus jacebat, relevaret et ad locum ubi ipse domnus [(i. d.) d. i. 2.] obiit, remearet. Hoc audito pontifex magno repletus [est add. 2.] gaudio, et cum omni diligentia perscrutans, si divina fieret voluntas. Qui mox per monasteria [monesteria 1.] plurima infra parochia [parrochiam 2.] multa indixit jejunia, ut quod [quos 1.] jussus fuerat cælitus implenda cognosceret. Vir [ante hanc vocem num. IIII. 2.] autem electus domnus Hugbertus in anno XIII consilio inito, coacervata clericorum seu etiam populorum ingente [ingenti 2.] caterva, accitis quoque episcopis et sacerdotibus, secum pariter [parit 1; partem A.] pergunt ad oppidum, quo in loco sanctus jacebat. Ibique excubias celebrant [celebrantes 2.] ; cum reverentia ab urna lapidis [lapidem 2.] auferentes, cum crucibus et cereis hujus sancti corpus [vox omissa in utroque codice: eam supplevit corr. 2.] grabbato imponunt; atque mox arripientes itinera cum gaudio remeant ad locum sanctæ passionis: nam suavitatis odor nimius aderat. Sed qualia deinceps in itinere [itinera 2.] reperienda claruerunt miracula, jam tradita sunt in gesta illius sancti [(jam-sancti) in gestis illius sancti jam tradita sunt 2.] . Qui cum laudes ineffabiles [(l. i.) laude ineffabili 2.] transvexus [transvectus 2.] in basilicam qua [quam 2.] successor sancto paraverat, ibique [que om. 2.] cum gloria in sepulchro novo [(s. n.) n. s. 2.] sepulturæ dedit [datur 2.] b.
[3] [Plebem suam prædicatione et exemplo ad christianam vitam informat, multosque ab idololatria ad veram fidem adducit, præsertim in Arduenna, in Taxandria et in Bracbante.] Postea [ante hanc vocem num. V. 2.] igitur Hugbertus in timore Domini magis confirmatus, amplius se certaminam [certamini 2.] dedit, in jejuniis, in vigiliis, in castitate, in longanimitate, in [eras. a corr. 1.] omni [omnibus corr. 2.] sanctorum patriarcharum exempla secutus. More apostolico intrepidus verbis docebat, exemplo monstrabat; opportunis prædicabat, importunis [importunos corr. 2.] arguebat, et multos eradicabat ab errore gentilium [(er. ab err. g.) ab err. g. er. 2.] et cessare fecit [faciebat 2.] ; et de longinquis regionibus ad eum [(ad eum) om. 2.] festinantes et [om. 2.] baptismi unda ablutos septiformis [septiformi 2.] gratia corroborabat; prædicando [ante hanc vocem num. VI. 2.] jugiter [ita emend. prima manu 1, prius igitur.] et [om. 2.] multos et [om. 2.] innumerabiles in peccatis delapsos [dilapsos 2.] ad viam salutis revocabat c. Idola plurima et sculptilia, quæ colentes [collentes 1.] erant in Ardoinna d, igne cremanda destruxit; favillam [favillas 2.] vel cineres ejus [om. 2.] , quod [quos 2.] postea fanatici homines more sacrilego [sacrilogo 1.] venerabant [venerabantur 2.] , triennio pænitentia illos [om. 2.] dijudicans [dijudicavit 2.] . Ea vero similia in Texandria [Taxandria 2.] et in Bracbante [Braibante 2.] e plurima simulacra et multa sculptilia [(sim. e. m. sc.) om. 2.] destruxit, et sanctuaria per diversa loca in honore sanctorum martyrum proprio sudore construxit, et velut radius solis [(r. s.) om. 2.] splendiflua inluminatione illius Francorum regni serenus inluxit.
[4] [Mulierem, ob violatum diem dominicum manibus divinitus mulctatam, sanat.] Et [ante hanc vocem num. VII erasus 2.] illud ommitti non convenit. Cum esset almificus sacerdos infra parochia [parrachiam, corr. paraechiam 2.] ipsius in villa Wiodh [Wioth 2.] f secunda dominica quadragesimæ tempus [om. 2.] , quædam femina opus servile [(o. s.) opere servili 2.] injuncta fuerat panem facere. Mox, ipsa faciente, manus ejus ambæ contractæ [sunt add. 2.] . Cui continuo digiti adficti in palma ungulæ [ungule 1, ungula A.] transpunctæ ligati adhæserunt. At illa continuo velocique cursu ejulando ad sanctum virum perrexit, devoluta ad pedes ejus lacrimabili voce clamitans, adjuvare se postulans. Ipse vero domnus egrediens erat [vocem delevit corr. 2.] ab ecclesia circumdatus plebe. Dixit ad illam: Vade in nomine Domini et emenda [et add. 2.] ; noli facere hoc opus servile amplius [om. 2.] in die sancto. Tantum crede: si observaberis [obvervaveris 2.] , sanitatem accipies. Et statim directi [dilecti 1, disiecti conjecit A.] sunt articuli manus illius feminæ [om. 2.] , et abiit incolomis quæ prius venerat infirma.
[5] [Precibus suis impetrat pluviam] Et [ante hanc vocem num. VIII. 2.] hoc silendum non est, quod pro suis sanctis [(s. s.) sui sancti 2.] meritis Christus contulit. In vico Gabelio g habebat ipse domnus tabernaculum stabilitum [situm 2.] , ut ad navigium per alveum Mosæ qua duceretur vergente partes illius. Erat autem autumnus [autunni 2.] tempus, quod [quo 2.] omnes aquæ aridiores solent esse [(s. e.) e. s. 2.] , et ipsa aqua tantum erat aridior [arida 2.] ut pecus per loca transvadaret ubi navis ponderata nullatenus transire poterat. Hæc audiens sacerdos ilico in [om. 2.] mærore concussus ait: Quid faciemus nunc? Modo dimittenda est hæc opera quæ [quam 2.] agere [aegre A.] cupiebamus [cupiebam 2.] . Interim tacita mente secum ad cælum conspiciens, post paululum ad condiscipulos dixit: Quis fuit ille [vox suppleta a corr. 2.] qui oravit [orabat 2.] ut non plueret annos tres et menses sex, et rursum [iterum 2.] oravit et cælum dedit pluviam? Tunc unus ex illis affatus ait: Helias propheta. At ille [(A. i.) om. 2.] : Nonne ecce ipse [(e. i.) i. e: 2.] Deus vivens adhuc, qui tunc Heliæ meritis precem [preces 2.] audivit? Nos quoque jejunemus et oremus, agatque quod vult [velit 2.] sua magna pietas. Mox diurna lux clauditur, et tetro noctis [(t. n.) tetra nox 2.] inchoat. Statim minutatim incipiens pluvia et [om. 2.] tantum erat diffundens [fundens 2.] ut ante [antea 2.] non cessaret quam omnes aquæ [vocem delevit corr. 1.] alvei ripas supermanaret undas [(s. u.) supermearent undis 2.] . Et [sic add. 2.] opus suum lætus cum prosperitate [(l. c. p.) c. p. 1. 2.] invindicat [adimplevit 2.] .
[6] [Dæmonem ab energumena expellit.] Et [ante hanc vocem num. VIIII erasus 2.] hoc notandum est, quod per [om. 1.] hunc almificum pontificem Dei virtus claruit. Per idem namque tempus quo triduanum [tridanum 1.] jejunium universalis celebrare consuevit [(cel. cons.) cons. cel. 2.] ecclesia h, vir sanctus Dei athleta [(D. a.) a. D. 2.] per oppida et castella prædicando pergeret [pergebat 2.] ; veniensque Trijecto [Trajecto 2.] , juxta consuetam [consuetum 2.] ordinem cum crucibus et sanctorum reliquias [reliquiis 2.] atque promiscui populi generis [genere 2.] orandi [orando 2.] extra civitate [civitatem 2.] egrediens, verba Domini plebem sibi commissam, ut solebat, dulciter infundens, dicebat: Si me audieritis et bene peragatis [peregeritis 2.] , una mecum hereditatem Domini [et add. 2.] paradisi gloriam cælestis possedebitis. Ista ei [eo 2.] dicente, subito inimicus contra eum invidia deceptus [exardescens 2.] , ecce ex dimediis [mediis 2.] catervis femina arrepta [a add. 2.] dæmonio clamare cœpit. Hanc ille cum audisset, signum crucis injecit, et dedit alapam ipsius [ipsi 2.] , et obmutuit. Quæ statim quasi defuncta ad pedes ejus tremebunda proruit [processit 2.] et per ore [ora 2.] ejus morbus fluenter in terra decurrens; et [om. 2.] ab adversario erepta [ereptam 2.] sanavit.
[7] [Proximum nuntiat diem judicii.] Itaque demum ad villam Aimala [Aimalam 2.] i veniens [venit 2.] , cumque jam ad pausum pergeret, dixerunt pueri ipsius [sui 2.] a foris venientes quod micantes acies ignita [ignitas 2.] e cælo [(e. c.) aecelo 2.] viderent. At ille foris [foras 2.] progressus [egressus 2.] , et [om. 2.] dum intenta mente ad [om.] astra cerneret, considerans ait: Prope est dies Domini, prope est dies judicii [Domini 2.] . O quam beatus est ille qui paratus est.
[8] [Incendium signo crucis extinguit.] His dictis, nuntiaverunt ei quod domus illius [ejus 2.] arderet. At ille velocissime surgens [currens 2.] , rapido cursu [(r. c.) c. r. 2.] illuc perrexit, dicens: Si ita vult [vul 1.] Deus ut ardeam, ecce in manu ejus sum. Tunc nos tenentes [tenente A.] ei [ejus 2.] manus sustentatus usque ad larem pervenimus [pervenit 2.] . Qui introgressi domum, at contra vidimus per ostium domus minaciter flamma [flammam 2.] lambere. Mox contra ingentes flammas elevatis manibus, ad [om. 2.] ore canens [cecinit 2.] : Deus, in adjutorium meum intende, et continuo crucis signo [signum 2.] injecit. A divina potentia ignis in se retortus nihil procul damnum [dampni 2.] fecit, sed per ejus merita evidenter extinxit. Qui sacerdos prudens addidit: Ille hostis antiquus, qui hodie in turba murmorio [murmur 2.] incussit, nunc [etiam add. 2.] insecutus ad [(pro ad) persequens 2.] nos, nec somnum [somni 2.] permittit quiescere pausum. Tunc ad lectula nostra [(l. n.) lectulos nostros 2.] , completa canentes, transivimus quieti.
ANNOTATA.
a De annis pontificatus S. Lamberti cfr. Comm. præv., num. 42 – 43.
b De translatione corporis S. Lamberti cfr. ibid., num. 119 – 122. Ecclesiam sancti Lamberti, a S. Huberto constructam, a fundamentis instauravit Notgerus [Foullon, Hist. Leod., tom. I, p. 196.] . Sed et huic, incendio consumptæ circa annum 1185 [Ibid., p. 283.] , successit alia magnificentior, quæ extremo seculo XVIII diruta est [De qua videsis Xav. van den Steen de Jehay, Essai historique sur l'ancienne cathédrale de Saint-Lambert à Liège. Liège 1846.] .
c De laboribus apostolicis S. Huberti cfr. ibid., § IX.
d De Arduenna et pago Arduennensi cfr. Hadr. Valesius, Notitia Galliarum, p. 37; Piot, Les Pagi de la Belgique, p. 135 sqq. De diis antiquorum Arduennensium cfr. Alex. Wiltheim, Luxemburgum Romanum, lib. I, cap. 8.
e De Taxandria seu Toxandria et Bracbante cfr. Valesius, p. 558 et p. 92; Piot, p. 68 et p. 88.
f Difficillimum est, ait recte Roberti in annotatione ad hanc vocem [Hist. S. Hub., p. 182.] , superiorum seculorum locorum nomina nostris aptare. Videre est apud criticos conjecturas diversissimas et quasdam affatim ridiculas. Sæpe non est res tanti ut magnopere de ea sit laborandum. Est hodie urbs Ivodium, vernaculo sono Ivois, qui non valde abludit a Vivoch (ita legit hoc nomen Roberti in exemplari suo Vitæ retractatæ per Jonam Aurelianensem)… Crediderim potius hic designari locum qui nuncupatur Wihou, pertinetque ad vicum Argenteau [Ph. Van der Maelen, Dict. géogr. de la prov. de Liège, p. 9.] , medio fere itinere inter Leodium et Trajectum secus Mosam situm.
g Gabelium hoc vulgo opinantur esse Givet, quam in supremo hodiernæ Franciæ limite Mosa alluit. Equidem opinor eumdem esse locum qui hodie appellatur Geul, duabus fere leucis seu chilometris decem Trajecto distans septemtrionem versus: quo loco Romanæ dominationis et aliaremotioris etiam antiquitatis vestigia reperta sunt [Van der Maelen, Carte archéologique de la Belgique.] .
h De litaniis minoribus seu dierum Rogationum cfr. F.-X. Kraus, Real-Encyclopädie der christlichen Alterthümer, tom. II, p. 306.
i Seu Emalia, vulgo Emael, ubi S. Hugbertus ecclesiam consecrasse fertur [Cfr. supra, Comm. præv., num. 117.] , potius quam Hermalle, ut censuit Roberti [Hist. S. Hub., p. 183.] .
CAPUT II.
S. Hubertus, ex vulnere decumbens, per angelicam visionem docetur se
intra annum moriturum. Ecclesiam consecrat in Bracbante. Ultimus ejus
morbus et pius obitus.
[9] [Grave vulnus, casu inflictum, patienter sustinet. Suos in procella periclitantes orando servat.] Et hoc notandum est, quod ei contingit [contigit 2.] Ad villam Niviellam [Nivellam corr. 2.] a veniens, faciebat capturam piscium. Succinctus ipse stabat in nave [navim 2.] ad ea ipsa certamina. Tunc una de manibus sustentatus super stipites qui figendi erant, et unus ex famulis ejus elevato malleo retinere non potuit, sine voluntate vibravit super manum ejus, ubi digitis [digitos 2.] illius gravissime quassavit. Percussaque manu ad domum revertens [reversus est 2.] , in crastina die [mane facto add. 2.] præcepit nobis ad ipsa festinare opera. At ubi nos introgressi [ingressi 2.] navicula [naviculam 2.] simul cum essemus, inruente [irruentes 2.] super nos aquarum undas [undae 2.] , ventoque flante, subito navis periclitabatur, quæ media sub aqua scindebat [findebatur 2.] . Qua ipsa [om. 2.] mergente, cuncti qui in illa nave [om. 2.] eramus, in aqua cecidimus. Hoc audito sanctissimus sacerdos Hugbertus quod nos omnes sic acciderat [(quod-acciderat) om. 2.] , pectus percutiens [(pect. perc.) perc. pect. 2.] , oculis intentus [findebatur 2.] ad astra, cum lacrimis polo conspiciens, flagitando orabat: Tu, Domine Jesu Christe, cui mare et venti obediunt, cui [cujus 2.] pedes non ponderati super fluctus steterunt, cui [om. 2.] spiritus super aquas in principio, antequam lux fieret, ferebatur, te supplex quæso humilis [om. 2.] , porrige nos tua dextera [(n. t. d.) nobis dexteram tuam 2.] . Et hoc cur [(h. c.) c. h. 2.] sileam, quod me [mihi 2.] servo ejus in ipsa actione contingit [(in i. a. c.) contigit in i. a. 2.] ? Cum essem humatus sub aqua devolutus, pars tunicæ meæ inligata adhæsit in stipitis [stipite 2.] qui ficti tenebantur [(f. t.) fictus tenebatur 2.] . Quod [quem 2.] pulsatus usque tertio, exire non valui, sed circumvallatus aqua moxque [que om. 2.] aperto ore dixi: Per ejus sancta merita mihi succurre, qui creasti mare et arida [aridam 2.] . Continuo solutus inter duos paxillos elapsus, vix natando evasi usque ad litus aquæ. Et omnes ejus pueri egressi incolomes.
[10] [Ab angelo sibi in somnis apparente proximæ mortis præmonitus,] Interdum sanctus Dei grabbato jacens [(g. j.) jacebat g. 2.] , fortissime passus injuriam. Qui nec soporatus valebat quiescere pausum, sed jugiter laus cantici David plaudebat: Miserere mei, Deus, et reliqua [(e. r.) secundum magnam misericordiam tuam 2.] . Adhuc sanctus athleta in ipso flagello positus, per tribus mensibus [(t. m.) tres menses 2.] tabo fluebat ex digitis. Una vero nocte actum est ut somno vix deditus, mox nuntius Dei apparuit illi [om. 2.] in visione nocturna, dicens: In tribulatione invocasti me, et liberavi te, et exaudivi te. Et ostendit illi basilicam novam, et ait: Multæ mansiones sunt in domo patris mei, et istam quam cernis daturus sum tibi, ut possideas illam coram Domino in æternum [(c. D. i. æ.) i. æ. c. D. 2.] . Et ibi prædixit ejus transitum: In tribulationis tuæ [(I. t. t.) De tribulatione tua 2.] post anni circuli [circulum 2.] eripiam te et magnificabis me. Tunc sacerdos ilico expergefactus [(i. e.) e. i. 2.] a somno, considerabat quod viderat, et diem et tempus notans in memoriam [memoria habuit 2.] sicut illi visum est. Et ipsa ablata visione, hanc aliquibus ex discipulis suis [(d. s.) s. d. 2.] exposuit.
[11] [operibus pietatis magis insistit et locum sepulturæ suæ designat.] Itaque servus Domini commonitus, promptior in vigiliis [jejuniis 2.] , in orationibus, in jejuniis [vigiliis fuit 2.] , in elemosynis magis erogavit infra annum juxta prædictum tempus. Cumque jam omnipotens Deus suum athletam ad [a 1.] destinatum bradium [bravium 2.] volens [vellet 2.] vocare, ad ultimum urgueretur [coepit urgeri 2.] diem. Quo comperto, tunc [om. 2.] electus Dei et sacratissimus pontifex ad basilicam sancti martyris Landberti, quam ipse paraverat [præparaverat 2.] , veniens, diutissime ad orationem ad ejus tumulum inmoratur. Qui cum lacrimis altare osculans [(a. o.) o. a. 2.] et omnes fratres [(o. f.) omnibus fratribus 2.] se in oratione commendans, pro se orare postulans [postulavit 2.] . Deinde progressus ad aliam basilicam, quam in honore apostolorum ipse condiderat [considerat 1, construxerat conjecit A.] , orando visitaret [visitavit 2.] . At ubi in ipsa basilica ad altare sancti Albini, cui [cujus 2.] reliquias ibi ipse complexerat, oratione incumbens [(o. i.) orationi incumberet 2.] , ait: In memoriam æternam [(m. æ.) memoria aeterna 2.] erit justus, et reliqua [(e. r.) om. 2.] ; statim extensa brachia circa parietem, manus aptavit in maceriam [et add. 2.] , præsaga voce exorsus ait: Tantum hic fodere præcipite, quia isto [in add. 2.] loco miser indignus quiescere cupio. Et obsecrate pro me Christo, precor vobis [vos 2.] propter Deum, quia prope est meum [(p. e. m.) m. p. e. 2.] tempus et cito veniet dies ille in quo judici meo præsentandus adero. Igitur juxta condictum illius a XXXmo die sacrum corpus illius ad instar locum reportavimus.
[12] [Ecclesiæ dedicatione in Bracbante peracta,] Inde vero egrediens abiit in Bracbante [Braibante 2.] , rogatusque est ab aliquibus hominibus ut basilicam aliquam dedicaret b. At ille vadens illuc hoc opus implere [(i. h. o. i.) h. o. imp. ill. 2.] , cum missarum solemnia sacrificia reddendus erat [(r. e.) e. r. 2.] , unus ex discipulis ejus interrogans illi [(i. i.) interrogavit illum 2.] : Quomodo jubes, ut longum [(j. ut l.) in l. j. 2.] trahamus officium [om. 2.] vel minus? At ille respondit: Sicut amplius et melius potes, hodie adimplere [adimple 2.] . Tunc beatus Hugbertus sacrificia offerens cum choro psallentium modulatis vocibus [(m. v.) v. m. 2.] clericorum accentus personans, cum presbyteris, diaconibus, cum timiamatibus holocausta super altare deferens, odorem suavitatis in dedicatione [dedicationem 2.] templi in mensa Domini accepta placuit; et populum qui circum [circa A.] stabat multa in prædicatione illius exhortans, ab hora tertia usque sexta [ad sextam 2.] prædicando perduxit [duxit 2.] de evangelio. Agebat [aiebat 2.] ad illos: Agite pænitentiam: adpropinquabit enim et prope est [(e. p. e.) regnum caelorum et 2.] dies judicii. Vicina mors venire non tardat, sicut dicit Scriptura; vere illo somno omnes capturi sumus. Si quis est de vobis qui se sentit obvolutum in crimine vel [et 2.] in peccatis delapsum, cito ad medicamenta salubria recurrat, dum adhuc janua patet, ne anima simul et corpus moriatur. Mala illa quod [quæ 2.] gessit, ex corde pæniteat. Et vos, fratres, pensate et bene perpendite quid [prius quis 1.] egistis, et nunc recordate [recordamini 2.] quid agitis. Ego miser peccator [om. 2.] dum de vobis dico, de me timeo, si non quantum debeo vel quantum possum commoneo. Qui dispicit [despicit 2.] præconem, timeat judicem. Ecce judex meus in proximo est, qui [quid 1.] me dicturus est: “Ubi sunt illi quos docuisti? Ubi sunt quos [quibus 2.] prædicasti, ubi te constitui præesse super gregem meum? Redde rationem villicationis tuæ, quantum exegisti [existi 1.] , quantum laborasti, quantum mihi lucratus pecunia reportas?” Quid ergo miser tunc responsurus sum, inutilis servus, cum ille in sua tanta majestate gloriosus [(in s. t. m. g.) g. in m. s. 2.] apparet, cum sanctis angelis et archangelis, cum thronis et dominationibus, districtus judex veniet exigere et reddere quod promisit. Tunc si aliqua bona de vobis proferre potero [(p. p.) pot. pr. 2.] , dicam ei: “Isti sunt qui custodierunt mandata tua et præcepta tua [(e. p. t.) om. 2.] , et legem tuam, me docente, non sunt obliti”. Et vos læti, portantes manipulos vestros coram Domino in gaudio sempiterno. Et non dirigatur ad nos illa metuenda sententia, quod [quam 2.] ille malus et piger servus audire meruit, sed illa desiderabilis quod [(i. d. q.) illam desiderabilem quam 2.] fidelis servus promeruit: “In modico fidelis fuisti [(f. f.) fuisti fid. 2.] , supra multa et majora [(e. m.) om. 2.] te constituam, intra [in add. 2.] gaudium Domini tui.” Et iterum: “Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum”. In quo [quod corr. 1.] regnum [om. 2.] feliciter venire mereamini, ipso impertiente qui vos vocavit ad gloriam et mihi contulit ut usque huc vos regere potui [potuissem 2.] . Hodie vos omnes Jesu Christo commendo, ut in ejus præcepta [praeceptis 2.] ex his [is 1.] verbis perseveretis semper.
[13] [gravi morbo oppressus decumbit;] Jam ista ei [eo 2.] docente et prædicante peractoque officio, plebe benedictione confirmata, egressus [est egr. 2.] de sanctuario, jamque in domum prandere ad mensam discumbens, calicem mero acceptum poculum paulatim sumens de manu reddidit. Et oravit super mensam; eulogiis [eulogiasque 2.] dedit omnibus; sed ipse parum edens, semper ad cælos defixos [fixos 2.] habebat oculos. Dies quod [quos 2.] consueverat facit. Subito elevatus a mensa, iter suum carpere voluit. E quibus unus anachoreta annis XII, suggerens ei ut adhuc biberet. At ille: In regno Dei te videam, sed amplius hic hodie non bibam. Deinde ad navem [navim (et paulo inferius navi) 2.] miliario secundo peregit. At ibi [(A. i.) ita emend. prima manu 1, prius Ad ubi.] de nave exiens, in siti valida et frigus corpus ejus urebat; exinde quendam locum petiit paululum quiescere [(q. l. p. p. q.) paul. quiesc. q. l. p. 2.] . Et dum sopore [sopori 2.] fuisset deditus, subito inruerunt pueri ejus [om. 2.] inter se cum gladiis extractis obpugnantes. Quo excitato, nihil prævaluit iniquitas. Deinde commotus, ascenso equo, cum manibus sustentatus, usque ad domum propriam c nocturna luce [(n. l.) nocturnae lucae 1.] pervenit. Mox ad orationem vadit, cum suspirio et lacrimis altaris cornu osculans. Exinde festinus in domum pervenit valde [velde 1.] gravatus, lectulo recubans a prima feria usque ad sexta [sextam 2.] amplius febrizans. Interim die noctuque psalmorum cantus incessanter personabat, et nullatenus somnum capere potuit, sed de die in diem amplius ægrotabat et magis in Deo [Domino 2.] confortabat [confortabatur 2.] . Et intentus ab oratione [(ab o.) orationi 2.] sanctissimus sacerdos jugiter cum fletu ad Christum [(ad Chr.) Christo 2.] postulat auxilium, ut ei cito succurreret, non in hac vita mortali, sed [se A.] ne diutius habitaret in mundo.
[14] [dæmonis illusiones depellit aqua et oleo benedictis;] Quadam vero nocte, cum in ipso flagello durius labore esset perpensus [(l. e. p.) laboraret 2.] , ecce tentator inter pueros ejus minas vel [et 2.] figuras ostendens [ostendebat 2.] , et postquam dormirent, voce ferina diabolus clamans [clamat 2.] . Hoc audito, sanctus Dei athleta protinus econtra [uterque cod. etontra.] orabat: Qui habitat in adjutorio Altissimi, et reliqua. Tunc ad se venire jussit unum ex discipulis suis, interrogans qua hora esset de nocte [(d. n.) noctis.] , vel si pullorum cantus esset. At ille inquit: Media nox est. Et ait sanctus Dei [om. 2.] : Tantum est longa! Et quando umquam diurna lux apparere debeat? Ob hoc mandavi tibi, ut tu [om. 2.] scias certe quia [qui 1.] hic est in ista domo tentator ille antiquus hostis diabolus, qui non cessat hominem [om. 2.] persequi. At ille dixit: Domine pater et pastor bone [(p. b.) sancte p. 2.] , cur ista dicis? Quia nullam [numquam 2.] habet potestatem nec virtutem ubi tu es. Unde nos omnes per te salvati sumus et erepti a diaboli persecutione. Et multos quos vidimus vexatos ab [ad 2.] adversario ejulando et vociferando venire, ante te stare non potuerunt, sed pro tua sancta merita [(p. t. s. m.) tuo merito sancto 2.] de obsessis corporibus fugati [om. 2.] delapsi [dilapsi 2.] sunt. Verumtamen expugnatus es ab illo nequissimo. Sanctus vir respondit: Bene locutus es; sicut volebas, ita affatus es. Sed vade nunc [et add. 2.] , benedic aqua [aquam 2.] et sal ad spargendum super nos, et oleo sanctifico [sanctificato 2.] , et amplius non audebit [se add. 2.] inferre nobis. His ita factis, oratio ejus sine intermissione fiebat a Domino [(a. D.) ad Dominum 2.] , et antequam lux diei fuisset, omni cursu peracto, tam nocturnis, matutinis, secunda, tertia, sexta, nona, vel usque ad vesperam.
[15] [pius ejus obitus.] Mane vero facto sexta [VIta. 2.] feria d, una cum egregio filio suo Florberto [Floreberto 2.] e præstolantes eramus ejus gloriosum egressum. Tunc electus Dei sacratissimus pontifex alloquens ait discipulis: Boni viri et amabiles, obsecrate Christum pro me. Jamque adest dies in quo judici meo præsentandus apparebo. Quid faciam? Nihil boni gessi in hoc seculo, omnibus sceleribus et peccatis vallatus [vallatius 2.] coartor, pro quibus Domino, ut veniam merear, obsecro, supplicate. Hæc vir sanctus, quia scriptum est: In primordio sermonis justus [om. 1.] accusator sui est. Interea venit hora, ut sancta illa [(s. i.) i. s. 2.] anima manibus sanctorum angelorum ad Christum gestaretur. Ipse, manibus ad cælum elevatis, oculis [oculos 2.] a lacrimis tergens, dixit: Extendite pallium contra os meum, quia redditurus sum quod [animam quam 2.] accepi. Et agebat [aiebat 2.] : Credo [Crodo 1.] in Deum Patrem omnipotentem; et iterum: Pater noster. Ista dicendo usque [om. 2.] ad finem, ad cælum emisit spiritum, beatus inter angelos æthera [ad æth. 2.] migratur [migravit 2.] protinus. Fit autem ilico gaudium magnum procul dubio supernarum virtutum in cælo, et ingens luctus pauperum [puerorum 2.] Christi atque [et 2.] monachorum. Adest mox juxta morem sanctum et sacrum evangelium. Quo lecto, psallentium luctus et cantus personant voces, usque dum indumentis ei [ejus. 2.] aliis induunt et sancta ejus membra lazarizant atque in feretrum [feretro 2.] cooperto imponunt grabbato.
ANNOTATA.
a Nivelle, qui locus hodie dependet a vico Lixhe, medio fere itinere inter Leodium et Trajectum, in sinistra ripa Mosæ situs.
b Heverleæ, ut videtur, prope Lovanium (cfr. Comm. præv., num. 50 extr.). Hæc ecclesia patronum habet S. Lambertum. — Secundum Willemaers [Vita S. Huberti, p. 38.] , S. Hubertus in via alteram in honorem sancti Petri apostoli (volunt aliqui hanc esse Leefdaelensem) dedicaverat.
c Nomen loci fuisse Fura indicatur paulo inferius [Num. 16 init.] . Neque dubium esse potest quin Fura illa in Bracbantino pago sita et triginta circiter milliariis distans Leodio, eadem censenda sit cum oppido Vura Ducis seu Ducum, vulgo Tervueren [Cfr. Comm. præv., num. 50.] . Itaque omnino respuenda est traditio allata a Joanne Ultramosano, quæ Furam, ubi obiit S. Hubertus, in Arduenna prope Andaginense monasterium, collocat [Vit. VI, num. 59.] . Alicui etiam forte hic in mentem venerit Furvilla seu Forisvilla, hodie Forville, quatuor fere leucis Namurco septemtrionem versus distans. Nam vicus iste, in veteri Bracbante situs, antiquus admodum probatur ex vestigiis romanæ dominationis ibidem repertis [Annales de la Société archéologique de Namur, tom. IV (1855 – 56), p. 14 sqq.] , et non solum in antiqua diœcesi Leodiensi, sed et possessionem propriam mensæ episcopalis fuisse inde colligitur quod ipse cum regione circumjacente, postea, licet comitatus Namurcensis ambitu contineretur,ad dominium tamen principis episcopi Leodiensis pertinere perrexit [Cfr. Van der Maelen, Carte archéologique de la Belgique.] . Præterea non improbabiliter triginta milliaris Leodio distare dici potest: nam et in Vita S. Joannis Reomaensis, scripta paulo post medium seculum VII [Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen (ed. V), tom. I, p. 113.] , triginta milliaria computantur inter duos vicos qui spatio triginta novem millium metrorum separantur [Guérard, Polyptyque d'Irminon, tom. I, p. 162.] : quod omnino spatium inter Forville et Leodium interjacet. Nolim tamen acrius hanc sententiam propugnare, quum antiquæ traditiones (cujus tamen antiquitatis incertum), Vuræ Ducis faveant [Comm. præv., num. 50.] . — Unde autem domum propriam ibidem habuerit S. Hubertus haud ægre rationem dabunt qui ipsi uxorem fuisse admittunt Floribanam, filiam comitis Lovaniensis [Cfr. ibid., num. 81.] ; quod nobis non satis constat. — Haud scio an post Vitam coævam S. Huberti nulla mentio fiat loci in documentis historicis usque ad seeulum XII. Neque adeo probabilia videntur quæ refert Willemaers [Vit. S. Huberti, p. 41 – 42.] : Cum autem in historia vitæ ponatur, Hubertum ecclesiæ suæ bene præpositum, circumivisse parochiam suam et in Vura febre correptum a seculo demigrasse, et hoc loco dicatur loci inquilinus, sustinent plurimi ipsum hic aliquando pastoralia exercuisse munia, et a sancto Lamberto initiatum sacerdotio primitias ibidem celebrasse et ante ordinationem sacerdotalem exercitia præmitti solita tenuisse… Binæ in Vura cernuntur ecclesiæ, in honorem sancti Joannis Baptistæ una, in honorem sancti Joannis evangelistæ altera, quarum prima ante sancti Huberti extitit tempora, exinde matrix ecclesia dicta. Vetusta volunt Ms. et documenta (soli, ut videtur, scriptori nostro nota) pridie mortis suæ sanctum Hubertum in ecclesia sancti Joannis Baptistæ pro vice ultima agnum immaculatum Patri æterno obtulisse et celebrasse. Plura de castri Vurani descriptione videsis apud eumdem Willemaers [Ibid., p. 40 – 44.] et apud Alph. Wauters [Histoire des environs de Bruxelles, tom. III, p. 382 sqq.] . De cultuS. Huberti ibidem dicemus infra in appendice de sancti gloria postuma.
d Die 30 mensis maii anni 727. Cfr. Comm. præv., num. 51.
e Cfr. Comm. præv., num. 80.
CAPUT III.
Translatio corporis sancti Fura Leodium et ejusdem sexto decimo post anno elevatio.
[16] [Sacrum ejus corpus Fura Leodium translatum,] Igitur juxta ipsius sancti præcepti [(s. p.) sancta præcepta 2.] elevantes de loco nuncupante Fura, ut usque ad [om. 2.] Leodium transvexus veniret miliario XXXmo ubi ipse domnus obiit, cum choro [clero 2.] psallentium et luctus [luctu 2.] omnium. Interim nimius aderat virorum ac mulierum et infantium ploratus. De villis contra sanctum corpus exeunt, pectora percutientes, caput in terra ferientes; pastores et aratores de longe concurrentes [conspicientes 2.] cum lamentatione et [om. 2.] planctu [ploratu add. 2.] valde dicentes: Quid nunc facturi sumus? Quid ergo erit de nobis? Hic erat defensor noster, adjutor in periculo, dolentium [dolens 2.] consolator, misertus inopum [(m. o.) om. 2.] , pius pastor ovium [(p. o.) o. p. 2.] , nutritor orphanorum [(n. o.) o. n. 2.] , adminiculum viduarum, doctor ecclesiæ, monita Christi præbens, patriarcharum exempla [om. 2.] secutus, persecutor diaboli, pompa [pompam 2.] seculi dispiciens [contempnens 2.] , lubricam [lubrica 2.] mundi calcavit. Universa plebs per via [viam 2.] semper ista sermocinantes [sermocinans 2.] , veloci cursu peragrati pedestri [pedites 2.] , cum sancto corpore festini pergebant [pergunt 2.] per via [viam 2.] , transportantes usque ad locum [(a. l.) om. 2.] destinatum.
[17] [in basilica Sancti Petri] Jam cum adpropinquarent locum, et [om. 2.] ecce multitudo populi, sacerdotes cum levitis, monachi cum agmina [agmine 2.] clericorum, turba copiosa occurrentes ei obviam, cum crucibus et reliquiis sanctorum, in adventu sancti cum turibulis et candelabris, cum hymnis et canticis laudes ineffabiles [(l. i.) om. 2.] . At [Ad 1.] ubi simul ad sanctum Dei venerunt, præ nimia [nimio 2.] dolore omnes in luctu conversi, amarissime plangentes, lacrimabili voce perstrepentes [perstrepebant 2.] , et a [om. 2.] fletu nullo modo quibant [ita corr., prius quiebant 1.] temperare, sed amplius lamentantes ardebant atque dolentes erant. O bone pastor, tam cito dereliquisti quos nutristi! O dulcis medicus noster [om. 2.] , qui curabas infirmitates nostras! Væ nobis miseros [miseris corr. 2.] , quia a te divisi remansimus in mundo. Non fuimus digni te amplius habere [hare 1.] patronem [patronum 2.] . Sancta tua merita jam adepta sunt cælorum præmia; nos autem populus tuus et oves gregis [greges 1.] tui, facti sumus orphani. Memor sis nostri, ubi tu [om. 2.] gloriosus cum Christo recepisti palmam. Postea vero una cum sancto corpore gratulabundi [gratabundi 2.] usque ad basilicam sancti Petri, quam ipse paraverat a, deferentes; ibique multis luminibus [luminaribus 2.] accensis noctem pervigilem ducunt, hymnidicas voces propsallentes [psallentes 2.] usque ad solis ortu [ortum 2.] egerunt.
[18] [sepelitur;] Crastina die cum decore custodes illius induunt ei albam et casulam, sicut solebat [fieri add. 2.] in sacerdotio. Cujus vultus magis pulcher apparebat post obitum quam fecisset quando vivus erat in seculo. Tamquam rosa fulgens videntes vultu [vultum 2.] grabbato [om. 2.] jacentem defunctum [defuncti 2] , magis [cfr. infra not. 7.] fulgebat in vultu quam vivus in seculo, cumque intra se circumdatus plebe una cum discipulis [discupulis 1.] , isti ad istos, unus ad unum, alter ad alterum, aspectis vultus continuo rigantes, supplices, nullatenus cessare poterant a lacrimis, sed [(magis-sed) om. 2.] nimis intra se cum dolore plangentes [unus ad alterum add. 2.] de morte ejus aiunt: Ecce columna ecclesiæ, decus mundi, gemma sacerdotum [mundi 2.] , custos animarum nostrarum. Te dolentes quærimus, cum ad nos non loqueris: indulge nos [nobis 2.] quod gessimus [vox suppleta prima manu in margine inferiori appositis signis 1.] . Omnes curvati genua [(c. g.) g. curvata 2.] , pedes ejus osculantur. Venia [veniam 2.] , quæsumus, domine: remitte nobis illa quod [(i. q.) quæ 2.] , te docente, non egimus, et illa quod [quæ 2.] gessimus ignosce nobis clemens indulgentia [(c. i.) i. c. 2.] . Absentiam tuam [om. 2.] ferre non possumus, quia apud te esse non meruimus. Tunc omnes orationem super ipsum fundentes et hymnorum vocem psallentes, cum turibulis et timiamatibus, cum [et cum 2.] magna reverentia in monumento [monumentum 2.] deferunt quem [quod 2.] ipse jam prædixerat.
[19] [sepulcrum ejus prodigiis gloriosnm.] Dum in sepulcro positus surrecturus jacebat in gloria [(Dum-gloria) om. 2.] , pro cujus merita [meritis 2.] ibi virtus Dei claruit ex virga desuper tumulo breve [om. 2.] incisa nec satis adtingerat [(n. s. a.) om. 2.] , quem [quam 2.] nos [om. 2.] videntes bis palmarum longior extenditur b: adhuc infra parietis [parietes 2.] apta stricta repperimus. Deinde cotidie ad illius sancti [sanctum 2.] sepulcro [sepulchrum 2.] miracula coruscant cælitus. Quem [quod 2.] nos videntes et audientes ipsum lectum cum strepitu resonantem [personantem 2.] , quando circa ipsum adstantes eramus; et multi alii, qui nobis testati sunt, quando ibi orationem facientes [faciebant 2.] , tamquam in die et [(t. i. d. e.) tam in die quam 2.] in [om. A.] nocte, sancti illius chori [chorum 2] crepitantem crebrius [(c. c.) crebr. crep. 2.] audierunt: et ipsi in timore et pavore conversi [ita uterque cod.] non audebant diutius persistere in basilica [basilicam 2.] , sed pavefacti foris [foras 2.] egressi dicebant: Numquam talia vidimus nec audivimus [(v. n. a.) aud. et vid. 2.] ; simile factum est quasi viva res in strato illius moveat [(Simile-moveat) om. 2.] . Jam ista [(Jam ista) Lamista A.] et alia plurima [plura 2.] signa credentes per ejus sancta merita cognovimus, et gratulati sumus, et Deo gratias referentes, quod pro suis multis bonis operibus cælestia regna promeruit ad Dominum salvatorem suum [(et Deo-suum) om. 2.] .
[20] [Anno decimo sexto post mortem ipsius, viri pii, cœlestibus visionibus excitati,] Et jam [(Et jam) Etiam A.] vero [om. 2.] post obitum ipsius præfati antistitis Hugberti in anno XVI c factum [factu 1, factus A.] est sicut Salvator noster [om. 2.] ait: Nihil opertum est quod non reveletur et occultum quod non sciatur. Voluit itaque Dominus [Deus add. 2.] noster, largitor omnium et remunerator fidelium, ut electum suum Hugbertum, post multa jam dicta annorum [om. 1.] curricula, ut ejus sancta opera patenter in mundo clarescerent, juxta id quod Dominus dixit: Sic luceat lux vestra coram hominibus ut videant vestra opera [(v. o.) o. v. 2.] bona et glorificent Patrem vestrum qui in cælis est; et iterum: Non potest civitas abscondi super montem posita, ut cunctis videntes in domo luceat [(et iterum-luceat) om. 2.] . Ob hoc sub idem fere tempus in anno tertio [III°. 2.] Carlomanno in regno præcedente, per divinam dispensationem commonitus [commotus 2.] est, et per multa indicia et visiones plurimas ad custodes illius basilicæ et ad alios Deo timentes hominibus revelatum est, ut corpus beati Hugberti de tumulo ipsius relevarent [revelarent 1.] . At illi intra se referentes et cogitantes quid exinde agere deberent, consilio accepto, ut per jejunia et orationes ad Dominum [Deum 2.] poposcerent [poscerent 2.] , si ejus fieret voluntas, ut hoc agere potuissent sicut prius fuerat indicatum. At illi jejunantes, post biduo [biduum 2.] deposuerunt evangelium super altaris [altare 2.] basilicæ et sacramentorum volumina, requirentes auctoritatem de hoc quod [quid 2.] acturi erant faciendi, ut velocius cognoscerent. Mox aperto evangelio, hoc primum verbum invenerunt: Ne timeas, Maria, invenisti enim [om. 2.] gratiam apud Dominum. Et in sacramentorum volumine [om. 1.] talia [om. 2.] reperiunt primum insertum: Dirige viam famuli tui.
[21] [corpus ejus elevant et incorruptum reperiunt:] His ita gestis, in sequenti nocte vigiliis [vigilias 2.] celebrabant [caelebrant 2.] ; post matutinis [matutinas 2.] vero exurgentes sacerdotes cum levitis, cum hymnis et voces [vocibus 2.] psallentium, cum crucibus et candelabris, mane prima resurrectionis Domini accedentes ad basilicam sancti Petri apostoli, ubi almus quiescens [quiescebat 2.] tumulum [in tumulo 2.] , cum magna reverentia et metu procerum paulatim auferentes lapidem ab urna, in quo [qua 2.] opertus jacebat. Nec audebant adhuc prospicere in monumento, nescientes vel si aliqua particula de illius gleba adhuc pulveris apparuisset. Sed cum timore magno summatim accedentes, lumen ab intro [introitu 2.] aspicientes, invenerunt gloriosum corpus ejus in sepulcro solidum atque inlibatum, mirum suavissimum odorem flagrantem. Et respicientes ad caput illius, viderunt vultum ejus in sudore conversum tamquam ros humidum, et capilli ejus cum corona inlæsi, prolixiores et integri, non sicut in senectute canitiæ [(s. c.) senectutis canitie 2.] , sed sicut in juventute demutati. Et hæc mutatio dexteræ Excelsi est, juxta illud quod Altissimus ait: Et [om. 2.] capillus de capite vestro non peribit. Unde omnes læti gaudentes [caudentes 1; congaudentes 2.] clamant: O Deus omnipotens, creator generis humani! O mundi redemptor, quis tua potest enarrare misericordia [(t. p. e. m.) p. tuam inenarrare misericordiam 2.] ? Quis tua valeat [valet 2.] cognoscere vestigia [(c. v.) v. c. 2.] , qui tanta [(q. t.) quanta 2.] in tuis sanctis dignatus es mirabilia ostendere? Quod [quid 2.] nos miseri, dubii et tepidi et fragiles, qui ejus vita [vitam 2.] et acta ejus bona [(e. b.) om. 2.] in secula [seculo 2.] conspicimus [conspeximus 2.] , et ipse [om. 2.] nobis doctor et pastor adfuit, et nos cum illo aliti fuimus. Quis ista valeat cogitare aut quis ista [(q. i.) om. 2.] comprehendere? Nemo de nobis ista pensabat, nullus ex nobis ista credebat. Nunc modo quid [(N. m. q.) Quid modo 2.] facturi sumus? Quid ergo [om. 2.] erit de nobis quod [qui 2.] in novissimis diebus talia numquam vidimus? Quid erimus dicturi ad hæc contra ipsum [(c. i.) om. 2.] ex duritiam [duritia 2.] cordis nostri ante judicem mundi, nunc nisi apud ipsum imploremus Dei misericordia [misericordiam 2.] , quem [quam 2.] ipse semper prædicavit dare indulgentiam et veniam [(e. v.) om. 2.] , et odio [odium 2.] ex corde dimittere. Ab ipso deprecemur ejus pietate, ut remittat nobis illa quod inique egimus [(Ab-egimus) om. 2.] . Et jam ista [(E. j. i.) Talia 2.] eis intra [om. A.] se loquentibus ad invicem [(a. i.) om. 2.] et amplius admirantibus, cadaver illius in sepulcro ejus [om. 2.] videbant quasi guttulas in faciem ejus [et add. 2.] sicut stillicidia, dicentes: O Domine, quis similis tibi in misericordia? Quia non solum in cælum [caelo 2.] animas servorum tuorum [(s. t.) t. s. 2.] præmia daturus es, sed etiam cadavera eorum in terra humata custodis. Qualis est apud excelsum regem anima illius, qui talis hodie præcedit [procedit 2.] , quæ [quem 2.] in limo terræ in [per 2.] tempora plurima obtectum [om. 2.] retinuit umbra reclusum, nunc micantem virtutibus reddit fulgentem in seculum. Qui non tantum conservatum [om. 2.] corpus illius sub terra [(s. t.)om. A.] , sed etiam vestimenta ejus pretiosa et incorrupta repperimus.
[22] [ipse Carlomannus princeps illud defert.] In ipsa quoque die exiit fama in cunctis partibus municipatum illius: nec non [(n. n.) nen non 1.] et ad palatium d nuncius venit qui dixit quod [om. 2.] domnus Hugbertus per Dei mysterio [misterium 2.] requisitus in monumento, salva vestimenta [(s. v.) salvo vestimento 2.] atque cadaver [cadavere 2.] inlibatus inventus est [(i. i. e.) inv. e. ill. 2.] . Tunc omnes gaudentes et desiderantes a prope et a longe venire [venere 2.] et videre gloriam Dei, quod revelatum [(q. r.) quæ revelata 2.] erat in mundo. Hæc audiens vir Dei nobilissimus princeps [(n. p.) om. 2.] Carlomannus [Karlomannus 2.] , statim surrexit de solio suo una cum uxore sua atque optimatibus suis, qui primati [primates 2.] erant ejus [om. 2.] palatio, et venerunt simul ad sanctum Dei Hugbertum, et viderunt quæacta erant de ipso. Mirati [Miratique 2.] sunt valde et laudaverunt Deum in omnibus quæ acciderant in temporibus suis; et præ gaudio lacrimati sunt omnes, et quærebant faciem ejus videre, et osculati sunt manus et pedes ejus. Tunc jam dictus princeps una cum sodalibus suis arripuit corpus illius sancti, et imponens eum feretrum [feretro 2.] , gloriam et hymnorum vocibus [voces 2.] cantabat [om. 1.] , cum magno honore, cum crucibus et candelabris et turibus plurimis et reliquiis sanctorum multorum patrocinia. Ita sicut odor suavissimus de timiamatibus exiens flagrat [flagrae 1.] , ita corpus ejus odorem suavissimum dabat [(cum magno-dabat) om. 2, et add. et.] . Ablatus est eum de tumulo et ferentes [tulit 2.] eum ante cornu altaris, et cum [om. 2.] muneribus suis ditavit [eum add. 2.] , cum palliis [(c. p.) pallia 2.] atque vasa argentea, et de jure hereditatis suæ, cum hominibus, cum terris, tradidit ei [(t. e.) e. t. 2.] et per strumenta cartarum delegavit ad basilicam, ubi sanctus Dei exaltatus in gloria quiescens tumulum [(q. t.) quiescit in tumulo 2.] , et est apud Dominum semper corona fulgens. Hujus pro tanta sancta merita [(t. s. m.) tanto merito 2.] nobis succurre, Domine, qui semper manes cum Patre in unitate [Spiritus add. 2.] per immensa secula seculorum. Amen. Explicit feliciter [feliter 1.] . Deo gratias. Amen [(Explicit-Amen) om. 2.] .
ANNOTATA.
a Ecclesia ista a Normannis, ut fertur, post medium seculum IX diruta, ac paulo post instaurata, combusta est in magno illo incendio quod circa annum 1185 basilicam etiam S. Lamberti absumpsit [Foullon, Hist. Leod., tom. I, pp. 156, 165, 283.] . Deinde, sicut hæc, iterum instaurata, cum suo collegio canonicorum substitit usque ad extremum seculum XVIII, quo tempore et ipsa ab impiis destructa est.
b Sensus hujus obscuræ sententiæ videtur esse, ut notat Roberti: Virga, tamquam sepulcri longitudinis mensura, perperam brevior incisa erat. Ea miraculo longior facta.
c Anno Christi 743. Cfr. Comm. præv., num. 51.
d Jupiliense scilicet, ut credere fas est.
VITA SECUNDA SANCTI HUBERTI ET CORPORIS EJUS TRANSLATIO AD MONASTERIUM ANDAGINENSE
AUCTORE JONA EPISCOPO AURELIANENSI.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 3994, 3995
AUCT. JONA.
Edita ex codicibus undecim, quos recensitos vide Comm. præv. num. 22. Cfr. ibid., num. 19 – 21. Hic addendum dumtaxat, in codice B3 (Brux. 14656) non pauca menda admissa esse ex oscitantia librarii, ut pannasus pro pannosus, radientia pro radiantia, scantissima pro sanctissima, dortor pro doctor, enimdationem pro emendationem; quæ distinctius inter variantes lectiones notare visum non est.
[EPISTOLA DEDICATORIA] [Hanc epistolam referunt, præter utrumque A, soli codices B1 et B4; in reliquis octo prætermissa est.] .
Incipit [om. B1.] epistola Jonæ episcopi ad Walcaudum [Waltcaudum B1, B4.] venerabilem episcopum [(Inc.-episc.) om. B4; Inc. ep. Jonæ in vita beatissimi Huberti episcopi et confessoris A2.] . — Domino honorabiliter venerando et venerabiliter honorando, fratri et coepiscopo Walcaudo [Waltcaudo B1, B4.] , Jonas, ultimus famulorum Christi famulus, æternam in Domino salutem. Cum animus modernorum venerabilium præsulum ad imitationem excitatur Deo placentium priscorum sacerdotum, id maxime fieri [(m.f.) f. m. A2.] reor ex assidua lectione sanctissimæ vitæ eorum. Unde non dubium est vel esse vel fieri velle vos sanctorum pastorum participem [principem B1.] , cujus pascit assidua lectio referens actuum eorum probitatem insatiabilem mentem. Et quia proprium est ingenuæ menti nihil his quæ utilia sunt interserere velle imperfectionis, qua offuscari vel in aliquo possit studium bonitatis, in vitæ sancti Hugberti [ita in tota vita B2 (sed post correctionem, primitus Hucbertus), B3, B4, C1, C2 (præterquam in titulis); Hucbertus B1, B2 (ante correctionem); Hubertus A, B5, B6, C2 in titulis, C3.] descriptione cum vobis placerent Deo dignissimi ac prorsus imitabiles, qui referuntur, actus, displicuit tamen sermo incultus. Quam vestra benigna paternitas a nostra parvitate corrigi [colligi B4.] et secundum regulas loquendi voluit constringi. In qua re vestram admiror vehementer [omnino B4.] prudentiam, quia, cum adsit vobis palatina scholasticorum facundia, a me vix vel tenuiter scientiam communem litterarum sciente id fieri [(i. f.) f. i. B4.] voluistis. Quod etsi nescio cur acciderit, sententia cujusdam me [(c. m.) m. c. B4.] edoceri puto, qui dixit amantum semper cæca esse judicia. Ideoque quia plurimum, licet nullis meritis præcedentibus, me a vestra pia paternitate diligi scio, ad hoc opus me idoneum amore privato judicari cognosco. Sane de impossibilitate virium conquestus apud vos opere [ab opere A2.] tanto me excusarem, si vobis negare saltem aliquid potuissem. Erit ergo vestræ piæ paternitatis, si quid bene et rationabiliter in hoc opere factum ordinatumque reppereritis [repperietis B4.] , largitori omnium Christo dignas persolvere grates; si quid vero secus quam decet, id impossibilitati meæ atque insipientiæ [impossibilitati B4, et add. meæ.] attribuere et, ut pace vestra dixerim, vestræ jussioni pæne indiscretæ. Si autem et nostra incorrecta emendatio in manus cujuscumque docti devenerit, humiliter efflagito, ut non mihi succenseat, quia imperito stilo tantum opus aggredi ausus sim, sed consideret caritatis fraternæ ad id me compulsum precatione, cui aliquid negare nefas ducit quisquis plenus est fraterno amore. Si vero incorrecta, salva pacis unitate, corrigere libuerit, libenter carta mea perferet [perferat B1.] correctorem [correptionem B4.] , cum ego ipse humiliter suscipere paratus sim morum meorum a doctioribus et sanctioribus [(e. s.) voces erasæ B4.] correctionem [correptionem corr. B4.] . Debet ergo absque invidia [(d. e. a. i.) a. i. e. d. B4.] ferre carta quod gratum [gratissimum B4.] habet conscientia. Sed neque compilatoris vel nomen vel officium mihi debet imputari, quasi qui alienum opus verbaque pervaserim. Satius enim mihi fuerat ejus a quo primum composita est lectione refici, quam labore hujusce rei fatigari; quia, etsi offenditur auris vitio sermonis, ædificatur tamen mens nobilitate virtutis. Potuit namque, quisquis ille fuerit, sanctissimi viri operum devotissimus scriptor cum apostolo gloriari, quia etsi imperitus sermone, sed non scientia. Fidem ergo dictorum illi attribuimus, nec alia cudimus quam ab ejus relatione comperimus. Nobis tantum sufficit superficiem litteraturæ vel modico decorasse sermone, cujus ille aut contemptor fuit aut inscius. Vestrum tamen erit, hunc nostrum qualemcumque laborem devotis quibusque pro utilitate legendum committere, et non superborum superciliis subsannandum invidorumque dentibus corrodendum exponere; et laborem, quem vestræ jussioni parentes in eo habuimus, orationum [orationi corr. B4.] retributione [retributionem B4.] compensare [recompensare B1, B4.] . Bene semper in Domino vale, vir venerande et honorande, mearumque virium imbecillitatem orationum tuarum baculo sustentare dignare. — Explicit epistola Jonæ episcopi ad Walcaudum venerabilem episcopum [(Jonæ-episc.) om. A2; (Explicit-episc.) om. B1, B4.] .
[PRÆFATIO] [Prætermissa in B5, B6.] .
Incipit præfatio ejusdem in vita sancti Hugberti [(Incipit, etc.) om. B4, C2; Inc. præf. vitæ Hugberti (Hucberti B1) antistitis almi B1, B3; Inc. prologus in vita sancti Huberti episcopi (et confessoris add. A2, C1) A2, C1, C3.] . — Cum [Dum B4.] constet, propagatricem fore dominicæ laudis relationem famulorum Domini gesta texentem, æquumque sit non inficiari præconia laudis Creatori [Salvatori B4.] dicentia, ea quæ de operibus illustris Hugberti præsulis nostræ patuere dinoscentiæ, nostra quoque exiguitas stilo mandaret, in huic intentioni propter duo collimitarent. Nam nec facundia vires suggerit, et materiam tantam esse perspicio, cui succumbere possit vel doctissimi cujusque dictatio. His igitur veluti geminis expositus discriminibus, videor mihi videre hinc Scylleum fragorem, exitium minitantem, illinc inexpletam Caribdim, sævis voraginibus hiantem. His additur, quia nec ipsa taciturnitas, cui in tantis periculis manus dare satius putaveram, tuta me tenere anchora valet, cum fere æque illicitum sit aut mendacium conseruisse aut veritatem occuluisse. Unum enim horum hostem veritas patitur, alterum ingratum. Inter hos ergo, uti præfatus sum, ancipites et pæne inextricabiles deprehensus cunctationum anfractus, superesse nil ratus sum tutius, quam ut conatus noster, summotis propriis, audere inciperet viribus divinis: quia et forsan præsumptio nostra hinc citam inveniet veniam, dum non metuit ob ampliandam Domini gloriam, suam cunctis exponere inscientiam. Licet enim mens humana, quamquam dicendi facunda, magnitudine operum pressa divinorum, in semet retorta deficiat, et gutture arescente, fluvius eloquentiæ victum se conqueratur [conquiratur B4.] materiæ majestate; non tamen usque adeo percelli meticulosam mentem fas est divina potentia fretam, ut silentii carcere trudat opera divino instinctu peracta, quæ non sunt furvarum densitate supprimenda tenebrarum [(s. t.) t. s. B4.] , sed clarissima voce prædicanda litterarum [(p. l.) l. p. B4.] . Nam Deus, fons et origo operum justorum, linguas etiam infantium disertas facit, et ad audendum quodammodo nostram excitans infirmitatem, manu verbi sui torpentem commonefacit dicens: Aperi os tuum, et ego implebo [adimplebo B4, C.] illud. Redundat enim [ergo A2, B2.] in laudem Domini, quicquid generositatis atque nobilitatis paret in factis devotissimi servi: maxime cum et Dominus in mirabilibus factis famulorum [suorum add. C.] se tributorem ac liberalissimum commendaverit datorem, dicendo: Sine me nihil potestis facere. Erit ergo ejus munificentissimæ [munificentiæ C2.] pietatis vires tribuere sancti viri [(s. v.) v. s. B4.] opera stilo signanti; qui adjutor ejus extitit digna relatu peragenti. Nec vereor rusticitati imminentes grammaticorum ferulas, cum mihi non sit animo orationem oblinere [oblinire B3, B4.] rethoricæ melle dulcedinis vel dialecticis adstringere nodis, aut declamationibus ludere concinis [comicis corr. A1.] , sed potius veritatem qualibuscumque perstringere verbis. Quod dum meos sodales cerno perhorruisse, tantum opus eos video, ut pace eorum dixerim, timore victos intermisisse. Erit autem [enim C2.] prudentis studiosique lectoris inscientiæ compati, superflua quæque discreto confodere calamo, hiantia supplere, incorrecta corrigere, et ut bona bene dicantur, fructuoso studio elaborare [laborare B4.] . Sed nostrum tandem est [(t. e.) e. t. B4.] vela pandere flaminibus sancti Spiritus, et narrationem operum ejus aggredi cupientes, quascumque vult, ipso gubernatore, feramur in oras. Neque enim illi mos est, incomitatum iter relinquere de se præsumentibus [præsumentis B, C1, C2.] et illo comite, nulli locus erit læsuro [læsuræ B2, C.] discrimini. Igitur primum qualiter [in add. C.] initium ejus præsulatus Domini se dedicaverit voluntati dicamus; exin quibus et quantis floruerit miraculorum insignibus subnectamus; tum [tunc B4.] deinde ad gloriosum ejus transitum verbi pedem transferamus. Quod tanto tutius, Deo fautore [factore C1, C3.] , poterimus peragere, quanto narratio nostra [(n. n.) nostra narratio C3.] non rumusculis quorsumlibet [quorumlibet C3.] aucupatis conseretur [consecretur B4.] , sed quæ coram fuit cernere, par fuit etiam posteritati legenda contradere. — Explicit præfatio [prologus A2, C1, C3; (E. p.) om. B4.] .
[INDEX CAPITULORUM] [Prætermissus in A2, B4, B6, C2.] .
Incipiunt capitula [vitæ sancti Huberti antistitis almi add. B6; sequentis operis add. C1.] . — I. [in A1 numeris II, III, IV et V, non tamen reliquis, præmissa est vox Cap.] Qualiter post decessum [discessum B5.] egregii antistitis Lantberti [Landeberti B1 et B2 prima manu; Landberti corr. B2; Lamberti A, B5, B6, C.] beatus Hugbertus sit electus, ejusque sedi consensu fidelium præsul subrogatus.
II. Qualiter in [om. B3, B5, C1.] initio præsulatus sui sanctis operibus insistendo sit conversatus.
III. De oraculo anno ordinationis suæ duodecimo divinitus sibi ostenso, quo admonitus est ut ossa beati Lantberti ad Trejectensi oppido sustolleret et in locum, ubi ille [om. B1, B5, C.] passus fuit, referret: quod et ille cum magno venerationis honore et amore exsecutus est.
IIII. Qualiter, postquam ossa beati Lantberti [(o. b. L.) b. L. corpus C; et cfr. supra, not. 5.] venerabiliter terræ mandavit, de virtutibus in virtutes magis magisque beatus Hugbertus excreverit, idolaque confregerit et in eorum locis Christi basilicas construxerit, multosque idolorum erroribus deceptos sua prædicatione ad Christi gratiam [(C. g.) g. C.] revocaverit.
V. De muliere, cujus manus propter inhonorationem diei dominicæ sunt contractæ, et per orationem ejusdem sanctissimi viri pristinæ sanitati restitutæ.
VI. De pluvia diu terris negata et per ejus orationem mirabiliter reddita.
VII. De muliere a dæmonio liberata.
VIII. De eo quod igneis aciebus visis, diem extremum vitæ suæ [(v. s.) om. B, C.] proximum esse prædixit.
VIIII. De domo illius casuali incendio flagrante, ejus præsentia et oratione liberata.
X. De suorum naufragosa periclitatione famulorum, eorumque per intercessionem ejus [(i. e.) e. i. B1, B3, B5.] liberatione.
XI. Qualiter per quietem, angelo sibi nuntiante, excessum suum cognoverit, et quod quanto se viciniorem morti didicit, tanto promptiorem devotioremque divinis obsequiis se amplius mancipaverit, ac superni judicis obtutibus præsentandum exhibuerit.
XII. Qualiter locum sepulturæ suæ in basilica beati Petri principis apostolorum, juxta altare beati Albini confessoris Christi, præscius futurorum designaverit, qualiterque instante vocationis suæ tempore rogatu quorumdam nobilium, quamdam basilicam Domino dedicaturus, Bracbantum perrexerit [perrexit B3, C.] , indeque, acerrimæ febris ardore correptus, ad domum propriam remeaverit.
XIII. De eo quod cuidam discipulorum suorum dixit in eadem qua quiescebat [nesciebat B2, C.] domo hostis antiqui adesse præsentiam, et quod ejus jussu aspersione aquæ benedictæ ab eadem domo ejus sint fugata machinamenta.
XIIII. De transitu ejus et his quæ in [om. B5.] decessu [(i. d.) inde C1.] et [quæ add. C3.] erga exsequias sepulturamque [sepulturæ C3.] illius acta sunt.
XV. Qualiter a Karlomanno glorioso rege ejusdem sancti viri corpus a loco primæ [pristinæ C3.] sepulturæ sit elatum, et in alio loco honorifice [gloriose C1.] collocatum.
XVI. Qualiter sub piissimo atque orthodoxo Hludwico [Hludowico B, C.] imperatore ejusdem sancti viri corpus a Walcaudo [Waltcaudo B, C.] venerabili episcopo a secundo loco sepulturæ suæ sit effossum [effossam B5.] , et in monasterium Andagium transvectum [translatum C.] , ibique honorifice reconditum [reconditam B5.] . Expliciunt capitula [(E. c.) om. B2.] .
[VITA]
CAPUT I.
S. Hubertus S. Lamberti successor; ejus virtutes. S. Lamberti corpus
Trajecto transfert Leodium. Apostolico zelo et miraculis claret.
INCIPIT VITA SANCTISSIMI HUBERTI ECCLESIÆ TUNGRENSIS EPISCOPI ET CONFESSORIS [(INCIPIT, etc.) ita A1, B2 (sancti pro sanctissimi), C2; Incipit vita beatissimi Huberti episcopi et confessoris A2; Incipit vita vel obitus sancti Hucberti pontificis, quod est III nonas novembris B1; Incipit textus vitæ almi Hugberti antistitis B3; om. B4; Incipit vita sancti Huberti episcopi B5; Incipit vita et actus sancti Huberti de Ardenna Leodiensis præsulis almi B6; Incipit vita sancti Huberti episcopi et confessoris, cujus celebritas est III0 nonas novembris C1; Incipit vita sancti Huberti episcopi et confessoris C3.] .
[1] [S. Hubertus S. Lambertum in sede pontificali excipit,] Cap. I. Post gloriosum beatissimi ac præcellentissimi [(a. p.) om. B5.] antistitis Lantberti [cfr. supra Ind. capit. not. 5.] a rebus humanis excessum, qui pontificalem apicem apud urbem Tungrensem quadraginta annis strenue ferens [servis (sic) A2; regens B5.] , vitæ quidem exempla posteris dereliquit, mortis autem acerbæ [acervæ corr. B3.] viriliter ferendo discrimina, et summi pastoris vestigiis inhæsit, et quantum amoris circa dominicas oves haberet aperuit, utpote quibus et vivens vitæ contulit pascua et pro quibus non metuit mortis subire dispendia, Hugbertus [cfr. supra Epist. dedic., not. 8.] venerandus præsul [vox substituta a corr. pro alia erasa in A1; om. A2.] ejus sedi subrogatur episcopus; cui non erat virtute secundus. Namque pastor ille pius qui, devicto mortis tyranno, oves suas solari dignatus est dicendo: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi; eidem gregi [tamen add. C2.] talem ac tantum prætulit pastorem, per cujus opera vera sua esse verba ostenderet, virtusque in eo pollens Christum in se et [om. B4, C2, C3.] loqui et operari clamaret. Egitque [que om. B4, B5, C.] ut adsolet divina provisio, ut quia optimi pastoris destituebantur [destituebatur C2, C3.] solatio, non rictibus luporum territæ per diversa dispergerentur, dentibusque lacerarentur, sed succederet eis [om. B5.] pastor qui humilis gregis curam gerens, fessas [fessos B4.] sublevaret, fractas [fetas corr. B3.] alligaret, laceratas sanaret, luporumque rabiem ab earum [eorum B, C.] insectatione procul proturbaret [perturbaret C2.] , nec jam [in add. B1.] ecclesia Domini [(e. D.) D. e. B4.] fieret lustrum ferale, sed expiatum a sorde nocentium et serenatum ab angore luporum, redderetur Domino templum herile [(t. h.) h. t. B4.] . Juvabatur namque prædictus Domini famulus, non modo Christi exemplis, sed et prædecessoris [prodecessoris B2.] sui nuperrimis institutis, quia et [om. B3, B5, C.] humanam mentem non tam instruunt prisca quantum præsentia, nec eo infirmi convalescunt exemplo multo sibi superiorum [superorum B4.] , quo [quod C1, C3.] ad [voces quo ad substitutæ a corr. pro alia erasa in A1.] æmulationem provocantur ex visione coæqualium. Unde actum [factum B5.] est, ut idem venerandus vir et lectione scripturarum quæ sibi agenda forent addisceret, opusque lectionis paterna æmulando opera perageret, operisque pastoralis non segnis exsecutor existeret, atque ideo officii episcopalis non incongruus minister fieret [existeret B4.] . Igitur ut vox veridica veritatis ore prolata compleretur dicentis: Ubi sunt [om. B5.] duo vel tres congregati [fuerint add. corr. B5.] in nomine meo, ibi sum in medio eorum, consensu unanimi fidelium, talis ac tantus vir cathedra, ut dictum est, præsulatus dominici gregis [(p. d. g.) d. g. p. B6.] donatur, ut qui eatenus sibi tantum profuerat, et sub scemate privatorum [privato B5; degens add. B4, B5, B6, C1, C2.] delituerat, candelabro Dei quasi quidam clarissimus lichnus imponeretur; quatinus ejus exemplo cunctis in domo Dei positis luminis claritas præberetur.
[2] [omnium virtutum laude insignis.] Cap. II. Sciens namque memoratus et sæpe memorandus vir aliam legem esse subditorum, aliamque [que om. B4.] prælatorum, scilicet ut subditus quisque curet ne pereat, neve [neque corr. B3.] sui exemplo alios perdat; prælatus autem, ut non solum superintendat suæ, sed et judex provisorque cogatur vitæ fieri [(c. v. f.) f. c. v. B4.] alienæ, non ei sufficiebant ea quæ sibi olim [(s. o.) o. s. C3.] sectanda proposuerat; sed in artiora tendens magnopere studebat antiquorum patrum sectari vestigia. Unde non quemlibet sibi æmulatione proposuit, aut virtutum ignobilitate degenerem aut in scientia vecordem aut mollicie [mollitia B, C.] segnem, sed illos potissimum qui voce Domini audita dicentis: Si vis perfectus esse,vade, vende omnia quæ habes et da pauperibus: et habebis thesaurum in cælo [(t. i. c.) i. c. t. B4.] , et veni, sequere me, studuerunt nihil mundale [mundiale B1 (post corr.), B2, B3, B5, B6.] appetere, sed explosis terreis cupiditatibus [(e. t. c.) voces translatæ post superfuit (lin. seq.) B4.] , si quid eis rei familiaris superfuit, curaverunt [studuit B4.] sub uno congerere et singulis pro necessitate subministrare [subvenire B4.] . Unde factum est ut initium ejus præsulatus talibus tantisque dedicaretur auspiciis, in quibus non initium bonæ intentionis, sed perfectio fulgeret operis. Distractis igitur si qua ei superfuere in [om. B2, C.] re privata, studebat ea non sub cavo terræ cespite [(t. c.) c. t. B5.] abscondere, aut ærugini consumenda tradere, furibusve diripienda relinquere, sed amicos evangelicos de his conquirere, qui se in æterna tabernacula valerent recipere. Erat namque largus erga indigentiam inopum, refocillator pauperum et secundum scripturam pater orphanorum et pro viro matribus eorum. Oppressis adminiculabatur, inopum miserebatur, suaque pro Domino relinquentibus pio affectu patrocinabatur. Tribulationem patientibus strenuus consolator aderat, et carcere præclusis, nec non divalium pœna subactis, ejus visitatio atque subministratio non deerat. Sed et quocumque pedem ferre libuisset, in manu illius elemosyna desudabat, quousque pauper occurreret, cui eam tamquam Christo committeret. Et quia moris est proficientium præterita boni operis exercitia a [om. B3.] mentis acie subducere, quo acutius ad ea quæ sunt artiora mentem valeant defricatam ignire, atque jam jamque fessam, appetitu novi operis recreare, viro beato non satis erat talibus ac tantis virtutum insignibus cluere [prius eluere, corr. elucere B2; elucere C.] , sed reminiscens perfectionis decessoris sui, ardebat cupiditate martyrii, minus se deputans habere perfectionis, qui nondum pro Domino morti tradidisset etiam officia corporis. Doloris namque illius interni amaritudinisque animi [(am. an.) amoris B4.] , quo flagrabat amore martyrii, testes erant lacrimæ, quæ solent prodere intima conscientiæ, quas in recordationem beati Lantberti solitus erat dolor elicere, genarumque orbes assidua humectatione alluere. Unde inter pias exuberationes fletuum, alta suspiria pulmonum, crebro talia conquestus est: O me infelicem terque miserandum, cujus se peccata in tantam sustulere congeriem, ut non idoneus dignusque possim reperiri consortio tanti viri, martyrii triumphum subeuntis [subeunti B (præter B6), C1] palmamque victoriæ [martyrii C1, C3.] invadentis [invadenti B (præter B4 et B6), C1; (p. v. i.) om. B4.] . Sic sic [om. B4.] nimirum imperfectionis sese arguebat, ut quo magis perfectus, eo sibimet videretur exiguus. Minusque oculum mentis tendebat in his quæ in se jam et victore Christo subegerat, et satore bona nutriverat [tribuerat B4.] ; sed ad ea capessenda aciem inreverberato tendebat obtutu, quæ nondum ob conservationem humilitatis Christi ei discreta largitas attribuerat, attendens illud quod a sancta præcipitur Scriptura: Quanto magnus es, humilia te in omnibus, et coram Deo invenies gratiam. His igitur et talibus exercitiis in gymnasio sanctæ Ecclesiæ per annos duodecim exercitus [exercitatus C2, C3; et add. B5.] , his palestricis certaminibus contra carnis hostes aerisque principes est præliatus.
[3] [Corpus S. Lamberti Leodium transfert.] Cap. III. Anno autem ordinationis ejus duodecimo, crebras sibi prodidit perlatas sub noctis quiete visiones, quibus se commonitum fatebatur, uti a Trajectensi [Trejectensi A2, B6.] oppido, ossa sancti Lantberti levaret [(s. L. l.) s. l. L. B, C1; l. s. L. C3; levans s. L. C2.] et [om. C.] in locum quo celebratam ejus passionem nosset, iterum humanda reduceret. Quarum admonitio ejus animum inæstimabili recreavit gaudio. Attamen in quodam meditullio positus, cum neque visioni certam fidem tribueret, neque omnimodis ei diffideret, quod sibi erat occultum, judicavit a Domino [Deo B6.] quærendum. Nam indicto cunctis, tam monasterialibus quam et civitatis clericis, nec non et [om. B4.] laicis jejunio, quæ sibi divina voluntas de his agere præciperet, magnopere requirere studuit. Tandemque edoctus, ancipiti submota sententia, tertio decimo anno sui præsulatus [(s. p.) p. s. C.] , cœtu [sibi add. C.] clericorum [laicorum B3, B4, B5, B6.] sibi adjuncto, nec non populari agmine coacto, accitis etiam venerabilibus episcopis et sacerdotibus, tumulum venerandi viri [(v. v.) viri Dei C.] adiit [adire B6.] , ibidemque spirituales observantes excubias, divinitatemque pulsantes precibus, honorantes laudibus, rogabant, ut quæ antistiti suo facienda mandaverat [(f. m.) m. f. B6.] quo perficerentur, cœptis annueret, secundosque proventus attribuendo, suam voluntatem, ut taliter fierent, cunctis palam ostenderet. Quorum piis votis omnipotentiæ [omnipotentia B4; omnipotentiam B6.] divinitatis annuere libuit. Nam cum maxima veneratione urnam qua sanctissimus cinis conditus servabatur adeuntes, absque aliqua difficultate busta beati viri ex loculo protulere [protulerunt B4.] , et cum magno gaudio qua venerant pedem [om. B2, C1.] referentes, in loco quo passus est terræ mandavere [mandaverunt B4.] . Quantis autem, qualibusve miraculis [prius miraculum et supra lin. corr. signis B5.] suum velle Dominus [(s. v. D.) D. s. v. C1; s. D. vellet B5.] in tali facto per omne iter reversionis eorum commendarit [commendare B5; commendaverit B6.] , scedula gestorum ejusdem sancti pontificis adnotata continet. Fabrica autem [om. C1.] ejusdem basilicæ, qua beati viri conditæ sunt reliquiæ, qualiter ab eodem viro sancto [(v. s.) s. v. B, C.] Hugberto ordinata sit [est B4.] , quia oculis videntium se offert, de ea aliquid dicere supersedi [supersedit B2.] .
[4] [Plevem suam prædicatione et exemplo ad christianam vitam informat, multosque ab idololatria ad veram fidem adducit, præsertim in Arduenna, in Taxandria et in Bracbante.] Cap. IIII. His peractis, vir Domini Hugbertus, ut Scriptura clamat, de virtute in virtutem proficiens, ardebat videre Deum deorum in Sion. Et sciens dictum ab apostolo: Ea quæ retro sunt oblitus, in ea vero [om. B4.] quæ ante sunt extendens me, persequor ad bravium supernæ vocationis, magis magisque [ac magis B4.] jejunio et vigiliæ caritatique animæ et corporis operam dabat; et subditorum curam gerens, tamquam fidelissimus dispensator, verbi triticum conservis suis [(c. s.) s. c. B4.] toto nisu [(t. n.) om. B4.] subministrabat. Nec tamen dominici immemor exempli [(i. e.) e. i. C.] , de quo legitur: Cœpit Jesus facere et docere, ea quæ discipulis observanda voce prædicabat, qua diligentia operanda [obseranda B4.] essent suis actibus prætendebat. Instabat [Instabatque B, C.] juxta apostoli mandatum prædicans opportune importune. Tantaque eum verbi gratia [(v. g.) g. v. B, C.] et dulcedine sermonis [om. B6.] virtus Spiritus sancti donaverat, ut non modo e vicinis, verum e longinquis et a se valde semotis [remotis C.] partibus [om. B, C, sed supra lin. add. locis B3, B5.] ad eum populi concurrerent ac de potestate faucibusque [fascibusque C1, C2, corr. B2.] diaboli se erui atque in regnum Christi gremiumque [et gremium B5.] sanctæ Ecclesiæ per baptismi gratiam transferri gauderent, idolorumque cultum, nec non profanum eorum observationis ritum cum auctoribus eorum respuentes [respuerent B, C.] , ita [atque B, C.] olim sibi veneranda templa terræ coæquarent, ut pulverem [(u. p.) pulveremque B, C.] eorum veluti immunditiam detestantes per diversa dispergerent. Omnem namque Arduennam [Ardennam B2, C2, C3.] hisce cultibus hactenus mancipatam, in brevi sacrilega servitute [virtute B4.] liberatam [liberam B, C.] , famulitio Domini subjugavit. Si qui autem, facessente [fatescente C; fatiscente B5, B6; invidia add. corr. B3.] generali [om. B4.] idolorum cultu, superessent qui more sacrilego aut pulveris eorum reverentiam haberent [om. B4.] , vel cetera hujusmodi observari debere usu nefando putarent, hos [om. B1.] ad se deductos triennii pœnitentia plectebat. Sicque præliator Domini strenue adversarias insequendo ac proterendo virtutes, imperium Domini in fines eorum longe lateque ampliavit [ita add. B, C.] , ut in Texandria et Bracbante eorum detegendo insidias [(d. i.) i. d. B6.] , eos penitus annullaret, effigiesque eorum populi Christi gratia illuminati confringerent penitusque abdicarent. Ab his autem a [om. C3.] quibus deorum, immo dæmoniorum, templa subvertebantur, Christo Domino præclara in honore sanctorum martyrum templa per sanctum Hugbertum construebantur et honorabantur. Sic itaque [(S. i.) Sicque B, C.] vir Domini circumquaque Christi prædicando mysteria, populos ab alta cæcitate levatos lumine scientiæ reddidit conspicuos, ut de [(ut de) unde C1, C2.] eis veracissime dici posset: Populus qui sedebat in tenebris, lucem vidit [(l. v.) v. l. B5, B6, C.] magnam, et habitantibus in regione umbræ mortis lux orta est eis; regnoque Francorum a Deo donatus lucerna luminis [(l. l.) lum. luc. B6.] , ei superadderet [superaddidit C3.] ornamenta salutis.
[5] [Mulierem ob violatum diem dominicum manibus divinitus mulctatam sanat.] Cap. V. Interea dum sacratissimus Domini famulus, curam gregis gerens [(g. g.) ger. gr. C.] parochiamque [que om. C.] suam circumiens [circuiens A1.] , ovilis sibi commissi curam gereret, ne qua luporum versutia in ea [eo B2.] aditum [(in ea ad.) ad. in eo B (præter B2), C.] inveniret, et in villam cui Wioh [Wioht B3; Wiob B4; Wihc B5.] vocabulum est devenisset [adisset B4.] , et secunda dominica temporis quadragesimalis [(t. q.) q. t. B4] adesset, mulieris cujusdam pulsatus est necessitate, ut et cum quanta [qua B4.] reverentia dies resurrectionis dominicæ [(r. d.) d. r. B6.] coli debeat Dominus ostenderet et cujus sanctitatis præsul idem esset declararet [ostenderet B4.] . Nam cum jam [om. B1, B5, B6.] dicta mulier, post-habita dominici diei reverentia, panifico, quamquam jussa [jussu A2.] , deserviret ministerio, manus illæ quæ sacram sollemnitatem ob sui insolentiam temerare tentaverant [consuerant B4] subito obriguere; arescentibusque a sanguinis humectatione venis ac nervis siccitate contractis, adeo stupidæ [stupendæ corr. B3, prius stipendæ.] sunt redditæ ut ungues ejus palmis ambabus viderentur infixi [infixæ corr. A1.] . Quæ tanta necessitate adstricta [coacta B4.] , unum sibi solummodo restare remedium credidit [scilicet add. C3.] , ut virum Dei adiens, cujusmodi urgeretur necessitate exponeret, atque eas quas sibi temeritas abstulerat, per ejus [ipsius B5.] orationem sibi reddi manus flagitaret. Neque [Nec B6.] spes eam fefellit. Nam exeunti viro Dei ab ecclesia obvia mulier ad pedes proruit, quæ eam [etiam C1, C2] urgeret necessitas exposuit, subsidiumque quo ab eo posset [possit B1, B3, B5.] erui postulavit. Cui vir Domini: Vade, inquit, et deinceps a [om. B1, B3 B5, C.] tali præsumptione abstineto, et emendationem tuam sanitas consequetur. Cujus promissionem non Dominus in longum distulit, sed statim opere [in opere C1, C2.] complevit. Nam manus illius, dudum pallido perfusæ colore, in genuinum sunt revocatæ repente [(r. r.) rep. rev. B4.] , siccitasque peregrina sospitati cessit; et [om. B6.] recepta sanitate pristina, creatori omnium benedixit, atque Dei famulo pro se oranti gratias reddidit.
[6] [Precibus suis impetrat pluviam.] Cap. VI. Huic mirando operi successit aliud [(s. a.) a. s. B4.] , veterrimis Heliæ [(v. H.) voces substitutæ a corr. pro aliis erasis A1.] atque Helysei miraculis conferendum. Nam cum operi cuidam in vico Gabelio instaret, atque [at B3, B4, B5.] siccitate sui fluvius Mosa cursum navibus denegaret, utpote tempore autumni instante, quo permaxime solent fluviales aquæ detrimenta sentire, difficultate sibi [sui B2; om. B4.] operis cœpti [(o. c.) c. o B4.] nuntiata, primo [primum B (præter B2), C.] paululum mœroris concepit; sed deinceps in omnipotentia divina confisus, discipulis ait: Nostisne quisnam ille fuerit qui tribus semis annis clausos cælos [(c. c.) cæl. cl. B4.] verbo aperuit [aperuerit corr. B5.] , aridumque aerem pluvia [om. A2.] humectaverit ac terram diu negata prole fecundaverit? Tunc unus discipulorum se bene nosse respondit, Heliamque [om. B4.] id fecisse confessus est. Ait vir Dei [Domini B6; (a. v. D.) om. A2.] : Equidem ipsum et nos Deum colimus [(i. et nos D. c.) et nos i. consulimus D. B4, C2.] , ipsiusque virtus, quæ in veteribus potentialiter emicuit, nequaquam in nostro tempore vetustate aut impotentia [potentia B4.] emarcuit. Ideoque nos jejunio atque orationibus ejus omnipotentiam pulsemus, et ejus misericordiæ quæ sibi fuerint visa de his agenda relinquamus. Igitur mox ut poplitibus curvatis orationem fudit, cæli serenitas tetra caligine obducitur, coactoque in nubes aere, sensim pluvia cœpit demitti. Post vero paulatim et per incrementa gliscendo, in tantam nimborum excrevit [exercuit C3.] magnitudinem, quoadusque [quousque B1, B3, B5.] fluvius, qui dudum etiam bidentibus transmeabilis [transmeabiles B2.] erat, ripas alvei sui ad summum usque compleret, voluntatique servi Dei adeo famulatum præberet, ut opus quod cœperat absque [atque B6.] ullius rei difficultate lætus perficeret [(l. p.) p. l. B4.] .
[7] [Dæmonem ab energumena expellit.] Cap. VII. Alio itidem tempore, cum jejunium triduanum, quod more sanctæ Ecclesiæ universaliter celebratur, et græco vocabulo lætaniæ, latine vero rogationes nominatur, instaret, gloriosus Domini pontifex juxta consuetudinem suæ ecclesiæ per oppida et castella cœpit discurrere, semenque verbi Dei in agro cordis audientium seminare. Veniensque Trejectum [Trajectum B4.] , juxta consuetudinem, cum clericis [cleri B1.] populique agmine et victoriosissimis Salvatoris insignibus, crucis videlicet [et add. C.] vexillis, necnon et sanctorum piis reliquiis ab oppido egreditur, peragraturus cum precibus agros, ut Dominum tanto [(D. t.) t. D. A2.] precaretur ambitiosius quanto id faceret humilius. Cum igitur solito verbum Domini seminator egregius in agro cordis humani jaceret, intonando salubriter: Si me, inquiens [inquit B, C.] , superni judicis præconem [(s. j. p.) p. s. j. B4.] , attenta cordis aure audieritis et ea, quæ vobis [nobis B6.] loquor [ita A2 et B2; om. reliqui codd.] , auctore Deo supernaque gratia administrante [prædico add. corr.B5.] , sanctorum operum exsecutione compleveritis, nulli dubium [sit add. corr. B5.] quin æternæ patriæ [vitæ A2.] hereditatem sorte felicissima mecum adepturi sitis; repente invidus ille [(i. i.) ille inv. C.] verbi Dei inimicus, qui illud aut [voluit (aut om.) C.] funditus [om. B4.] volucrum more [(v. m.) m. v. B6.] rapere aut certe ei zizania solet interserere [(aut-inters.) om. C.] , quantum sibi ea quæ a servo Dei gerebantur displicerent coactus est invidia cogente monstrare. Nam subito vas olim sibi appetibile, mulierem scilicet, per prævaricationem primam amicissimum [amicissimam A2.] , ingressus, magnis inconditisque vocibus cœpit [(i. v. c.) c. i. v. B4.] perstrepere et silentium, quo verbum Dei audiebatur, sui importunitate clamoris perturbare. Hac itaque vociferatione tetrica vir Dei [Domini B4.] audita et cognita, ad se quidem decurrenti primo signum crucis objecit, deinde alapam eidem impressit [(e. i.) i. e. C2, C3.] atque silentium imposuit. Statimque mulier in terram corruit, ita ut crederetur exanimis. Sed cum diutius jaceret, ab ore ejus quædam sanies diu profluxit [profluxum B3.] , atque post hæc dæmone caruit.
[8] [Proximum nuntiat diem judicii.] Cap. VIII. Indidem [Inde B5, B6.] autem Domini [Dei C2, C3.] famulo discedente, et in villam cui Haimala [Haamala C.] nomen est [om. B4.] adveniente, cum jam solis jubar terras desereret [(t. d.) d. t. B4.] atque sui recessu umbris tellurem obduceret, artus diutino labore defessos voluit relevare lectulo superpositos. Cum ecce quidam ejus [om. B4.] puerorum [(e. p.) p. e. A1.] aforis venientes, nuntiant cæli faciem a solito mutatam, ignearumque acierum rubore perfusam. Quod ille audiens intima domus liquit [reliquit B4.] , aciesque illas diu consideravit, et alta suspiria trahens, dixit: En signis evidentibus ruinam mundi jamjamque imminere elementa testantur, diemque extremi examinis ea etiam quæ voce carent proloquuntur. O beatum illum, quem tantum examen non reppererit [reperit B3 (corr. reperiet), B6, C1, C2.] imparatum, et qui, conscientia se defendente, securus operietur illum ultimum maximumque conventum.
[9] [Incendium signo crucis extinguit.] Cap. VIIII. His dictis, alii adsunt [(a. a.) ads. al. C3.] nuntii, qui dicerent domum illius incendio conflagrare. Quo audito vir Domini concite illuc pergit [perrexit C3.] , obicemque se igni intrepidus opposuit, dicendo [ita dicendo B, C.] : Si divinæ voluntatis est ut hoc cremandus occumbam incendio, in potestate ejus cui nemo mortalium resistere potest, fore non ambigo. Elevatisque manibus signum crucis injecit, Deumque sibi adjutorem fieri [futurum B (præter B2), C.] invocavit, canendo: Deus, in adjutorium [adjutorio C1, C2.] meum intende, et reliqua. Mirumque in modum ignis ille permaximus, qui advenienti sacerdoti aditum ostii flammas vomendo negaverat [negavit B4.] , repente ejus suffragantibus meritis vires perdidit; subitoque in soporem conversus, nil detrimenti aut læsionis eidem [ejusdem B5.] ædi reliquit. Tunc vir Dei [Domini B6.] addidit: Cernitis, inquit, quod invidus ille totius bonitatis, qui hodie auditorio nostro perturbationem excitavit, nunc nos nec paulisper quieti indulgere sinit. His dictis, officium completorii cecinimus, cubitumque secessimus.
CAPUT II.
S. Hubertus, ex vulnere decumbens, per angelicam visionem docetur se
intra annum moriturum. Ecclesiam consecrat in Bracbante. Ultimus ejus
morbus.
[10] [Grave vulnus, casu inflictum, patienter sustinet. Suos in procella periclitantes orando servat.] Cap. X. Post hæc, cum opus apostolis familiare, id est capturam piscium, in prædio quodam, Niviella [Nivella B4, C.] cognominato, construeret, et ipse cum ceteris eidem operi instaret, sudesque cum multa [magna B6.] vi, utpote silicum [licicium B6.] densitate et duritia obstante [stante C.] , infigerentur, vir Domini ad momentum super unam earum manu superposita sustentari voluit. Unus autem famulorum toto nisu ictum eidem stipiti jam libraverat: cujus impetum retinere non valens, manui [manu B6.] illius illisit digitosque confregit. Talique læsura suscepta, domum sub celeritate rediit. In crastinum vero, eidem operi curam nobis impendere atque instare præcepit. Cujus dicto parentes, conscensa [ascensa B4.] navi adnavigavimus [annavigavimus A; anavigavimus B4.] , eosdem fixuri sudes [(a. e. f. s.) e. f. s. a. B4.] . Sed paululum a terra secretis [semotis C.] mox violentia venti nimborumque procella sese obviam tulit, valideque navem sui impetus violentia contorsit, intimoque gurgiti demersit; omnesque qui in eadem advecti fueramus navi, ilico profunditas [pelagi add. B6.] miserabiliter [mirabiliter B5.] absorbuit pelagi [in pelago (prius pelagi) B3; om. B6.] . Sed pius sacerdos, nostri periculum naufragii audiens, ægre tulit, suspiriis ingemuit, lacrimis oculos atque ora rigavit, Dominumque [que om. C2, C3.] his vocibus exoravit: Tu, Domine Jesu Christe, cui calcanti mare sicca dorsa præbuit æstumque suum tuo verbo coercuit, nimbus etiam [que B4.] fremens tumorem deposuit atque spiritus violentia tui imperio oris [(i. o.) o. i. B6.] cessit: quæso, succurre [(q. s.) s. q. C3.] famulis tuis naufragia patientibus, salventurque [prius salvetque A1.] tua potentia quos jamjamque absorbuere procellosa discrimina. Mihi quoque, qui hæc scripsi, in eodem naufragio tale quid [aliquid B6.] accidit. Cum ejusdem periculi particeps [participes B4, C.] , sub aquarum mole pressus, huc illucque aquæ violentia volverer [volveretur B6.] , pars tunicæ meæ [suæ B6.] palo cuidam inhæsit libertatemque exeundi bis terque conanti denegavit. Subitoque ad memetipsum conversus dixi [(m. c. d.) semetipsum c. dixit B6.] : Succurrat mihi, quæso [Deus add. B5] , per intercessionem patris mei, virtus tua, Deus [om. B, C.] , cujus manus [om. C1, C2; imperium C3.] formavit mare et aridam. His [Hisque B, C.] dictis ab impactione illa sum solutus, et cum omnibus condiscipulis meis a profunditate illa [om. B, C.] pelagi [om. B4.] liberatus [om. C1, C2; terræ C3.] atque [ac B4; om. C.] luci [lucique C3.] redditus [sum add. C1, C2.] . Sacerdos interea Domini graviter accepti vulneris doloribus cruciabatur, ita ut nec somni quiddam [parum C1; quidquam C2; quidam C3.] dolore instante percipere permitteretur, tribusque mensibus ex digitis ejus tabo fluente [cum add. C2 et corr. B2.] , acerrimo cruciatu vexaretur [vexabatur B6.] . Nec tamen dolor, quamquam [licet B4.] acerrimus, ejus impediebat intentionem; sed magis magisque in laudibus [(i. l.) om. B6.] Domini atque psalmorum sese [om. B4.] occupabat decantatione; illum pœnitentiæ psalmum crebris iterationibus lacrimosisque rugitibus humiliter canendo: Miserere, inquiens [aiens B4.] , mei [(i. m.) m. i. C3.] , Deus, secundum magnam misericordiam tuam.
[11] [Ab angelo sibi in somno apparente proximæ mortis præmonitus,] Cap. XI. Una autem noctium, dum tribulationis magnitudine pressus, in soporem membra solvisset, quidam ei cælicus [cælitus A2, B2, B3, B5, C.] nuntius adstitisse visus est et talia protulisse: In tribulatione invocasti me, et liberavi te et exaudivi te. Et simul, hæc dicendo, ostendit illi aulam pergrandem, novitate atque pulchritudine præstantem, et ait: Multis equidem mansionibus pollet domus patris mei: e quibus omnibus ista delecta est tuæ habitationi, ut cedat tibi perpetua hereditate. Excessum vero ejus in hæc verba prædixit: Post anni vertentis circulum solvam tribulationis tuæ vinculum, et eripiam te et magnificabis me. Hoc vir Domini oraculo percepto, alta mentis indagatione considerabat visionis magnitudinem vimque dictorum; sed et tempus et horam sollicite corde notabat, quo sibi hæc delata susceperat. Visionem autem eamdem quibusdam discipulorum suorum tunc temporis enarrare curavit. Sui autem non immemor, quo propinquiorem [prius propinquior est (propinquiorem cor.) B3.] sui cognovit resolutionem, eo se servituti divinæ reddidit promptiorem; instabatque in orationibus attentius, in jejuniis enixius, in elemosynis profusius per spatium prænuntiati sibi anni totius.
[12] [operibus piis magis insistit et locum sepulturæ suæ designat.] Cap. XII. Igitur [Iterum B2.] cum sciret imminere tempus quo anima ejus ergastulo corporis resolvenda foret, discurrens per memorias sanctorum et loca orationum, per eorum intercessionem Domino [(e. i. D.) i. e. Deo C1.] commendabat suam resolutionem. Nam veniens ante sepulchrum beati Lantberti in basilicam quam ipse condiderat et pia ossa inibi terræ mandaverat, orationi diutissime incubuit, solitoque fonte lacrimarum genas rigavit [rigans C3; oculis lacrimis perfusis add. B, C1, C2.] ; aramque deosculans, fratribus circumstantibus semet humiliter commendavit. Progediensque inde, basilicam quam ipse sub honore beati Petri principis apostolorum Domino dedicaverat, oraturus adiit. Inde etiam ante altare quod in honore beati Albini in eadem basilica Domino consecraverat, diutius curvatis genibus orationem profudit; moxque [Itaque corr. A1.] ab oratione surgens dixit: In memoria æterna erit justus, et reliqua. Conversusque ad parietem, et protentis [protensis B1, corr. B3 (prius portentis); pertentis B4.] per eum brachiis locum sepulchri sui permensus, ait: Hic defossa humo locus meæ sepulturæ paretur; nam istud corpus miserrimum istic collocari disposui; precorque ut meæ migrationi vestris precibus adminiculemini. Instat enim tempus, quo hæc torpentia membra spiritus relinquat, judicique suo præsentandus occurrat. Non multum igitur temporis interfluxit, quo id juxta quod vir Dei super sepulturæ suæ celebratione more præsago actitandum fore disposuerat, nos fidelissimi ac devotissimi [(a. d.) om. C1.] ejus famuli flebiliter exsecuti sumus. Nam [quoniam B, C.] triginta [trigesimo B, C.] dierum spatio evoluto, spiritu ejus in astra ab angelis feliciter evecto [(a. a. f. e.) f. ab ang. e. C1; f. e. ab ang. C3.] , sacrum corpus illius ad eumdem tumulandum adveximus locum.
[13] [Ecclesiæ dedicatione in Bracbante peracta] Per idem vero tempus, licet vocationi suæ haud procul vicinus, rogatu tamen quorumdam illustrium virorum Bracbantum perrexit, basilicam novo opere constructam Domino dedicaturus. Cumque quo precabatur, utpote nomen laudemque Domini propagaturus, lætabundus advenisset, et domum illam, sicuti petebatur, sanctificaturus esset, discipulorum quidam [(d. q.) d. qui tum B2 (prius d. qui dum), C1; quidam discipulorum ejus qui tunc C3.] , officio præpositus [erat add. C3.] , ejus [om. B1.] voluntatem atque possibilitatem requirere studuit, dicendo: Visne, pater, longe protrahi officii moras, anne [an C3.] succingi? At ille, cujus cor perfectionem semper desiderabat [desideraret B, C1, C2.] : Nihil, inquit, remaneat perfectionis [imperfectionis C3.] quin, prout vales, et morose et cum integritate cuncta compleantur. Cœpto ergo officio insistens, adjunctis sibi presbyteris diaconisque [et diaconis C3.] nec non omni ecclesiæ gradu, cum magno illud honore et reverentia, sicuti et revera idem officium postulat, ad finem usque perduxit; domumque illam tam in hostiarum oblatione quam et sacerdotali benedictione, nec non incensi super aram turificatione, acceptabilem Domino prorsus reddidit.
[14] [et prolixa concione ad plebem habita,] Sciens autem illud potissimum amplecti a Domino [(a. a D.) a D. ampl. C2.] templum quod non latomorum diligentia compactum aut [om. B, C.] cæmentariorum arte levigatum pictorumve [ve om. B, C.] diligentia comptum, sed illud potius quod virtutum exercitiis est conspicuum, de quo ipse dixit: Qui diligit me, diligetur a patre meo: et pater meus diliget eum, et ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus, et de quo per prophetam dicitur: Inhabitabo in eis et inambulabo; et de quo apostolus: Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos; et item: Corpora vestra templum [templa B (præter B4), C1, C2.] sunt Spiritus sancti, et multa his similia admonendo, sermonemque exhortationis ab hora tertia usque in horam sextam protrahendo, satagebat verbo suæ prædicationis parare in cordibus credentium Domino templum decoris, dicens cum Johanne: Parate viam Domino, rectas facite semitas ejus; itemque: Pœnitentiam agite: appropinquabit enim regnum cælorum. Admonebat etiam unumquemque attendere mortis vicinitatem [juncunditatem B3.] et mortalium cursum labilem, et consilium salubre suggerebat, dicendo: Quisquis vestrum, o carissimi atque amantissimi filii, criminis cujuscumque se sentit perpetratione maculatum atque fovea majoris peccati absorptum, cito salubre medicamentum suo superponat vulneri, dum judex manum misericordiæ porrigit pœnitenti. En patet, dum advivitur [adhuc' vivitur B2, corr. B6, C1.] , janua misericordiæ, quæ post mortem obstruetur, sola patente quæ contemptores præceptorumque dominicorum desertores puniendos suscipiat porta gehennæ. Alta quisque consideratione quid fuerit, quid sit, quidve post modicum futurus sit, perpendat; et in quo se [om. C1, C2.] a præceptis Domini exorbitasse perspexerit, digna pœnitentiæ opera faciendo divinitatem sibi conciliet. Nam et mihi non mediocris insistit angor reminiscenti [reminiscentis B (præter B4), C1, C2.] ministerii mihi injuncti quanta debeat esse perfectio, et e contra quam sit temnibilis [contemptibilis C.] vitæ meæ inofficiosa incorrectio [incorreptio B4, B6; correptio C1, C3.] . Ecce judicis mei jamjamque considero a nuptiis reditum [(a. n. r.) r. a. n. C3.] , cum tamen mihi desint lampades oppletæ bonorum operum perfectione caritatisque luce irradiatæ, quibus ejus terribili atque splendifluo digne valeam occurrere adventui [(d. v. o. a.) a. d. v. o. C3.] . En rationem positurus de talentis redit, mihique timeo dici quod servus negligens audivit: “ Redde rationem villicationis tuæ ”; itemque: “ Serve male et piger, oportuit te pecuniam meam committere nummulariis vel ad mensam, et ego veniens recepissem utique quod meum est cum usuris. Gregis mei te posui pastorem [custodem C.] exercitusque ecclesiastici [(e. e.) eccl. ex. C.] ducem; lactis eorum ubertate famem, lanarumque tegmine frigoris consuesti propellere [(c. p.) p. c. B, C.] algorem. Præsentes ergo necesse est eorum salvationem, quorum te præposui præsulem.” Perpendite, quæso, quod mihi responsum quæve restet excusatio coram judice tanto, cujus adventum comitabuntur angelorum archangelorumque agmina sanctorumque [que om. B, C.] spirituum præclaræ phalanges, in cujus adventu cælum ut liber plicabitur, terra ignis ardore concremabitur [(t. i. a. c) om. B2, B3, B5.] , injustisque pereuntibus, justorum chorus misericorditer ac [et B4; om. C2, C3.] sublimiter [om. C2, C3.] se a Domino coronatum gratulabitur. Nempe si qui ex vobis fuerint inventi digni cœtui illo cælesti connumerari, hos judici meo præsentaturus dicam: “En, Domine, isti sunt qui, me lituo verbi personante, in procinctu fidei contra adversarias virtutes tui nominis amore se armavere atque triumphantes tibi victoriosissimo Domino, per quem vincere quivere, coronas suæ reportant victoriæ.” Tunc quiqui illi fuerint, læti suos offerent Christo venienti manipulos, mecumque illa gratulatoria honorabuntur sententia, qua dicitur: “ Euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis [(f. f.) fid. fuisti B.] , super [supra B4, B6, C.] multa te constituam: intra in gaudium Domini tui; ” et iterum [item B, C.] : “Venite, benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi.” In quod regnum ille vos inducat qui pro vobis sanguinem suum fudit, ut et [et ut B, C.] vos ad cælum levaret, terrena petivit. Cujus [Cui A2.] vos misericordiæ hodie [(m. h.) h. m. B4, B5, B6.] commendo; ut quia hactenus, illo opem ferente, vos prout potui rexi, ab eo deinceps regamini, et feliciter coronandi in paradisi a mœnitates inducamini.
[15] [inde discedens,] His et talibus adhortationibus cælestis curiæ acerrimus [prius acerrimis B3, B5.] atque facundus orator contionis suæ populos adhortatus est, intentosque ad audienda cælica jura reddidit atque benedictionibus confirmavit. Explicitoque officio, ad prandendum se cum sociis suis et discipulis [suis add. C1.] vertit. Ingressus convivii domum, oratione super mensam fusa, epulas benedixit, eulogiasque omnibus dedit; ipse autem ad prandendum quasi pransurus discubuit, sed cibo quidem carnali paululum indulsit. Cum vero pranderetur, oculis creberrime ad astra subrectis superorum inferorumque creatorem tam animi intentione quam verborum prosecutione assidue benedicere studuit. Interea die in vesperam vergente occasuque phœbeæ lampadis tenebras vocante, vir Domini [Dei B2.] a mensa surrexit, iterque carpere delegit. Cum ecce unus anachoritarum, duodecim jam habens in eodem habitu annos, suggerendum ei arbitratus est ut paululum adhuc mero indulgeret. Sed ipse, his illius precibus renitens, respondit: In regno Dei te videre merear. Scito vero certissime nequaquam hodie me [(n. h. m.) m. n. h. B4; n. m. h. C1.] amplius hic potui indulturum.
[16] [gravi morbo oppressus decumbit;] His dictis, navem ascendit, ab eodemque loco secundo miliario secedit. Exeunte autem eo de navi, protinus omne corpus ejus frigore corripitur et sitis ardore valide aduritur; et quiescituro lectulus loco delecto [delicto B3.] aptatur. Sed dum altus sopor fessos illius irrigat artus, inter ejus pueros repente inexorabilis [execrabilis corr. A2.] se discordia ingerit, ita ut ensibus districtis alterutram quisque mortem peteret, et qui citius posset, comparis sui animam ereptam superis dimittere gauderet inferis. Sed hisce perturbationibus viro Domini sopore soluto, protinus facessit omne litigium. Indidemque equo conscenso et usus clientum sustentatione, tandem domui propriæ inducitur, noctis transacta non minima parte. Quo perveniens, consuetis orationum ferculis lacrimarumque poculis reficitur, sanctique altaris cornua deosculatur; et nimia pressus gravedine, lectulo superimponitur. Sicque a prima feria usque ad sextam ejus febre augmenta capiente, expers [inexpers B (prius expers B2 et expers corr. B5), C1. C2.] somni [somnii B1, corr. B2, B3, prius B5, C.] , solummodo semet solabatur decantatione psalterii. Sed cum infusus corpori dolor nullo fine coerceretur, sacerdos Domini, secundum apostolum, quo amplius infirmabatur, eo fortior reddebatur, et quo citius videbat se [(v. s.) s. v. B, C.] lucem mortalium relicturum, eo indefessius a Domino poscebat auxilium, ut scilicet citius ærumnis præsentis vitæ exemptus, interesse mereretur [comeretur C1, C2, corr. B2.] angelicis civibus.
[17] [dæmonis illusiones depellit aqua et oleo benedictis.] Cap. XIII. Quadam autem nocte, cum eum flagellorum ardor amplius adureret, subito inimica generi humano fraus diaboli adfuit, minasque et figuras sibi competentes prætendit, et pueris illius dormientibus vocibus belluinis frequenter increpuit. Sed athleta Domini huic non parmam teretem [teretam C3.] objecit, nec contum vibravit spiculumve contorsit, sed psalmi unius decantatione versutiam ejus perculit. Cantabat enim: Qui habitat in adjutorio Altissimi, et reliqua [cetera C1.] . Tunc puerorum quemdam advocans, noctis horam requisivit, et quia media nox esset [(m. n. e.) n. e. m. C.] audivit; atque adjecit: O utinam tanta mora noctis jam subduceretur, et lux diurna, nostris ablata conspectibus, reveheretur. His etiam adjecit: Ne dubites hac in domo satanæ adesse præsentiam qui, humani exitii avidus, divini operis semper se insidiatorem ac persecutorem assiduis probat incursibus. Cui puer: O, inquit, pastorum optime, quorsum ista prosequeris, cum certum sit eum tuæ virtuti obviare non posse, nosque omnes tui præsentia ab incursione ejus [(i. e.) e. i. B, C1, C3; (t. p. a. i. e.) a. e. i. tua. p. B6.] ereptos et salvatos, insuper et multos eorum tartareis vocibus ejulantes coram te adductos, tuamque præsentiam ferre non valentes, pro tuis meritis sanctis [(m. s.) s. m. B, C.] ex diu obsessis corporibus abstractos et caligini æternaæ damnatos? Et licet sua subtilissima ac sagacissima calliditate usus aliquid tuæ Deo amabili innocentiæ impugnationis ingerere conatus fuerit, in te tamen fidente in illum qui dixit: “ Venit enim princeps mundi hujus et in me non invenit quicquam”, nihil prorsus sui juris invenit. Cui venerandus pontifex: Hæc, inquit, optime locutus es, quoniam quæ corde optabas, sermonis officio prosecutus es. Ceterum jam nunc vade, aquaque sacerdotali consecratione sale admixto benedicta et ad effugandam inimici nequitiam orationum virtute impregnata [pregnata C.] , liquorque olivi, itidem apostolica auctoritate benedictus, huc deferatur. Quorum spargine atque litura mox ita effugabuntur [effagabuntur A1.] hinc inimici virulenta phantasmata ut amplius nobis sua non audeat inferre machinamenta. Quo peracto, ipse consueto orationum operi constanter insistebat, sacrumque officium septeno numero dicatum, antequam lux diurna fieret, Domino persolvebat.
CAPUT III.
S. Huberti obitus. Translatio corporis sancti Fura Leodium et ejusdem sexto decimo post anno elevatio.
[18] [Pie moritur.] Cap. XIIII. Jamque se [om. C2, C3.] aurora die [diei C3.] sexta feria, paululum decrescentibus furvæ noctis tenebris, roseo repræsentabat splendore, cum nos thorum ejus [ipsius B, C1, C2; illius C3.] circumambientes, unaque nobiscum egregius filius ejus Florebertus [Florbertus B, C.] , præstolabamur gloriosam ipsius migrationem. Conversus autem sacer pontifex, circumstantibus ita proloqui cœpit: Mi perdilecti [perdilectissimi A2.] atque amantissimi filii, Christum jam nunc pro meis intervenite fragilitatibus. Jam enim terminus irrevocabilis vitæ meæ adest, quo jubeor luteum hoc habitaculum linquere et rationem ante judicem actuum meorum [(a. j. a. m.) act. m. ante j. C3.] positurus apparere. Et quia me imparem tanto examini, obsistente meorum mole peccaminum, persentio, utpote cui exeunti vitiorum acies tristesque phalanges offensionum occurrent, peto, precum vestrarum [(p. pr. v.) v. quæso pr. C3.] clypeos opponite, et ut piam Christi majestatem propitiam habere merear deposcite. Hæc beato viro, juxta quod scriptum est: Justus in principio sermonis accusator est sui, proloquente [prosequente B4, C3.] , persentiens pallidæ mortis proximam jam esse præsentiam [(e. p.) p. e. C1, C2; (p. j. e. p.) præs. j. e. prox. C3.] , manibus ad cælum elevatis, et veste rugata oculis a lacrimarum fonte siccatis, dixit: Oppandite ori velamen, quia depositum animæ, quod nunc usque vase fragili retentum [(v. f. r.) f. v. detentum C.] est, oportet tandem resolvi atque ab eo liberum egredi. Canebatque symboli verba, quo continentur fidei sacramenta, dicendo: Credo in Deum Patrem omnipotentem, et cetera. Iterumque [om. C3.] orationis [etiam add. C3.] dominicæ verba serendo [memorans dicebat C3.] : Pater noster, qui es in cælis. Inter quæ verba spiritum efflavit [exhalavit C3.] , angelicisque [angelisque B3.] admixtus cœtibus et evectus manibus, cælum [ad cæl. B2, B3.] penetravit, sanctorum jungendus agminibus.
[19] [Sacrum ejus corpus Fura Leodium translatum,] Ejus autem migratio intulit superno conventui gaudium, eis autem [vero C3.] qui ejus consortio eatenus fruiti fuerant [erant B2, B4, C1, C2.] , gravem et pæne interminabilem luctum. Eratque videre pauperum fletibus ora rigata et pastoris se conquerentium destitutos opima [optima B2, B4, C1.] præsentia, monachorumque greges, jejuniis pallida ora gerentes [gestantes B2, B3, B5.] incultoque [indultoque C.] habitu despectum [dispectum B1, B2, B3, B5 (corr. despectum); dispertum B4.] mundi protestantes, ad viri Dei inferiarum exsequias deducendas concurrere; quamque pie et sancte pontificis sui vita decucurrerit [decurrerit B3 (prius), B4, B5 (prius); discucurrerit C2.] , sedulum eorum officium altaque devotio testabatur. Sane, eo spiritum reddente, evangelium Christi [om. B2.] perlegitur; et eo perlecto, quæ mortuis debentur piæ officia sepulturæ præstantur. Etenim corpus ejus ablutum lymphis atque circumdatum tristibus peplis loculo superponunt atque elatum [elevatum C1, C3.] a loco ejus obitus [(e. o.) o. e. B4, C3.] , qui vocatur Fura, Leodium transferunt: quæ loca a se differunt milibus triginta. Sane per omne iter reversionis [(i. r.) r. i. C3.] piæ oves, funebria exuviasque sui audientes deferri pastoris, ex omnibus villis et locis confluentes ultimum vale dicturi adveniunt. Omnis ætas, uterque sexus, curvus arator pannosusque bubulcus [(curvus-bubulcus) eras. A1; om. A2.] , dolorem lacrimis confessi, accedentes atque eminus [cominus corr. rec. A1.] salutantes, pugnis etiam pectora verberantes, proclamabant: Eh heu! quid nobis jam nunc restat salutis? En destituimur periclitantes benignissimo periculorum nostrorum propulsatore, qui doloribus nostris consolator aderat, inopiæque miserator, orphanorum ultor, viduarum defensor, doctrinæque cælestis eximius doctor. Hujus præsentia diaboli fugabatur sævitia, seculi calcabatur pompa, et in uno isto omnia nobis erant doctrinæ atque operis [operi B (præter corr. B5), C2.] sancta [om. B6; sancti C3.] emolumenta. Hisce vocibus planctibusque [et planctibus A2.] similes jungebantur querimoniæ, quousque supra scripto emenso spatio, in locum destinatum sancti ossa advexere præsulis.
[20] [solemni pompa] Cum autem prope eumdem locum adventarent [adventassent C3.] , plebis multitudo gradusque omnis ecclesiasticus cum reverendo habitu obviam sanctis processere exsequiis, ferentes crucis vexilla sanctorumque patrocinia necnon candelabra lumine radiantia, sed et aromata in tymiamateriis redolentia, psallentes quæ moris est [om. C2.] talibus officiis decantari carmina. Ut tamen feretro viri Dei se junxerunt, dolor intolerabilis canticum cunctis interdixit, et luctum indixit, ita ut a fletu nemo [se add. C3.] posset temperare; sed conquerebantur de sui pastoris, dolore magistro dictante [(conq.-dictante) dol. dict. mag. conq. (de sui past.om.) C3.] intempestiva subtractione. O bone, inquiunt, pastor, necdum in viri perfectionem [perfectione C1, C3.] animique robur evasimus, et jam tui fraudamur præsentia. Te doctore, insipientiæ locus non erat; te medicante, morbo cuiquam nostris sedibus animi aspirare fas non erat. En quid nobis restat, nisi lacrimæ nostræ solummodo, testes et solatrices miseriæ? Agnoscimus nostri degenerositatem animi, qua prævalente caruimus tanto pastore miserrimi. En tibi pro meritis jam redduntur cælici honores. Nos autem, grex tuus, orbati patre, prostituimur cunctis diripientibus velut inutiles oves. Sed petimus ut tua intercessio pia nos [(i. p. n.) n. i. p. A2.] juvet Christo adhærens, quænos cunctis bonis imbuit terra consistens.
[21] [in basilica Sancti Petri sepelitur;] His et similibus dolori satisfacientes, sanctissima membra in beati Petri intulere basilicam, quam ipse beatus vir sua construxit munificentia [munificentiam B3.] . Ibique faris [ita omn. codd., facibus corr. rec. A1.] accensis, pervigilem noctem ducentes, davidicisque [que om. B4, C3.] canticis operam dantes, usquequo sol jubare suo poli terræque faciem perfunderet, perseveravere psallentes. Post hæc autem induunt eum prout erat solitus indui divino altari assistens [consistens A2.] , subucula scilicet linea atque planeta. Tanta autem vultui ejus inerat pulchritudinis gratia ut potior videretur atque venustior mortuus quam olim fuerat vivus. Quæ cum fierent, discipulique ejus vultum sibi dudum optabilem atque amantissimum oculis perlustrarent, internum amorem animi non ferentes lacrimis testabantur, amicumque dolori luctum assumentes, hæc permixta singultibus verba reddebant: O columna et tutamen decusque Ecclesiæ, sed et nostrarum animarum custos egregie, tuam exoptatam atque subtractam sitimus præsentiam; et quia in præsenti nostris profectibus inimicam tui sustinemus absentiam, neque datur nobis [om. C1.] suavissimam ac mellifluam tui [tuam B3.] audire [adire corr. C1.] eloquentiam, questus nostros lacrimis restat solari uberrimis, atque pietatem tuam summissis obsecrare precibus, ut qui hactenus te, pravitatis nostræ exigente miseria, contempsimus docentem, te apud Dominum intercedente, mereamur [mereatur A2.] videre faciem nostri judicis propitiam atque misericordem. Omnes etiam astantes, genibus curvatis, submissisque cervicibus, plantis ejus grata oscula libant, et quia doctrinæ ejus segnes exsecutores fuerint proclamant, ob idque sibi indulgentiam dari suppliciter postulant. Deinde officia, prout res postulat, super eum peragunt cantionemque aptam depromunt, odoramentisque et lampadibus cum omni honestate, ut res funebria postulat, præeuntibus, loculo quo ipse prædixerat, humandus inducitur.
[22] [sepulcrum ejus prodigiis] Ut autem divinitas cunctis palam ostenderet, semper apud se vivere quem ab oculis hominum occuluerat terra sub arido cespite, locum sepulcri ejus tali dignata est miraculo venustare. Virga namque super sepulcrum ejus incisa est, quia ita res exigebat, contractior tamen quam utilitas poposcerat: sed postea inventa est duorum palmorum longitudine supercrevisse [superexcrevisse corr. rec. A1.] . Quam nos, ob ampliandam Christi gloriam [gratiam A2.] , et sancti viri perpetuam memoriam, ab eodem loco levatam parieti inseruimus conservandam.
[23] [gloriosum.] Post hæc autem cœperunt sancti viri reliquiæ virtutibus florere, locusque ejus sepulturæ crebris miraculis enitere. Nam creberrime quidam inter diurnum nocturnumque officium inibi peragentes, crebro se confessi sunt angelicas [om. B (præter B2), C1, C3.] voces exaudisse [audisse C3.] de tumulo: quas, uti humanæ moris est imbecillitati [(m. e. i.) i. m. e. B, C.] , audientes timore nimio [om. B2, C.] perterriti, fugæ [fuga C1, C3.] sese credidere, timorisque magnitudinem mutatione loci declinavere. Quod nos audientes, innumeras Domino persolvimus grates, qui tali modo voluit commendare pretiosam mortem sui præsulis; fidentes quod eum alta beatitudine donaverat, quem tanta prærogativa signorum commendabat.
[24] [Anno decimo sexto post mortem ipsius, viri pii, cælestibus visionibus excitati,] Cap. XV. Anno autem sexto decimo felicissimi ejus excessus, ut [illud add. C8.] vocis Salvatoris veridicentia probaretur, dicentis: Nihil opertum quod non reveletur, et occultum quod non sciatur; pastor pastorum vicarium suum, quanti apud se esset meriti voluit ostendere, quatenus lux virtutum ejus sancti [om. B3, B6.] coram hominibus fulgeret, et populi perfruentes suavitate signorum, glorificarent Deum patratorem tantorum operum. Et quia membrum parsque magna erat civitatis supernæ, noluit eum Dominus super se positum [(s. s. p.) ita omn. codd., ed. Roberti sepositum.] delitescere, sed cunctis ejus civibus in exemplum proferri [proferre B (præter B2), C3.] . Nam [vox deleta a corr. A1.] Karlomanno rege tertio jam anno regni Francorum sceptra regente [gerente B (præter B2).] , æditui basilicæ, qua sancti viri [Huberti add. corr. A1.] membra tegebantur, detexere [dixere C.] sibimet mandatum fuisse cælitus uti corporis beati viri busta indidem levarentur. Nec soli illi talia sibi referebant mandata divinitus, sed et aliæ quamplures personæ spectabiles et nobilitate animi præstantes. Quique ad alterutrum ea quæ viritim viderant, conferentes, quæsitu opus esse dicebant, quod sibi in talibus consilium, quidve foret agendum. Et diu, quaquaversum potuere, sententiam trutinantes, ad id tandem consilii pervenerunt [ventum est B (præter B2), C.] , ut divinitas super his consuleretur, et super hac re ejus voluntas atque sententia præstolaretur. Igitur ad amica sibi subsidia se vertentes, orationi atque jejunio sese triduano mancipavere, utque voluntatem super hoc negotio Domini [(s. h. n. D.) D. s. h. n. C.] nosse possent, ab eo totis nisibus poposcere. Ac [om. C3.] tertio tandem [autem C3.] jejunii die instante, duos libros super altare deposuere, quorum unus sacratissimum evangelii retinebat [om. C3.] textum, alter vero benedictiones atque consecrationes, quibus missarum peragitur sacramentum; scilicet ut a divinis libris [om. A2.] addiscerent, quæ sibi de his agenda forent. Reseratum autem evangelium hanc primum legenti sententiam obtulit: Ne timeas, Maria, invenisti enim gratiam apud Dominum. Liber etiam [enim A2; autem B4.] sacramentorum in sui apertione hoc primum videnti objecit: Dirige viam famuli tui.
[25] [corpus ejus elevant et incorruptum reperiunt;] Quibus peractis noctem supervenientem vigiliarum celebratione hymnorumque decantatione reddunt festivam. Sed postquam croceæ luci noctis cessit pallor solisque splendori stellarum itidem fulgor, sacerdotes quique, junctis sibi aliorum ecclesiasticorum graduum turmis, itemque populi ac procerum palatii agminibus, mane primo, dominica illucescente, basilicam [ecclesiam C.] beati Petri adeunt, quo sanctissima viri membra silicea continebat urna, ferentes in manibus vexilla sacratissimæ crucis et candelabra, sed et diversa odoramentorum genera. Quo pervenientes, operculum a sarcophago sustulere; attamen gravitate pavorem cum reverentia indicente, non audebant plenius locum sepulturæ ejus oculis visitare: putabant namque more mortalium illud sacratissimum corpus a soliditatis compage sejunctum et pulveri redditum. Ne tamen, quia tantum opus cœperant, si relinquerent, imperfectionis argui possent, gravitate magistra leniter quique accesserunt; et introspicientes, gloriosum ejus corpus [(e. c.) c. e. B6, C1.] nulla detrimenta passum, illæsum a dissolutione atque putredine reppererunt [om. C2.] , et pro tabo atque putredine [(reppererunt-putredine) om. B2, C1, C3.] , quæ mos est mortalium [mortalia C.] corpora [om. C1.] defuncta contrahere, aromatum more illud senserunt odorifico odore fervere. Caput autem illius oculis perlustrantes, vident vultum ejus, quod dictu quoque mirabile est, sudore perfusum [(s. p.) p. s. A2.] , et velut noctis [nocte C.] opacæ roscidulis perfusum guttulis; coronam vero capillorum alienam prorsus ab omni læsione, cæsariemque auctam et prolixitate et pulchritudine. Neque enim candore senili albebat, sed colore et visione sui, juvenis caput repromittebat: ita ut quamquam de resurectionis redintegratione veracissime a Salvatore dictum et fideliter a fidelibus constet susceptum: Capillus de capite vestro non peribit, tamen et in hoc tempore in hujus sancti viri corpore videretur impletum. Quod videntes omnes, qui undeunde [undique B2, B4, B5, C.] convenerant, gaudio inæstimabili corde concepto, etiam vocibus conclamabant: O mundi fabricæ inæstimabilis conditor, o fili Dei, generis humani in initio mundi, socia Patris virtute, factor ejusdemque in fine redemptor, quis sensus tuæ poterit investigator esse potentiæ atque enarrator misericordiæ, qui in tuis servientibus tanta dignaris virtutum miracula ostendere? En hic quem cernimus tantorum prærogativa miraculorum pollere, nobiscum educatus, nobisque doctor est præfectus. Nos segnes et tepidi, vitam duximus sub torpenti negligentia; hic autem tuis mandatis obediens, per vitæ præsentis agones triumphalesque labores, a te coronatus exsultat in gloria. Adeo [Ideo A.] namque mentis impotes, vecordia hactenus sumus hebetes, ut nullius nostrum cogitationem talia tangerent, nec ut id fieri posset, confidentia armaret [armarent B, C1, C3.] . Quid ergo in examinis ultimi die dicturi, quidve facturi sumus, qui tanti viri consortio corpore quidem adhæsimus, virtutem autem minime contigimus [contingimus C.] ? Unum ergo et singulare remedium nobis restat, tibi omnia scienti actus nostros impuros confiteri, veniamque submissis animæ cervicibus deprecari. Quis namque tibi [tui C3.] similis in misericordia, qui non solum animas servorum tuorum in paradisi sedibus collocans [collocas B2, B3.] , æternam eis felicitatem attribuis, sed etiam corpora eorum, naturæ quodammodo vim auferens, illibata custodis? Cujus enim meriti apud te iste nitet, cujus exuviæ tanto honore tantaque gratia pollent, ut præclusæ terræ ventre, vim quodammodo ei intulerint, ne [nec A1 (prius), B4, B5, B6, C1.] quod suum est ei liceret, scilicet ne caro de terra sumpta terra fieret, sed contra legem mortalium etiam terræ mandata caro maneret! Ecce enim ad augmentandam tui nominis magnificentiam, non modo corporis integritas, vultusque venustas, sed et indumentorum ejus conservata est pulchritudo et quodammodo antiqua novitas.
[26] [ipse Carlomannus princeps] Eodem vero die hujusce rei fama circumquaque decucurrit, et per cunctorum ora volitans, ad palatium usque pervenit. Venit enim [autem B1.] et illuc nuntius, referens beatissimi viri corpus in conditorio, quo olim exanime est conditum, nunc oculis visentium se offerre ab omni prorsus corruptela alienum, vestesque illius, tamquam miraculi participes, nequaquam reperiri [om. C.] aliqua deformitate degeneres. Quod postquam, fama vulgante, per cunctorum aures disseminatum est, certatim tam proximi quam et longinqui quique viri studuerunt illuc adventare et miraculum, quod Christus in servi sui corpore monstraverat, intueri. Ut autem in tanto miraculo Domini potentia potissimum magnificaretur et virtus nota redderetur, pars permaxima princeps clarissimus atque orthodoxus extitit Carlomannus. Qui talibus auditis, regali solio exsilivit, unaque [que om. B3.] cum uxore et primoribus palatii sui ad viri Dei corpus pervidendum [videndum C3.] accessit. Et admirans potentiam Domini, virtutem ejus magnificavit, misericordiam collaudavit, et quia in diebus suis talia ostendere dignatus sit, gloriosum nomen ejus benedixit; nimioque gaudio permotus, inter pias laudes et gratiarum actiones, gaudio eliciente lacrimas fudit. Sed et [om. A, B2, C2.] advenientium [adventantium A2.] itidem quisque fecit; gaudebantque osculari manus et pedes beatissimi viri, quem Dominus honorare dignatus est tanti prærogativa miraculi.
[27] [illud defert.] Rex interea memorabilis Carlomannus, una cum optimatibus proceribusque sui palatii, sanctissimi viri membra, suavissimis et, ut ita dixerim, inenarrabilibus odoribus redolentia, sustulit ex vase sepulcri et loculo imposuit, et cum magna lætitia atque honore, necnon hymnorum decantatione, sed et candelabrorum lumine aromatumque suavissimo odore, detulit ante sacrum altare; ibidemque maxima ei munera devovit atque attribuit [(d. a. a.) devovens atque attribuens C3.] : vasa scilicet argentea et pallia peregrino opere elaborata, necnon fundos fundorumque redditus, itemque servos prædiorumque [prædiorum quæ dederat (dedit B5) B, C.] incolas. Quæ singula testamento mandavit, et ecclesiæ, in qua sanctum corpus intulit, in perpetuam hereditatem delegavit; sanctique [que om. C3.] viri ossa nobiliter inibi collocavit. Per cujus intercessionem, piamque interventionem tuam, Domine, supplices exposcimus pietatem, ut qui nostris excessibus gravamur, tua gratissima opitulatione a reproborum numero secerni, justissimaque damnatione liberari, atque in electorum consortio mereamur connumerari; cui est honor et imperium, potestas summa, pietas immensa, bonitas inexhausta, quem decet laus et gloria per cuncta seculorum secula. Amen [om. B1, B2, B3, B4; hic desinit B5.] . — Explicit [(Explicit, etc.) om. A2, B (præter B6), C1, C3.] vita sanctissimi [sancti B6.] Hugberti episcopi et confessoris [(e. e. c.) om. B6.] .
CAPUT IV.
Corpus S. Huberti anno 825 transfertur Leodio ad monasterium Andaginense.
[28] [Ludovico Pio imperatore] Incipit [(Incipit, etc.) om. A2, B (præter B6), C.] translatio corporis ejus [ejusdem B6, et om. reliqua.] a Leodio ad locum Andaginum. — Hæc [(Hæc, etc., usque ad fin. numeri) om. A, B6; litteris uncialibus B1, B3.] de vita et mirabilibus [miraculis C2, C3.] beati Hugberti, antistitis almi, et de his quæ circa corpus ejus ob ejus reverentiam et Domini [Dei C1.] immensam gloriam prædicandam priscis temporibus celebrata sunt, quamquam infacundo [infecundo C1.] , fideli tamen stilo exarata, ad nos scripta commearunt [commendarunt C.] . Abhinc autem, quomodo qualiterve, monente, immo compellente Christi honore et amore, crescente etiam atque [(e. a.) a. e. C2, C3.] flagrante erga divinum cultum piissimamque sanctorum Dei venerationem fidelium devotione, sub piissimo Deoque amantissimo Hludowico [Ludovico A.] imperatore, in transferendo memorati et sæpe memorandi sanctissimi [om. C.] viri corpore sit actum, breviter fideliterque constat esse subnexum [subnixum C3.] .
[29] [et Walcaudo episcopo Leodiensi, utroque religionis studio insigni,] Cap. XVI. Anno siquidem octingentesimo tertiodecimo felicissimæ incarnationis Domini nostri Jesu Christi, exempto rebus humanis famosissimo imperatore Carolo b, victoriosissimo, piissimo, augusto, qui regni Francorum spatia longe lateque dilatavit et Christi gloriam in suis finibus ampliavit, insuper et multarum gentium cæcitatem quanta potuit virtute perculit ereptasque profundis tenebris lucis claritate conspicuas reddidit; Hludowicus [Ludovicus A.] gloriosus filius ejus sceptra imperialia sibi debita atque a Deo tradita post eum feliciter suscepit [rexit C.] . Decebat namque [quippe B1, B3, B6; enim B4.] Christum talem ac tantum imperio suo præficere principem, in quo non modo aviti specimen eluceret imperii, sed et [delet. a corr. A1.] qui mentis nobilitate insignis, prudentia singularis moribusque innocuus, cunctis sibi subjectis fieret tot virtutum excellentia imitabilis. Hic ergo imperii sui primordia talibus tantisque dedicare instituit auspiciis, ut incorrecta corrigerentur, bona collapsa erigerentur et stantia solidarentur, et quisque ordo in regno sibi tradito non passim levitate jactatus a propria regula exorbitaret, sed laicus ordo justitiæ deserviret atque armis pacem sanctæ Ecclesiæ defenderet, monasticus ordo quietem diligeret, orationi vacaret, et qui se seculi actibus secrevisset [decrevisset A2.] , eisdem iterum nec voluntate nec necessitate semet subderet, episcopalis autem ordo, ut his omnibus superintenderet, scilicet ut si qui ab his aut voluntate aut necessitate deviarent, eorum sollerti judicio prudentique consilio ad lineam rectitudinis correcti redirent. In quibus, ut revera decet, cum multi imitatione dignissimam talibus ejus monitis præberent obtemperantiam, pars horum non minima exstitit Walcaudus [Waltcaudus B1, B3; Wultcaudus B4: Wlcaudus C1, C2, Wlcardus C3.] venerandus episcopus. Is enim partim divinitatis instinctu et mercedis intuitu, partim vero hujus sacratissimi principis talibus monitionibus incitatus, studebat magnopere plebem sibi a Domino traditam [creditam A2.] bonorum operum exercitiis nobilitare et de bonis ad meliora semper evehere, ac si quid in episcopio suo resedisset emendatione dignum, totis nisibus in meliorem statum recuperare.
[30] [cœnobii Andaginensis, Walcaudi opera instaurati, monachi] Unde inter cetera, quæ emendationem postulabant, obtulit se ejus munificentiæ cella quædam, antiquo nomine vocata Andagium, quæ olim quidem inhabitatoribus habitus canonici floruit, sed per excessum temporis vetustate nimia collapsa et deficientibus habitatoribus pæne fuerat annullata. Hæc ergo se materiam quamdam obtulit ejus munificentiæ, in qua liberalitatis suæ laxatis habenis, quam vacuus tenacitatis esset non inanibus [inanilibus B3, B4, B6.] verbis sed exsecutione ostendit operis. Namque hac [hanc B, C.] pæne a fundamentis restaurata [restauratam, B. C.] , in melioremque statum denuo renovata [renovatam B, C.] , posthabita avaritia, nobiliter ejus statum composuit, ædificiis honestis nobilitavit et exceptis prædiis quæ olim religiosorum virorum largitate possedit, alia [post hanc vocem desiderantur in B2 sequentia usque ad extr. num. 33 (mirabilem), quatuor foliis hoc loco e codice excisis.] de episcopio suo superaddidit, incolasque loci illius monachos esse voluit. Qui ut nullius rei inopes indigentiæ manus darent atque a proposito sancto deficerent, ut dictum est, strenue providit [prævidit B1.] et nobiliter ordinavit [(pr. e. n. o.) om. B3.] . Egit namque ut [sicut add. C.] quæ vitæ [om. C.] forent necessaria nulla deessent, procuravitque ut, quia usibus eorum necessaria [(nulla-nec.) om. C.] subministrabat [subministrarat C.] , ipsi quoque quæ divinæ forent grata voluntati peragerent et, quantum sibi posse divinitas conferret, nequaquam ab ea declinarent. Adductis namque regularis vitæ optimis præceptoribus, monasticæ ordinem vitæ eos [om. C.] edocuit, et bonorum operum exercitiis operam dare, tam voce propria quam et lectione divina suasit. Unde et actum est ut ejus studium non inani labore cassaretur, sed super optimam terram jacto verbi semine, citius centuplicato verbi fœnore fructus multiplicaretur.
[31] [corpus S. Huberti Leodio in suam ecclesiam transferri postulant] Cœperunt igitur undequaque in eumdem locum religiositatis cultores confluere, et maxime nobiles viri ex monasterio Sancti Lantberti c, qui apostolicæ vitæ desiderio accensi erant, illuc convolare [(i. c.) om. C2, C3.] , viriliterque ejusdem ordinis vitam morum actuumque probitate tenere. Qui postquam detrita sanctæ conversationis via, quæ olim sibi fuerant aspera, Christo ductore cœperunt fieri levia, augmenta suæ perfectionis et devotionis requirentes, adierunt præfatum venerabilem ac devotum antistitem Walcaudum [Waltcaudum B1, B3, B4, C1; Waltcardum C2.] , uti beatissimi Hugberti præsulis ossa eis a loco ejus sepulturæ permitteret transferre et in cellulam [cellam B, C.] suæ habitationis, ob sui consolationem et confessoris Domini ampliorem honorem, transportare. Qui vocis eorum petitionem, ut pius pater, clementer exaudivit [audivit B, C.] , indignumque locum, quo sancta membra jacebant, tanto confessore judicavit; sed et piam petitionem eorum impleri posse atque debere non abnuit. Attamen, ne incaute ac passim, levitatis errore dictante, id fecisse videretur, ferme tribus annis eorum petitionem distulit.
[32] [ac per episcopos Leodiensem et Coloniensem, imperatorem et synodum Aquisgranensem sui voti compotes facti,] Sed cum ab ipsis venerandis viris magnopere, ut id eis concederet, exigeretur, prudenti consilio cuncta peragens, Adelbaldum venerabilem virum, metropolitem suum, super hac re consuluit. Qui et ipse in tanta re consilium suum, ut decebat summæ humilitatis virum, reputans minimum, ratum duxit ut una christianissimum atque orthodoxum principem Hludovicum [Ludovicum A.] imperatorem adirent, et quæ eos pulsaret fratrum petitio pariter edicerent [(et quæ-edicerent) om. C.] . Qui et ipse gloriosus atque invictus augustus, considerans rem pergrandem atque paucorum vires magnitudine sui transcendentem, ad consilium venerabile episcoporum, quod tunc temporis apud Aquasgrani [Aquisgrani C2.] congregatum erat, statuit conferendum, et quid de his esset agendum [gerendum B, C.] a sententia sancti conventus magnopere flagitandum. Isdem [Is A2.] autem venerabilis ac prorsus Deo amabilis conventus, consideratis undique partibus, scilicet [ut add. B; ut scilicet C.] qui et quam rem [(q.r.) quare B (præter B1), C.] peterent, sed et reverentia Domini confessoris, sanxerunt tot religiosorum virorum voto sancti viri [om. C1, C2.] ossa committi et in monasterio supradicto, ubi religiosius honorarentur, collocari. Quorum sententiæ sæpedictus pontifex obedientiam præbuit, consilio assensit, et petentibus jam dictis viris venerandis [(v. v.) ven. vir B, C.] sanctissimi viri Hugberti corpus attribuit.
[33] [anno 825 illud incorruptum reperiunt et Andagium asportant,] Nam anno ordinationis ipsius sextodecimo, qui est incarnationis dominicæ octingentesimus vicesimus quintus, undecimo kalendas octobris [octubres B1, B3.] ad beatissimi confessoris ventum est urnam, atque a sacerdotibus cum maxima reverentia a loco sepulturæ ejus effossa, indidemque cum religiosi populi gradusque ecclesiastici frequentia, in beati Lantberti ecclesiam sancti ossa sunt viri transvecta. Ubi triduo orationibus et vigiliis prosecuta, pridie kalendas octobris [item.] ad memoratum monasterium cum loculo suo sunt perlata, ibidemque Christo annuente, ut tanto confessori competebat, sunt mirifice [eras. A1 (man. rec. decenter); om. A2.] condita. Sed quoniam insignia Christi miracula, quibus multifariam [multifarie B.] sanctos suos glorificat, nullo modo sunt occulenda, sed magis magisque, quantum fari mortalibus datur, ob ejus laudem et gloriam propagandam, fideliter præconanda, valde indecens indignumque judicavimus ut ejus magnificentiam, quæ nostro seculo circa memorati sancti viri cadaver [eras. A1 (man. rec. corpus).] mirabiliter effulsit [(m. e.) e. m. C3.] , silentio tegamus. Verum, sicut sæpe fati venerabilis antistitis Walcaudi [Waltcaudi B1, B3; Wltcaudi C1, C2; Wlcaudi C3.] et quorumdam aliorum religiosorum virorum veraci relatu didicimus, prorsus ab illa corruptione, quæ ob prævaricationem primi parentis justissime naturæ humanæ pœnaliter [perhenniter C.] inflicta est, ejusdem beatissimi viri totius corporis [(t. c.) c. t. C.] compago ita aliena immunisque est reperta quemadmodum tempore Carlomanni regis legitur fuisse inventa et terræ mandata. Quod quantum sub ipsius principis tempore, erga præfati sancti viri [(s. v.) v. s. C1.] corpus, per tot elapsa secula incorrupte servatum, virtus divina claruerit si quis [qui B1.] plene nosse desiderat, seriem hujus libelli paulo superius repetendo perspicaciter legat, ibique quanto [tanto C2.] honore quantava illæsione [inlesione B; incesione C.] et incorruptione protectio divina illud [illi C1.] donaverit, rationabiliter comprehensum [comprehensa C.] fideliterque annotatum [annotata C (corr. C1).] perfacile colligere quibit. Cum igitur nil detrimenti nihilque corruptionis [incorruptionis B1, B3, C.] in corporis ejusdem sancti viri prima translatione, quæ facta est sub memorato principe, compertum fuisse didicerit, nullo modo quod in hac secunda, quæ facta est a Walcaudo [Waltcaudo B1, B3, B4; Wltcaudo C1; Wlcardo C2; Wlcaudo C3.] præsule sub piissimo Deoque amabili Hludovico [Ludovico A.] cæsare, sæpe dicti sancti viri corpus solidum illæsumque, eadem Christi gratia protegente, inveniri quiverit, dubitabit. Ac per hoc totius ambiguitatis nubilo exutus, veritatisque luce perspicuæ [(l. p) p. l. B1, B3, B6, C; perspicuitatis B4.] perfusus nil nisi quod miretur et unde divinæ potentiæ multiplices grates digne persolvat inveniens, Deum procul dubio mirabilem [cfr. supra, num. 30, not. 5.] gloriosumque, sicut in ceteris sanctis suis, ita quoque in hujus fidelissimi servuli sui corpore, tot tantorumque donorum prærogativis [(d. p.) p. d. C3.] , legi naturæ vim inferentibus, honorato et glorificato, toto annisu prædicandum cernuis vocibus exclamabit.
[34] [septuagesimo quinto anno a prima elevatione.] Interfluxit autem spatium temporis a prima usque ad secundam translationem annorum circiter septuaginta quinque, regnante Domino nostro Jesu Christo [(J. C.) om. C.] et pollicente suis se [(s. s.) se suis C3.] usque ad consummationem seculi adfuturum fidelibus, eorumque agonibus misericorditer opitulante, triumphosque feliciter atque ineffabiliter [(f. a. f.) fideliter atque feliciter ineffabiliterque C1, C3.] remunerante: qui vivit cum Deo Patre et regnat [(c. D. P. e. r.) e. r. c. D. P. C1, C3.] Deus [om. C] in unitate Spiritus sancti per infinita secula seculorum. Amen. — Explicit translatio sancti Hugberti ad locum Andainum [(translatio-Andainum) vita sancti Hucberti episcopi B1; de translatione beati Hucberti præsulis B3; translatio B6; vita sancti Huberti episcopi et confessoris C.] .
ANNOTATA.
a De hac translatione cfr. infra, Glor. post., Sect. I § 2.
b Mortuus est Carolus M. die 28 januarii anni 814 (Abel-Simson, Karl der Grosse, tom. II, p. 534).
c Id est e collegio regulari canonicorum apud ecclesiam Sancti Lamberti Leodii.
MIRACULORUM S. HUBERTI POST MORTEM LIBER PRIMUS.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 3996
AUCT. COÆVO.
Editus ex codicibus 1. Brux. 14656, sec. X; et 2. Brux. 9636, sec. XII. — Cfr. Comm. præv., num. 23.
INCIPIT DE MIRACULIS EJUSDEM ALMI HUCBERTI [Titul. om. 2.]
[1] [Cæcus visum recipit;] — Cap. I. De cæco illuminato [(Cap. I. De c. i.) om. 2.] . — Factum est autem cum in ipso translationis beati Hucberti [Hugberti 2, sed deinceps Hucb.] anno de longinquo peregrinus quidam cæcus alterius ducatu ad ejus monasterium pervenisset, fide quidem devotus, ac secundum morem hospitio susceptus est. Qui cum triduanos inibi peregisset dies, dominica advenit nox, in qua juxta ritum matutinorum munia celebrari æquum erat. Ille vero cum suo manuali obsecrationibus insistens, ad ecclesiam pervenit. Cumque more solito fratres vota solvissent. Deoque laudes promerent, perventum est ut frater quod injunctum erat ei responsorium novissimum exordiretur psallens. Prorsus ita evenit, ut illo inchoante canere, continuo una qui cæcus fuerat in sublime vociferans prosiliret: Deo gratias et domno Hucberto præsuli [præsule 2.] , quod in tanto itineris labore huc perveni, ubi sospitate perfrui merui. Unus ergo e fratribus, cui hospitalitatis [(c. h.) h. c. 2.] inerat cura, citatim perrexit, percunctatusque est eum dicens: Quid tibi est? Respondit ille: Deum collaudo ac sanctum Hucbertum, per cujus intercessionem percipere oculorum meorum promerui visum. Continuoque sine ullius ducatu [ducata 1.] ad beatissimi sepulcrum festinantissimo pervenit gressu. Fratres etenim matutinorum intentissima devotione munia persolvebant [(m. p.) p. m. 2.] . Post peractum quoque officium venerabilis abba Altveus, qui tunc monasterio præerat, pariter signa pulsari jussit, exorsusque est cum immani [ymnali 2.] modulatione hymnum Te Deum laudamus una cum choris psallentium; atque ad calcem usque perduxerunt [perduxit 2.] . Quod cum circumquaque populi audiere, omnipotenti Deo gratias cum magna inferebant jucunditate, quia talem in suo habere pago [(h. p.) p. h. 2.] patronum [om. 2.] meruissent, qui infirmantium debilitates patentissima restituere inditione valeret. Unde peragrante fama actum est, ut ad ejus venerationem vehementius venientis confluxio populi adaugmentaretur spontanea. Prædictus vero pater monasterii summa cum festinatione ad venerabilem Waltcaudum [Walcaudum 2.] episcopum bonæ memoriæ, qui in illis tunc Leodio diebus [(L. d.) d. L. 2.] residebat, eum qui lumen perceperat illuc direxit. Quem episcopus intuens, inæ stimabili repletus hilaritate, exsultans affatus est: Tibi, Deitas [Deus 2.] trina unaque Majestas, gratias laudesque confero [conferre 2.] , qui ab illo loco, quem ad honorem tui nominis et gloriam construendo dedicavi, per illius merita, qui cum tua voluntate illic est collocatus, me de tuo non munere [(n. m.) m. n. 2.] fraudasti oblato; cunctisque qui aderant consolatoria cum maxima jucunditate indicens verba; et statim vestibus eum [(v. e.) e. v. 2.] indui jussit novis, atque ei cibaria tribuere ibidem injunxit [jussit 2.] , quantum illi necessarium erat, ne ulla eum inopia constringeret omnibus diebus usque ad obitum suum.
[2] [et mox alter.] — Cap. II. De alio cæco [(Cap. II. D. a. c.) om. 2.] . — In villa quoque vocabulo Marlida a, quæ fratrum ditioni subjecta [subdita 2.] est, fuit quidam faber nomine Anglemarus, qui ob sui studium artificii orbatus, oculorum officium suorum amisit [amiserat 2.] . Revolutis autem quinquenni annis lustri, a filio suo ad prædictum monasterium, ut postea res innotuit, comitante fide, adductus est; atque pro munere, ne vacuus veniret, duas ferri fusuras secum deferri fecit, easque ad ecclesiæ limen misit. Per duos ergo dies ad pauperum hospitium est mancipatus, ac tertia die [(t. d.) d. t. 2.] consueto usu ad valvas ecclesiæ perductus; tandemque, cum post meridiem hora fratribus pausandi advenisset, et ille pro foribus devotus permansisset solus, filius ejus adiens dixit ei: Pater, surge, et ad hospitium properemus, sumamusque quæ allata sunt. Ilico ipse surgens conversusque ad filium ait: Fili mi [om. 2.] , eminus velut homines gradientes intueor, necnon et ædificii constructuram inspiciendo [(c. i.) instructuram conspiciendo 2.] valde admiror. Cui natus promens intulit: Pater, quod si, ut fateris, vides, verum est quia homines sunt [om. 2.] atque loci mœnia instructa. Tunc festinantissime regyrans se ad oriente [(ad o.) om. 2.] contra sepulcrum, eminentissimam prorupit [in add. 2.] vocem: Christe orbis conditor naturæque reformator, te collaudo, quia per mei domni almi [om. 2.] Hucberti merita me pristino restituisti lumini; atque post preces ad hospitium [hostium 2.] sine filii ducatu ivit. Fratres autem ut cognoverunt, laudes Deo depromebant, et consulte iniere consilium, ut in monasterio omnibus vitæ suæ diebus, ubi lumen oculorum [(l. o.) o. l. 2.] promeruit [meruit 2.] , deserviret; victualium [(ac v. ei) ei ac v. 2.] ac vestium ei necessaria impertientes. Sicque usque ad obitus sui diem in monasterio diurno perseveravit tempore in suo persistens artificio.
[3] [Fur equum ablatum reducere divinitus cogitur.] — Cap. III. [(Cap. III.) om. 2.] . De rustico qui equum suum perdidit ac repperit. — Igitur quidam rusticus erat nomine Waremundus, qui dominio fratrum exhibebat obsequium in villa quæ Brattis b nuncupatur, haud procul a monasterio. Solito ergo more catervis populorum in jam præfati præsulis Hucberti celebritate circumfluentibus, ipse prædictus se una cum illuc meantibus [commeantibus 2.] equester conglobavit; cumque ad rerum venalium locum pervenisset, equum juxta in [om. 2.] pascuis relinquens, pedester nundinationes exercuit. Denique cum ad horam decimam [nonam 2.] jam dies inclinasset, et ipse cum cito [(c. c.) concito 2.] gressu ad locum quo caballum dimisit, perveniendo [perveniens 2.] minime repperisset, furatum credidit atque [(c. a.) credit ac 2.] anxius festinantissime [om. 2.] huc illucque se regyrans, per cognitos et ignotos suum, quem perdiderat, equum exquirebat. Sed cum fiducia sic [om. 2.] nanciscendi jam nullatenus foret, ad mausolium absque ulla dilatione [ditione 2.] almi apostolici intrepidus adiit, exorsusque cum ingenti ejulatu suspiriisque pectoris aiebat: O Domini [Domine 2.] confessor sancte, reconciliator dolentium, mærentium refocillator, poscentium te adminiculum præbens, mihi servulo tuo favere in hac tristitia ne differas. Veni enim ad tuam tutelam, ut [om. 2.] et meis aliquid utilitatulis [necessitatulis 2.] adaugere, atque ea quæ meis senioribus debitor sum impertiendo adquirere valerem. Heu, heu, non mihi hoc accidit; verum etiam unde meam adaugmentare [augmentare 2.] paupertaticulam [paupertiunculam 2.] poteram ac tibi devotissime vota solventibus famulatum exhibere studueram, non aliquod adjiciens quæstum, ipsum [illum 2.] gemens perdidi. Nunc ergo me aliquod tuæ [(a. t.) t. a. 2.] augmentum lucernæ certissime spondeo allaturum, absque ulla confidens ambiguitate per tua fore merita nanciscendum quod mihi furtim ablatum est. Et hæc dicens abcessit. Is vero qui equum sibi nequiter copulavit, totam casso labore noctem diducens [deducens 2.] , semperque ad optatum sperans pertingere locum, nequaquam silvam, quæ juxta monasterium est, ultra transmeare valuit; certissime tamen confidens quia illuc quo cupiebat iter carperet. Mane autem facto quasi hora diei secunda, in foro rerum venialium circummiscentibus undequaque catervis, ipse fur equo sedens se in medium objecit; ita hebes sensu effectus est, obtunsis oculis,uti [ita ut 2.] confessus fuit, ut se illic ubi desiderabat, fore crederet; extemploque is qui caballum perdiderat,cum maxima cordis jucunditate obvius ei venit dicens: Iste meus meus [om. 2.] est equus, quem hesterno perdideram, et cum maxima hactenus mæstitia [tristitia 2.] diversa peragrans loca exquisieram. Mihi etenim [enim 2.] aptissime eum [convenit 2.] habere potius quam tibi condecet [om. 2.] . Et sic eum usurpans immensas Deo contulit gratias [(D. c. g.) g. D. c. 2.] ac beato [sancto 2.] Hucberto antistiti, per cujus auxilium quod perdidit adipisci meruit; sponsionemque [que om. 2.] suam cum omni celeritate adimplens.
[4] [Mulier contracta usum membrorum recuperat;] — Cap. IIII. De muliere contracta. Erat enim quædam mulier nobilis contracta, vocabulo Uda [(c. v. U.) v. U. c. 2.] , in villa nuncupante Trodana c. Hæc audiens quæ et quanta Dominus per sanctum antistitem operatur [operaretur 2.] , post diuturnos dolorum labores [(d. l.) laborum dolores 2.] suos expetivit consanguineos ut, quando ipsius [om. 2.] solemnitas celebraretur, ad ejusdem limina [almi add. 2.] eam perducerent. Actum est uti poposcerat [(A. e. u. p.) om. 2.] . Denique illam adducentes in absida juxta caput sepulcri intulerunt, præstolantes Dei clementiam ac auxilium ejus ad quem venerant. Circa horam vero tertiam erigens se mulier sospes dixit: Gratias Deo et pio patrono Hucberto, qui preces exquirentium se non despicit, sed cordis intima clamantium ad se cum magna fiducia exaudit. Nempe sic patratum est, ut quæ veniens eguit alterius obsequio, jam deinceps non alicujus famulatu [famulatui 2.] indigens cum hilaritate ad propria remearet; multisque victura annis omnibus vitæ suæ diebus incolumis perseveravit [perseveraret 2.] .
[5] [itemque vir] — Cap. V. [Tituli capitum hinc desiderantur in 1.] . De homine qui ita debilis erat ut nec erigi se posset. — Quidam autem rusticus erat nomine Otgarius, [paralyticus.] qui per plurimos ægritudine fatigabatur annos [(ægr. f. an.) an. f. ægr. 2.] , atque ita a proprio extraneus [factus add. 2.] erat officio, ut stare aut ambulare omnino absque adminiculo nequivisset alterius: quippe qui adeo debilis erat, ut neque erectus usquequaque sedere valeret, sed dorso curvo. Per civium vero auxilium [concilium 2.] actum est ut ad [om. 2.] monasterium prædictum ejus precatu [(e. p.) om. 2.] adportaretur, qui propriis nequaquam quivit gressibus pertingere. Siquidem illuc perveniens biennia [biennina 2.] in eodem loco lustra perpetravit; tandemque cum quadam dominica nocte ad ecclesiam delatus esset, atque intentissima incumberet prece, extemplo prosperitati restitutus optatæ, omnium [omni 2.] membrorum usu convaluit, ac si numquam debilitati deditus fuisset. Qui per plurimos demum annos vita sospite offertoriali se indidit famulatui, ferventissima insistens affectatione. Denique monasteria undequaque perlustrans, qualiter sospitati perfrui meruisset cum maximo cordis suspirio omnibus intimavit. Ipse vero in ea, quam [qua 2.] cœpit, devotione ad suum usque Deo militans feliciter perseveravit obitum.
[6] [Tempestatum immanitas sedata.] — Cap. VI. De tempestate repulsa ejusdem meritis. — Igitur refluxis volubilium spatiis temporum, in illa ubi almus Hucbertus pontifex vicinitate requiescit, vis enormitatis imbrium exolevit [excrevit 2.] tanta, ut per quædam circumadjacentia loca haud procul sæva tempestatis immanitas sata ad solum usque annihilaret; cumque anxietatis universi ambiguitate perterriti essent, sacerdotes una cum commixta plebilium [plebium 2.] caterva inter sese ob offensionis suæ id fieri noxam [(i. f. n.) n. i. f. 2.] conferebant; initoque consilio, in commune duxere, ut undequaque sacerdotes terni aut quaterni quinique, uti eis convenientia iter præberet loca commeandi, pariter cum suis plebilibus [plebibus 2.] utriusque sexus, certificatis diebus ad præfatum monasterium beati Hucberti intentissima convenire devotione [(c. d.) d. c. 2.] debuissent, et ibi instantissime poscerent [deposcerent 2.] , quatinus eos, quos formidinis valitudo oppresserat, ingens Dei clementia [misericordia 2.] refovere festinaret, quam offensam fatebantur, atque aliis ne identidem accideret [accidisset 2.] efflagitarent. Ergo directi ad præfati loci [(p. l.) præfatum locum 2.] cursores Sewoldum d patrem honorificabilem adeunt, et ei quæ perferunt cuncta cum monachorum agmine mæsti innuunt; atque ut aditum ipsis haud vellent prohibere, quin potius ut persolventium vota corroborarent, supplice expetissent affamine. At eos pater monasterii angustia intuens coartatos [(i. c.) c. i. 2.] , tranquillam illis intulit confabulationem, promens: Nisi, sicuti nostis,in celebratione patroni [prius patronis 1.] nostri [(p. n.) n. p. 2.] fixo tempore mos non est noster feminis aditum huc introeundi concedere; tamen quia ad Dei mansuetudinem hoc nanciscendam [nanciscendum 2.] ac nostri meritis patroni [(m. p.) p. m. 2.] adminiculum fore confiditis, uti voventes efflagitastis, insistite; et cum Dei timore ac reverentia iter ad hujus sancti limina aggredi festinate, votive compotes efficimini. Cumque admodum hilares qui tristes ierant, reverterentur, et ad omnium aures hunc retulissent fragorem, ingentem a maximo usque ad minimum gloriam Deo dedere jucundantes, et de consensu abbatis fratrumque inæstimabili sunt confortati exsultatione. Unde ut ad ecclesiam prædictam nullus iret infructuosus, mutuali consulte instituere affatione, sed secundum modulum suum unusquisque, prout facultatis copia esset [(f. c. e.) esse f. c. 2.] , aliquid emolumenti deferret. Statutis enimvero, ceu præfatus sum, diebus commixtæ plebilium [plebium 2.] non exigua catervæ pompa, etiam innocentium connexa puerorum, comitante jejunio, convenerunt discalciati cum reliquiis et crucibus atque cum maxima, ut decuit, veneratione eis obviam, nudatis plantis cum reliquiis et crucibus. Remeantesque pariter tripudiati, in excelsis canora reboantes præconiaque mellifluo persolventes modulamine, usque ad sepulcrum beatissimi [beati 2.] Hucberti reverentissime pervenerunt. Postquam autem fratres missarum munia persolverunt, omniaque illi peragravere altaria, factum est ut absque ulla dilatione imbrium valitudo deinceps sedaretur [solidaretur 2.] , opacitasque nubium mox percussa solis radio suo enitesceret jubare. Tunc cuncti misericordem Deum collaudaverunt de tanta subitanei eventus hilaritate aeris, credentes per intercessionem almi pontificis tanta adipisci beneficia promeruisse, quæ devoti ad ejus sepulcrum [tumulum 2.] expetierunt; atque ut per singulos annos eumdem implere vellent conventum, satagentes polliciti sunt. Sicque factum est, ut qui [om. 2.] cum devotione venerant benigna, hilariores atque promptiores faterentur se ad propria remeasse, confitentes quod Deus non despicit preces exquirentium clamantiumque ad se in toto corde, opitulante ejus auxilio, quem exposcerant adminiculum exhibere. Non enim in illo [illa 2.] anni circulo, neque in longo postmodum tempore tempestas illis in partibus aliquid perpetravit damnum [(a. p. d.) patravit d. aliquod 2.] , præstante almi Hucberti interventu, per quem hoc meruere [meruerunt 2.] .
[7] [Puella contracta erigitur.] — Cap. VII. De puella contracta mirabiliter sanata. — Eodem vero tempore quo hæc, uti cives spoponderant, actitarentur, vir quidam erat fiscalis, regio deditus municipatui de fisco Kavineiaco e, nomine Adelmodus; qui habebat filiam gravi infirmitate detentam, nuncupatam [nomine 2.] Adelindis; quæ, uti sæpe ejus [(s. e.) ipse 2.] genitor veridica relatione, eique civibus testimonium perhibentibus, promulgavit fratribus, integerrima membrorum sospitate progenita fuit, atque ad quintum usque annum incolumis permansit. Sed cum quadam [una 2.] nocte in ipso quinto anno se sopori dedisset puella, expergefacta mane ita universa ejus membra [(e. m.) m. e. 2.] valide debilitas constrinxit, ut ab humano ejus omnes omnino artus officio essent alieni. Nam cervix prona, spina curvata erat, brachia vero atque crura contracta; ita [om. 2.] , ut dixi, ad nullum penitus auxilium se promovere prævaluit [om. 2.] , et per tres dies morbum sanguinolentum de ore suo evomebat; tandemque die tertio fluens coaluit sanguis, cessavitque morbus; omni membrorum compagine [compage 2.] ita destituta fuit, ut sine alterius famulatu de lectulo exire nequiret, neque limen domus transire [transiret 2.] , etiamsi sua vi [om. 2.] ignis domus [(i. d.) domus igne 2.] concremaretur. Enimvero sic septennia in tali ægritudine persolvit lustra; factum est autem ut in octavo ejus anno, in secundo videlicet postquam, ceu supra innotui, populi conventionem spoponderant eundi ad [(e. a.) adeundi 2.] monasterium, sacerdos de fisco supradicto [prædicto 2.] cum suis illo iter contubernalibus carperet. Dixit ergo [que 2.] patri suo puella: O genitor, ad sanctum, quo festinatis, locum admodum in me cupido exardescit veniendi; et si usque ad sancti sepulcrum me non pertuleris, tædio finiri modicam adeo quam habeo vitam æstimo. Quapropter ne mihi moram provehendi inferas exposco; sed cum his qui prompta illuc voluntate gradiuntur, me pariter equo perferes [perferas 2.] . Respondit ei pater: Filia, absque immani nequeo te labore illuc deportare; tamen, quia in Deo confidis, quod per intercessionem illius almi pristinæ possis prosperitati restitui, credulitate socia una cum aliis [illis 2.] congrediar ad limen sancti, teque mecum equo deportabo, quatinus ab hac, qua detineris, ægritudine ejus multiplex interventio contractos relaxet artus, nervosque qui obriguere prolixiores efficiat [effaciat 2.] . Igitur universis, prout disposuerunt, gradientibus ad præfatam ecclesiam, venerandus pater monasterii, uti olim prætuli, cum fratribus more obviantes [obviantibus 2.] consueto processerunt eminus [(p. e.) e. p. 2.] cum magna veneratione; cumque missæ officia [solemnia 2.] peregissent, et ad sepulcrum constanter supplicantes cuncti accessissent, etiam præfatus vir doloris sui bajulator, de omnipotentis Dei [(o. D.) D. o. 2.] misericordia atque pii intercessoris meritis non diffidens, ulnis filiam ferens orando se prostravit cum illa. Denique post preces, dum sobolem erigens suis mancipare amplexibus vellet ac famulatum impendere, respuit puella, dicens ad eum: Non tuo, pater, obsequio uti necesse habeo. Et continuo sese absque ulla dilatione, non alicujus favore indigens, erexit; hortataque est patrem ut [prius et 1, om. 2.] una secum palam Deo gratias vociferando [vociferaret 2.] proferret, qui per Hucberti beatissimi merita a debilitatis eam doloribus [(d. e. d.) dol. deb. e. 2.] eripuit, et certissimam contulit valentiam. Ita etenim [om. 2.] , ut nec uspiam cicatrix in ea quoquam appareret, sic validitate [validitati 2.] amicta fuit. Enimvero ita contigit, ut quæ extraneo veniendi famulatu indiguit, propriis regrederetur gressibus. Tunc universi Deum collaudando percrepabant quod tam exaudibilem habere patronum meruissent; atque ita [om. 2.] cum jucunditate cuncti [(cum j. c.) cuncti cum j. 2.] ad sua regressi sunt [om. 2.] habitacula triumphantes; maxime tamen puella cum patre cognatisque omnibus jubilantes exsultabant.
[8] [Cæca visu donata.] — Cap. VIII. De muliere cæca mirabiliter illuminata. — In pago siquidem Condrustinse quædam erat femina haud adeo infimis exorta natalibus, cujus vocabulum nominis nunc recitare nequeo, amissis oculorum officiis. Quæ cum suis ut eam ad præfatam almi Hucberti pontificis ædem, parentibus illuc meantibus, perducerent sociata se illis, obsecrationes diutissime eundi ipsorum [eorum 2.] functa auxilio innecteret, illi autem dure obsistentes, nequaquam assensum ingesserunt, sed procacia ac improperantia objicientes verba: Quia numquam hujus claritate luminis ad utendum frueris, quid nostras sæpissime [sepisse 1.] inquietando aures, inanes [om. 2.] confers loquacitates? Tunc ipsa hæc audiens commota, suspiriaque trahens prolixa, tale eis contulit [protulit 2.] responsum: O stolidi, o vafri, qui de Dei misericordia et sanctorum meritis diffiditis, et omnia in fide poscentibus fore adfutura ambigitis, dominicamque nequaquam intenta vocem mente reminiscentes, qua profert: “Si habueritis fidem sicut granum sinapis, quodcumque petieritis fiet vobis.” Propter vestram etenim desidiam segnitiemque ac cordis perversitatem hactenus meorum lumine careo oculorum [luminum 2.] . Quoniam quidem si quo mea fide tenus anchora irretita est, quæ vobis sæpissime a me iterato repetenda sunt, ducatum præbuissetis, jam olim sospitati restituta fuissem. Denique quia meis nullatenus impetrando assertionibus, neque propter sanguinis propinquitatem valeo in ejus amore atque veneratione, cujus medullitus mihi ardor condensissime inardescit [exardescit 2.] , sub testificatione ejus, hoc est beati Hucberti præsulis, consensum præbendo, ne ulterius, flagito, dilationem ingeratis. Hæc propinqui vicinantesque [vicinique 2.] audientes, et ea fore ceu ipsa [certa 2.] ratione nequaquam carentia [quæ] intulit hujusce [hujuscemodi 2.] admonitione confabulationis, tandem compuncti misericorditerque commoti, ad omnia se parare et quantocius velle adminiculum præbere vociferant. Tunc omnis cognatorum ad eamdem cohors festivitatem adducentes secum eam, expediti properant; cujus precatio ne diutius dilatio ingesta fuisset, obtinere prævaluit. Igitur aggresso itineris intercapedine, cum maxima devotione atque veneratione ad sanctum usque pertendunt locum. Cumque monasterii ambitum introeuntes circa [circum 2.] fluentibus undequaque plebis commixtæ catervis atque eam irrationabiliter compingentes, ipsa nequaquam hujuscemodi sustinere jacturam valens impedimenti, suis inquit: De hac commixti, qua molestor, vulgi multitudine citatim me deviate; quia illorum ceu ferales ferre occursus nequeo: ut eorum qui amissa oculorum acie [(a. o. a.) ac. o. am. 2.] , ne pedibus incedant offensis, gressus tentatim figere solent, mos est. Illi vero cum summa parere festinatione annisi sunt, eamque a plebium tumultu subierunt. Patrata [Patra 1.] autem ejus petitione, ubi irriguosa foret limpha, quæ de fonte vocabulo Andaina fontana dirivatur, ab incolis sollerter exquirere fecit; et eam ubi per canales ad diversos monasterii usus influit, illuc postulando perduci impetravit. Ad eumdem siquidem pervenientes locum, aiunt ei: Ecce aqua per canales defluens. Illa denique fatur: Dei clementiam ubique fore haud ambigo, et fide poscentibus perfecta non [om. 2.] diuturnam insistere sustinentiam credo. Quapropter hac meos limpha obtutus abluens, per beatissimi Hucberti merita nihil omnino hæsitans ejus munificentia præsentialiter adipisci firmissime confido. Cumque terna faciem ablutione madesceret, divinam sentiens pietatem, ab ejus decidente oculis albuigine [albugine 2] , lux vera suos irradiavit oculos. Erigens autem se incolumis his qui cum ea erant, infit: Nonne vobis dudum [(v. d.) d. v. 2.] innotui omnia possibilia credenti? Gratias equidem laudesque omnium plasmatori passim vehementer intonabo, quia per almi suffragia Hucberti ejus fastigium sanctæ intuere ædis convalescendo obtinui, et ad ejus limina non vestro solatio nullatenus iter agendi indigens, sed divino potius suffulta juvamine ibi gero meos cursus [(i. g. m. c.) hibigero meos cursu 1.] absque ulla prorsus dilatione atque, Deo propitio, offensione [sine off. 2.] gressus dirigam. Tunc lætabundo [ lætabunda 2.] una cuncti gaudio referti, ad [om. 2.] ecclesiam cum ea conglobati ocius [om. 2.] adeunt; et omnia laudabilia atque melliflua hac illacque commeantibus necnon et obviantibus impertientes affamina, qualiter [divina add. 3.] ambrosiana per beatissimi opem Hucberti pontificis erga eam operatrix sit patefacta. Denique venerabile ingressi templum, in gesti devulgante miraculi copia, ad honorificum ipsa reverentissime sepulcrum preces, ut decuit, fundendo incubuit. Surgens quoque samaritano ecclesiæ [om. 2.] se inquirendo connectit, et qualiter erga eam patratum sit, evidenti per ordinem ratiocinatione [ratione 2.] , tam ipso ædituo et fratribus quam etiam circumvallante non modica plebilium [plebium 2.] caterva, eam videre et audire cupientes, promulgavit, atque coram ipsis pro modulo suo denariorum copiam super pontificis aram apposuit. Factum est autem tam in clero quam etiam in commixta vulgi [om. 2.] conventione gaudium, laudesque universi in sublime vociferabant. Ipsa quoque a fratribus petita benedictione, quæ pedissequa ducatu atque juvamine aliorum venerat, vera [vota 2.] cum suis signifera, quod cupiebat, ad propria regressa est valens.
[9] Ergo, fratres dilectissimi, hæc et multa perpluriora [om. 2.] atque innumerabilia, quæ per suos divina electos in humanis majestas patravit et peragit [peregit 2.] , ad eorum merita instantissime imitanda nos corde tenus insistere condecet. Spiritualia nos siquidem [(n. s.) s. n. 2.] assumamus arma, ut apostolus promit: Si vivimus spiritu, spiritu et ambulemus; et item ipse: Spiritu ambulate; idemque [itemque 2.] alibi: Condelector legi Dei secundum interiorem hominem. In hac quippe delectatione intenti nosmetipsos exercere sicut Dei ministros satagamus, in multa patientia, in longanimitate, in caritate et ceteris quæ in ejus radice solidata sunt, vobis cognita; ut dominicæ condigni voci simus, qua pollicitatur, inquiens: Pater, volo ut ubi ego sum, ibi meus sit minister. Seduli autem obtemperemus, ut obsecundando, ab hædis sequestrati in ultimi die examinis [(d. e.) diei examine 2.] benedicta [benedici 2.] nos cælibes dextralesque voce prompti mereamus [mereamur 2.] adcisci: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, et reliqua. In quo videlicet copulati, divino fulti levamine, regno, Deum deorum in Sion sine consummatione contemplari obtineamus secundum spem vitæ æternæ, heredes [quæ sequuntur desiderantur in 1, folio exciso.] quidem Dei, coheredes autem Christi; cui est honor et gloria perpes regnumque indeficiens cum Deo Patre in unitate Spiritus paracliti per cuncta secula seculorum.
ANNOTATA.
a Marloye, qui locus dependet a vico Waha prope Marchiam, ïn hodierna Belgii provincia Luxemburgensi.
b Bras, qui vicus est prope Sancti Huberti ad meridiem
c Forte Trudonopoli seu oppido Sancti Trudonis, vel potius Troenes, nunc in Magno Ducatu Luxemburgensi, in pago Clarævallis (canton de Clervaux).
d Sevoldus abbas Andaginensis fuit ab anno 836 ad annum 855 (Rom. Hancar, Hist. du mon. de Saint-Hubert, ms., pp. 91, 103).
e Chauvancy-Saint-Hubert, prope Montemmedium (Montmédy, dépt Meuse).
MIRACULORUM S. HUBERTI POST MORTEM LIBER SECUNDUS.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 3997
AUCTORE ANONYMO
Editus ex codd. Namurcensibus 15 (sec. XII) et 2 (sec. XV). Cfr. Comm. præv., num. 24 – 25. —
CAPUT I.
Miracula quæ contigerunt seculo IX et seculo X.
[1]
[LIB. I][Cæcus visum recipit;] In ipso anno translationis beati Huberti, cæcus quidam peregrinus, sed fide devotus, de longinquo venit ad monasterium; et secundum morem hospitio susceptus, respectum divinæ misericordiæ per ejus merita præstolabatur. Eo per triduum in precibus persistente, nox advenit dominica; fratribusque ad vigilias surgentibus, et ipse fideliter adesse maturavit. Exorso autem a canente responsorio duodecimo, repente illuminatus, cœpit conclamare gratias Deo et beato Huberto, quod post laborem tanti itineris, visum meruisset recipere. Cumque fratres eum ad sancti sepulcrum sine ducatu currere viderent, laudibus divinis instabant attentius; eisque expletis, cecinerunt hymnum Te Deum laudamus. Hoc vicini comperto, congratulabantur de præsentia tanti præsulis, quem suis quoque necessitatibus specialiter affuturum sperabant: unde et concepta devotione, frequentius ad eum confluebant. Venerabilis vero Alveus, qui tunc præerat monasterio, cæcum illuminatum Walcaudo [Walcando 2.] episcopo direxit, eumque gratanter exhilaravit, quia sic divinitus magnificaretur locus suæ constitutionis. Unde et assistentibus sibi referens frequentius rei jocunditatem, apud se hominem retentum vestibus novis jussit indui, eique rerum sufficientiam usque ad obitum constituit.
[2] [et mox alter.] In Marlido quoque, quæ villa erat ecclesiasticæ possessionis, fabrum quemdam, nomine Anglemarum, ob suæ artis studium contigit cæcari. Qui, comitante fide, post quinquennium a filio perductus ad monasterium, ne vacuus venisse videretur, duas ferri fusuras ad limen ecclesiæ secum detulit. Biduo autem retentus in hospitio pauperum mansit, et tertia ductus ad ecclesiam, longius orationem protraxit. Fratribus vero jam post meridiem pausantibus, filius eum hortari cœpit ut ad hospitium rediret et benedictionem a fratribus præparatam cum ceteris sumeret. Ad quem pater conversus, homines eminus gradientes se dixit intueri, structuramque ædificiorum mirari. Cui cum filius responderet eum vera videre, ille versus ad orientem contra sancti sepulcrum, voce qua poterat cœpit laudare Deum et tam exaudibilem patronum. Quo fratres audito, debitas pro miraculo laudes exsolverunt; et homini ex consulto stipem constituentes, ut usibus monasterii in arte sua deserviret, quamdiu superfuit detinuerunt.
[3] [Fur equum ablatum reducere divinitus cogitur.] Quidam de villa Brattis, quæ proxima est monasterio, fratrum usibus deserviebat, ejusdemque servitutis procurationem sollicite agebat. Qui ad hoc ipsum exsequendum, ut expeditior interesset foro rerum venalium, quod circa festum sancti pontificis agitur, equum suum sine custode emisit ad pastum. Expleto negotio, cum requisitum non inveniret equum, familiare patroni sui reclamavit patrocinium: cui etiam devovit candelam, si ejus meritis reciperet equum quem perdiderat. Interea qui equum rapuerat, nullo modo silvam circumjacentem exire poterat, quam, ut sibi videbatur, jam diu præterisse gaudebat. Facto mane, cum hebetato divinitus sensu, tanto sibi videretur securior quanto et elongatior, repente in foro, quo subterfugerat, se positum recognovit; ibidemque hominem pro equo a se ablato anxiantem offendit. Ille, viso equo, jam lætior factus, cum rubore divertere volentem [om. 2, suppl. man. rec.] invasit; et equum recipiens, cum gratiarum actione patrono suo votum exsolvit.
[4] [Mulier contracta usum membrorum recuperat;] Quædam mulier de villa Trodana, nobilis, sed contracta, audiens famam virtutum sancti pontificis, ut ad ejus festum ab amicis perduceretur obtinuit. Quæ vehiculo delata, et ad caput sepulcri deposita, circa horam tertiam reddita est sospitati; et nullo juvante rediens ad propria, quoad vixit, in eadem sospitate permansit.
[5] [itemque vir paralyticus,] Alius quidam, Otgarius nomine, adeo infirmitate premebatur ut privatus officio totius corporis, non solum standi vel ambulandi, sed etiam sedendi careret usu. Qui suorum auxilio, gratia recuperandæ salutis, ad monasterium devectus, dum ibi per biennium moraretur, nocte dominica convaluit, incolumitati integerrimæ restitutus. Cujus gratiæ ne videretur ingratus, postquam circumquaque discurrens, sancti gloriam cum laudibus prædicavit, reversus ad ecclesiam, ejus se deinceps offertoriali servitio mancipavit.
[6] [Tempestatum immanitas sedata.] Anno igitur Verbi incarnati octingentesimo tricesimo septimo, imperii autem Ludovici vicesimo quinto, ordinationis vero domni Walcaudi [Walcandi 2.] episcopi vicesimo octavo, accidit ut circumquaque desæviret [deserviret prima man. 2.] furor divinæ animadversionis ejusque furoris pondus maxime incumberet viciniæ [vicine pr. m. 2.] beati Huberti. Tanta enim imbrium inundavit enormitas, tanta sævæ tempestatis immanitas, ut quæque sata aut radicitus evelleret aut ad solum usque deprimeret, et ex periculo famis mortem omnibus intentaret. Hujusmodi pestem offensioni suæ reputantes, sacerdotes cum populis conferebant, et qualiter divinæ indignationi satisfacerent ad invicem consulebant. Tandem definito consilio, hoc solum crediderunt sibi superesse remedium, ut ad beati Huberti confugerent patrocinium: si tamen liceret eis indifferenter ejus adire monasterium. Nam tunc temporis, sub venerabili abbate Sevoldo, tanta in loco erat religionis reverentia, ut quibusque secularibus difficilis esset ibi conveniendi licentia, nullusque ingrediendi aditus concederetur feminis nisi in annuali festo ipsius pontificis. Præmissi igitur cum precibus legati, periculum quo premebantur suggesserunt abbati et fratribus; et quia sciebant conveniendi aditum difficillime concedendum, ut tandem concederetur, prætenta generali necessitate, expetierunt, addentes se velle cum reliquiis et crucibus convenire et offensam divinæ indignationis per intercessionem ejusdem patroni, collatis muneribus, complacare. Audito periculo communi, abbas et fratres cœperunt augustiari, ne vel infracto consuetudinis usu arguerentur temeritatis, vel deesse viderentur tribulantium devotioni et justæ petitioni. Tandem compulit invitos caritatis affectus ut fraternæ necessitati compaterentur, et ex communi consultu permissa licentia veniendi, indixerunt et hoc ipsum fieri cum gravitate et reverentia. Cumque hujusmodi consensum legati ad eos, qui se præmiserant, hilariter retulissent, de spe consolationis concepta lætitia, omnes in commune jocundantes, Dominum laudabant. Ergo ex condicto devotionis, sacerdotes undequaque, terni aut quaterni vel quini, prout erat eis convenientia commeandi, multa plebe sexus utriusque comitante, certificatis diebus ad monasterium, nudis pedibus et jejunantes, cum crucibus atque oblationibus convenerunt; fratres quoque cum debita devotione et reverentia venientibus obviam processerunt. Quibus ecclesiam cum laudibus ingressis, et ad sepulcrum sancti pontificis oblationibus depositis, post celebrationem missarum, ejusdem patroni intercessione, divinæ consolationis effectum absque ulla dilatione obtinuerunt. Nam ilico radiante sole conquievit inundatio imbrium, et longo post tempore nullum partibus illis quælibet tempestas intulit damnum. Nec mora: provinciales tam celerem divinæ propitiationis experientiam meritis beati Huberti reputantes, petierunt sibi concedi ut per singulos annos certificatis diebus pro necessitatibus suis multis convenirent: ea nimirum conditione interposita, ut quisque deferret ad devotionis gratiam, prout esset illi [ei 2.] facultatis [ facultas pr. m. 2] copia. Cujus devotionis consuetudinem ne quisquam infirmare vel minuere præsumeret, banno imperiali et lege synodali confirmata est.
[7] [Puella contracta erigitur.] Apud fiscum Caviniacum quidam Adelmoldus filiam habebat, quæ usque ad quinquennium incolumis permanserat. Sed cum quadam nocte obdormisset, facto mane, adeo se invenit debilem ut omnimodo contracta, nusquam se penitus movere posset, et per triduum sanguinem vomeret. Hujus suæ infirmitatis octavo anno, prædictæ autem constitutionis secundo, ex edicto sacerdotum præparabant se ad monasterium ituri et vota, quæ spoponderant, hilariter et devote reddituri. Eumdem apparatum, ut erat debilis, puella audivit; et nisi cum ceteris illo pergentibus deferretur, patri se omnino morituram asseruit. Pater, licet affectus tædio ejus diutinæ infirmitatis, fidem suam apponens ejus fidei, equo superimpositam ad monasterium devexit. Ceteris qui venerant vota solventibus, inter missarum sollemnia pater filiam ante sepulcrum sancti deposuit, seque cum illa in oratione prostravit. Oratione expleta, cum filiam, ut erigeret, vellet amplecti, illa jam incolumis, ejus se adjutorio non indigere exclamavit, ipsaque per se alacriter surgens, per omnes qui convenerant Deo tamque exaudibili patrono maximas gratiarum actiones suscitavit.
[8]
[LIB. II][Iniquus bonorum cœnobii Andaginensis repetitor miseranda morte abripitur.] Anno incarnati Verbi octingentesimo quadragesimo primo, succedente in regnum patris Karolo, Ludovici filio, comes Odo, ex rebus suis transitoriis affectans sibi commodum æternitatis, Bonotrivum et Bononismontem a et ecclesiam quæ est in Tilatio b in honore sancti Audoeni, sub venerabili abbate Sevoldo, adstantibus et laudantibus Harchario, Goderanno, Beremundo, nepotibus ejus, ecclesiæ sancti Petri sanctique Huberti, pro animæ suæ remedio legaliter tradidit. Post cujus decessum, nepos ejus Goderannus quæ tradita fuerant violenter invasit, negans sine suo consensu factum ejusdem traditionis donum, cui interfuerat: ideoque sibi juste repetendum et jure propinquitatis cedendum. Legatio monasterii frequenter ad eum directa, supplicabat ut ab hac intentione resipisceret: in hoc se potius propinquum defuncti probaret, ne pietate neglecta, ejus devotionem impediret; vel si eum recordatio humanitatis non flecteret, saltem divinæ ultionis pœnam timeret. E contrario cum ille pertinacius resisteret, parvumque sibi ex eo commodum provenisse objiciens, nullum justæ [justum 2.] rationis assensum admitteret, contigit ut per eadem prædia transiens in monasterium diverteret. Quem fratres læti honeste susceptum, ut caritatis gratia pranderet coegerunt, panesque suis manibus cum laude psalmodiæ formatos discumbenti attulerunt. Ille, ut erat perfidæ mentis, suspicatus hac exhibitione se velle induci ut tandem resipisceret a pervasis rebus ecclesiasticis, oblatos sibi panes cum suis modice prægustatos [pregustatis pr. m. 2.] abjecit et cum indignatione et superbia canibus suis, qui oblatrabant, projici jussit. Prohibentibus ministris id agendum, eamdem prohibitionem canes comprobaverunt: quia, licet famelici, eos nullo modo contingere præsumpserunt. Mirantibus ceteris hujusmodi spectaculum, Goderannus pro nihilo duxit miraculum; et inde cum irrisione digressus, ibat quo disposuerat eundum. Abeuntem [Ab eum diem pr. m. 2.] ultio divina prosequitur; et subitaneo dolore viscerum interceptus, cum ob injuriam sancti talem se intelligeret pati vindictam, licet invitus, relaxat quæ injuste pervaserat, et missa legatione ad monasterium, hoc ipsum nuntiari fratribus imperat. Nec mora, ab infirmitate convalescit. Sed ingratus ejusdem valitudinis, ad ea repetenda quæ relaxaverat, seipso deterior, ferventius inardescit. Audito fratris incommodo, quidam ejus frater eum reviserat mærens. Ad quem ille conversus, cœpit seipsum nimiæ lenitatis arguere, quod casuali attactus dolore, quæ sui juris erant beato Huberto relaxasset, sed nemo speraret se diutius hoc pati posse. Continuo fauces minantis redivivus dolor intercipit; stridoribus potius quam verbis clamat, se strangulari monachorum eulogiis; et inter clamandum, horrendo exitu spiritum emittens, quæ sua erant ecclesiæ liberius possidenda reliquit.
[9]
[LIB. I][Cæca visu donata.] In pago Condustro, femina quædam nobilis lumen amiserat: quæ precibus importunis parentes suos, ut se ad ecclesiam beati Huberti deducerent, sollicitabat. Quibus obsistentibus, et hujus suæ spei fructum desperantibus, concepta semel fide in rogando perseveravit, et quod non obtinuerat gratia consanguinitatis, sub attestatione meritorum sancti pontificis, ut tandem adduceretur, extorsit. Agebatur sollemnitas ejusdem pontificis; et impingentibus eam confluentibus turbis, cum difficilis aditus ecclesiæ sibi videretur, petiit ut ad aquam, quæ per canales in usus monasterii influebat, deduceretur. Quo deducta, cum ter faciem ablueret et inter abluendum sancti meritum imploraret, quædam albugo ab oculis ejus cecidit, et diu desideratum lumen recepit.
[10]
[LIB. II][Alius invasor bonorum monasterii insania, languore et cæcitate afflictus.] Quodam tempore, apud villam Rapazium, quæ sita est juxta Tarvoniam c, temerarius quidam tentabat invadere partem agri ecclesiastici juris, et possessioni suæ, quæ contermina erat, copulare. Superveniente enim messis tempore, collegit duodecim manipulos ex eodem agro, qui suæ sationis non erant, et seorsum violenter suis apposuit. Requisitus a villico ecclesiæ cur tale quid facere præsumeret, ille, ascenso equo, cum indignatione messem quæ supererat discurrendo cœpit conculcare, virga designans adhuc etiam ulteriorem ejusdem agri partem cessisse sibi jure paterno. Qui cum rediens domum matri facta retulisset, et illa cum seniorum judicio quæ agenda deliberat committere moneret, ipse in crastinum, evocatis senioribus villæ, cœpit eques subsequentes ad agrum præcedere. Insolentiam vero festinantis divina vindicta excepit. Nam hebetato sensu, ab eodem agro divinitus procul repulsus, per campos et villas circumjacentes equo insaniente circumfertur. Taliter per viginti milliaria continuato cursu, ab hora diei tertia usque ad vesperam, sub sessore equus deficit et moritur. Requisitus homo ab amicis et inventus, domum semianimis revehitur; et lecto prostratus, inter dolores et gemitus nomen sancti pontificis, ut sibi jam pœnitenti remittat injuriam deprecatur; campum sui juris abhinc perpetuo illi donandum pollicetur. Sed mater ipsum donum, tanquam inutile statim morituro, interdicit. Tamen post votum, juvenis paululum relevatus ducitur ad ecclesiam ibidem in honore sancti constitutam, nihilque se adversus eum amplius conari publice profitetur. Sic jam factus sanior et longioris vitæ securior, promissi agri mutavit votum, eumque sancto subductum posteris suis destinavit hereditandum. Continuo vindex mendacii languor redintegratur; et ne alicui casualis videretur, cum aliquando visendi causa ad agrum quem diligebat deferretur, in ipso egressu, ne eum amplius videret, subita cæcitate multatur.
[11] [Injusti pauperum oppressores divinitus puniti.] Contigerat sub eodem tempore quosdam principes Austrasiorum per eamdem Tarvoniam transitum habuisse et, imminente nocte, ibidem remansisse. In confinio ipsius villæ duo pauperes cohabitabant; quorum casulam quidam hostium irrumpentes, ut eis cœna pararetur violenter exigebant. Quibus cum ad satisfaciendum præferretur quicquid in promptu habebatur, illi dedignantes condescendere pauperum possibilitati, carnium sibi copiam procurari minis et verberibus compellebant. Negantes illi quod non habebant, cum furore trahuntur ad pœnam; et quod solum supererat illis remedium, beati Huberti lacrimabiliter implorant suffragium. Tandem ea conditione relaxantur, ut quomodocumque quærerent quod exigebantur [exigebatur 2.] ; unoque retento, alter ad hoc procurandum emittitur. Qui pacto pretio, carnes a creditore deferens, domum revertitur et exactores suos admonet ut delatis utantur. Recusant illi oblatas. Jam enim eos invaserat ultio divina: atrociorem quidem interaneus [intraneus 2.] dolor; alterum vero, ne idem pateretur, horribilis timor. Deposita feritate, jam supplices exorant ipsos pauperes sibi patrocinari apud patronum quem reclamaverant; cujus indignatione provocata, tam celerem experiebantur vindictam. Super his moti [motibus 2.] sodales, de proximo confluunt, et ne simili plecterentur vindicta, jam moderatiores hospitibus suis [om. 2.] per totam villam redduntur [(p. t. v. r.) r. p. t. v. 2.] . Facto mane ille, ut erat suimet impos, sociorum manibus equo superpositus religatur, et Hasbaniam usque devectus, miserabili fine vita privatur.
[12] [Contractus sanatus:] Alio tempore, confluentibus populis ad festum sancti pontificis, quidam contractus, concepta spe recipiendæ sanitatis, ad locum devectus convenit. Qui juxta sepulcrum sancti positus, in oratione pernoctavit et divinæ misericordiæ clementiam usque ad media missarum sollemnia sustinuit. Perlecto evangelio, crura femori hærentia cœperunt resolvi, nodositates brachiorum, extensis nervis, relaxari; et acclamantibus populis, ad plene redintegratus homo, seipsum mirari. Probato publice divinitatis miraculo, suscitatur in debitas laudes communis devotio, et unde ad salutem rediit unus, inde multorum in Deum profecit affectus.
[13] [itemque alii duo.] Alii duo æque contracti ad patrocinium sancti diverso tempore convenerant. Quorum unus, dum apprehensa palla altaris nititur assurgere, se miratur convaluisse; alter, innixus parieti, quo locus sepulcri ambitur, dum se transponere molitur, integerrime in omnibus membris reformatur.
[14] [Equus, S. Huberto ex voto addictus, hero votum dissimulante, illud mire manifestat.] Villa quæ dicitur Luisceia d monasterio satis est contigua. Hujus quidam procurator, morsu rabidi lupi infectus, dum sibi inesse sentiret mortis periculum, ad sancti confugit auxilium; et ut ejus beneficium certius experiretur, devovit illi dandum, quo vehebatur, equum. Est enim eo in loco certissima salus hujus horrendi discriminis, si adsit vera fides periclitantis et observetur dictata conditio collatæ sanitatis. Auro igitur sacratæ stolæ capiti periclitantis de more insito, et se observandi ordine dictato, domum rediit. Qui per accessum temporis, jam liberior timoris et certior impetratæ salutis, votum, quod nolebat reddere, se etiam vovisse dissimulabat. Quandoque tamen, ut erat curiosus illius suæ procurationis, per monasterium transitum habuit; et religato procul equo, ad fores ecclesiæ oraturus procubuit. Citata oratione dum exurgit cursor anhelus, equum, quem procul religaverat, juxta se stantem miratur. Sic sibi quasi apparatum profecturus ascendit; sed hærentem nusquam promovere valens, resistit. Factus miser sibimet ludibrio et concurrentibus spectaculo, quo acrius equum urget ut exeat, eo recedens ille obstinatius cum hinnitu caput ad templum replicat. Conveniunt ad spectaculum ecclesiæ æditui cum paucis, qui relicti erant, monachis; nam ceteri, delatis sanctorum pignoribus, propter Umbrorum [imbrorum 2.] incursus e, in castro [castra 2.] Gamedesla f morabantur. Iterum atque iterum clamoribus circumstantium equus incitatur, flagris tunditur, obseratis sibi foribus reappropinquans repellitur. Jam palam a cunctis intelligebatur non id frustra fieri, cum reus voti quod jam diu distulerat non sine confusione prodidit. Et quia præ lassitudine indigebat equo domum revehi, pacta sponsione illum remittendi, concessione fratrum velociter discessit, et votum sine dilatione remisit, gratias agens Deo et sancto pontifici quod tamdiu ingratus evasisset periculum justissimæ ultionis.
[15] [Aper infidelem S. Huberto venatorem lepide frustratur.] Comitatum Arduennensem agebat Theodericus, cujus frater Alerannus partes æquabat ejusdem comitatus. Hi cum pro opportunitate silvarum haberent venandi studium, in eodem exercitio quidam Jammenoldus erat præpositus venatorum. Qui dum sæpius ecclesiasticos saltus circa monasterium lustraret, nullumque proventum venationis inveniret, condixit suis ut in nomine sancti pontificis exeuntes, si quid proveniret, illi pro voto redderent. Igitur aggregatis canibus, die statuta procedentes, repentino eventu insperatæ magnitudinis aprum emoverunt. Qui post varios anfractus sui moris gradum figens, in quodam vicino monasterii recessu, quasi se sancto sponte dederet, immobiliter hæsit. Quem prædictus venatorum præpositus cum suis hilariter prosecutus, dum eum cujus esset magnitudinis miraretur, quasi jam captum decrevit domino suo deferendum, alium vero minoris quantitatis sancto perquirendum. Mox aper, quasi indignatus se sancto subtrahi, grege canum deturbato, elapsus evasit, et dignam confusionem cassatis venatoribus reliquit. Erat enim ab antiquo totius Arduennæ primoribus ex debito firmatæ consuetudinis, per singulas vices annuæ venationis primitias et decimas cujusque generis ferarum beato Huberto persolvere, eo quod idem sanctus, priusquam mutato seculari habitu propositi sancti ordinem percepisset, hujus exercitii fuerit studiosus. Unde et de cetero a quibusque vicinis nobilibus idem studium in ejus nomine agitur.
[16] [Milites in S. Huberti clientes injurii, graviter puniuntur;] Quodam tempore per pagum Arduennensem hostilis expeditio transibat g. Quæ dum, ut ejus moris est, se per opportuna loca spargeret, quædam pars in Apro-Villam h, quæ monasterio finitima est, divertit; et cum equis immissis immoderatius prata vastarent, et incolæ spem alendorum animalium se amittere dolerent, non solum in hoc dolentibus non [vox suppleta a corr. 2.] pepercerunt; sed et violenter eorum effractis domibus, quæ in eis erant victualia rapuerunt. Quibus refecti, cum, vespera imminente, cum equis suis ibidem pernoctare destinarent, et ecclesiastica familia patroni sui auxilium super hac injuria flagitaret, cœlum repente obnubilatum terribiliter intonuit, et [om. 2.] maxima tempestas incubuit. Obscurato aere, non solum cum pluvia grando ferebatur; sed et scuta capitibus fugientium superposita collisione lapidum detrita comminuebantur. Quibus dum vix fuga vitam reservasset [reservassent 2.] , domibus, quas prius violenter infregerant, se suppliciter ingesserunt; incolisque, ut a patrono suo sibi veniam vitamque obtinerent, humiliter satisfaciebant: quem quia proterve offenderant, hujusmodi vindictam patiebantur. Et cum ibidem pernoctassent, semper suspecti, ne periculum quod verebantur eveniret eis, orto mane, ut citius excederent, exierunt equos suos quæsituri; omnibusque extinctis, vix superesse duos invenerunt. Quibus assumptis, cum eis abscedere licuisset, nullum sibi damnum evenisse reputabant, cum etiam mortem, quam timebant, contigisset evasisse [fugere 2.] .
[17] [itemque vir nobilis, monasterii S. Huberti possessiones invadere nitens.] Quidam Erluinus, comes Gabeliensis, tantæ feritatis et superbiæ fuerat, ut quibuscumque prævalere posset, sive ecclesiarum sive secularium rebus, oppressionem inferret. Quia vero possessiones beati Huberti eo sibi videbantur ad deprimendum faciliores quanto et erant propinquiores i; postposito respectu justitiæ, in ipsum etiam Mononem, præpositum monasterii, manum conatus est mittere, quia ei videbatur inimicus ob defensionem ecclesiæ. Hic digressus per Arduennam, transitum habere Burias j devenit; et ibidem in prato quodam juris sancti Remacli cum suis repausaturus descendit. Injustam vastationem alieni juris quidam fidelium incolarum moleste ferens, nomen et meritum beati Remacli, ne hoc impune pateretur, inclamavit. Ab indignantibus derisus est homo, eique objectum est nihil hujusmodi juvaminis inesse Remaclo. Tandem profecturi, cum ducem, utpote viarum ignari, quærerent, quemdam subulcum familiæ beati Huberti offenderunt; quem, ut eis prævius esset, verberibus cogere cœperunt. Ille omnimodo renitens, cum curam pastionis suæ cogentibus [coagentibus pr. m. 2.] prætenderet, uxor ejus accedens, ut relaxaretur, Erluini pedes complecti voluit. Quam ille indignatus, pede percussam contumeliose rejecit. Sed statim eamdem impietatem ultio divina vindicandam excepit. Nam repentino dolore compressus, cum tardius solito incederet et quod patiebatur dissimulantem mirarentur comites, vix equitando ad villam Masbuirgh [Masburgh 2.] k pervenit, et ibidem lapsus equo, inter manus suorum corruit. Inde in gestatorio collectus, cum ad sua destinaretur revehi, vix perlatus usque ad rivum Martini, miserabiliter spiritum exhalavit.
[18] [Divinitus admoniti monachi Andaginenses corpus S. Huberti deferentes, imminens periculum evadunt.] Danorum gens a finibus suis egressa, partem Austrasiorum cæde et incendiis indifferenter vastabat. Horum fama, quæ falsos æque ut veros timores circumquaque augebat, fratres quoque Andaginenses cum ceteris incolis emovit ad fugam. Qui assumpto pretioso corpore sui patroni, remotiora loca suæ possessionis, vel Campaniæ villam Everneicurtem l, vel Mosellensem Lisuram m adire tentabant. Inter eundum igitur divertentes per opaca silvarum, quæ tutiora putabant, paululum requieverunt soporati, ut remissius expedirent quod restabat aggressi itineris. In somnum itaque ipsa sua lassitudine depressis, uni eorum Evoringo, morum probitate claro, quidam in venerabili habitu visus est astitisse, et ut locum illum deserentes diffugerent, quia hostes superveniebant, imperiose indixisse. Expergefactus ille, cum aperto volumine invenisset: Non hic requiescat pes tuus, visionem intellexit divinitus factam; et ut quantocius loco cederent socios admonuit, ne sic evidenter monitis incommodi aliquid eveniret. Aliquantulum jam processerant abeuntes, et ecce cum tumultu hostes imminebant a tergo insequentes. Sed qui eos susceperat tuendos, de imminenti periculo eduxit illæsos. Sic patenter liberati, talem erga se curam beati patroni recognoverunt, et divinæ providentiæ gratias pro liberatione sua retulerunt.
[19] [Corpus S. Huberti post amplius duo secula incorruptum inventum.] Diutius autem perseverante gentis ejusdem incursione, assumpto corpore sancti, fratres iterum loco exierunt; et Palatiolum [Palatio 2.] n devenientibus obviam processit maximus concursus provincialium. Horum prudentiores cœperunt ipsos arguere, cur sic inconsulte toties efferrent tantæ dignitatis patronum; cujus præsentiæ, si longius [longe 2.] asportaretur, timebant amittere patrocinium. Fratres vero, post laudum et orationum sollemnia, gestatorium reverendi corporis diligentius inspicere decreverunt; ne forte minus solidum, repentina progressione vel casu, citius non sine periculo dissolveretur. Cum igitur accedentes, operculo sublevato, reverenter introspicerent, an ex more mortalium esset ipsum corpus in cinerem redactum, gratia Dei, quæ semper eadem se mirificat in sanctis suis, eamdem integritatem ejus, quam sub Karlomanno principe et Walcaudo [Waltcando 2.] pontifice transferentibus eum ostenderat, usque ad idem tempus repræsentavit conservatam.
ANNOTATA.
a Loci illi apud Romualdum Hancar [Hist. du mon. de S. Hubert, ms., p. 98.] nuncupantur Bonnerue et Bonnimont. Bonnerue nunc dependet a vico Moircy [Cfr. Jourdain, Dict. des communes de la Belgique, ad h. v.] ad quem etiam Bonnimont pertinuisse credibile est. Moircy autem octo kilometris distat ab oppido sancti Huberti, ad orientem et meridiem.
b Tillet, vicus duodecim kilometris distans ab oppido sancti Huberti ad orientem.
c Terwagne, nunc in provincia Leodiensi, quatuordecim kilometris distans Hoyo ad orientem et meridiem.
d Luchy, qui locus ab oppido sancti Huberti dependet.
e Hungari, quos hoc loco Umbrorum nomine designari probabile est, Lotharingiam invaserunt anno 954 [Köpke-Dümmler, Kaiser Otto der Grosse, p. 231 – 235.] .
f Gamedellam, hodie Jemelle, non procul ab oppido sancti Huberti, cum aliis locis plurimis Andaginensi monasterio donatum fuisse a Walcaudo legimus in Cantatorio seu Chronico sancti Huberti [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 570.] .
g Hæc refert Hancar [Op. cit., p. 112.] ad expeditionem quam anno 899 [Vel potius 898. Cfr. Dümmler, Gesch. des Ostfränk. Reichs, tom. II, p. 467.] adversus Zwentiboldum Lotharingiæ regem suscepit Carolus III, rex Franciæ. Sed nimis indistincta sunt quæ hic leguntur ut aliquid etiam probabiliter inde circa tempus colligi possit.
h Hodie Arville, quatuor kilometris distans a sancti Huberti occidentem versus. Hic etiam locus monasterio Andaginensi donatus est a Walcaudo [Cantator, loc. cit.] .
i Nimirum inter Walcaudi donationes etiam legitur Gabelium seu fundus Gabelii situs [Ibid.] .
j Bure, in provincia Namurcensi, novem kilometris distans a Rupeforti (Rochefort) ad meridiem.
k Masbourg, in eadem provincia, tribus kilometris distans a Nassoniaco ad meridiem et occidentem.
l Evernicourt, in præfectura Axonæ (dépt de l' Aisne) in Gallia.
m Luzoir, in eadem præfectura.
n Paliseul, in provincia Luxemburgensi, viginti quatuor kilometris distans ab oppido sancti Huberti ad meridiem et occidentem.
CAPUT II.
Miracula quæ contigerunt seculo XI.
[20] [Invasor bonorum S. Huberti misere perit.] Anno incarnationis dominicæ nongentesimo quinquagesimo quinto, imperii autem Ottonis primi vicesimo, comes Stephanus dedit Andaginensi [Andaganensi pr. m. 2.] ecclesiæ legali dono quicquid sui juris erat in Calvenciaco [Cavenciaco 2.] a: et hoc præsente Brunone archiepiscopo Coloniensium et Baldrico pontifice Leodiensium. Cujus cum esset erga beatum Hubertum affectus magnæ dilectionis, ut corpus ejus ad prædictum fiscum deferretur, ab abbate Alberto et fratribus obtinuit; ibidemque illi vestituram ejusdem allodii coram Raginero et Gisleberto comitibus multisque regni principibus publice firmavit. Longo post tempore b, quidam Fredericus, frater ducis Theodorici, idem allodium violenter invadens, ecclesiæ subtrahere tentavit. Cumque nulla justa ratione ab ipsa invasione vellet reprimi, beati Huberti corpus illo referre necessitas ipsa coegit. His Fredericus auditis, et indignatus se insequi præsentia pontificis, urgente se ultione divina, eamdem villam irrupit, solito temerarior, ut quasi ad injuriam sancti videretur in ea potentior. Qui dum equo sedens, spatiaretur per plateas flexibus incompositis, in ipso exitu villæ idem equus fracto collo sub eo concidit; ipse quoque toto collisus corpore, ibidem expiravit. Hujusmodi fratris interitus cum duci Theoderico referretur a quibusdam, ille divinæ vindictæ laudabilem probavit justitiam, et iniqui pervasoris temerariam improbavit superbiam, qui tanti pontificis et ejusdem domini non reveritus est [(r. e.) e. r. 2.] præsentiam.
[21] [Vir nobilis, intercessione S. Huberti, cui bis fidem fregerat, tertio sanatus.] Quidam nobilis et potens, Josbertus de Castro Marla c, quod situm est juxta Laudunum super fluvium Somnam, rabidi canis morsu attrectatus, ex consuetudine evadendi periculi venit ad monasterium, et ibi incisus, ejusdemque incisionis observantiam edoctus, ad sua securus rediit. Quia vero persæpe potentibus levitas est familiaris, ille, ut erat moribus levis, injunctam sibi observantiam neglexit et invalescente mox ægritudine periclitari cœpit. Reductus vero ad ecclesiam pontificis, continuo meruit liberari; et ne ingratus videretur ejusdem liberationis, totam tertiam partem Everneicurtis d, quæ sui juris erat, illi legaliter tradidit. Quam donationem cum per annum integrum liberam et ratam ecclesiæ permisisset, quadam die inter prandendum, cum sibi sufficientia adesset, causatus est sibi etiam ampliora deesse. Respondentibus ministris id sibi imputandum, qui illi Huberto Ardennensi suum dederat allodium, Josbertus, indignatione concepta, diabolo suggerente, donum quod firmaverat, infirmandum juravit. Sed [om. 2.] statim immundus spiritus vocem minantis excussit. Quo impellente, uxoris suæ faciem injectis dentibus arripuit, et interceptam partem abstrahens, horribiliter vociferantem infecit. Comprehensus a suis, tentabatur ad sanctum reduci; sed cum, quasi injuriosus illi, præsentari vereretur, cuidam lecticæ colligatus violenter attrahitur. Labore continuato, tandem ad locum pervenitur, fratribus vigilias Deo exsolventibus. Pulsatis foribus [vox suppleta a corr. rec. 2.] , cum rei ordo et necessitas referretur [refertur 2.] abbati, ille introitum petentibus usque in lucem distulit. Exclusi cum quasi de misericordia desperantes, juste repelli arbitrarentur, inimico seipsum ad horam dissimulante, respiravit Josbertus: seque sanum mentitus, petiit ut absolveretur. Putatus verum dixisse, cum resolutus super pedes constitisset, collectis viribus in altum prosiluit, et impacto capite in lapidea camera, quæ tunc erat pro foribus monasterii, quasi mortuus in terram recidit. Exhorruerunt circumstantes miseriam, dicentes hanc ei juste vindictam evenisse, eo quod sancto deliberasset subtrahere donationem quam fecerat. Facto mane, supervenit abbas cum fratribus, gratia compatiendi, et eo astante, cum respirasset qui mortuus videbatur, ligatus iterum illatus est ecclesiæ. Qui dum per triduum, in continua vexatione, oblatum sibi pulverem de sepulcro sancti vitasset attingere, in dolio aquæ frigidæ depositus est cum exorcismis et ejusdem pulveris admixtione. Sensit inimicus pondus virtutis divinæ; et coactus per posteriora egredi, talem dedit crepitum, ut omne dolium a compage sua resolveretur. Corruit Josbertus exanimis; cum non multo post sanus exsurgens, Deo sanctoque pontifici perfectæ sanitatis gratias reddidit. Qui ibidem per mensem honeste retentus, donec uxor ejus de more incisa sanaretur, quicquid prius ecclesiæ dederat iterata donatione reddidit; indeque ad sua rediens, quamdiu advixit, fidelis et devotus sancto permansit.
[22] [Regius satelles, in S. Hubertum injurius, ab equis suis dilaceratur. Dei nutu impeditur alienatio bonorum monasterii.] Hujus donatio fuit tota tertia pars Everneicurtis in omnibus appendiciis suis. Et licet eam violentia Novi-Castri e in ecclesia, in banno et in molendinis minuerit, tamen fundum ipsius possessionis, evidentibus divinæ virtutis indiciis, vel mutuando vel usurpando ecclesiæ nemo subtrahere potuit. Quidam enim regius satelles, cum beati Huberti parvi penderet, quasi exteram dominationem, equos suos immisit, ut ecclesiasticas segetes depascerent: qui subito insanientes, dominum morsibus dilaniaverunt, et seipsos mutuo commanducantes, in admiratione multorum, expiraverunt. Nostris quoque temporibus, quidam Haduinus Laudunensis, annuente abbate felicis memoriæ Theoderico, eamdem possessionem mutuare voluit; sed nullo assensu provincialium id obtinere potuit. Cujusmodi contradictionem prudenter abbas perpendens divino nutu fieri, expostulato altari ejusdem possessionis a domno Elinando pontifice Laudunensi, cellam ibidem constituit et fratres imposuit; et eamdem constitutionem suam, cum omnibus ibi adquisitis, vel adquirendis, romanæ auctoritatis privilegio roboravit f.
[23] [Vinum, per sacrilegium ablatum, evanescit.] Apud Lisuram, in territorio Treverensi g, dono Walcaudi [Walcandi 2.] episcopi possidet ab antiquo Andaginensis ecclesia vineas sui juris. His aliquando vindemiatis cum sub abbate Theoderico præpositus ecclesiæ ad usus fratrum deduceret vinum, quidam Ebroinus de Berenges violenter illud cum bobus rapuit, ipsumque præpositum, ablato equo, peditem ad monasterium remisit. Super hujusmodi damnum et injuriam abbas ipsum Ebroinum sæpius interpellavit; illoque in pertinacia persistente, apud quosque terrenæ potestatis judices justitiam [om. 2.] reclamavit. Sed cum in neutro se profecisse videret, clamorem convertit ad Deum, sanctoque patrono rei commisit exitum. Interea supervenit sollemnitas dominici natalis et Ebroinus cum suis, apparato sibi prandio, epulaturus discubuit. Jam inter prandendum jocundior, de vino illius Ardennensis Huberti præcepit sibi deferri, addens se velle experiri cujus haberetur saporis. Minister ingressus cellarium, omne invenit evanuisse vinum, exceptis tribus hamis, quod ad supplementum vasorum ex domestico fuerat additum. Miratus rei eventum, Ebroino renuntiavit miraculum. Ille quidem primum difficile credidit quod a ministro relatum exhorruit; sed experta veritate miraculi, timuit ne culpæ vindictam experiretur ex seipso. Statim, procuratis sibi intercessoribus, ad monasterium in ipsa hiemis asperitate nudis properavit pedibus; ibidemque, cum per humilem satisfactionem obtineret veniam, ad integrum restituit quicquid abstulerat.
[24] [Impius invasor ecclesiæ Sancti Huberti et miles in sanctum ingratus, divinitus mulctati.] Quidam vir militaris Theodericus, ab inimicis interceptus, ad monasterium confugit; et intra claustra receptus a Theoderico abbate, sperabat se tutum ab eorum insectatione. Prosequentibus autem inimicis usque ad atrium ecclesiæ, cum sanioribus videretur eousque licuisse, quidam Adelardus munitionem atrii violenter infregit et ut intrarent subsistentes exclamavit. Illi irruentes, invenerunt Theodericum in camera sub dormitorio fratrum, quæ postea facta est domus infirmorum. Hortatus ab abbate ut cederet oppugnantibus inimicis, ille, ut erat virilis animi, indignatus timere [ita etiam pr. m. 2, temere corr.] , restitit. Orta decertatione, dum res ageretur, permixtis utrimque telis, veritus abbas eventum homicidii, signa ecclesiæ pulsari jussit. Continuo discedentibus illis ad sonitum terroris, Adelardus, qui atrium infregerat, a dæmone arreptus, equo corruit. Quem cum quidam comitum retro se componeret evehendum, ille componentis collum mordens, partem abstraxit, et non multo post infeliciter exspiravit. Theodericus vero, cum taliter evasisset, ejusdem evasionis ingratus, prædam super ecclesiasticas possessiones exercere non erubuit. Statimque justo Dei judicio uxorem ejus Hesplendem dæmonium invasit. Quæ ad monasterium deducta, nullo modo liberari meruit, donec vir ejus, recordatus id sui [de 2.] causa fieri, scopis secum delatis ut coram sancto cæderetur expetiit. Post talem viri satisfactionem, recepit mulier sanitatem, sicque expertum est, propter sancti injuriam a viro illatam, hanc illi evenisse passionem.
[25] [Paralytica sanata,] Puella quædam paralytica Areleonis [Arilionis 2.] h delata est ad monasterium; nondumque reseratis foribus, aditum ecclesiæ præstolanti affuit miseratio divinæ clementiæ. Erecta namque ad perfectam sanitatem, ut erat dies dominica, prosecuta est cum fratribus ejusdem diei processionem.
[26] [itemque famulus monasterii] Germanus quidam ecclesiasticæ familiæ per multum tempus infirmatus jacebat: quem quia diligebat abbas Theodericus, præcepit ut ad monasterium deferretur. Qui cum languore ingravato quasi ad exitum in dies declinaret, nocte quadam personam venusti vultus, cum stola pontificali, vidit in somnis sibi assistere, qui ei ut sanus surgeret, imperiosa præcepit auctoritate. Ille continuo surgens, accenso igne, se calciabat; cum post matutinas laudes, abbas eum revisens, ut solebat, cœpit eum non suæ mentis reputare, quia sic se videbat habere, quem morti vicinum reliquerat. Qui intuitus se admirantem, receptæ sanitatis ordinem illi retulit; et denuo sanus permanens, ad sua cum gaudio rediit.
[27] [et puella diu infirmata.] In villa Palatiolo [Palatiola 2.] i dicta, cujusdam Guiredi [Guireda 2.] infirmabatur filia, quæ uno semisanno non nisi alterius auxilio de lectulo surrexerat. Huic media fere nocte, quæ festivitatem sancti præcedebat, vir quidam venerandi habitus jacenti apparuit, utque ad sancti sollemnitatem cum ceteris illo euntibus properaret admonuit. Illa e contra, prætendens infirmitatem, cum voluntati causaretur deesse facultatem, jussit qui astabat ut incunctanter surgeret et suam exsequeretur admonitionem. Sensit illa vim verbi; et jam sana surrexit, et velut iter factura sibi calciamenta deferri admonuit. Petito lumine, pater lætus accurrit et ex relatione prædictæ visionis beati Huberti meritis sanatam intellexit. Processurus sine mora ad festivitatem sancti pontificis, dum equum procuraret filiæ, respondit illa equo se non indigere; paratam se proprio gressu liberatorem suum adire. Miraculum tam subitæ sanitatis cum publice referretur Theoderico abbati, ipsius pontificis sollemnitatem reddidit hilariorem, et ampliorem erga Deum populi suscitavit devotionem.
[28] [Sacrilegi raptores carnes frustra coquere tentant: ipsi misere moriuntur.] Comitatui Namucensi, licet injuste, subjacebat centenaria justitia Anseromiæ j, et violentia vicecomitum nimis affligebatur ecclesiæ familia. Acturi causas hujus exactionis, Gulielmus de Vernia k cum Hermanno et Rodulpho fratre ejus de Onhais [(de Onh.) voces prætermissæ, spatio vacuo relicto 2.] l die condicta illo convenerant; et in dominicali curia porcum unum invenientes, in cenam suam occidi et parari fecerunt. Bullientes carnes satis multus ignis suggestus coquebat, sed nullo modo decoqui poterant, et ministris, de more attentantibus eas, cruditatem suam et [in 2.] sanguineam horrorem ingerebant. Cænaturi domini cum tædio afficerentur hujus expectationis, carnes illas, qualescumque essent, sibi jusserunt apponi. Sed cæna eadem illis ultima fuit. Nam Gulielmus a dæmonio arreptus et Verniam in gestatorio relatus, miserabiliter expiravit; Hermanus vero et Rodulphus aliquandiu superstites, defecerunt sine pœnitentia et divina recognitione. His probatis, Albertus comes Namucensis, cum in Arduenna silva moraretur gratia venandi, et veneratione loci diverteret cum uxore sua Idda ad ecclesiam beati Huberti, poscente Theoderico abbate, prædictum comitatum Anseromiæ perpetuo remisit ecclesiæ m.
[29] [Viri incisi, e cujus fronte post annos 30 fragmentum stolæ sacræ deciderat, capilli una nocte cani fiunt.] Aliud miraculum, omni hactenus seculo inauditum annectimus, quod viro egregio Lamberto, loci hujus monacho, postmodum vero Hasteriensi abbate n, referente comperimus: quod non credat necesse est qui Domino derogat dicenti: Qui credit in me, opera quæ ego facio faciet, et majora horum faciet. Contigit aliquando, quemdam strenuum virum, morsu rabidi canis pervasum, ad hunc locum venisse et, sicut est consuetudinis, incisum, oblatis sancto muneribus, ad sua cum gaudio remeasse. Qui cum ad extremam usque senectam incolumis et sana mente pervenisset, quadam die ex more balneum ingressus est. Cui una famularum assistens, caput lavit, pexit (erat autem tunc temporis nigerrimi capilli, sicut in diebus juventutis), cum subito pectinem rapuit et scalpenti fronti impegit, ruptaque cicatrice præteritæ incisionis, particulam auri de stola sancti pontificis, in pectine invenit. Diu multumque miratus, tandem: Ecce, ait, XXX anni sunt hodie, ex quo hanc ferebam in fronte; reponatur ergo, donec quid inde fieri debeat, inveniam in consilio. Quid plura? Lætus ad prandium discubuit, et quod reliquum fuit diei, in hoc stupore transegit. Cubitum abiit, et mane, mira dicturus sum, quasi cycnus ita albus apparuit, ipsaque sui canitie maximum spectaculum videntibus se præbuit. Mox igitur cum ipsa particula ad meritum sancti rediit, et quæ secum acta essent indicans, ipsam sibi iterum imponi fecit, quandiu supervixit testis idoneus in se facti miraculi.
EXPLICIUNT MIRACULA SANCTI HUBERTI [(Expliciunt, etc.) om. 2.]
ANNOTATA.
a Chauvency-Saint-Hubert. Cfr. Mirac. lib. I, num. 7.
b Exordio seculi XI. Cfr. infra, De gloria postuma S. Huberti, num. 15.
c Marle, castrum situm secus Samaram prope Laudunum.
d Evernicourt. Cfr. supra, num. 18.
e Neufchâteau-sur-l'Aize. Cfr. Cantatorium, num. 13 [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII,p. 575.] .
f Cfr. Cantatorium, loc. cit. et Comm. præv., num. 24.
g Luzoir. Cfr. supra, num. 18.
h Arlon, quod est caput provinciæ Luxemburgicæ in Belgio.
i Paliseul. Cfr. supra, num. 19.
j Anseremme, oppidum provinciæ Namurcensis, quatuor kilometris distans a Dionanto versus meridiem.
k Onhaye, oppidum Anseromiæ vicinum, Dionanto distans kilometris sex inter meridiem et occidentem.
l Vergnies, oppidum provinciæ Hannoniæ, Dionanto distans kilometris circiter quadraginta quinque versus occidentem.
m Cfr. Comm. præv., num. 24.
n Cfr. ibid.
VITA TERTIA SANCTI HUBERTI EXCERPTA EX NICOLAI VITA S. LAMBERTI.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 4000
a
Edita ex codicibus: 1. Namurcensi Civitatis num. 15, seculi XIV; — 2. Nam. Civ. num. 2, ejusdem ætatis; — 3. Ultrajectino Æv. Med. Script. Eccl. 22, seculi XV (quem per inadvertentiam recensui inter codices qui continent Vitam sequentem, Comm. præv., num. 29); — 4. Leodiensi 18, al. 229, sec. XVII in.; — 5. Parisino 17639, sec. XVII. — Cfr. Comm. præv., num. 28 et num. 29 (Ultraj.)
[1] [Prologus.] Prologus in vitam sancti Huberti episcopi [hunc titulum præbet solus 4; Legenda, etc., ut infra post prologum, 1; titulum om. 2, 5; totum prologum om. 3.] . Vitam et martyrium beati Lamberti Tungrensis [om. 2; ecclesiæ Tungr. 5.] episcopi [(T. e.) e. T. 4.] describentes, dignum duximus paucis interserere nonnullos illius diebus in laicali habitu fuisse qui monitis et exemplis tanti patris animati, ob amorem cælestis patriæ spretis divitiarum suarum illecebris ad arctiorem vitam se contulerunt. Ex quorum numero [ita 5; merito 1, 2, 4.] præclaris ortus natalibus exstitit Hubertus [Hugbertus 5, et sic deinceps.] , comes palatinus, tam moribus quam genere clarissimus. Qui qualiter [quam 5.] singulari electione magistro successerit et ad episcopatum per angelicum obsequium et papæ Sergii ministerium promotus sit b, in sequentibus disserui. Hæc equidem quæ de tam sublimis gloriæ patronis aggredi præsumo, partim ex gestis regum Francorum, partim ex Chronicis felicis memoriæ Reginonis [Reinginonis 1. 2; Renginonis 5.] Prumacensis [Prumiacensis 4.] abbatis c, partim ex epistolis venerabilium episcoporum, partim ex relatione majorum et scriptis virorum fidelium, quibus auctoritatem non levis sed venerabilis sanxit antiquitas, excerpere curavi et in libelli hujus formam [prius forma 1.] seriemque redegi, imitatus quodammodo apis solertiam, quæ ex [in 5.] diversis floribus succos convehens et in favos disponens in unam mutat mellis dulcedinem [(m. d.) d. m. 2.] . Alioquin consultius decrevissem silere quam inconsulte quicquam dubium narrare.
[1] [S. Hubertus,] Legenda sancti Huberti episcopi et confessoris. [hunc titulum præbent 1 et 4 (sed 1 ante prol. et in 4 prætermissa est per oscitantiam librarii vox episcopi); om. alii.] . [comes palatii apud Theodericum III Neustriæ regem, in Austrasiam secedit;] In illo [(In i.) Eo 3; Eo igitur 5.] tempore quo crudelitas Ebroini [(c. E.) Ebronii c. 3.] regnum Francorum graviter opprimebat, erat adolescens nobilis, Aquitanus genere, Hubertus nomine, sub Theoderico rege comes palatii, et [om. 2.] litterarum studiis eruditus et armorum exercitatione strenuus. Hic quia prudentis erat ingenii, considerans Ebroinum [Ebronium 3.] ad omnem nequitiam [malitiam 3, 5.] promptissimum et præcipue [om. 4.] ecclesiasticis viris singularem [præcipuum 4.] inimicum, execratus omnes actus ejus [illius 3, 4.] , Franciam Sequanorum [Secanorum 1, 2.] deseruit et [(d. e.) deserens 2.] in Austriam [Austrasiam corr. 2.] ad Pipinum [ducem add. 3.] , cujus justitia et virtus bellica tyrannos circa se fere omnes [(c. se f. o.) omnes contra se 3, o. c. se f. 4.] compresserat [compescuerat 3.] , se contulit d. Adhærebat ei quasi comes individua amita sua Oda, quæ erat Boggis Aquitanorum ducis [(A. d.) d. A. 5.] recens defuncti vidua e.
[2] [ibique per conversationem S. Lamberti perfectioris vitæ studio incensus] Cum ergo in parochia Tungrensi circa memoratum [Pippinum add. 3.] principem vir illustris Hubertus aliquamdiu conversaretur [(a. c.) c. a. 3.] , beati Lamberti pontificis celebre nomen ejusque angelicæ conversationis et apostolicæ [om. 5.] doctrinæ ingens præconium fama ubique discurrente cognovit; cupiensque videre et audire [(et a.) om. 4.] eum, descendit Trajectum. Quem vir Domini gratanter excepit, multisque diebus secum detinuit. Ex cujus sanctissimo contubernio et exemplo frequentique colloquio cor clarissimi comitis adeo immutatum penitusque succensum est cælestis patriæ desiderio ut abjecto militiæ cingulo, calcata [que add. 4.] mundanæ potentiæ gloria, castris dominicis in clericali habitu adscribi voluerit, tamque pium sanctæ [om. 3.] devotionis affectum mancipasset effectui si non eum copula [copia 4.] legitimi qua [quo 3.] alligatus erat retinuisset conjugii f. Apostolicum tamen [om. 3.] secutus consilium, habebat uxorem tamquam non haberet, rebusque secularibus sic utebatur ut domum propriam non tam possidere videretur [videbatur 3.] quam administrare [(v. q. a.) q. a. v. 4.] . Denique totus in virum commutatus alium [alterum 5; (c. a.) a. c. 2.] , novo vivendi genere solo habitu mundanam dignitatem profitebatur, re autem ipsa et affectu [(et a.) om. 4.] non miles, sed clericus, non comes, sed [sancti add. 3.] Lamberti erat discipulus. Jam enim tunc [om. 3.] occulte operabatur in eo [(in eo) om. 4.] Spiritus sanctus per ministerium sacerdotis sui Lamberti quod ad salutem multorum postea manifeste latius [(m. l.) l. m. 4.] propagatum est, cum per angelicam visionem in episcopali regimine ipsi beato Lamberto magistro suo dignus heres succedens [sancta add. 3.] conversatione apostolica et [om. 3.] prædicatione [et add. 3, 5.] Trajectensem ecclesiam illustravit et postmodum Leodiensem feliciter fundavit, quam non sine Dei nutu ex ignobili viculo [vinculo 5.] in urbis claritatem, ex filia in matris sublimavit dignitatem g. [seq. num. tot. om. 3.]
[3] [(inserit hoc loco scriptor brevem Legiæ seu Leodii vici descriptionem),] Dicebatur autem [enim 5.] hic [(a. h.) h. a. 4.] locus, sicut narrat antiquitas et scripta patrum edocent, Legia: qui in valle situs inter opaca nemorum, inter ardua montium, fontibus et fluviis valde erat irriguus et delectabilis. Distat vero a Tungris [Tungrensi 5.] versus meridiem vix tribus miliaribus. Hunc ergo cum beatus Monulfus vicesimus primus Tungrorum episcopus forte quadam die cum suis intrasset, captus situ et amœnitate ejus substitit, propheticoque tactus [prius tactu 2.] spiritu [(t. s.) s. t. 5.] : Eia, inquit astantibus [sociis add. 5.] , locum [om. 5.] quem Dominus ad salutem multorum fidelium suorum [om. 4.] elegit,et quem per merita quorumdam servorum suorum postmodum magnifice illustratum summis civitatibus adæquabit [adæquavit 4.] . Statimque ecclesiolam illic ædificari præcepit, quam in honore [honorem 4, 5.] sanctorum martyrum Cosmæ et Damiani Domino consecravit. Hæc iccirco de statu et habitu Legiæ interseruimus, ut liquido sciamus a quibus initiis augmentum [incrementum 4.] acceperit, et merito magnificemus Deum in sanctis suis, scilicet Lamberto martyre, qui sanguine suo locum dedicavit, Huberto præsule, qui eum in episcopalem amplitudinem sublimavit. Hunc ergo locum vir Domini Lambertus valde diligebat et frequenter illic, ut orationi, lectioni uberius [liberius 4.] vacaret, inhabitabat, quia tunc temporis adeo erat solitarius et invius [(s. et i.) i. et s. 5.] ut quamdam haberet eremi [(h. e.) e. h. 5.] similitudinem. Nam ab occidentali et septemtrionali plaga montibus et silvis maximis claudebatur, meridianam partem Mosa fluvius reducto et curvato sinu ambiens inaccessibilem faciebat; sed qua [ad add. 1.] orientem spectat [specta 1, prius 2; spectans corr. 2, 4.] adiri facilius poterat. Sed quia dudum de loco [(d. de l.) de l. d. 5.] tam inhabitabili, nunc autem, favente Deo, tam populari, sicut invenimus et a nostris majoribus accepimus pauca diximus, tandem ad propositum redeamus.
[4] [sicut et Oda ipsius amita,] Oda nobilis matrona [femina 2; (O. n. m.) Sed et amita ejus Oda venerabilis matr. 3.] , cujus [paulo add. 3.] superius mentionem [memoriam 3] fecimus, amita videlicet illustris comitis sæpe dicti et sæpius dicendi Huberti, hortatu tanti nepotis [potentis 1.] ac monitu beati Lamberti pontificis [episcopi 4; (amita-pontificis) doctrinam sancti pontificis Lamberti gratanter expetebat 3.] , deposito secularis gloriæ ambitu [habitu 2, 4, 5.] , tamquam in bonam terram [(b. t.) t. b. 3.] semen recondens [et in his die ac nocte meditans add. 3.] , retulit Deo in tempore suo [(D. in t. s.) in t. s. D. 3.] acceptum sanctæ viduitatis fructum [om. 4.] sexagesimum. Nam sedens secus pedes [(s. s. p.) om. 3.] Christi sacerdotis, ejus [om. 3.] spirituali exhortatione ad contemptum mundi viriliter accincta, possessionum suarum redditus, qui erant amplissimi, in usus pauperum et servorum Dei erogare cœpit abundanter [(c. a.) a. c. 4; (e. c. a.) c. a. e. 3.] , et ad ultimum cum post passionem beati Lamberti [(p. b. L.) b. L. p. 3.] omnium quæ habebat Christum fecisset heredem, in prædio suo, quod Amaniam dicunt, non longe a Leodio ecclesiam in honore [honorem 4.] sancti [om. 3.] Georgii martyris construxit [exstruxit 5.] ; ubi in sancto viduitatis proposito Deo [(i. s. v. p. D.) D. i. s. v. p. 4.] infatigabiliter serviens, feliciter requievit.
[5] [mox, probante magistro, Romam contendit:] Interea [Postea 3; Interim 4.] dum hæc aguntur [(d. h. a.) om. 3.] , memorabilis comes [om. 3; vir 5.] Hubertus, per omnia beati pontificis et Deo digni futuri martyris [(beati-martyris) memorati sancti 3.] usus consilio, Romam profectus est. Proposuerat siquidem triumphalia apostolorum visitare limina, ut [in 2.] fervorem religionis et contemptum mundi, quem ex disciplina et institutione dilecti [om. 3, beati 4.] magistri [sui Lamberti add. 3.] conceperat [ut add. corr. 2.] , per eorum merita ad effectum perduceret, seque sedis apostolicæ [(s. a.) a. s. 3.] præsulis orationibus commendaret. Quem qualiter beatæ memoriæ [(b. m.) om. 3.] Sergius papa, qui vitæ merito Romanæ ecclesiæ sacerdotium adornabat [administrabat 4; (qui-adorn.) om. 3.] , exceperit, eique per angelicam visionem mortem ipsius martyris [om. 4.] Lamberti [(m. L.) beati L. m. 3.] Romæ revelaverit, Deo annuente breviter explicemus [(b. e.) in sequenti narrabimus.] .
[6] [ubi a Sergio papa, per cælestem visionem præmonito,] Siquidem ipse summus pontifex post matutinorum solemnia, vigiliis et orationibus [(ipse-orat.) beatæ memoriæ Sergius, qui Romanæ ecclesiæ sacerdotium vitæ merito, ut præmisimus, adornabat 3.] fatigatus, modicum somnum fragilibus membris indulgens, circa ipsius diei obdormierat auroram qua sacerdos Christi Lambertus propter veritatis [virtutis 3.] et castitatis defensionem et testimonium per manum [(p. m.) om. 1, 2, 4.] scelerati Dodonis [manibus add. corr. rec. 2.] consecutus est martyrium. Et ecce angelus Domini, cælesti lumine conspicuus ei in visione assistens: Diligenter, inquit, frater, iis quæ tibi a Domino per me manifestantur intende, et fidem verbis adhibe, et quod præcipitur studiosius exequere. Lambertus Tungrorum episcopus hac ipsa hora intra sanctuarium Domini ab impiis est pro pietate immolatus, et quia in terris martyrum Christi imitari studuit fidem et constantiam, eorum [et add. 5.] in cælesti curia consortium obtinere meruit et gloriam. En ejus pastoralem baculum, in quo gregem [Christi add. 3] sibi creditum vigilanter rexit et pavit, a loco passionis ejus tibi subito [subdito 2, 4,] translatum suscipe. Et visus est ei baculum porrexisse dicens: In hoc substitues ad regimen Tungrensis ecclesiæ tali viro dignum heredem et successorem, ipsius Lamberti doctrina et moribus institutum, a Deo in sacerdotem jam electum, Hubertum nomine, quem ad apostolorum limina hodie venientem his et his signis inter alios [(i. a.) om. 4.] poteris agnoscere [(his-agn.) certis signis tibi a me scilicet angelo nunc revelatis cognoscere poteris 3.] .
[7] [Tungrensis episcopus consecratur.] Statimque evigilans papa cum de visione adhuc hæsitaret, invenit juxta se repositum [positum 4.] , sicut in visione [(i. v.) om. 3.] ab angelo [(ab a.) om. 4.] acceperat [receperat 3.] , pastoralem beati Lamberti baculum. Quem cum timore et admiratione [hæsitatione 3.] maxima suscipiens et oculis perlustrans, non jam inanem et phantasticam, sed plenam fide [(p. f.) f. p. 3.] et certe divinam esse visionem [(e. v.) v. e. 3.] intellexit; virisque religiosis, quos in obsequio habebat [(virisque-habebat) om. 1.] , quid viderit, quid audierit, quod signum acceperit, ex ordine aperuit. Facta itaque oratione et immolata laudis hostia, ad exequendum visionis præceptum circa limina apostolorum [(l. a.) a l. 3.] studiosus advenientium perscrutator consedit [(p. c.) nomina perscrutatur 3.] . Et forte [om. 3.] memorabilis vir Hubertus, finito longo peregrinationis suæ labore, eadem nocte in proximo urbi loco [vico 5.] mansionem acceperat. Qualiter autem a papa Sergio eadem [eodem 5.] die agnitus et de nece dilecti magistri sui Lamberti per signum baculi [ejus add. 3, 5; (p. s. b.) om. 4.] certior factus sit, si quis plenius [plene 3.] scire desiderat, libellum relegat illum [(r. i.) i. r. 3, 4, 5.] quem a viris fidelibus editum de vita et conversatione [(e. c.) conversationeque 2.] præclari comitis [ipsius 3.] Huberti ante episcopatum, a plerisque apud nos et haberi et legi non est dubium h. Sed [(Sed, etc., usque ad fin. num.) om. 3.] et de vita et miraculis quæ in episcopatu gessit, quæ quidem ex libro domni Jonæ episcopi, qui inter ceteros familiari ei contubernio adhæsit, decerpens meo [uno 1.] opusculo alibi indidi [vidi 1.] , hic aliquid retexere supersedi [Sequitur in 3: Ego hunc libellum (de quo in penultima sententia) diligenter per me inquisitum non potui reperire. Deinde narrantur compendio quæ leguntur in Vita IV, num. 4 – 7, et ad ultimam sententiam num. 4 adjuncta est hæc nota: Hæc sic allata non fuerunt illa indumenta sacerdotalia quibus sanctus Lambertus fuerat indutus dum missam in capella Leodii celebraret infra quam martyrio coronatus est. Nam et illa adhuc hodie ipsius gloriosi martyris Lamberti sanguine rubricata in ecclesia Leodiensi honore debito conservantur. Poterantque pro beato Huberto apportari Romæ alia forte magis festiva et pontificalia sancti Lamberti indumenta, et illa, in quibus quotidie missam celebrabat et in quibus martyrizatus fuerit, in Leodio remanere. — In 4 etiam ab Happarto addita est hæc nota: Qualiter autem a papa Sergio inclusive usque ibi etiam inclusive et haberi et legi non est dubium. Quem utique libellum cum nusquam integrum, maxime latino sermone descriptum, reperire valui, diligenter de diversis chronicis gesta gloriosi comitis Huberti ante episcopatum compilavi et in præsentem libellum confeci.] .
ANNOTATA.
a
De qua re cfr. Comm. præv., num. 27 – 28. Et ex ipsis primis verbis prologi constat hanc de S. Huberto lucubrationem a scriptore exhibitam esse tamquam partem Vitæ S. Lamberti. Quam plane autem concordet cum Nicolai libello (ut editus est in Act. SS., tom. V Sept., p. 602 sqq.), demonstrat sequens tabella. Videlicet Vitæ S. Huberti:
Numm. 1, 2 repræsentant Vitæ S. Lamberti num. 48 – 50 med.
Num. 3 repræsentat Vitæ S. Lamberti num. 57 extr. — 59 med.
Num. 4 repræsentat Vitæ S. Lamberti num. 50 med. — 51 extr.
Num. 5 repræsentat Vitæ S. Lamberti num. 55 init. — post med.
Num. 6 repræsentat Vitæ S. Lamberti num. 74 – 75.
b Cfr. Comm. præv., § VII seu num. 87 – 94.
c Nihil in tota hac Vita legitur quod excerptum credi possit ex Gestis regum Francorum vel ex Chronico Reginonis Prumiacensis, et nulla omnino arbitror documenta scripta auctori hujus Vitæ præ manibus fuisse præter Nicolai Vitam S. Lamberti.
d Cfr. Comm. præv., num. 75 – 77.
e Cfr. Comm. præv., numm. 56, 64 – 73.
f Cfr. Comm. præv., num. 80 – 81.
g Cfr. Comm. præv., § XIII seu num. 147 sqq.
h Cfr. Comm. præv., num. 92 – 93.
VITA QUARTA SANCTI HUBERTI
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 4001
Edita ex 1. cod. Brux. 2493 – 98, seculi XV (per inadvertentiam prætermisso in recensione codicum hujus Vitæ, Comm. præv., num. 29); — 2. cod. Brux. 197, ejusdem ætatis; — 3. editione Roberti. — Cfr. Comm. præv., num. 29.
[Prologus.]PROLOGUS [Prol. om. 1, 2.] IN GESTA S. HUBERTI, PRÆSERTIM DE IPSIUS CONVERSIONE AC POST MORTEM TRANSLATIONE. — Secularibus, et spiritualibus personis salutare exemplar proponendo, beati Huberti primo comitis regalis palatii, postea vero pontificis ecclesiastici, conversionem et translationem retexere cupientes, sponsæ Christi utcumque satisfacere contendimus; quæ satis querulose dicit in Canticis: Per vicos et plateas quæram quem diligit anima mea. Quod verbum exponens beatus Gregorius ita dicit: Quia sunt nonnulli vitæ secularis qui habent aliquid imitandum de actione virtutis. Habent namque hujus seculi fideles ipsum beatum virum intuentes, quod imitentur: vanitatem videlicet transitoriam declinare, atque ad divinum converti servitium per voluntatem bonam et virtuosorum operum abundantiam. Hoc siquidem exemplum secularibus ipse adhuc seculariter vivens exhibuit. Nam mutabatur statim, ut audiemus, in virum alterum, induens novum hominem in Christo, vitamque ducens spiritualem sub specie habitus et dignitatis secularis. Formas scilicet vivendi in eo reperiunt religiosi et spirituales, dum considerant hunc sanctum erga seipsum satis rigidum, erga proximum valde beneficum, et erga Deum justum et rectum. Ipsum igitur in communi omnes laudemus et glorificemus, qui largus in misericordia, ita mirificavit sanctum suum ut in ejus conversione mirabili simul et virtuosa conversatione ipsius demonstraret meritum; in gloriosa vero ejus translatione quodammodo notificaret virtuositatis ejus præmium etiam in præsenti; nos quoque in hoc miraculo consolans et in fide confortans, ut de exhibitione præsentium munerum firma sit exspectatio futurorum: quam firmitatem etiam corroborat singulorum signorum diversitas. Explicit prologus.
[S. Hubertus, comes palatii apud Theodericum III Neustriæ regem, in Austrasiam secedit;] De vita et conversatione sancti Huberti ante episcopatum ejus [(De vita-ejus) Vita sancti Huberti Tungrensis episcopi 2; Incipit conversio S. Huberti comitis, postmodum episcopi Leodiensis 3.] . — Tempore [illo add. 3.] , quo Ebroini crudelitas regnum Francorum graviter opprimebat, erat [quidam add. 3.] adolescens nobilis, Aquitanus [Aquitanicus 3.] genere, sub Theoderico rege comes palatii, Hubertus nomine, et [om. 1.] litterarum studiis eruditus et armorum exercitatione strenuus. Fertur [cfr. infra not. 12.] autem [enim 2.] quod die quadam [(d. q.) q. d. 3.] solemni a, quando alii christiani seu vicini ejus ibant [pergebant 3.] ad ecclesiam, ipse vanitatibus mundi deditus pergebat ad venationem. Et ecce apparuit ei quidam cervus qui infra cornua sua gestabat signum sanctæ crucis. Audivit etiam [insuper 3.] quamdam vocem dicentem sibi: Nisi convertaris ad Dominum per sanctæ vitæ propositum, descendes velocius ad infernum. Quod audiens [(q. a.) quo audito 3.] , descendit ilico de equo suo, adorans Dominum qui sibi apparuerat, et promptum se exhibens ad faciendum quod monuerat [(et promptum-monuerat) om. 2; (Fertur-mon.) om. 1.] b. Hic quia prudentis erat ingenii, considerans Ebroinum ad omnem malitiam promptissimum, execratus omnes actus illius, Franciam Sequanorum deseruit, et in Austriam ad Pippinum ducem [om. 1.] , cujus justitia [et industria add. 3.] ac virtus bellica tyrannos omnes compresserat [oppresserat 3.] , se contulit. Adhærebat [que add. 3.] ei [illi 2, 3.] , quasi comes individua, amita sua Oda: quæ erat [exstitit 3.] Boggis, Aquitanorum ducis recens defuncti [relicta add. 3.] vidua.
[2] [ibique per conversationem S. Lamberti perfectioris vitæ studio incensus,] Cum ergo [igitur 3.] in parochia Tungrensi circa [apud 2, 3.] memoratum principem vir illustris Hubertus [(v. i. H.) H. v. i. 3.] aliquamdiu conversaretur, beati pontificis Lamberti [(p. L.) L. p. 3.] celebre nomen fama discurrente cognoscens, cupiensque ipsum [(c. i.) eumque cupiens 1.] videre, descendit Trajectum. Quem vir Dei Lambertus [(v. D. L.) L. v. D. 3.] gratanter excepit, multisque [multis quoque 3.] diebus secum detinuit. Hujus autem sancti viri beato colloquio [(b. c.) c. felici 3.] et exemplo cor clarissimi principis Huberti adeo immutatum, penitusque succensum est cælestis patriæ desiderio, ut abjecto militiæ cingulo, calcata mundanæ potentiæ gloria, adscribi voluerit divinis [divis 2; (a. v. d.) v. a. d. 3.] obsequiis; et hæc mancipasset protinus [pro tunc 1.] effectui [(h. m. p. e.) hoc quoque e. m. 3.] , si non eum [(n. e.) e. n. 2.] copula legitimi detinuisset conjugii [(d. c.) connubii d. 3.] . Denique [deinde 2.] totus in virum mutatus alium [(m. a.) a. m. 3.] , novo vivendi genere, solo habitu mundanam dignitatem profitebatur, re autem vera et effectu [(et e.) om. 1, 3.] non miles sed clericus [et effectu add. 3.] , non comes sed sancti Lamberti erat discipulus. Jam [(Jam, etc. usque ad fin. num.) om. 1.] enim occulte [taciteque add. 3.] operabatur in eo Spiritus sanctus per ministerium sacerdotis sui [(s. s.) sui sac. sancti 3.] Lamberti; quod ad salutem multorum postea manifeste latius propagatum est [(m. l. p. e.) l. p. e. m. 3.] , cum per angelicam visionem [(a. v.) evangelicam jussionem 3.] in episcopali regimine beato magistro dignus heres [heros 3.] successit; quod quomodo actum sit [breviter add. 3.] narrabimus.
[3] [mox, probante magistro, Romam contendit: ubi a Sergio papa,] Siquidem memorabilis vir [(m. v.) v. m. 3.] Hubertus [(Siquidem-Hub.) qui 1.] , per omnia sancti Lamberti usus consilio, Romam profectus est [(R. p. e.) proposuerat 2, 3.] triumphalia beatorum [om. 2, 3.] apostolorum visitare limina: ut contemptum mundi [(c. m.) fervorem religionis mundique contemptum 2; religionis fervorem conceptum mundique contemptum 3.] , quem hortatu dilecti sui magistri conceperat [(quemconc.) om. 2, 3.] , per eorum merita ad effectum perduceret [(ad e. p.) p. ad e. 3.] . Quo Romæ consistente [(Q. R. c.) om. 1.] , cum [(cum, etc. usque ad finem num. 4) pro his legitur in 2: angelus Domini, cælesti luce conspicuus, Sergio Romanæ ecclesiæ præsidenti sacerdotio in somnis assistens, innocentem dilecti Christi sacerdotis Lamberti mortem intimavit. Et visus est ei baculum pastoralem porrexisse a loco passionis Lamberti translatum; et inquit: Diligenter quæ tibi a Domino præcipiuntur exequere. In hoc substitues ad regimen Tungrensis ecclesiæ dignum heredem ipsius Lamberti, a Deo in sacerdotem jam electum, Hubertum nomine; quem ad limina apostolorum venientem certis signis tibi revelabo. Statimque evigilans, non jam phantasticam et inanem intellexit esse visionem, quam baculi perlustratio comprobavit esse veridicam. Hubertus quoque ante altare principis apostolorum angelo revelante a papa agnitus est; et audita morte dilecti sui magistri lacrimatus est. Quem suscipiens papa tricesimum Tungrensis ecclesiæ ordinavit episcopum. Indumenta quoque sacerdotalia sancti Lamberti Romæ pro sancto Huberto in episcopum consecrando divinitus tunc sunt allata. Cumque istis indutus stola sola defuisset, statim stola ipsi deficiens serico albo auroque contexta a beata Virgine Maria, ecclesiæ Tungrensis, deinde Leodiensis, patrona, Huberto per angelum est transmissa; per quam plurima miracula Deus ad declarationem meritorum beati Huberti cotidie operatur.] venerabilis papa [pontifex 3.] Sergius post matutinorum officia fatigatus somno se dedisset, circa ipsius diei obdormiebat auroram qua sacerdos Christi Lambertus propter veritatis testimonium per manum scelerati Dodonis consecutus est martyrium. Et ecce angelus Domini in visione ei assistens ait: Attende diligenter et fidem verbis meis adhibe. Lambertus, Tungrorum episcopus, hac hora intra sanctuarium Domini ab impiis est pro pietate immolatus. Propterea in cælestibus cum sanctis [(in c. c. s.) cum s. in cæl. 3.] meruit coronari. En ejus pastoralem baculum, a loco passionis tibi subito translatum [allatum 3.] , suscipe. Et in hoc substitues ad regimen Tungrensis ecclesiæ, discipulum ejus, Hubertum nomine, quem ad apostolornm limina devote venientem invenies hodie.
[4] [per cælestem visionem præmonito, allatis per angelos pontificalibus S. Lamberti indumentis et stola a B. M. V. ad eum missa,] Statimque papa [pontifex 3.] evigilans, cum de visione adhuc hæsitaret, juxta se, sicut ab angelo acceperat [susceperat 3.] , beati martyris baculum pastoralem invenit. Facta itaque oratione et immolata hostia, ad exequendum visionis præceptum circa limina apostolorum studiosus advenientium [om. 3.] perscrutator consedit. Et forte vir Domini Hubertus, in proximo urbis vico mansionem acceperat peregrinus. Qui statim devote ad diu desideratam beati Petri apostoli accessit ecclesiam. Quem ut papa [pontifex 3.] Sergius vidit. sciscitatur quis sit et quo nomine appelletur [appellaretur 3.] . Cui beatus Hubertus respondit: Ego quidem Hubertus vocor, vestræ sanctitatis famulus humilis [om. 3.] . Statimque papa [pontifex Sergius 3.] eum gratanter [gratulanter 3.] manibus recipiens, adduxit ipsum juxta altare principis apostolorum, eidem revelans mortem dilecti magistri sui Lamberti, quemadmodum ab angelo didicerat. Quo audito, Hubertus [beatus Hub. 3.] dolenter lacrimatus est. Cumque eum papa [pontifex 3.] instanter moneret de susceptione regiminis ecclesiæ Tungrensis, et sanctus [beatus 3.] Hubertus nullo modo consentiret, sed indignum se affirmaret, ecce divinitus omnibus [(d. o.) o. d. 3.] pontificalibus beati Lamberti martyris [om. 3.] induitur, quæ subito a loco martyrii ab angelis translata sunt ei [quæ sequuntur usque ad finem numeri om. 1.] . Cumque istis induto sola stola defuisset, statim stola serica alba auroque contexta Huberto per angelum a beata Virgine Maria, ecclesiæ Tungrensis patrona, est transmissa; per quam plurima miracula Deus ad declarationem meritorum beati Huberti quotidie operatur c. Videntes hæc qui adstabant, mirati sunt, agentes gratias Deo.
[5] [Tungrensis episcopus consecratur; a S. Petro clavem auream accipit.] A papa igitur Sergio [(p. i. S.) pontifice ergo 3.] in episcopum consecratur beatus Hubertus. Et [om. 3.] cum ibidem missam celebraret, apparuit ei sanctus [beatus 3.] Petrus apostolus, tradens ei clavem quasi auream, in manu gestandam, in potestatem ligandi et solvendi ac lunaticis furiosisque sanitatem conferendi. Clavis autem ipsa usque hodie servatur in ecclesia beati Petri Leodii d.
[6] [Ejus] Dum autem exequiæ beati Lamberti agerentur [in ecclesia beatæ Mariæ add. 3.] Trajecti, [consecratio Trajectensibus voce de cælo delapsa innotescit.] audita fertur [est 3.] vox desuper, eadem hora a summo pontifice, Deo revelante, eis provisum de condigno pastore, beati Lamberti discipulo, Huberto nomine. Accepta autem licentia et benedictione a summo pontifice, qui venerat peregre, præsul factus remeavit cum honore [Huic honor obvenit cui visio cælica favit add. 3.] . A Romana igitur [(R. i.) Roma autem 3.] urbe cum baculo pastorali [om. 3.] et pontificalibus [beati Lamberti add. 3.] rediens, secum ferens clavem a beato Petro sibi traditam, a clero et populo Trajectensi honorifice suscipitur, et in cathedra pontificali reverenter inthronizatur.
ANNOTATA.
a Secundum quamdam traditionem, die passionis dominicæ [Infra, Vit. V, num. 3.] seu feria sexta hebdomadæ sanctæ; secundum aliam, die nativitatis Domini [Hubert Le Prevost, chap. II (Ed. Fetis, p. 121).] .
b Visitur hodieque prædium rusticum, undecim circiter kilometris ab oppido Sancti Huberti ad septemtrionem et orientem distans, quod vulgari nomine vocatur La Converserie, quo loco apparitionem cervi contigisse ferunt. Secundum hujus loci traditionem popularem, S. Gertrudis ibi condideratparthenonem, cui nomen indidit Nivellam (a præcipuo utique cœnobio suo Nivellensi in Brabantia, nisi forte nomen istud ipsa traditio popularis ab hujus cœnobii situ per confusionem aliquam haud insuetam acceperit), cui substitutum sit vocabulum hodiernum ubi locus ex conversione S. Huberti celebrior factus est. Fundum postea monachis Andaginensibus a quodam comite Rupensi [Note: ] [de la Roche.] donatum esse traditur. Oratorium illic exstabat sec. XVI, eo ipso loco exstructum, ut creditur, ubi cervus constitit. Quædam etiam ibidem vocabulo sanctimonialium memoriam servant, ut Vivarium Beguinarum et Rivus molendini Beguinarum. Fertur etiam eisdem consuetudinem fuisse ut singulis noctibus pluries campanam sui cœnobii pulsarent, in gratiam eorum qui tunc iter agebant per immensas silvas cœnobium ambientes. — At secundum aliam traditionem, locus apparitionis fuit vicus Uffelken prope Tungros. Hanc vindicavit epistola data die 16 octobris anno 1665 [Citata in Vita gallice a quodam monacho conscripta extremo seculo XVII, quam ms. penes nos habemus dono ven. viri Henry, canonici Namurcensis et in majori Seminario clericali ibidem historiæ ecclesiasticæ et juris canonici professoris.] sacerdos qui tunc illius vici parochus erat, asserens ingentem concursum plebis illic fieri die festo S. Huberti et multos a rabidis animalibus læsos ibidem sanari; et in confirmationem suæ traditionis advertit longeveri similius videri Hubertum venationi indulsisse loco illo non ita remoto ab Heristallii et Jupiliæ villis, ubi tunc residere consueverit Pippinus princeps, quam in Arduenna, quo non tam facile illinc excurrere poterat.
c Cfr. infra, De gloria postuma S. Huberti, § VII.
d Cfr. ibid., § VIII.
VITA QUINTA SANCTI HUBERTI
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
BHL Number: 4002
Edita ex 1. cod. Musei bollandiani; — 2. cod. Leodiensi 278, al. 228; et — 3. cod. Metensi 577: qui omnes exarati sunt seculo XV. — Cfr. Comm. præv., num. 30.
LEGENDA SANCTI HUBERTI.
[1] [S. Hubertus, comes palatii apud Theodericum III Neustriæ regem, in Austrasiam secedit,] Hubertus [Hupertus 3, et sic deinceps.] , nobili exortus prosapia, Theoderici [Theodorici 2.] regis Francorum temporibus erat dux Aquitaniæ comesque palatinus, in doctrinis liberalibus eruditus, regalis palatii præsentia insignitus, insecutor adolescentium ritus nobilium, in armorum usu habilis ac [et 2.] strenuus placensque populo. Hic quia bonus et virtuosus erat prudentisque ingenii, Ebroinum [Ebroini 2.] , regis Theoderici [Theodorici 2; Theodrici 3.] senescallum, cujus crudelitas regnum [regem 2.] Franciæ graviter opprimebat, promptissimum ad omnem malitiam considerans, execratus est omnes illius actus et Franciam deseruit, in Austriamque ad Pippinum, cujus justitia et virtus omnes tyrannos compescuerat, se [om. 2.] transtulit; sed devictis per Pippinum tyrannis ad Franciam rediit.
[2] [adhuc paganus:] Cum ergo in parochia [perochia 1.] Tungrensi [Tungerensi 3.] circa præfatum principem vir illustris Hubertus aliquamdiu conversaretur, in Christum tamen adhuc non credebat, sed erat paganus et idolorum cultor a. Sicut autem nobilis genere, ita nobilior [et nobilis 3.] erat moribus et virtutibus. Erat namque pius, humilis et misericors, ac per hoc misericordiam magnam consecutus est.
[3] [sed mox voce crucifixi inter cornua cervi apparentis ad veram fidem conversus,] Die quadam passionis dominicæ b, cum Hubertus venationi insisteret, apparuit sibi [(a. s.) om. 2.] Christus crucifixus inter cornua cervi quem canibus insequebatur [apparuit sibi add. 2.] , dicens in hæc verba: O Huberte, usque quo feras [om. 1, 2.] silvestres venaris? Tempus est jam [om. 3.] ut et [om. 1.] me veneris. Ego enim sum Dominus Deus tuus, qui hodie pro te et [pro add. 3.] omnibus hominibus crucifixus sum. Hubertus autem hoc videns et audiens, territus est. Postea vero ad se rediens per consolationem Christi, descendit [descendens 2.] de equo et ad genua humiliter se [(h. s.) s. h. 3.] prosternens super terram, respondit: O Domine Deus, licet de te sæpius audieram, tamen usque modo in te non credebam, te non cognoscebam et pro vero Deo [(v. D.) D. v. 3.] te [om. 3.] non colebam. Jam paratus sum tibi obedire, in te credere et tibi semper servire. Dic ergo mihi, quid vis ut faciam, et ostende mihi viam veritatis et voluntatis tuæ. Tunc iterum dixit sibi Christus: O Huberte, abnega te [temet 3.] ipsum et [om. 3.] tolle crucem tuam et sequere me [om. 3.] . Addidit etiam: Vade, inquit, ad Lambertum episcopum Trajectensem, quem tu jam concupiscis videre: ille docebit te et dicet tibi quid facere debeas ut vitam æternam promereri possis. His dictis, Christus disparuit.
[4] [S. Lamberto magistro,] Hubertus autem de terra surgens, a venatione cessavit et cum famulis suis domum rediit, laudans et benedicens Deum de misericordia sibi data. Trahente autem Huberto adhuc juvene moram Tungris [(H. a. j. m. T.) a. H. j. T. m. 3.] perrexit ad Trajectum [(a. T.) om. 3.] , ubi erat Lambertus episcopus. Qui gratanter et benigne eum recipiens [suscipiens 3.] , baptizavit atque [et 2; om, 3.] in fide catholica instruxit [(in f. c. instr.) instr. in f. c. 2, 3.] et diebus aliquot eum [om. 3.] apud se tenuit. Ex apparitione autem Christi et sancti viri Lamberti colloquio et exemplo cor clarissimi principis Huberti adeo immutatum est ac cælestis patriæ desiderio succensum ut spreta mundanæ [mundana 3.] potentiæ gloria, totus in alium virum mutatus, novo vivendi genere solo habitu mundanam dignitatem profiteretur, re vero ipsa et affectu non miles sed clericus, non comes sed Lamberti erat discipulus.
[5] [asperrimum pœnitentiæ genus amplectitur.] Ex doctrina ergo sancti Lamberti, renuntiatis omnibus et pauperibus datis ac pro structuris et ornamentis ecclesiarum, ex divite factus voluntarius pauper, Christum pauperem sequi nitebatur, nihilque sibi retinuit præter loricam [ferream add. 3.] , quam ipse super carnem suam [om. 3.] nudam [(c. s. n.) carne sua nuda 2.] induit, et griseum tabardum, quem [(g. t. q.) griseam tunicam quam 3.] desuper portavit; et sic eremum intrans, dignam Deo pœnitentiam peregit. Nullumque cibum corporalem sumpsit præterquam herbas et radices et [om. 2, 3.] arborum fructus [om. 2, 3.] ; vinum et siceram non bibit, sed solam aquam; multasque infestationes dæmonum sustinuit, qui variis modis et plurimis [(e. p.) om. 3.] eum tentaverunt, sed eum flectere seu vincere non potuerunt c.
[6] [Rursus divina revelatione Romam ire jussus,] Vixit autem Hubertus taliter quindecim annis; et in decimo sexto misit Christus angelum sibi dicentem: Huberte, exeas eremum et vade Romam. Voluit enim Dominus eum [(D. e.) e. D. 3.] ponere super [supra 1.] multa, ut esset semita morum exemplumque aliorum, eo quod fidelis fuerat super pauca. Fuit ergo Hubertus obediens: et exiens eremum accessit ad magistrum suum Lambertum, ei revelans visionem angelicam et vocationem. Hubertus autem, usus per omnia beati pontificis [Lamperti add. 3.] consilio, Romam profectus est triumphalia apostolorum visitare limina, ut contemptum mundi, quem hortatu magistri sui dilecti inceperat, per eorum merita ad effectum perusque duceret eorum precibus commendatus.
[7] [ibidem a Sergio papa, et ipso per cælestem visionem præmonito,] Interea cum venerabilis papa Sergius post matutinarum officia fatigatus somno se dedisset circa ipsius diei auroram qua sacerdos Christi Lambertus [Lampertus 3, et sic deinceps.] propter veritatis testimonium coronatus est martyrio per manus scelerati Dodonis comitis Araviæ [(c. A) A. c. 2.] , et ecce angelus Domini assistens ei in visione ait: Attende diligenter et fidem verbis meis adhibe. Lambertus Tungrorum episcopus hac hora intra sanctuarium Dei ab impiis est pro pietate immolatus [oblatus 3.] ; propterea cum sanctis meruit in cælestibus coronari. En ejus [ipsius 2.] pastoralem baculum, a loco passionis suæ tibi subito translatum, suscipe. Et in hoc substitues ad regimen Tungrensis ecclesiæ discipulum ejus, Hubertum nomine, quem ad apostolorum limina devote venientem invenies hodie. Statimque papa evigilans, cum de visione adhuc hæsitaret, juxta se, sicut ab angelo acceperat, beati martyris baculum pastoralem invenit.
[8] [allatis per angelum pontificalibus S. Lamberti indumentis, Tungrensis episcopus consecratur;] Facta itaque oratione et immolata hostia, ad exsequendum visionis præceptum circa limina apostolorum studiosus advenientium scrutator consedit. Et forte vir Domini Hubertus in proximo vico urbis mansionem acceperat peregrinus. Qui statim devote ad diu desideratam beati Petri apostolorum principis accessit ecclesiam. Quem ut papa Sergius vidit, sciscitatus est ab eo quis sit et quo nomine appelletur. Cui ille : Ego, inquit, vocor Hubertus, vestræ sanctitatis famulus. Statimque papa eum [(p. e.) e. p. 3.] gratanter manibus [om. 3.] suscipiens [(m. s.) s. m. 2] , adduxit ipsum juxta altare principis apostolorum Petri, eidem revelans mortem dilecti [om. 3.] magistri sui beati Lamberti, quam ab angelo didicerat. Quo audito beatus Hubertus [Lampertus (sic) 3.] dolenter lacrimatus est. Cumque eum papa instanter moneret de susceptione [(d. s.) susceptionem 3] regiminis ecclesiæ Tungrensis, et sanctus Hubertus nullo modo consentiret sed indignum se affirmaret, ecce divinitus omnibus beati Lamberti episcopi pontificalibus a loco martyrii subito [om. 3.] translatis induitur. Quod videntes omnes qui astabant admirati sunt, gratias Deo [(g. D.) D. g. 3.] agentes.
[9] [scientiæ dono ornatur; angelus ipsi stolam tradit a B. V. M. missam,] Cum igitur a papa in episcopum esset consecratus, quia fervidus erat in charitate Dei omnipotentis, statim divinum officium peragere desiderabat et hostiam acceptabilem Deo offerre. Sic ergo ante altare sancti Petri procidens ad genua, orationem fudit ad matrem misericordiæ, ut sibi gratiam apud benedictum filium suum [Jesum add. 3.] impetraret, quatenus divinum officium [om. 1.] cito addisceret [disceret 3.] , et ut [om. 3.] scientiam sibi necessariam ad regendam ecclesiam et pro divino officio debite [debito 3.] complendo [sibi add. 2.] concederet. Gloriosa autem virgo orationem ejus exaudiens, misit sibi cum angelo stolam pulcherrimam, quam angelus circumponens collo suo, dixit ei [(d. e.) dicens 3.] : Huberte, Maria mater Christi mittit tibi hanc stolam; et sicut petisti [a Domino add. 2.] , habebis scientiam tibi [om. 3.] necessariam et [om. 2.] perfectam. Hoc etiam legitur [om. 3.] in collecta sancti Huberti, scilicet ut quem suscepta stola sibi cælitus emissa sacri officii scientia credimus illustratum. Ista [et ita 3.] etiam stola usque hodie reservatur [servatur 3.] in Ardenna in Andagio cœnobio [claustro 2, 3.] , ubi sanctus Hubertus corporaliter requiescit, et contingunt plurima miracula [(p. m.) m. p. 2, 3.] in eadem [ea 2.] .
[10] [et S. Petrus clavem auream.] Post susceptionem igitur istius [om. 3.] stolæ, cum missam ibidem celebraret, apparuit ei beatus Petrus apostolorum princeps [(a. p.) apostolus 3.] , tradens ei clavem quasi auream in manu gestandam in potestatem ligandi atque solvendi et lunaticis furiosisque sanitatem conferendi [(s. c.) c. s. 3.] . Clavis autem ipsa usque hodie servatur in ecclesia beati Petri in Leodio.
[11] [Ejus consecratio Trajectensibus voce de cælo delapsa innotescit.] Cum autem exequiæ beati Lamberti agerentur in ecclesia beatæ virginis Mariæ in Trajecto, audita est vox desuper, eadem hora a summo pontifice eis provisum fore de [om. 3.] condigno pastore [pastori 3.] beati Lamberti discipulo, nomine Huberto [(n. H.) H. n. 3.] . Accepta igitur licentia et benedictione [benedictionem 3.] a summo pontifice, additis [addens 3.] sibi familiaribus tam spiritualibus quam secularibus, ab urbe Romana recessit, ferens secum clavem a beato Petro apostolo sibi traditam, similiter [et add. 3.] baculum et pontificalia beati Lamberti.
[12] [Superno auxilio insidias evadit a Dodone paratas: qui et cum suis complicibus plectitur horrendis pœnis divinitus immissis.] Quod audiens Dodo, et timens se corripi propter martyrium beati Lamberti, et similiter Pipinum regem propter adulterium quod committebat cum sorore sua Alpaida, quia sciebat sanctum Hubertum amatorem magistri sui beati [om. 3.] Lamberti et virum justum et strenuum, congregavit exercitum magnum, et insidias sibi posuit. Fuit autem sanctus [om. 3.] Hubertus præmonitus ab angelo ne [ut 2.] formidaret, quia Dominus Deus omnipotens [om. 2.] secum esse vellet et eum liberare ab omnibus inimicis suis. Cum autem Dodo et ejus exercitus appropinquarent sancto Huberto et familiaribus ejus, eum occidere volentes, munivit se signo sanctæ crucis, sicut angelus sibi prædixerat; et Dodo cum suo exercitu fuerunt plagati quatuor horribilibus plagis: quia aliqui fuerunt percussi [(f. p.) p. f. 3.] morte subitanea, aliqui fuerunt obsessi spiritibus malignis, tertii morbo caduco, et quarti rabidi facti [effecti 3.] .
[13] [Trajecti omnium plausu excipitur.] Istis miraculosis operibus per potentiam Dei omnipotentis [om. 3.] ostensis, a Trajectensibus humillime et honorifice cum cruce Domini et vexillis processionaliter ab omnibus clericis et laicis obviam sibi venientibus est receptus, et in cathedra pontificali reverenter est collocatus [Sequitur in tribus codicibus compendium Vitæ sancti secundum Jonam, incipiens a cap. II: Sciens ergo beatus Hubertus, etc.] .
ANNOTATA.
a Cfr. Comm. præv., num. 84.
b Cfr. Annot. a ad Vitam præcedentem.
c Cfr. Comm. præv., num. 86.
VITA SEXTA SANCTI HUBERTI
EX JOANNIS ULTRAMOSANI CHRONICO FERE EXCERPTA AB ADOLPHO HAPPART MONACHO SANCTI HUBERTI.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
AUCTORE HAPPART
Edita ex Cod. Univ. Leod. 18, al. 229. — Cfr. Comm. præv., num. 31 – 34.
[PROLOGUS].
GESTA SANCTI HUBERTI NOVITER EDITA, SCILICET ANNO 1511, IN FESTO ANDREÆ, PER ME N. ADULPHUM HAPPART.
Adsit ad incœptum sancta Maria meum.
Tetrastichon ejusdem.
Me lege quisquis amas divi cognoscere vitam
Præsulis Huberti, nam sua gesta cano:
Et ducis et comitis qui successisset honore,
Sin se, Christe, tuum scisset amare jugum.
Idem.
Nisi hunc inedia, illum invidia torquebit,
Dispar causa, sed similis pœna.
Idem.
Salve, sancte pater Huberte piissime, salve:
Devoti populi sis memor ipse tui.
Idem.
Si melius nosti, cur talentum abscondis?
Sin aliter, cur alienum servum judicas?
Perlegas, et demum indica. Si doctus,
Objectum movebit potentiam; sin aliter,
Torpentem compelle inertiam.
Scribimus indocti, pariterque poemata docti.
Si cale ingenium, callet adusque suum
Initium finemque.
Noscere si cupias quis ego qui scripta reliqui,
Adolphus Happart nomine dicor ego
Aloff Happart
In
virtutum veritatem.
Vale ut velis: voles ut valeas.
Et ducis et comitis, et qui prælatus honore
Præsulis, Huberti fortia gesta cano
Nonnus
Adulphus Happart
Flos ejus nondum emarcuit, sed in tubera pubescens
fructum parit auspice rerum Deo, qui caput et caudam
victimæ offerri præcepit.
CAPUT I.
S. Huberti natales, et ejus historia usque ad conversionem suam.
SANCTI HUBERTI GESTA.
[1] [S. Huberti avus, dux Aquitaniæ, in prælio a Saracenis cæsus;] CAP. I a. — Anno 637 b, imperante Heraclio christianorum propugnatore acerrimo, Persæ in unum coacto exercitu, Antiochenam civitatem hostili apparatu vallarunt, vimque viribus adjicientes, quatuor mensium ac decem dierum intervallo obtinuerunt ac destruxerunt. Fortuna igitur belli allecti pariterque animati, Damascum obsederunt. At præpositus Damascenus in potentia gentis suæ civitatem egressus eos invasit, sed nihil agens facili recussus, hostium victoriæ cessit. Unde Persæ aggravantes obsidionem fortificarunt; ac post novem menses fortitudine prævalentes, anno 639, 12° mensis julii, circa meridiem, eamdem civitatem per assultum obtinuerunt. Anno eodem, mense octobri, Hierusalem per eosdem Persas obsessa fuit: quare cives imperatorem contra hostes in auxilium acciverunt. Imperator subito congregato exercitu, transito mari ipsis suppetias venit, tarde tamen, quia post undecim menses diutina obsidione vexati se hostibus dedidere. Nihilominus imperator constantissimus prope civitatem christiano milite resedit. Unde Persæ non parum provocati ad palæstram, extra civitatem procedentes, turpiter a christianis profligati, rege eorum occiso, usque ad 26000 occubuerunt. Anno itaque 600 et 40, Heraclius imperator duriter Saracenos oppugnavit; ac Antiochiam, Damascum, et quicquid Persæ a christianis vi belli abstulerant, ad imperium revocavit. Deinde Persidem ingressus, plurimam patriæ partem depopulans christianorum juri addixit. Quibus perceptis rex Cattay Sigedardus maximo belli apparatu contra imperatorem Persis in auxilium venit. Commissum est ergo dirum et horribile prælium: cujus christiani victores effecti, 14000 Saracenorum occiderunt, non tamen sine jactura suorum: nempe Romani 200 e suis perdiderunt, inter quos fuere nobilissimus dux Aquitaniæ Boggis, et ejusdem nominis princeps dominus de Poittiers, maritus sanctæ Odæ. Quare imperator graviter indignatus, maxime propter tam spectabilium personarum amissionem, jussit corpora prædictorum principum ad Hierusalem deferri, ibidemque honorabiliter inhumari. His peractis, imperator in infirmitatem decidit, qua et mortuus est: nempe febri et hydropisi correptus, se per mare Romam transferri jussit; ubi viam universæ carnis ingressus est.
[2] [ejusdem parentes, frater et fratris filii.] CAP. II c. — Postquam ergo exosus rumor de morte suorum ducis ac principis ad Aquitanos pervenit, intime eorum casum defleverunt. Substituitur præterea duci Boggi ejus filius Bertrannus: qui regnavit annis viginti quatuor. Iste dux Bertrannus habuit uxorem nomine Hugbernam, sororem sanctæ Odæ. Hic est truncus ex quo nobilissimus pullulavit ramus, scilicet sanctissimus præsul Hubertus. Cui a matris nomine nomen inditum, vocatus est Hubertus, quasi Hugbernus: ultimus Tungrensium, ac primus Leodiensium præsul præclarissimus. Cum S. Hubertus annos natus esset quatuor, menses tres et dies decem, natus est prædicto duci et alter filius, Eudon nominatus: miles prævalidus, dux Aquitaniæ postea ac princeps. Eudon quoque genuit duos filios. Primogenitus dictus est Aimericus, alter Johannes Willhembrordus, rex Ungariæ potentissimus.
[3] [Adhuc puer,] CAP. III. d. — Anno 646, Hildricus, rex Francorum, demandavit Bertranno, [patris, a rege Francorum bello impetiti et maleficio enervati, animum erigit ut hostes profliget.] duci Aquitaniæ, non obstante quod videlicet ipse dux ex corona regum Franciæ descendisset, nihilominus terram suam seu patriam ex parte regum Franciæ teneret; quamobrem ipsum requisivit, quatenus sibi homagium faciens fœdum a se relevaret. At Bertrannus hæc audiens, bene discutiens, sibi suorumque libertati consulere volens, respondit: Ego, inquit, numquam nec tantum quidem quantum vestigium pedis occulere posset, de terra Francorum nec possedi nec nisi violentia impulsus possidebo, quia nullo nec jure nec lege ejus ditioni astringor. Quibus ægre ac secus quam dignum erat a rege intellectis, idem congregato exercitu in Aquitaniam, depopulaturus eam, militarem copiam duxit. At dux validissimus, omnis impatiens violentiæ, quasi leæna raptis catulis, impiger occurrit, acerrimoque animo oppugnavit, dejecit devicitque; et id quidem tam interminate ut ad concitandum bellum caput viginti annorum curriculo non sublevaret: jam enim bina vice attritum omne Francorum robur emarcuit. Hæc amissio pugnæ baronumque perditio regem ferocem reddidit quam plurimum. Quamobrem magnis et parvis, nobilibus et ignobilibus, odiosus fuit omnibus. Nihilominus pacem spernens vindictæque percupidus, tertio exercitum contra Aquitaniæ ducem coadunat; cæde, rapina, exitio terram depopulans, ducem, cui eo tempore in virtute ac robore militari non erat secundus, perniciose vexans. Porro dux eo tempore tanto incantatorum maleficio enodatus fuit ut, emortuo similis, se penitus movere non posset. Hubertus ergo ejus filius, hæc considerans, partim devastationem patriæ paternæ ignaviæ adscribens, patrem suum quid ageretur suscitaturus adiit: Quid rerum est, inquit, o pater, quod tali ignavia torpes? An quæ in patria tua aguntur ignoras? Numquid quorum bonis in pacis tranquillitate gaudes, illos in belli turbine linquis? Quid agitur? Non est tibi cordi deprædatio patriæ ac populi? Ecce jam atrox hostis, scilicet rex Francorum, omnia cæde ac armis pervadit. Accipe arma et scutum, et contra eum in prælium descende: nam vim vi repellere, omnium populorum jura et leges admittunt. At pater hæc audiens, pariterque præstantiam ac compassionem animi filii sui perpendens: Propter te, inquit, fili mi Huberte, reddetur iniquo iniquitas hæc in caput suum. Et quasi vim de verbis filii sui assumens, subito armorum apparatum et robustissimos quosque sui juris milites aptat, ordinansque ad prælium alas et acies, quasi ursus ægre e cavea suscitatus, rursus apparet in campis. Fit signum, rapiuntur in invicem hostes, rumpuntur lanceæ, transit per inguina cuspis, finduntur galeæ, transitque per exta bipennis. Hic ferit, ille cadit; cadit hic, ferit ille reversim. Inter hæc rex ac dux, leonum instar in medio animalium, rugiunt, rapiunt, ac quicquid occurrerit dilacerant. Dux volat in equo, per aera fulminat ensis, raptumque unum e medio, cui nomen Ottoni, a vertice usque ad vestigium per medium findit. Nec tibi fabulam narrari credas: nisi enim antiquorum virtus ac robur prævalidum fuisset, numquam tanto studio antiquitas hæc posteris litterarum monumentis reliquisset. Dum hæc aguntur, accrescit undique bellum. Pugnatur altrinsecus, nititur quisque sibi in oppositum pectus. Rex ac dux congrediuntur in invicem, reiterant ictus ac ferro ferra rescindunt. Porro dux fortiter vibrato ense, fissa regis galea, ei aurem amputavit humumque dejecit. Quamobrem rex ac sui, spe victoriæ amissa, terga vertentes se fugæ dedere, cessitque victoria duci. Hoc bellum terribilissimum ac atrocissimum fuit. Utrimque cecidere vulnerati et mortui, ex parte regis 4000 et principes plurimi, ex parte ducis 11000 et principes undecim. Hæc idcirco recitavi, ut omnibus innotescat quanta potentia pater atavique sancti Huberti potiti sint, qui etiam potentissimos Francorum reges devincere potuerunt.
[4] [Ebroinus in Neustria principatum sub Theodorico III rege invadit et atroci crudelitate exercet;] CAP. IV e. — Anno 649, 13 julii, obiit rex Hildricus. Post cujus mortem proceres Francorum de novo substituendo rege tractabant. Concordia itaque facta, evocarunt regem Theodericum a monasterio Sancti Dionysii, qui ibidem duodecim annis in monachatu deguit; decimus octavus regum Franciæ, viginti quinque annis regnavit. Audiens hæc Ebroinus, scilicet Hildricum mortuum. Theodericum vero regem effectum, rejecit habitum monachalem, abbatiamque linquens, in Franciam venit. Ibi per astutiam malitiæ suæ peregit quoad Landalum præpositum Franciæ de suo officio ejecit, ac per munera, per fas et nefas, præposituram Franciæ invasit. Nec tunc quidem vitam suam melioravit; immo quotidie in deterius progrediens, pessimus tyrannus evasit. Sanctum Domini sacerdotem Leodegarium post plures martyrii agonias finaliter interfecit. Plurimos viros ecclesiasticos interfecit, punivit, exulavit, ex suis episcopatibus expulit. Unde et sanctissimum Domini sacerdotem Lambertum Tungrensi ecclesia expulit. Alios exoculavit, quibusdam linguas ac labia præcidit et manus. Itaque ob suam crudelitatem omnibus odiosus erat. Tali lue Ebroinus continue Franciam inficiebat, ita quod nullus pietati locus haberetur.
[5] [principatum etiam Austrasiæ domui suæ asserere nitens, a Pippino devincitur.] CAP. V f. — Anno 653, mortuus est Angisilisus, filius sancti Arnoldi, princeps ac præpositus Austriæ, maritus sanctæ Beggæ; post cujus mortem Pipinus filius ejus in principatu Austriæ legitime succedit. Cui Ebroinus, tyrannidem suam undique exercere cupiens, præcepit, scilicet ne Pipinus manum ad Austrasios apponat, donans principatum fratri suo Brodeali; qui principatum respuens, ipsum fratri suo Walfranco resignavit. Sed Pipinus hæc floccipendit: erat enim miles prævalidus, cui in linea regum Franciæ non erat similis. Verum quoniam Ebroinus ex magna erat parentela, deposita per se et suos complices coram rege querela, postremo bellum contra Pipinum edictum fuit. Pipinus vero in manu forti hostibus occurrens, victor prævaluit. In hoc bello Walfrancus, qui pro Pipino regnare debuit, occubuit. Ebroinus nasum et sinistram aurem cum maxilla perdidit: ita quod nudatis dentibus horribili deformitate efficeretur. Hæc ad cognoscendum Ebroini tyrannidem interseruimus.
[6] [S. Hubertus comes palatii creatur apud Theodericum regem,] CAP. VI. g. — Anno 654, Hubertus, filius Bertranni ducis Aquitaniæ, regis Theoderici visendi gratia Parisius venit. Quem rex, quoniam Hubertus sibi nepos erat, officiosissime recipiens, insigniis militaribus redimivit. Sed quoniam jam mentio generositatis sancti Huberti incidit, libet altius sanguinis ejus lineam retexere. Clotharius nempe, rex Franciæ, plures habuit filios. Ex quibus unus, scilicet Dagobertus, patri in regnum Franciæ successit: cui successit suus filius Clodoveus, qui fuit pater regum Ludovici, Hildrici et Theoderici. Generavit Clotharius et alium filium, Hildricum vocitatum, qui fuit pater Boggis, cui successit filius suus Bertrannus, pater sancti Huberti: unde Dagobertus rex Franciæ et dux Aquitaniæ Hildricus fratres fuere; at rex Theodericus sanctusque Hubertus sibi in quarto gradu nepotes. Hæc recensui ut cunctis patescat S. Hubertum ex illustrissimorum regum Franciæ corona processisse. Itaque Hubertus effectus est comes palatinus Parisiensis, miles egregius, cum jam annorum esset duodeviginti, adolescens pulcherrimus, corpore procero, facie pulcherrima, membris vastissimis, qualificatus optime, ac secundum membrorum formam quantitate modificatus optima vel congruentissima.
[7] [et comes Parisiorum; sed Ebroini calumniis exulare cogitur et in Austrasiam secedit:] CAP. VII h. — Eodem anno Landalus, Parisiorum comes maximus, diem clausit extremum. Huic cum in comitatu S. Hubertus subrogatus fuisset, cœpit regnare pacifice et ingenue: quamobrem omnium baronum primatumque corda ad sui amorem inflammavit, in tantum ut præpositura dignum adjudicarent. Ipsi sanctum Hubertum, si Ebroinum propellere voluisset, in præpositum palatii accivissent. Ille tamen, sicut erat justitiæ percupidus, ita et omnis violentiæ inimicus, se neminem a quacumque dignitate ejicere velle respondit, quasi ex lege naturæ arguens, nullum scilicet debere facere quod sibi nollet fieri. Attamen fama, nusquam certa nec ullis valens claudi locellis, intentionem baronum ad Ebroinum retulit suique dominii amotionem narravit. Quare Ebroinus omnis fallaciæ mendaciique commenta multaque contra sanctum Hubertum ac barones commentatus, ait: Ecce, domine rex, traditione traderis pessima ac in exilium mitteris, sin Deus avertat competentique occurratur remedio. Nam nepos tuus Hubertus Aquitanus ita gentis tuæ oculos animosque per auri et argenti attraxit dona ut intimo sibi amore assentiant. Accedit et illud, perque omnium ora famatur, eum ex linea regum Franciæ exortum, in quo validissimi militis sit spes reposita, qui ad regalem statum clericatura sit sufficientissima. Quid plura? ita omnium animos ad se attraxit ut non sit qui eum tui amori non præponat. In hoc accordavere omnes, eum sibi in regem coronare teque apud Dionysium divum tonsuratum recludere. Hæc audiens rex ac phaleratis traditoris Ebroini [verbis] * facilem aurem præbens, jussit sanctum Hubertum per Ebroinum a terra, fide, societate Francorum banniri. Quod mandatum cum Ebroinus, ad omnem injuriam promptus, explesset, proceres, barones ac optimates quique indignati sunt maxime, nec minus cur se de tam perverso traditore vindicare nollet Hubertus admirati sunt. Hæc cum S. Hubertus intellexisset: Possem, inquit, optimi barones, de tam vili heluone, et de longe potentiore, vindictam, si vellem, sumere. Dedignor equidem tam mendoso traditori me opponere, qui ubi me plus amari prospicit, eo se plus odiri timet. Jam regem contra me informavit, concitavit, provocavit, cum ei * nec in animo nocuerim unquam. Videat Deus et judicet. Nihilominus ero obediens domino meo regi, patriam ejus linquens, et me ad Austrasiorum verum principem Pipinum conferam, ut ceteri milites illi commorabor. Forsan hic sol diem videbit illum, in quo mihi de hoste sumetur vindicta. Quibus peractis, Franciam deseruit, ac se ad Pipinum, qui tunc in Metis erat, contulit. Pipinus vero nepotem suum Hubertum advenisse gratulans, eum, sicut utrimque tales decebat principes, officiosissime recepit.
[8] [unde, Ebroino occiso, cum Pippino, ab] CAP. VIII i. — Anno 656, contigit Ebroinum cuidam comiti Hermenfrido, de linea ducum Aquitaniæ, apud Parisios obviare. Quo viso, Ebroinus excogitavit vel tunc suam crudelitatem exsatiare. [optimatibus Neustriæ sollicitato, adversus Bercharium, Ebroini successorem, dimicaturus revertitur, Theodericum regem in prælio capit, dignitates suas recuperat et a Pippino toti Franciæ administrandæ præficitur.] Tu, ait ad comitem, propter lineam Aquitanorum, quo illi Huberto sociaris, hic invitam obibis mortem. Hermenfridus vero, sciens non verbis, sed acris verberibus ad actitandum, se ut strenuus miles opposuit ac defendit, Ebroinumque occidit, simul occumbentibus scutariis octo, militibus tribus. Deinde Parisius venit. Franci audientes quoniam a pessimo tyranno liberati sunt, Hermenfridum in præpositum sufficere cogitabant. Qui tamen nimium vulneratus, ante dies octo decessit e vita. Visi sunt diaboli sancto Gervasio animam Ebroini triumphando ad inferos deportare. Post hæc Franci elegerunt Warconem, fratrem Hermenfridi, propter factum quo ille Franciam a tyrannide Ebroini liberavit. Interceptus tamen Warco a Bertrardo nepote Ebroini, in ultionem avunculi sui ab eo occisus est, et post dies octo præposituram invasit. Franci tamen, recolentes malitiam sæpedicti Ebroini, invitam sibi promotionem explosi sunt. Consilio ergo inito, sub hac verborum sententia ad Pipinum in Austriam misere: Integerrime, inquiunt, ac optime tecum amicitiam inibimus: tantumdem nunc nobis succurras. Profliga hunc fallacem invasorem præposituræ Bertrardum, et quidquid prælii causa expenderis, tibi copiose compensabitur. Qua novitate ad Pipinum delata, gavisus est plurimum is, viso præsertim quia præpositura amicorum possidebatur potentia. Accita præterea amicorum suorum potentia, 20 millium exercitum congregavit. In hoc fuere S. Hubertus vexillifer exercitus, Aper vir illustris, pater S. Lamberti, dux Lotharingiæ, dux Ardennæ, dux Namurcensis, dux Campaniæ, cum pluribus aliis nobilibus ac principibus. Quo rescito, Bertrardus vel Bercharius, qui jam in viam cum 1000 viris exierat, scilicet Pipini exercitum adventare, quantocius ad Parisiorum urbem pedem retulit, regemque adiens inquit: Noverit serenitas tua, domine rex metuende, haud procul abesse Pipinum, Ansegisili filium, et Hubertum Aquitanum, cum exercitu prævalido, ad tuam majestatem e regno tuo propellendam per populum tuum accitos. En, nisi consilium cum auxilio pariter adsint, de nobis actum est penitus. His rex attonitus, dicto juramento, si se sors offerat, Pipinum se occisurum astringit. Aggregans deinde 40 millia virorum per manum Bertrardi in occursnm Pipini præmisit, quem non longe a Parisiis offendit. Cœpere igitur quasi volitando levi armatura Pipini exercitum provocare. Ex cujus exercitu S. Hubertus, laxato freno, urgens calcaribus equum, contra Bertrardum processit, vibransque fortiter hastam, ejus per præcordia fixit: qui illic mortuus est. Aggravato bello, Hubertus in hostes ruit; hostiles confunduntur acies; fit strages, rumpuntur lanceæ, clypeus opponitur ensi; hic ejectus equo pronus in faciem humum ruit, alter rupto jugulo spiritum in aera mittit. Accrescit bellum, tinguntur sanguine cuncta; profluit exanimans rubescens flumine sanguis. Aper vero, pater S. Lamberti, vir illustris, juravit, si casu cum rege congredi eveniret, ipsum per medium finderet; secus tamen obtigit ei: nam a rege lancea transfossus, spiritum efflavit in auras; cujus Trajectum delatum est corpus. Inter hæc S. Hubertus omnia sternit. Nam Jabeanum Sabaudiæ comitem et Henricum de sancto Amando devictos ad inferos misit. Postremo ad regem deveniens, ipsum in virtute roboris sui per balteum comprehendit, elevansque eum e sella, ante se super equum suum imposuit. Quo viso, Franci se victos Pipino victori dedere. Hubertus ergo devehens ante se regem, ad illum ait: Domine mi rex, en salus tua * in potestate mea est. Verumtamen nihil omnino mali eveniet tibi. Reducatur in memoriam qualiter serenitas tua de me pravitate traditoris informata fuerit, qualiter, inquam, de Francia exilio damnatus fuerim, cum tamen nisi quod honoris, probitatis æquitatisque fuerit, egerim nihil. Talibus colloquiis conferentes Parisios devenerunt. Ibi Pipinus præpositus efficitur, regnans annis viginti octo, quibus Franciam, præter maculam Alpaidis, quam ejus amore contraxit, strenue rexit. Contigit circa hæc tempora Pipinum Leodium ire, et in itinere illius amore capi. Quamobrem post multa ordinata palatia, etiam Jupiliæ palatium locavit, scribens ac mandans sancto Huberto, quasi debilitate corporis seu amœnitate loci allectus esset, ut qui jam comes Parisiensis erat, pariter præposituram regeret. Cœpit ergo S. Hubertus secundum animi sui præstantiam ut præpositus Franciam strenue gubernare.
ANNOTATA.
a Capitulum I desumptum est ex Joanne Ultramosano, Ed. Borgnet, tom. II, p. 332, lin. ult. — p. 333, lin. 4 a fine.
b Multiplices errores a Joanne Ultramosano passim admissos,tum circa chronologiam et historiam generalem tum circa historiam Francorum, distincte notare supervacaneum visum est.
c Ex Joanne Ultram., ejusdem tomi (et ita deinceps) p. 333, l. 4 a fine — p. 334, l. 9.
d Ex eodem, p. 336, l. 9 — 337, l. 14.
e Ex eodem, p. 338 extr. — p. 339 fin.
f Ex eodem, p. 340 post med. — p. 341, l. 7.
g Ex eodem, p. 341, l. 12 a fine — p. 342, l. 4.
h Ex eodem, p. 342, l. 8 — p. 343, l. 11.
i Ex eodem, p. 345,l. 4 — p. 347, l. 9 et p. 348, l. 13 a fine.
* vox prætermissa in cod.
* cod. eum
* cod. mea
CAPUT II.
S. Huberti prodigiosa conversio, sub S. Lamberti disciplina
institutio, asperrima pœnitentia et post uxoris mortem dignitatum
secularium abdicatio. Romam, a summo pontifice de vitæ ratione deinceps
instituenda consilium petiturus, proficiscitur.
[9] [Per prodigiosam crucifixi inter cervi cornua apparentis admonitionem ad perfectiorem vitam sectandam vocatus,] Cap. IX a. — Circa hæc tempora, sicut nobilium status ac florentis juventutis appetitus suadere potuit, contigit Hubertum venationis causa concopulatis canibus ad forestam descendere. Dimissis ergo, ut hujus artis industria habet, gravibus molossis, ille, ut erat corpore agillimo, ardentius canum latratus sequens per inhospita tesqua ad interiora eremi deducitur. Contigere hæc forsan tempore sacro venationi minime congruo: quare Deus ad altiorem statum eum evocare volens, ab hujuscemodi levitatis excessu taliter per visionem compescuit. Nempe dum ardentius, ut præfertur, venationi inhiaret, solis relictis sociis capiendam feram insectatur ipse. Ecce subito e saltu ante oculos ramosis cornibus apparet cervus, qui albidus pilo, inter cornua gloriæ crucis gerebat insignia. Quo viso, animoque,ut mortalium mos esse solet supra se quidpiam videntium, perculso, utrumque in terram figit Hubertus genu, tantum prodigium etiam humilitate corporis sibi in melius verti exorans. Nullus etiam canum cervum plus insequitur, sed vox a parte cervi ad eum dicens: Huberte, ut quid in vanum agens pretiosum tempus deperdis? Tu bestias seu animalia silvestria insequeris, cum ego de te decreverim aliud: non enim ex hoc bestias, sed homines eris capiens. At sanctus Hubertus hæc audiens, divinamque minitationem ac admonitionem verens: Domine, inquit, quid me vis facere? Et Dominus ad eum, uti de S. Paulo legitur: Vade, ait, ad servum meum Lambertum Trajectensem episcopum. Hic te docebit * quid meæ sit voluntatis, quomodo mihi complacere valeas. Quo dicto, protinus visio disparuit, et sanctus Hubertus juxta divinam admonitionem ad S. Lambertum Trajectum concessit.
[10] [S. Lamberti, in sede Trajectensi, Pharamundo] Cap. X b. — Anno 657, nobiles barones ac primates Trajectenses causa sui præsulis restituendi Jopiliam Pipinum rogaturi adiere. Adjiciebant: Domine, libera nos a tyrannide intrusi præsulis Pharamundi, [intruso deturbato, restituti,] ac restitue nobis pastorem animarum nostrarum sanctum sacerdotem Lambertum, in Stabulensi monasterio reclusum. Sic ipse et pater suus comes egregius Aper apud tuam majestatem sunt bene meriti. Pipinus, reminiscens fidei qua pater S. Lamberti fervuerat: Amore, inquit, patris sui restituetur filius episcopali sedi suæ. Deinde descendit Pipinus Trajectum, comprehensumque Pharamundum intrusum Ebroini ait: Amodo tu Mosæ dominus eris; propriaque manu de ponte Trajectensi in Mosam dejecit. Post hæc deduxit Pipinus Lambertum in maxima gloria et multitudine baronum, nobilium ac illustrissimorum virorum Austriæ, restituens eum sedi suæ, iratus insuper tanti viri injuriam se hucusque latuisse. Lambertus, restitutus sedi suæ, sicut bonus pastor vigilabat super gregem suum quotidie. Dumque intenderet sollicitus, fama adulterii Pipini ejus aures perculit; unde non parum doluit. Arguebat principem oportune importune, et temporibus tempora miscens, principem ad dominici ovilis gregem pius pastor reducere nitebatur. Alpais vero, sic illa meretrix vocabatur, quasi altera Herodias ejus sanguini insidiabatur quotidie; cujus occasione idem sanctus occubuit ingenue.
[11] [disciplinæ se subjicit:] Consideravit hæc creberrime egregius comes ac dux: quare in dies in episcopi amorem accendebatur, descenditque, uti sæpissime assolet, causa visendi præsulis Trajectum. Ibi ejus sanctis monitis edoctus et conversatione angelica ad meliorem vitam corroboratus, verus, inquam, in quantum suus status permittebat, sancti Lamberti effectus est discipulus. Concomitabatur sancto viro in longinquum et proximum, et quasi alter Paulus ad Gamalielis pedes, legem divinarum scripturarum attentius imbibebat. Pergebat cum eo ad prædicationis officium, præbens sancto sedulum servitium, Metis,Trajectum, Coloniam, Trevirim visitans cum eo et Franciam, ut non jam miles, sed verus Lamberti videretur et esset discipulus, ceu alibi scriptum invenies.
[12] [ad quem et Odam amitam suam similiter informandam adducit.] Monuit Odam amitam suam, Boggis quondam nobilissimi Aquitanorum principis derelictam, mundi spernere fastum, secumque sancti magistri sui Lamberti audire monita et doctrinam. Referebat ei quotidie angelici viri castitatem, sobrietatem, æquitatem, exempla omnimoda amplexanda, zelum justitiæ quem pro salute principis assumebat, insidias quas pro norma justitiæ perpetiebatur. Sic egit quoad eam secum adductam verbo vitæ ac salutis potandam ad sancti viri Dei duceret præsentiam. His persuasa dictis mulier nobilis et egregia, in anteriora tendere cupiens, seculum relinquere et thesauros cœlestibus inferre gazis, bene, inquam, ac salubriter inducta, ampla sui juris vendidit prædia; congregansque thesaurum copiosum, se ad Amaniam apud sanctum victura Lambertum contulit. Injuriam æstimabat ab ejus vel loco elongari præsentia cujus continue fovebatur doctrina et sanctimonia. Electo ergo loco suo proposito convenienti, apud Hoyense territorium fundavit ecclesiam, in qua postea accepit sepulturam.
[13] [Conjuge sua Floribana, ex qua Floribertum genuit,] Cap. XI c. — Anno 667, 15° septembris, obiit nobilissimus comes Lovaniensis Dagobertus: cui successit filius ejus Sigebertus, hujus comitatus quintus. Hic habuit filiam admodum elegantem et decoram nimis, nomine Floribanam. Hanc nuptui tradidit nepoti suo Huberto Aquitano rex Pipinus. Quibus natus est filius non indignus paternæ nobilitatis hæres Floribertus. Sciendum est non ita intelligendum fore, ut jam primo Hubertus cum Floribana contraxerit, sed incidentaliter, quia de morte patris tractatur, de filiæ quoque conjugio aliqua non immerito interseruisse æstimetur. Ex hoc confirmatus est S. Hubertus super præposituram, omnium roboratus consentamine.
[14] [et qua vivente maxime arduæ pœnitentiæ exercitio per septennium se dederat,] Tempore illo, secundum potiorem chronicarum consonantiam, vir Domini S. Hubertus ad monitum S. Lamberti rigorissimam pœnitentiam peregit. Nam, sicut antiquorum scripta testantur, ad Arduennam singularem vastitatem declinans, in loco qui Fura ab incolis hujus terræ dicitur d, acerrimam pœnitentiam peregit. Illic in frigore et nuditate, in siti et esurie, solitudine et asperitate habitus, per septem annos in afflictione animi et corporis se omni die Deo in hostiam vivam obtulit et mactavit.
[15] [mortua, omnibus dignitatibus se abdicat] Cap. XII e. — Anno 674, mense aprili, tetigit mentem sancti viri Huberti Aquitani inspiratio divina, viso videlicet quatenus nobilissima conjunx sua ob pressuram partus, qua elegantem filium suum Floribertum ediderat, mortem obivit, jam rationis fore ut diu conceptum * prioris vitæ gerendæ affectum opere compleret. Voluit ergo, quod opere complevit, renuntiare mundo et ordini militari quo eo implicabatur, quatenus expeditius per eremiticam vitam, ut cœperat, inter opaca nemorum occlusus, aut monasteriali rigori subjectus, Deo serviret, secundum consilium quod a papa Romam adiens sciscitaturus erat. Venit præterea Parisius, ubi amplissimi comitatus potiebatur dominio, resignans ad manus regis Theoderici omnem suæ ditionis administrationem. Cui statim Theodericus substituit Carolum Martellum militem annorum septemdecim. Quibus actis, secessit S. Hubertus ad Aquitaniam: ubi patrem suum ducem Bertrandum extrema infirmitate detentum reperiens, post dies tres lacrimosum ejus vidit exitum. Cessit ergo ei, quasi seniori nato, ducatus Aquitaniæ: quem tamen ob Christi amorem Eudoni fratri suo resignavit liberalissime. Judicabat indignum, ut qui jam per bonam intentionem manum miserat ad aratrum, per blandientis fortunæ eversionem retraheret ad æternæ mortis exitium. Dixit ergo fratri suo: En, frater mi, omnem mei juris tibi dono potestatem: hujus saltem filioli mei Floriberti, dum abero, geras curam. Tibi enim commendo. Sis ei pater et fotor. Trade eum scholasticis disciplinis imbuendum, ac sancti viri Lamberti Tungrensis episcopi monitis et exemplis instruendum. Quæ ubi frater ejus integerrime annuit, ipse, ut proposuerat, ad sanctum Lambertum Trajectum concessit.
[16] [et, probante S. Lamberto, Romam, a summo pontifice consilium de instituendæ vitæ ratione petiturus, contendit.] Cap. XIII f. — Anno eodem, mense maio, pervenit S. Hubertus ad S. Lambertum, cui et ait: Ecce, domine præsul, desiderio desideravit cor meum a multo tempore tuæ sanctitatis esse discipulus, et id quidem, nisi conjugali copula implicatus fuissem, opere implessem. Sed quoniam Deus e vita, ut sibi placuit, vocavit illam, jam vota mea implere cupiens, exoro omnimodo una cum filio meo Floriberto indubitatus tuus effici discipulus. Insuper tuam dilectionem humillime rogo ut mihi a Romulea urbe post reditum secundum intentionem Christo militare volenti assignare congruum locum digneris. Ad hæc Lambertus: Militaribus, ut reor, implicaris sacramentis. His te primo abdices oportet: nam nemo duobus dominis servire potest. Deinde Christum, ab hujus seculi curis expeditum, sequi suadeo. At ille : Domine, jamdudum omnibus illis renuntiavi ac renuntio. Tantumdem Domini voluntas fiat in me. Cui Lambertus: Tuæ, ut capio, voluntatis est Romam adire, papæ consilium captare. Ille tibi locum secundum Domini voluntatem providebit. Perge igitur in nomine Jesu, ut cœpisti; et angelus Domini bonus comitetur tecum. Et iterum Hubertus: Nihil, inquit, habet, pater mi, dilectio tua quod sanctissimo demandare velit? En ego servus ac discipulus tuus. — Sciscitare, ait, ab eo meo nomine, utrum melius, Deo offenso vivere aut reconciliato mori; justitia, ratione, æquitate dimissis in hoc seculo gaudere, aut ipsis servatis Christo mori. Quibus auditis, contremuit cor sancti Huberti, et tabescebat in ipso anima sua: sciebat enim quo fonte hæc scaturiebant. Annuens nihilominus votis sancti Lamberti *, Romam versus, ut intendebat, perrexit.
ANNOTATA.
a Cfr. Comm. præv., num. 85 et num. 93 post med.
b Ex Joanne Ultramosano, p. 349, l. 15 — finem, p. 351, l. 17 — lin. 21 (ultima autem verba numeri 11), ut non jam miles … desumpta sunt ex Nicolao Leodiensi: cfr. supra Vit. III, num. 2 post med.) et (num. 12) p. 353, l. 3 a fine — p. 354, l. 7.
c Pars prior (num. 13) ex eodem, p. 358, l. 11 a fine — l. 5 a fine. Sed posteriorem partem (num. 14) ex alio fonte vel ex traditione accepitHappart: neque enim hæc apud Joannem leguntur. Itaque Comm. præv. num. 86 init. pro nomine Joannis substituendum est Happart.
d Locum hunc prope Andaginense monasterium fuisse inferius (num. 59) indicat scriptor noster. Itaque alius supponi non potest quam vicus qui hodie Freux nuncupatur.
e Ex Joanne Ultramosano, p. 364, l. 8 a fine — p. 365, l. 6.
f Ex eodem, p. 366, l. 14 a fine — p. 367, l. 3.
* cod. docebis
* cod. conceptæ
* cod. Huberti
CAPUT III.
S. Hubertus a Sergio S. P., in somnis cælesti visione admonito,
Tungrensis episcopus consecratur: multiplex in illa consecratione
prodigium.
[17] [Sergius papa, ab angelo in somnis præmonitus, qui et insignia pontificalia S. Lamberti ei deportat,] Cap. XIV a. — Permenso igitur longi itineris spatio, tandem cum suis comitibus Fulcuino et Renardo, die cujus sequente nocte S. Lambertus martyrizatus est, Romam intravit, perveniensque ad tumbam sancti Petri, ibidem tota nocte intima devotione pernoctavit. Orabat gloriosum apostolum ut sibi a Deo omnis gratiæ et boni largitore gratiam impetrare posset ubi animæ suæ salutem operari posset, eique semper ad vitam promerendam æternam potiorem viam ostendere dignaretur. Factum est ergo ut eadem hora qua vir Domini Hubertus orationem fundebat coram Domino, sanctus præsul Lambertus, ab injustis pro justitiæ zelo occisus, in mortem, Christo victurus, resolveretur pretiosam. Elucescente die a loco orationis surgens, urbemque pertransiens, ad memorias sanctorum devotus orator sedulo declinabat, peractoque prandio ad ecclesiam sancti Petri cessit. Ibi, ut prima, ita et secunda et tertia noctibus devotionem suam continuavit. Tertia nocte, ecce angelus Domini de cælo descendit, portans in conclave papæ baculum sancti Lamberti et annulum ejus, aitque: Denuntio tibi, o Sergi, ex parte Dei altissimi, Lambertum Tungrensem episcopum hesterno ante solis ortum pro defensione et ratione justitiæ martyrizatum occubuisse. Jam anima ejus inter cælicos cives transvexa martyrum thorum possidet, qui non timuerunt pro Christo animas suas offerre. Insuper ex parte Dei viventis mando te circa virum Domini, quem matutinali tempore sub feretro principis apostolorum orantem invenies, sollicitum fore. Ipse est vir secundum cor Domini, quem Deus dignum successorem sancto Lamberto in Tungrensi ecclesia elegit. Hic vocatur Hubertus, miles egregius, Bertranni Aquitaniæ ducis filius, nobilis et sanctus et totus Deo placens. Dispensa secum et eum in episcopum consecra. Ecce baculus pastoralis et annulus sancti Lamberti, quos ex capella ejusdem præsulis allatos, in testimonium rei gestæ tibi deporto. Quibus actis, dato ad matutinale officium signo, angelus Domini disparuit; et papa evigilans de nuntio angeli immortali Deo Jesu Christo cum lacrimis benedicens gratias egit.
[18] [S. Huberto eadem nocte minores et sacros ordines confert;] Cap. XV b. — Eodem tempore sæpe memorandus S. Hubertus ad tumbis * principis apostolorum Petri flexis genibus Deum devotissime orabat. Et papa Sergius a strato surgens, nefandumque facinus ab angelo sibi revelatum detestans, præ pietate cordis in lacrimas resolutus ait: O Deus gloriose, pater metuende, creator cæli et terræ, qui cuncta summa moderaris clementia, ob cujus demeritum tantum permisisti patrari * scelus? Cur pastor piissimus luporum rictibus est deglutitus? Sed occulta sunt judicia tua, Domine, et viæ tuæ inscrutabiles. Quicquid tuæ placet sufficientiæ, nostræ non debet displicere sufferentiæ. Hæc dum secum loquitur ille, supervenit cubicularius ejus, flammosas deferens tædas. Perlustratis ergo a papa baculo pastorali et annulo, erant enim sanguine tincta, spirituali gaudio super corona martyris Lamberti lætatus est. Creditur nempe idem sanctissimus martyr hæc apud se habuisse quando pro Christo sanguinem suum fudit. Statim post hæc perrexit papa ad basilicam sancti Petri, perveniensque ad tumbam ejusdem, sanctum Hubertum, juxta verbum angeli, orantem invenit. Quem apprehensum per brachium: Surge, inquit, Huberte; accipe dignitatem quam * tibi Deus per me servum suum donavit. In cujus nomine ac jussu nos tibi papali potestate de Tungrensi ecclesia providemus, et sicut summus urbis Romæ pontifex ejusdem ecclesiæ curæ præficimus. Accingere et age ut vir robustus, et excole vineam Domini tui. Audiens hæc S. Hubertus, valde admirans, respondit: Domine pater sanctissime, dignetur scire sanctitas tua, me servulum tuum a Trajecto, ubi idem venerandus præsul sedem habet, huc captandi consilii causa venisse. Hic per me humilem servum tuum sciscitatur et quærit utrum melius, an Deo mentiri spe longioris et deliciosioris vitæ potiundæ obviando institutis et formæ sanctæ matris Ecclesiæ, aut mori omni corruptela justitiæ et veritatis propulsa? Hæc integritati consilii vestri proponere voluit. Fidem meam testor quia homo sanctus est, et ego discipulus ejus. Miror quid causæ sit cur ab episcopatu removeri debeat. Cui papa: Ego illum omnino ab episcopatu removere nolo; sed, uti mihi ab angelo Dei nuntiatum est, pro Christo martyrio coronatus occubuit. Ecce baculum pastoralem et annulum, per angelum nobis in testimonium deportatos, quibus te in Trinitatis nomine donamus. Hæc ubi sanctus intellexit, lamentabiliter casum magistri sui deflevit. Papa inter hæc ipsum ante altare deduxit. Ibi utriusque flexo poplite et oratione fusa, cum eo super necessitatibus militiæ causa commissis dispensavit. Tradidit ei minores ordines; deinde ipsum diaconum et subdiaconum ordinans, in sacerdotem consecravit: et statim illuxit dies.
[19] [stolis autem omnibus, ne consecratio episcopalis perficeretur, a diabolo ablatis, angelus stolam et clavem cælitus missas tradit;] Cap. XVI. c. — Cum hæc aguntur, diabolus omnis boni invisor et omnis pacis et tranquillitatis turbator, tantum virum sibi summum inimicum præcogitans, in quantum potuit sua nequitia obviavit. Nempe ad actum consuetam operum suorum perversitatem ducens, omnes stolas, usque ad quatuordecim, a sacrista præparatas, surripuit clanculo, quasi ea via ordinationi viri Dei obviare posset. Sed mentita est iniquitas sibi, et confusa est voluntas diaboli. Papa etenim, et omnes qui illic aderant, flexis genibus Deum, ut sibi succurrere dignaretur, devotissime orabant: quorum orationes glorioso miraculo a se exauditas demonstravit. Angelus namque Domini apparens illis, stolam unam episcopo sancto Huberto pro continuatione ordinis apportavit, præsentansque eam papæ ait: Ecce Deus omnipotens, cujus misericordiæ et gratiæ non est numerus, qui prope est omnibus invocantibus se in veritate, hanc stolam episcopo suo, ut sua sit, mittit; clavem quoque hanc argenteam, quæ sunt virtutis maximæ. Datur quoque episcopo virtus et potestas super lunaticos, phreneticos, phitonicos, rabiosos et super quoscumque a diabolo vexatos, ejus virtute sanandos, fissa fronte istis particulam stolæ sanctæ inserendam affirmans. Legitur in antiquorum chronicis quod sanctus Hubertus clavem illam ecclesiæ sancti Petri Leodiensi dedit. Stolam vero, sicut indignus sacerdos Adulphus Happart, qui hæc conscripsi, oculis meis sæpius perspexi, in Arduennensi ecclesia in maximo honore et operatione miraculorum reservatur. Per ipsam ob meritum sancti præsulis Huberti fiunt miranda, ut qui morsu rabidi animalis attrectatus fuerit, hujus stolæ particula fronti ejus inserta, ab omni, Deo ac sancto Huberto propitiante, servetur intoxicatione et insania illæsus.
[20] [simulque divinitus donatur sanctus scientia litterarum, quas vel numquam didicerat,] Cap. XVII d. — De ista materia quædam differentia inter historicos cernitur. Alibi scribitur, dum sanctus Hubertus intelligeret intentionem papæ se episcopum consecrandi, humillime respondisse fertur: Sanctissime pater, quomodo fiunt ista, quia literas ignoro? Qualiter illiteratus tantæ dignitatis regimen et administrationem, quæ mihi administrantur, præsentantur, implebo? Quibus perceptis, papa dubitare cœpit quid agendum foret, an eum, quem literarum ignarum audiebat, consecrare vellet. Quo dubio, inquam, interceptus, pendulo animo hærebat, quid acturus esset. Sed haud diu hac cunctatione intercepto, angelus Domini, qui hanc consecrationem implendam nuntiaverat, apparuit, apportans stolam pulcherrimam et breve quoddam sancto Huberto, cui et ait: Huberte, has legito literas, et ne sis incredulus, id est de possibilitate ministerii tibi commissi diffidens: dispone te ad obediendum Deique voluntatem complendam. Incontinenter sanctus Hubertus arripiens breve respexit cœpitque ita perfecte perlegere quasi omnes dies vitæ suæ in literaria facultate trivisset. Cum hæc papa vidit, scilicet angelum descendisse et ipsum breve tam perfecte legisse, gaudio repletus spirituali, gratias agens Deo, ipsum instanti consecratum, cum benedictione Dei suæ diœcesi episcopum destinavit.
[21] [aut solum profanas, vel has etiam olim edoctus oblivioni tradiderat. De virtute sanctæ stolæ adversus rabiem et alia similia mala] Hic dubium oriri potest, cur in præcedentibus literatus, in hac autem continuatione literarum inscius esse dicatur? Ad quæ ego, meliori judicio semper salvo, ipsum, more secularium, mundanarum rerum literatura sufficienti doctum fuisse in philosophia, quemadmodum Ebroinus apud regem Theodericum eum accusans asserebat, non tamen sciebat ad ecclesiasticam prælaturam subeundam sibi necessarias literas: quare scientiam hic cælitus donatam crede; aut certe, si contumaciter obsistas, esse potuit ut in primæva florentis juventutis ætate literas sciverit, postea distractione rerum militarium et septennis pœnitentiæ, quas pertulit, eas oblivioni tradiderit, jam copia omnium scientiarum officio suo necessariarum sibi mirifice a Deo ac matre ejus sibi * collata fuerit. Unum certissimum atque mirabile, hanc stolam sancto Huberto cum singulari curandarum infirmitatum insaniæ, rabiei, maniæ, expulsione spirituum malignorum, privilegio a Deo collatam esse, sicut qui hæc scripsi, crebro perspexi. Et hoc quoque experimento multorum annorum indubie creditur, illam incisam non minui: quia si sine accrescentia vel persistentia suæ quantitatis a Deo ad remedium non servaretur, jam multis retroactis annis jamdiu penitus defecisset. Laudemus propterea * Deum, qui tali quotidie miraculo gloriosum illustrat Hubertum, ut per illius meritum stolæ hujus numquam deficiat remedium.
[22] [atque de periculo eorum qui remedium istud despiciunt.] Sed quærit fortasse quispiam, an ullum non curantibus hoc remedio, cum possint, præmuniri, immineat periculum? Ad hoc procul dubio dicendum, in monasterio Arduennensi singulare probatæ virtutis haberi privilegium, ut si quis infectus morsu rabidi canis aut lupi aut cujuscumque insani pecoris, illo confugiens incisus fuerit, ritumque ejusdem incisionis servaverit, sine dubio periculum certissimæ mortis evadit. Et ut probemus vera quæ dicimus de hac materia, verissimum at terribilissimum exemplum referam. Erant in pago Hasbanico duo juvenes qui, infecti a quodam cane rabido, ne ad meritum beati Huberti confugerent seducti sunt a quodam presbytero: promisit enim eis quibusdam incantationibus et medicamentis certitudinem sanitatis; acceptoque inde commodo, fecit eos consistere domi, confugientibus aliis ad ecclesiam sancti Huberti, qui videlicet ab eodem cane fuerant infecti. Quibus sanis redeuntibus, prædicti juvenes, furiis et doloribus vexati, cœperunt insanire, ut lupi ululare, ut canes latrare, vixque ad monasterium deducti et ibi mortui, videntibus et audientibus incusserunt metum maximi horroris. Hæc per excessum duximus, cum etiam plura nostri temporis referre possemus. Porro ad materiam nostram redeamus.
ANNOTATA.
a Ex Joanne Ultramosano, p. 371, l. 2 a fine — p. 372, l. 9 a fine.
b Ex eodem, p. 372, l. 8 a fine — p. 373, l. 19.
c Ex eodem, p. 373, l. 19 — l. 3 a fine: nisi quod Happart ultimæ sententiæ nomen suum inseruit et in eadem pluribus verbis quam Joannes virtutem sacræ stolæ celebravit.
d Totum hoc capitulum (num. 20 – 22) excerptis ex Joanne suo marte adjecit Happart. Circa ea quæ hic referuntur cfr. Comm. præv., num. 76 et infra, Glor. post., sect. I, § VII.
* ita cod.
* cod. patri.
* cod. qua.
* ita cod.
* cod. præterea
CAPUT IV.
Gesta a S. Huberto episcopo usque ad translationem corporis S. Lamberti.
[23] [S. Hubertus, omni virtutum genere insignis,] Cap. XVIII a. — Consecrato vero sancto in episcopum Tungrensem, cantatisque Romæ apud sanctum Petrum primitiis, idem sedi suæ cum benedictione apostolica destinatur. Qui Trajectum perveniens, unanimi omnium consensu receptus, tricesimus primus et ultimus Tungrensium cœpit * episcopus: vir, contra Tungrensium opinionem, qui eum ferocem et superbum æstimabant, eloquio et conversatione dulcis, pietate plenus, caritate diffusus, verus catholicus, et ultra id quam dici potest totus Deo deditus, nobili ex prosapia ortus, abundantis literaturæ, et divinarum scripturarum præcipue conscius. Circa hæc tempora, secundum aliquos, cum civitatem Leodiensem fundavit, facta per eosdem corporis sancti Lamberti ad Leodios translatio est. Ibi etiam sede episcopali a Tungrensi ecclesia translata, primus Leodiensis episcopus fuit. Annos tredecim Trajecti sedem Tungrensem strenue gubernavit, et triginta apud Leodios episcopus vixit, vir omni opere bono refertus.
[24] [Pippinum principem ad dimittendam Alpaidem pellicem et legitimam suam uxorem recipiendam inducit;] Porro fama rumifera, quæ nullis clauditur oris, velocitatis et veritatis sibi pennas assumens, ad Austrasiorum principem Pipinum pervenit, instructumque super his quæ cum viro Dei acta fuerant, ipsum plurimum lætificavit. Pipinus igitur volens congaudere nepoti suo Huberto, ad ipsum in maxima gloria et reverentia Trajectum descendit. Sed Hubertus nulla blanditiarum dulcedine, superbi honoris afflamine, a rigoris ecclesiastici flectitur rectitudine. Tecum, inquit ad Pipinum, vivit Dominus, numquam voluntate nec opere communicabo ullo tempore, donec fidem quam promisisti uxori tuæ Plectrudi, sincero demonstres opere. Quod si me servum Dei in occultis per dulces admonitiones non audieris, per omnes Franciæ et Austriæ ecclesias publice excommunicatus denuntiaberis. Cum Pipinus, qui erat vir prudens et catholicus, hæc intellexit, rediens perfecte ad cor, ita episcopo respondit: Domine sancte, nepos venerande, in præsentia sanctitatis vestræ fidem meam testor, ut quicquid a me petieritis, in horam procul dubio instanter implebitur. Statimque remandavit Pipinus Plectrudem uxorem suam legitimam, cum qua in pace et tranquillitate conjugali deduxit vitam suam b.
[25] [zelo apostolico et miraculis claret;] Post hæc cœpit sanctus Hubertus transcurrere diœcesim suam, per prædicationem verbi divini et operationem sanctam extrahens a malis populi sibi commissi magnam multitudinem. Instabat prædicationibus, clarescebat operibus bonis. Quem Deus innumeris irradiabat miraculis. Sanabat phreneticos simul et lunaticos, vexatos a dæmonio et rabiei toxico. Gerebat secum clavem et stolam cælicam, ostendens vitam suam angelicam. Hoc eodem anno, scilicet 674, obiit Francorum rex Theodericus. Cui successit filius ejus Hildebertus, qui regnavit annis decem * mensibus duobus.
[26] [Alpaidem, prius excommunicatam (ob quam causam a Carolo Martello ejus filio probris lacessitus, huic fortiter respondet, et mox pœnitentem] Cap. XIX c. — Anno 680, sanctus Hubertus Alpaidem quasi excommunicatam per omnes ecclesias denuntiari fecit. Quo audito, Carolus Martellus, qui ejus ex Pipino erat filius, hæc ægre ferens, indignatus est valde. Descendit ergo in furore magno Trajectum, minas pessimas ac injuriosas sancto inferens episcopo. Quare episcopus, qui erat inter mortales omnes naturæ dulcissimæ, sciens nihilominus qualiter sine peccato irascendum zelo justitiæ, quasi oblitus sui officii esset, non immerito in eum iratus, ait: Tace, spurcissimæ fili mulieris ultro virum rapientis. Tu malo trunco pejor ramus excrescens, non indigne ut spurium decet matrizas. Vivit Omnipotens, in cujus conspectu ambulo, nisi me sacerdotalis dignitas averteret, te medium inter duos caballos alligatum distraherem. Tu es comes Parisiensis; dic, traditor, nonne mea donatione? Certe agis ut vilem decet degenerem, qui novit per naturam, ut exemplo probas, amico inferre injurias. Cave ne a me alteri displiceat. Quando Carolus Martellus hæc intellexit, quasi divino alloquio territus, inclinata superba cervice, deflexo ad terram vultu, optime percepit se in virum Dei peccasse. Illud ergo Davidis pœnitentis verbum assumens: Peccavi, inquit ad episcopum. Dimitte mihi noxam hanc. Pœnitet me: suscipito pœnitentem secundum sancta monita emendam spondentem. Episcopus vero, ut erat pietate refertissimus, ad remissionem injuriarum facillimus, omnem iram removens, ei quicquid contra se deliquit dimisit.
[27] [eum cum patre irato reconciliat),] Porro Pipinus audiens hoc factum, scilicet tam acerbas injurias [a] * filio suo illatas episcopo, iratus est valde, detestansque arrogantiam filii ejus, ut calceamenta episcopi solveret eum indignum affirmavit: quare ipsum honore comitatus Parisiensis, quem ei S. Hubertus dederat, privavit. Carolus, cernens se tali castigatione per patrem carnalem dejici ob præfati demeritum delicti, ad sanctum Hubertum declinans: Optime ac dilectissime pater, ait, prius in terram utroque lunato * poplite, amore Dei apud genitorem meum pro excessibus pius patronus intercede, mihique, Juppiliam adiens, comitatum ablatum restitue. Cui petitioni omnis injuriæ immemor S. Hubertus annuens, Juppiliam concessit, Carolumque honori pristino restituit.
[28] [ea conditione absolvit ut deinceps in cœnobio pœnitentiam agat.] Eo tempore facta est accordia cum sancto Huberto super absolutione sententiæ qua ob fornicationem et adulterium, cujus occasione S. Lambertus occubuit, innodata Alpais erat. Absoluta est ergo lege et conditione præfinita, ut ipsa in ecclesia Blisensi reclusa per veras pœnitentiæ lacrimas peccata sua dilueret. Morata est ergo Alpais ibidem annis tribus. Quibus pendentibus Pipinus, obtenta ab episcopo licentia, ecclesiam in Orpen in honorem S. Mariæ et Martini fundavit. Assumptas ab ecclesia Nivellensi nonnas, eas illic instituit. Alpaidem simul cum illis in pœnitentia, uti effecisse fertur, vitam suam ducturam inclusit.
[29] [Carolus Martellus Eudoni, fratri S. Huberti, sibi obsistenti et devicto, parcit in sancti gratiam] Cap. XX d. — Anno 683, in februario, Pipinus Grossus, Austriæ Neustriæque princeps, mortem obivit, privans successione legitima duos filios suos legitimos. Attamen Carolus Martellus, quem post mortem suam regnare volebat, statim post obitum captus, in vincula conjectus fuit. Cujus tamen captivitas nihil Carolum quærentibus profuit; sed ille magis, ruptis vinculis carcerem evadens, duos fratres interemit ac prosperis successibus regnavit. Majores tamen Franciæ, Carolum æstimantes mortuum, Ramfridum elegerunt. Hujus occasione electionis regno in se diviso, horribile bellum concitatum est. Juvabat inter ceteros partem Ramfridi dux Aquitaniæ Eudon, frater sancti Huberti. Qui, post fortia facta, quibus duos nobiles fratres in conspectu Martelli interemit, ab eodem in galea percussus, quasi mortuus humum ruit. A suis tamen relevatus, adveniente nocte rupto bello, quo Aquitani profligati erant, dux cum suis, quia infirmabatur, ad propria recessit. Nuntiatumque est Carolo Aquitanos cum duce suo secedere. At ille: Deus omnipotens comitetur eos, quia amore domini eorum Eudonis non persequor eos uspiam. Habet enim ille fratrem episcopum Tungrensem Hubertum, inter mortales omnes unice prudentem et integrum. Ipse ejus frater carnalis, ex nobilissimi sanguinis stemmate procedens. Apud illum de facto Eudonis, quo Ramfrido suppetias tulit, querelas deponens, hoc quoque, quod ejus amore illi pepercerim, annectam. Disposito regno, Carolus ad Austriam perrexit. Postque Trajectum ad episcopum veniens, narratis omnibus Ramfridi factis et quæ secum gesserit bella, querelam contra Eudonem deposuit. Quo audito, sanctus Hubertus indoluit valde, scribens fratri suo se minime debere rebus non se concernentibus intromittere, quia non est sine culpa qui rei quæ ad se non pertinet [se] immiscet. Eudon, his perlectis literis, non, ut debuit, ab inceptis destitit, sed magis ad Ramfridum declinans, mortale bellum, quo et occubuit, concitavit.
[30] [Alpais a fratre S. Lamberti viva concrematur.] Eadem tempestate Flandrus comes Dosterne, frater sancti Lamberti, captans opportunitatem temporis quo principes bellicis rebus implicabantur, ad Orpen, ubi Alpais, ut dictum est, morabatur, perrexit: quam comprehensam, in ultionem sanguinis fratris sui, ut reor, spinoso igni conflagrari jussit. Carolus Martellus, hæc audiens, maximo, ut ratio naturalis dictare solet, ob diffamem matris suæ mortem dolore afficiebatur, nihil tamen ob ingruentem undique sævitiam attentabat. Eodem tempore Plectrudis, Pipini Grossi uxor legitima, apud Albas * Dominas Trajecti morabatur. Quæ ubi audivit Alpaidem a Flandro exitialibus exustam flammis, eidem cum sancto Huberto colloquenti, super vindicta maleficiæ Alpaidis gratias retulit complures e.
[31] [S. Huberti miracula et virtutes.] Cap. XXI f. — Anno 684 *, S. Hubertus summis clarescebat miraculis, multis annorum curriculis. Veniebant ad eum phrenetici, efficiebantur mansuetissimi; furens et maniacus fiebat sensu perspicuus; cerebrosus, dæmoniacus sanabatur * suis incommodis. Non erat infirmitas quam ejus non pellebat sanctitas. Ægrotis remedium, debilibus subsidium, orphanorum pater mitissimus, viduarum defensor acerrimus, captivorum redemptor inclytus, pauperum fotor largissimus. Ab hujus solis jubare non poterat se quis abscondere. Omnibus omnia factus erat, ut omnes Christo lucrifaceret. Ægrorum relevamen, sanorum tutamen, decor Ecclesiæ et forma vitæ cælicæ, sic regnavit in tempore ut regnaret cum Christo perpetue.
ANNOTATA.
a Ex Joanne Ultramosano, p. 373, l. 2 a fine — p. 374, l. 9 a fine.
b Cfr. de his Comm. præv., num. 141 – 146.
c Ex Joanne Ultramosano, p. 377, l. 12 — p. 378, l. 17. Cfr. Comm. præv., num.146.
d Ex eodem Joanne, p. 379, l. 9 — p. 382, l. 3, p. 381, l. 10 a fine — l. 8 a fine; p. 382, l. 4 a fine — p. 383, l. 15.
e Nihil de his quæ hoc numero narrantur legitur apud scriptores Joanne antiquiores.
f Ex Joanne Ultramosano, p. 383, l. 15 — l. 17 et Vit. I num. 1 vel Vit. II num.2.
* ita cod.
* cod. 10 (13).
* vox prætermissa in cod.
* ita cod.
* cod. Abbas
* cod. 648
* ita cod.
CAPUT V.
De translatione corporis S. Lamberti Leodium et constituta ibidem
sede episcopali. Leodiensis civitatis opera S. Huberti incrementa.
[32] [Per cælestes visiones admoniti S. Hubertus et canonici Leodienses, necnon et Carolus Martellus,] Cap. XXII a. — Anno 687, mense aprili, facta est visio viro Dei Huberto singulisque canonicis ex suo collegio de transferendo corpore prædecessoris sui sanctissimo. Et facta est visio ex parte Dei mandantis quatenus propediem relevatum sanctum Lamberti episcopi corpus, veri indubitati martyris antecessoris sui, a loco primæ sepulturæ ad Legiam, locum martyrii sui, transferret. Addiditque visio superna ecclesiam in loco martyrii extruendam, viculumque * illum muris cingendum et ex voluntate Dei Tungrensis episcopii caput constituendum; quia locus ille a Deo electus a multis amabitur; fundatus est enim ac consecratus sanguine gloriosi martyris Lamberti. Ipse multiplicabitur celerrime, quia honor et potentia data sunt ei cælice, nullo, nisi ob peccatum, minuenda tempore, quia locus ille inter millia benedictus est unice. Hæc est revelatio quæ facta est sancto Huberto singulisque canonicis ex suo collegio. Sic decanus et canonici a Deo sunt admoniti in robur testimonii. Eodem tempore Carolus Martellus Metis apud Lotharingos residens, eadem visione divina providentia admonitus, statim ad episcopum ejusque collegium transmissis epistolis, eos super sibi facta revelatione certificavit. In argumentum quoque tam insuetæ visionis, integerrima donatione ecclesiam Leodiensem temporalitate, quæ regalis dicitur, donavit. Ex hoc factus * est episcopus spiritualis et temporalis, per totam patriam suam Tungrensis comitis amoto dominio, qui retro temporibus altero brachio rerum potiebatur temporalium. Et ne irrita videretur donatio, literis super hac confectis, eam regali Hildeberti ac suo appensis sigillis firmissime roboravit. Postquam ergo episcopus et canonici istas perspexere literas, omni semoto dubio, de translatione sancti corporis Lamberti unanimiter accordarunt.
[33] [corpus S. Lamberti, quod a corruptione immune reperiunt,] Cap. XXIII b. — Itaque episcopus et canonici Trajectenses, Domini voluntatem, qui etiam principibus terrenæ potestatis in visione apparere voluit, intelligentes, unanimiter se sancti Lamberti corpus transferre ex voto adstrinxerunt. Præterea precibus et litaniis solitis, orationum ad placandum * Deum emolitionibus institutis, præcedente salutiferæ crucis vexillo exorcizatæque lymphæ vasculo secundum ordinem suum armati, devotis processibus ad locum sepulturæ gressum tetenderunt. Venientes ergo ad locum ubi duodecim annis minus mensibus quatuor et novemdecim diebus jacuerat, aperientes thecam ipsius, in membris et vestibus integerrimum invenerunt. Florenti rubebant sanguine vestes, sicut eo die quo martyrium impleverat. Corpus ejus instar viventis pulcherrimum et venustissimum apparebat, ut merito inter dormientes potius quam mortuos reputari potuisset. Taceo odorem gratissimum qui, omnia aromata vincens, astantes omnes suavissima replevit fragrantia. Extrahitur corpus, exuitur vestibus, albis novisque revestitur. Alba et amictus ad tempus ligneo reposita loculo, argenteo deaurato postea reposita est. Corpus venerandum in tumba fraxinea relocatum, ad exspectationem omnium ad tempus ibi servatum est, quousque præfixo die cum magno honore Leodium deferretur.
[34] [solemni pompa transferunt Leodium;] Cap. XXIV c. — Statuto ergo die, congregatis in unum canonicis, capellanis ac clericali ordine, præcedente victoriosæ crucis vexillo, secuta est canonicorum clericorumque longo ordine processio, et deinde corpus gloriosi martyris pretiosum. Post ipsum inter clerum et populum graditur Hubertus episcopus et princeps et caput omnium. Sequuntur primores patriæ nobiles, barones eorumque familiæ, militares copiæ cohortesque, feminæ orantes intime ex caritatis devotamine.
[35] [in itinere, diversis locis mortuus resuscitatus,] Dum hæc aguntur, perventum est ad quamdam villulam Lihe * vulgariter nuncupatam. In hac dum quidam mortuus effertur, statim ut mortuo viventis animæ cum Christo corpori approximavit, resilivit vivus. Exclamans ergo voce magna: Jesus, inquit, ac sanctus Lambertus me ab inferni exemit claustris. Eia agite, hoc mihi Deus contulit ob sui martyris meritum, ut redimeret a carcere inferorum. In hujus miraculi testimonium S. Hubertus in honorem sancti Lamberti fecit ædificare ibidem templum.
[36] [leprosi mundati,] Progredientibus inde Nivellam, quatuor eis leprosi obviant, arreptoque bona fide quod feretro superjectum erat tristi peplo, protinus cum eo facies suas pertractarunt: ab omni lepra mundati, merito Deum in sancto suo laudarunt. Ob hujus quoque miraculi memoriam S. Hubertus in eodem loco in honore S. Lamberti fecit ædificari ecclesiam, indignum judicans nullam rei addicere memoriam.
[37] [incendium exstinctum,] Continuantes iter, Haccuriam villam pervenerunt. Hic flagrans ignis omnia lambebat; sed cominus approximantes, indomitus ignis deferbuit. In hoc quoque loco S. Hubertus in honore S. Lamberti Deo ecclesiam ædificavit.
[38] [plurimi homines, obruti aquis, vitæ restituti,] Digredientes ab hoc loco, ad proximam villam, Harmaellam vocatam, pervenerunt. Hic navis quædam, inter procellosos prope currentis Mosæ naufragata conflictus, centum et triginta duos homines ejecerat. Hi inter crispantes undas a rapido fluvio suffocati, per diem noctemque latuerant. Sed Deus, cui nihil est impossibile, volens mirificentiam suam semper in sancto martyre clarescere, dum sanctum corpus per medium villæ portatur, omnes illos, decurrentis fluvii gurgite projectos, pristinæ vitæ restituit. Istis mirifice resuscitatis, valde laudatum est nomen Domini meritumque sancti Lamberti, maxime ab his qui resuscitati a pœna inferorum ad vitam revocati erant. S. Hubertus istis devotus orator intererat, qui semper Deum in sancto suo magnificabat et in ejus honorem et memoriam, sicut et in hoc loco, ecclesias fundabat.
[39] [pannus, quo feretrum cooperiebatur, in aera elevatus; singulis his locis ecclesias ædificari jubet Hubertus.] Cap. XXV d. — Nondum ad optatum pervenerant locum, nec Deus mira occultabat prodigiorum. Nempe pertranseuntes Harstalle, clivum quemdam ad pausandum gratum invenerunt: cumque in hoc paulisper substitissent, ecce tapetum quod feretro impositum manebat, in aera evolavit, ibidem pendulum manens quoad vir Domini S. Hubertus, arrepta securi humum sulcans propria manu, locum fundandæ basilicæ ex voto designaret, moxque id quod tremulum in aere hærebat velum, ad cooperiendum ut prius descendit super feretrum. Expleto tandem itinere, cum magna devotione Legiam pervenientes 28 aprilis, capellam Cosmæ et Damiani intrarunt. Factum est ergo festum percelebre et jucunditas non parva in populo, qui gaudebat super patrono sibi collato glorioso. Reponentesque thesaurum pretiosum in eremitorio huic capellæ annexo, illic cum debito honore relocarunt, quoad vir Domini S. Hubertus civitatem firmaret ecclesiamque, ut intendebat, pro honore S. Lamberti ampliaret.
[40] [Leodiensis civitas opera S. Huberti muris cincta, ecclesiis et collegiis canonicorum ornata,] Cap. XXVI e. — Cœpit præterea S. Hubertus civitatem Legiam muris cingere, præruptis scopulis præmunire, portasque instruere. Quo peracto, fundavit ecclesiam in honore intemeratæ Virginis Mariæ sanctique Lamberti, instituens in ea canonicos triginta, quos largiter sufficientibus reditibus donavit. Ædificavit et aliam in pede publici montis ecclesiam honori principis apostorum Petri dedicatam, quindecim canonicis in eadem positis, quos sufficientibus reditibus ex Tungrensi ecclesia translatos hæreditavit, ea norma proposita ut quasi monachi insimul in refectorio comederent. Si bene memini, illos monachos nigri ordinis alibi legi; cui etiam communis fama suffragari videtur.
[41] [decreto synodali et auctoritate apostolica fit sedes episcopalis,] Omnibus his actis, Carolo Martello præposito, S. Hubertus triginta episcoporum congregavit concilium. Cui papa Joannes, ad ipsum legato destinato, in manu ejus authoritate Dei et apostolica ecclesiam Tungrensem Leodium transtulit, donavitque illi ut esset civitas cathedralis, caput episcopii, ac canonicis majoris ecclesiæ in spiritualibus et temporalibus, quorum tamen episcopus obtineret regimen, indubitati essent domini. Tali solemnitate et roboramine perfecta est translatio corporis sancti et honoris episcopii de Tungri ad Legiam, quæ nunc Leodium dicitur.
[42] [institutis civilibus instruitur,] Verum ipse S. Hubertus, omnis justitiæ et veritatis percupidus, leges et plebiscita populis suis promulgavit, mensuram vini et frumenti rerumque similium imposuit. Privilegia et libertates complures subditis suis concessit. Monetam publicam sigillumque imagine sancti Lamberti figuratam, in cujus circumferentia scriptum sancta Legia filia Romanæ Ecclesiæ, effinxit. Perfecta est ergo translatio sedis episcopalis a Tungrensi ad civitatem Leodinam; in qua S. Hubertus triginta annis laudabiliter sedit, spiritualium et temporalium verus gubernator et dominus.
[43] [augetur comitatu Hasbanensi, quem Carolus Martellus ecclesiæ donat;] Carolus Martellus, videns res ecclesiæ prosperari in manu episcopi, donavit ecclesiæ comitatum Hasbaniensem, substituens ei in temporalibus rectorem rei bellicæ administratorem, cui interesse episcopum non decet, Flandrum scilicet, fratrem S. Lamberti, comitem Dosterne, qui longo tempore post in successoribus ut pater patriæ in temporalibus terram moderabatur. Huic S. Hubertus ex Leodiensi et Tungrensi composita dedit arma, videlicet aureo rubeoque colore departita, uti in Lossensi comitatu geruntur.
[44] [templa in honorem S. Lamberti dedicata] Itaque post multa magnifica et mirifica, quibus sanctus Hubertus terram radiis suarum virtutum illustravit, sciens scriptum: Si quid vovisti Domino, reddere ne differas, ecclesias, sicut devoverat, in honore sancti Lamberti inter Trajectum et Leodium fundavit. Fundavit quoque aliam ecclesiam in Hamaella in territorio Hasbaniensi in honore Mariæ f.
[45] [et ecclesia S. Lamberti Leodii ad cathedralis dignitatum evecta;] Cap. XXVII g. — Anno 686, S. Hubertus, Leodiensis episcopus, aquilam auream de ecclesia S. Servatii, quæ tunc Bartholomæi dicebatur, removit, ipsam ecclesiæ S. Lamberti in signum cathedralis honoris ac capitis patriæ Leodinæ insigniter imponens.
[46] [tria castella ecclesiæ Leodiensi tradita a Carolo Martello;] Anno 692, descendit Carolus Martellus Trajectum, mansitque apud S. Hubertum diebus quadraginta; quibus currentibus tria castra in munimen et propugnaculum terræ Leodinæ ad defensionem ecclesiæ designavit: unum prope Huyum, quod Mohal vulgariter dicitur; aliud quod Mosam respicit, scilicet Cleremont, id est Clarus Mons; tertium vero Francimont usque in hodiernum diem dicitur. Hi tres comitatus olim ad defensionem ecclesiæ fuere constituti, quorum dominus sanctus Hubertus ut viros ecclesiæ suæ vasallos fœditario more investivit.
[47] [clerici capitulo ecclesiæ cathedralis adjuncti.] Instituit quoque idem egregius præsul in honorem ecclesiæ suæ, canonicorumque in eadem residentium sublevamen, clericos sex. Horum servitium erat canonicis ministrare ad mensam: unde clerici mensales, qui jam canonici parvæ mensæ dicuntur, vocabantur h.
[48] [Eudo cum Saracenorum subsidio Franciam invadit, sed mox eosdem profligat: nihilominus eum excommunicatum denuntiat Hubertus] Anno 694, Eudon dux Aquitaniæ, frater S. Huberti, in multitudine gravi Sarazenorum regem Compostellæ secum adduxit: quorum viribus prævalens, Aquitaniam recepit Franciamque intravit. Verum Carolus Martellus in robore exercitus ei obsistens, cum Saracenis e Francia profligavit. Tali flagello aut alia nescio qua energia correptus Eudon subito cum Carolo pace inita, super Saracenos irruit, regemque, quem adduxerat, propria manu occidit. Nihilominus S. Hubertus hæc audiens graviter tulit, scilicet fratrem suum in Franciam Saracenos et adduxisse et christianorum terram gladio impiorum pervasisse. Verus religionis zelator, qui nec fratri carnali contra justitiam agenti consentiret, eum excommunicatum ob præfatum facinus publice denuntiavit.
[49] [et filios ejus cum filio suo Florberto ad se arcessit.] Hæc acta sunt anno quo supra, in quo S. Hubertus duos filios legitimos fratris sui demandavit, Aymericum scilicet et Astulphum, eis sub pœna excommunicationis protestans ne cum patre suo, ob introductionem Saracenorum excommunicato, participarent: Sed magis, inquit ad eos scribens, ad me venite, comitante vobiscum filio meo Floriberto, et ego vos cum honore et religione enutriam. Cui præfati fratres consentientes, assumpto secum Floriberto, ad patruum suum, qui eos in honorifico statu tenuit, pervenerunt.
ANNOTATA.
a Ex Joanne Ultramosano, p. 386, l. 8 a fine — p. 387, l. 18.
b Ex eodem, p. 387, l. 19 — p. 388, l. 2.
c Ex eodem, p. 388, l. 4 — l. ult.
d Ex eodem, p. 389, l. 3. — l. 15.
e Ex eodem, p. 389, l. 16 — l. 5 a fine; p. 390, l. 12 a fine — p. 391, l. 7 a fine.
f Cfr. Comm. præv., num. 117.
g Ex Joanne Ultramosano, p. 393, l. 7 — l. 10: p. 395, l. 9 — l. 4 a fine; p. 396, l. 6 — l. 11 a fine; p. 397, l. 4 — l. 11.
h De incrementis Leodiensis civitatis S. Huberto episcopo cfr. Comm. præv., § XIII.
* cod. vinculumque
* cod. fatus
* cod. placantum
* Lixhe. In cod. add. vox (ahe) uncinis inclusa
CAPUT VI.
Ultimi actus et pius obitus S. Huberti.
[50] [Griffana, soror regis Bavariæ, Carolo Martello desponsata, a S. Huberto ad fidem Christi convertitur et baptizatur.] Cap. XXVIII a. — Anno 699 obiit rex Chilpericus, et regnavit pro eo filius ejus Theodericus. Eodem anno, Udelon, rex Bavariæ, in manu gravi Saracenorum regnum Austriæ, quod Carolus fortiter moderabatur, intravit. Itaque Carolus sæpedictus, inter mortales omnes strenuissimus vel egregius, in multitudine magna occurrit ei, factoque impetu qualis in validis præliis contingere solet, eum in fortitudine exercitus captivavit. Attamen propter amorem seu pactum quo Carolo idem in uxorem sororem suam dederat, dimissus est. Erat enim pulchra valde, ita quod nihil supra, nomine Gryffana. Hanc dominam, nondum in Christo renatam, Carolus Trajectum ad S. Hubertum deduxit, ut per tam sanctum et orthodoxum præsulem baptizaretur, uti effectum est: nunquam tamen ad mutationem nominis sui consentire voluit. Alienigenæ igitur, præputatis unguibus rasisque capillis, desponsatione facta, eam in uxorem duxit, generans ex ea filios duos, unum Griffonem, et alium Carolum Magnum *, non illum tamen qui vulgo in memoria hominum habetur.
[51] [Aimericus, Eudonis filius, suadente S. Huberto, dux Aquitaniæ constituitur, filia Caroli Martelli uxore accepta.] Recordatus etiam Carolus Martellus injuriarum ac infestationum sibi per Eudonem, fratrem sancti Huberti, illatarum, inferebat in præsentia episcopi ipsum ob importunitatem, qua Francos infestissime molestaverat, occubuisse. Adjecit insuper quemadmodum duo ejus filii naturales Aquitaniam invadere cupientes, inductis secum infidelium turmis, Franciam ægre turbaverant. Alter istorum in prælio ruens, fratrem suum inceptæ malitiæ executorem reliquit. At sanctus Hubertus opportunitate captata: Non, inquit, eorum est terra, sed eorum qui apud me sunt ejus filii legitimi. Ecce Aymericus et Johannes Astulphus, Eudonis filii legitimi, quibus ex jure debetur paternarum terrarum successio. Carolus cernens virum sanctum secundum justitiam ambulantem, medio honoris et remunerationis reperto: Optime, inquit, hoc fiet. Tantumdem major natu filiam meam Ermegarem in uxorem accipiat, Aquitaniæ ducatum ex integro cum illa recepturus in dotem. Porro alium mecum in Franciam ductum, haud ignobili secundum suum statum conjugio donabo. Cujus dictis vir sanctus lætior effectus, facili * proposito Caroli consensit. Factus est præterea Aymericus dux, Aquitaniam totam, prout patres sui, cum uxore præfata possidens; habuitque ex Emergare * filium, nomine Garnum, a sterile matre diu peroptatum.
[52] [Vexillum a S. Huberto ecclesiæ Leodiensi datum.] Hoc eodem tempore sanctus Hubertus ecclesiæ Leodinæ, sicut dominum patriæ decebat, vexillum gloriosæ genitricis et sancti Lamberti imaginibus insignitum ordinavit.
[53] [Translatio corporum S. Theodardi et S. Madelbertæ.] Anno Domini 700, S. Hubertus cum multitudine gentis suæ Warmaciam adiit: erat enim sanctorum cultor gloriosus. Gratia igitur transferendi sancti martyris præsulisque Theodardi reliquias, qui in illa regione martyrium compleverat, illo perrexit. Veniens ad capellam ubi sanctus martyr ab impiis interfectus ac reconditus fuerat, assumptis secum ejusdem, uti sancti Spiritus admonitione edoctus fuerat, reliquiis, per Trajectum iter agens, Leodium transtulit. Eodem tempore sæpe memoratus et sæpius memorandus sanctus Hubertus, omni honore dignus, ad honorandos sanctos Dei sibi de pretiosis margaritis lapidibusque providerat. Itaque prius industrioso opere ex argento fabricato feretro, eas umones et lapides interseruit, erat enim nobile opus, argento et auro conflatum, gemmis et pretiosis lapidibus interlucidum, in quo venerandum corpus sancti Lamberti, quod ligneo loculo servabatur, cum eodem imposuit. Fecit etiam aliud receptaculum ligneum, in quo ossa sancti Theodardi relocata in eodem feretro inclusit. Transtulit item sanctus Hubertus Madelbertam matricem sancti Lamberti, cujus corpusculum lignea cistella reclusum cum præfatis reliquiis reposuit b.
[54] [Apostolici labores S. Huberti in Arduenna;] Cap. XXIX c. — Tempore illo, scilicet anno incarnati Verbi 700, S. Hubertus curam sibi commissarum ovium ut sollicitus pastor gerens, prædicationibus operam dabat. Volensque hæreditatem Domini sui semper ampliare, ad corroborandam fidem ubi erat, semina * quoque verbi Dei ubi non erat jacere, Ardennam, sui apostolatus locum singularem, deambulabat. Prædicabat verbo et exemplo, instabat, secundum Apostolum, importune opportune, obsecrans increpans, ut Christo lucrifaceret, quousque ad locum cui nomen Fura, quindecim a Leodio distantem millibus, pervenit. In hoc, ut prætactum est, loco suo vir sanctus acerrimam ante episcopatum peregit pœnitentiam. Illic ipse in jejuniis et obsecrationibus in vastissima eremo verus anachoreta septennem, ad monitum sancti Lamberti, complevit pœnitentiam. In eodem loco usque in hodiernum diem antiquæ devotionis manent vestigia. De quo hoc unum mirabile fertur, dum sit totius Ardennæ vastissima eremus et silvestrium animalium refertissima, nullus tamen dentatus aper ramosisque cornibus cervus in eodem loco depascatur fructus. Quod si ita est, imo quia ita esse compertum est, mirabilis Deus, qui etiam in brutis animalibus sancto Huberto vult deferri honorem.
[55] [de cœnobii Andaginensis fundatione.] Erat quoque alius, haud longe ab illo segregatus, locus devotissimus, Andagion nuncupatus, in quo a Pipini Grossi conjuge, scilicet Plectrude, oratorio extructo, duodecim clerici sub ordine eremitico manebant: nullam hæreditariam seu redituam * facultatem habentes, eleemosynis fidelium vivebant. Hoc eodem anno, scilicet 691, secundum veriorem chronicarum accordantiam, electus est iste locus a Domino, decidente chartula coram Plectrude Pipini conjuge. Sed alia chronica, ex qua majorem hujus libri traxi materiam, hoc postea decem annis, scilicet 701, actum scribit. Quo anno, ut ille ait, Plectrudem, per Arduennam transitum facientem, ad locum Andoynum, ubi nunc S. Hubertus quiescit, contigit pervenire. Ubi dum orationi devotissime incumberet, apparuit angelus Domini, s cedulam aureis literis conscriptam ei tribuens, a dmonuitque ex Dei voluntate ut illic ecclesiam prope capellam dictorum clericorum ex proprio in honore S. Petri extrueret. Quæ omnia per manus S. Beregisi donatione Pipini et Plectrudis consummata sunt. Beregisus vero, capellanus Pipini, in eadem cælibem ducens vitam, in Domino quievit: cujus corpus supra summum altare ejusdem loci reservatur.
[56] [Ecclesiæ a S. Huberto et a S. Oda in diœcesi Leodiensi conditæ.] Hoc eodem anno, scilicet 701, S. Hubertus ecclesiam in honore Mariæ Virginis in villa Hamale dicta fundavit. Quo anno Oda, relicta Boggis Aquitaniæ ducis, imo magis principis de Poittiers, quæ sancti Huberti comes individua fuerat, quatuor ecclesias in honore S. Georgii fundavit. Hæc amita, id est soror matris S. Huberti fuerat: ejus monitis et doctrina ad vidualem castimoniam et sanctitatem perducta.
[57] [Translatio corporis S. Servatii.] Anno 713, assiduus Domini servus S. Hubertus, sciens Dominum in servis suis honorari, corpus sanctissimi præsulis Servatii ex primo loco, quo forte minus honorifice locatum fuerat, ad decentiorem elevatioremque locum transtulit d. Erat enim circa reliquias sanctorum diligentissimus observator. Qui etsi vivis honorem deferre non potuit, in Christo mortuis debitum cultum decusque exsolvit: illos non ut mortuos, sed Christo viventes meditabatur.
[58] [S. Hubertus in Andaginensi monasterio degere delectatur,] Cap. XXX e. — Anno 717, contigit S. Hubertum adire, ut sæpe assolet, locum Andaginensem. In hoc loco, ut prælibatum est, morabatur congregatio clericorum Deo sub habitu et honore anachoritico strenue militantium: cum quibus sanctus præsul ob sanctam vitæ conversationem delectatus sæpius conveniebat ac pabula verbi vitæ avide insumebat.
[59] [et præcipue non procul inde Furæ, ubi vitæ solitariæ vacat: ibidem pie moritur] Erat et alter non longe ab illo situs locus, solitudini accommodus, qui Fura dicebatur. Ibi oratorium et cellam eremiticam idem sanctus causa devotionis sibi extruxerat, in qua frequenter a populari tumultu Deo solitarius vacare solebat. Eratque intentionis perfectissimæ, assumpto habitu eremitico, episcopatui renuntiare. Sed Deus omnipotens, qui eum populo ut prodesse, ita præesse voluit, reputans affectum boni pro effectu, in hoc loco, scilicet Fura, a valle plorationis et miseriæ ad se inter cælicolas æternaliter collocando, paradisiacas evocavit ad sedes, anno præfato 19° f mensis junii.
[60] [anno ætatis 84.] Mortuus est ergo venerandus sanctusque præsul Hubertus, imo magis a morte ad vitam transivit, ut qui jam mundo mortuus erat, cælo æternaliter viveret, anno ætatis suæ octogesimo quarto. Vir nobili ex prosapia cretus, moralissime in vita conversatus, sanctissime mortuus, ac inter cæli cives honorificentissime relatus. Ipse clerum populumque sibi creditum secundum divina mandata strenue rexit, ut terrena disponens non minus cælestia sequeretur. At bene perpendas velim, vix similem in episcopatu Leodiensi reperies unquam. Ubi est qui sic pro domo Dei zelatus est et exaltavit in tanto ecclesiam? Ab hujus ore reges et principes pendebant: cujus consilium sicut divinum oraculum spectabant. En quali justitia comitatus in seculo militavit, quam mirifica, imo deifica vocatione ad episcopatum electus accessit, quam pie, sobrie, juste, sancte, ut angelus Domini, in eo vixit. Et quia totis nisibus Deum in præceptis suis sequi studuit, Deus illum et in vita et morte miris gestis magnificavit. Quis unquam in vita et post mortem tantis miraculis claruit?
[61] O vere honorande, o terque quaterque beate, qui sic seculi potentias possidens, ejus pompas nequitiasque evicisti? O sæpius memorande præsul Huberte, o felix, o sancte, qui a Deo vocatus ad nuptiale Agni convivium intrasti, esto memor mei, et si quid amor peccatoris tibi propinatus potuit, id tua intercessione benedictioneque recompensa. Amen.
ANNOTATA.
a Ex Joanne Ultramosano, p. 405, l. 5 a fine — p. 406, l. 8 a fine; p. 407, l. 12 — l. 14; p. 414 l. 2 a fine — p. 415, l. 12.
b De translationibus corporum S. Theodardi et Stæ Madelbertæ cfr. Comm. præv., num. 135 – 136.
c Ex Joanne Ultramosano, p. 414, l. 20 — l. 3 a fine; p. 429, lin. ult. — p. 430, l. 1; p. 432, l. 2 — l. 5, et l. 12 a fine — l. 11 a fine: nisi quod hæc omnia fere fusius explicavit Happart.
d Cfr. Comm. præv., num. 123 – 134.
e Ex Joanne Ultramosano, p. 435, l. 17 — l. 25.
f Ita Happart; sed secundum Joannem die 29, non minus erronee: obiit enim Hubertus die 30 maii anno 727. Cfr. Comm. præv., num. 51 – 53.
* seu Carlomannum
* ita cod.
* ita hoc loco cod.
* cod. semine
* ita cod.
VITA SEPTIMA SANCTI HUBERTI AUCTORE ADULPHO HAPPART.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
AUCTORE HAPPART.
Edita ex cod. Leod. Univ. 18 (al. 229), fol. 1 – 22r. — Cfr. Comm. præv., num. 34, post medium: ubi indicavimus qua ratione hæc Vita ab Happarto conscripta et cur conspectum dumtaxat aliquem per titulos capitum et pauca excerpta hic exhibere visum sit. Et nota in fine prologi significari hanc lucubrationem perfectam esse anno 1526.
PROLOGUS IN VITAM ET GESTA SANCTI HUBERTI ANTE EPISCOPATUM.
Reverendo in Christo patri ac domino D. Nicolao de Malaise abbati monasterii sancti Huberti in Ardenna et ejusdem dignissimo collegio N. Adulphus Happardus fraternam salutem exoptat.
Inclyti patroni nostri Huberti gesta latino sermone narraturus, Reverendissimi Domini, vereor in primis temeritatis argui, quippe qui (aut jam olim descripta) * ea narrare enitar quæ veterum auctoritas aut neglecta præteriit aut jam olim descripta temporum decursu perierunt. Nempe venerandus episcopus Jonas vitam sancti præsulis Huberti scripturus meminit cujusdam libelli gesta D. episcopi Huberti ante episcopatum *, ad quem, uti a fide dignis editum, solicitum lectorem remittit. Cum vero ad hujusce libellum indefesse anhelarem, ut undecumque percunctarer, nusquam ea gesta latio eloquio exarata comperi, sed sparsim et gallicis et latinis chronicis inserta in hoc opusculum redegi. Tæduit me certe negligentiæ et inertiæ, quibus hæc aut nondum scripta aut vetustate perdita apud nos, qui gloriosi corporis ejus præsentia gloriamur, minime haberentur. Quid si nos, qui toti mundo miracula et sanctitatem sancti Huberti prædicamus, ignorantiæ tenebris cæcutientes hæsitaverimus? Inde fiet, cum totus mundus ejus præconiis resultet et præclara ejus gesta passim referantur, cuilibet juxta opinionem narrare licebit. Doleo equidem res gestas quasi mulierum nænias vacillante sententia dubiose referri. Taceo quorumdam mendosa ridiculaque figmenta, qui ubi sanctum extollere videntur, adeo ejus laudem obfuscant ut pius lector ab eorum sensu prorsus avertatur. Stolidum est rem pellucidam suapteque natura venustam extraneo colore fucare. Non indiget sanctus Hubertus emendicatis et suffuratis præconiis honorari. Tot enim et tanta piissimus per dilectum suum operatus est et in horam operatur mirabilia, ut prius defatigetur gesta annotans quam ipse prodigia operari desinat. Sed quid agam? Jam pensilis animus in diversa rapitur. Vereor equidem ne fando ludibrio pateat quod tacendo occulere poteram. Utinam hæc cuique doctissimo olim tractare libuisset, disciplinati cum esset aliena magis quam sua propria venerari atque amplecti. Quid agam? Verecundia et inscitia ab incepto detorquent, at pius erga patronum nostrum animus et animosa quorumdam amatorum exhortatio audaciam præstat. Quaquaversum concessero, me deprehensum conspicio. Incepta non perficere, inertiæ; impossibilia tractare, temeritati adscribitur. Sed cum isthæc cogitabundus hæsito, divinum eloquium arguit hunc vecordem pudorem, dicens: O serve inutilis, quid times? Quid pigritia torpes? Confide in illum qui dixit: Aperi os tuum, et implebo illud, qui omnibus impertitur gratiam suam affluenter. Si non talentorum pluralitatem a Domino, unde illi lucrifacias, habes saltem talentum creditum, quod non licet sine lucro Domino præsentare. Oportet illud dare nummulariis ad usuram, et ipse utique quod suum est recipiet. Non licet mnam Domini tui sudario recondere, sed quodcumque potest manus tua instanter operare. Qua sententia attonitus cogitavi mecum: Perge quocumque spiritus te vocaverit. Possibile erit, sicut quondam per desertum sterilitatis perventum est ad terram fertilem, sic te provocante et alterius amorem irritante vel confricante desiderium tuum implebitur. Leget doctus quispiam juxta et pius, pensabit ingeniolum, miserebitur inopiæ, et ex thesauris scientiarum suarum inediam tuam levabit, idque quod tu extremis digitulis vix tetigisti, ipse plena manu absolvet. Esto: accedat et tumidus * alieni operis censor, si non pietate, at inani gloria æstuans, qui ut tantillam nostram operam despexerit, crispantibus buccis, oratorio gutture, rem quo digna est eloquio conscribet. Interea pius ac simplex lector, quem magis vulgaris quam phaleratus sermo delectat, hoc labore nostro recreabitur, quod talentum Domini mei sacra usura invenerit, et id quod meopte dictamine non potui, me provocante per alium compleatur.
Hoc unum præcipue protestor, nil me voluisse conscribere quod veram et orthodoxam pietatem non sapiat et rationi veritatique non innitatur. Nec abs re fuit quod hunc laborem, quo me exercerem, subiverim: nam proximo gratificari et Deum super omnia in sancto suo magnificare curavi, qui omnium rerum principium et finis sit, juxta condignum benedictus in secula. Amen.
Anno Domini 1526, 8 die mensis aprilis, complevi editionem in vitam S. Huberti episcopi, auctore Deo a quo omnis boni initium et finis.
Post hunc Prologum sequitur Index eorum quæ in hoc libro continentur, ordine alphabetico rerum tractatarum dispositus. Deinde
VITA SANCTI HUBERTI ANTE EPISCOPATUM PER N. ADULPHUM HAPPART RELIGIOSUM SANCTI HUBERTI.
[Cap. I.] * De Troyanorum exordio atque excidio, de Franco Hectoris filio et ejusdem in Europam adventu, de regno ejus apud Sicambros, gestis et filiis. [Cap. II.] De origine Gallorum et eorum regibus, de adventu Francorum in Galliam Celticam, et de conjugio Franci, Hectoris filii, cum filia Remi, Galliæ regis vigesimi tertii.
[Cap. III.] De Alanorum per Sicambros expugnatione, eorumdem decennali libertate, Sicambrorum contra imperium rebellione, de Sicambria inferiore, et qualiter Sicambri, nunc Franci, primis sedibus propellantur.
[Cap. IV.] De divisione Galliæ et descriptione Aquitaniæ ac ejus populis, ex qua D. Hubertus fuit oriundus.
[Cap. V.] De generositate sancti Huberti, de * ducibus quos Franci sibi elegerunt cum Sicambria profligati Belgium penetrarunt. Item de Pharamundo, Clodione, Meroveo, ex quorum genere sanctus Hubertus processit.
Prima pars hujus capitis nihil circa historiam S. Huberti continet, sed singularem laudem generali elogio celebrat eorum qui, ut Hubertus, excelso loco nati, humanas libidines et ambitionem sub virtutis jugo frenant. In reliqua parte referuntur notæ fabulæ circa Francorum originem et primos reges.
[Cap. VI.] De rege Clodoveo, ejus præclaris gestis et sacris insigniis; deque Clothario et ejusdem genealogia quæ per Closindam ejus filiam per marchiones sacri imperii in Carolum magnum descendit.
[Cap. VII.] Continuatur cathalogus regum Franciæ abbreviatus, pandens eorum tempora regni in Chilpericum ultimum, per quandam chronicorum concordiam assertus.
[Cap. VIII.] De duce Boggi, avo sancti Huberti, qui in expugnatione Turcarum occubuit, deque Bertranno et Huberna, parentibus S. Huberti.
Eadem magis turgido dicendi genere refert quæ leguntur in Vita VI, numm. 1 et 2.
[Cap. IX.] De bello inter Francorum regem Hildricum et ducem Aquitaniæ Bertrannum acto: ex cujus victoria innuitur quantam seculi potentiam S. Hubertus ob Christi amorem reliquit.
Eadem quæ in Vita VI, num. 3.
[Cap. X.] Quomodo reges Franciæ ob pervicaciam interdum monasticis ergastulis arcebantur. De morte regis Hildrici et revocatione a monasterio regis Theodorici. S. Hubertus comes palatii instituitur. De tyrannide Ebroini, propter quam S. Hubertus Franciam liquit et ad Pipinum in Austriam concessit. De prælio inter Pipinum et Ebroinum. Ebroinus interficitur: cujus anima inferis relegatur.
Eadem quæ in Vita VI, numm. 4, 5, 7 et 8 init. — De secessu Huberti in Austrasiam ex Vit. III, num. 1.
[Cap. XI.] De conjugio et nuptiis gloriosi comitis Huberti cum illustri domina Floribana comitissa Lovaniensi et ejusdem atavis. Item Pipinus resignat præposituram domus regalis sancto Huberto.
Eadem, sed ad ridiculum declamatorio stylo, quæ leguntur in Vita VI, num. 13 et num. 8 extr.
Caput hoc exscribere visum est, ut specimen aliquod habeatur generis scribendi, quo Happart in hac altera lucubratione usus est.
Postquam inclytus comes Hubertus ephebos excesserat et vernantis ætatis ratio pariterque postnepotum amor jugales tædas suaderet, Pipinus Austriæ princeps, ex cujus nutu nepotis sui Huberti cura pendebat, parem illi et sanguinis generositate et morum honestate conjugem exquirebat. Excesserat circa eadem tempora præclarus Lovaniensium comes Dagobertus: cujus pater Andreas, avus vero itidem Dagobertus dicebantur. Erant Dagoberto juniori filius Sigibertus, et filia, propter floridam ætatis et virtutis fragorem dicta Floribana. Hæc serenissima domina, quasi nympharum una, ut erat corpore eleganti, vultu venusto, gestu modesto, ita morum gravitate ac animi modestia vicinorum animos in sui et admirationem et favorem rapiebat. Nec mirum: quia raritas hominem attonitum facit, et verus amor a virtutibus exorditur. Unde his aspirantibus virtutibus, tanto mediante principe, inter illustrem comitem Hubertum et serenam comitissam Floribanam super conjugio pactum est. Quid nunc fronte rugas, quid ringis collumque contorques, virgo, superbe, cujus etsi corpus luxui non obnoxium, mens tamen noxiis enervata sensualitatibus sola de corporis gloria extollitur? Sacrum est conjugium quod agitur, felix matrimonium quod assumitur. Quod etsi carnem sapiat, mentem a religione divina non suspendit. Sic in primordio Deus hominem homini junxit ut prolificaret; sic homo a Deo benedicitur ut crescat et multiplicet; hoc enim non * scaturiente fonte olim dudum humana propagatio desiit. Nec est qui castum vivat nisi castum conjugium interveniat; etsi cælibatus Deo gratior, specierum tamen propagatio universo necessarior. Etenim, hoc mediante, florida Floribana præsulem Floribertum Ecclesiæ produxit, et juxta regulam apostolicam ita hymnæo ritui in Dei timore subserviebant ut non in passionibus desiderii sui, sed in sanctificatione vas suum possiderent. Nunquam Abraham Saram suam, Isaac Rebeccam, Tobias itidem Saram suam sub Dei timore castius amarunt et observarunt.
Porro Pipinus, qui jam amore pellicis elanguit Veneris pedica constrictus, cum licentius cum amata domi consisteret, hujus occasione sub specie prodigalitatis præposituram, quam palatii domusque regalis dicunt, nepoti suo Huberto gubernandam tradidit. Sic cæci Cupidinis tela mentem obnubilant ut non solum quid decorum quidve honestum sit non videas, verum jacturam boni ac honesti facias. Sic, inquam, Pipinus venustæ mulierculæ blanditiis emarcuit ut Austriam prorsus linquere non possit. Suscepta ergo ab Huberto præfectura domus regalis, quali ingenio, qua modestia, quam provido, sapienti, maturoque consilio regni causas tractaverit, vix calamus depingere possit. Quis tyrannus, nisi obstinatus, adeo severus, cujus duritiem Huberti non molliret benignitas? Quis tam pusillanimis quem Huberti fortitudo non roboraret? Quis adeo profusus cujus tanti viri temperantia non compesceret? Impendebat quippe Deo religionem, majoribus reverentiam, paribus concordiam, minoribus favorem et disciplinam, miseris solatium, piis auxilium, impiis justitiam, omnibus indigentibus operosam compassionem. Ita omnia in omnibus factus fuit Christo ut unanimi voto felicem prædicarent terram quæ tali principe regeretur.
[Cap. XII.] De prodigiosa cervi apparitione sancto Huberto ostensa et ejus veridica relatione.
Eadem, sed multa amplificatione et pompa verborum, quæ leguntur in Vita VI, num. 9. — Facti autem narrationi hujusmodi præmittitur exordium:
Prodigiosum dicimus quod supra naturam divino motum miraculo contingere solet; authenticum vero, non id tantum quod Ecclesiæ testimonio fulcitur, quin imo illud præcipuum quod divino jure præceptum seu naturæ legibus innixum, in rerum veritate fundatur. Præterea non solum quis, sed quid dicatur attende. Sunt nonnulli suo sensu abundantes, communi Ecclesiæ negantes quod binis ternisve testibus concederent. Cum scribimus Christum inter cornua cervi sancto Huberto apparuisse et a mundanæ vitæ instituto paternaliter avocasse, aliud somniant, de alio sentiunt, rem futilem opinantur. Sed audi, candide lector: nova non fingimus, nec in tanta rerum copia opus est, sed rem gestam ex majorum traditione scribimus. Ita patres nostri narraverunt discipulis suis, qui et nuntiaverunt nobis. Hoc non vetustæ ac curiosæ pagellæ testimonium, non ignotorum sigilla, sed totius Ecclesiæ ferme corroborat antiquitas, affirmat veritas. Hoc lucide in chronicis suis Joannes Ultromosanus testatur; idem Reginonem abbatem scripsisse asseritur *. Videant sibi ne plus pertinaci opinioni suæ quam majorum authoritati tribuant, ex quorum sententia atque monumentis miraculi seriem subnectimus.
[Cap. XIII.] De fundatione monasterii Arduennensis et ejus fundatoribus breviuscula et incidentalis annotatio. S. Hubertus cooperator ejusdem fuit: de quibus latius alibi.
Capite isto, admodum brevi, valde summatim recolitur fundatio monasterii Andaginensis. In fine autem hæc leguntur ad S. Hubertum pertinentia:
Unum tamen nec aspernandum scias, sanctum Domini Hubertum Beregiso fuisse contemporaneum ad divinum augendum cultum ipsumque [ad] locum instituendum fuisse cooperatorem et fautorem præcipuum, Domino sic in omnibus disponente et auspicante, ut ejusdem loci essent fundatores qui postmodum sacris corporibus essent possessores.
[Cap. XIV.] Sanctus Hubertus viam Domini per S. Lambertum instruitur. Floribana uxor ejus ex partu moritur. Oda amita S. Huberti magisterio S. Lamberti assumitur.
Eadem quæ leguntur in Vita VI, num. 10 et, quod ad S. Odam spectat, in Vita III, numm. 1 extr et 4.
[Cap. XV.] S. Hubertus comitatum deserit et baltheum militare deponit. Mortuo patre suo, ducatum Aquitaniæ Eudoni fratri suo dimittit, et relictis omnibus propter Christum, ad eremum confugit.
Eadem quæ leguntur in Vita VI, numm. 15 et 14.
[Cap. XVI.] Quomodo S. Hubertus post actam pœnitentiam se sancto Lamberto præsentat et per angelicam revelationem accepta benedictione Romam proficiscitur.
Desumptum ex Vita V, num. 6, solitis amplificationibus, quarum partem recitavit Roberti (p. 136).
[Cap. XVII.] Sanctus Hubertus Romam venit. Angelus Domini Sergio papæ apparuit et martyrium sancti Lamberti nuntiavit.
Eadem quæ leguntur in Vita VI, num. 17, et in Vita III, num. 6.
[Cap. XVIII.] Sergius papa evigilans baculum S. Lamberti juxta dictum angeli invenit, et S. Hubertum secundum verbum ejusdem reperit, episcopatum Leodiensem assignat: et plura alia quæ inter illos aguntur.
Eadem quæ leguntur in Vita VI, num. 18. — In fine: minores ordines tradidit et S. Hubertum in diaconum consecravit.
[Cap. XIX.] S. Hubertus in sacerdotem, et exinde in episcopum consecratur. Stola sacra cælitus mittitur et virtus declaratur.
Eadem quæ leguntur in Vita VI, numm. 19 et 20; nisi quod omittitur narratio de brevi seu epistola Huberto tradita et additur stolam angelicis manibus esse contextam.
[Cap. XX.] Remittitur S. Hubertus cum benedictione apostolica ad episcopatum suum Trajectum: et alia multa.
Initium et finis hujus capitis desumpta sunt ex Vita VI, numm. 23 et 25. Medium autem ex Vita V, numm. 11 et 12.
[Cap. XXI.] Pipinus admonitione S. Huberti cum uxore in gratiam redit. Alpais ad pœnitentiam recluditur; ejus finis describitur.
Eadem quæ leguntur in Vita VI, numm. 24, 28 et 30.
[Cap. XXII.] Annotantur sancta et magnifica opera quæ S. Hubertus circa fundationem civitatis Leodiensis, ecclesiam S. Lamberti, S. Petri et circa reliquias et loca sanctorum egit, per compendium.
Eadem quæ leguntur in Vita VI, numm. 40 – 42, 53 et 57.
Sequitur: Conclusio operis, in quo precatur hæc gesta divi Huberti ante episcopatum antiquæ historiæ annecti: quia ubi hic destitit, ille venerandus Jonas incepit.
Incidimus jam tandem optatum in portum, et hanc materiam gestorum S. Huberti ex diversis archivis congessimus. Hæc sunt illa gesta gloriosi comitis Huberti, quorum auctor vitæ sancti Lamberti in prologo super vitam S. Huberti, dicens: “Si quis ea (scilicet quæ ipse omiserat) scire desiderat, libellum illum relegat quem a viris fidelibus editum de vita conversationeque præclari comitis Huberti ante episcopatum, a plerisque apud nos et haberi et legi non est dubium.” Hunc, inquam, libellum dum crebro exactissime requireremus et nusquam compareret, incidere in manus nostras chronica veridici viri Joannis Ultramosani, gestis sancti Huberti refertissima: adeo enim copiose hanc materiam tractat ut ipsam solam scribere putaris. Ex his non parvam partem (quantum cæteris chronicis concinnabant) huic opusculo nostro assumpsi, illic persistens ubi venerandus præsul Jonas inchoavit. Nec succenseat mihi dilectio vestra, Domini ac confratres reverendi, quod hanc scaphellam meam gestis divi Huberti onustam tantarum auctoritatis et eloquentiæ viri annectam: id enim non fit ut aut aliena suffurari aut mea barbarie obfuscare nitar, sed quo tanto patrono annixus facilius ad oblationem templo admittar. Nec me latet neotericorum fastus, qui aliquorum scripta priusquam legerint, obliterent ac vilipendant. Esto, indigna offerimus, scio insufficientiam meam, unde non temerarie a longe astabo vel secus viam sedenti vel a longe oranti. Non curo turbam objurgantem, oro tandem accepta sint coram Domino quæ offero. Non omnes aurum, non purpuram, sed et pelles caprinas et quidem vilia obtulerunt. Non solus Salomon, sed Hiram templo conduxit et ligna convexit.
Expliciunt gesta S. Huberti ante episcopatum, conscripta per humilem confratrem vestrum Nonnum Adulphum Happart, religiosum monasterii S. Huberti in Arduenna.
[Annotata]
* hæc verba in ipso codice uncinis inclusa manifeste delenda sunt.
* Non Jonas, sed Nicolaus hujus libelli meminit. Cfr. Vit. III num. 7. extr.
* cod. timidus
* numeri capitum in codice notati non sunt.
* cod. du.
* cod. no
* Cfr. supra Comm. præv., num. 93 post med.
HYMNI DE SANCTO HUBERTO.
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
Documentis de vita et miraculis S. Huberti subjungimus hymnos nonnullos in ejus honorem conscriptos: non quod aliquid doceant quod in illis documentis non referatur, quippe qui manifeste secundum Vitas superius editas concinnati sint, sed quod et ad historiam cultus sancti episcopi aliquatenus pertinent et non pauci eruditi nostris temporibus in hoc genere scriptorum curiosius indagando præcipue delectantur. Antiquissimi videntur duo illi quos primum edimus ex codicibus Namurcensibus, olim cœnobii Sancti Huberti: non solum enim ipsi codices vetustate præstant, sed et ex sola Vita antiquissima excerptus est hymnus uterque. Tertius sequitur Vitam tertiam: editus est apud Milchsack in compilatione cui titulus Hymni et Sequentiæ cum compluribus aliis et latinis et gallicis necnon theotiscis carminibus medio ævo compositis. Quartum exhibuit nobis codex bibliothecæ regiæ Bruxellensis 9786 – 90: eumdem edidit etiam Milchsack; Vitam quartam vel quintam in eo conficiendo scriptor præ oculis habuit.
I.
Ex cod. Namurc. Civ. 15, sec. XII.
Puræ laudi sociemus,
Vitæ sanctimoniam.
Cordis cordam * manus tangat,
Et cum lingua utra pangat
Sacræ laudis gloriam.
Venerandi sacerdotis
Celebremus piis votis
Huberti præconia.
Cujus mentis mundam ædem
Dedicavit sibi sedem
Dei sapientia.
Sacri factus pastor gregis,
Ad divinæ norman legis
Reformatur *omnia.
Verbi dape cibans mentes,
Larga semper ad egentes
Fluebat clementia.
Regni Dei clarus præco
Idolorum ritu cæco
Arduennam eruit.
Mire tanto sub doctore
Christi bono cum odore
Fides sacra floruit.
Manum læsus casu gravi,
Medicina spiritali
Curatur divinitus.
Aquis mersos ejus prece
De profundi levat fæce
Uncus missa cælitus.
Imperanti dæmon cedit,
Ab invaso dum recedit
Mulieris corpore.
Restauratur manus arens,
Manus vitæ succo carens,
Dormitans ab opere.
Flammas sedat vitæ signo,
Sic triumphans de maligno
Per crucis potentiam.
Consecrati vi liquoris
Importuni proditoris
Fugat insolentiam.
Imminente vitæ meta
Venienti menti læta
Sponso venit obviam.
Absolutus carnis mole
Cum virtutum transit prole
Ad perennem gloriam.
O Huberte, præsul pie,
In extremo Christus die
Nos per te suscipiat;
Et receptos mensa vitæ
Generosa potet vite
Qua pios inebriat. Amen.
II.
Ex cod. Musei archeologici Namurcensis, sec. XIII. Quædam voces
et lineæ vetustate detersæ sunt. Apographum descripsit et benigne ad nos
transmisit v. v. Doyen, nunc decanus Wellinensis in diœcesi Namurcensi.
Regem regum invocemus;
Alta voce prædicemus
Ipsius clementiam;
Vita vocem imitetur,
Ut laus nostra decoretur
Per ejus potentiam.
Adest dies qua Hubertus
Præsul almus est insertus
Cælesti palatio.
Ut simul prædicanda
Ecclesiæ diligenda
Augetur devotio.
Præstat fide, miraculis,
Divitibus, pauperculis
Multa beneficia.
Admiretur, veneretur,
Et per ipsum collaudetur
Larga Dei gratia.
Miles, comes palatinus,
Romam adit peregrinus
Cælesti præconio.
Illic præsul consecratur,
Divinitus inspiratur,
Fungitur officio.
Præsul factus, plebem
Vovit, a Trajecto sedem
Transvexit cathedræ.
[…]
[…]
[…]suspirare.
[…]
[…]
[…]gaudium.
In se mundum crucifigit,
Et in Christo mentem figit,
Carnis calcans vitium.
III.
Ex Milchsack, op. cit. p. 30.
Hymnus laudis decantetur
Christo, regi gloriæ;
Ei nostræ presentetur
Organum melodiæ;
Quem Hubertus intuetur
Revelata facie.
Secli pompam abdicavit
Lamberti consilio;
Se divino dedicavit
Hubertus obsequio;
Ac in Christi vigilavit
Sedulus officio.
Post Lamberti martyrium
Præclari pontificis,
Insignitur per Sergium
Infulis magnificis,
Fitque pastor Tongrensium
Visibus angelicis.
Plebi suæ prædicavit
Spem supernæ gloriæ,
Quam Dominus præparavit
Heredibus gratiæ:
Sic subditos informavit
Verbo sapientiæ.
Hunc patronum attollamus
Per laudum præconia,
Ei grata studeamus
Offerre servitia,
Ut adesse sentiamus
Sua nobis præmia.
Deo Patri sit potestas,
Filio prudentia,
Coæqualis sit majestas,
Paraclyto * gratia,
Qui confortat mentes mæstas
Perenni lætitia.
IV.
Ex cod. Brux. 9786 – 90 (fol. 234v), sec. XV, collato cum editione Milchsack (M), op. cit., p. 24.
Gratuletur chorus iste,
Sitque procul omne triste
Ab isto collegio.
Die sanctus hodierna
Transmigravit ad superna
Hubertus cum gaudio.
Comes erat palatinus,
Cum crudelis Ebroinus *
Opprimebat Franciam;
Illam prorsus deseruit,
Quia ferre non potuit
Tyranni malitiam.
Ad Lambertum hic perrexit,
Postquam mores intellexit
Illius et merita.
Hunc Lambertus instruebat;
Hic * instructus adimplebat
Sui patris monita.
Mundi fastum detestatur,
Christi legem amplexatur
Toto desiderio:
Militarem rem abjecit.
Atque totum se subjecit
Lamberti consilio.
Post hæc Romam est profectus,
In doctrinis jam provectus
Lamberti solertia.
Apostolos visitavit,
Quibus suos mancipavit
Actus et officia.
Tunc Lamberti magnifici
Mortem summo pontifici
Angelus aperuit,
Qui divino miraculo
Cum pastorali baculo
Eidem apparuit.
Mox defuncto subrogatur
Et in ejus collocatur
Hubertus regimine:
Hic Tongrorum plebem rexit,
A luporum hanc protexit
Mordaci voragine.
Mortem sciens adventuram,
Præelegit sepulturam
In Petri basilica.
Cum animam exsufflabat,
Sese Deo commendabat
Sacra canens cantica.
Carlomanno fuit curæ
Extra locum * sepulturæ
Hubertum eximere;
Hunc in altum sublimavit
Et regali præditavit
Locum illum munere.
O Huberte, gregem istum
Apud verum regem Christum
Pie reconcilia *,
Ut valeat obtinere
Et obtenta possidere
Sempiterna gaudia. Amen.
[Annotata]
* cod. Cœdis cœdam.
* ita cod.
* pro add. cod.
* Ebronius M.
* Hinc M.
* lucum cod.
* reconsilia cod.
GLORIA POSTUMA SANCTI HUBERTI
Hubertus, episcopus Leodiensis (S.)
AUCTORE C. D. S.
Hanc appendicem de gloria postuma S. Huberti distribuimus in tres partes. Quarum prima erit de translationibus corporis S. Huberti et de ejusdem reliquiis; secunda de præservatione a rabiei morbo per insertionem particulæ decerptæ e sancta stola quæ in ecclesia Sancti Huberti asservatur aut per adustionem ferri sancti invocatione consecrati; tertia denique de extensione cultus S. Huberti et particularibus quibusdam hujus cultus ritibus.
SECTIO PRIMA.
DE TRANSLATIONIBUS CORPORIS S. HUBERTI ET DE EJUSDEM RELIQUIIS.
§ 1. De prima elevatione corporis S. Huberti.
[In elevatione ista, die 3 nov. 743 instituta, cui Flobertus interfuisse non legitur,] De hac elevatione, quæ instituta est Leodii die 3 novembris anni 743 [Cfr. Comm. præv., num. 51.] , nihil reperimus apud ullum scriptorem antiquum post biographum coævum, neque, quod mireris, apud ipsum Joannem Ultramosanum. Itaque nec distincte memoriæ traditum est quo episcopo illa contigerit. Primus, ni fallor, ejus auctorem nominavit Florbertum Bartholomæus Fisen [Flores ecclesiæ Leodiensis, p. 227 (De S. Florberto).] , nullum tamen vetus documentum citans, ac proinde eo dumtaxat fundamento, ut videtur, quod Florbertum eo tempore episcopum Leodiensem fuisse judicaret. Sed id ipsum, Florbertum nempe Huberto successisse in sede Leodiensi, nullus antiquior scriptor, credo, tradidit quam Harigerus, in Vita S. Landoaldi et sociorum jussu Notgeri conscripta extremo seculo X, ubi: Plurimis deinde, ait, elapsis annorum curriculis, S. Florebertus, tertio loco post S. Lambertum regens Trajectense vel Leodiense episcopium, … eos illinc cum digna reverentia transtulit [Act. SS., tom. III Mart., p. 37, num. 7.] . At, secundum Joannem Ultramosanum, inter Hubertum et Florbertum sedem Leodiensem occupavit Constantinus quidam intrusus annos non minus tredecim [Chron. de Jean d'Oultr., tom. II, pp. 435, 464.] , Florberto interea, qui canonice a capitulo Leodiensi electus fuerat, in monasterio Stabulensi degente [Ibid., pp. 436, 464.] . Et forte aliqua confirmatio ad illam intrusionem asserendam inde repeti potest quod Harigerus Florbertum tertio loco post S. Lambertum sedisse dicit, quamquam a communi loquendi modo scriptorum antiquorum non adeo recessisset Harigerus, etiamsi Florbertus omnino immediate S. Hubertum excepisset.
[2] [sive quod forte tunc Leodio aberat,] Ceterum, etiam admissa illa Constantini intrusione, sequeretur tamen Florbertum anno saltem 740, mortuo Constantino, agnitum fuisse legitimum Leodiensem episcopum: unde valde mirum apparet quod nulla ab anonymo nostro ejus mentio facta sit in narranda elevatione corporis S. Huberti, quasi in hac elevatione nullam partem habuisset. Ad quem nodum solvendum forte alicui in mentem venerit ad aliam traditionem recurrere quæ etiam apud Joannem Ultramosanum memorata legitur [Ibid., p. 435.] , secundum quam Constantinus intrusus fuit anno 730 (cui quidem anno perperam illigatur obitus S. Huberti) ac proinde usque ad annum 743 Leodii sedisset: unde et conjicere liceret elevationem corporis S. Huberti tunc locum habuisse ubi, Constantino jam mortuo et Florberto nondum Leodii inthronizato, sedes Leodiensis pastore vidua esset. Alii vero cum Papebrochio [Act. SS., tom. III April., p. 377, num.] opinentur in ea elevatione factum esse quod in elevatione S. Odæ, quæ auctore quidem Florberto, non tamen præsente celebrata videtur. Legitur quippe in Vita S. Odæ: Itaque Floreberto, venerabilis ecclesiæ Leodiensis pontifice ordinante, congregatis ad ejus tumbam personis ecclesiasticis, totius provinciæ populus confluebat patrum sanctorum benedictionem suscipere et sanctas reliquias transferendas de tellure digna veneratione et reverentia honorare. Patres itaque populo dantes benedictionem, cum oratione et psalmodia venientes ad sarcophagum, deponunt lapidem superiorem, super corpus sanctum positum: sicque in mausoleo lapideo solido et integro inveniunt sacras et venerandas reliquias, dantes suavitatis odorem dulcissimum [Act. SS., tom. X Oct., p. 140, num. 7.] . Quod si urgeatur difficile intelligi cur Florbertus non interfuisset elevationi sui decessoris in ipsa sua urbe episcopali, responderi potest ipsum tunc forte abfuisse Leodio ob alia quædam gravia negotia.
[3] [sive quod hæc circumstantia ab auctore coævo prætermissa est,] Facile tamen admittere licet non satis demonstrari ex silentio nostri anonymi, Florbertum non interfuisse elevationi. Nam quod siluit non negavit; et in tota sua lucubratione adeo imperitum se exhibet legum scribendi historiam ut non admodum repugnet circumstantiam aliquam, quæ nobis quidem videtur præcipui momenti, ab illo non advertente esse prætermissam. Neque etiam video rationem dubitandi quin Florbertus episcopus idem ille sit qui ab anonymo filius Huberti et huic morienti adfuisse dicitur [Vit. I, num. 15.] , quamquam id antiquiori auctoritate non asseritur quam Anselmi [Cfr. Comm. præv., num. 80.] , id est scriptoris tribus amplius seculis posterioris, nullo alioquin indicio contrario.
[4] [corpus S. Huberti in ecclesia S. Petri repositum est;] Corpus S. Huberti post elevationem in eadem illa basilica S. Petri, in qua conditus fuerat, collocatum esse satis perspicue indicare videtur biographus coævus [Vit. I, num. 22 extr.] , ut non nisi per oscitantiam aliquam scripsisse judicetur auctor Cantatorii seu Chronici Sancti Huberti Andaginensis: Decimo sexto anno migrationis suæ translatus in ecclesiam beati Lamberti a prædicta ecclesia beati Petri, ibidem veneratus est per annos septuaginta quinque [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 569, num. 2 extr.] . Quod etiam refutatur ex verbis Jonæ Aurelianensis, ubi translationem anni 825 describere exordiens: Ad beatissimi confessoris, ait, ventum est urnam, atque a sacerdotibus cum maxima reverentia a loco sepulturæ ejus effossa, indidemque … in beati Lantberti ecclesiam sancti ossa sunt viri transvecta [Vit. II, num. 33.] . Itaque hactenus in ecclesia S. Lamberti non jacuerant.
[5] [numquam vero quievit Trajecti.] In nonnullis codicibus Ægidii Aureævallensis legitur hoc epitaphium [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XXV, p. 45 med.] :
Hic jacet Hubertus presul domini tumulatus.
Quo epitaphio videtur signatus esse locus ubi
primum sepultum fuit sacrum corpus Fura translatum
potius quam is ubi post elevationem collocatum
est: refertur enim apud Ægidium ad primam
illam sepulturam, et paulo inferius narratur
elevatio. Sed quid de sarcophago illo antiquo, qui
nostra ætate repertus inter rudera veteris ecclesiæ
Sancti Petri Trajecti ad Mosam (in qua ecclesia
primo sepultus fuit S. Lambertus et inde a S. Huberto
translatus Leodium), hanc inscriptionem
exhibebat [J. Corblet, Revue de l'art chrétien, neuvième année (1865), p. 37.] ?
An cum cl. Corblet hic sine hæsitatione agnoscemus
sarcophagum ipsius S. Huberti? Atqui S. Huberti
corpus numquam Trajecti quievit. Probabilius
itaque videtur has litteras partem fuisse epitaphii
quod incisum erat antiquo sepulcro S. Lamberti et
in quo forte memorata legebatur hujus translatio a
S. Huberto infra decimum tertium annum sui
episcopatus peracta. Neque enim credibile est hujusmodi
sarcophago inclusas etiam fuisse particulas
reliquiarum S. Huberti, quæ Trajectensi ecclesiæ a
Leodiensi donatæ fuissent.
§ II. De translatione corporis S. Huberti ad cœnobium Andaginense anno 825.
[Sacrum corpus, minus Leodii honoratum,] Hanc translationem descriptam habemus apud Jonam episcopum Aurelianensem coævum [Vit. II, num. 28 – 34.] ; sed omnino sistit ejus narratio in iis quæ acta sunt auctore vel præsente Walcaudo episcopo Leodiensi, a quo solo quæcumque tradit accepisse videtur. Et facile in ea narratione apparet quam metueret Walcaudus ne concedendo sanctum corpus Andaginensibus monachis indignationem incurreret Leodiensium. Itaque illorum petitionem detulit ad Adebaldum episcopum Coloniensem, metropolitanum suum, et ad Ludovicum imperatorem, qui et ipsi eam remiserunt ad synodum episcoporum Aquisgrani congregatam. Quibus omnibus consentientibus, tandem rem executus est, præsente, ut fertur [Cfr. infra num. 8.] , eodem Ludovico imperatore. Attamen non adeo honoratum tunc temporis Leodii fuisse videtur S. Huberti sepulcrum. Etenim Walcaudus non solum ex benignitate erga monachos Andaginenses ad sacras exuvias illis donandas motus fuit, sed et quod indignum locum, quo sancta membra jacebant, tanto confessore judicavit [Vit. II, num. 31.] , et synodus quoque Aquisgranensis reverentia Domini confessoris inducta dicitur ut sanciret sancti viri ossa in monasterio supradicto, ubi religiosius honorarentur, collocari [Ibid., num. 32 extr.] .
[7] [translatum est Andagium anno 825,] Annus translationis perspicue indicatur apud Jonam fuisse Christi 825 [Ibid., num. 33.] , quocum plane concordat annus sextus decimus ordinationis Walcaudi [Ibid.] , utpote cujus anno quarto, qui est ab dominica incarnatione 814, Karolus (imperator) diem clausit extremum [Anselmus, Gest. ep. Leod., cap. 18 (Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VII, p. 198).] . Itaque non satis accurate ait idem Jonas: Interfluxit autem spatium temporis a prima usque ad secundam translationem annorum circiter septuaginta quinque [Vit. II, num. 34.] . Quum enim prima translatio seu elevatio facta sit die 3 novembris anni 743, spatium illud vere fuit annorum fere octoginta duorum. Hæc aliquatenus conciliare conatus est Roberti [Hist. S. Huberti, p. 209.] supponendo spatium illud computandum esse usque ad synodum Aquisgranensem quæ translationem faciendam sanxit, quamque eamdem esse censuit cum illa quæ habita est anno 817 (vel 816) de reformatione status canonici et monastici [Mansi, Conc., tom. XIV, p. 147.] . Sed prorsus incredibile est post definitivum concilii decretum octo annos exspectasse Walcaudum et Andaginenses ut quod adeo cupiebant executioni mandarent. Itaque longe probabilius censemus cum Ill. D. Hefele [Conciliengeschichte, tom. IV (edit. II), p. 37.] , synodum apud Jonam memoratam illam fuisse quæ Aquisgrani convenit mense februario anni 825 [Cfr. Binterim, Deutsche Concil., tom. II, p. 165 – 189.] , nisi forte fuerit unus ex illis conventibus optimatum ecclesiasticorum et laicorum qui quotannis bis, mensibus martio scilicet et augusto, apud imperatorem haberi consueverunt [Cfr. Waitz, Deustsche Verfassungsgesch., tom. III (ed. II), p. 558 – 561.] . Translatio autem, ut mox dicemus [Num. 10.] , extremo mense septembri celebrata est.
[8] [deducente illud usque ad Mosam Ludovico imperatore,] Ludovicum imperatorem Leodii interfuisse dimissioni sacrarum exuviarum easque honoris causa usque ad Mosam fluvium comitatum esse, multaque et pretiosa dona hac occasione contulisse cœnobio Andaginensi docet nos auctor Cantatorii: Constituta vero die ad rem exequendam ipse princeps Leodium venit et cum palatina tum etiam populari frequentia corpus sanctum, quod cum loculo suo lapideo transferebatur, devotissime prosecutus, Mosam illud transposuit cum divinis hymnis et laudibus; cui etiam multa dona contulit regia largitione, quæ licet deperierint vel temporum vetustate vel vastatorum distractione, ex eis tamen quædam nostris adhuc temporibus supersunt ecclesiæ. Superest optimus sanctorum evangeliorum textus, auro gemmisque paratus; superest psalterium auro scriptum per denos psalmos capitalibus litteris distinctum (hoc psalterium non a Ludovico Pio, ut putavit auctor, sed a Lothario ipsius filio donatum collegit Martene ex versibus qui initio codicis reperiebantur); superest in uno volumine maximo super totum psalterium beati Augustini expositio; superest et liber ejusdem qui intitulatur de Trinitate. Supererant duo totius anni omeliarii, quibus renovatis, hiemalis datus est in elemosina ecclesiæ Giviniacensi, æstivalis vero missus est cellæ Pirensi [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 569.] .
[9] [et itinere partim fluviali, partim terrestri,] Ex eodem testimonio discimus sacrum corpus Leodii navigio impositum esse; quin, si Ægidium Aureævallensem audiamus, corpus sanctum … cum sarcophago suo marmoreo in navi per Mosam fluvium cum hymnis et laudibus prosecuti sunt usque in Ardenniam in monasterio Andagio: ubi rex Ludovicus idem textum auro et gemmis pretiosum cum multis aliis rebus contulit [Ibid., tom. XXV, p. 48.] . Sed hæc decerpsisse plane videtur Ægidius ex Cantatorio liberius interpretato. Certe per Mosam fluvium pervenire non potuerunt Andagium. Itaque, secundum Joannem Ultramosanum [Tom. III, p. 380.] , usque Dionantum navigio contenderunt, reliquum deinde spatium terrestri itinere confectum. Quod tamen satis improbabile videtur, per tantos nimirum Mosæ circuitus adverso flumine Dionantum usque navigasse qui corpus deferebant, quum longe breviori et commodiori via iter illis esset, si nempe Flonii, paulo citra Hoyum Leodio venientibus, navi descendentes, inde per vias romanas secundarias, Marchiam et Nassonacum pertranseuntes, recta Andagium contenderent [Cfr. Van der Maelen, Carte archéologique de la Belgique.] . Quam opinionem et aliquatenus confirmat traditio localis ad nostram ætatem vigens Pontozii, qui vicus est a Claverio * dependens, illic scilicet substitisse olim qui corpus S. Huberti Leodio Andagium transtulerunt, in fundo nunc nobilis familiæ van der Straten, quo loco visitur sacellum S. Huberti in rei memoriam, ut ferunt, antiquitus constructum: facile quippe, si distantiam hujus loci Leodio consideres, supponere licet hanc fuisse primam stationem illinc via quam descripsimus cum sacro onere commeantibus.
[10] [illuc pervenit die 30 septembris.] Quinque vel sex dierum iter illud fuisse colligitur ex Jona. Nam undecimo kalendas octobris, id est, die 21 mensis septembris, … in beati Lamberti ecclesiam sancti ossa sunt viri transvecta. Ubi triduo orationibus et vigiliis prosecuta, die 24 vel 25 ejusdem mensis itinere incepto, pridie kalendas octobris ad memoratum monasterium cum loculo suo sunt perlata, ibidemque, Christo annuente, ut tanto confessori competebat, sunt mirifice condita [Vit. II, num. 33.] . Hac die 30 septembris deinceps in monasterio Andaginensi translationis memoria quotannis celebrata est [Rom. Hancar, Hist. du mon. de St-Hubert, ms., p. 72.] . Monasterio præerat tempore translationis Alveus [Mirac. lib. I, num. 1; Hancar, loc. cit.] seu Altuennus, qui monachis illuc introductis primus abbas a Walcaudo datus est [Cantator. cap. 4 extr. (tom. cit., p. 571).] , illosque rexit usque ad obitum suum anno 828 [Hancar, p. 89.] . Quæ autem in itinere contigerint, nulla documenta memorarunt.
[Annotata]
* Clavière
§ III. De translationibus corporis S. Huberti post annum 825.
[Idem postea Andagio evectum ad breve tempus: 1° circa annum 882,] Excursiones potius quam translationes dicenda sunt brevia illa itinera quæ cum sancto corpore susceperunt monachi Andaginenses, sive ad vitandum vel avertendum aliquod periculum sive in gratiam alicujus benefactoris. Omnes quidem, præter ultimam, jam supra relatæ sunt inter miracula S. Huberti post mortem: quas tamen hoc loco sub uno conspectu rursus exhibere visum est, ne quid in tractatione nostra de sancti gloria postuma desideretur. Primam itaque sic narrat miraculorum scriptor [Lib. II, num. 18.] : Danorum gens a finibus suis egressa, partem Austrasiorum cæde et incendiis indifferenter vastabat. Horum fama, quæ falsos æque ut veros timores circumquaque augebat, fratres quoque Andaginenses cum ceteris incolis emovit ad fugam. Qui assumpto pretioso corpore sui patroni, remotiora loca suæ possessionis, vel Campaniæ villam Everneicurtem, vel Mosellensem Lisuram adire tentabant. Inter eundum igitur divertentes per opaca silvarum, quæ tutiora putabant, paululum requieverunt soporati, ut remissius expedirent quod restabat aggressi itineris. In somnum itaque ipsa sua lassitudine depressis, uni eorum, Evoringo, morum probitate claro, quidam in venerabili habitu visus est astitisse, et ut locum illum deserentes diffugerent, quia hostes superveniebant, imperiose indixisse. Expergefactus ille, cum aperto volumine invenisset: Non hic requiescat pes tuus, visionem intellexit divinitus factam; et ut quantocius loco cederent socios admonuit, ne sic evidenter monitis incommodi aliquid eveniret. Aliquantulum jam processerant abeuntes, et ecce cum tumultu hostes imminebant a tergo insequentes. Sed qui eos susceperat tuendos, de immanenti periculo eduxit illæsos. Sic patenter liberati, talem erga se curam beati patroni recognoverunt, et divinæ providentiæ gratias pro liberatione sua retulerunt. Hæc anno 882 illigat Romualdus Hancar [Op. ms. cit., p. 107 – 108.] , quo anno post mortem Ludovici III, Germaniæ regis, Normanni Treviros et reliquam regionem usque Metas ferro et igne vastarunt et Walo, Metensis episcopus, adversus eos congrediens, in prælio cæsus est [Cfr. Dümmler, Gesch. des Ostfränk. Reichs, tom. II, p. 161 – 163.] . Monasterium tunc regebat Ansbaldus [Hancar, loc. cit.] .
[12] [et iterum 2° paulo post;] Paulo post, non itaque, ut censet Roberti [Hist. S. Hub., p. 97.] , circa annum 950, diutius perseverante gentis ejusdem incursione, assumpto corpore sancti fratres iterum loco exierunt; et Palatiolum devenientibus obviam processit maximus concursus provincialium. Horum prudentiores cœperunt ipsos arguere, cur sic inconsulte toties efferrent tantæ dignitatis patronum; cujus præsentiæ, si longius asportaretur, timebant amittere patrocinium. Fratres vero, post laudum et orationum sollemnia, gestatorium reverendi corporis diligentius inspicere decreverunt: ne forte minus solidum, repentina progressione vel casu citius, non sine periculo, dissolveretur. Cum igitur accedentes, operculo sublevato, reverenter introspicerent, an ex more mortalium esset ipsum corpus in cinerem redactum, gratia Dei, quæ semper eadem se mirificat in sanctis suis, eamdem integritatem ejus, quam sub Karlomanno principe et Walcaudo pontifice transferentibus eum ostenderat, usque ad idem tempus repræsentavit conservatam [Mirac. lib, II, num. 19.] .
[13] [3° circa an 954;] Tertiæ translationis obiter meminit scriptor miraculorum, miraculum illud narrans equi S. Huberto voto domini sui addicti et a foribus ecclesiæ recedere nolentis: Conveniunt ad spectaculum ecclesiæ æditui cum paucis qui relicti erant monachis; nam ceteri, delatis sanctorum pignoribus, propter Umbrorum (id est Hungarorum) incursus, in castro Gamedesla morabantur [Ibid., num. 14.] . Incursus illi Hungarorum facti sunt anno 954 [Köpke-Dümmler, Kaiser Otto der Grosse, p. 231 – 235.] .
[14] [4° anno 955;] Quartæ translationis tempus diserte indicat idem scriptor. Nimirum anno incarnationis Dominicæ nongentesimo quinquagesimo quinto, imperii autem Ottonis primi vicesimo, comes Stephanus dedit Andaginensi ecclesiæ legali dono quicquid sui juris erat in Calvenciaco: et hoc præsente Brunone archiepiscopo Coloniensium et Baldrico pontifice Leodiensium. Cujus cum esset erga beatum Hubertum affectus magnæ dilectionis, ut corpus ejus ad prædictum fiscum deferretur ab abbate Alberto et fratribus obtinuit: ibidemque illi vestituram ejusdem allodii coram Raginero et Gisleberto comitibus multisque regni principibus publice firmavit [Mirac. lib. II, num. 20.] .
[15] [5° paulo post an. 1000;] Istam narrationem statim sequitur hæc altera, qua memoratur translatio quinta: Longo post tempore, quidam Fredericus, frater ducis Theodorici, idem allodium violenter invadens, ecclesiæ subtrahere tentavit. Cumque nulla justa ratione ab ipsa invasione vellet reprimi, beati Huberti corpus illo referre necessitas ipsa coegit. His Fredericus auditis, et indignatus se insequi præsentia pontificis, urgente se ultione divina, eamdem villam irrupit, solito temerarior, ut quasi ad injuriam sancti videretur in eo potentior. Qui dum equo sedens spatiaretur per plateas flexibus incompositis, in ipso exitu villæ idem equus fracto collo sub eo concidit; ipse quoque toto collisus corpore, ibidem expiravit. Hujusmodi fratris interitus cum duci Theoderico referretur a quibusdam, ille divinæ vindictæ laudabilem probavit justitiam,et iniqui pervasoris temerariam improbavit superbiam, qui tanti pontificis et ejusdem domini non reveritus est præsentiam [Ibid.] . Theodericum novimus ducem Lotharingiæ superioris, Frederici I ducis filium, mortuum ante annum 1024 [Calmet, Hist. de Lorraine, tom. II, p. 40 – 43.] , qui et ipse filium et successorem habuit Fredericum II. Unde apparet satis frequens fuisse illud nomen in hac domo. Illi itaque Theoderico I duci fratrem Fredericum fuisse probabile est, ac proinde hanc quintam translationem contigisse paulo post annum 1000.
[16] [6° circa an. 1097.] Sextam denique translationem ita narratam reperimus in sæpe citato Cantatorio seu Chronico sancti Huberti [Cap. 88, al. 110.] : In eodem vero anno (circa 1097), kalendis junii, Otbertus (episcopus Leodiensis) castrum Mirvolt *, non longe situm a monasterio, ad desolationem circumjacentis provinciæ refirmavit: quod obtentu domini Theoderici majoris (abbatis Andaginensis an. 1055 – 1086) Henricus episcopus dejecerat sub interminatione perpetui anathematis; ipsum quoque montem, qui ab antiquo fuerat beati Huberti ecclesiæ, firmato privilegio legaliter reddidit; condita ibidem et dedicata ecclesia in honore beati Michaelis, fratres secretius utpote in deserto Deo militaturos constituit. Provinciales autem ex timore desolationis, quam verebantur non solum sibi sed et posteris suis, condicta die convenerunt ad ecclesiam beati Huberti, expostulantes corpus ejus cum lacrimis Otberto præsentari, si forte vel sic resipisceret ab intentione hujus suæ inceptionis. Coacti fratres non solum necessitate communi, sed et propria, quæ magis præponderabat, licet nimis inconsulte, utque fit in rerum tumultuaria perturbatione, nullis præmissis jejuniis, nullis vigiliis, nullo apparatu hujus executionis, assumto beati viri corpore, processerunt nudis pedibus et operto capite. Videres passim concurrentium turbas augeri, luctuque populari canentium letanias et psalmos deprimi. Audivit Otbertus tanti pontificis auctoritate se insequi, et ad horam furore dissimulato, ascensoque equo, cum suis et ipse venientibus obviam processit. Prætenta vero paulisper reverentia orationis, post aspersionem aquæ benedictæ, inter thurificandum fustem ad hoc ipsum paratum arripuit, et de cæsis fratrum capitibus sanguine fuso, per silvam palantes huc illucque dispersit. Super tantam tamque injuriosam temeritatem demirantibus turbis justitiam Altissimi, qui cum sit patiens redditor, secundum multitudinem iræ suæ non quærit, perlatum est corpus sancti ad ecclesiam beati Michaelis archangeli, ibidemque advigilatum a fratribus recollectis. In crastinum disponebat illud violenter auferendum Otbertus; sed cum in tali præsumptione nemo sibi assentiret suorum, jam sanioris animi resumens consilium, cum reverentia et honore ad suum retulit locum. Cujus evectio cum maximi fuisset ponderis, revectio vero levissimi, probavit eamdem evectionem sibi displicuisse et revectionem placuisse. Positum autem super altare beati Petri, et per octo dies nullo modo potuit loco suo reponi, quasi quamdam satisfactionem exigeret hujus suæ remotionis. Non multo postea, ipsa die anniversaria qua beato Huberto prædictam fecit injuriam, Otbertus captus est a comite Henrico, et Durboium usque deductus incitato equo et satis feroci, durissime et inhoneste collisus, vix mortem evasit; sed et quamdiu ex tunc superfuit, numquam adversitatibus et dedecorosis oppressionibus caruit [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 618.] .
[Annotatum]
* Mirwart
§ IV. De integritate corporis S. Huberti.
[Corpus S. Huberti omnino integrum translatum esse Andagium] Post sextam illam translationem superiori numero memoratam, numquam jam deinceps e monasterio Andaginensi amotum est corpus S. Huberti. Sed nec ulla exstat memoria alicujus inspectionis canonicæ aut instrumenti authentici quibus demonstretur illud omnino integrum asservatum esse ibidem. Quod nihilominus semper magna contentione asseruerunt monachi Andaginenses, idque non solum ob reverentiam tanti thesauri et decoris ecclesiæ suæ, sed quia, ut candide professi sunt in petitione ad Leonem X S. P. mox indicanda, præcipue sustentabantur ex eleemosynis piorum fidelium quas intuitu sancti patroni cœnobio conferebant et periculum erat ne aliæ ecclesiæ ad se detraherent si et ipsis aliquas S. Huberti reliquias exhibere liceret [Cfr. infra, num. 22.] . Et quidem nullas particulas ossium vel carnis de sacro corpore detractas esse usque ad evectionem illam quam extremo seculo IX contigisse vidimus [Cfr. supra, num. 12.] , indubium supposuerunt ex testimoniis, tum biographi coævi S. Huberto, quo referente in elevatione anno 743 invenerunt gloriosum corpus ejus in sepulcro solidum atque inlibatum, mirum suavissimum odorem flagrantem [Vit. I, num. 21.] ; tum Jonæ Aurelianensis, qui translationem ad monasterium Andaginense anno 825 institutam enarrans: Verum, ait, sicut sæpe fati venerabilis antistitis Walcaudi et quorumdam aliorum religiosorum virorum veraci relatu didicimus, prorsus ab illa corruptione, quæ ob prævaricationem primi parentis justissime naturæ humanæ pœnaliter inflicta est, ejusdem beatissimi viri totius corporis compago ita aliena immunisque est reperta quemadmodum tempore Carlomanni regis legitur fuisse inventa et terræ mandata [Vit. II, num. 33.] ; tum scriptoris libri secundi miraculorum, qui Palatioli sacrum corpus a monachis inspectum significat; ubi: Cum igitur accedentes, inquit, operculo sublevato reverenter introspicerent an ex more mortalium esset ipsum corpus in cinerem redactum, gratia Dei, quæ semper eadem se mirificat in sanctis suis, eamdem integritatem ejus, quam sub Carlomanno principe et Walcaudo pontifice transferentibus eum ostenderat, usque ad idem tempus repræsentavit conservatam [Mirac. lib. II, num. 19, cit. supra, num. 12.] .
[18] [non ita constare videtur,] Verum, ut admittamus sacrum corpus adhuc omnino integrum repertum esse anno 743, vel etiam ubi anno 825 ad illud transferendum accesserunt, quod solum testatur Jonas, non ita certum videtur nullas, antequam Leodio amoveretur, ex eo decerptas esse particulas et per se parum credibile est ita Leodienses consensisse ut alio deferretur quin aliquam saltem partem tanti thesauri apud se retineri vellent. Ubi vero extremo seculo IX capsam aperuerunt monachi Andaginenses et corpus incorruptum admirati sunt, brevius et magis summarie videntur tunc illud inspexisse quam ut constet sacras exuvias non solum a corruptione alienas, sed et ita integras fuisse ut neque ulla ossa vel dentes vel digiti aut etiam major aliqua pars, vestibus quibus indutum erat corpus cooperta, deessent, quum præsertim iisdem monachis præcipue propositum esset gestatorium reverendi corporis diligentius inspicere, ne forte minus solidum, repentina progressione vel casu citius, non sine periculo, dissolveretur [Ibid.] , et nonnisi data hac occasione ipsum corpus aspexerint.
[19] [quidquid contra dicat] Hæc refellere conatur Roberti. Et primo, quod ad Leodienses spectat: Nam quod quis dicat, ait [Hist. S. Huberti, p. 439.] , antequam aveheretur, aliquid fuisse demtum et Leodii retentum, neque credibile videri Walcandum episcopum et ejus clerum ita dimisisse beatum illud depositum ut nullam ejus partem retinerent, præsertim cum eum conditorem et authorem suum meminissent, quippe qui et urbis fundator fuisset et in urbem a se fundatam episcopatum Tungris transtulisset: quod hæc, inquam, aut his similia obtendat quis, frustra sit. Etenim corporis sacri alicujus jam resoluti portionem aliquam demere et asservare, scimus fieri solitum. At enimvero partem detrahere de corpore, illo quo ostendimus modo, integro, neque moris est et laniena potius censeatur quam pia et religiosa participatio. Et cui tam audax sit pectus, cui tam temeraria manus, ut intra sanctas illas carnes, intra beata illa viscera, intra Spiritus sancti habitaculum, durum et dirum ferrum audeat immergere? Certe animus meminisse horret. Adde quod tantam rem translationis scriptor non siluisset. Maneat igitur extra omnem controversiam integrum corpus Andainum fuisse devectum. Quod argumentandi genus vereor ut alicui efficax videri possit qui compererit quam avide, illis temporibus præsertim, christianæ plebes et ecclesiæ reliquiis sanctorum quavis ratione apud se habendis inhiarent; certe non mihi.
[20] [Roberti;] Pergit Roberti [Ibid., p. 441.] : Restat quærendum an ab ipsis monachis Andaginensibus ossa aliqua aliquibus fuerint concessa. Legi diligenter catalogum omnium abbatum qui ex eo tempore (seculo X) ad usque hanc diem religiosæ congregationi Andainensi præfuerunt: catalogum, inquam, studiose, appositis annis, contextum, ut in monasterii membranis mss. reperitur. In eo catalogo breviter recensentur quæcumque memoria digna contigerunt, dum singuli abbates rem Andainensem moderarentur. Cujusmodi sunt, quænam monasterio a pontificibus aut principibus accesserint privilegia, quæ dona, prædia, ecclesiæ ornamenta; quæ ab ipsis abbatibus addita vel restaurata ædificia, muri, et alia id genus. Quin etiam externa quædam adjiciuntur, maxime quæ ad Leodiensem ecclesiam, episcopos, canonicos, urbem spectant. Nusquam verbum apparet de sancti corporis corruptione, nusquam de aliquibus ejus partibus avulsis. Sane, si corruptio sileri potuit atque etiam multos annos ignorari, quod non soleant ejusmodi sacra pignora temere et sæpe inspici, tamen partes inde tolli non potuerunt et alio transferri quin id constaret: neque credibile id et factum et constitisse et tamen rem tantam tam alto silentio obrutam velut ex professo, cum tot aliæ tanto minores tam studiose posteritati commendarentur. Quod eo etiam magis fidem meretur quod de ipso corpore sacro alia narrantur quæ tanti momenti atque hoc non videbantur, ut semel iterumque foras asportatum. Addo quod ejusmodi reliquiæ concedi non solent nisi magnis viris, ut episcopis, principibus, sacrorum hominum congregationibus: nam neque alii petere audent aut solent. Jam quæ ratio patitur ut tam studiose ille abbatum catalogus annotet quis prædiolum aliquod S. Huberto dederit, et tam ignaviter sileat quis S. Huberti ossa aliqua petierit et acceperit? Hactenus Roberti. Ad argumentum autem ab eo ex silentio annalium Andaginensium petitum, quamvis prima specie aliquatenus probabile videatur, haud ægre tamen responderi potest. Nam inde dumtaxat sequitur nullam reliquiarum partem concessam esse alienis ex communi seu capitulari consensu monachorum; attamen facilius potuerunt ipsi abbates, ad conciliandum sibi favorem alicujus viri potentis aut ne ejus offensionem incurrerent, plus minus clanculo nonnullas particulas ossium e sancto corpore auferre et transmittere, et etiam monachi in id consentire, ita tamen coacti et inviti ut nollent id in annalibus suis consignari. Certe vix minus mirum apparet toto illo tempore, usque ad exordium saltem seculi XVI, nullam memorari solemnem reliquiarum S. Huberti visitationem aut inspectionem nec ullum proferri posse testimonium sive publicum sive privatum, quo constet quam integrum fuerit S. Huberti corpus.
[21] [sola autem affirmatione monachorum Andaginensium niti videtur bulla Leonis X,] Hujusmodi testimonium præbet tandem celebris bulla a Leone X S. P. anno 1515 Andaginensibus concessa, qua vetatur sub pœna excommunicationis latæ sententiæ ne quis extra cœnobium Andaginense aliquas reliquias S. Huberti se habere affirmet, quod in ecclesia præfati monasterii venerabile corpus ejusdem sancti Huberti incorruptum et integrum nec in aliqua sui parte diminutum, PROUT OCULATA FIDE CLARE CONSTARE DINOSCITUR, honorifice reconditum existit. Sed quorumnam oculata fide id constaret, nusquam enuntiatur, et vehemens oriri potest suspicio ne hæc fides ipsorum monachorum fuerit nimis temere affirmantium quod maxime omnibus persuasum vellent. Ipsum originale instrumenti exemplar adhuc Arluni in archivo publico asservatur [Fonds St-Hubert, layette 36, liasse F.] , in membrana octoginta unum centimetra latitudine, septuaginta altitudine patente descriptum, et bulla plumbea munitum, in qua ex una parte conspiciuntur effigies SS. Petri et Pauli, ex alia verba LEO PAPA X. Unde jam ulius textum legentium oculis subjicimus, ubique formam verborum, sicut ibidem legitur, servantes, nisi quod vocum compendia solvimus.
[22] [qua omnimoda sacri corporis integritas asseritur et sub pœna excommunicationis vetatur ne quis extra Andaginense cœnobium reliquis S. Huberti penes se haberi contendat:] Leo Episcopus Servus Servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. Iniunctum nobis desuper apostolice servitutis offitium nos admonet et inducit ut ea que pro Monasteriorum omnium manutentione et personarum in illis sub religionis iugo domino in ius benepacitis famulantium ac peregrinorum et aliorum pauperum pia subventione processisse dicuntur ut firma perpetuo et illibata permaneant cum a nobis petitur apostolico munimime roboremus et alias in hiis eiusdem offitii partes favorabiliter impendamus pro ut in domino conspicius salubriter expedire. Sane pro parte dilectorum filiorum moderni Abbatis et Conventus Monasterii sancti Huberti in Ardena ordinis sancti Benedicti Leodiensis diocensis nobis nuper exhibita petitio continebat quod in ecclesia prefati Monasterii venerabile corpus eiusdem sancti Huberti gloriosi Confessori incorruptum et integrum nec in aliqua sui parte diminutum pro ut oculata fide clare constare dinoscitur honorifice reconditum existitet debita cum veneratione conservatur cuius meritis et intercessione ut pie creditur Christi fideles se ibidem devoventes interdum a demonibus obsessi novem dierum intervallo semota diuturmiori mora liberantur et rabiei contagione percussi ac alii a morsibus canum rabidorum curantur et quorum sensus quovis modo adempti sunt ad pristinam sanitatem restituuntur ac quam plura alia evidentissima altissimus inibi in dies operari dignatur miracula ac in eadem ecclesia una laudabilis utriusque sexus Christi fidelium Confraternitas sub invocatione ipsius sancti Huberti instituta et apostolica auctoritate confirmata extitit ipsumque Monasterium in loco sterili et arido ubi nec triticum nec vina crescunt consistit et per quatuor dietas a mari distat ac propterea pisces ibidem raro haberi et pauperes peregrini in copioso numero devotionis causa inibi pro tempore confluentes sine Christi fidelium elemosinis commode sustentari non possunt et licet a tanto tempore citra cuius initii hominum memoria non existit pro religiosorum et personarum in eodem Monasterio divinis obsequiis mancipatorum et continuam hospitalitatem servantium ac pauperum peregrinorum hiusmodi sustentatione et aliorum onerum eisdem Abbati et Conventui pro tempore incumbentium supportatione per plures mundi partes et presertim in Provinciis circumvicinis questas ad honorem ipsius sancti Huberti per quas maior in dies populi ad eundem sanctum Hubertum accrescit devotio per Monachos ipsius Monasterii seu alias personas pro ipso Monasterio fieri consueverunt ac per Romanos Imperatores et Reges ac alios Principes permisi fuerunt. Quare pro parte dictorum Abbatis et Conventus nobis fuit humiliter supplicatum ut consuetudini questuandi et institutioni Confraternitatis hujusmodi robur apostolice confirmationis adjicere ac alias in premissis oportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur qui ex commisso nobis pastorali officio singulos Christi fideles ad devotionem excitamus ac religioni deditis nec non peregrinis et aliis pauperibus de oportuno subventionis auxilio provideri sinceris desideramus affectibus modernum. Abbatem et Conventum prefatos ac eorum singulos a quibusvis excommunicationis suspensionis et interdicti aliisque ecclesiasticis sententiis censuris et penis a jure vel ab homine quavis occasione vel causa latis si quibus quomodolibet innodati existunt ad effectum presentium duntaxat consequendum harum serie absolventes et absolutos fore censentes huiusmodi supplicationibus inclinati consuetudinem questuandi ac institutionem Confraternitalis huiusmodi necnon ipsius Confraternitatis statuta et ordinationes ac pro ut illa concernunt omnia et singula in instrumentis publlicis et litteris desuper forsan confectis contenta necnon inde secuta quecunque apostolica auctoritate tenore presentium approbamus et confirmamus ac illis perpetue firmitatis robur adijcimus et illa firmiter observari debere decerninus supplentes omnes et singulos defectus si qui forsitan intervenerint in eisdem. Et nihilominus moderno et pro tempore existenti Abbati dicti Monasterii et Conventui prefatis quod de cetero questas huiusmodi per se vel deputatos ab eis pro ut retro actis temporibus consueverunt facere et elemosinas Christi fidelium pro premissorum subventiore petere exigere percipere ac fieri et postulari facere libere et licite valeant plenam et liberam eisdem auctoritate et tenore facultatem concedimus et pariter indulgemus. Necnon Venerabilibus fratribus nostris Universis et singuli Archiepiscopis et Episcopis et dilectis filiis Abbatibus Prioribus et aliis quibuscunque prelatis secularibus et regularibus necnon locorum temporalibus dominis et parrochialium ecclesiarum Rectoribus sub excommunicationis late sententie pena quam si contra fecerint eo ipso incurrant et a qua non nisi a nobis seu sede apostolica preter quam in mortis articulo constituti absolvi possint ut questores Monasterii sancti Huberti huiusmodi ab illius abbate pro tempore existente et Conventu prefatis per eorum patentes litteras pro tempore deputatos in eorum diocesibus Territoriis parrochialibus ecclesiis et locis aliis de quibus fuerit oportunum benigne recipiant eisque questat suas hiusmodi facere ac elemosinas postulare et recipere pro ut hactenus consueverunt permittant et quoscumque alios sub ficto nomine ipsius sancti Huberti pro quibuscunque aliis locis questa facere satagentes prohibeant necnon pro litteris permissivis seu placet nuncupatis ab eisdem questoribus dicti Monasterii in Ardena ultra unum florenum Renensem seu illius volorem recipere ac sub simili excommunicationis pena omnibus et singulis aliis Monasteriorum abbatibus ecclesiarum capellarum seu aliorum locorum rectoribus et personis aliis ne quod partem corporis dicti sancti Huberti habeant predicare seu illius occasione aut alias sub nomine sancti Huberti questas facere de cetero presumant districtius precipiendo inhibemus decernentes presentes litteras sub quibusvis suspensionibus et revocationibus similium vel dissimilium concessionum et facultatum questuandi et elemosinas postulandi etiam ratione quarumcunque indulgentiarum etiam pro Fabrica Basilice Principis Apostolorum de Urbe aut Cruciata ac ecclesia Trevirensi pro tempore concessarum et alias quomodolibet et sub quibuscunque tenoribus et formis ac clausulis etiam derogatoriarum derogatoriis et ex quibusvis etiam quantuncunque urgentissimis causis aut etiam motu proprio et ex certa scientia factis et faciendis nullatenus comprehensas esse nec in futurum comprehendi sed semper ab illis exceptas censeri debere irritum quoque et inane si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari. Non obstantibus premissis ac quibusvis apostolicis necnon in Provincialibus et Sinodalibus Conciliis editis generalibus vel specialibus constitutionibus et ordinationibus ceterisque contrariis quibuscunque. Ceterum quia difficile foret easdem presentes ad singula de quibus forsan fides facienda foret loca deferre volumus et dicta auctoritate decernimus quod illarum transumptis manu Notarii publici subscriptis et sigillo alicuius persone in dignitate ecclesiastica constitute seu Curie ecclesiastice munite eadem prorsus fides in iudicio et alibi ubi opus fuerit adhibeatur que adhiberetur ipsis presentibus si forent exhibite vel ostense. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre absolutionis approbationis confirmationis adijtionis decreti suppletionis concessionis indulti inhibitionis et voluntatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei ac beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Rome apud Sanctum Petrum Anno Incarnationis dominice Millesimo quingestesimo quintodecimo Pridie Nonas Septembres Pontificatus nostri Anno Tertio.
[23] [hanc bullam ex parte confirmavit breve Urbani VIII, datum an. 1628, quo prohibetur ne ullæ reliquiæ S. Huberti deinceps ex Andaginensi ecclesia dentur vel accipiantur.] At non eum effectum habuit bulla Leonis X quem sperabant Andaginenses. Neque enim, ut videtur, ulla inde ecclesiis quæ reliquias S. Huberti in suis gazophylaciis habere gloriabantur metus aut suspicio nata est circa earum authentiam. Itaque anno 1628 an Urba VIII S. P. novam prohibitionem sollicitarunt et impetrarunt sub forma brevis, ut tamen jam non asserit omnimoda sacri corporis integritas, sed sub excommunicationis pœna interdicitur ne deinceps quis e monasterio Andaginensi ullas reliquias S. Huberti donet vel accipiat. En ipsum documentum ex apographo authentico in archivo publico item Arluni asservato [Ibid., layette 68, liasse F.] .
Urbanus PP. VIII. Ad Futuram rei memoriam.
Conservationi sacrarum Sanctorum et Sanctarum Reliquiarum, quae, ut asseritur, in Ecclesia Monasterii S. Huberti in Ardenna, oppidi eiusdem S. Huberti Leodiensis Diœcesis, Ordinis S. Benedicti, asservantur, quantum cum Domino possumus, benigne consulere, ipsiusque Monasterii Abbatem et Monachus specialibus favoribus et gratiis prosequi volentes, et eorum singulares personas a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti, aliisque Ecclesiasticis sententiis, censuris et poenis a jure vel ab homine quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet innodata existunt, ad effectum praesentium dumtaxat consequendum, harum serie absolventes et absolutas fore censentes, supplicationibus illorum nomine Nobis super hoc humiliter porrectis inclinati, Ne de caetero quisquam quavis authoritate fungens, Reliquias praedictas aut aliquam earum partem quovis praetextu aut quaesito colore, ingenio, causa, ratione vel occasione, a dicta Ecclesia extrahere aut asportare, sive ut extrahantur aut asportentur permittere audeat seu praesumat, sub excommunicationis poena per contrafacientes incurrenda, Apostolica Authoritate tenore praesentium interdicimus et prohibemus. Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus Apostolicis, ac quatenus opus sit, Monasterii et ordinis praedictorum, etiam juramento, confirmatione Apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus, caeterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem auod praesentis prohibitionis copia in valvis dictæ Ecclesia aut aliquo alio perspicuo loco, unde ab omnibus cerni possit, perpetuo affixa remaneat. Datum in Arce Gandulphi, die xij, Maij. M.DC.XXViij. Pontificatus Nostri anno Quinto. Signatum. M. A. Maraldus Eratque applicatum a tegro sigillum sub Annulo Piscatoris in ruba Cera impressum.
Documento subjecta est hæc nota gallice concepta:
Collatum cum originali suo et concordare repertum a me
custode archivi insignis abbatiæ Sancti Huberti in Arduenna et notario
capituli dicti loci.
Dom. Simon de Rendeux,
indignus monachus Benedictinus.
[24] [Nihilominus multis aliis locis colebantur pridem] Hactenus argumenta quæ pro corporis S. Huberti integritate afferuntur. Contra vero et dissolutum pridem esse et ejus ossa pluribus locis fuisse distributa, non modo conditio corporum et Ecclesiæ consuetudo suadet, sed et res ipsa clamat et eorum locorum traditio, quibus locis sacra ejus ossa dignis honoribus coluntur et populo tamquam S. Huberti ossa ex exhibentur. Et sane quid causæ afferas cur traditioni deferas unius monasterii et non magis aliquot nobilium ecclesiarum [Ita Roberti, p. 444.] ? De illis reliquiis, extra Andagium publicæ venerationi fidelium propositis, fusius dicemus § sequente.
[25] [vel et adhuc exhibentur] De hac quæstione et de pugnantibus hisce opinionibus dum familiariter cum quibusdam eruditis hominibus agerem, diversa, ut fit, studia in diversis deprehendi. Pro priore parte erant qui dicerent, quandoquidem Andainenses antiquis scriptis, iisque variis, integritatem probarent præter traditionis auctoritatem, non posse utique alios recipi qui se partes (sacri corporis) habere dicerent, nisi itidem traditioni litteras adjicerent, quibus intelligerentur quando, quo postulante, quo dante, eas partes accepissent, maxime cum in hoc genere id fieri et exigi soleat. Respondebant alii, ejusmodi monumenta facile vel antiquitate arrodente deleri vel hostilium incursionum injuria, flammis allisve modis corrumpi: quod nimis quam verum in totis bibliothecis, ea ratione vel conrematis vel aliter dissimpatis et laceratis, pasim docti viri experti deplorant [Ibid..] .
[26] [reliquiæ de corpore S. Huberti] Fuit qui censeret, facile esse totam controversiam sopire et certam veritatem certo deprehendere, si Andainenses corpus ipsum sacrum aut integrum ostenderent aut divulsum et distractum faterentur. Respondit alius, non videri æquum ut fateantur id cujus contrarium certo sibi persuadent. Porro asd ostensionem non esse veniendum ob duas causas. Nam neque id in catholica Ecclesia moris est ut ejusmodi sacra pignora temere attrectentur; neque illa exhibitio controversiam, ut ille alter censebat, sopiret, sed ejus flammam acrius accenderet. Quæris qua id ratione? Nempe ut qui se reliquias habere censent, constanter hodie negant corpus esse integrum, quicquid Andainenses dicant: sic in eadem sententia obfirmati, si integrum corpus exhiberetur, in promptu haberent dicere et pertendere non esse id corpus S. Huberti, quod constet non esse integrum, quandoquidem ipsi partes certo penes se habeant [Ibid., p. 445 – 446.] . Quæ quidem, nostra sententia, videntur paulo subtilius proposita.
[27] [auctoritate ecclesiastica approbatæ,] In quamnam partem inclinaret Roberti præfracte recusavit distinctius significare, negans cuiquam licere mentem ejus carpere quam cognoscere non potest aut æquum esse ipsius cogitationes vapulare. Sed ipsa illa hæsitatio et affectata judicii sui dissimulatio satis ostendit quam parum fideret argumentis Andaginensium, quamvis id manifestare admodum formidolosum ipsi esset. Scribebat quippe auctoribus abbate et monachis Andaginensibus, qui omni subsidiorum genere eum fovebant et impensas edendo ejus libro largiter præbebant; quibus nullam pejorem gratiam reddere poterat quam denegando corpus S. Huberti integrum apud ipsos servari. Nobis magis libere sententiam nostram enuntiare licet nec dubium videtur multas a corpore S. Huberti detractas particulas in diversis ecclesiis jam dudum servari. Neque enim, ut recte notavit ipse Roberti, minori reverentia dignæ sunt traditiones illarum ecclesiarum quam ecclesiæ Andaginensis, quum præsertim, quidquid idem dicat, nulla præter hanc suam traditionem vetera scripta ab ea proferrentur quibus constaret sancti corporis non solum incorruptio, sed et post annum 825 integritas; et testimonia adsunt præsulum, et etiam pro una alterave ecclesia ipsius sanctæ sedis [Cfr. infra, numm. 28, 37.] , quibus illæ reliquiæ authenticæ comprobantur. Earum jam recensionem, quantum nobis assequi licuit, texere aggredimur. In qua si quis lacunas aliquas adverterit, gratissimum fecerit nobis benigne nos admonendo, libenter in appendice ad subsequentem aliquem Actorum Sanctorum tomum quæ hic desiderentur suppleturos.
§ V. De reliquiis corporis S. Huberti extra ecclesiam Andaginensem.
[præsertim: Leodii in ecclesia Sancti Petri,] Leodii. — Hanc tractationem exordimur ab ecclesia Sancti Petri Leodiensi, quæ centum fere annorum spatio servavit S. Huberti corpus illudque ad Andaginense cœnobium transmisit. In hac ecclesia igitur, usque ad extremum seculum XVIII, teste Francisco Nicolao Delvaux, tunc capituli Sancti Petri priore [Mémoires pour servir à l'histoire ecclésiastique du pays et du diocèse de Liège (Bibl. Univ. Leod., mss. num. 823 – 824), tom. I, p. 438.] , exponebatur hierotheca continens ossiculum S. Huberti approbatum et donatum a sancta sede sub nomine S. Huberti episcopi Tungrensis. In eadem quoque ecclesia os ingens S. Huberti insertum erat gradui altaris (qui scilicet altari supereminebat) et thecæ reliquiariæ ad latus epistolæ [Ibid., not.] . Citat præterea idem Delvaux [Ibid., p. 441, not.] instrumentum aliquot unde constat nobili cuidam matronæ anno 1620 donatas esse particulas nonnullas corporis S. Huberti. Instrumenti hujus apographum reperimus in archivo publico Arluni [Fonds de St-Hubert, layette 68, liasse F.] ; unde illud integrum hic edimus cum altero gallice conscripto, quod eidem adjunctum est.
[29] [unde et anno 1626] Decanus et Capitulum primariæ Ecclesiæ collegiatæ Sti Petri civitatis Leodiensis omnibus et singulis ad quos præsentes nostræ pervenerint salutem in Domino. Notum facimus et attestamur per præsentes quod anno a nativitate Domini millesimo sexcentesimo vigesimo mensis octobris die 2a, in Capitulo nostro generali altera Dedicationis dictæ nostræ Ecclesiæ servari solito et consueto, dono dedimus Illustrissimæ et excellentissimæ Dominæ Dominæ Claudiæ Rheyngraviæ, ortæ Comitissæ Durin * et de Salme, Principis de Barbenson, Comitissæ d'Aigremont, etc., ob suæ Illustrissimæ devotionis circa reliquias sanctorum singularem reverentiam cultum et devotionem, ex thesauro reliquiarum Ecclesiæ nostræ infrascriptas reliquias, videlicet de Sto Petro Apostolo, de Sto Huberto, de stola Sti Huberti quam induit cum celebraret primitias, de sancto Pascasio, etc. Attestamur enim supra tactas reliquias in Ecclesia nostra ante tacta pro sanctis et veris reliquiis semper ab antecessoribus nostris cum omni reverentia et devotione habitas reputatas et conservatas fuisse et esse, prout ex majorum nostrorum traditione certissima veritate constat. In cujus rei fidem præsentes manu notarii nostri subscriptas majore nostro sigillo mandavimus communiri. Datum in loco nostro capitulari anno, mense et die supra scriptis. Sic signatum de mandato Reverendi Dni Decani et Capituli supra tacti. Bartholomeus Frecart, eorumdem Dñorum nostrorum (?) et Notarius Juratus majoris ejusdem capituli.
Locus Sigilli.
[30] [nonnullæ particulæ donatæ sunt nobilibus matronis,] * Et ego infra scriptus, decanus ecclesiæ Sancti Petri in Leodio, et custos magni sigilli serenissimæ celsitudinis principis dicti Leodii, attestor atque omnibus notum facio quorum intererit, domnam Constantiam de Lyenden, uxorem illustris atque magnifici domni Joannis de Merode, domini de Jehet et Golfencourt, summi Majoris atque præfecti * dicti Leodii, affuisse etiam cum supra dicta domna et principe de Barbenson, quum dictas reliquias sanctorum nostræ ecclesiæ acciperet, quæ supra in notarii nostri instrumento enuntiatæ sunt; attestor accepisse ipsam domnam Constantiam harum reliquiarum partes aliquas seu particulas, quæ quidem magna cum reverentia colendæ sunt et verarum reliquiarum loco habendæ, velut habitæ sunt et cultæ semper in ecclesia nostra. Testor insuper infra scriptum exemplar atque de dictis reliquiis testimonium scriptum esse et signatum propria manu et signo Bartholomæi Frecart, dictæ nostræ ecclesiæ et capituli notarii jurati. In quorum fidem scripsi subscripsi manu propria et sigillo meo decanali signavi has litteras, datas Leodii, die vicesima tertia junii anni millesimi sexcentesimi vicesimi primi.
Locus sigilli.
Infra erat scriptum:
F. Le Mune, decanus Sancti
Petri, ut supra, manu propria.
[31] [in ecclesia cathedrali Sancti Lamberti] Præterea Leodiii ecclesia cathedrali Sancti Lamberti, in ostensione solemni reliquiarum, quæ celebrata est anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo nono, mensis julii die decima et sequentibus, episcopo Joanne Horneo, prolatum est feretrum deauratum in quo habentur multa ossa S. Huberti confessoris et primi Leodiensis episcopi [Chapeaville, Gest. episc. Tungr., tom. III, p. 225.] . Nunc autem in eadem ecclesia servantur adhuc, ut mihi asseveravit ante paucos annos ven. vir. J. J. G. Lupus, ejusdem ecclesiæ canonicus, capsa plumbea continens reliquias S. Huberti, quæ, ut videtur, aperta non est ab anno 1727; et præterea, in reliquiario styli quem vocant gothicum, particula ossis S. Huberti, donata Ill° D° de Montpellier ab Illo D0 Laurent, vicario apostolico Luxemburgi.
[32] [et apud PP. Augustinianos;] Leodii quoque apud Patres Augustinianos visebatur particula ossis S. Huberti, casa argentea inclusa [Delvaux, tom. cit., p. 441. Cfr. infra, num. 34.] , et hodie adhuc publicæ venerationi proponuntur nonnullæ hujusmodi particulæ in ecclesia parochiali Sanctæ Crucis [J. Demarteau, Saint Hubert, sa légende, son histoire, p. 51.] .
[33] [Trajecti, in ecclesia collegiata B. M. V.] II. Trajecti. — Hæc altera erat præcipua urbs diœceseos S. Huberti, ubi duodecim priores sui episcopatus annos transegit. De reliquiis S. Huberti ibidem suo tempore honoratis hæc scribebat anno 1621 Joannes Roberti [Hist. S. Hub., p. 246.] : Trajecti in collegiata ecclesia B. Mariæ Virginis quid reliquiarum asservetur, disce ex authentico testimonio, die tertia junii anno 1619 jussu reverendorum virorum decani et canonicorum ejusdem ecclesiæ confecto et sigillo capituli rite munito: “Declaramus et attestamur, in hac nostra ecclesia conservari reliquias S. Huberti, duas scilicet notabiles partes capitis, theca argentea inclusas, illasque pro talibus ab immemoriali tempore et ab antiquis nostris prædecessoribus habitas”, etc.
[34] [et rursus apud PP. Augustinianos;] Iterum Trajecti, ita pergit Roberti [Ibid.] : “Reliquias S. Huberti habuit olim hæc ecclesia, et forte insigniores, quas scimus hæreticorum rabie ablatas. At nunc adhuc servamus partem notabilem ejusdem sancti Huberti, quam authentico testimonio episcopi Silvæducensis scimus donatam cuidam religioso nostri Ordinis, a conventu S. Agnetis, Ordinis S. Augustini, in oppido Embricensi; eamque curavimus argenteæ capsulæ includi: prout etiam fecerunt patres nostri conventus Leodiensis circa similem partem ossis D. Huberti.” Ita ad verbum admodum R. P. Nicolaus Cruesen, Augustinianorum Trajecti Prior.
[35] [Alemii;] III. Alemii. — In pago de Alem, prope Boscoducum, habetur brachium benedictionis sancti Huberti, id est, ni fallor, hierotheca qualis visebatur Atreii [Cfr. infra, num. 40.] , quo curantur morsibus rabidorum canum correpti, quod jam asservatur in monasterio Cruciferorum (Boscoducensi) et quotidie adhuc eo accurrentes a rabie præservantur. Ita Hist. Chronol. oppidi de Boscoducis scripta per Dav. Everswyn et alios anno 1608 [Ms. in fol. 29.41, in bibliotheca soc. literariæ prov. Brabantiæ septemtrionalis, cit. ap. C. R. Hermans, Annales Ordinis S. Crucis, tom. II, p. 323.] . In antiquis annalibus ecclesiæ Alemensis in ejusdem ecclesiæ archivo repositis refertur digitos illius brachii benedictionis anulis aureis, quos pii fideles devotionis sensu affixerant, decoratos fuisse. Narratur etiam ibidem, anno 1629, quum parochi in die festo S. Huberti in civitate Boscoducensi convenissent, hierothecam ex altari decidisse et ex ipsis sacris exuviis partem fuisse in eo casu avulsam, quam Reinerus Van Hee, parochus vici Maren, secum detulit et postea donavit sacerdoti Joanni Mengelaars; is autem deinde ecclesiæ vici Herpen ministerio addictus, eam isti ecclesiæ concessit [Schutjens, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom's Hertogenbosch, tom. III, p. 86] . Hæc ex parte confirmantur ex epistola quam die 8 octobris anni 1654 ad P. Danielem Papebrochium misit Joannes de Renver, pastor in Macheren prope Megan, adhuc in museo nostro conservata, in qua legitur: Brachium benedictionis S. Huberti Alemensibus est subductum Buscoducis: ejusdem tamen brachii R. D. Van den Putten pater in den Uylenbergh, item pastor Herpensis in patria Ravelleniensi et ego habemus partes. Denique in epistola N. A. Snelle protonotarii apostolici Boscoducis scripta die 14 februarii anni 1747 ad decanum sancti Jacobi Antverpiensis subjunctum est hoc P. S. Eruditissime, habetis Antverpiæ illud genus hominum qui vocantur Cellæ, Cellitæ vel Alexiani, habentes brachium S. Huberti olim ex Alemo transportatum, quod ipsis asservandum traditum est a reverendissimo domino Judoco Houbraken vicario apostolico Buscoducensis (diœcesis), quod etiam intendimus reclamare sive via amicabili sive juris; res clamat dominum suum [Ibid., p. 823.] . Hierotheca argentea a cubito usque ad digitos donum erat nobilis matronæ Alemio oriundæ; quod filius ejus, ad protestantium sectam transgressus, postea repetiit [Ibid., p. 85 – 86.] .
[36] [Vuræ Ducum] IV. Vura Ducum quoque, S. Huberti obitu illustrata, reliquias corporis ejus se habere gloriatur. De quibus Willemaers [Hist. S. Hub., p. 46.] : Anno 1627, ait, Serenissima Princeps Isabella, perennem affectum suum ecclesiæ Vuranæ testatura, e loco sequestro suo (Cabinetta dicitur) partem ossium eidem contulit, asserens se donum sanctius aut honoratius contribuere non posse; accessitque Illustrissimi ac Reverendissimi archiepiscopi Jacobi Boonen postea subsequens declaratio:
Jacobus, Dei et apostolicæ sedis gratia archiepiscopus Mechliniensis, omnibus has visuris salutem in Domino. Notum facimus nos die data præsentium, prævio maturo examine, adhibitis viris gravibus, juxta formam præscriptam a sacro Concilio Tridentino, recognovisse et approbasse particulam quamdam ossis de corpore sancti Huberti episcopi ac confessoris, eamque ut veras et indubitatas reliquias agnoscendas esse et publicæ venerationi in ecclesia parochiali loci seu pagi Furæducensis, vulgo De Ter Furen, diœcesis nostræ, cui quidem ecclesiæ præfatæ reliquiæ donatæ sunt, exponendas decrevisse, prout decernimus per præsentes, concedentes semel in unoquoque die omnibus et singulis Christi fidelibus, qui præfatas reliquias devote visitaverint, et confisi de sancti Huberti meritis et intercessione, apud easdem in spiritu humilitatis et corde contrito pias ad Deum preces pro sanctæ matris Ecclesiæ exaltatione, principum christianorum concordia et hac præsente Belgii necessitate effuderint, quadraginta dies de vera indulgentia in forma Ecclesiæ consueta. In quorum fidem præsentes sub sigillo nostro et secretarii nostri signatura mandavimus expediri. Bruxellæ, die decimo quarto octobris anno Domini millesimo sexcentesimo quadragesimo quinto. J. A. M. — Et erat signatum: De mandato Illustrissimi ac Reverendissimi Domini Archiepiscopi præfati J. Herregouts Secret. — Infra habetur sigillum majus in cera rubra.
Anno Domini 1726, 24ta Aug. visitavit ecclesiam Vuranam Eminentissimus Dominus Cardinalis Archiepiscopus Mechliniensis Thomas Philippus de Alsatia et præfatas reliquias veras esse declaravit et approbavit.
[37] [et in nonnullis aliis Belgii oppidis et vicis;] V. In diœcesi Mechliniensi seculo superiori exponebantur reliquiæ corporis S. Huberti: a) in ecclesia vici Audenhoven, concessis etiam a sancta sede indulgentiis easdem ibidem venerantibus; b) in vico Colowyt, approbatæ a Jacobo Boonen archiepiscopo; c) in vico Wakerzeel. [Delvaux, tom. cit., p. 442.] Et d) adhuc habentur quædam Bruxellis in nobili parthenone de Berlaimont. — Vidi præterea aut a fide dignis testibus audivi ejusmodi reliquias, legitime approbatas, nunc asservari: a) in diœcesi Namurcensi, Namurci in ecclesia Beatæ Virginis et apud Sorores a Nostra Domina nuncupatas, in vico Novavilla * prope Philippivillam (insigne fragmentum ossis), et in ecclesia olim cœnobii, nunc minoris Seminarii Floreffiensis; b) in diœcesi Tornacensi, in vicis quæ vulgari nomine appellantur Gilly, Loverval, Villers-Poterie, Vieuville; c) Gandæ, apud Sorores a Charitate et d) Brugis apud egregium virum Æmilium Halleux-Ryelandt. — Omitto ecclesiam collegiatam Walciodorensem et cœnobium Oigniacense in diœcesi Namurcensi, ubi Arnoldus Raissius dicit fuisse reliquias de S. Huberto [Hierogazophylacium Belg., pp. 331, 386.] , quia non distincte indicat utrum istæ reliquiæ fuerint de corpore S. Huberti an de stola ejus, cujusmodi aliis locis etiam venerari consueverunt, et ecclesiam Patrum Societatis Jesu Mechliniæ, ubi idem Raissius frusta parvula S. Huberti servata ait [Ibid., p. 494.] .
[38] [Luxemburgi;] VI. Luxemburgi. — Inter insignes reliquias, scribebat Roberti anno 1621, referri debet S. Huberti dens, quem in sacro suo thesauro asservat monasterium B. Mariæ, quod vulgo Munster dicitur, Luxemburgensi urbi proximum, cui, dum hæc scribo, decimum sextum jam annum præest plurimum reverendus abbas D. Petrus Roberti, frater meus [Hist. S. Hub., p. 247.] .
[39] [Coloniæ;] VII. Coloniæ non minus undecim recenseri possunt sanctuaria quorum thesauros sacros S. Huberti reliquiæ ditabant, licet non semper indicetur utrum hæ de ejus sacro corpore an de sacra stola decerptæ fuerint: videlicet ecclesiæ Sancti Gereonis [Æg. Gelenius, De admiranda magnitudine Coloniæ Agrippin. (Coloniæ 1645), p. 264.] ; Sancti Andreæ [Ibid., p. 292.] ; Beatæ Mariæ ad Gradus [Ibid., p. 311.] ; Sancti Pantaleonis [Ibid., p. 372.] ; Beatæ Mariæ in Pasculo, ubi servabantur Digitus S. Huberti episcopi Leodiensis et De stola ejusdem S. Huberti, aliaque quæ huc translatæ fuerunt quando Patribus Societatis Jesu sacellum et domus S. Huberti a Serenissimis Ernesto Electore et capitulo metropolitano tradita fuerunt: … hierothecarum altera figuram argenteæ crucis præ se fert, altera argenteæ cubicæ tabulæ cippo impositæ sicuti in missa ad pacis osculum offertur [Ibid., p. 438.] ; ecclesia B. M. V. de monte Carmelo [Ibid., p. 482.] ; ecclesia PP. Soc. Jesu, ubi servabantur de S. Huberto septem particulæ instar articuli, translatæ una cum domo, sacello et horto ejusdem sancti ad Societatem postquam archiepiscopus Coloniensis Adolphus Schawenburgicus in concilio Tridentino perfecit ut sacerdotes quidam, qui dictas reliquias ad sanandos homines et pecora rabida circumferre solebant, abdicarentur [Ibid., p. 511.] ; ecclesia B. M. V. in Horto, sanctimonialium Ordinis Cisterciensis [Ibid., p. 543.] ; monasterium Sancti Michaelis, sanctimonialium Ordinis S. Augustini, ubi servabatur S. Huberti carnis notabilis pars inclusa argenteæ auro illusæ hierothecæ [Ibid., p. 581.] ; monasterium virginum conventualium tertiæ regulæ S. Francisci [Ibid., p. 587.] ; sacellum Sanctorum Willibrordi et Bonifacii [Ibid., p. 615.] . Valde dubium est utrum reliquiæ corporis S. Huberti sint quas venerantur in vico Nonweiler [Cfr. Roberti, p. 271.] , in eadem Provincia Rhenana.
[40] [in oppidis Galliæ Atreio,] VIII. In Gallia. — a) In antiquo monasterio Atreii, quod nunc est parvum seminarium clericale diœceseos sancti Deodati, exponebatur herma mitra ornatus ac laminis argenteis totus contectus, ubi et nitebant varii lapides pretiosi, S. Hubertum repræsentans in cujus capite sub mitra in loco pericranii inclusæ sunt quædam particulæ ossium S. Huberti, teste veteri inscriptione illi affixa; et in ipsa mitra, quæ ex velveto nigro confecta est, item laminis argenteis protecta ac gemmis et crystallis decorata, sunt nonnullæ particulæ vestium sacrarum quibus S. Hubertus in celebranda missa usus esse traditur. — Præterea servatur ibidem brachium argenteum longitudinis unius cubiti, habens in medio fenestellam crystallo munitam et cancellulis argenteis deauratis reticulatam, per quam conspicitur articulus manus, et juxta illum hæc inscriptio multa vetustate aliquantum attrita: De sancto Huberto. Ex illius brachii digitis dependet cornu optime deargentatum et in hujus parte extrema ampliori quasi cyathus quidam, cui vinum infundere solent illudque benedictum potum dare iis qui canum rabidorum morsibus læsi fuerint aut mente capti; circa istud cornu legitur hæc inscriptio litteris argenteis: Jacobus Stamler procurator in Huperu d'atreya. anno. 1517. Ita relatio Atreii conscripta anno 1618, cui titulus: Brief discours des reliques sacrees de Monsieur St Hubert religieusement venerees a Aultrey, avec quelques miracles, quam reperi in archivo publico Arlunensi [Fonds Saint-Hubert, layette 68, liasse F, n° 5.] . Brachium istud argenteum confectum fuerat jussu Nicolai Mercier, abbatis Atreiensis (an. 1500 – 1552). Anno 1791, postquam canonici regulares ex cœnobio jam omnes recesserant, parochus schismaticus oppidi Rambervilliers sacrum pignus solemni pompa in ecclesiam parochialem hujus oppidi transtulit, ubi hactenus asservatum est in veteri hierotheca lignea deaurata formam brachii repræsentante [Semaine religieuse du diocèse de Saint-Dié, 1887, pp. 125, 126.] . Illud authenticum esse negarunt monachi Andaginenses, quod corpus S. Huberti apud ipsos integrum servari affirmarent. Itaque de ea re litem moverunt primum anno 1495 coram curia ecclesiastica episcopi Basileensis, quæ pro Atreiensibus sententiam edixit, deinde coram curia episcopi Tullensis, qui anno 1513 partes litigantes ad concordiam adduxit, ea conditione ut Atreienses deinceps abstinerent a pecuniis colligendis S. Huberti nomine, præterquam certis in locis, et Andaginenses quotannis monasterio Atreiensi centum francos barrenses compensationis loco tribuerent [Calmet, Hist. de Lorraine, tom. II, p. 84; Semaine rel. de Saint-Dié, loc. cit.] .
[41] [Limé,] b) In vico Limé, prope Brasniam (nunc in præfectura quæ ab Axona nuncupatur * ), in tractu Suessionensi, quo corpus S. Huberti seculo X delatum fuisse aiunt [Cfr. Mirac. lib. II, num. 18.] , servatur articulus digiti S. Huberti, a monachis Andaginensibus, ut fama est, ecclesiæ Sancti Remigii illius loci grati animi ergo collatus [Prioux, Saint Hubert, p. 64.] . Hujus sacri pignoris anno 1735 solemnis inspectio instituta est, cujus hic habes instrumentum authenticum [Editum ibid., p. 65 sqq.] , ex gallico latine redditum.
Hubertus Varlet sacerdos, parochus ad Sancti Nicolai de Paars, decanus Bazocensis, omnibus præsentibus et futuris salutem.
Notum facimus D. Ludovicum Norbertum Jannet sacerdotem, parochum ad Sancti Remigii de Limé, ejusdemque oppidi incolam, ostendisse illustrissimo atque reverendissimo Domno Carolo Francisco Lefebvre de Laubrière, episcopo Suessionensi, gaudere ecclesiam suam ossibus aliquot et reliquiis sancti Huberti, Leodiensis episcopi; quia vero capsa, quæ easdem reliquias contineret, decens satis non esset, alteram se faciendam curasse sumptibus iis, quos contulisset confraternitas in honorem hujus sancti constituta; quum autem cuperet ut in hanc capsam reliquiæ imponerentur, postulare se humiliter dictum Domnum episcopum ut sacerdotem, quem vellet, designaret, a quo dictarum reliquiarum ex vetere capsa in novam fieret translatio. Sic igitur supplicantibus parocho locique incolis annuens dictus Domnus episcopus, litteris die 3 novembris anni 1735 datis et a D. de Laubrière vicario generali subsignatis, mandatum dedit D. Huberto Varlet, parocho ecclesiæ S. Nicolai de Paars, decano Bazocensi, ut, perspecta primum reliquiarum dictarum authentia, dictas reliquias ex una capsa in alteram transferret. Quod juxta mandadatum nos, Hubertus Varlet etc …, dictum vicum Limé adivimus; ubi in curia dictæ ecclesiæ Sancti Remigii, adstantibus D. Simon Fayrol, canonico regulari abbatiæ Brasnensis, priore-parocho vici Cercueil, et Francisco Lemoine presbytero, parocho Bazocensi, quo de dictarum reliquiarum priusquam eas transferremus, authentia, fieremus certiores, ad testimonium vocavimus infra nominatos D. Ludovicum Norbertum Jannet, dictæ parochiæ Sancti Remigii de Limé parochum; Amatum Legras, viticolam, annos natum octoginta; Ludovicum Ture, opificem, annorum septuaginta quatuor; Nicolaum Fuzillier, agricolam, annorum quinquaginta quinque; Petrum Vaillant, agricolam, annorum quadraginta novem, qui omnes in dicto vico Limé habitant; qui more solito jurati nobis dixerunt et declararunt se, quamvis diligentissime requisierint, nequaquam tamen litteras ullas invenire potuisse quæ dictis reliquiis fidem præstarent, sive eæ antiquorum custodum negligentia deperditæ, sive dissipatæ, ablatæ vel immo combustæ sint tempore bellorum religiosorum vel aliorum bellorum, quæ subinde Suessonicum pagum oppresserunt. Id tamen se certo novisse et a majorum memoria traditum accepisse sanctas has reliquias a priscis temporibus ad nostra tempora universaliter esse honorata tamquam sancti Huberti lipsana, ab iis præsertim quibus id infortunii acciderit ut a rabidis bestiis morderentur; quos sæpe manifestam præclari hujus sancti protectionem constat esse expertos, quum ex vulneribus suis nihil incommodi acceperint. Quæ omnia demonstrare leve est, quum ea testentur plures qui adhuc humanis supersunt rebus, quique ex grato animo quotannis in dictum oppidum Limé assidue piæ peregrinationis causa contendunt; quo loco colitur sanctus Hubertus. De his igitur ego Hubertus Varlet, cui præsentis translationis imposita est provincia, a viro quodam ex vico hujus diœcesis Sancy certior factus sum; qui asseveravit mihi se, a bestia rabida morsum, contra rabiem tamen protectione sancti Huberti esse defensum, quem in dictum Limé, ubi venerantur ejusdem reliquiæ, oraturus venerat.
Licet ergo documenta authentica desint, hæc tamen notitia publica suppleri posse censuimus, neque dubitandum esse quin hæ reliquiæ, quæ illo in loco magna semper veneratione atque honore habitæ sunt, desumptæ revera sint ex beato sancti Huberti, Leodiensis episcopi, corpore; quum præsertim antiquiores episcopi, maxime Domnus Joannes Josephus Languet, olim Suessionensis episcopus, et cum eo plures vicarii generales et archidiaconi, quando hanc parochiam visitabant, hasce reliquias et ipsi coluerint, neque ab aliis in posterum coli prohibuerint; quod plures hujus loci incolæ a majoribus natu audierunt, nempe a Joanne Legras, qui anno 1687 obiit, annos natus sexaginta octo; ab Amato Legras, qui anno 1685 obiit, annos natus septuaginta; a Jacobo Scellier, qui anno 1707 obiit, annos natus sexaginta septem; ab Henrico Fuzillier, qui anno 1727 obiit, annos natus septuaginta tres; a quibus, inquam, audierunt illi a patrum memoria esse traditum dictas reliquias semper verarum et authenticarum loco esse habitas atque honoratas, et ad ipsas omni tempore confluxisse magnam populi multitudinem, qui ipsis linteamina vestesque admoverent, ut a morbis, singulariter vero a rabie, intercedente sancto Huberto vel sanarentur, vel defenderentur. Testabantur ipsi illi incolæ eadem se cognoscere, ideoque magnam devotionem atque reverentiam erga has reliquias exercuisse; cui testimonio atque declarationi ipsi mecum subscripserunt, præter Nicolaum Fuzillier et Ludovicum Turé, qui se litterarum nescios dixere. Varlet, Jannet, Amatus Legras, P. Vaillant, Ludovicus Scellier.
Quibus peractis, postquam cum dictis domnis parocho vici Limé, priore vici Cercueil et parocho Bazocensi consilia communicavimus, nos, de mandato nobis a dicto Domno episcopo dato, authentiam dictarum reliquiarum atque ossium sufficienter probatam perspeximus, præcipue quia D. Philippus Leseur de Baine, armiger, dominus de Limé, Aplincourt, Malmaison, etc …, ordinarius in regio tribunali præco, atque tunc temporis in fundo suo Limé versans, nos certiores fecit quum ipse ad magnum Sanctum Hubertum contendisset, sibi a majoribus loci et tribunalis scriba, atque etiam asseverantius ab senioribus, abbatiæ sancti Huberti monachis, singulariter a Dom. Martino, annos octoginta nato, esse declaratum vulgarem famam esse deficere in corpore sancti Huberti articulum digiti ceteroquin integri; quæ ipsæ sunt reliquiæ, quibus dictus locus Limé gaudet se potiri. Quæ quum ita essent, auditis etiam supra memoratis argumentis, censuimus dictas reliquias super altari in dicto Limé sancto Huberto dedicato exponi posse, si prius a præcipuis dicti Limé incolis agnoscerentur, quorum plerique eas jam viderant. Quæ res ut fieret, in dictam Sancti Remigii ecclesiam contendimus; ubi, præsente domno parocho dicti Limé, domno priore de Cercueil, dicto parocho Bazocensi, domno de Baine armigero et domino de Limé, domno de la Roche de la Barthe, olim in regio equitatu tribuno et ordinis militaris sancti Ludovici equite, domno Joanne Bernardo de la Roche, nobili equitatus regii milite, præsentibus etiam plerisque dictæ parochiæ Limé incolis, missa audita, dictam antiquam capsam aperuimus, ibique articulum parvi digiti invenimus. Advocatis deinde qui jam antea dictas reliquias viderant, ut easdem recognoscerent, scilicet dictis domnis parochis, Legras, Vaillant, Fuzillier, Scellier et Turé, postquam hi eas viderunt et inspexerunt, agnoverunt dicta ossa et reliquias eadem esse quæ semper in dicta antiqua capsa viderent; atque idcirco subsignarunt: Jannet, S. Fayolle, Lemoyne, Leseur de Baine, Amé Legras, Louis Scellier, P. Vaillant, de la Roche de la Barthe.
Quibus patratis, dictas sanctas reliquias ex antiqua capsa lignea in novam benedictam transtulimus; in qua easdem posuimus super violaceo linteolo cum præsentibus litteris, quarum duo altera exempla describi curavimus, unum quod traderetur illi qui Domno episcopo a secretis est, alterum quod in archivo ecclesiæ Sancti Remigii reponeretur. Veneratis igitur dictis reliquiis, et implorato Deo, ut per sancti inclyti intercessionem nobis et populo suo gratias concederet quibus indigemus, dictam capsam clausimus et solemni pompa circum ecclesiam detulimus, comitante clero et populo; quam demum, cantato in gratiarum actionem cantico Te Deum, in loco suo reposuimus, in quo populorum cultui proponeretur.
Actum et scriptum in dicto vico Limé, die decima septima novembris anni millesimi septingentesimi trigesimi quinti.
Signa: Varlet, S. Fayolle, Jannet, Lemoyne, Leseur de Baine, de la Roche de la Barthe, Joannes de la Roche de la Barthe, Benjaminus Fuzillier, Petrus Legras, Joannes Mathey, P. Vaillant, Carolus Cagnare, Carolus Augustinus Carron clericus in Limé, Simon Drou, Amatus Legras, Joannes Poignard matricularius sancti Huberti (qui crucis signum descripsit, quia litteras nesciebat).
[42] [et aliis.] c) Sancti Nicolai de Peyrs monasterium prope Virdunensem civitatem, S. Hubertum in suis reliquiis colit [Roberti, p. 247.] . d) In monasterio virginum Flinis nomine, prope Duacum, argenteam capsam reliquiarum vidi, confectam anno Christi Domini 1440, cum inscriptione gallica: Damme Agnes Landase le dona: in ea capsa esse aiunt articulum digiti S. Huberti aut ejus partem [Ibid.] . e) Cameraci cœnobium sancti Autberti canonicorum sancti Augustini servabat dentem S. Huberti [Raissius, Hierogaz. belg., p. 81.] ; et f) Audomaropoli, collegium Anglorum os parvum ejusdem [Ibid., p. 160.] . g) Extremo superiore seculo, sacerdos Hubertus Macquet, qui tempore magnæ perturbationis gallicæ Hamburgum migravit, inde in patriam suam rediens, secum detulit ex thesauro ecclesiæ cathedralis Leodiensis os S. Huberti, quod donavit ecclesiæ vici vulgari nomine vocati Maison-Roland, ubi lucem aspexerat [Corblet, Hagiographie du diocèse d' Amiens, tom. IV, p. 320.] ; ex epistola parochi hujus ecclesiæ nuper scripta [Cit. ap. Gaidoz, La rage et S. Hubert, p. 58, not.] docemur os illud decimetrum longitudine, amplitudine digitum exæquare. h) Denique et reliquiæ nonnullæ S. Huberti sunt penes PP. Conventuales S. Francisci in oppido Montis-Desiderii (Montdidier) [Corblet, loc. cit.] . Et i) dens S. Huberti in Neulise, prope Sancti Symphoriani, in præfectura quæ a Ligeri * nuncupatur [Ch. Des Granges, Vie de S. Hubert (Moulins, 1877), p. 190.] .
[Annotata]
* ita cod.
* hæc gallice concepta leguntur in cod.
* grand mayeur et hault officier
* Neuville
* Dépt. de l'Aisne.
* Dépt. de la Loire.
§ VI. Utrum corpus S. Huberti in ecclesia parochiali Sancti Huberti adhuc delitescere credendum sit.
[Corpus S. Huberti non fuisse consumptum incendio ecclesiæ Andaginensis anno 1525 vel anno 1568] Quæstionem hanc, in diversas partes a nonnullis agitatam, non minus perspicue et sapienter quam sagaciter et erudite tractavit amicissimus nostri ven. vir Franciscus Hallet, eleemosynarius, ut aiunt, quondam viginti quinque annorum spatio carceris in antiquo monasterio Andaginensi instructi, nunc sanctimonialium a SS. Sacramento nuncupatarum in Watermael, prope Bruxellas [Le corps de Saint Hubert conservé jusqu'à nos jours: documents et preuves recuellis par M. l'abbé Hallet et publiés dans les Précis Historiques. Brux. 1871.] . Cujus sententiæ eo libentius calculum nostrum adjicimus quod eam confirmare licet insigni documento, brevi scilicet Urbani VIII supra edito [Num. 23.] , quod ipsi nosse non contigit. Jam ad egregii viri argumenta recensenda accedamus. Inprimis nemini dubium est quin sacrum corpus aut ejus præcipua pars in ecclesia Andaginensi servaretur anno 1515, quo tempore monachi a Leone X S. P. impetrarunt bullam qua illius integritas assereretur [Supra, num. 22.] . Tota vero quæstio in eo versatur utrum non perierit incendio quo pars ecclesiæ et cœnobii consumpta fuit anno 1525 et præsertim altero illo quod anno 1568 excitavit furor Hugonotorum.
[44] [demonstrant] Et quidem a priori incendio sacras exuvias immunes servatas fuisse facile constat. Incendium quippe istud inferiorem tantum partem ecclesiæ navis absumpsit, sed non pervenit usque ad superiorem choro proximam, ubi reliquiarum ecclesiæ thesaurus repositus erat. Rem ita narrat Antiquitas ecclesiæ Andaginensis Sancti Petri, conscripta extremo seculo XVII [Cfr. Hallet, op. cit., p. 7, not., 4°.] : Sub abbate Nicolao de Malaise magna pars abbatiæ igne periit anno MDXXV. — Die XX januarii, ædes, forum oppidi Hubertensis ambientes, incendio ab externo et ignoto homine immisso deflagrant, igneque monasterium invadente, periit colonia domestica, horreum, stabula, pistrinum, granaria referta, claustri pars, campanile majus, cum sedecim spectandæ magnitudinis campanis. Jamque templi navem corripiebat incendium, totam basilicæ molem mox in cineres redacturum, nisi salus ab ipsa cruce supervenisset, quæ, a turris fastigio in ipsius ædis tectum delapsa, suo pondere hiatum ingentem effecit, eoque ne longius serperet incendium impedivit [Reiffenberg, Monuments pour servir à l'histoire des provinces de Namur, de Hainaut et de Luxembourg, tom. VIII, p. 25.] . Similia prorsus tradit Romualdus Hancar [Cit. ap. Hallet, p. 16.] . Ceterum S. Huberti corpus tunc non esse consumptum demonstratur a fortiori ex dicendis de incendio anni 1568.
[45] [testimonia coæva] De hoc incendio rursus Antiquitas eccl. Andagin.: Monasterium sancti Huberti ab hæreticis exuritur anno MDLXVIII. — Miserat in Auriaci subsidium Condæus ex Galliis Vasconum millia quinque, equitum dico. Hi, Jaulio et Rentio ductoribus, sub octobris medium, Auream Vallem depopulati, ab incendio cœnobii jussu Jaulii manus continuerunt. Hic, ut mihi narravit rev. dom. Henricus de Meugen, ejusdem loci abbas (an. 1638 – 1668)… Istinc Andainum versus castra moventes, die quinta decima prætensi mensis, inter septimam et octavam horam matutinam, eo convenerunt. Consilium erat abbatem et monachos omnes ex improviso interceptos, ad evangelii novi præscriptum, diris extorquere suppliciis. Sed ab Aureæ Vallis abbate, Deo sic disponente, per submissum rusticum præmonitus inter officii nocturni synaxim Andaginensis antistes (Joannes Lamock), primum omni celeritate sacra lipsana beati patroni nostri Huberti ante chori fores in navi basilicæ exposita, una cum SS. Beregisi confessoris, Hostiæ, Gratæ et Areapilæ virginum corporibus, loco secretiori recondit. Officio nocturno persoluto, fratribus ad capitulum vocatis imminens periculum indicat fugamque citissimam imperat. Illi, pretiosioribus thesauri sacri convasatis, vix in arcem de Mirwart profugerant cum ecce prædones illi sacrilegi, furiarum infernalium instar impetu facto, oppidum Hubertense spoliarunt, monasterii templum, nosocomium … omni suppellectile direpta, flammis injectis in favillas redegerunt. Hujus cladis annus hoc chronographico ad templi valvas adscriptus est ad posterorum memoriam et barbaricam hæreticorum detestationem: ConCULCaVerUnt sanCtIfICatIoneM [Reiffenberg, tom. cit., p. 26 – 27.] . Similia rursus habet Hancar [Hist. du mon. de S. Hub., p. 450 – 452.] . At præcipue de conservatione corporis S. Huberti in ea invasione præclarum habemus testimonium Joannis Molani, in libello cui titulus Indiculus sanctorum Belgii, Lovanii edito anno 1573, id est quinquennio nondum aut vix post cladem elapso, scribentis: Monasterium Hugonottæ ex Gasconia Belgium involantes anno sexagesimo octavo excusserunt; dumque eorum vesana rabie omnia effracta forent, hoc solum intactum supererat quo hujus gloriosi pontificis corpus asservabatur. Unde in media luce obcæcati, aorasia videntur percussi [Op. cit., fol. 43v.] . At B. Theodorici primi, abbatis Andaginensis, corpori non tam feliciter cessit. Hoc enim, teste eodem Molano [Ibid., fol. 73r.] Hugonottarum immanitate in illo incendio in cineres et favillas est redactum.
[46] [et supparia,] Inde delituit sacrum corpus usque ad annum 1616, mortuis scilicet qui secreti loci, ubi reconditum fuerat, conscii erant. Is vero prædicto anno casu detectus est. Quod ita narrat Fundatio monasterii Andaini sive Sancti Huberti in Arduenna [Ms., adhuc inedita, in archivo ecclesiæ Sancti Huberti.] , conscripta anno 1633 [Vid. ad hujus num. finem.] : Reliquiæ in ecclesia Sancti Huberti asservatæ. Anno 1568, quando ab Hugonotis, duce Jauleo, vastata et cremata fuit B. Huberti ecclesia, religiosorum fuit potior sollicitudo et cura arcere a periculo ignis sacratiora pignora; prout sanctorum Beregisi, Huberti necnon trium sanctarum de numero undecim millium virginum corpora in quadam muri concavitate tamdiu delituerunt abscondita ut nemo superesset, neque in monasterio neque in prioratibus, nisi forsan in cella Pirensi unicus senior, R. Pater Nicolaus Pollet, qui secreti probe conscius esset *: adeo ut quia non amplius, sicut olim, populo conspicienda exponebantur, nonnulli etiam viri graves dubitare incipiebant an illa fuissent potius quam corpus S. Theodoriti, [esset, adscripta sunt in margine, eadem, ut videtur, manu quæ codicem descripsit, sed atramento pallidiori.] abbatis vigesimi, ab incendio servata [De S. Theoderici corpore vid. paulo inferius.] . Sed Dominus Deus necdum voluit permittere ut tanti thesauri periret aut aboleretur memoria. Cum enim in anteriori parte templi ante frontispiciam fenestram ab intus de una turri ad aliam sit aditus, supra vastissimam muri molem, latis amplisque lapidibus stratus, quorum unus incognitum tegebat amplæ concavitatis sive cavernæ ingressum, et quidam opifices seu cœmentarii anno 1616 pro trabibus ad restaurationem tabulatus sive cælaturæ templi in muro figendis beneque ac solide firmandis, lapides deorsum emitterent, unus grandior, magno impetu decidens, suo pondere pavimentum effregit et magno fragore, omnibus obstupentibus, cavernam aperuit; atque ita fortuito et inopinate fuerunt repertæ sacræ reliquiæ et inde secreto alibi repositæ. Asservantur igitur: Corpus sancti Beregisi confessoris, fundatoris monasterii et abbatis primi… Corpus sancti Huberti, ultimi Tungrensis ac primi Leodiensis ecclesiæ episcopi… Corpus sancti Theodoriti, abbatis vigesimi, quod, multis miraculis clarum, ex crypta ad altare sanctæ Crucis ad medium ecclesiæ fuit translatum, ibique honorifice asservatum, donec anno 1568 Hugonistarum immanitate in cineres et favillas fuit redactum, cujus nunc cineres recollecti ad altare majus asservantur. Tria corpora ex undecim millibus virginum, in uno feretro cum hac inscriptione asservata:
Hostia cum Grata simul hac includitur urna
Par quibus ut merito sic est Ariapila busto [Cit. ap. Hallet, p. 19, not.] .
Hactenus Fundatio. Quem libellum anno 1633 diximus fuisse conscriptum. Etenim dum diversas opiniones refert scriptor circa annum quo corpus S. Huberti ad cœnobium Andaginense translatum est, ipse existimans id contigisse anno 817, hæc subjungit (pag. 129): Alii aiunt anno 825; adeo ut monasterium Andaginense sacro pignore potiatur ab annis 808 aut, secundum alios, ab annis 816. Porro idem scriptor jam anno 1605 in Andaginensi cœnobio conversabatur: nam (pag. 303) duo miracula enarrans quæ contigerunt annis 1605 et 1606, se horum testem oculatum fuisse affirmat.
[47] [quorum auctoritas jure recusari] Habemus itaque, ut minimum, testes diversos tres, quorum unus incendio anni 1568, alter inventioni sanctorum corporum anno 1616 æqualis et forte præsens fuit. Unde qui corpus S. Huberti incendio anni 1568 consumptum esse aiunt, nullum tamen in hanc rem afferentes testimonium, contendant necesse est non solum id a monachis Andaginensibus callide fuisse dissimulatum, sed et eosdem aperte et scienter mentitos esse affirmando sancta pignora ab illo incendio fuisse immunia et inventionem aliquam fingendo, cujus et tempus et circumstantias distincte indicarint; impudenter etiam mentitos esse ubi ab Urbano VIII litteras illas apostolicas sollicitarunt quibus vetitum est ne ullæ reliquiæ S. Huberti ab eorum ecclesia ullo modo distraherentur [Cfr. supra, num. 23.] . Id autem eo minus suspicari licet quod iidem suæ sinceritatis non spernendum argumentum præbuerunt dum, Molanus scilicet ex informationibus utique Andaginensium et scriptor Fundationis, retulerunt corpus B. Theodorici, adeo apud ipsos honoratum, incendio anni 1568 in cineres esse redactum [Cfr. supra, num. 45 extr. et num. 46.] , quum tamen multo magis ipsorum interesset ut et illud sacrum corpus ab incendio immune servatum fuisse crederetur quam ut id assereretur de corporibus trium virginum Coloniensium, quæ simul cum corporibus SS. Beregisi et Huberti servata affirmarunt.
[48] [nequit, nec ita difficile ratio redditur] Sed nonne etiam, dicet aliquis, eam sinceritatem admodum suspectam faciunt et deceptio illa qua Leoni X S. P. imposuerunt corpus S. Huberti exordio seculi XVI integrum adhuc et omnino illæsum in cœnobio Andaginensi servari, quod omnino improbabile supra judicavimus, et callida illa erga stolam S. Huberti reverentiæ affectatio licere negantium certam ejus longitudinem dimetiendo definire [Cfr, infra, num. 73.] , ne quando scilicet manifestum fieri posset eamdem decrescere? Libenter sane profiteor hæc omnino laude digna non esse. Sed quod traditioni suæ circa integritatem corporis S. Huberti nimis leviter et tenaciter inhærentes, rem diligentius inspicere neglexerint, ne quod apud ipsos adeo certum erat, et omnibus omnino certum esse cupiebant, quasi in dubium vocare viderentur: quodque integritatem etiam perpetuam sacræ stolæ, cujus prodigii fides tantam illi venerationem conciliabat, denegari timentes et quod sibi placebat potius quam quod forte verius reperiri potuisset, ex nimis frequente apud homines animi obcæcatione, obtrudere volentes, veritatis certius experiundæ tentamen non admitterent: in his, inquam, profecto vehementer reprehendendi sunt, attamen toto cælo, ut ita dicam, hæc distant a perspicuo illo et turpi mendacio quo corpus S. Huberti ab incendio anni 1568 immune evasisse et fortuito anno 1616 a se repertum affirmassent. Tale crimen affingere viris religiosis absque ullo certo argumento quis audeat?
[49] [cur numquam deinceps sacrum corpus publicæ venerationi expositum sit;] At vero, aiunt, qua ratione factum est ut post annum 1568, aut saltem post annum 1616, jam numquam S. Huberti corpus publicæ venerationi expositum sit nec Joannes Roberti, ubi anno 1621 librum suum de vita et cultu sancti episcopi edidit, in quo tam prolixe quæcumque ad illius laudem conferre possent prosequitur, ne verbo quidem de mirabili illa manifestatione sacri corporis meminit quæ adeo recens, anno 1616, contigisset? Ad posterius argumentum facilis occurrit responsio. Neque enim me videre fateor quam pertineret ad scopum Roberti, cui certum erat corpus S. Huberti adhuc apud Andaginenses servari, nec in mentem venerat aliquando de hac re disputatum iri, fortuitam illam ejusdem corporis inventionem memorare, quæ nullo cælesti prodigio insignita fertur. Cur autem sacræ exuviæ deinceps publicæ venerationi propositæ non fuerint, rationes haud improbabiles afferre licet. Imprimis enim sacrilegorum hæreticorum impietas fecit, ait Roberti [Pag. 222.] , ut hodie (exordio scilicet seculi XVII) id sacrum pignus merito in abdito asservetur; et certe non ea erat securitas ab hæreticorum insultibus, quippe qui anno 1602 iterum cœnobium invaserint et abbatem deduxerint captivum [Hancar, Hist. du mon. de S. Hub., p. 482.] , ut prudenter agere non viderentur rectores monasterii dum locum illum abditum haud multis notum fieri vellent. Accesserunt postea, decurrente eodem seculo XVII et præsertim seculo XVIII, occasione reformationis monasterii a nonnullis piis abbatibus attentatæ, eæ turbæ monachorum magis tepidorum ut de solemni exhibitione corporis sacri minus cogitatio venerit: quin et forte metuere non immerito licebat ne illud ab iis qui reformationem respuerent et impugnarent schismate facto auferretur et alio transportaretur. Interea vero mortuis iis qui primo secreti conscii erant, facile fieri potuit ut jam locus ubi sacra pignora abscondita servabantur omnibus aut vix non omnibus ignotus esset.
[50] [sed nec usque ad nostra tempora] Attamen usque ad nostram ætatem superfuisse nonnullos qui eumdem nossent, haud improbabiliter suadent nonnulla indicia quæ studiose collegit et ante hos quadraginta annos scripto consignavit vir militaris, nomine Geoffroy, ex oppido Sancti Huberti oriundus, in ephemeride L'Observateur du Luxembourg, die 25 februarii 1846. Hæc latine reddita fere integra hoc loco exhibenda duximus.
Quum ante hos annos viginti quatuor senis cujusdam, centum et unum annos tunc nati, qui in Sancti Huberti habitabat, pingerem imaginem, magna me voluptas subibat interrogantem illum de rebus quæ ipso puero gestæ erant, maxime autem de abbatia Sancti Huberti, quam florentem erat contemplatus. Affirmabat ille se, quum in prima adolescentia versaretur, sæpe a senioribus audivisse, tantum non centesimum annum agentibus, sancti Huberti corpus plumbea capsa inclusum a monachis in quadam majoris ecclesiæ crypta esse absconditum; addebat autem idem abbatem solum cum monachis duobus locum cognoscere, quo sanctæ reliquiæ laterent. Hæc a majoribus accepta ad nostros usque dies vulgari fama in Sancti Huberti referuntur.
[51] [defuerunt] Jam vero si quis attente interiorem ecclesiæ Sancti Huberti naturam consideraverit, maxime si in crypta ipsius versetur, facile conjiciet cryptam minoribus cellulis undique ambiri. Cujus rei vel hoc indicium est quod quando in ampla illa æde inceditur silentio, vacuum sonat pavimentum. Pervulgatum insuper est ultimum abbatem, qui demum tempore gallicæ perturbationis ex abbatia recessit, quoties præter ecclesiam a septemtrione incederet, solitum esse, nudato capite, signum crucis facere.
[52] [indicia] His commotus rebus, quum accurate interiorem ecclesiæ partem, quæ septemtrionem respicit, inspiceremus, singulare aliquid et hactenus nondum notatum deprehendimus: ædiculam nempe, quæ jam thesauraria dicitur, ab ecclesia solis cancellis seclusam, sepulcrale conclave olim fuisse, eo tempore adstructum, quo tempore primum ipsa ecclesia ædificabatur; quod ipsius fabricæ ratio manifestum facit. Dubium autem omne removet quod e lapide sculpto pensili, qui testitudinis seu fornicis ornat umbilicum, eminet uncus instructus ad sustinendum lychnum, qui religioso more supra corpora sanctorum perpetuo ardens servabatur. Ab utroque hujus ædiculæ latere, veluti ad dissimulandum primitivum ædificii usum, adstructæ sunt recentiore multo tempore ligneæ domunculæ, sacristiarum loco usurpatæ, quam primum quidem eæ tollendæ, ut sua toti ecclesiæ fabricæ concinnitas et gratia restituatur. Hanc igitur ædiculam corporis sancti Huberti olim honoratam fuisse præsentia probabile est; quam olim circumcirca gothicæ patebant fenestræ, jam obstructæ, ita ut pretiosas reliquias omni tempore videre fideles christiani possent, quin tamen propius accederent. Sub ædicula cryptam jacere conjicere licet; quod hac re confirmatur, quam viri graves fideque digni, qui humanis rebus adhuc supersunt, memoriæ tradunt; narrant scilicet quum ipsi tum pueri foramen quoddam reperissent in ultimo quodam armario, quod in ligneo tectorio exstat, quo absconditur magna pars thesaurariæ, in mentem ipsis venisse ut in hoc foramen marmoreos globulos immitterent: quo facto, audierunt globulos longo tempore sonitum dare, quasi super subterranearum scalarum gradus devolverentur. Asseruit insuper nobis quidam probæ fidei vidisse se olim notas quasdam manuscriptas satis antiquas, quæ docerent quiescere sancti Huberti corpus in sacello ad septemtrionalem ecclesiæ partem sito…
[53] [et testimonia] Latere in hac ecclesia almi præsulis corpus persuasum omnino habebat Dom. Cælestinus, ejusdem loci monachus, qui, etiam abolito monasterio, diu in Sancti Huberti habitavit, et in Gallia tandem anno 1816 obiit, annos natus nonaginta duos. Venerabilis senis, qui annos quinquaginta sub regulari S. Benedicti habitu Deo servierat, imaginem memoria nostra ad mentem revocat; hunc enim pueri vidimus statura procera at propter ætatem jam incurva, latis humeris, canis capillis. Testantur qui eum magis cognoverunt nonnulli valde doctum eumdem exstitisse.
[54] [quibus illud adhuc] Ecclesia Sancti Huberti, tempore gallicæ perturbationis, a D. Lecouteux de Cantuleux, postea in imperio gallico senatore, non magno empta, quum aliquamdiu clausa remansisset, tandem anno 1808 ab ipsius oppidi magistratibus 35000 gallicorum francorum pretio redempta est, janitorque, Jamotte nomine, ibidem constitutus. Quo comite sæpe in ecclesiam ventitabat Dom. Cælestinus, reliquiarum sancti Huberti reperiendarum unice curiosus; noctu autem ventitabat, ne investigatione sua suspicionem aliquorum moveret… Recordatur etiam hujus loci incola, cujus pater Cælestinum hospitio acceperat, se aliquando, quum annos tredecim natus esset, noctu cum vetere monacho et janitore ad ecclesiam tetendisse, ut simul magnum lapidem in ima crypta sublevarent; quem quoniam propter gravitatem omnino attollere nequivissent, infecto opere se discessisse; suspirasse autem tum senem atque affirmasse tres continuas reperiendas esse cryptas, sancti vero corpus in tertia quiescere. Querebatur etiam sæpe Dom. Cælestinus quod in inquirendo non satis adjuvaretur a vicinis; pergebat tamen semper, ut qui firmissima fide moveretur.
[55] [in Sancti Huberti ecclesia] Quadam autem die primo mane, quum, tota nocte cum janitore in ecclesia transacta, concitato valde animo domum regressus esset, interroganti alicui quid rei esset, respondit, si Jamottus virum se præbuisset, omnem tandem investigationem prospere fuisse successuram. Fertur enim ipsos, sublevato fornicis cujusdam, quem fodiebant, lapide, cryptam inferiorem invenisse; quoniam autem obstaret ætas provecta quin Dom. Cælestinus in eam descenderet fune sustentus, quem secum detulerat, id aggressum esse Jamottum atque cum laterna in cryptam delapsum; non multo tamen post tempore terrore concitum rursum ascendisse, nec rem postea tentare ausum esse. Quid vero ibi vidisset, nemo rescivit. Sed adeo hac nocte animo commotus est, ut statim in morbum inciderit.
[56] [delitescere] Inde autem ab inquirendo destitit Dom. Cælestinus, forsan ideo, quia quæ intendebat jam erat nactus; quod hac re aliquatenus suaderi potest, quod janitor ille, qui paucis tantum abhinc annis obiit, semper asseruit se rescire quidem quo loco jaceret sancti Huberti corpus, at jurejurando teneri quominus id cuiquam diceret. Quod eo mirabilius est, quod ejusdem filius, qui nunc in Sancti Huberti saltuarius est, patrem suum jam moriturum illud secretum sibi revelasse dicat, et simul ad jusjurandum idem ipsum adegisse…
[57] [probabile demonstratur:] Quærat vero quispiam cur ultimus abbas, qui in Germania in monasterio aliquo Franciscano obiit, secretum sibi certe notum publici juris non fecerit. Cui interrogationi respondere facile utique non est. Credimus tamen ideo per annos trecentos tam stricte fidem observatam esse, quod super sancta Evangelia, vel forsan super ipsum sancti Huberti corpus secretum se numquam prolaturos esse juraverint primi, qui tempore Calvinianæ irruptionis corpus abdiderunt, monachi; ob quam religionem nullum ex posteris ausum esse tam solemnem fidem violare… Optandum igitur omnino est ut eximius architectus, cui publice provincia demandata est ecclesiam Sancti Huberti ad pristinam dignitatem restaurandi, jubeatur etiam ut locum supra designatum effodi curet; quod non sine eximio fructu factum iri confidimus…
[58] [quæ vero annis 1855 et 1868] His subjungimus quæ anno 1871 nos docuit ven. vir F. Hallet in dissertatione sua non semel laudata de explorationibus ad reperiendum sanctum corpus anno 1855 et 1868 institutis, quibus ipse interfuit et posteriori etiam præfuit. Sic igitur ille [Le corps de S. Hubert, p. 29 sqq.] :
Postquam hæc scripserat D. Geoffroy, loca ecclesiæ nonnulla, tum ea, de quibus ipse habuit mentionem, tum alia quæ designaverat D. præfectus tribunali Montis Medii *, quando anno 1867 ad Sancti Huberti venerat, effossa sunt et diligentissime explorata, annis videlicet 1855 et 1868. Quo ultimo anno nihil aliud in effodiendo intendebatur, nisi ut inveniretur qua regione jacerent cryptæ et subterraneæ mesaulæ, quas reperiri posse sperabant; unde facilius et certius instituerentur postea majores, quas aliquando perficere in animo habebant, inquisitiones.
[59] [institutæ sunt] Ultimus quidem abbas, de quo supra actum est, Dom. Spirlet, qui apud Eupen in Borussia a PP. Recollectis domo erat receptus, anno 1794 repentina morte obiit. Qui etiamsi cognoverit quo loco quiesceret corpus sancti Huberti, verendum tamen est ne morte præoccupatus secretum secum abstulerit. Monachi quidem ad extremum usque seculum XVIII corpus sancti Huberti superstes esse affirmarunt. Sic Dom. Hickmann, Sancti Huberti alumnus, qui anno 1787 diem obiit, profitetur in opusculo pio, quod anno 1764 typis commisit, Dominum non cessare quotidie in ecclesia, ubi quiescit sancti Huberti corpus, mirabilia operari. Audivi a majoribus natu quæ Dom. Spirlet, quum anno circiter 1793 immani procellæ tum a perturbatoribus excitatæ cedens abiret, in hanc fere sententiam dixisse fertur: Solent hujusmodi perturbationes brevi finem accipere. In jura mea abbas redibo, et palam exposito menses aliquot sancti Huberti corpore, abunde satis habebo, unde abbatiam instaurem et pristino restituam splendori. Qui vero ultimus e monachis anno 1834 decessit, Dom. Stephanus Neumann, O. S. B., propinquo cuidam suo, dum ipse ultimo morbo implicabatur, declaravit nescire quidem se quo loco adesset sanctum corpus, ast vulgari fama tradi illud versus septemtrionalem ecclesiæ partem in crypta quadam jacere. Qui propinquus unus ex his erat, qui publice ecclesiæ Sancti Huberti curam gerunt; a quo ipse id accepi.
[60] [inquisitiones,] Paucis post diebus quam III. D. Dechamps ecclesiam nostram inviserat anno 1867, advenit huc D. præfectus tribunali Montis Medii, quem eminentissimus antistes invitarat ut mecum communicatis consiliis, de incipiendis fossionibus et inquisitionibus, dirigente rem D. decano Poncelet, consilium iniretur. Tunc igitur quum operi manum gnaviter admovissem, reperi primum latebram illam sive aditum de una turri ad aliam, cum trium virginum martyrum corporibus. Neque longum fuit latebram illam invenire, quæ e regione fenestræ in fronte ecclesiæ apertæ jacet; patet hæc in longitudinem metra octo, in altitudinem metrum unum cum centimetris sexaginta, in latitudinem centimetra quinquaginta sex ad sexaginta. Latebræ pavimentum pari linea est cum pavimento superiorum ecclesiæ mesaularum, quibuscum continuam seriem latebra ipsa efficit, ita ut uno tractu omnes mesaulas in circuitu percurrere liceat et ab uno campanili ad alterum transire, videlicet incedendo supra locum, ubi anno tantum 1685 posita sunt organa. Nullus vero alius erat in ecclesia locus, quo aptius sacræ reliquiæ collocarentur, et, ut loquitur auctor Fundationis, ab igne tutæ servarentur. Metra enim amplius tredecim a terra elatus, ita etiam constitutus erat ut procul omnino abfuturus fuisset tempore incendii ab flagrantium lignorum congerie; neque enim ab ecclesiæ tecto neque a turrium contabulatione quidquam illuc accidere potest, necdum infra hunc locum positis quæ jam diximus organis.
[61] [quibus reperire licuit corpora trium virginum Coloniensium,] Eodem ipso die, quo latebram hanc inveneramus, curavit D. decanus Poncelet, jam in seminario Namurcensi theologiæ moralis lector, ut coram se a viro fabro aperirentur arculæ tres ligneæ sive reliquiaria, auro variisque coloribus ornata, quæ ante hominum memoriam in altaribus Sanctissimi Rosarii, Sanctorumque Agathæ et Laurentii erant collocata; in quorum uno ossa aliqua ante paucos annos videram. Quibus apertis, inventus re vera est in singulis magnus ossium numerus, quæ in sacco linteo continebantur; in aliqua etiam arcula plura reliquiaria lignea reperta sunt, cum reliquiarum fragmentis. Sed illud præcipuum invenimus, laminam videlicet plumbeam, octo centimetris altam, latam centimetris duodecim, in qua antiquis litteris lectu facillimis erat inscriptum: Corpora scarum virginum ac martyrum Grate et Hostie de numero undecim millium virginum, et Ariapilæ, virginis.
Licet autem plures viros senes in Sancti Huberti interrogaverimus, nequivimus tamen comperire a quonam vel quo tempore in dictis altaribus collocatæ essent hæ arculæ; qua ex re id inferendum nobis videtur, eas ab ultimo monacho eleemosynario thesaurariæ Sancti Huberti, Dom. Isidoro Bauwens, illo in loco esse positas; qui die 16 septembris anni 1813 in Sancti Huberti obiit. Quidquid id est, in singulis arcis papyraceo folio super lignum agglutinato, inscriptum est unius ex his sanctis nomen; in duobus quidem arculis periit papyrus; ast atramentum in ipso ligno vestigia reliquit, unde quæ inscripta erant facillime legantur. Certo igitur constat non esse combusta trium virginum et martyrum corpora; ergo nec sancti Huberti. Illud forte alio loco solum occultum est, quo facilius impiorum fugeret inquisitiones; quod jam reperiri oportet.
[62] [nonnisi ut præviæ habendæ sunt.] Verum novæ deinceps investigationes institutæ non sunt; quas tamen felici aliquando successu non carituras sperandum est. Constans quippe et communis fama fuisse videtur, ut recte notat idem ven. vir [Hallet, Le corps de saint Hubert, p. 30.] , latebram in quo ultimo reconditum est corpus S. Huberti, sitam esse ad septemtrionalem partem ecclesiæ [Cfr., supra, numm. 51 extr., 52 extr., 59 extr.] , forte in muro aliquo vel pila cavatam. Crassitudo murorum in turribus duorum vel trium metrorum est; bases autem pilarum in navi principali ecclesiæ non minus sex metra patent. Atqui nullus hactenus omnino ecclesiæ murus exploratus est [Hallet, La rage conjurée par l'œuvre de saint Hubert, (Bruxelles, 1880), p. 214.] , quod id sine licentia auctoritatis civilis fieri non licebat. Nequaquam igitur, ut concludit piissimus scriptor [Ibid., p. 208.] , spes abjicienda est aliquando reperiendi corpus S. Huberti, sicut corpora SS. Monulphi et Gondulphi, Trajecti ad Mosam abscondita anno 1038, ibidem reperta sunt anno 1623 in sepulcro marmoreo; corpus S. Augustini Ticini in pariete latericio anno 1695; et sub altaribus corpora S. Francisci Assisii anno 1818, S. Ambrosii Mediolani anno 1871 ac SS. Philippi et Jacobi Romæ anno 1873. Cui recensioni et addere licet inventionem nuperrime Compostellæ factam corporum SS. Athanasii et Theodori, discipulorum S. Jacobi Majoris [Cfr. supra, inter Add. et emend. in capite hujus tomi.] .
[Annotata]
* hæc verba: qui secreti probe conscius
* Montmédy
§ VII. De stola S. Huberti Andagii servata.
[Aliarum præter corpus S. Huberti reliquiarum] Præter exuvias corporis S. Huberti, ab antiquis temporibus venerati sunt Andaginenses alia quædam quibus sanctum episcopum dum viveret, usum esse et quæ cum ipso corpore Andagium translata anno 825 immemorialis traditio asserit, videlicet stolam, cornu seu buccinam venatoriam, partem supremam pedi pastoralis et pecten, ac denique partem sandalii. Quæ tamen non in eodem honore habuerunt quo alias reliquias sanctorum auctoritate episcopali examinatas et approbatas, nec publicæ venerationi exposuerunt; attamen usque ad nostra tempora servantur cum reverentia in sacello quod thesauraria dicitur; et jure quidem: sufficit enim aliqua illa probabilitas ex traditione pia ut non cum contemptu abjiciantur.
[64] [præcipua est sacra stola byssina et auro intertexta.] Inter illa autem longe præcipuum locum tenet stola, quam ad præservationem a rabie obtinendam a tot seculis adhibitam paulo inferius dicemus. Hanc pii quidam scriptores eamdem esse existimarunt cum ea quam a B. Maria Virgine per angelum transmissam in ordinatione sua accepit Hubertus [Cfr. supra, Vit. IV, num. 4 extr.] ; sed ipsum prodigium istius transmissionis non satis certa auctoritate assertum judicavimus ut illi fidem habeamus. At stolam S. Huberti fuisse aut saltem sacrum ejus corpus in sepulcro ea indutum credimus ex antiqua erga eamdem veneratione, quam demonstrat ipse antiquus ejus usus ad rabiem propulsandam [Cfr. infra, num. 91 – 94.] . Stolæ materiem ita describit Roberti [Pag. 366.] : Materies byssus est candida (nunc aliquantum fulva) et aurum. Ac byssus quidem perpetuo ductu ab extremo ad extremum pertinet, in longum latumque tum porrecta tum intertexta, sed sic ut auro jucunde illusa, alternis illud spatiis pectinatim insitum exhibeat. Nam post duum digitorum merum candorem sequitur mox et excipit candori maritatum fulvum metallum, pari fere longitudine. Est præterea ejusdem auri utrimque in longum procurrens linea, proxime oram quæ altrinsecus stolæ latitudinem claudit, ipsa tamen ora alternis candida aut intertexto aureo filo renidente. Et satis accuratam esse hanc descriptionem facile quisquam agnoscet inspiciendo quam hic exhibemus stolæ aut potius duorum ex alternis spatiis meri candoris et auro intertexti, imaginem accurate confectam secundum effigiem opera venerabilis viri Lupus, canonici ecclesiæ cathedralis Leodiensis, a perito archæologo depictam.
[65] [satis brevis,] Datum est etiam nobis, ubi extremo mense octobris anni 1877 ecclesiam Sancti Huberti invisimus, humanissime consentiente Adm. Rev. D. Decano, sacram stolam quantum libuit examinare, manibus contrectare et dimetiri. Unde descriptionem Roberti ut compleamus, omnis stola nunc constat duabus partibus simul secundum latitudinem assutis, quod nempe particulæ unde sumuntur fili fragmenta quæ adhibentur in incisionibus [Cfr. infra, num. 83.] , non ab extrema stola sed ex media deciduntur: unde et advertuntur aliquæ lacunæ in latitudine eo loco ubi duæ partes præcipuæ assutæ sunt. Altera harum partium longitudine in millimetra 684, altera in millimetra 264 porrigebantur tempore indicato; latitudo vero stolæ millimetra 42 complectitur; fimbriæ byssinæ cum glandulis quæ ex una ejus extremitate dependent (altera iis caret) millimetra patent 93. Quatuor in tota longitudine stolæ spatia meri candoris numeravimus, quinque vero candoris auro intertexti, æqualis fere inter se amplitudinis; at singula interiora quæ suturæ adjacent jam non integra erant ob causam supra allatam.
[66] [quam seculo VIII confectam probabiliter judicare licet:] Quam vetusta sit stola ex forma et texturæ genere si quis nosse velit, respondendum est eis illam insigniri characteribus qui conveniunt antiquissimis quæ notæ sint medii ævi hujus generis vestibus sacris. Admodum scilicet angusta est fascia nec ad extremas suas partes dilatata; textura quoque et quod in illa conspicitur ornatus seu figurarum genus venerandam antiquitatem refert, nec quidquam in ea notatur unde vetemur quominus stolam seculo VIII confectam existemus. Fatendum tamen quoque est illos characteres non ita esse huic seculo proprios quin et in stolis seculo X vel XI aut serius etiam contextis reperiantur. Itaque certa omnino demonstratio circa stolæ vetustatem inde repeti nequit, sed probabilis tantum.
[67] [hanc decisis ab ea multis segmentis non decrescere,] Vulgaris fert fama sacram S. Huberti stolam, quamvis in dies aliqua segmenta ex ea tollantur inserenda frontibus eorum qui rabidorum canum morsibus læsi ad sancti patrocinium confugiunt, nihil hactenus minui, nihil decrescere. Multus est Roberti in demonstrando, ut ipsi videtur, illam sacræ stolæ perennitatem [Hist. S. Hub., p. 367 – 384.] . Præcipuam ejus argumentationis partem hic describendam duximus: In hoc, ait [Pag. 375.] , mysterium nostrum est, quod stola et dividua sit et tamen semper tota. Particula illa, quæ quotannis fere ab ipso stolæ corpore præscinditur, detractione segmentorum in singulas curationes minuitur, consumitur, impenditur, desinit: sic ut aliam deinceps a stola præscindi necesse sit. Sed stola ipsa nihilo inde efficitur minor. Et ne argutari pergas, tantillas esse particulas quæ præscinduntur et ita modicum hactenus demtum esse ut in involuta stola detrimentum non ita facile observari possit: audi quid fecerim, quo omni dubitationum nebula sublata, clara veritas clare appareret et quantumvis curioso scrutatori fieret satis. Diligentissime laboravi ut intelligerem, primum quantæ particulæ esse soleant quæ sacræ stolæ detrahuntur; tum deinde, quam id crebro fiat; ac denique, quanto jam tempore id obtinuerit. Ex his tribus certo constare poterit quantum de stola decisum hactenus fuerit.
[68] [ex computatione particularum] Solent in primis singulæ particulæ occupare latitudinem totam ipsius stolæ, quam ducta linea accurate … hic exhibeo:
Atque ea latitudo est præcisarum particularum
longitudo. Porro de ipsius stolæ longitudine ad
singulas præcisiones demi solet quantum hæc
lineola ostendit [
] uncis intercepta, quæ
particulæ cujusvis latitudinem exhibet. Sic tandem
particula quælibet ad instar hujus colligit,
longitudine latitudini juncta:
Ex ejusmodi portiuncula tam diu minima segmenta præciduntur et concurrentium frontibus inseruntur donec, ea consumta, alia similis ex ipsa stola abscindatur, quæ similiter in mortalium beneficia erogetur. Habes responsum ad primum quæsitum.
[69] [quotannis,] Alterum erat, quam crebro tantæ particulæ a stolæ corpore amputentur. Primum ex proxime dictis constat non ante amputari ullam quam consumta prior fuerit. Porro singulæ particulæ, etsi inter se æquales, non tamen æquali tempore consumuntur. Cum enim segmenta non detrahantur nisi ad erogandum, necesse est eo citius omnia detrahi quo plures erogationes fiunt. Rursum, cum nihil erogetur nisi in eos qui a rabido animali læsi, rabiem ipsi timent et S. Huberti ope, stolæ ejus ministerio, declinare cupiunt, atque ii, ut casus tulit, alias plures sint, alias pauciores: hinc efficitur citius tardiusve particulam quamlibet erogando consumi. Itaque quandoque toto anno non tota impenditur; quandoque antequam annus evolvatur, erogata una, altera præscinditur. Omnibus consideratis, censent periti, qui ipsis erogationibus plures annos præfuerunt, quotannis unam particulam, cujusmodi hic spectas, assignari posse: quandoquidem, quod uni anno desit, altero abunde suppleatur. Ita, præter ceteros, vir reverendus D. Jacobus Pontiani, qui multos annos eo in ministerio versatus, eamdem adhuc D. Huberto et miseris operam sedulo præstat. Cujus testimonio a gravissima religiosissimi antitistis Nicolai Fansonii, Andainensis abbatis, authoritate pondus accedit.
[70] [inde ab anno 825, decerptarum] Si jam tertium addidero, quanto videlicet tempore ejusmodi stolæ usus et erogatio fuerit, perfacile cuivis erit subducere quantum tandem de sacra stola fuerit præcisum et erogatum. Ergo audi. Citat inde duas incisiones, quarum antiquior illa est quæ decimo quarto loco refertur in libro secundo miraculorum, ubi scilicet narratur Procuratori cuidam insitum sacratæ stolæ aurum et additur de more id factum. Miraculum autem illud contigisse opinatus est Roberti anno 879, nos anno 954 judicavimus illigandum. Jam quod additur de more, indicat rem minime fuisse recentem. Arcessamus a quinquaginta quatuor annis: et perveniemus ad annum 825, qui est ipsius sacri corporis S. Huberti Andainum translati. Sane ratio nulla patitur dubitare, mox a translatione sacræ stolæ beneficia conferri cœpta: cum æquum non fuerit tantum et tam necessarium bonum differri et tot alia in alio genere miracula patrata fuisse ex ipso antiquorum miraculorum textu appareat. Certe primum cæci reluminati in ipso translationis anno, ut verba ipsa sonant, patratum est. Ex quo denique conficitur, sacræ stolæ erogationem anno 825 inchoatam, id est (anno 1621) ante annos octingentos, quatuor dumtaxat demtis. Sed teneamus rotundum numerum et ponamus solide 800, qui est numerus quem quærebamus annorum, quibus stola eo quo diximus modo erogata est et hodieque erogatur.
[71] [demonstrare nisus est Roberti,] Sic particulæ ante propositæ latitudo, octingenties sumta, quantum hactenus de toties memorata stola fuerit detractum, distincte ostendit. Qua summa collecta, reperit scriptor romanos pedes septemdecim et digitos fere quinque [Pag. 381.] , id est metra quinque cum viginti centimetris. Et tamen stolam quantumvis longissimam, vix reperias quæ pedes decem excedat. Jam, quæ in ipsius sacræ stolæ volumine restant, ea longitudine esse videntur ut, si septemdecim illis pedibus addantur, necesse sit vel stolam ipsam, cum ab angelo afferretur, supra vicenos pedes longam fuisse, vel a Deo, mirabilium patratore, plus denis pedibus, tacitis incrementis auctam. Quod posterius necesse est asserere, cum prius nimis manifestam absurditatem contineat.
[72] [sed non satis valido fundamento] Hactenus Roberti. Cujus argumenta ut jam ad trutinam revocemus, inprimis, quum ipse anno 1877 de ea re ad Sancti Huberti diligenter inquirerem a sacerdote qui incisionibus faciendis tunc præpositus erat, certior factus sum particulas ad quotidianum usum incidendi jam non abscindi secundum totam latitudinem stolæ, sed fere quadratas, quarum singula latera quindecim fere millimetra patent, et demonstrata est mihi ea quæ tunc adhibebatur, cujus latera opposita bina altera quindecim millimetra, altera tredecim patebant; quumque ulterius interrogarem quanto tempore hujusmodi particula sufficeret ad incisiones, responsum est mihi, circiter decennio. Attamen particula integra non amplius duo centimetra quadrata cum viginti quinque centesimis complectitur. Itaque, quod tempore Roberti anno uno consumi solebat, nunc ad decennium sufficit. Præterea, quod supponit Roberti, inde ab anno 825 singulis annis eumdem fere numerum incidendorum Andagium concurrisse qui circa annum 1621 illuc concurrebat, gratuitam prorsus, ut minus dicam, conjecturam esse apparet. Unde tandem omnino concludendum, nullo certo fundamento niti universam ejus argumentationem.
[73] [et, non sine suspicione vituperandæ dissimulationis,] Sed denique, inquies, facilis jam apparet ratio rem in plena luce ponendi. Quum enim tam accurate sacram stolam descripserit Roberti ut tot computationes instituerit de ea, dubitari nequit quin, sicut latitudinem, ita et longitudinem illius distincte indicarit; quumque inde ab anno 1621 non cessarit sacræ stolæ in eadem praxi incidendi continuus usus, si comparemus longitudinem qualis fuit tempore Roberti cum hodierna, nulla opera certiores jam nos fieri licet num et quantum decreverit. Optime quidem. Nec hoc fugere potuit ipsum Roberti et Andaginenses. Et certe duorum vel trium seculorum intervallo opus non erat ad hanc demonstrationem conficiendam. Abunde satis erat decennium unum, et hujus exordio coram testibus certæ auctoritatis stolam dimetiri ejusque mensuram authentico instrumento consignare atque eo elapso iterum coram eisdem vel aliis non inferioris notæ idem præstare. Itaque non parum obstupesces ubi audieris Roberti, postquam quam lata esset stola non semel appositis lineis significarat, ita pergentem [Pag. 366.] : Longitudinem forte malis cognoscere. Frustra es. Nam neque cognosci potest quænam fuerit, cum aliquid sit demtum; neque æquum est quærere quæ jam sit: tum quod in dies aliquid dematur ac sic nihil certi constitui possit, tum etiam quod genuinorum Ecclesiæ filiorum ea est modestia ut hæc talia non nimis curiose scrutari soleant. Ea modestia in hoc quoque nostro negotio apparet. In volumen stola coacta est, sic satis magnum ut ejusmodi materiæ, tenuis inquam textus byssini, facile credas aliquot ulnas inibi sinuari. Sed explicari non solet, multo etiam minus ulna aut mensuræ quodvis genus applicari. Itaque mitte, sodes, quæstionem illam de longitudine.
[74] [neglecta ratione quæ ad veritatem rei manifestandam inprimis idonea erat,] Non possum hoc loco non vehementer indignari adversus subdolam illam sive ipsius Roberti sive potius monachorum Andaginensium agendi rationem, adeo abhorrentem a sanctæ sedis et episcoporum singulorum sollicitudine et districto examine in perpendendis omnibus adjunctis unde quid vere contigerit circa miracula ipsorum approbationi subjecta demonstrari queat. Nec potest non valde ridicula apparere tanta illa erga sacram stolam affectata reverentia ut omnino eam explicari nollent vel quodvis genus mensuræ ei applicari, quum tamen quotannis eamdem attrectarent et probabilissime explicarent ad particulam aliquam ex ea præscindendam. Unde nec abstinere possum a judicando neque ipsos adeo confisos esse assertione sua de perenni stolæ integritate quin timerent ne accuratiori disquisitione ea a vero aliena reperiretur. Ac tandem necessario ad hanc conclusionem deducimur, ut omnino fide indignam existimemus opinionem illam vulgarem quam adeo celebravit Roberti cum Andaginensibus suis.
§ VIII. De clave S. Huberti.
[Clavis illa ex earum genere esse videtur quas, inclusa limatura vel fragmento catenarum S. Petri,] Hanc materiam ita tractarunt venerabiles viri Fr. Bock et M. Willemsem in præclaro suo libro de Sacro thesauro ecclesiarum S. Servatii et B. M. V. Trajecti ad Mosam [Antiquités sacrées conservées dans les anciennes collégiales de S. Servais et de Notre-Dame à Maestricht, Édition française. Maestricht 1873.] ut quid præterea de illa dicamus nihil habeamus. Unde satis erit quæ ipsi protulerunt [Op. cit., pp. 53 – 58, 69 – 73.] , hic brevi compendio latine reddita exhibere. Itaque dubium esse nequit quin illa clavis, quæ nunc in ecclesia Sanctæ Crucis Leodii asservatur, ex earum sit genere de quibus Baronius: De limatura, inquit, (vel etiam exiguis segmentis) catenarum Petri pro ingenti munere ad reges et principes, aliosque viros primarios de Dei Ecclesia bene meritos, a Romano Pontifice mitti solita, quam plurimæ epistolæ S. Gregorii fidem faciunt. Moris enim erat eam includere aureæ (vel æreæ) clavi, ab altari Petri apostoli acceptæ (quare claves S. Petri vel claves confessionis appellari solebant), et ad absentes transmittere: hi vero ad quos ea mittebatur, religiose accipientes, eam suspendebant de collo, ut apostoli muniti præsidio, a malis imminentibus tuti essent [Not. ad Martyrol. Rom., ad d. 1 Augusti.] .
[76] [ad viros principes dono mittere solebant summi pontifices,] Aliqua testimonia ad id comprobandum distinctius indicemus. Itaque S. Gregorius M., ad Andream quemdam illustrem virum scribens: Sacratissimam clavem, ait, a sancti Petri apostoli corpore vobis transmisi, quæ super ægros multis solet miraculis coruscare: nam etiam de ejus catenis interius habetur. Eædem igitur catenæ, quæ illa sancta colla tenuerunt, suspensæ colla vestra sanctificent [Greg M. Epist., lib. I, ep. 30 (P. L., tom. LXXVII, p. 483).] . Similia referunt et aliæ epistolæ ejusdem pontificis non paucæ [Epist. lib. I. 26, 31; lib. III. 48; lib. VI. 6; lib. VII. 26, 28; lib. VIII. 35; lib. IX. 52, 122; lib. XI. 14; lib. XII. 7; etc.] . Hujusmodi claves etiam missas legimus, post medium seculum VI a S. Vitaliano R. P. ad Oswii, Northumbrorum in Anglia regis, uxorem: Nam et conjugi vestræ, nostræ spirituali filiæ, direximus per præfatos gerulos crucem clavem auream habentem de sacratissimis vinculis beatorum apostolorum Petri et Pauli [Apud Bedam, H. E., lib. III, cap. 29 (Mon. Brit. Hist., p. 208).] ; anno 741, a S. Gregorio III ad Carolum Martellum: Eo tempore bis a Roma sede sancti Petri apostoli beatus papa Gregorius claves venerandi sepulcri, cum vinculis sancti Petri … memorato principi destinavit [Fredegarii Chron. Contin. III (P. L., tom. LXXI, p. 680).] ; anno 796, a S. Leone III ad Carolum M.: Misit (Leo) legatos cum muneribus ad regem: claves etiam confessionis S. Petri [Annales Tiliani (Mon. Germ. Hist., tom. I, p. 222).] ; anno 1079, a S. Gregorio VII ad Alphonsum regem Castellæ: Ex more sanctorum misimus vobis claviculam auream, in qua de catenis beati Petri benedictio continetur [Gregorii VII Epist. lib. VI, ep. 7 (P. L., tom. CXLVII, p. 550).] .
[77] [quales duæ tantum adhuc servatæ sunt, Trajectensis et Leodiensis:] Quæ quum certissimis testimoniis constent, jure mirantur prædicti scriptores nullas jam illarum clavium nunc superesse præter duas, quarum altera, S. Servatio, ut fertur, data, servatur Trajecti ad Mosam in ecclesia cathedrali, cujus effigiem repræsentarunt majores nostri ad diem 29 junii [Tom. V Junii, p. 453.] ; alteram, de qua paulo distinctius hic nobis agendum, S. Huberti, olim habuit ecclesia Sancti Petri, nunc autem ecclesia Sanctæ Crucis Leodii, ubi ante paucos annos licuit nobis eam commode inspicere atque ita prorsus certiores fieri quam accurate et fideliter a cl. vv. Bock et Willemsem sit expressa et descripta. Hanc effigiem et descriptionem jam oculis legentium subjicimus.
[78] [hujus posterioris descriptio.] Clavem Trajectensem primo statim aspectu apparet et materiæ ac fusuræ genere et sculpturæ artificis longe præstare Leodiensi. Cujus rei facile ratio redditur, quod scilicet extremo seculo VII barbaris jam diu in occidente dominantibus, minus periti artifices harum rerum reperiebantur quam seculo IV, Romano imperio adhuc florente. Jam ut in clave S. Huberti sistamus, longitudine hæc ad 373 millimetra patet. Manubrium, cujus diameter est millimetrorum 82, quatuor laminis, quæ foliorum et animalium figuris decoratæ sunt, a summo ad infimum decurrentibus et una simili lamina secundum totum orbem in transversum ducta, singulis 18 millimetra latis, in octo loculos triangulos est divisa. Horum quatuor superiores effigiem singuli exhibent S. Petri volumen dextera gestantis, inferiores vero Majestatem Dei repræsentant seu effigiem Salvatoris arcui cælesti insidentis, capite nimbo circumcincto, manu dextera benedicentis ritu elevata, sinistra librum vitæ clausum tenente. Porro inter omnes istas figuras interstitia patent, in trianguli et crucis forma, per quæ cernitur inclusum interius fragmentum catenæ S. Petri, octodecim fere millimetra patens, quod et clave concussa metalli sonum reddit. Denique supra manubrium eminet anulus quatuor virgulis ipsi affixus, et infra quatuor anuli dimidiati, qui omnes manifeste funi vel catenulæ inserendæ afficti sunt. Pars inferior totius clavis, inde ab effigie crucifixi infra manubrium affixa, et hæc ipsa effigies non ejusdem cum parte superiori materiæ et artificii esse percipiuntur et huic adjecta (quod constat et ex clavulo sub crucifixo eminente) seculo XIII primum videntur, postquam, ut conjicere licet, opus antiquius consumptum fuisset in magno illo incendio anni 1183, quo ecclesia Sancti Petri simul cum basilica Sancti Lamberti deflagravit [Cfr. supra, pag. 800, annot. b, et pag. 805, annot. a.] .
§ IX. De ceteris reliquiis S. Huberti.
[Aliæ reliquiæ asservatæ ad Sancti Huberti,] Revertamur jam ad ceteras res quæ S. Huberto, dum in vivis erat, usui fuisse feruntur et ideo cum veneratione in ecclesiarum sacris thesauris asservantur. Harum præcipuas, in thesauraria antiquæ basilicæ Andaginensis seu Sancti Huberti repositas, supra indicavimus [Num. 63.] : quas jam paulo fusius describendi locus hic est. Itaque hic videre est cornu seu buccinam eburneam, qualem olim adhibere solebant viri nobiles in venatione exercenda, laminis æreis vestitam, cujus longitudo ad centimetra 53 porrigitur; pedum pastorale vel potius ejus summitatem, item eburneam, voluta constantem et toro cui hæc inserta est: torus is quatuor crucibus, quas vocant græcas, æqualiter circa orbem dispositis ornatus est, voluta autem orbiculata, diametro centimetrorum undecim, terminatur effigie capitis animalis, quod genus ornamenti non raro in antiquis pedis pastoralibus conspicitur [Cfr. Martin et Cahier, Mélanges d'archéologie, tom. IV, p. 186.] ; denique fragmentum pectinis eburnei, cujus etiam usus erat liturgicus [Cfr. F.-X. Krans, Real-Encyklopädie der christlichen Alterthümer, p 87.] , duodecim centimetra latum, ac partem sandalii.
[80] [cornu venatorium Vuræ Ducum] Vuræ Ducum etiam servatur cornu, quo S. Hubertum in venando usum ferunt. Eburneum videtur magis quam in alicujus animalis fronte natum: neque est velut torno concinnatum, ut cornua assolent, sed angulos habet plurimos a summo ad imum perpetuo ductu procurrentes. Ita superiori seculo P. Willemaers, parochus in Vura Ducum [Hist. S. Huberti, p. 45.] , qui et cornu illud multis miraculis celebre ait. At nullum documentum profert unde quam antiquum idem sit definire liceat. Nec improbabile videtur illud idem esse cum eo quod anno 1595 servabatur in armario palatii principalis Bruxellis [Cfr. Messager des sciences historiques en Belgique, an. 1843, p. 336.] , et forte simul cum reliquiis corporis S. Huberti [Cfr. supra, num. 36.] ab Isabella archiduce ecclesiæ Vuranæ donatum est.
[81] [et alterum Podii in Gallia.] Aliud præterea cornu exhibetur in civitate Podio in Gallia, quod, si fides sit traditioni locali, S. Huberti fuerit, et antiquitus repositum erat in thesauro ecclesiæ cathedralis Podiensis. Tempore autem perturbationis gallicæ extremo seculo XVIII a quodam illius ecclesiæ canonico, cui nomen d'Authier de Saint-Sauveur, impiorum injuriis subtractum, ab eodem postea dono datum fuit museo civitatis publico [Gaidoz, La rage et saint Hubert, p. 66.] .
SECTIO SECUNDA.
DE PRÆSERVATIONE A RABIEI MORBO PER S. HUBERTI PATROCINIUM PROCURATA.
§ I. Describitur ritus incisionis et novemdialis observationis, ab episcopo Leodiensi et doctoribus Lovaniensibus approbatæ.
[Ad impetrandam vulneratis a cane rabido sanitatem] Præcipue celebris est antiqua ecclesia Andaginensis, nunc Sancti Huberti, quod nomen etiam ipsum oppidum accepit, concursu eorum qui, morsibus canum rabidorum læsi, illuc confugiunt ad præservationem ab horrendo rabiei morbo per S. Huberti patrocinium impetrandam. De cujus morbi natura, signis et remediis naturalibus [De his videsis H. Bouley, Conférence sur la rage in periodico Revue des cours scientifiques, 30 avril et 7 mai 1870.] agendi hic locus non videtur, quod aut ad rem nostram minus pertinent aut, quatenus pertinent, vel nimis incerta sunt, peritissimis medicis aliis alia asserentibus (e. g. circa numerum eorum qui ex hoc morbo moriuntur), vel ita vulgo cognita ut ea fuse exponere omnino supervacaneum appareat. Itaque de sola curatione dicemus quæ ad Sancti Huberti adhiberi solet. Hæc autem præcipue versatur in levi frontis incisione et particulæ e sacra stola loco inciso insertione, ac præterea in observantiis nonnullis per novem dies peragendis.
[83] [inseritur eorum fronti sacræ stolæ particula] Ritum incisionis, a se probe perspectum, ita describit Roberti [Hist. S. Hub., p. 487.] : Canis rabidus, aut alioqui aliud animal, dentem unguemve sani hominis corpori fortuito imprimit, cruoremque inde elicit. Qui sic vulneratus est, gliscente per vulneris aditum maligno humore, nihil minus quod exspectet habet quam similem rabiem. Huic malo, quod ægerrime et rarissime a mere naturalibus causis remedium reperiri constat, a Deo petitur, interpositis sancti præsulis Huberti meritis precibusque… Ergo qui tantum malum jure timet… Andainum petit, infortunium aperit, remedium orat et facile impetrat. Altare est in dexteriore templi Sancti Huberti ala, extra chorum religiosorum et choro proximum; et propter altare, armarium, in quo capsellæ argenteæ inclusa sanctæ stolæ particula… Igitur accedente mane vulnerato quopiam et divi opem petente, jubetur sedere in parata ad id cathedra humiliore, ex adverso ipsius armarii, e quo capsella illa argentea depromitur. Tum sacerdotes duo (est fere prior e religiosis instituti S. Benedicti qui cum suo antistite ibi degunt, alter sacerdos alioqui secularis, quem peregrinorum sacellanum vocant) huic ministerio rite destinati, adsunt et negotio se accingunt. Alter, vulneratum a tergo accedens, ejus caput erigit et nonnihil resupinat. Tum, apposita fronti ejus sinistra, indice et medio digito diductis, pelliculam tendit, ne rugæ sectionem morentur; dextra vero aptatum ei rei cultellum frontis meditullio eatenus dumtaxat imprimit ut cutem modice elevet: cui alter alterius cultelli extremo minimum stolæ segmentum supponit, quod cute tectum fronti perpetuum includitur. Tum linea fascia vulnusculum obligatur, quæ non nisi nono die exacto deponitur. Hæc ceremonia sectionis est.
[84] [e præscribitur eis novemdialis observatio:] Porro traditur sectis formula observandæ novemdialis devotionis typis excusa vernaculo sermone, cujus antiquissimum, quod reperimus, exemplar latine descriptum est apud Adulphum Happart [Cod. Leod. 18, al. 229, fol. 44v.] hoc præmisso titulo: Sequitur modus et assertio novenarii instituti peregrinorum Sancti Huberti juxta quem sacra stola muniti victitare debent, docens eumdem ritum pium et sanctum, divina et naturali ratione fulcitum, per præfatum domnum Adulphum Happart editum. Prolixum scilicet commentarium [Ibid., fol. 44v – 52.] formulæ subjunxit Happart, quo demonstraret ritum, quem nonnulli jam eo tempore impugnabant, omni superstitionis aut alia suspicione carere. Formulam ipsam hic descripsisse satis erit, quam secundum morem postea receptum in decem articulos distribuimus. Sic itaque concepta est:
Quicumque læsus fuerit ab animali rabido et cupit sibi de remedio salutari provideri per incisionem sanctissimæ stolæ gloriosi præsulis Huberti,
I. Ante omnia confiteatur et novem diebus communicet.
II. Dormiat solus in linteaminibus mundis, in quibus post lotionem nemo dormivit, aut vestitus dormiat.
III. Bibat vinum rubrum, album vel claretum aqua mixtum, vel aquam puram [In cod. pro his duabus vocibus aquam puram legitur iterum hoc loco aqua mixtum, quod manifeste est mendum exscriptoris, ut patet ex commentario subsequente, ubi recte positæ sunt voces aquam puram.] .
IV. Comedat de omni pane sicut communiter fit ubique.
V. Comedat carnes gallinarum, caponum, aprorum castratorum, dummodo annum habuerint, et non alias. Etiam potest comedere omnes pisces squammas habentes, ut sunt haleces, carpiones, et ova dura: et omnia cibaria prædicta debet sumere frigida et non aliter.
VI. Bibat solus, tenendo caput erectum bibendo.
VII. Non pectinet caput suum quadraginta diebus a die incisionis; reliqua prædicta non servabit nisi novem diebus.
VIII. Item, si contingat hujusmodi hominem iterum lædi a rabida bestia, non revertitur ad locum hunc, sed prædictam abstinentiam tribus diebus servabit; et sic confidens in Deo et famulo ejus beatissimo Huberto, securus erit.
IX. Itemque, decimo die deponet peplum ministerio sacerdotis, qui comburat illud in ecclesia super piscinam.
X. Item, festivabit singulis annis festum beatissimi Huberti, quod tertio die novembris celebratur.
[85] [cujus observationis leges approbarunt] Observationes istas quum non pauci, inter quos doctores theologiæ et medicinæ Academiæ Parisiensis, sugillassent et damnassent quasi superstitiosas [Cfr. § seq.] , procurarunt Andaginenses ut a viris scientiæ et dignitatis nomine præstantioribus approbarentur, et hujusmodi secunda testimonia impetrarunt a quibusdam in celebri Academia Lovaniensi doctoribus et professoribus et ab ordinario Leodiensi. Quæ testimonia jam legentium oculis subjicimus, tria priora ex gallico latine reddita, quartum ex ipso originali documento in archivo publico Arlunensi adhuc asservato. Sic igitur habent.
[86] [doctores theologiæ Lovanienses quinque,] Judicium doctorum theologiæ Lovaniensium [Apud Cælestinum De Jong, Histoire de S. Hubert (Paris-Liège 1737), p. 143.] . — Visis et examinatis cæremoniis et articulis novenæ quæ observanda proponitur iis qui incisionem sacræ stolæ præclari sancti Huberti acceperunt, cum commentario subjuncto, et postquam rite comperimus antiquum usum illius novenæ, quam hactenus observarunt tot homines docti et pii omnis conditionis, tam seculares quam regulares, nos infrascripti, doctores sacræ theologiæ in Academia Lovaniensi, declaramus nihil causæ nobis occurrere cur aliquibus spiritibus malignis tanta mirabilia quæ nonnisi augendæ gloriæ Dei conferunt, quippe qui laudatur et agnoscitur primarius auctor, cujus bonitas tam insignes benedictiones in nos profundit intercedente præclaro sancto Huberto. Declaratio autem articulis adjuncta et ipsa magis nos movet ne dictam novenam ut superstitiosam reprobemus. In quorum fidem subscripsimus præsenti instrumento die 6 septembris 1690.
G. Huigens.
J. L. Hennebel.
F. Lamb. Ledrou, S. T. D. et Prof.
M. Steyeris, S. T. D. et Prof.
H. Charneux.
[87] [examinatores synodales Leodiensees,] Judicium examinatorum synodalium episcopatus Leodiensis [Ibid., p. 144.] . — Eadem sentimus quæ supra leguntur, quum præsertim in declaratione primi articuli de confessione et communione per novem continuos dies significetur illud relinquendum esse judicio sapientis et prudentis confessarii. Datum Leodii die 22 septembris 1690.
Theodardus Cochet, Exam. Synod.
Joannes Lebeau. Hen. Denys, Exam. Synod.
Ph. Ferd. Cuvelier, Exam. Synod.
[88] [doctores medicinæ Lovanienses tres] Judicium doctorum medicinæ Lovaniensium [Ibid.] . — Nos infrascripti, doctores et professores facultatis medicæ in Academia Lovaniensi, vidimus et examinavimus formam et rationem observandi novenam sancti Huberti præscriptam in hac chartula decem articulis. Horum primus et octavus (qui supra num. 84 sub num. X legitur) spectant ad conscientiæ rectores, decimus vero (qui est de facultate concedendi inducias nec inter decem superius recitatos continetur) [Cfr. infra, num. 131 et § IV.] pendet ex privilegio miraculoso quod Deo placuit conferre per intercessionem præclari sancti Huberti. Quod autem attinet ad reliquos articulos septem, quibus definitur diæta et cautio observandæ iis qui dicto miraculoso privilegio præservari et sanari volunt a funestis et horrendis rabiei effectibus, nequaquam superstitiosi sunt, sed, quod demonstrare parati sumus, normis et principiis medicæ artis consonant. Actum Lovanii die 17 junii 1691.
L. Peters, Medic. Doct. et Prof.
N. Somers. M. D. et Prof. Primarius.
Renault, M. D. et Prof. Regius.
[89] Ante judicium modo citatum doctorum medicinæ editum erat judicium Joannis Ludovici van Elderen, episcopi Leodiensis, quod ex originali exemplari [Archiv. Arlun., Fonds St-Hubert, layette 68, liasse F.] hic describimus:
[et Leodiensis episcopus;] Joannes Ludovicus, Dei gratia Episcopus et Princeps Leodiensis, Dux Bulloniensis, Marchio Franchimontensis, Comes Lossensis, Hornensis, etc. Audito Judicio Examinatorum nostrorum Synodalium circa Articulos in decursu novem dierum (vulgo Neuvaine) qui apud Divi Huberti in Arduenna peragitur observari solitos et eorumdem articulorum expositionem; omnino persuasum Nobis fuit, sicut antehac fuerat, illa mira quæ ibidem a tot sæculis conspiciuntur, nequaquam superstitioni vel salutis hominum hosti adscribenda, quin potius virtuti Dei volentis merita magni Huberti omnibus palam facere. Præterea lubenter intelleximus in dicta expositione determinationem confessionum communionumque sub præfato decursu novem dierum sibi succedentium judicio prudentis Confessarii relictam esse, tum omnes alios articulos juxta dictam expositionem spiritum pœnitentiæ instillare, denique cautionem justam docere: ac propterea judicamus secure, citra omnem superstitionem dictum novem dierum exercitium peragi posse. Datum in civitate nostra Leodiensi, sub signatura Vicarii nostri in spiritualibus generalis et sigillo nostro solito hac quarta octobris 1690.
Cornelius, Faes,
Vicarius generalis Leodiensis.
Hen. Martini.
[90] [non tamen id constat de romanis pontificibus.] Subjungit Cælestinus De Jong [Supplément à la Vie de S. Hubert, p. 113.] in dubium revocari non posse a Paulo papa V et quibusdam prædecessoribus et successoribus ejus, ac postea ab Innocentio XI novenam solemnissime approbatam fuisse bullis in hanc ipsam rem datis. At ubinam istæ bullæ reperiri possint non indicavit. Certe non in Bullario Romano neque inter tam multa documenta quæ ex Andaginensi monasterio allata nunc asservantur in archivo Arlunensi. Quodque majus est, nihil de iis bullis novit Joannes Roberti, qui librum suum de S. Huberto edidit anno 1621, id est ipso anno obitus Pauli V et cui sane bullam hujus pontificis, si vere extitisset, ab Andaginensibus dissimulatam aut indignam visam quam lectoribus communicaret supponere non licet, quippe qui tanto studio quæcumque ad laudem sancti et ad commendationem cœnobii Andaginensis facere possent, et singillatim diplomata a summis pontificibus pro illo cœnobio data [Pag. 459 sqq.] , tanto studio collegerit.
§ II. De antiquitate ac perpetuitate observationum Hubertinarum, et de quibusdam singularibus sanationibus.
[Non ab ipso S. Huberto,] Observationum illarum institutionem ipsi S. Huberto forte adscribendam esse innuunt nonnulli scriptores recentiores [Deschamps, La Sainte Étole vengée, cit. ap. Hallet, La rage conjurée, etc., p. 23.] . Id autem eo minus credibile nobis videtur quod neque statim post translationem sacrarum illius exuviarum Andagium, ut iidem opinantur post Roberti [Cfr. supra, num. 70.] , eas usurpari cœpisse existimamus. Etenim toto libro primo miraculorum, conscripto, ut videtur, circa annum 850 [Cfr. Comm. præv., num. 23.] , præter sanationes cæcorum et contractorum seu paralyticorum, quales passim in hujusmodi documentis occurrere solent, et tempestatum immanitatem cohibitam, nulla omnino mentio fit alicujus præservationis a rabie, quam præservationem scriptor illius libri prætermissurus fuisse profecto judicari nequit, si adeo singulari privilegio jam eo tempore locus celebris fuisset.
[92] [sed paulo post translationem corporis ejus Andagium] Attamen non ita diu post incepisse illum usum, liquido demonstratur ex libro secundo miraculorum, qui conscriptus est extremo seculo XI [Cfr. ibid., num. 24.] . Ubi scilicet his verbis exorditur scriptor narrationem miraculi quod forte seculo IX extremo vel certe X medio innectendum est: Villa quæ dicitur Luisceia monasterio satis est contigua. Hujus quidam procurator, morsu rabidi lupi infectus, dum sibi inesse sentiret mortis periculum, ad sancti confugit auxilium… Est enim in eo loco certissima salus hujus horrendi discriminis, si adsit vera fides periclitantis et observetur dictata conditio collatæ sanitatis. Auro igitur sacratæ stolæ capiti periclitantis de more insito et se observandi ordine dictato, domum rediit [Mirac. lib. II, num. 14.] . En itaque non solum incisionis, sed et observationum adjectarum formulæ disertissima mentio.
[93] [instituti videntur] Altera similis indicatio legitur in eodem libro paulo inferius, ubi refertur sanatio viri nobilis, quæ contigit circa medium seculum XI. Nimirum Quidam nobilis et potens, Josbertus de Castro Marla, … rabidi canis morsu attrectatus, ex consuetudine evadendi periculi venit ad monasterium; et ibi incisus, ejusdemque incisionis observantiam edoctus, ad sua securus rediit [Ibid., num. 21.] .
[94] [ritus incisionis et novenæ.] Ad idem fere tempus referendum est quod legitur in Cantatorio seu Chronico Sancti Huberti, num. 19, al. 27: Adeladis comitissa Aræleonis fuerat filia nobilissima ducis Theoderici… Hujus quidam cubicularius, a rabido cane morsus et infectus, solum quod supererat ei remedium salutis, ad beati Huberti patrocinium confugit. Ejus enim apud Deum meritis habetur in loco eodem singulare privilegium probatæ virtutis, ut si quis infectus morsu rabidi canis aut lupi aut cujuscumque insani pecoris, illo confugiens incisus fuerit ritumque ejusdem incisionis servaverit, sine dubio evadit periculum certissimæ mortis [Mon. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 578.] . Neque pigebit hic præterea exscribere quæ subjungit auctor Cantatorii, demonstrans quam certa fides esset de necessitate simul et efficacia confugii ad Sancti Huberti antequam rabiei signa adessent: Et ut per excessum vera probemus esse quæ dicimus, vidimus ipsi nostris temporibus duos juvenes de pago Hasbanico, qui infecti a quodam cane rabido, ne ad meritum beati Huberti confugerent seducti sunt a quodam presbytero: promisit vero eis quibusdam incantationibus et medicamentis certitudinem sanitatis, acceptoque inde commodo, fecit eos persistere domi, confugientibus aliis ad ecclesiam beati Huberti, qui videlicet ab eodem cane fuerant infecti. Quibus sanis redeuntibus, prædicti juvenes furiis et doloribus vexati cœperunt insanire, ut lupi ululare, ut canes latrare, vixque ad monasterium deducti et ibi mortui, videntibus et audientibus incusserunt metum maximi horroris.
[95] [Numerus incisorum ab anno 1806 ad annum 1868] Deinceps totius medii ævi decursu perseverasse consuetudinem recurrendi ad Sancti Huberti ad avertendum rabiei periculum, secundum traditiones Andaginensis cœnobii affirmarunt ante medium seculum XVI Adulphus Happart et ineunte seculo XVII Joannes Roberti. Attamen nulla reperire potui documenta coæva ubi sanationes quæ ante medium seculum XVI impetratæ sint commemorentur, quamquam multam diligentiam posui in inspiciendo et perscrutando archivum quod olim fuit monasterii Andaginensis, nunc autem in archivo publico Arluni asservatur Neque etiam in ipso oppido et ecclesia Sancti Huberti in ulla hujusmodi documenta incidere contigit, sed solummodo quatuor ingentes commentariorum libros vidi ubi referuntur nomina eorum qui confraternitati S. Huberti ibidem adscripti sunt ab anno 1653 ad annum 1869, in quorum primo illa series deducitur usque ad annum 1714; secundo, aliis intermediis deficientibus, ab anno 1808 ad annum 1831; tertio et quarto, ab anno 1838 ad annum 1869. Præterea alios duos ejusmodi libros commode perlustrare licuit, ubi nominatim fere recensiti sunt quicumque secundum institutum ordinem incisi a die 12 octobris anni 1806 usque ad diem 17 novembris anni 1868. Horum primus terminatur ad diem 1 maii anni 1827, alter vero recensionem exorditur a die 6 ejusdem mensis et anni. Gratum me facturum credo legentibus si indicavero hoc loco quotnam singulis annis et mensibus incisi in his commentariis signati sint. Id vero exhibet sequens tabella:
[96] [et quædam notata circa eosdem.] Quod si quis requisierit quatenus constet omnes illos qui in prædictis commentariis incisi indicantur, et vere ab animali rabido morsos esse et observato ritu incisionis et novenæ a rabie præservatos, ingenue fatendum est nulla fere diserta testimonia de utraque re haberi præter brevissimas quasdam notas, fere gallice conceptas, quas subinde singularibus nominibus adscripsit sacerdos incidendi ministerio præpositus et hic etiam latine redditas subjungere visum est. Hæc itaque in citatis libris adnotata leguntur:
Ad d. 3 martii 1807: Hydrophobia absumptus, ex contemptu.
Ad d. 21 junii 1807: Iterum morsus et hydrophobia absumptus.
Ad d. 10 martii 1808: Hydrophobia absumptus, ex vehementibus iræ motibus.
Ad d. 17 martii 1808: Hydrophobia absumptus, ex contemptu.
Ad d. 5 junii 1810: Hydrophobia absumptus.
Ad d. 2 maii 1811: Hi quatuor a lupo rabido morsi fuerant.
Ad d. 14 maii 1811: Morsus a lupo rabido.
Ad d. 11 junii 1811: Morsus a lupo; mortuus, sed quiete.
Ad d. 29 junii 1811: Morsus a lupo rabido.
Ad d. 3 aug. 1811: Aderat contemptus; mortua.
Ad d. 27 nov. 1812: Ubi prædictus Nicolaus Victor Raulx morsus fuit a lupo rabido in oppido Bario Ducis, alii triginta duo simul cum eo læsi fuerunt. Ex quibus tres dumtaxat ad Sancti Huberti venerunt et sanati sunt; reliqui omnes rabidi mortui sunt. — Ad honorandum præclarum nostrum sanctum, filius prædicti sanati venit in gratiarum actionem ad Sancti Huberti et præsenti notæ subscripsit.
Ad Sancti Huberti, die 11 augusti 1841.
Gillet, eleemosynarius.
J.-B. Raulx.
Ad d. 6 aug. 1813, post num. 2363, quo indicatur quotnam incisi fuissent a die 12 octobris anni 1806, sequitur: Nota: horum 2363, forte nec tertia pars incidendi erant. Nimia facilitas incidendi auget timores et pericula.
Grandfils.
Ad d. 2 aug. 1816: Mortuus est. An ex vulnere suo? Ob incuriam in observando novenam? Quod in venando nimis incaluerat infra novenam? Ob nimiam confidentiam, humanam dico? Quod immoderate lusit metulis die decima, ubi fascia ex ejus fronte soluta est?… Non in vanum irridetur Deus.
Grandfils,
Parochus Eleemosynarius.
Ad d. 12 april. 1817: Morsus a septennio.
Ad d. 5 maii 1818: Sequuntur capitosi, qui noluerunt nostris judiciis vel judicio annuere. Deinde, post recensita viginti novem nomina: Nota. Inter hos 29, nullus, meo judicio, observatis circumstantiis rite et scrupulose examinatis, admittendus erat ad incisionis operationem; sed heu! sunt tales homines, qui innitantur sententiæ suæ.
Grandfils, Pastor Eleemosynarius,
ut spero, pro ultimo anno.
Ad d. 29 maii 1818: Natus annos 12 vel 15. Nimis juvenis ut capax sit confidentiæ, quæ adeo in hac re requiritur. Videbimus infra.
Gdfils.
Ad d. 25 april. 1829: Mortua est trigesimo octavo die postquam hic incisa fuerat.
Ad d. 30 junii 1830: Accepi litteras a Dno Parocho (de Lagny), quibus certiorem me facit hanc personam bene valere, alteram vero, quæ ab eodem cane morsa fuerat et quæ huc non venit, miserabiliter mortuam esse. Die 3 sept. 1830.
L. Thill.
Ad d. 31 janv. 1840: Accepimus tres personas, incisas die 12 mensis novembris proxime præteriti, optime valere, licet a cane, qui deinde agnitus est fuisse rabidus, ita læsæ fuerint ut vulnera vix nunc cicatrice obducta sint.
F. Harenne, eleemosynarius.
A d. 6 nov. 1840: Prædictus Alexander ex rabie mortuus est quintodecimo post die, quum novenam suam non bene observasset et choreis interfuisset: alii (duo) ex Jamoigne, qui ab eodem cane morsi fuerant, convaluere.
Ad d. 22 sept. 1841: Rabie absumptus paucis post diebus. Quasi invitus ad Sancti Huberti venerat et sine ulla fide.
Ad d. 9 oct. 1841: Carolus iste hydrophobia absumptus est quintodecimo die postquam incisus fuerat, quum peragere noluisset quod ei fuerat præscriptum.
Ad d. 22 mart. 1868: Hic ab homine rabido morsus fuerat; mortuus est.
Ad d. 26 mart. 1868: Ab eodem homine morsi (cfr. ad d. 22 martii).
[97] [De sanatione filii] Singulæ istæ notæ, ut patet, testimonii dumtaxat privati vim habent. Neque alia auctoritate asseruntur paucæ sanationes quas singillatim descriptas reperimus. Nullam hujusmodi distincte memoratam offendi post seculum XI [Supra, num. 94.] usque ad finem seculi XVI. Quo tempore, scilicet circa annum 1561, ad Sancti Huberti ad periculum rabiei avertendum confugisse fertur filius quidam famosi hæresiarchæ Joannis Calvini. Rem ita refert Chapeaville [Gest. Pont. Leod., tom. III (Leodii 1616), p. 404.] , testem citans Bartholomæum Honorium, Ordinis Præmonstratensis theologum et poetam, qui Leodii obiit anno 1568: Sed et his diebus res memoratu digna ad D. Huberti Leodiensium titularis reliquias in Ardenna accidit, quam Bartholomæus Honorius Leodius, illius temporis poeta satis celebris, his versibus evulgavit.
Scis quid Calvinus sanctorum fecerit osor,
A cane cum rabido filius ictus erat?
Tentavit medicis illum sanare venenis,
Quæ Pedemontanus jussit Alexis emi.
Sed Deus hunc non est medicina passus abuti,
Ne quis ob hoc divos temneret hæreticus.
Namque opus invalidum Calvini reddidit, ut se
Per sanctos cuivis ferre probaret opem.
Ille itaque incassum sudans, est nocte coactus
Pignus in Ardennam mittere languidulum:
Immortalis ubi numen se pandit Huberti,
Talia qui Christi vulnera curat ope.
Venit eo proles scelerati manca parentis,
Et supplex aras procidit ante sacras.
Quodque precabatur superos, erat, ut sibi vellent
E membris morbum pellere tabificum;
Neve sibi objicerent male sani dogmata patris,
Quæ modo per mundi climata nota forent:
Nam se cum stolido non consentire parente,
Velle sed in veteri relligione mori.
Hæc ubi fatus erat, sacra cum veste sacerdos
Prodiit, illius vulnera dira fovens.
Nec multos mansisse dies narratur ibidem
Quin fuerit dono sanus, Huberte, tuo.
Sparserat interea Calvinus in urbe Geneva
Saxonicas natum nuper adisse plagas:
Ille quidem dignus non qui luat a cane tali
Vindictam, sed quem Cerberus ipse voret.
[98] [Calvini hæresiarchæ,] Similiter Silvester a Petra Sancta, Romanus, e Soc. Jesu, qui Cardinali Carafæ Nuntio Coloniensi a confessionibus erat, obiitque anno 1649: Notabile illud fuit, filium Calvini frustra expertum alia quævis amuleta, missum Geneva Andainum ab impio et sacrilego parente, ut ibi ope sancti Huberti, a rabidi canis morsu curaretur: quemadmodum ille reipsa ibidem, abjurata simul hæresi, ab utraque, hoc est canina et calviniana, rabie convaluit. Exstant vero de ea re carmina Bartholomæi Honorii, poetæ illius ætatis [Cit. ap. Bayle, Dict. hist., tom. II, p. 18, not. R; inde ap. Hallet, Un fils de Calvin à Saint-Hubert, in Periodico Précis Historiques (an. 1870, p. 288).] . Idemque ex traditione Andaginensi narrant Romualdus Hancar et alius quidam monachus Andaginensis, qui scripsit circa annum 1700 [Cfr. Hallet, ibid., p. 284.] .
[99] [seu potius ejus privigni.] Opponunt alii Calvino unum tantum fuisse filium, qui et infans mortuus est [Bayle, loc. cit., not. S.] . Attamen, quum peregrinatio illa cujusdam filii Calvini a pluribus affirmetur testibus coævis vel supparibus, et ipso tempore quo instituta fertur, Leodii, carmine publice edito, celebrata sit, facile conjicere licet cum v. v. Francisco Hallet [Op. cit., p. 289.] , hic agi de filio quem Ideletta de Buriis, Calvini hæresiarchæ uxor, habuit ex priore matrimonio: quippe quam viduam duxit Calvinus, quum plures liberos ea suscepisset ex priori viro, nomine Stordeur [Cfr. Bayle, loc. cit.] .
[100] [De numero incisorum exordio seculi XVII et de sanatione instrumentis publicis] Quod spectat ad seculum XVII, quædam circa numerum incisorum et prolixam narrationem ex instrumento manu notarii publici confecto inveni in Historia inedita S. Huberti, quam circa annum 1700 gallice concinnavit quidam monachus Andaginensis [De qua infra, sect. III, § ult.] . De incisorum numero: Ex commentariorum libro, ubi inscribuntur incisi, ait scriptor, mille nongentos quinquaginta sex recensui qui quadriennii spatio incisi sunt, videlicet: anno 1618, quadringentos sexaginta; anno sequente, quingentos et quindecim; anno 1620, quingentos sexaginta tres; anno sequente, quingentos et novem; et ita porro, eodem fere numero singulis annis. Miraculum vero sanationis ita refert instrumentum a notario publico perscriptum et ab eodem auctore suo libello insertum, quod e gallico latinum redditum hic exhibemus.
Hac die, quæ est dies nona mensis julii anni 1623, coram subscripto notario in Sancti Huberti oppido habitante, et coram infra denominandis testibus, Philippus Vergotte oriundus ex Helchin, qui locus ultra Tornacum et hujus regionis episcopatum tribus leucis situs est, declaravit verum esse hieme anteacta die sancto Martino sacra læsum se esse tribus in locis, utroque scilicet brachio et manu sinistra, morsu canis rabidi, ita ut sanguis e vulneribus exiret. Qua re cum nonnihil terreretur, sequente die in suo vico missam celebrandam curavit in honorem Dei et Domni sancti Huberti; neque tamen, donec opportunitatem habuit huc se conferendi, antea dilationem postulavit ab aliquo qui de stola sacra incisus accepisset; ipsi enim certo non constabat canem istum omnino rabidum fuisse. Licet autem postea compertum sit dictum canem vere rabidum esse atque alios quadraginta vel immo quinquaginta momordisse, ideoque esse necatum, neglexit tamen etiamtum dilationem adipisci atque ad Sancti Huberti venire. Quod cum sex vel septem hebdomadas egisset, jam se debilitatum valde atque ægrum sensit; videbatur enim sanguinem suum frigidum esse ac turbatum, ut nec edere nec bibere posset. Crevit demum malum ejus in tantum, ut sensibus omnino deficeretur. Quæ cum ita essent, parochus dicti oppidi et alius item, Sancti Genulphi parochus, qui cum nonnullis hominibus eum invisebant, consilium inierunt ut eum vinculis constringerent, quem furor tunc temporis invaserat. Nocte igitur transacta, vinculis adstrictum quadrijugo plaustro imposuerunt atque alligarunt, atque ad abbatiam Flinensem duxerunt. Cum igitur secundum portas civitatis Tornacensis transirent, reverendissimus episcopus dicti loci atque comes de Hoogstraete, urbis præpositus, cum aliis quibusdam e civitate exierunt, ut illum viderent. Cumque ad dictam abbatiam Flinensem pervenissent, tunc qui hucusque, quamvis debilis esset et multum agitatus, semper tamen et omnia quæ acciderant memoria tenuerat et compos ipse sui plerumque manserat, cœpit omnino sensibus, ratione, memoria et intellectu destitui, atque in tantam versus est rabiem et in furorem tantum, ut quatuor dies amisso sensu perduraverit, detentus et vinculis adstrictus atque a pluribus viris custoditus. Per quod tempus dicti loci scriba, ut, postea ipsi Philippo relatum est, consilio cum aliis communicato, quoniam valetudinem ejus aggravescere videbant, nuntium conquisiverunt, qui illius nomine huc peregrinationem institueret atque promitteret ipsum, si convalesceret, eodem esse venturum. Misso itaque viro quodam, nomine Jacobo de Vainquiere, quatuor elapsis diebus, ipsis hora et tempore, vel circiter, quibus Jacobus huc adveniebat, uti postea inter se colloquentes repererunt, ad se redire cœpit Philippus, quasi ab alto somno expergefieret, rogans qui factum esset, ut ita esset constrictus. Accepto igitur cibo et potu, quum vinculis paulatim esset solutus et ad ignem accessisset, omnino mitigatus est visus. Hoc modo tres circiter hebdomadas in dicta abbatia permansit, invalescens in dies et vires resumens; post quod tempus domum rediit, ubi ad hos usque dies pulchre valuit. Quia autem non decebat gratiarum actione carere gratiam atque beneficium a Deo per gloriosi patroni Domni sancti Huberti intercessionem impetrata, atque ideo illuc gratulabundus is venerat oratum, receperatque, ut mos in talibus est, sanctæ stolæ particulam, sumpto demum sacramento receptaque de stola fimbria, voluit ad majorem Dei et dicti præclari sancti Huberti gloriam declarare quid accidisset, quomodove esset sanatus. Quam sanationem ipse juratus affirmavit coram venerabili Domno Jacobo Ponçin, ordinario monasterii dicti Sancti Huberti capellano, Perpetuo Bonfrere, dicti loci cive, et Gabriele Tangue ex Epure prope Helchin; qui mecum, apposito etiam dicti Philippi signo, hic subscripserunt anno et die supra notato. — Inferius scriptum erat: Signum Philippi Vergotte. Mag. Jacobus Ponçin. Thomas Wysehart. Perpetuus Bonfrere. Gabriel Tanghe. Joannes de Jopilia notarius.
[101] [extremo eodem seculo testata.] Quæ narrata sunt confirmant litteræ patentes, quas viro tradidit officialis Tornacensis. Cujus hæc sunt verba:
Andreas Catulle, sacerdos, licenciatus in legibus, officialis et canonicus Tornacensis, omnibus præsentes litteras inspecturis sal. Notum facimus harum gerulum, Philippum Vergotte, virum esse matrimonio devinctum, ex vico Helchin in diocesi Tornacensi oriundum, pauperem et probum, vita et conversatione honestum et catholicum. Qui quum recens elapsa hieme intercessione gloriosissimi confessoris sancti Huberti, ut nobis plane constitit, a furente rabie esset liberatus, devotus vovit se ad sanctas hujus reliquias in Ardennam peregrinaturum esse, ut ibidem ipsi gratias referret. Quæ cum ita sint, enixe rogamus omnes prælatos, pastores, viros nobiles ceterosque omnes, ut illi, prout indigebit, subvenire dignentur. Datum Tornaci in episcopali palatio sub signo et subscriptione nostra, die quinto julii anni 1623.
Subscriptum erat: A. Catulle officialis, et ejusdem signum ceræ rubræ erat impressum.
[102] [Aliæ sanationes] Nihil omnino ad rem nostram distincte notatum reperi in documentis seculi XVIII. Jam quod ad ætatem nostram attinet, descripsi superius recensionem numeri incisorum ab anno 1806 ad annum 1868 ex commentariis ad Sancti Huberti servatis. Sanationes vero singulares, præter illas de quibus in iisdem commentariis, præsertim ad diem 27 novembris anni 1812 [Cfr. supra, num. 96 med.] , Nicolai Victoris Raulx, tres dumtaxat apud recentissimos de S. Huberto scriptores indicatas legi. Horum primam his verbis referebat anno 1845, R. P., postea cardinalis archiepiscopus Mechliniensis, Victor Augustus Deschamps: Nemo Leodii ignorat famulum præfecti legionis militaris * S … simul cum hero suo ab eodem cane rabido morsum esse; sed saniori quam ille consilio usum, in S. Huberti patrocinio spem suam reposuisse atque, dilatione impetrata, mox ad Sancti Huberti profectum, ibidem de more incisum esse et ad hoc usque tempus pulchre valere. Nec quisquam etiam nescit Leodii neque spem sanationis neque animi tranquillitatem defuisse præfecto, utpote qui omnis se periculi expertem crederet atque amicos inviseret, ubi primos impetus horrendi morbi sensit; quo et abreptus est… Obiit autem optimus vir Ecclesiæ sacramentis rite munitus; certaque nobis spes est illi non defuisse fidem justificantem, quæ per caritatem operatur; at bonus famulus ejus præterea fide miraculorum operatrice pollebat [La sainte Étole vengée (Deschamps, Œuvres, tom. VIII), p 335.] .
[103] [insigniores] Secundam sanationem his paucis narrat ven. vir Franciscus Hallet, quem illius certiorem fecit bonæ memoriæ D. Aertsens, Sancti Judoci in Eremo prope Bruxellas parochus. Contigit autem anno circiter 1840, et publico tunc rumore omnibus Bruxellis innotuit. Quum scilicet vir quidam dives simul cum uxore et duobus famulis a cane rabido læsi fuissent, uterque famulus piam peregrinationem ad Sancti Huberti suscepit et sanus reversus est; herus vero ipsorum ejusque uxor paulo post rabie misere perierunt [La rage conjurée, p. 61, not.] .
[104] [recentioribus temporibus.] Tertia hoc peculiare habet quod qui eam bono suo expertus est jam rabiei indicia præ se ferebat. Erat is incola quidam vici Freux, prope oppidum Sancti Huberti. Illius sanationis accuratam et distinctam relationem accepit laudatus v. v. Fr. Hallet ex epistola ad se data a R. D. Roussenfeld, qui tunc in prædicto vico parochi munere fungebatur. Secundum hanc relationem, die 18 aprilis anni 1870, circa horam octavam matutinam, accersitus est summa festinatione R. D. parochus ut ultima sacramenta conferret viro qui in imminente periculo mortis versari dicebatur. Qui statim ad domum ægroti properans, invenit hominem jacentem in pavimento culinæ, crebro anhelitu spiritum trahentem, vesanis et flagrantibus oculis, dentibus præcipiti quassatione inter se arietantibus, pro voce humana inconditos clamores canino latratui similes emittentem et, ut videbatur, delirio vexatum. Hæc infausta signa conspiciens parochus, sciscitatur a miseri uxore quænam mali causa et origo fuisset; et certior factus est virum, ante octiduum in via publica læsum dente canis, nullam vulneris rationem habuisse et frustra admonitum esse ut ad Sancti Huberti peregrinationem susciperet. Auctore parocho, statim eo delatus est æger et primum se collegit ubi ecclesiam ingressus benedictionem sancti nomine accepit. Quumque stupens interrogasset cur illuc fuisset adductus, re intellecta ac proposito incisionis remedio, protinus annuit. Itaque rite incisus et observationes novendiales peragere exorsus, mox pedes ad domum suam redire valuit, duabus leucis a Sancti Huberti distantem. Casus iste innotuit omnibus vici et circumjacentium locorum incolis, qui illum testimonio suo comprobare possunt [Ibid. p. 158 – 159.] .
[Annotatum]
* Colonel
§ III. Quidnam de istarum observationum sanctitate et efficacia judicandum videatur.
[Observationes Hubertinas improbarunt Joannes Gersonius,] Non defuere, etiam apud catholicos, qui observationes Hubertinas tamquam superstitionis et imprudentiæ labe infectas vehementer traduxerint et impugnarint. Duce hi gloriantur celebri doctore Parisiensi Joanne Gersonio, qui in Tractatu suo De directione seu rectitudine cordis, consideratione decima sexta: Transeamus quoque, ait, statim ultra ad alios cultus sanctorum, qui ut plurimum superstitionis habere videntur, ita quod novena fiant, et non septimana vel quintana; quod offeratur tale munus vel tale: sic gallus pro pueris, gallina pro puellis beato Christoforo vel Joanni Baptistæ; quod ad Sanctum Hubertum pro morsu canis rabidi fiant innumeræ particulares observantiæ, quæ nullam videntur habere rationem institutionis. Et ita talis ritus transit in superstitionem, quæ nihil aliud est quam vana religio. Dicitur autem vana quia caret ratione et effectu. Similiter est de hoc quod sanctus Antonius plus habeat virtutis in curando sacrum, ut aiunt, ignem quam alii. Rursus idem est hoc quod in hac ecclesia dedicata beatissimæ Virgini ipsius virtus sit potentior quam in alia ad faciendum miracula et succurrendum invocantibus se, et hoc præsertim ratione talis imaginis suæ vel ratione solitæ peregrinationis illic continuatæ; et sic de similibus absque numero [Joannis Gersonii Opera, ed. Ellies du Pin, tom. III, p. 471.] .
[106] [et extremo seculo XVII doctores aliqui Sorbonici] Magis diserte observationes Hubertinas reprobarunt doctores quidam Sorbonici anno 1671. Horum sententia inserta est inter casus conscientiæ gallice editos Parisii anno 1692, ubi post descriptam novenæ Hubertinæ formulam et testimoniales litteras D. Alexii Colart, thesaurarii monasterii Andaginensis, de quadam incisione a se facta, sequitur hæc consultatio: Domini doctores suppliciter rogantur ut sententiam suam proferant de illa observantia, utrum tolerari possit an amputanda sit. — Doctores theologiæ infrascripti profitentur se non semel respondisse: observantiam illam superstitiosam esse, nec tolerandam, sed amputandam. Quod responsum datum est post consultos doctores facultatis medicæ Parisiensis, inter quos erant DD. Brayer et Dodart qui dictam observantiam reprobarunt quod spectat ad rationem decubitus, ciborum et cetera quæ ad ipsorum artem pertinent; sicut infrascripti eamdem reprobarunt quod spectat ad novem confessiones et communiones per novem continuos dies, solutionem fasciæ per sacerdotem, obligationem celebrandi festum S. Huberti, potestatem concedendi inducias: quæ omnia superstitiosa sunt. In quorum fidem subscripserunt hac die 10 junii 1671 [Sainte-Beuve, Résolutions de plusieurs cas deconscience, etc., tom. II, p. 627.] .
[107] [et singillatim J. B. Thiers,] Huic consultationi mox opposuerunt Andaginenses approbationes doctorum Lovaniensium et episcopi Leodiensis [Cfr. supra, num. 86 – 89.] . Nihilominus observantias Hubertinas improbare perrexerunt doctores galli. Inter quos Joannes Baptista Thiers, doctor Sorbonicus, in suo tractatu de superstitionibus gallice item conscripto [Traité des superstitions, etc., tom. I, lib. VI, cap. 4.] , postquam sugillavit eos qui, e prosapia S. Huberti se ortos contendentes, potestatem sibi attribuunt præservandi a rabie et eos qui, ad Sancti Huberti de more incisi, inducias illuc eundi concedunt, duo observanda subjungit: Primo observandum, non esse remedium valde tutum adversus rabiem incisionem stolæ sancti Huberti, quidquid dicat charta quæstorum confraternitatis Sancti Huberti [Cfr. infra, Sect. III.] . … Anno 1687, mense martio, morienti adstiti uni ex parochianis meis de Camporotundo *, nomine Damiano Montandouin, qui quum morsus fuisset a cane rabido, rabie seu, ut loquuntur medici, hydrophobia absumptus est. Attamen ad Sancti Huberti iter instituerat, accuratissime observaverat quæcumque ad novenam Sancti Huberti præscribuntur, denique incisus fuerat stola sancti episcopi, quod ipse mihi testatus est et ego agnovi tum ex cicatrice recente quam in fronte habebat tum ex testimonio authentico D. Lucæ Crahea, thesaurarii monasterii Sancti Huberti qui ipsum inciderat. Hoc testimonium penes me asservavi et paulo inferius referam. — Secundo observandum, plerasque observantias quæ præscribuntur iis qui incisi sunt stola sancti Huberti superstitiosas esse: hæ consignatæ sunt in pagina quæ traditur peregrinis, sic concepta. Sequuntur decem articuli supra citati, iisque subjunctum est hoc testimonium: Ego infrascriptus, monachus Sancti Huberti, attestor a me incisum esse Damianum Montandouin, incolam Campirotundi in diœcesi Carnotensi. Datum ad Sancti Huberti hac die 10 februarii 1687. D. Lucas crahea, thesaurarius Sancti Huberti.
[108] [ac paulo post Germanus Gillot prolixa epistola] Eodem fere tempore, id est ineunte seculo XVIII, prolixam epistolam ad J. L. Hennebel, unum e doctoribus Lovaniensibus qui observantias Hubertinas anno 1690 approbarunt [Cfr. supra, num. 86.] , latine conscripsit Germanus Gillot, et ipse doctor Sorbonicus atque canonicus metropolitanæ ecclesiæ Remensis, quam paulo post gallice edidit Petrus Le Brun, Congregationis Oratorii presbyter [Histoire critique des pratiques superstitieuses, ed. II, tom. II (Paris 1742), p. 24 – 56.] . Hanc epistolam manu scriptam reperimus in codice bibliothecæ nationalis Parisiensis lat. 11766, et secundum hoc exemplar, vel alterum prorsus simile, latine editam in supplemento ad opus Petri Le Brun seu ejusdem tomum quartum [Recueil de pièces pour servir de supplément à l'hist. des pratiques superstitieuses, (Nouv. édition, Paris 1751), p. 255 – 288.] ; et quoniam disertissime et callidissime omnia argumenta congerit quibus observantiæ Hubertinæ impugnari possint, eamdem hoc loco recudere visum est. Ne autem postea infinito labore et lectorum tædio illa argumenta resumere cogamur, subinde ad singula breves observationes sub annotatorum forma subjiciemus.
[109] [qua illas impugnat multis congestis argumentis:] Poteram dicere quod illa mulier quærenti caput Sebæ legitur respondisse: Proverbium est, inquit, ut qui interrogant, interrogent in Abela. Qui interrogant, interrogent Parisius, ubi difficilium quæstionum nodi intricatissimi resolvuntur. Ita Petrus Blesensis quærenti amico, ep. 19a.
Eximie Domine. Prodiit anno 1690 decisio quædam certe brevissima, at gravissimæ, nisi fallor, quæstionis, cui ipse subscripsisti cum eximiis Dominis Huygens et Decherneux *. Complures ex amicis meis illa commovit: hac de responsione loquor qua novendialis Hubertini ritus et instituta decretorio modo probastis. Quamobrem patere, amabo, ut quæ argumenta stuporem illum cierint significem tibi, qui debitorem te sapientibus et insipientibus, ut theologum decet, catholica charitate profiteris. Spero autem fore ut, si vana scrupuli religione detineamur, ego atque amici mei, ea nos solvere non graveris; idque eo firmius expectamus a te, quod non sola discendi cupiditate illecti doceri eam rem cupiamus, verum etiam officii necessitate constricti. Eos enim pastores instituimus, quos [utrum] antiquæ Parisiensium theologorum una et medicorum, an Lovaniensium theologorum, quæ recens prodiit, responsioni circa novendium Hubertinum adhærere oporteat, ignaros esse non licet, quippe ejus diœceseos quæ Andaginensi seu Hubertino monasterio vicina est.
[110] [siquidem, ut huic videtur, nec congruum adversus rabiem antidotum eæ constituunt et multis scatent superstitionibus:] Cæterum, ut cum Parisiensibus sentiatur, duo præcipue movent: alterum est quod novendialis observatio non videatur esse congruum adversus rabiem antidotum; alterum quod eas contineat et præscribat leges, quas superstitionibus non scatere perdifficile sit, ne quid amplius dicam, ostendere. Quod primum difficultatis caput attinet, sinas, velim, Eximie Domine, perconter a te quibusnam momentis adducti fueritis, ut probaretis novendium cum suis ritibus. Num fulti sola consuetudine cœnobii Andaginensis, cujus unius in vestra responsione memineritis? An aliquot aliis argumentis et quibus consuetudinem illam tanti ponderis esse persuaderi queat [Perspicue indicarant doctores Lovanienses se ideo illos ritus non reprobare ut superstitiosos, quia nihil in eis perspexerant quod pium et sanctum non esset et non conferret ad gloriam Dei celebrandam, qui mirabilem se exhibet in sanctis suis.] ?
[111] [supponunt enim sacram stolam per angelum missam esse S.Huberto;] Supponere videtur illa [Nihil eorum quæ hic recenset epistolæ scriptor supposuerunt doctores Lovanienses, sed tantum pronuntiarunt observationes Hubertinas ab omni superstitionis suspicione esse immunes. Sed et turpiter sibi contradicunt qui contendunt omnes illas traditiones de origine cælesti stolæ et ceteris hujusmodi necessario admittendas esse iis qui illas observationes ut pias et sanctas et efficaces propugnant. Ex una parte scilicet affirmant traditiones istas admodum recentes esse, quod et nos consentimus, et ideo fide indignas; ex alia vero negare non possunt ritum incisionis et observationes saltem aliquas jam in usu fuisse seculo XI (Cfr. num. seq.). Itaque fateantur omnino oportet opinionem de virtute sacræ stolæ nequaquam ortam esse ex supposita ejus origine cælesti, vel hanc ipsam traditionem de illa origine esse valde antiquam.] quod Andaginenses referunt, sacram stolam, ut vocant, de cælo per angeli ministerium missam esse ad S. Hubertum, cum Romæ ordinaretur a Sergio Papa I° (quod ratio temporum credere non permittit, ut videre est in Annalibus Cointii ad an. 708). Supponit quoque eam, quantumvis particulæ majores ad usum quotidianum ab Illustrissimo Abbate ex illa decerptæ imminuantur in dies ac tandem omnino consumantur, minime tamen imminui. Supponit denique nullam unquam fraudem, dolo malo cujusquam aut monachorum sacræ stolæ custodum simplicitate factam esse, qua videlicet stola quædam recens antiquæ substitueretur, tametsi non adeo difficile fuerit ejusmodi fraudem fieri, spectata præsertim comitate monachorum, qui eam stolam facile exhibent omnibus, et facilitate abbatum, qui ipsius custodiam uni dumtaxat commiserunt, penes quem est eam tractare et e vase male clauso extrahere [Hæc omnia rursus gratuito supponuntur a scriptore epistolæ.] . Major sane diligentia in sacris reliquiis conservandis adhibetur, quas nempe in thecis accurate obseratis et obsignatis recondi præcipiunt leges Ecclesiæ. At vero de hac stola cælitus missa nihil nobis reperire licuit in scriptoribus Sto Huberto coævis ac supparibus. Porro istud eorum silentium loquitur nobis [Sed quid hæc ad quæstionem de observatione novemdiali?] .
[112] [levior est auctoritas scriptoris libri II miraculorum, qui primus eas commendavit,] Equidem in libro de miraculis sancti Huberti, auctor anonymus, circa annum 1080, per auxesim scribit, c. 14: “Est eo in loco certissima (non ita loqui audent moderni Andaginenses) salus hujus horrendi discriminis, si adsit vera fides periclitantis, et observetur dictata conditio collatæ sanitatis.” Verum tanta non est hujus scriptoris auctoritas, ut prudentis ac cauti lectoris assensum necessario extorqueat. Etenim ille paulo recentior est quam ut certam fidem faciat eruditis circa antiquitatem ejus, de qua in præsentiarum, consuetudinis; tamen audiendus est quod morem spectat sui seculi, quo non multum absimilia iis, quæ apud Andaginenses in usu posita esse liquet, facta esse refert his verbis: “Auro igitur sacratæ stolæ capiti periclitantis de more insito, et se observandi ordine dictato, etc.” At illum authorem exigui judicii hominem fuisse suspicantur nonnulli, ex eo quod decem miracula referat pro vindicandis temporalibus bonis abbatiæ Andaginensis aut privatorum. Certe vix serio legi potest quod narrat c. 21, videlicet, energumenum in dolio aquæ frigidæ collocatum, vexatione dæmonis liberatum hoc more fuisse, qui ad risum ipsum etiam commoveret Heraclitum: “Coactus dæmon, inquit, per posteriora egredi talem dedit strepitum, ut omne dolium a compage sua resolveretur” [Quid hæc rursus ad quæstionem propositam? An ideo minus fide dignus est scriptor libri secundi miraculorum, ubi incisionis morem suo tempore observatum describit?] . Eodem quoque capite describit Josbertum quemdam curatum a rabie qua jam vexabatur. Simile quid hodie nequaquam accidit [Quid inde? An ideo reprehendenda novemdialis observatio quod non omnia prodigia per illam impetrari dicuntur quæ olim nonnulli per invocationem S. Huberti impetrarunt: quum præsertim nequaquam citato loco Josbertus per illam observationem sanatus narretur?] .
[113] [nec proferuntur argumenta] Tandem quis fuerit se observandi ordo, ut loquitur, minutim non describit, haud taciturus profecto concedendarum adversus rabiem induciarum prærogativam, si tunc temporis cognita fuisset [Supponamus tunc temporis nondum usurpatam fuisse facultatem illam concedendi inducias. Sequitur tantum eam recentius agnitam esse, non vero eamdem esse prorsus illusoriam, et multo minus observantiam novemdialem esse superstitiosam, quod solum hic in quæstione versatur.] . Nunc vero ut recipiatur, eo gravioribus momentis demonstranda est, quo insigniorem esse constat [Concedimus hanc demonstrationem necessariam esse ut qui illam facultatem negant, ab opinione sua deducantur, non vero ut ab iis qui secundum communem multorum sententiam. ab Ecclesia non reprobatam, illam cælitus collatam credant, pie ad eamdem recurratur, ubi iter ad Sancti Huberti difficile suscipi potest. Occurrit hic, sicut passim in tota hac epistola; vitium ratiocinationis quod ab artis logicæ magistris dicitur mutatio elenchi.] . Decem et amplius anni sunt, ex quo probati fuerunt a vobis novendii decem articuli, neque tamen, quod non defuturum putabatur, ex vestra facultate aut ex Hubertina abbatia ullus publici juris fecit momenta quæ vos inclinaverunt ut eorum usum probaretis velut justa reprehensione carentem.
[114] [quibus efficaces] Sacramenti unctionis extremæ eam vim esse ex sacris litteris et traditione demonstratur, quæ ægrotantium sanitatem restituat, ubi animæ expedierit. Sane ut prope parem tribuere liceat novendii ritibus, qualecumque argumentum non sufficit. Nullum sacri codices suppeditant, nullum Ecclesiæ doctores [Inde sequitur dumtaxat observationes Hubertinas non demonstrari institutas (secundum proprietatem hujus vocis in sermone ecclesiastico) auctoritate divina aut publica ecclesiastica: non vero, quod solum hic agitur, illas esse superstitiosas.] . Usus profertur: at quæ illum certum faciant et antiquum probent, argumenta hactenus desiderantur, nimirum chartæ et instrumenta authentica et alia id genus, quibus certa curationum fides fiat [Quamvis non proferantur chartæ et instrumenta authentica, et alia id genus, quibus certa curationum fides fiat, non licet inde indubitanter concludere usum observationum Hubertinarum antiquum non esse.] . Si quæ hujusmodi asservantur in tabulario Andaginensi, edantur in lucem et probentur acutioris judicii viris: tunc demum causam obtinebunt adversus Parisienses theologos ac medicos RR. PP. Hubertini [Hujusmodi instrumenta producere profecto necesse non est ut observationes non dicantur superstitiosæ.] . Interim famæ publicæ testimonium, utpote caducum, perpaucos abducet a Parisiensium sententia [Sed illa fama publica sufficere poterit viris piis ut, in tanto periculo constituti quantum ex morsu animalis rabidi imminet, cum prudenti fiducia recurrant ad observationes Hubertinas, nisi hæ superstitiosæ vel nocivæ demonstrentur.] . Et revera nulli hodie apud S. Hubertum curantur, ut olim, a rabie qua jam correpti fuerint, nulli quoque servantur ab ipsa prope cervicem ab animali vere rabioso graviter vulnerati [Gratuito, ne dicam mala fide, supponit scriptor epistolæ olim ordinarie, secundum traditionem Andaginensem, a rabie sanatos fuisse per incisionis et novemdialis observationis ritum eos qui jam morbo correpti fuerant, et nullos servari ab ipsa prope cervicem ab animali vere rabioso graviter vulneratos. Prius illud nemo unquam affirmavit. Posterior vero assertio solum nititur rumore quodam populari contra quem non semel Andaginenses protestati sunt.] . Nihil tamen hic præter auditum habeo.
[115] [probentur,] Ad hæc plurimi imperiti peregrinantur ad S. Hubertum, ut secundum morem receptum incisi, ut loquuntur, et sacræ stolæ particula communiti, rabiem, quam inaniter verentur, evadant; quippe quibus illa non erat formidanda, quod nempe eos levissime momorderint canes nondum plene rabidi, seu tales ut saliva illorum fuerit letifera [Quid inde? An imprudenter agere dicendi sunt qui ab omni periculo horrendi morbi, etiam aliquanto minus probabili, se præservari quantum possunt nituntur? Et præsertim, quod semper hic in memoriam revocandum est, an ideo observationes Hubertinæ ut superstitiosæ traducendæ?] . Nonnulli apud S. Hubertum de more incisi, a rabie divinitus servatos se esse prædicant, qui, tametsi, domi manentes, nullum omnino remedium adhibuissent aut antidotum, nullum prorsus sensissent detrimentum ex morsu canis rabidi vel alterius bruti; utpote quibus tam ubi sanguis in eorum venis ferbuerit agitatione vehementi, canis venenum non nocuerit, quam nec viperæ obfuisset, cujus nonnunquam innoxium esse hac ex causa morsum observant peritiores medici [Hinc sequitur dumtaxat, in nullis forte casibus particularibus certo dici posse præservationem a rabie prodigio procuratam, quod ultro profitentur observationum defensores.] . Tandem non desunt exempla eorum qui, incisi pro more, etiam post accurate servatas novendii leges, rabie correpti sunt. Unum protulisse satis erit, quem in parochia Campirotundi, diœcesis Carnotensis, 1687, se offendisse testatur Dominus Jo. Bapt. Thiers, doctor theologus, in altera editione dissertationis suæ de superstitionibus, quæ Lutetiæ Parisiorum vulgata est paucis abhinc annis (videsis to. 2, lib. 6, c. 4). Aliud exemplum proferre possem, quod lego in epistola ad me missa per vigilantissimum pastorem parochiæ S. Huberti, 10 nov. 1700, cujus vobis nota integritas est ac solertia [Esto: non dicatur infallibilis in singulis casibus observationum efficacia. An ideo superstitionis arguendæ?] .
[116] [sed sola fama publica,] Equidem constanter animadversum esse affirmant eos omnes, qui incisi fuerint apud Stum Hubertum, ad homines aut bruta rabie agitata propius accedere absque sui nocumento vel periculo, quod tamen cæteris imminet. Ferunt quoque illos, in quorum frontibus sacræ stolæ particula inserta fuerit, absque nervorum convulsione animam tranquille agere, ubi contigerit eos ex rabie, adversus quam antidotum quæsierant, interire. Verum, qui horum prius constat? Fama? “At fama, nomen incerti, locum non habet ubi certum est”, ut verbis Tertulliani utar ex c. 7 Apolog. Oculatorum testium relatione? Vereor ut non probetur in eis esse sinceritatem hanc et prudentiam, quarum ergo ipsorum testimonium sit omni exceptione majus. Quam multis de causis fraus in ejusmodi fieri potest incautis ac minus sagacibus. Singulas prosequi inutilis operæ foret: scientibus loquor. Quod attinet alterum, fortassis non rabiei ægritudine, sed febre consueta usti, moriuntur illi quos extremum diem placide clausisse dicitur. Quis medicus genus morbi quo defuncti sunt dijudicavit, neque aliud quam rabiem esse pronuntiavit? Novi medicos non imperitos qui putant sedatæ mortis hujus causam refundendam esse in consumptionem virium per febris ardorem [Libenter concedimus hæc omnia, præsertim quoad singulos casus particulares, non ita demonstrari ut nulli incertitudini sit locus. Sed, quod semper adversus scriptoris epistolæ paralogismos repetere necesse est, quid inde adversus observationes concludere licet, ut scilicet superstitiosæ dicantur?] .
[117] [quæ sæpe fallax esse solet;] Gloriosum, ut e diverticulo in viam redeam sibi esse autumant vulgo homines, si miraculum in sui gratiam factum fuerit; quamobrem infinitus propemodum est eorum numerus qui se beneficio novendii Hubertini adversus rabiem munitos jactitant inaniter, seu quod non constet a venenatis animantibus fuisse læsos, seu quod nec omnino liqueat illos naturæ beneficio rabiem nequaquam propulsasse. Quidquid id est, cum sanationum miraculi, ut dicitur, plenariam veritatem vix ac ne vix quidem contingat sedulo discuti et recognosci a theologis, medicis virisque prudentibus, quorum ut sagax judicium, ita mens sit abs re propria penitus aliena, RR. PP. Hubertini levi fundamento gloriarentur de curationibus innumeris, quasi Dei beneficio singulari ac quotidiano pene miraculo (quod hodiernus Ecclesiæ status non postulat, vix quoque illa nascens vidit), per Sti Huberti intercessionem ac novendii cæremonias impetratis. Saltem proferant perscripta rerum gestarum sive curationum ejusmodi acta, sed talia qualia episcopi, ut miraculorum fides fiat, et memoria certo transmittatur ad posteros, primum vulgare, tum suis in scriniis recondere consueverunt. Interim cohibebimus assensum circa jactata a RR. PP. Hubertinis prodigia. Jactata dixi, sed verbo sit venia quo usus sum, ideo quia “nulla admittenda sunt nova miracula … nisi recognoscente et approbante episcopo … adhibitis in consilium theologis et aliis doctis viris” (ex Trid. ss. 25, Decr. de Invocatione, etc.) [Scilicet non ita proponenda miracula non approbata ut auctoritate Ecclesiæ videantur asserta; sed nihil impedit quominus, sicut cultus privatus eorum qui cum fama sanctitatis ex hac vita decesserunt, et eorumdem exuviarum privata veneratio, et appellatio beati vel sancti cum limitatione quæ indicatur in protestatione præscripta ab Urbano VIII et præmittenda eorum Vitis, ita et quædam miracula fide historica et humana credenda proponantur piis fidelibus.] .
[118] [sed neque naturali vi observationum] Demum ejusmodi sanationes attribuuntur singulari miraculo, vel naturæ beneficio et medicinæ opitulationi: alterutrum sentire oportet; nihil medium [Utique est aliquid medium, ut nempe Deus singulari beneficio, licet non manifeste miraculoso, per dispositionem providentiæ suæ, intuitu pietatis illius qui gratiam aliquam exposcit, conferat remediis naturalibus efficaciam quam secus non habuissent. Secundum quam persuasionem solent sæpe pii fideles beneficia petere a Deo vel per intercessionem sanctorum, quæ nequaquam per aperta et proprie dicta miracula, sed per occultas divinæ providentiæ dispositiones sibi procuranda exspectant. Porro, ubi hoc modo petuntur divina beneficia, ratio prudens suadet non esse omittenda media naturalia ad effectus intentos obtinendos.] . Si in naturam et medicinam refundantur, de his judicium esto pene medicos. At vero illi rident ac sugillant novendii instituta tamquam inania et perridicula [At medicæ artis principiis consona ea declararunt doctores facultatis medicæ Lovaniensis (cfr. supra, num. 88), quorum sane auctoritas non minor erat auctoritate doctorum Parisiensium.] , eosque movet non parum quotidiana experientia. Hac enim constat illos e pluribus quos canes, qui putantur rabidi, momorderunt, runum novendiale observare, alios ne inducias quidem rogare, et tamen istis, neglecta medicinæ ope, nihil mali accidisse. Qui autem miraculorum plenæ dicuntur præfatæ curationes? Profecto, si ita est, vanæ sunt novendii leges, plurimæ saltem; quandoquidem Deus similibus non annectat suæ omnipotentiæ opera; neque, dubio procul, sineret istud quod ad suam gloriam promovendam ac Sti Huberti merita celebranda faceret, istud, inquam, adeo obscurari [Hoc argumento, si quid valeret, negandum esset unquam a Deo cuiquam conferri beneficia singularia nisi aperto miraculo. Quis catholicus id affirmare ausit?] , ut etiam inter catholicos theologos medicosque piissimi ac eruditissimi, per tot sæcula, post accuratum examen ac pluries iteratum, pernegarent, imo superstitionis expers non esse scriberent. Porro Parisienses responsionem vestræ contrariam super eam rem constanter dederunt, ut testis est San-Beuveus, tom. 2. responsionum moralium n. 193. Ecquis ergo in gratiam impiorum ac per impios idcirco superbientes, induciarum quas novendii ultimus articulus incisis permittit dare cuiquam, miracula quotidie fieri a Deo ausit affirmare? Non certe anonymus scriptor sæculi XI jam citatus, neque etiam nunc temporis RR. PP. Hubertini. Verumtamen induciarum beneficium naturæ vires aperte superat; quonam igitur pacto defendi potest? Minime. Alioquin par experientia probaret superstitionis expertes esse observationes plurimas nulli theologo non suspectas, imo ab omnibus reprehensas [Quia scilicet manifeste superstitiosæ sunt: unde, si quam efficaciam habeant, hanc habent interveniente dæmone.] , quibus tamen videre est rusticanos homines jumentis ægrotantibus incassum non succurrere. Porro quam elumbe sit ac frivolum argumentum pro novendio Hubertino repetitum a curationibus quotidianis vel hinc patet, quod non defuerint pares, si quæ sint, quando, inter novendii leges, dierum novem et quidem continuorum confessio ac communio prorsus necessaria existimabatur [Gratuito, seu verius injuria, imponit scriptor Hubertinis hanc labem, quasi ante declarationem primo articulo adjectam, confessionem et communionem novemdialem injunxissent etiam non rite dispositis ad sacramentorum illorum receptionem: quod adeo catholicæ doctrinæ morali repugnat ut prorsus absonum sit illud sine ulla ratione imputare sacerdotibus piis illius doctrinæ haud ignaris. Itaque vel male dispositi debebant se disponere vel beneficio præservationis recipiendo pares non erant.] , neque etiam ab impiis omittebatur unquam, tantum abusum nondum præcaventibus RR. PP. Hubertinis per solemnem declarationem. Heu, diutius perseverasse hanc corruptelam quis in hisce regionibus ignorat? Eapropter nihil impedit quominus sanationes, si quæ sint, dæmoni vel naturæ potius adscribantur cum Parisiensibus theologis ac medicis omnibus quam singulari beneficio Dei ac miraculo [Ne soli adscribantur naturæ impedire videri potest improportio remediorum naturalium quæ præscripta sunt cum incisorum præservatione quasi universali; ne dæmoni, ipsa sanctitas observationum propositarum et quod nullus effectus malus ex obtento effectu sequitur, sed contra glorificatio Dei et sancti confessoris Huberti.] .
[119] [neque miraculo sanationes attribuere licet,] Quæ cum ita sint, inane est profecto argumentum eorum qui putant a Deo Optimo Maximo deceptum iri illos qui ad imminentem sibi rabiem avertendam Sti Huberti abbatiam petunt, victuri secundum novendii leges tempore præfinito, nisi id fuerit omnis vitii expers. Esto enim utcumque videretur Deus approbare usum inter Parisienses et Lovanienses controversum: si particula sacratæ stolæ fronti insita ac observatis accurate novendii legibus miraculo quopiam semper arceretur rabies, non patet fieri prodigium ullum quod supra naturam sit. Dixi utcumque, ratus Deum fraudem non facere ullam, tametsi divinitus præservarentur a rabie nonnulli ex his qui ad Sti Huberti patrocinium, sacra stola muniendi et novendial observaturi, confugiunt simplici de fide ac religione. Quippe, nisi forte adscribendum est sanationis fiduciæ quam concipiunt, quantum enim in depellendis morbis illa valeat nemo medicorum nescit, tribuendum hoc esset ipsorum pietati, quam, intercedente B. Huberto, remuneraretur Deus, non autem ipsis novendii cærimoniis, quibus vim sanationis corporalis dederit, ut extremæ unctionis sacramento [Libenter concedimus non eodem loco ponendam esse efficaciam novemdialis observantiæ cum efficacia sacramenti, quod ex institutione divina certa infallibiliter suos effectus operatur. Sed quid inde contra illam observantiam?] . Quemadmodum igitur non decipit Deus quando implentur prædictiones cujusdam vatis ab ipsius cultu avertentis, eo quod lex naturalis ad fidem obtinendam majus auctoritatis pondus habeat quam ille propheta (Deut. 13), ita perrara curatione illius qui observaret novendium haudquaquam probatur illud, utpote plenum superstitionis, quam naturalis lex ac positiva repudiare apertius inhibent. Sed cur perraram appello sanationem eam quæ quotidiana creditur atque mira a vobis, examinatoribus synodalibus diœcesis Leodiensis et ordinario vocitatur in approbatione data 4° octobris 1690? Hæc me ratio movet, quod non deceat theologos prodigiosas dicere curationes illas, quin exploratum sit, animalia a quorum morsu timetur rabies vere rabida fuisse cum momorderint, ac letale venenum, quo sanguinis massa corrumperetur, dente ac saliva communicasse; et illos qui ad S. Hubertum peregrinati sunt reapse curatos fuisse. Horum posterius non adeo frequens liquere potest propter subitum peregrinorum ad lares proprios reditum; multo minus primum, si quidem absunt animalia illa, atque medicis ac viris peritis rarissime fuerunt satis cognita.
[120] [neque satis certæ probantur auctoritate abbatum Andaginensium et episcoporum Leodiensium.] Pondus aliquod habet, ut ingenue loquar, momentum pro novendiali Hubertino adductum ex auctoritate abbatum Andaginensium, atque inter eos S. Theodorici, qui 11° sæculo illustravit monasterium Hubertinum, et episcoporum Leodiensium. Enimvero hos, ut credere par est, non fugerunt leges novendii; eas quoque, sicut ipsarum originem et effecta, indagare illis facillimum, ut dicitur, fuit. Nihilominus argumentum istud, quantamcumque veri speciem præ se ferat, ineluctabile esse non arbitror. Episcoporum quidem diœcesanorum qualecumque suffragium, sive silentium, valde minuitur propter complurium absentiam a diœcesi sua, aliorum senectutem, ac negotiorum, quibus nonnulli in amplissima diœcesi gravabantur, multitudinem; ut taceam novendii ritus multis de causis latere potuisse plurimos antistites Leodienses. Neque inter decem articulorum approbatores recenseri possunt antiquiores, quin constet eos omnes articulos esse quoque vetustos: id vero ut suadeatur, non vulgaria desiderantur argumenta. Quod si Andaginensis abbatia sit aut fuerit immunis jure vel facto ab Ordinarii jurisdictione, Leodienses præsules novendio patrocinatos fuisse difficilius ostendetur. Jam vero qua ratione, si non eliditur omnino argumentum ab Ordinarii Leodiensis silentio deductum, saltem non adeo firmum esse suadetur, eadem sane abbatum Andaginensium auctoritatem imminuere est circa istud, de quo agitur, institutum. Omitto tolerari plura quæ non approbantur, modo non appareant evidenter superstitiosa. Non dicam per aliquot sæcula elanguisse apud monachos Andaginenses litterarum ac monasticæ disciplinæ studium illud, quo nunc temporis fervent. Multo minus suspicabor a serio examine, spe lucri quod Hubertini quæstores (an contra sacri Tridentini decreta sess. 21 cap. 9, ut censuerunt Patres synodi Rhemensis, anno 1569, ss. 7, sub Cardin. Carolo a Lotharingia, discere tamen malim quem dicere) longe lateque discursantes reportant, unquam impeditos fuisse. Satis erit adnotasse tardius emendatum esse abusum circa communionem Eucharisticam, inter novendii leges repositam [Non emendatus est abusus, sed declaratum est illum abusum falso suppositum fuisse.] . Cumque id debeatur pietati illustrissimi abbatis moderni, spes non mediocris affulget fore ut non ægre ferat discuti inter theologos novendii ritus et originem indagari; imo, si quid emendatione dignum videatur, tamquam superstitionis plenum aut suspectum, ipse pro sua religione ac sapientia corrigat.
[121] [Easdem observationes superstitiosas esse ostenditur auctoritate Joannis Gersonii et examine singulorum articulorum,] Quod spectat nunc ad alteram quæstionis partem, christianissimus Doctor Jo. Gersonius, agri Rhemensis felix partus, ante annos circiter trecentos Hubertinum novendiale, quod eum procul dubio non latebat, sic improbavit: “Quidam sanctorum cultus ut plurimum superstitionis habere videtur, ut quod novena fiat et non septimana, quod ad S. Hubertum pro morsu canis rabidi sint inventæ particulares observantiæ, quæ nullam habere videntur rationem institutionis; et talis ritus transit in superstitionem. Quod nihil aliud est quam vana religio.” Hæc ille, Tractatu de Directione Cordis, relata a Bochello, lib. 9 Decretorum Ecclesiæ Gallicanæ c. 50. Porro veritati consonum esse tanti theologi judicium [Quod utique nunc, post receptam ubique in Ecclesia novemdialium devotionum praxim, laudantibus et approbantibus Ecclesiæ pastoribus, erroneum fuisse nemo dubitare potest.] agnovere semper ac, data occasione, professi nusquam non sunt Parisienses Magistri, suffragantibus medicis quoad illa quæ juris ipsorum sunt. Mirum certe est RR. PP. Hubertinos, qui tot ac tantas indulgentias obtinuere a Romanis Pontificibus in peregrinorum gratiam, novendii sui approbationem ab iisdem Pontificibus non petivisse, ut relati theologorum ac medicorum judicii vim prorsus eliderent [Non consuevit sancta sedes judicia solemnia ferre de ejusmodi devotionibus particularibus, nisi ad eas reprobandas ubi aliquid ab Ecclesiæ doctrina aut sensu iis admisceri constiterit. Itaque licet hic retorquere argumentum. Si observationes Hubertinæ adeo manifeste superstitiosæ appareant, quidni earum condemnationem per sanctam sedem theologi Parisienses procurarunt?] . At quæ generatim attigit Gersonius, sigillatim prosequi juvat. Ergo de singulis novendii articulis.
[122] [qui ex ordine] Prior est hic: Is cujus in fronte insita fuit sanctæ stolæ particula, confiteatur sacerdoti peccata sua, atque sanctissimæ Eucharistiæ particeps fiat per novem dies continuos. Eccur per novem dies? An quia novendial a paganis, apud quos solemne erat, translatum est ad nos? Habuit semper Ecclesia octavas suas; primitus novendia celebrasse non video. Haud putem occurrere illa ante institutionem ordinum mendicantium sive XIII sæculum. Equidem si constaret cælitus edoctum fuisse quemdam e sanctis Andaginensium abbatibus qui hunc numerum definierit, ut indubitatum est divino instinctu Eliseum prophetam præcepisse Naamani Syro ut lavaretur in Jordane septies (2 Reg. 5), hic hærere nihil esset aliud quam tricari. Id vero hactenus non liquet. Ex mirabilibus effectis hoc colligitur? Sed quam fluxum sit hoc fundamentum, ex dictis abunde patet. Sed quare propter antiquum morem toties intra paucos dies iteratur confessio [Verba illa per novem continuos dies videntur ad solam communionem referri in hoc articulo, non ad confessionem, quæ semel fieri poterat ante seriem illam novem communionum. Sed et si ad ipsam confessionem referrentur, nihil impium aut superstitiosum in ea conditione notare licet.] , plerumque profecto delictorum venialium? Inde novitatis non leve argumentum est in novendio Hubertino. Letalium confessionem, quam communio Eucharistica certa lege sequeretur protinus, præscribere nefas esse [Confessionem et communionem proponi tamquam conditionem ad singulare aliquod beneficium a Deo obtinendum non magis repugnat hic quam in formulis indulgentiarum quæ dicuntur plenariæ, et nonnisi sub ea conditione a sancta sede concedi solent.] tandem senserunt RR. Patres Hubertini. Etenim communionem toties repetitam intra novem dies a prudentis confessarii arbitrio pendere volunt in nupera explanatione. Equidem tardius illa prodiit, verum hac potissimum de causa, ut tacite innuitur in suffragio Ordinarii Leodiensis, approbata est. Quid, quod hic articulorum primus vix quiverit unquam ab ullo religiose servari, ideoque supervacaneus sit, imo tanquam nulli non inciso, ut vocant, propositus, vix ferendæ temeritatis plenus videatur [Hæc profecto jansenisticæ severitatis fautorem sapiunt, quales non pauci tunc temporis inter doctores Parisienses reperiebantur. Et hæc præscriptio tam frequentis communionis videtur omnino præcipua causa fuisse cur tam vehementer iidem observationes Hubertinas sugillarint.] .
[123] [singillatim] Alter articulorum his verbis concipitur: Solus dormiat in linteaminibus albis et nitidis, aut propriis indutus vestimentis. Hujus vero ista expositio est: “Solus: metu casus infausti sibi aliisve formidandi; cum adeo certa non sit sanitas et curatio, ut ejusmodi cautione, utpote consueta, uti non oporteat; in linteaminibus mundis ac nitidis: scilicet ad declinanda incommoda quæ contraherentur sæpius, ubi in linteis fœtidis dormitur; aut propriis indutus vestibus: eadem ex causa et carnis macerandæ ergo.” Videas hoc in articulo matrem potius, quæ filium suum iter facturum in longe dissitas plagas admoneat, aut ad summum medicum sanitati consulentem ac rabiei discrimen arte sua utcumque propulsantem, non vero monachum religiosi ritus doctorem ac ministrum [Quam insulsum sit illud argumentandi genus, satis demonstratum est supra annot. s.] . Ad hæc, expositio re jam confecta tardius supervenit [Quia scilicet tunc primum illam necessariam fecerunt pravæ contradicentium interpretationes.] , maxime qua parte carnis afflictationem prædicat. Credat judæus Apella, non ego. Sed, quod caput est, miraculum non admittunt expositionis auctores, cum sanationem certam esse non audent confiteri [In qua re utique prudenter fecerunt, quum neque ulla institutione aut revelatione divina omnino certam fore in singulis casibus sanationem aut præservationem a rabie novissent.] . Et idcirco vestræ responsionis momento non suffragantur, imo vero non obscure reluctantur [Quæ conclusio qua ratione sequatur non video.] .
[124] [recensentur,] Tertio loco positus articulus iste est: Bibat in vitreo scypho aut altero vase peculiari, nec caput inclinet ut in fontibus fluviisve bibat. Quæ ad præcedentem articulum observavimus, circa hunc quoque adnotari possunt, ut liquet ex ipsius declaratione, quæ sic habet: “Bibat in vase peculiari, ut arceat periculum sibi aut aliis imminens; nec inclinetur ut bibat in fontibus et fluviis, seu ne molesto motu sacræ stolæ particula fronti insita exeat; seu ne voluptati serviat ille, deglutiatve imprudens venenatum animal.” Ridicula plane videtur admonitionis ea pars, qua cavetur ne quisquam, canum instar, lambendo aquam hauriat in fontibus aut rivis. Pellucidum profecto est illud explicationis velum, quo has ineptias celare oculatos viros nituntur RR. PP. Hubertini. Opportunius forte dixissent, propterea bibere canum instar in fluminibus ac fontibus periculosum, quod imago sui in aqua velut in speculo resultans tunc offenderet a cane vel alio animali rabioso vulneratos, atque infestam ipsius animalis memoriam altius eorum animo infigeret. Hac namque de causa rabiosorum ægritudinem hydrophobiam appellitarunt medici veteres. Taceo superfluas voces in vitreo scypho, quæ explanationem non postulant, expungendas fuisse, ne timidis ac rudibus facessant molestiam.
[125] [et inanes] Vinum rubum, rubellum, albumve aqua dilutum bibere potest aut aquam meram. Sic isto articulo 4° miraculo antidoti contra rabiem, dum naturali cautione saltem obscuratur, ab ipsismet RR. PP. Hubertinis fides apud sagaces viros tollitur; atque id apertius quam ut dubitationi supersit locus insinuat expositio articuli, his concepta terminis: “Mixtio aquæ cum vino, aqua pura, ac cujuslibet alterius potus substractio indicant tam cupiditatum coercitionem, quam sollicitudinem in devitanda quavis immoderatione et sanguinis excalefactione, utpote curandæ rabiei valde infensa.”Revera carnis mortificationem sapit, ut dicitur aquæ mixtio, sed qua dilutius bibitur: talem non innuit articulus, quo peregrini docentur absque explanatione, dum chartæ plagula novendii ritus continens iis recedentibus per RR. PP. Andaginenses humaniter datur. Hoc vero quidni putent inopes sibi cervisiam interdici, ea licet non effervescat sanguis?
[126] [atque ambigui] Panem primarium aut alterum, ut fert articulus 5us, manducare non prohibetur, neque carnem porci, dummodo maris et annui aut grandioris, similiter carnes caponis aut gallinæ quæ annum attigerint superaverintve, squammatos pisces, puta harengos, etiam infumatos, cyprinos, et id genus, ova quoque dura. Singula vero hæc non comedantur nisi refriguerint. Porro expositione hujus articuli theologis et animarum rectoribus non satisfit; offendit vero hæc medicos. Sic illa habet: “Permittuntur quædam alimenta, cæteris interdictis, ex pœnitentia et abstinentia, ut istius novendii articulus nonus manifestum facit. Quis autem non videat interdici carnibus juniorum animalium, indulto aliarum usu, seu ut major sit carnis maceratio subtractis junioribus tanquam delicatioribus, atque eodem abstinentiæ spiritu removeri pisces non squammatos, atque ova condita et similia?” Reapse delicatioribus cibis non interdicuntur peregrini sacratæ stolæ particula communiti. Quippe carnium pisciumque condituram minime removent articulus et ejus glossa. Ovorum quidem condimentum ista proscribit. At, præterquam quod celatur peregrinos, actum agit, seu re jam confecta adversus novendial accessit serius. Delectum porci maris et gallinæ annuæ futilem sentiunt medici, macerandæ carni inutilem non ægre pronuntiabunt confessarii, ne frustra torqueat peregrinorum animos verentur non imprudentes viri.
[127] [vel etiam ridiculi] A cæsarie pectenda per dies quadraginta est abstinendum. “Nota est, ut in explicatione istius articuli sexti dicitur, et usitata isthæc mortificatio. Quid, quod pectinis dente excuti posset e fronte sacratæ stolæ particula? Id vero nimia diligentia caveri nequit.” Ut non reponam peregrinos, ne excutiant sacratæ stolæ particulam, incassum prohiberi usu pectinis per quadraginta dies, cum decimo liceat fasciam deponere, insolitum plane arbitramur istud macerationis genus; immunditiem potius dicere placet tam diuturnum comæ neglectum; solis morionibus relinquendus est. Certe non desideratur tantus ad arcendam sacræ, ut dicunt, particulæ excussionem, redintegrata citius frontis incisa pelle. Ista affligendæ carnis ratio tonsos vix decet, sane non alios. Quapropter ista articuli interpretatio revocat in memoriam quæ eleganter scripsit Canariensium antistes Melchior Canus: “Ecquis, ait, credat Divum Franciscum (Assisinatem videlicet) pediculos semel excussos in seipsum solitum esse immittere, quod ad sanctitatem viri scriptor pertinere putavit? equidem non puto, qui paupertatem sciam viro sanctissimo placuisse semper, sordes numquam.” Hæc ille L. XI de Loc. Theolog. c. 6°.
[128] [et certe theologis] Si credatur articulo 7°, Die ab incisione decimo accedat, incisus nimirum, ad sacerdotem, qui fasciam tollet, comburat, ejusque cineres in piscinam mittat, “quia nempe inserviunt illa, ut prosequitur explanatio, ad continendam in fronte incisam sacratæ stolæ particulam. Potest quoque accidere ut ista, nondum cicatrice clausa, adhæreat fasciæ cum sanguine, tametsi nemo id advertat”. Quare sacerdos postulatur? Nescivere Parisienses. Sacram stolam a laicis, dummodo saltem aliquo loco nati sint, tractari sinunt RR. PP. Hubertini; quidni ergo exsolvere possint? Diaconi in Ecclesia gerunt corpus Domini in sacra pixide, olim sanguinem distribuebant; subdiaconi ferunt sacras reliquias: eccur sacerdotis ministerium foret ad solvendum fasciam necessarium? Vereor ut ad hoc desit sana responsio; vereor iterum ne tot ritibus gravati, qui sacratæ stolæ particula munitos se gaudent, plus æquo impediantur, ac gravibus curis et anxietatibus teneantur sæpissime; v. g. si sacerdotem offendere nequiverint stata die, etc.
[129] [reprobandi] Sancti Huberti festum diem, seu novembris tertium, quotannis celebrare oportet, ait articulus octavus. Etenim, ut interpretatio admonet, “æquissimum est singulis annis venerari eum, cujus precibus et intercessione tantum beneficium impetratum fuerit.” Pium fuerit, non imus inficias. At memorem animum erga S. Hubertum festi celebratione testificari oportere, neque lege ecclesiastica neque voto constringuntur qui incisi fuerunt peregrini, ut Parisienses supra citato loco animadvertunt. Videre est autem plerumque non pietatis operibus, sed venatione continua, ludis et conversationibus diem novembris tertium transigi [Quam imbecilla sint hujusmodi argumenta, distinctius animadvertere piget.] ab iis qui a rabie se divinitus sanatos jactitant, cum perraro indiguerint curatione ulla, nunquam fortassis prodigiosa sint adjuti; quod nihilominus hic secum ipsi pugnando supponere videntur istius glossematis auctores.
[130] [non minus quam medicis] Et si denuo ab aliquo animali rabido laceretur ita mordeaturve ut sanguis effluat, eamdem abstinentiam teneat per triduum; neque enim necesse est D. Huberti ædem in Ardenna sylva iterum petere. Ita articulus 9us, ad quem hæc pauca habet explicatio: “Iste articulus denotat novendium istud institutum pœnitentiæ causa, siquidem vocatur abstinentia.” Luditur in verbo. Enimvero nullane politica abstinentia? In aquilonaribus regionibus receptior est, quam ut illam hic describere sit necessum. Est certe medicinalis altera, ex pœnitentiæ spiritu neutiquam profecta. Sed cur trium dierum requiritur abstinentia, et sufficit? Quærunt medici Parisienses, quærunt theologi, nec rationem ullam hi vel illi reperiunt. Si primum necessaria erat diuturnior observatio, cur secundo brevior est satis? In alterutro capite erratur, aut cælitus istud discrimen est traditum. Quoad nos, timemus hic nugas et superstitionem. Medici non modo a graviori vulnere rabiem metuunt, verum etiam a seniori; cum animalis saliva corrupta fuerit ac maligni veneni plena, tunc satis est ad corrumpendam sanguinis massam.
[131] [videntur,] Poterit tandem iis omnibus qui vulnerati fuerint, ac sanguinolento morsu vel aliter infecti per aliquod rabiosum animal, dilationem ac inducias quadraginta dierum pluries concedere, ut videlicet tempore opportuno iter illi faciant ad S. Hubertum. “Hæc vero facultas, si articuli hujus decimi et ultimi interpretibus creditur, prodigiosa omnino, ac quotidiano usu probata extra dubium est et controversiam. Quippe effectu ipsius fidem faciunt. In quacumque christianitatis plaga notus est ipse beatus Hubertus.” Verum, ut RR. PP. Hubertini sibi tuto applaudant, editis tum historicis cum theologicis lucubrationibus eliquent * omnino, mirabilem hanc concedendarum adversus rabiem induciarum prærogativam invictis argumentis demonstrent oportet. Agitur quoque de vitando tentationis Dei peccato. Istud vero ut amoliantur, articulo secundo cautionem nonnullam præscribunt, etiam iis qui sacratæ stolæ particula muniti fuere. Hic vero, quod valde mirum, nullam suadent, tantum abest ut requirant ab iis qui ad summum conceperunt desiderium peregrinandi ad S. Hubertum. Siccine obliviscuntur istud Spiritus sancti oraculum: “Altissimus creavit de terra medicamenta, et vir prudens non abhorrebit illa” (Eccli. 38. 4)? Donec huic difficultati plane responderint RR. PP. Hubertini, qui magiam ac dæmonis operam in novendii cærimoniis non reprehendunt, verebuntur, nec absque causa, superstitionem et ineptias. “Non sit vero, ut S. Augustinus nos docet, nobis religio in phantasmatibus nostris: melius est enim qualecumque verum, quam quidquid pro arbitrio fingi potest” (c. 55 de Vera Religione).
[132] [ac proinde omnino tollendi,] His paulo fusius observatis, Eximie Domine, quærimus: 1° Utrum, dissentientibus circa Hubertinum novendial Lovaniensibus et Parisiensibus, posset tuta conscientia pastor animarum permittere aut fidelis quisquam servare præfatos novendii ritus, sed maxime uti induciarum concedendarum vel accipiendarum prærogativa, etiam neglecto, ut assolet, medicinæ præsidio [Nequaquam suadetur in observationibus Hubertinis ut negligatur medicinæ præsidium.] , quo tamen aliquos a rabie servatos esse medici quidam experti sunt. Ut de utroque ambigamus facit quod non liceat indebiti cultus et superstitionis ac vacuæ observantiæ discrimini se committere; nefas quoque videatur Ecclesiæ ministris suo silentio sinere ut istud periculum adeant christiani suæ curæ crediti, præsertim quia non deest efficax in Oceano remedium [Hoc remedium jam rident medici, sicut et tertium mox indicatum (vulnus sale condierint).] , imo ubique rabiem vitare possunt qui, ab animali rabioso vulnerati,protinus sanguinem extra naturalia vasa positum quoad licet suxerint, ac vulnus sale condierint. Quod in more positum esse apud rusticanos Neustriæ homines testatur clarissimus Homelius in Historia Regiæ Academiæ Artium et Scientiarum, quæ Parisinis typis a duobus circiter annis prodiit in lucem.
2° An saltem pastores possint inculpate sinere, vel etiam tolerare, ut qui incisi fuerint induciarum gratiam largiantur: cum tamen vix contingat eos idcirco superbia non intumescere, superstitioni quoque, sub quadam religionis larva, satis probabiliter (quod hac in epistola satis demonstratum esse confido) putentur addicti; denique illos apud Deum difficile excuset peccati, si quod sit, ut suspicamur, ignorantia, quam per pastores opportune et importune propulsandam rentur bene multi.
3° Quanam ratione consuetudo quæ inolevit (si eradicanda est velut corruptela) valeat aboleri, ut, quoad fieri potest, abusus emendetur absque fidelium murmure et scandalo, ecclesiæ quoque Leodiensis et abbatiæ Andaginensis contumelia et opprobrio. Pergratum nobis esset, si, unde malum quod formidamus, inde quoque proficisceretur quod peroptamus remedium.
[133] [nisi meliora pro iis afferantur argumenta.] Cæterum tametsi nonnulla quæ adduxi minus ponderis haberent seorsim, singula nihilominus simul juncta vim majorem propterea habent, quod non satis sit aliquem novendii articulum defendi posse: necesse est probetur nullos esse reprehensioni obnoxios, quod sufficiens ac naturale remedium adversus imminentem rabiosam ægritudinem contineant, miraculumve, propter illorum e cælo originem, operetur usus ipsorum et observatio. Porro dum cogito novendium, de quo disputavi, ejus generis rem esse quæ, ut plurimum, ex levibus initiis decursu temporis quibusdam accessionibus factis excrescens, vires acquirit eundo; mei ipsius haudquaquam immemor, enixe peto ut ignoscere non dedigneris, si quid in longioris epistolæ serie asperum exciderit mihi. Id præter intentionem factum putes velim. Qui secus quam ego in hac parte sentiunt, ut faciunt Lovanienses theologi et Andaginenses monachi, hos impense veneror, paratus in eorum ire sententiam, ubi primum, pro sua solertia, dubium quo implicor excusserint. Quapropter, ut verbis Tullii utar: “Tantum abest ut scribere contra nos nolimus, ut id etiam maxime optemus” (Lib. 2 Tuscul. qq.), quamvis, ut stylo decretorio quædam dicerem superius, disputationis lex obtinuerit.
Itaque, Eximie Domine, a te potissimum amicisque tuis edoceri etiam atque etiam rogamus, utpote non immemores hujus effati: “Consuetudo sine veritate vetustas erroris est” (S. Cyprian. Epist. ad Pompeium). Dum vestrum responsum sustineo, profiteor me tibi semper addictissimum fore et ad officia paratissimum.
Vale et pro me ora.
[134] [Sententia nostra, in observationibus Hubertinis] Jam abstinere mihi non licet quin et ipse sententiam meam proferam, ea sinceritate et libertate quæ jure a nobis exspectatur et postulatur. Duplex præcipue quæstio nobis solvenda est. Primo scilicet, quid sentiendum videatur (catholicis, inquam: nam res nobis non agitur cum incredulis et protestantibus, qui singularia beneficia et multo magis prodigia a Deo, præsertim per intercessionem sanctorum, umquam impetrari, præfracte negant) de incisionis et observationis novemdialis rectitudine; secundo, quidnam dicendum de istorum rituum efficacia ad rabiem propellendam.
[135] [nihil notari potest] Quod ad primum attinet, inprimis advertimus, quod nemo catholice sentiens infitiabitur, non esse alienum a divina sapientia et potentia ut vel supernaturalem aliquam operationem usui cujusdam remedii naturalis, per se ad intentum effectum manifeste imparis, quasi consociet et annectat, vel ut leges quasdam diœteticas seu tuendæ valetudini destinatas aliquo ritu aut præcepto religioso commendet atque confirmet. Prioris rationis exempla afferri possunt lignum a Moyse jussu Dei aquis amaris immissum ut eas dulces redderet [Exod. XV. 23, 24.] et fel piscis Tobiæ patris oculis illitum, unde visum recepit [Tob. XI. 13 – 15.] ; alterius, præcepta illa multiplicia veteris legis circa discretionem animalium mundorum et immundorum [Levit. XI et Deuteron. XIV.] et, ut videtur, ipse ritus circumcisionis.
[136] [quod doctrinæ] Nemo etiam catholicus mirabitur certis ritibus exterioribus, per se indifferentibus, divina ordinatione conjunctos esse certos effectus gratiarum, sive mere spiritualium sive etiam temporalium, idque sive infallibiliter, ut in sacramentis ad primarios eorum fines, sive cum aliqua dependentia a dispositione interna recipientis vel etiam a præviso majori ejus commodo spirituali, ut fit in sacramentalibus et etiam quoad nonnullos effectus sacramentorum, verbi gratia sanitatem obtinendam illi cui confertur sacramentum extremæ unctionis.
[137] [aut sensui] Præterea, usum piarum peregrinationum ad loca quæ sive Christi Domini Salvatoris, sive sanctorum apostolorum ac martyrum et aliorum qui insigni virtutum christianarum exercitio excelluerunt, vita et morte aut etiam sepultura vel sacrarum reliquiarum domicilio illustrata sunt, probavit semper et sensus catholicus et ipse supremus in Ecclesia magistratus, quod demonstrant tum commendatio multiplex itinerum ex pietate susceptorum, non solum in Terram Sanctam, sed et ad confessionem S. Petri Romæ et ad sepulcrum S. Jacobi Compostellæ, tum indulgentiæ passim propositæ a sancta sede invisentibus ecclesias ubi sanctorum corpora quiescunt, quales et ecclesiæ Andaginensi etiam concessas esse paulo inferius videbimus [Cfr. infra, numm. 190, 191.] . Quem usum laudavit quoque celebris scriptor protestans Leibnitius, ita in suo opere cui titulus Systema theologicum de eo disserens: Censendum est equidem pietatis aliquando esse loca quædam sacra præ aliis vel libere vel ex voto visere, aliaque id genus obire; quia ipsum ceteræque circumstantiæ propositi singulares pars sunt honoris, et laudanda est præparatio animi sibi pœnam legemque certam dicentis, serii propositi ac zeli nostri peculiaris ostensio, et cum publica concurrentium hominum pietatis significatione privata conspiratio ad Dei honorem; et locus ipse divinis beneficiis insignis recordatione illa et commemoratione fortius movet animum et sacro quodam horrore percellit: quod ne protestantes quidem, quibus sepulcrum Domini adire datum est, diffiteri memini.
[138] [Eeclesiæ catholicæ] Nec denique a sensu Ecclesiæ abhorret quod certis sanctis singularis patrocinii efficacia attribuatur ad singularia quædam beneficia per intercessionem suam apud Deum procuranda. Nam ut cetera illius generis taceam, auctoritate sanctæ sedis nuper totius Ecclesiæ patronus delectus est S. Joseph, singulares etiam patroni assignati sunt sive singularibus regnis, ut Germaniæ S. Henricus, Hungariæ S. Stephanus, Hispaniæ S. Ferdinandus, Galliæ S. Ludovicus, sive alicui ætati aut conditioni, ut S. Aloysius Gonzaga studiosæ juventuti et recentius S. Thomas Aquinas academiis. Certis locis quoque sanctorum patrocinia præcipue exerceri ostendunt plurima miracula, eaque certis testimoniis comprobata, quibus celebrantur tot sanctuaria Beatissimæ Mariæ Virginis, ut in Belgio nostro Halense et Montacutense et in Gallia omnium forte nunc toto orbe celeberrimum, Lapurdanum.
[139] [adversetur;] Secundum hæc itaque optime ratio redditur observationum Hubertinarum. Nimirum qui primitus illas instituerunt, sive pio vel forte etiam divino instinctu moti, sive ex insignibus nonnullis sanationibus apud S. Huberti reliquias impetratis, intelligere potuerunt, sicut aliis sanctis alias prærogativas gratiarum seu particularia quædam dona invocantibus ipsos concedenda, ita S. Huberto quasi singulare privilegium divinitus ad laudem ejus collatum esse ut ab horrendo rabiei morbo præservaret eos qui, in hujus periculum inducti, ad ejus patrocinium confugerent in loco ubi sacra ipsius pignora servantur. Inde vero adducti fuerint ut illius invocationis normam quamdam præscriberent certos ritus suggerendo, quibus simul et demonstraretur pietas ac fiducia erga sanctum et cum oratione conjungerentur actus pœnitentiæ et humilitatis, et quidem tales qui naturalem etiam aliquam vim haberent ad avertendos funestos effectus quos virus rabidum humano corpori infusum sæpe producere solet. Ac denique experientia constare potuit ita divinæ bonitati placere illas demonstrationes pietatis et humilis fiduciæ ut optato effectu numquam fraudari viderentur qui easdem rite usurparent. Porro ex iis quæ præmisimus [Num. 132 – 136.] et ex annotatis ad epistolam Germani Gillot satis probatum est, credo, nihil in observationibus Hubertinis jure reprehendi posse ut superstitionis vel imprudentiæ suspectum.
[140] [earumdem vero efficacia certis argumentis] Sed magis ardua est altera quæstio de earumdem observationum efficacia. Hanc tantam esse affirmarunt semper inde a seculo XI monachi Andaginenses et, qui illis successerunt in officio incidendi peregrinos, eleemosynarii Sancti Huberti, ut omnes qui ad illud remedium confugerunt, præter admodum paucos qui vel observationes non rite perfecerint vel fiducia erga S. Huberti patrocinium carere se manifestaverint, a rabie sint præservati. Sed fatendum est nullam, præter affirmationem illam, præberi rei demonstrationem. Nulla enim, si forte duos vel tres casus recentes excipias, quorum præcipui præcipuæ quædam circumstantiæ sub controversia versantur [Cfr. num. seq.] , documenta reperi sive typis impressa sive manu scripta quibus constet illos qui incisi fuerunt et vulneratos esse ab animali certe rabido et ita vulneratos ut periculum rabiei iis imminere censeri deberet et denique a morbo deinceps fuisse immunes: quæ omnia omnino simul certa esse oporteret ut et beneficium singulare singulis divinitus fuisse collatum probabiliter, et ex complexu ingentis numeri incisorum ita præservatorum certo affirmare liceret. Probabiliter, inquam, ex singularibus casibus et certo dumtaxat ex plurimorum complexu. Constat etenim inter doctissimos medicos qui de hac re scripserunt non omnes, quin nec majorem numerum eorum qui ab animali vere rabido morsi fuerint, et ipsos rabie corripi, quibusdam ex centum quadraginta, aliis non amplius viginti, aliis decem tantum vel etiam septem dumtaxat morbum contrahere affirmantibus.
[141] [aut ex singularium sanationum circumstantiis] Sed nonne validum argumentum deducitur ex iis casibus, etiam singulis, ubi ex nonnullis ab eodem cane læsis alii, qui scilicet ad S. Huberti patrocinium per incisionem et observantiam novemdialem recurrerunt, a rabie præservati sunt, alii vero, qui remedium istud spreverunt, morbo abrepti? Tres præcipue hujusmodi casus citatos legi [Cfr. supra, num. 96, annot. ad diem 27 novembris an. 1812, et numm. 102, 103.] . Verum, quod ad primum attinet, illerefertur exuno testimonio, eoque admodum summario et indistincto, quod præbuit filius Nicolai Victoris Raulx anno 1841, quum res acciderit anno 1812; et alia duo proferuntur quæ non plane cum illo concordant. Primum est relatio quam die 6 septembris anno 1813, id est integro minus anno postquam calamitas illa locum habuit (die 17 octobris 1812), ad publicam Academiam Franciæ * direxit doctor medicus, nomine Champion, qui et vulneratos curavit et in singula sollicite inquisivit [Cit. ap. Gaidoz, La rage et S Hubert, p. 92.] . Secundum hanc relationem, novemdecim homines a lupo rabido graviter læsi sunt, e quibus undecim rabie sunt abrepti inter septimum et septuagesimum secundum postquam morsi fuerant diem. Ex iis qui præservati sunt, duo peregrinationem ad Sancti Huberti non susceperunt, alii (an omnes non indicatur distincte) illic incisi novenæ præscriptiones observarunt. Alterum testimonium est civilis magistratus oppidi Barii Ducis et ministri protestantis ibidem, nomine Gourjon, qui, petente ministro Leodiensi F. D. Girod, iterum in rem inquisiverunt et retulerunt viginti homines a rabido lupo fuisse vulneratos; ex his quindecim, qui gravissime læsi fuerant, morbo absumptos; reliquos quinque, qui præservati sunt, multo levius læsos et horum tres ad Sancti Huberti peregrinatos, non autem alios duos [Girod, L'étole de S. Hubert, 2e édit. (Liège 1846), p. 49.] .
[142] [non satis demonstratur;] De aliis duobus casibus relationes contradictorias non legi; sed dissimulandum non est nec in testimoniis quæ de his habemus non satis definiri quam graviter sint læsi tum ii qui ex rabie mortui, tum ii qui, peregrinatione ad Sancti Huberti suscepta, præservati sunt. Ac tandem concludendum videtur, secundum rectæ criticæ leges, sicut nec jure negari, ita neque argumentis certis aut admodum probabilibus demonstrari efficaciæ incisionis et novemdialis ritus historicam veritatem.
[143] [id tamen non impedit quominus pie] Attamen, si quis, considerans et antiquitatem illarum observantiarum et constantem a tot seculis nec umquam labefactatam, plebis catholicæ in Belgio et circum jacentibus regionibus, de earum efficacia fidem, et quæ passim in singulis illarum regionum multorum ore celebrantur non solum de præservatione eorum qui læsi ad Sancti Huberti iter susceperunt, sed et de mira eorum qui incisi sunt in animalia rabie infecta potestate [Cfr. infra, num. 150.] , tum de canum qui ferramento benedicto (quod vulgo nomine clavium S. Huberti designatur) in fronte adusti sunt, ubi postea rabiem contraxerint, innocentia et mansuetudine [Cfr. infra, § V.] , et eam fidem non solum numquam auctoritate ecclesiastica esse improbatam, nec solum tacite toleratam, sed et expresse laudatam [Cfr. v. g. bullam Leonis X, supra, num. 22.] : si, inquam, quis, ista considerans, illam efficaciam ex earum genere opinetur esse rerum de quibus ad Deum dicere licet: Abscondisti hæc a sapientibus et revelasti ea parvulis [Matt. XI. 25], equidem non magnopere impugnabo, quum præsertim neque inde, quod calumniati sunt observationum Hubertinarum detractores, ullatenus avertantur homines ab usurpandis remediis naturalibus quæ morbo propulsando idonea videantur et ipsa fiducia præservationis et quies animi hinc orta ipsa sit ad istorum remediorum vim augendam optima dispositio. Itaque et ipse, si hoc mihi infortunium accideret ut morsu rabidi canis læderer, simul cum remediis naturalibus observationis novemdialis ritum adhiberem et aliis ut idem data occasione facerent omnino auctor essem.
[144] [et prudenter usurpentur.] Dixi per calumniam impositum esse Andaginensibus quod dehortarentur confugientes ad S. Hubertum ab adhibendis naturalibus adversus rabiem remediis: contra quam calumniam non semel ipsi protestati sunt. Audi et adversus alias non minus invidiosas quæ scripserit Cælestinus De Jong, abbas Andaginensis ante medium seculum XVIII. Citatis nempe testimoniis doctorum Lovaniensium et Ordinarii Leodiensis quibus observantiæ Hubertinæ ab omni labe superstitionis declarabantur immunes [Cfr. supra, num. 86 – 89.] , ita pergit [Histoire de la vie de S. Hubert, p. 145.] : Postquam igitur viri tanta auctoritate doctrinaque eximii tam diserte de his rebus statuerunt, temerarius utique prorsus esset qui novemdialem hanc devotionem reprehenderet vel religionem illorum sollicitaret quibus ob aliqua, quæ passi sint, incommoda hujus peragendæ necessitas incumbit. Quæ quidem si acciderint, priusquam iter aggrediantur, accipiant oportet a parocho suo testimonium scriptum, quod etiam, si fieri potest, a judice loci impetrent; quibus testimoniis diserte enuntietur quomodo res evenerit, quibusque indiciis credatur rabidam fuisse bestiam quæ momorderit. Neque obliviscantur domini parochi ut subditorum suorum animos ita instituant et præparent, ut liceat ipsis asserere, quando testimonium scribunt, posse missis a se hominibus libere sacramenta ministrari; id facile præstabunt, si prolatione concessa utantur: qua maxime utendum erit in iis quos non nisi post aliquod tempus vere emendatos esse liquere solet. Nisi enim ad bonam frugem redierint, spes nulla est, etiam si cetera novenæ peregerint, ut per incisionem et sanctæ stolæ impositionem sanitati reddantur: plures siquidem misere mori visi sunt, qui in extremis positi fatebantur illud ideo sibi accidere quod rite non essent confessi. Quod autem cetera spectat tempore novenæ observanda, ne nimium de his sollicitentur qui incisi sunt, — modo sincera fide rem gerant, — si forte imprudenter inscienterve aliquid omiserint; timere etenim eos solos oportet qui contemptu vel negligentia aliqua nimia peccent; quin immo nec, si tale quid admiserint, ideo desperandum illis est, quum fuerint nonnulli qui sinceram hujusce culpæ agentes pœnitentiam, licet jam rabidos se experirentur, tamen quod postulabant tandem impetrarunt. Quod si secreto Dei judicio, cresceret incommodum nec cessaret, ne id umquam committant, quod plurimi per errorem patrarunt, ut rabidum hominem suffocent vel alia ratione interficiant. Quæ citasse abs re visum non est, quum præsertim impii homines istiusmodi calumniis abuti sæpe soleant ad ipsius religionis et Ecclesiæ catholicæ famæ et sanctitati detrahendum. Hactenus de praxi incisionis et novemdiali observantia illi annexa.
[Annotata]
* Champrond
* Cfr. supra, num. 86.
* cod. alinquent: forte desiderantur hic nonnullæ voces.
* Institut de France
§IV. De facultate concedendi inducias ad peregrinationem procrastinandam et de imperio incisis attributo in animalia rabida.
[Facultas concedendi dilationem,] Facultatem concedendi inducias seu dilationem *, ut peregrinationem ad Sancti Huberti ab eo qui morsu animalis rabidi læsus fuerit non statim suscipi necesse sit, sed sine periculo ad aliud tempus magis commodum differri liceat, ita exponit et propugnat monachus Andaginensis qui circa annum 1700 prolixum commentarium, adhuc ineditum, de S. Huberto [Jam cit. supra, num. 100.] gallice conscripsit:
Ut jam innuimus, conjicere licet, novenæ observantias qui constituerint, illos id divino motos instinctu constituisse; postquam autem priora decem capita ordinarant, cogitandum sibi intellexerunt qua ratione iis subveniri posset, qui statim ad Sancti Huberti contendere nequirent vel omnia observare tunc temporis non valerent, quæ novenæ tempore præscribuntur. Cujusmodi sunt pueri quibus per ætatem nondum Eucharistiæ sacramentum recipere licet; omnes etiam ii quibus juxta Ecclesiæ decreta neganda est vel procrastinanda peccatorum remissio; tum quicumque vel ob itineris longinquitatem, vel propter morbum infirmitatemve aut aliam gravem causam prohibentur quominus statim huc accedant.
[146] [Andaginensibus monachis et iis qui incisi fuerunt attributa,] Consilium igitur initum est ut, quotiescumque tale quid accideret, dilationis cujusdam venia iis hominibus concederetur, quam humili fiducia per merita sancti Huberti impetraturos se confiderent. At designandi jam tum erant quibus hanc dilationem concedendi facultas tribueretur. Nulli autem aptiores visi sunt quam hujus cœnobii monachi cum illis etiam de quibus supra egimus; opportunum enim minime erat solis religiosis sive ceteris hujus monasterii incolis hanc facultatem reservare, quoniam liquet ipsos solis vicinis auxiliari potuisse. Præter ipsos igitur electi sunt quicumque incisi fuissent; quorum aliquem omnibus in locis reperire facile esset, ubi magnus sanctus Hubertus coleretur.
[147] [ita tamen ut procrastinandi peregrinationem induciæ singulis quadragenis renovandæ sint,] Frustra non fuisse hanc fiduciam in meritis magni hujus sancti repositam, innumera facta mirabilia testantur. Quibus enim hæc dilatio conceditur, hi toto dilationis tempore non secus a rabie defenduntur quam qui novenam peregerint. Solet autem in quadraginta dies dilatio tribui; quo tempore nec minus erat concedendum, ut iis consuleretur, qui remotiore in loco habitarent; neque etiam majus omnibus promiscue oportebat tribui, ne ita plures cum magno periculo negligerent ut illuc, quam primum possent, contenderent. Quoniam vero satis semper non erat tale in tempus dilationem obtinere, statutum est posse homines incisos quadragesimo quoque die dilationem prorogare.
[148] [diuturna et multiplice experientia efficax comprobata affirmatur:] Si ignorassent, qui novenam instituerunt, quantam potentiam Deus sancto Huberto, etiam dum in vivis esset, tribuisset, næ objurgandi fuissent quod et Deum tentarent, et sancti famam simul cum plurimorum hominum sospitate in discrimen adducerent. Sed abunde fuere tum quæ vivens magnus ille sanctus patravit stupenda, tum quæ etiam ab eo post mortem præstita sunt miracula, ut ad tale consilium illi devenirent; atque credendum omnino est illos divino auxilio adjutos esse in his decernendis, quæ ad novenam pertinent. Quam sententiam nullus non amplectetur qui mente recolat quæ nongentis jam ab annis accidant. Quis enim audeat affirmare hæc esse mali spiritus ludibria, aut damnabilis superstitionis arguendam esse rem quæ propalam evenit, probantibus non solum diœcesis episcopis, sed tot etiam viris doctrina non minus quam pietate præstantibus? Neque umquam permiserit Deus, qui sanctos suos etiam post mortem clarificat et magni sancti Huberti nomen in toto terrarum orbe illustrem effecit, non, inquam, permiserit, ut hujus magni sancti nomine interposito tot animas deceperit diabolus, in hoc ipso loco, ubi sacrum ejus corpus quiescit, atque ubi toties invocato eodem nomine e corporibus malus spiritus expulsus est.
[149] [quam antiquus sit ille ritus incertum.] Hactenus ille. Porro quam antiquus sit ille ritus, definire non ausim. Antiquiorem scriptorem de eo loquentem non reperi quam Adulphum Happart. Is post explicationem decem articulorum quos complectitur observatio novemdialis, hæc adjicit: Istud nec insigni caret privilegio, ut sacra stola quondam munitus ac D. Huberti patrocinio substitutus, alteri ab rabido animante læso, aut propter ætatem seu aliam inevitabilem necessitatem necessarias inducias donat * et miraculose merito S. Huberti rabiem suspendit [Cod. Leod. 18 (al. 229), fol. 49r.] . Nulla vero hic mentio spatii quadraginta dierum. Hoc autem jam distincte indicatur apud Joannem Roberti [Hist. S. Hub., p. 393.] , atque etiam, si impedimentum perseveret, alios quadragenos dragenos dies addi, idque toties et tamdiu quamdiu et quoties justa necessitas exegerit; eamque temporis producendi rationem etiam in plures annos usurpari posse, dummodo qui eam petit, quadraginta dierum spatium, ad singulas periodos, non plane effluere permittat, sed aliquanto ante quam penitus abierint alios totidem postulet. Verum et eo tempore quo scribebat Roberti, id est circa annum 1620, nondum attributam esse eam facultatem concedendi inducias sacerdoti qui incidendis peregrinis præerat, colligitur ex alto illius de hac re silentio: neque enim id dissimulare voluisse ullatenus supponi potest. Prima igitur hujus extensionis mentio reperitur, ni fallor, apud anonymum scriptorem extremi seculi XVII, qui quidem ex antiqua traditione id fieri significare videtur, at nescio qua auctoritate. Sed neque apud hunc scriptorem, neque in opere edito a Cælestino De Jong anno 1727, neque in hujus operis compendio [Abrégé de la vie et miracles de saint Hubert, par un religieux de l'abbaye du dit. S. Hubert. Luxembourg, 1734. Postea sæpius recusum.] , quod allegare videtur v. v. Fr. Hallet [La rage conjurée, p. 103.] , quidquam legi de potestate qua inducias perpetuas seu nonaginta annorum concedunt eleemosynarii Sancti Huberti iis qui vel vulnerati sunt ab animali non certe rabido, vel leviter admodum ab animali rabido morsi, ita ut nullum vulnus appareat, vel denique nullo modo læsi, tamen magnopere timent ne ex terrore quem experti sunt vel alia quavis causa periculum rabiei incurrant. De hoc genere induciaram silet etiam v. v. C.-J. Bertrand, quondam ipse Sancti Huberti eleemosynarius, ubi eam materiam tractat in opere suo de Sancti Huberti sanctuario [Pèlerinage de Saint-Hubert (Namur, 1855), chap. XIV, § II, Du Répit (p. 168 – 171).] . Itaque primum illud assertum reperi apud v. v. Fr. Hallet [La rage conjurée, p. 102 – 105.] .
[150] [De imperio incisorum in animalia rabida.] Alterum privilegium eorum qui rite fuerunt incisi esse asseritur quod mirum imperium exercent in animalia rabida, adeo ut eos arripere et quocumque voluerint ducere et quavis ratione tractare valeant quin ullum periculum incurrant ne mordeantur ab iis: immo animalia vel statim iis accedentibus mori aut ne quemquam lædant prorsus cohiberi. Hæc millies conspecta fuisse aiunt [Bertrand, op. cit., p. 186.] , et ipse non pauca hujusmodi narrari audivi, sed non eo pondere certorum testimoniorum comprobata ut illarum rerum incredulis ad ea admittenda cogere me posse confidam. Nec perspicere me fateor qua ratione quod asseritur de imperio incisorum in animalia rabida facile concilietur cum articulo VIII supra [Num. 84.] recitatæ observationis novemdialis ipsis præscriptæ, quo eisdem indicatur quid ipsis præstandum sit ubi denuo a rabido animali læderentur.
[Annotata]
* vulgo répit
* ita cod.
§V. De cornibus ferreis seu, ut vulgo appellantur, clavibus S. Huberti, quibus signantur canes et alia animalia.
[Clavium S. Huberti] Hujusmodi claves describit et prædicat his verbis Joannes Roberti [Hist. S. Hub., p. 253.] : Clavis S. Huberti grande miraculum est. Est autem hæc clavis non aperiendis claudendisve ostiis comparata, sed sigilli vice aut annuli, signandis animalibus. Modum mox indico. Clavem autem dictam existimo ex eo quod olim et annuli et claves sigillandis domesticis rebus adhibebantur, quæ eadem opera sic claudebantur. Martialis: Nam signat meus annulus lagenam. Plura et erudita Lipsius ad lib. 2. Annal. Taciti. Ab illo igitur usu claves ad signaturam adhibendi factum arbitror ut et claves sigilla et sigilla claves dicerentur, etiamsi sigillorum tantum vicem fungerentur. Tantum de nomine.
[152] [descriptio] Ad rem quod attinet, clavis S. Huberti ferrum est teres et rotundum, crassitie non multo ampliore quam quæ cycni calamo esse solet, longitudine quatuor fere palmorum; cujus alterum extremum, data opera exacutum, ligneo manubrio inseritur, quo et facilius tractetur et manum tenentis protegat ne aduratur; ad alterum vero visitur species cornu venatorii, duorum digitorum amplitudine, cum suis habenis, omnia e ferro ut ipse stipes.
[153] [et usus,] Hoc igitur cornu, igni candefactum, animalis vel vulneri apprimitur, si vulnus apparet, vel fronti, si non apparet. Loquor autem de vulnere quod fecerit vel canis vel animal aliud rabie incitatum. Jam, ne merum et brutum ferrum eam clavem esse putes, certis primum precibus lustratur et sacræ stolæ attactu sanctificatur… Hoc etiam observatur, ut si vulnus pateat, ad vivam usque carnem aduratur. Datur deinde animali sic inusto panis, avena, aliudve pabulum, sacris itidem verbis benedictum, quo dies novem utatur. Atque hæc de animali jam ab alio rabido læso.
[154] [etiam pro animalibus non læsis;] Verum licet etiam longe ante periculum præcavere. Nam animalibus tuis recte provideris, si mature, nullo imminente discrimine, et frontem iis sacro illo ferro inusseris et pabulo benedicto paveris. Hactenus Roberti.
[155] [instructio ad hunc usum,] Cum his concordant quæ leguntur in paginula quæ simul cum illis clavibus tradebatur inde saltem a seculo XVII. Talem quamdam invenimus in archivo publico Arlunensi [Fonds Saint-Hubert, layette 68, liasse F.] , eo tempore latine typis expressam, quam hic transcribimus.
INSTRUCTIO AD USUM CLAVIUM SANCTI HUBERTI.
Clavis Sancti Huberti, ad instar cornu venatici formatæ, et ad animalia contra rabiem præmunienda speciali benedictione ejusdemque sancti miraculosæ stolæ contactu lustratæ, usus talis esto.
Ut primum innotuerit aliquod ab alio quopiam rabie infecto læsum esse, hujusmodi animal antedicta clave candente, ad vivam usque carnem, in ipsa vulneris cicatrice, si commode fieri potest; sin autem, in fronte aduratur.
Dein per quinque aut novem continuos dies, prout suggeret devotio, recitatis ad honorem Dei, ejusque sacratissimæ Matris, necnon sancti Huberti, quinies Pater et Ave, frusto panis benedicti ante quodvis edulium pascatur.
Dixi autem: Ut primum: quia, experientia teste, potest nimia remedii dilatio discrimini obnoxia esse, ubi semel vis mortiferi morsus patientis penetralia venasque pervaserit. Ac propterea, bene sibi suisque consulet si, pendente dictorum dierum intervallo, tum suos canes sic læsos, a venatu, cum cætera animalia pariter affecta, ab intemperato quocumque excessu prohibeat, ne forte nimia agitatione aperti æstuantium pori latenti veneno ansam præbeant serpendi.
Cæterum potest et hoc adustionis remedium animalibus etiam non læsis ad præservationem adhiberi.
Sed ad præcavenda ejusmodi discrimina, singulare remedium est, se suosque clientelæ sancti sub sacra ejus sodalitate adscribere, prout et religioso apud plerosque passim in usu est, nec inani fructu cassove eventu, eidem divo vel censum aliquem annuum pro universis animalibus ad eos spectantibus, vel certe ex istis omnibus unum, pro sua in eum devotione, dicare.
[156] [nunc paucis immutata;] Similis instructio hodieque proponitur vulgari idiomate concepta et ab eleemosynario Sancti Huberti subscripta, nisi quod pro ultima sententia (sed ad præcavenda…), quæ forte occasionem præbuit suspicandi aliquam lucri intentionem, hæc substituta sunt: Mirabilis virtus illorum cornuum satis constat experientia quotidiana; et si forte quod animal, etiam ita signatum, rabie infectum fuerit, perire conspicitur quin aliis noceat. — Abusus foret et claves profanatæ si quis eas claves usurparet ad signandos homines aut si candefactæ igne imprimerentur ligno vel alii materiæ, quandoquidem ad signanda dumtaxat animalia benedictionem acceperunt. — Perperam autem arbitrantur nonnulli claves profanatas esse quod in terram decidissent vel manu essent contrectatæ. At nefarius prorsus abusus esset cornibus seu clavibus S. Huberti signare animalia intentione aliquod lucrum faciendi vel accipiendi donum. Sola hujusmodi intentio illa cornua inhabilia facit ad effectum qui speratur, atque exinde profanatæ sunt [Ap. Hallet, La rage conjurée, p. 171 – 173.] .
[157] [hujusmodi claves multis] Neque, sicut incisio ad præservandos homines ab animali rabido morsos, ita adustio per clavem S. Huberti soli ecclesiæ Andaginensi reservata fuit, sed illæ claves subinde mittebantur et mittuntur non solum ecclesiis et cœtibus religiosis, sed etiam privatis personis quæ illas a Sancti Huberti ecclesia sibi præberi petierint. Petitionem hujusmodi et concessionem ineunte seculo XVIII factas exhibemus ex documentis quæ invenimus in archivo publico Arlunensi [Fonds Saint-Hubert, layette 36, liasse E.] : horum alterum, petitio nempe, autographum est; alterum ex autographo descriptum.
[158] [passim] Petitio itaque sic habet:
Illustrissime ac Reverendissime Domine,
Quandoquidem Ordinis nostri Cisterciensis prælati in Superiori Germania, diœcesis Moguntinensis, Bambergensis et Herbipolensis, me tanquam proximiorem requisiverunt, quatenus ex monasterio meo præsentem fratrem Joannem Schotten laicum, qui in Superiori Germania fuit, et de multis miraculis fideliter non sine fide approbatis iisdem retulit, ad Illustrissimam Reverendissimamque Dignitatem suam mittere non dedignarer pro benedictione clavium adversus rabiem canum furiosam, prout canes hac rabie tacti in Superiori Germania nulli curæ subjacent, sed potius occidi debent, quantumvis sint venatici majoris pretii. Insuper cum prænominatus frater laicus hujus monasterii professus de sodalitate et confraternitate certis Ordinis nostri abbatibus retulerit zeloso affectu ad majorem Dei gloriam et proximi devotionem promovendam, si ulla ratione fieri possit, hanc sodalitatem per confraternitatis concessionem, hucusque in illis locis incognitam, libenter introducere vellent, si cuidam abbatum nostrorum potestas subdelegata concedi possit, quem frater noster laicus præsens denominari * poterit, vel etiam pluribus, casu quo, prout frequentissime contingit, ut homines tacti a canibus rabiosis juvari ob distantiam loci possint sub observatione regularum, gratissimum foret. Hinc est enixa et humillima mea petitio, quatenus Illustrissima Reverendissimaque Dignitas sua pro gloria Dei et proximi amore petito Ordinis nostri Cisterciensis prælatorum modo possibili gratiosissime deferre, nec non quo ad tenendas regulas præsentium latori fratri communicare non dedignetur, sub obligatione dandi * desuper eleemosynas per cambium vel aliam opportunam occasionem transmittendas ad manus Illustrissimæ ac Reverendissimæ Dignitatis suæ, vel juxta assignationem ad locum destinatum. Pro nostro Ord. Cisterciensis monasterio nec non Domino Pastori in Oeckhoven similiter claves ad benedicendum transmittuntur, qui sum et maneo.
Illustrissimæ Revendissimæque Dignitatis suæ humillimus servus
F. Petrus Ingenagh, Prior mii.
[158] [concessæ.] Sequitur jam responsionis apographum:
Reverende Admodum Domine Prior,
Non est quod nos delectet magis quam conferre totum illud quod in nobis est, quoties gloriæ ac honoris supremi Numinis ampliandi, nec non admirabilis thaumaturgi sanctissimique præsulis Huberti cultus dilatandi vel etiam in pressura proximo occurrendi sese offert favorabilis aliqua opportunitas. Hinc est quod devotum fratrem vestrum Joannem vestrarumque latorem in visceribus charitatis benigne suscipientes, piis ac laudabilibus Reverendissimorum Superioris Germaniæ vestri seu etiam nostri Ordinis Prælatorum desideriis atque postulationibus libentissime annuentes, et quantum in nobis est satisfacere ambientes, per litteras seu diplomata ad manus dicti fratris consignata prælatis duobus suprafati Ordinis, Langhemiensi videlicet atque Eiberacensi, sodalitates seu confraternitates sub nomine et invocatione gloriosissimi pontificis Huberti in suis respective ecclesiis ad majorem Dei gloriam, beatissimi præsulis honorem, plebis vero christianæ consolationem atque levamen contra furentis rabiei æstus erigendi, sicut et fidelium oblationes nomine nostro recipiendi, prout in literis desuper expeditis continetur latius, facultatem concesserimus et indulserimus. Ad hæc, cornua sive claves ferreas, quas secum a vobis ad nos attulerat, ad politiorem, ut decet, formam relimari, nec non solita benedictione per reliquiarum custodem et thesaurarium consecrari jussimus. Illis vero cornibus animalia, vel sana ad præservationem, vel ægra ad curationem, sola in fronte vel alia sui parte veniunt adurenda, prout instructiones, quas adjunximus, indigitant plenius. Quod vero spectat ad utriusque sexus homines, qui venenum aliquod per morsum halitumve furibundi animalis aut contraxerunt aut hauserunt, sanandi eos nulla potestas cuiquam vel in quemcumque mortalium subdelegari potest; sed ut illi, qui sic aut alio quovis modo ab aliquo animale rabido fuerint intoxicati, quam poterunt citissime ad sanctissimi pontificis patrocinium personaliter, et hoc ad minus intra dierum quadraginta spatium, recursum habeant, absolute necessarium est. Quod si forte prægnantia illud negotia aut nimium tenera ætas impediant, tunc sufficiet si ille, qui attactus fuerat a furioso homine vel bruto, inducias sive prorogationem petierit et obtinuerit ab aliquo in cujus fronte inserta fuisset aliquando particula stolæ cælestis. Illam vero prorogationem intra eumdem terminum quadraginta dierum renovare seu repetere, etiamsi legitimum tota illius vita impedimentum ligaret, stricte semper tenebitur, donec tandem factus liber vota ad eum finem a patiente formata in ecclesia divi præsulis Huberti persolverit, ipsique inserta fuerit particula mirabilis stolæ atque cætera quæ ab antecessoribus nostris injungenda accepimus, rite et ad amussim peregerit. De cætero vix capere possumus quomodo nova et inaudita fuerant Reverendissimis Abbatibus vestris ea quæ, spectante ac stupente universo fere christiano orbe, in dies singulos per merita et intercessionem gloriosissimi præsulis nostri patrantur mirabilia, quæ omnia et ipsos minime latent acatholicos, si quidem ipsi quamvis inviti nequeunt inficiari, sed magis verissima esse miracula quæ per auxilium Dei magno patrocinante Huberto fiunt, fateri cogantur. Hæc paulo fusius intimanda esse duximus Reverendæ Paternitati vestræ, quatenus ipsa habeat unde alios instruat quoties et quando illud judicaverit expedire. Si deinceps ipsi utiles esse poterimus, semper reperiet nos ad obsequia paratissimos, qui sincera veneratione ac pleno affectu inscribimur
Reverende Admodum Domine Prior
P. S.
Quæso Reverendam Dominationem vestram quatenus Reverendissimis Abbatibus præfatis significare non gravetur quod, quando in manibus suis summam notabilem ex oblationibus repererint, hanc ad vestrum cœnobium aut abbatiam de Dusselthal transmittere sine vel cum cambio dignentur, et hoc, quantum fieri poterit, conjunctim et ex condicto præstare studeant. 27 februarii 1711.
Humillimus et addictissimus in Christo servus
(Signat.) C. Abbas.
Superscriptio: Reverendo Domino Priori de Grevenbrock sive Paludis Comitis Ordinis Cisterc. prope Duram in agro Juliacensi.
[159] [Quid dicendum videatur de utriusque modo descripti ritus sanctitate et efficacia,] Ad complementum eorum quæ hoc et superiori §§ dicta sunt, advertisse satis erit, usum concedendi inducias et signandi animalia clavibus S. Huberti numquam, quantum noverim, aperte et diserte approbatos et laudatos esse aliqua ecclesiastica auctoritate, sed ex alia parte sine ulla improbatione ejusdem semper toleratos: quæ tolerantia, si consideretur quam dudum jam et quam publice adhibeantur, sufficere videtur ut omnis amoveatur ab iis superstitionis suspicio. Quod vero ad efficaciam spectat, hæc, ut vidimus, solis testimoniis privatis asseritur et præsertim fama populari, quorum vim generalibus regulis artis criticæ dijudicare cuivis catholico, salva fide et reverentia sanctis debita, plane licet.
[160] [et de prodigio præservationis a rabie generatim.] Quærat tandem aliquis quodnam in his omnibus, supposita rerum veritate, miraculi genus agnoscendum sit. Cui interrogationi respondendum primo videtur nullum casum singularem præservationis certo dici posse miraculum, quoniam numquam plene constare potest hominem vel animal præservatum in tali periculo constitutum esse ut secundum leges naturæ omnino illud evadere nequiret; in omnium vero complexu, si supponatur semper intentum effectum obtineri ubi rite adhibentur observationes præscriptæ, non quidem miraculum supra aut contra naturam, at saltem singulare aliquod divinæ bonitatis beneficium ibi agnoscendum esse quod vel miraculum præter naturam vel ad id genus miraculi proxime accedere dicendum est.
[Annotata]
* ita ms.
* ms. dandas
§ VI. De privilegio sanandi vel præservandi a rabie quod posteris domus S. Huberti et aliis quibusdam divinitus collatum fertur.
[Hujusmodi privilegio donati feruntur, e nobili familia de Regnier,] De his rursus fuse agit Roberti, admirans ea nemini hactenus scripta, quin et nota fuisse. Sunt videlicet hodie (ita ille) [Hist. S. Hub., p. 315 sqq.] variis locis qui se S. Huberti stirpe longa serie propagatos asserant et eo nomine mirabilia efficiant et quæ omnem naturæ vim longe superent… De his quæ rite testata cognovi, et publica tum fama tum fide constant, hoc loco referam, nemini, quod sciam, hactenus scripta, eoque studioso pioque lectori merito futura gratiora… Unum addo, neque mihi aliter constare neque ipsos alia ratione probare hanc cognationem quam factis ipsis. Nam ubi totæ familiæ eo solum nomine admiranda patrant quod S. Hubertum sanguine contingant, nefas videtur dubitare ita sit necne: neque enim æterna veritas tam illustria testimonia perhiberet vanitati. Sed jam quinam tandem sint hi sancti episcopi nostri posteri, et quibus miraculis hanc posteritatem orbi christiano probent, aperiamus. Tribus locis non ita a se dissitis hoc hominum genus reperio, videlicet in urbe Sancti Pauli *, Ariæ, qui uterque locus satis notus in Artesia, et in Gallia Artesiæ finitima, in arce cui nomen Moriancourt. Neque tamen, ut locis, ita stirpe hi secernuntur: quippe omnes originem trahunt e nobili familia hodieque nota et splendida, quam vocant de Regnier. Referam de his quæ accepi et eo quo accepi ordine…
[162] [in Sancti Pauli Artesiæ oppido] I. Igitur in Sancti Pauli oppido degit annos jam totos quadraginta quinque Guilielmus le Couvreur, ex familia SS. Huberti et Euronii [Hunc S. Euronium ex incertis admodum traditionibus alii fratrem S. Huberti fuisse ferunt, alii certe consanguineum. Cf. Roberti, p. 330.] . Matris originem refert ad illam quam dixi familiam de Regnier, cujus matris pater dominus erat de Moriancourt, ipsius Guilielmi avus. De hoc igitur Guilielmo, quem coram allocutus sum et ex ejus ore quædam quæ hic refero descripsi, hæc bona fide testati sunt prætor et scabini Sancti Pauli, confectis rite litteris, quas urbis sigillo probe munitas asservo: 1. Publice haberi pro eo qui e stirpe sit sanctorum Huberti et Euronii… 2. Totos quadraginta quinque annos assidue eum præsidio fuisse iis quos canes, lupi aliæve bestiæ rabidæ morsu aliove contactu offendissent. 3. Non constare quemquam ex iis, qui ejusdem Guilielmi præcepta secuti sint, rabie prævalente decessisse. 4. Constare esse et alios hujus propinquos, tam in Artesia quam alibi, qui eadem potestate polleant. 5. Virum esse probæ et honestæ vitæ. 6. E scabinis ejus loci unum esse, et id muneris plures annos summa cum integritate gessisse. Ista Paulinus magistratus.
[163] [Gulielmus le Couvreur,] Ipse vero Guilielmus hæc insuper mihi referebat: 1. Se rabidos quoque sanare, dummodo ante viginti quatuor horas accederent, aut non multo secus: non enim referre si paulo plus minusve, prout rabiei vis major minorve. 2. Cognatos alios suos eamdem potestatem habere, etiam fæminas, imo et qui ab his, etsi patres ex alia stirpe. 3. Si qui jam rabie depositi et desperati, suaviter et innoxios in horum manibus aut præsentia defungi. 4. Si quis iterato mordeatur aut lædatur, redeundum. Hactenus quæ Guilielmus le Couvreur de se et aliis et alii de ipso.
[164] [Ariæ sanctimonialis Maria Chressen et quædam hujus cognatæ,] II. Ariæ porro hodieque vivit pia virgo Deo sacrata, religiosa professa conventus nigrarum sororum tertii Ordinis S. Francisci. Ejus nomen est Soror Maria Chressen. De hac aliisque ejus propinquis legitime testata habeo, quæ hic ponam, prætoris Ariensis et advocati fiscalis manu firmata die 28 augusti anno 1619… 1. E stirpe descendit SS. Huberti et Euronii. Mater ejus fuit nobilis matrona Johanna du Croc, cui vis miraculorum circa rabidos patrandorum ex materna origine adhæserat: quippe inter cujus progenitores fuerat Johanna Regnier, cujus paterna stirps id longo tractu solemne habebat. 2. Ab omni hominum memoria, quotquot ejus familiæ censerentur, viri, mulieres, senes, juvenes, interpositis nominibus SS. Huberti et Euronii, rabiem curarunt quam rabiosorum canum morsus attulisset. 3. In eodem conventu ante annos viginti amitam habuit hæc soror Maria sive materteram (gallice une tante), sororem Johannam du Croc, quæ opem tulisse dicebatur plus quam mille hominibus quos rabidæ animantes male tractaverant; quin etiam ex iis fuisse quibus totus a corpore avulsus humerus, alios quibus sura aut etiam vultus. 4. Ad ejus matrem annis superioribus maximi calamitosorum ejusmodi hominum fiebant concursus, etiam e locis remotissimis, quibus integram sanitatem impertiebatur. 5. Ad Johannam de Regnier adducebatur aliquando vir quem rabies ad extrema deduxerat, ut nec a multis hominibus coerceri posset; sed incumbente nocte, urbis portis excluditur. Johanna, cum eum accedere non posset et de more tangere, mœnia conscendit, et procul conspicata, sua eum benedictione lustrat. Mirum dictu, sic mansuescit homo ut agnellum diceres; ac deinceps plene valetudini est restitutus. 6. Hujusdem propinqua, Johanna le Maire nomine, sancte affirmat se pluribus quam quadringentis quinquaginta rabiem depulisse. 7. Hujus Johannæ mater, Nicolaa du Croc, mirificam rem narrat de principe fæmina e Gallia oriunda, cujus nomini consulto parcitur. Ardebat hæc cupiditate hujus privilegii quo S. Huberti posteri divinitus fruuntur. Itaque huic ipsi Nicolaæ magnam auri vim pollicetur, si id ab ea impetret… Sed prudens et pia Nicolaa pie respondit ejusmodi munus non obtineri pecuniis. Illa nihilominus inconsulto desiderio flagrans, Andainum proficiscitur, et sacræ stolæ fragmentum fronti inseri postulat et obtinet. Sed magno suo malo. Nam cum in diversorio esset, repentinus venti impetus fenestram aperit, simulque speculum proxime pensile, cum ante inversum esset, ejus vultui obvertit: in quo se illa intuita, repentino et miserabili letho decessit. 8. Denique refert eadem Nicolaa, a filia sua, in loco cui nomen Beaurain, multis opitulatum, nec illis e plebe: et si testes requiras, affuisse omni exceptione majores, ducem Nivernensem, Franciæ, quem vocant, mareschallum, et episcopos quatuor.
[165] [in arce Moriancourt Jacobus de Regnier] III. Venio jam ad tertium locum. In Artesiæ confinibus arx est Moriancourt, quæ censetur primus baronatus (sic cum vulgo loquamur) comitatus Sancti Pauli, eademque olim primaria sedes et dynastia familiæ de Regnier, cujus ante mihi facta mentio est. Hujus nobilis familiæ caput hodie est Jacobus de Regnier Dominus de la Thure, Camp de Glaive, etc., qui, coram quibus legitimum fuit, hæc bona fide testatus est, eaque nos rite consignata habemus: 1. In arce Moriancourt, ante extrema Galliæ bella, nobile sacellum erat, S. Huberti nomine consecratum, et proxime conclave ex quo in ipsum sacellum inspectio erat: in quo conclavi, qui rabie tenebantur, novendiale sacrum D. Huberti honori obibant. Erat ibidem et canalis sive aquæductus, excipiendæ aquæ ex ore aut vulneribus rabientium: qui diligenter obturari solitus, quod experientia docuisset, si quis canis apposito ore tantillum elingeret, protinus rabie corripi solitum. 2. Amplissimis litteris in membrana exaratis continebatur, hoc sanandæ rabiei privilegium familiæ de Regnier divinitus concessum, in posteros a parentibus propagatum. Eas litteras abstulit superiorum bellorum injuria et solemnes insolentium militum expilationes. Porro plura, quæ iisdem in litteris legebantur, Jacobus se vel ignorare vel oblitum ingenue fatetur, quod tum puer esset cum eas vidit: quemadmodum nec illud meminit, fueritne illud diploma a Romano Pontifice an ab episcopo Terouanensi. 3. Unæ sunt reliquæ litteræ, quibus Franciscus de Melun, Terouanensis antistes, potestatem facit in arce Moriancourt sacrificandi, atque rationem rabidos sanandi approbat qua utebatur Jacobi avus jam ante annos centum viginti. 4. Nuperrime, anno 1620, episcopus Boloniensis eam sacrificandi facultatem transtulit in arcem de Thure, quo loco sacellum exstruere Jacobus meditabatur, D. Huberti nomine consecrandum. 5. Plures jam annos certa experientia constat eos qui, rabie agitati, ad hunc dynastam adducuntur, cum primum ejus agrum attigerint, statim mansuescere; fuisseque qui sic furerent ut a quatuor viris coerceri non possent, et iidem mox ut ipsum aspexissent aut intra ejus limen pedem posuissent, conquieverint. 6. Animadversum est quosdam, qui ab aliis S. Huberti cognatis curari nequiverant aut certe non integre, ab eodem Jacobo Regnier fuisse persanatos. Quod ille eo fieri censet quod ipse recta linea a S. Huberto propagatus sit, reliqui e ramis obliquis descenderint. 7. Præter tot alios, tot superioribus annis dira rabie liberatos, anno 1619 mense augusto dumtaxat, tanta fuit confluentium multitudo ut ægre numerus iniri posset: qui omnes curati sunt.
[166] [et Ludovicus pater ejus;] Jam particularia aliquot exempla attexamus, sed non nisi insigniora. 8. Quo tempore Terouana penultimum obsidebatur, ad Michaelam la Personne, Jacobi, quem dudum memoro, aviam, quidam est adductus incredibiliter a rabie furens. Matrona cum, adhibitis quæ solebat, nihil in eo curando proficeret, tum alia quærit, tum etiam essetne forsitan hæreticus aut salutaris baptismatis expers. Comperit nihil horum esse, sed excommunicationis vinculo astrictum teneri. Quo a legitimo Ecclesiæ magistratu soluto, hominem a sævo illo malo nulla difficultate itidem absolvit… 10. Mulier, eodem malo vexante, opem experiebatur a matrona quadam oblique a D. Huberto, non recta linea oriunda, sed sic ut sexta quaque hebdomade in idem incommodum recideret. Suadentibus amicis, contulit ea se ad dynastam de Thure, idque magno suo bono, quippe integram ac plenam valetudinem ab eo consecuta. Itaque quibus res innotuit, majorem in hoc quam aliis nostri sancti cognatis vim agnoverunt et admirabundi palam deprædicarunt. 11. Extremum sit quod Ludovicus Regnier, nostri Jacobi parens, toto populo teste, in hoc genere patravit. Puellam sic rabies occuparat ut non modo valetudinis spes reliqua nulla esset, sed nec jam humana vi coerceri posset. Itaque de ea exstinguenda impia inibantur consilia. Cum igitur Atrebatum traheretur, Deo sic suaviter dirigente, obvius fit memoratus Ludovicus. Hic puella, nescio quo instinctu occulto acta, tenentium industriam eludens et vires superans, erumpit et in Ludovici amplexum irruit. Qui manum ejus apprehendens, momento domita rabie, eam mansuefecit et paucis diebus, tota civitate Atrebatensi ad tam inusitatum spectaculum stupescente, perfectæ restituit sanitati.
[167] [deinde Georgius Hubert,] Hæc sunt, ita concludit Roberti [Pag. 325.] , quæ de divi Huberti posteris mira ipsius sancti ope patrantibus cognoscere potui: quæ sane mirum est hactenus in tenebris latuisse, illis tantum nota qui ea vel in se experiri vel proxime videre audireve potuerunt. At paulo post majorem celebritatem adeptus est quidam Georgius Hubert, ex nobilibus domesticis domus regiæ *, quo nomine et titulo designatur in extracto baptismali filii sui Joannis Baptistæ, anno 1681 baptizati in ecclesia S. Mederici Parisiis [Cit. ap, Lebrun, Hist. crit. des pratiques superstitieuses, edit. II, tom. II, p. 104.] , seu Georgius eques vel dominus Sancti Huberti, ut vocatur in litteris archiepiscopi Senonensis [Cit. num. seq.] . Is se recta linea a S. Huberto oriundum contendebat et homines et animalia tangendo a rabiei morbo sanare aut immunes reddere. Nec defuere testimonia insignium dignitate ecclesiastica vel laica virorum, qui illud ei privilegium agnoverunt.
[168] [cui suffragati sunt Octavius de Bellegarde archiepiscopus Senonensis,] Horum agmen duxit Octavius de Bellegarde, cujus litteras, gallice conceptas, in archivo publico Arlunensi adhuc asservatas vidi et exscripsi. Quarum hic est tenor, latine redditus: Octavius de Bellegarde, archiepiscopus Senonensis, primas Galliarum et Germaniæ, omnibus has præsentes visuris salutem in Domino. Notum facimus quod nos probe edocti vitam, mores et catholicam religionem Georgii du Puis, domini S. Huberti, ex parochia Vernioli in Bria, diœcesis nostræ; et simul potestatem qua gaudet sanandi a rabie, utpote e stirpe S. Huberti oriundus, et impediendi ne qui morsi fuerunt ab animalibus hoc malo infectis et ipsi eo inficiantur; permisimus et permittimus dictis his præsentibus dicto D° du Puis ut notam faciat per ecclesias parochiales dictæ nostræ diœcesis, ad concionem dominicalem earum, gratiam ipsi a Deo collatam, ut omnes qui in periculum inciderent dictum morbum contrahendi ab eo præservari valeant et dictæ gratiæ participes fieri. Datum apud Senones, die trigesima septembris anno 1645. Oct. Bellegarde, arch. Senonensis. Ex mandato Illustrissimi Domini, Brouilly [Fonds Saint-Hubert, layette 68, liasse F.] .
[169] [Ludovicus XIV rex Galliæ,] Quadriennio post idem Georgius litteras patentes obtinuit, Ludovici XIV et reginæ matris ejus nominibus subscriptas, in quibus dicitur Ludovicus XIII ab eo tactus fuisse et jussisse ut apud ipsum maneret; similiter et Ludovicum XIV, ducem Aurelianensem ejus patruum, principes de Condeio et de Conti, omnes regis officiales publicos * et domesticos se tangi voluisse et solo illo attactu immunes fuisse ab insultibus quorumvis animalium rabie infectorum. Hæ litteræ datæ sunt Parisiis ultima die mensis decembris 1649. In iisdem litteris patentibus dicitur Eques S. Huberti, ex genere et stirpe oriundus præclari sancti Huberti Arduennensis, filii Bernardi ducis Aquitaniæ, et gaudere privilegio sanandi quosvis vulneratos morsu luporum vel canum rabidorum aut aliorum animalium rabie infectorum, eosdem in capite tangendo nec ullo dato remedio aut medicina [Lebrun, tom. cit., p. 104 – 106.] .
[170] [et jam publice privilegium suum prædicanti] Inde schedulas typis impressas in vulgus emisit, ubi se solum ex nobili genere præclari sancti Huberti oriundum affirmat, et sororem suam eodem privilegio gaudere et ubi ipse habitet indicat, quo conveniant qui se attrectari voluerint [Ibid., pp. 105, 106.] . Haud scio an per aliquam confusionem cum illo Georgio equite Sancti Huberti deinceps eo nomine equitum Sancti Huberti vulgo designati sint qui se e genere S. Huberti natos et potestate sanandi vel præservandi a rabie cælitus donatos gloriarentur.
[171] [Franciscus de Gondi archiepiscopus Parisiensis,] Alias quoque ab aliis episcopis litteras impetravit, quibus donum ipsi, ut opinio erat, divinitus collatum prædicabatur. Imprimis Joannes Franciscus de Gondi, primus archiepiscopus Parisiensis, die 2 augusti anno 1652, Georgio oratorium concessit Sancti Josephi, in parochia Sancti Eustachii situm, ubi tangeret qui recurrerent ad eum. Ex hujus antistitis litteris comperimus Georgium pridie quam illum ritum perageret jejunare consuevisse et ipso die sacramentis pœnitentiæ et eucharistiæ expiari. Testatur idem se, quum canis rabidus quosdam canes, equos, porcos et alias pecudes morsu appetivisset, tum in domo sua Gondii et ad Sancti Clodulphi tum in castello Noisiaci et in villis ad idem castellum pertinentibus, accersivisse dictum dominum equitem ut omnes domesticos suos tangeret, qui cuncti præservati fuerunt et pecudes sanatæ [Ibid., p. 106 – 107.] .
[172] [Henricus de Gondrin archiepiscopus Senonensis] Similiter Henricus de Gondrin, archiepiscopus Senonensis, die 2 aprilis anno 1654 licentiam renovans a prædecessore suo Octavio de Bellegarde quinque ante annis equiti Sancti Huberti concessam, declarat ex multiplici experimento instituto tum coram felicis memoriæ Octavio de Bellegarde prædecessore suo tum coram se ipso, certa scientia sibi constare de prædicta potestate; quin et domnum de Rollet, quondam vicarium generalem prædicti antistitis (Octavii) testificatum esse quemdam ex filiis fratris sui, quum jam rabiei vehementissimis motibus quateretur, a dicto domno equite Sancti Huberti fuisse sanatum [Ibid., p. 107 – 108.] .
[173] [et alii archiepiscopi et episcopi amplius triginta,] Hos secuti sunt in commendando Georgii potestatem Henricus Arnauld, episcopus Andegavensis, qui in suis litteris, die 2 octobris anno 1657 datis, testatur ab illo contrectatos et sanatos esse quosdam etiam qui inducias requisierant pro peregrinatione ad Sancti Huberti in Arduenna, ita ut jam deinceps nec inducias petere nec iter ad Sancti Huberti instituere eos necesse esset; deinde Jacobus de Brias, archiepiscopus Cameracensis, litteris datis die 2 julii 1693; Harduinus de Perefixe, die 26 maii 1666, et anno 1689, Franciscus de Harlay, archiepiscopi Parisienses ex ordine post Franciscum de Gondi; Ludovicus Antonius de Noailles, tunc episcopus Catalaunensis, die 14 junii 1691; Franciscus de la Salle, episcopus Tornacensis, die 4 maii 1694; et eodem anno, die 29 martii, Guido de Seve de Rochechouart, ac die 22 maii, Franciscus de Valbelle, episcopus Audomarensis; Carolus de la Frezeliere, episcopus Rupellensis, die 12 junii anno 1699; et præterea amplius triginta archiepiscopi et episcopi [Ibid., p. 106 – 110.] .
[174] [et etiam conventus provinciæ Britanniæ;] Sed et publica stipendia Georgio collata sunt ut privilegio suo uteretur. Legimus etenim a publicis comitiis provinciæ Britanniæ die 31 julii anno 1653 quadringentarum marcarum summam ipsi fuisse attributam. Petierat autem ut annuum stipendium sibi conferretur dum viveret, unde juvaretur ad itinera instituenda in illam provinciam ut operam suam ibidem impenderet sanando eos qui rabie infecti forent vel a rabidis animalibus læsi [Bulletin du comité de la langue, de l'histoire et des arts de la France, tom. II (1853 – 1855), p. 72, cit. apud Gaidoz, La rage et S. Hubert, p. 114.] .
[175] [alii in Gallia] Citantur et alii nonnulli hujusmodi equites S. Huberti seculis XVII et XVIII in septemtrionali præsertim Gallia, qui se sancti posteros et prærogativa sanandi et præservandi a rabie cælitus donatos esse asserebant [Cfr. Gaidoz, p. 114.] ; et nuper certior factus sum hodieque, id est anno 1870, quosdam vixisse prope Dieppam, quos et ab extremis partibus diœceseos Rotomagensis accersebant ut tangerent homines et pecudes a cane rabido læsos et ut precibus eos lustrarent [Epist. v. v. Alexandri Tougard, data die 19 febr. an. 1885.] .
[176] [et in Belgio;] In Belgio nostro fertur fuisse Bruxellis post medium seculum XVIII quemdam qui signo domui suæ apposito protestabatur se esse equitem S. Huberti [Reinsberg-Düringsfeld (Bon de), Traditions et légendes de la Belgique, tom. II (Brux. 1870), p. 248.] ; et ex documentis authenticis et publicis constat Montibus in Hannonia eodem seculo vixisse mulierem quamdam, nomine Hubertam Ludovicam Paradis, ex Artesia oriundam, quæ illuc venerat anno 1715, postulantibus magistratu Montensi et nobilibus viris supremi Hannoniæ consilii, ut privilegio quo domus ejus divinitus exornata ferebatur præservandi a rabie uteretur in gratiam incolarum provinciæ, et ideo illi attributum fuisse publice annuum stipendium, ea conditione ut periclitantibus quovis provinciæ loco præsto esset nec ullam ab eis pecuniam aut donum acciperet: quod annuum deinde anno 1753 publico decreto promissum est Philippinæ Paradis, quum Huberta, hujus amita, propter valetudinis incommoda jam officio suo implendo impar esset [Archives historiques et littéraires du nord de la France et du midi de la Belgique, Nouv. série, tom. IV (1842), p 187 – 189.] .
[177] [quin et posteri eorum omnium qui concioni cuidam S. Huberti interfuerunt.] Porro, si credamus Joanni Roberti vel potius Claudio Despretz, J. C. illi Atrebatensi ex quo et alia non pauca aliunde ignota accepit, privilegium istud singulare et proprium non esset posteris S. Huberti, sed et aliorum multorum ab ipso S. Huberto collatum. En Claudii verba: Anno 1595, in quodlibeticis quæstionibus fuit quæsitum, an necesse sit ortum esse de familia aut agnatione S. Huberti ad sanandam rabiem. Variis hinc inde deductis argumentis, conjecturis, opinionibus, authoritatibus, traditionibus et rationibus, memini me in oratione, quam super ea re habui, conclusisse id non esse necesse. Quod ut apertius intelligatur, notandum est me legisse hæc verba in perantiquo manuscripto libro, qui passim et semper vagabatur in ecclesia Fratrum Dominicanorum Duaci, hoc titulo Vitæ sanctorum episcoporum confessorum: Anno 719 sanctus Hubertus episcopus dicebat verbum Dei populo Villæ-Episcopi. Et ecce subito homo extraneus, rabie infectus, se ingerit in medium turbæ: quæ cœpit timere et illico hinc inde fugere, sanctum deserens episcopum. Qui ea divisione et fuga mæstus et afflictus, imperiose jussit rabiei abire et hominem relinquere liberum. Cui rabies paruit: et homo redditus sanus, mansuetus ut agnus, revocavit unumquemque ex turba et invitavit ad peraudiendum verbum Dei per episcopum. Redierunt itaque; et concione finita, ait illis episcopus: “Ite in pace, et in signum devotionis et humilitatis vestræ scitote vos, et eos qui ex vobis nati sunt et nascentur, hoc habituros particulare et privilegio singulari, rabiem pellere, ab ea liberare, eam sanare, posthac et in perpetuum: si modo fideliter credatis credantque Deo et Ecclesiæ Romanæ, cujus Legia filia est.” Inde ii natique ex iis cœperunt sanare, et soli in hoc privilegio perseverant: quod approbavit suo diplomate Victor secundus, anno 1055 [Ap. Roberti, p. 328 – 329.] . Hæc, ut recte concludit Roberti, nova plane, nec, mea sententia, nisi certiori testimonio quam Claudii Despretz confirmentur, admittenda.
Jam quæ de miro illo privilegio vulgo traduntur, bona fide exposuimus. Quodnam vero judicium de his ferendum sit, videat prudens lector. Certe illa despiciunt et irrident recentiores de S. Huberti potestate ad rabiei periculum avertendum scriptores, ut v. v. C. J. Bertrand qui ullum umquam ab iis qui se posteros esse S. Huberti jactabant præservatum negat [Pèlerinage de S. Hubert, p. 169.] et v. v. Franciscus Hallet, qui prorsus de illis silet.
[Annotata]
* Saint-Pol (dépt Pas-de-Calais).
* gentilhomme de la maison du roi
* officiers de la couronne
§ VII. De aliis sanctis qui adversus rabiei periculum invocantur et de privilegio circa hanc rem nonnullis attributo apud infideles.
[178] [Sancti alii] Non solum in antiqua ecclesia Andaginensi nec solius S. Huberti patrocinio propulsari immanis morbi periculum existimatum est, sed et aliis locis, sive ejusdem S. Huberti sive aliorum sanctorum invocatione et certos ritus in eorum honorem adhibendo. Quos hoc loco summatim recensere non pigebit, neque, credo, ingratum erit legentibus. Ne tamen infinitus sim, sola eorum nomina recitasse satis erit et ad eorum singula adnotasse ubinam in editis libris de hujusmodi ipsorum privilegio plura indicentur. De aliis autem præter Sancti Huberti ecclesiam locis, ubi ipsius S. Huberti nomine præservatio a rabie procurari fertur, agetur in sectione tertia, ubi de extensione cultus illius sermo erit.
[179] [adversus rabiem patroni.] Itaque pro iis qui a cane rabido vulnerati sunt, vel ut ab illo malo immunitas impetretur, ut peculiares patroni celebrati sunt, præter S. Hubertum, in primis S. Petrus apostolus [Cfr. Barbier de Montault, Le reliquaire de Lacour-St-Pierre, in Bulletin archéologique de Tarn-et-Garonne, tom. V; Gaidoz, La rage et S. Hubert, p. 162 – 169; Act. SS., tom. V Junii, p. 454.] , deinde SS. Petrus Chrysologus [Brev. Rom. ad d. 4 Decembris, lect. VI.] , Vitus [Act. SS., tom. II Junii, p. 1014, num. 6; Gaidoz, p. 182.] , Domninus [Benedict. XIV, De canon. SS., lib. IV, part. I, cap. 14, num. 68; Gaidoz, p. 161 – 162, not.] , Bellinus [Ibid.] , Dionysius [Gaidoz, p. 173 – 174.] , Martinus [Greg. Turon., Mirac. S. Martini, lib. III, cap. 33.] , Hubertus Britanniacensis [Act. SS., tom. VII Maii, p. 271, num. 3; Gaidoz, p. 173.] , Otto Bambergensis [Act. SS. tom. I Julii, p. 377, num. 321.] , Udalricus Augustanus [Ibid., tom. II Julii, p. 134, num. 21.] , Walburgis [Raderus, Bavaria sacra, tom. III, p. 47.] , Quitteria [Gaidoz, p. 175 – 177.] , Farannanus [Act. SS., tom. III April., p. 809, num. 7.] , Edrenus [Lewis, Topogr. Dict. of Wales, v° Edren (St.).] , Mammes et Julianus [Gaidoz, p. 174.] , Benedictus [Ibid.] , Gildas [Ibid., p. 177.] , Tugeanus [Ibid., p. 177 – 179.] , Bihius * [Ibid., p. 179.] , Mathurinus [Ibid., p. 180.] , Symphorianus [Ibid., p. 181.] , Mevennus [Ibid.] . In aliquo oppido Tusciæ adhibebatur etiam exordio hujus seculi clavus quem unum ferebant esse eorum quibus Christus Dominus cruci affixus est [Ibid., p. 169.] .
[180] [Ritus nonnulli apud infideles] Omitto observationes manifeste inanes et superstitiosas quibus in certis regionibus remedium adversus rabiei malum quæri dicitur [Videsis Gaidoz, pp. 183, 187 – 196, 8 – 15.] , sicut et quod supponit Gaidoz, apud antiquos nempe Dianæ, quæ rei venatoriæ præsidebat, patrocinium ad illius periculum amovendum invocari consuevisse [Ibid., p. 15.] , nullum tamen aliud argumentum hujus sive assertionis sive conjecturæ afferens præter locum Æliani ubi is: In Creta, ait, Dianæ Roccææ templum est, circa quod cum rabie corripiuntur canes, vehementer ex ea laborant, adeo quidem ut ex promontorio in mare se præcipites dent [De nat. animal., lib. XII, cap. 22.] . Nam hoc loco, ut patet, non agitur de præservatione a rabie, sed contra significatur canes rabidos fieri si terram Dianæ sacram violarint, ubi satis manifeste alluditur ad fabulam de temerario illo Actæone qui Dianam lavantem aspexit.
[181] [Hubertinis] Sed notatu magis dignum est quod retulit Eugenius Flandin [Voyage en Perse en 1840 et 1841 (Paris, 1851), tom. I, p. 141.] de quodam vico in Perside, qui nuncupatur Seid-hadji-ed-din: Incolæ (hujus vici) feruntur potestate præditi esse sanandi eos qui a canibus rabidis læsi sunt, dummodo necdum quadraginta dies elapsi fuerint post illud infortunium. Privilegium istorum Seidorum ita in Perside innotuit ut multi ex remotissimis locis confluant ad Seid-hadji-ed-din ut curentur.
[182] [aliquatenus similes.] Huc etiam forte, ad ea scilicet quæ apud infideles aliquam similitudinem habent cum ritibus Hubertinis, referre licet cum J. W. Wolf [Beiträge zur deutschen Mythologie (Leipzig, 1852), p. 146.] , quod apud Indos tauri Schivæ deo sacri in coxendice notabantur ipsius dei signo, quod idem est cum eo quo uti consueverunt ad designandam planetam Veneris (#), parte sua superiori cornu repræsentante.
[Annotatum]
* al. Bienzy?
SECTIO TERTIA.
DE EXTENSIONE CULTUS S. HUBERTI ET DE QUIBUSDAM EJUS CULTUS RITIBUS.
§ I. Memoria S. Huberti in fastis sacris.
[183] [S. Huberti, non tamen statim post mortem aut elevationem ejus,] Non statim post mortem aut post elevationem corporis sui anno 743 celebris fuisse videtur cultus S. Huberti. Neque enim signata reperitur memoria ejus in ullo martyrologiorum antiquorum, sed solum in auctariis primæ ipsorum editioni postea additis. Nullam ejus mentionem habent Hieronymiana, nullam Beda, nullam, ut videtur [Cfr. paulo inferius.] , Ado, nullam denique Usuardus purus. Solus, ni fallor, ex veteribus martyrologis quos vocant classicos, ante medium seculum IX Huberti meminit Wandelbertus, monachus Prumiensis in diœcesi Trevirensi, Arduennæ finitima, in suo martyrologio metrico, ad diem 30 maii:
Tertius * Hucberto, papa et Felice dicatur [P. L., tom. CXXI, p. 600.] .
Adoniani etiam martyrologii quidam codices, qui dicuntur descripti seculo XI, ad eamdem diem 30 maii annuntiant: Ipso die, natalis Hucberti Tungrensis ecclesiæ episcopi et confessoris; qui primo quidem apud sanctum Lambertum martyrem sepultus est, sed emergentibus annis in quodam monasterio est translatus et venerabiliter sepultus [Ed. Giorgi, p. 239.] . Sequuntur auctaria Bedæ Atrebatense, Tornacense et Lætiense, ad diem 3 novembris: Eodem die, depositio S. Huberti episcopi; et ad eamdem diem 3 novembris, Usuardi auctaria non pauca et editiones Greveni et Molani, variis terminis; deinde martyrologia Galesinii et Canisii seu Walasseri; ac denique Martyrologium Romanum: Eodem die, sancti Huberti Tungrensis episcopi.
[184] [mentio in martyrologiis et calendariis.] Inter antiquissimas etiam mentiones S. Huberti computanda est ea quam habet Kalendarium Ecclesiæ Germaniæ Coloniensis conscriptum inter annos 889 et 891 et editum a cl. v. A. J. Binterim [Coloniæ 1824.] , ad diem 2 novembris: S. Hugberti epi. Similiter ad diem 3 novembris Kalendarium monastico-necrologicum ex ms. Murensi seculi XI editum apud M. Gerbert [Monum. veteris liturgiæ Alemannicæ, part. I, p. 499.] : Hucperti epi. Ad eamdem diem Hubertum memorant calendarium anno 1405 confectum pro ecclesia Feldkirchensi [Anzeiger für Kunde des deutschen Vorzeit, Neue Folge, 12er Jahrgang (1865), p. 257.] et alia quædam calendaria seculi XV germanico idiomate concepta [Ibid., p. 258.] . Præterea calendarium Adami Regii, Martyrologium Gallicanum Andreæ Saussayi et Ghinius inter Natales SS. canonicorum. — Jam de cultu S. Huberti in singularibus ecclesiis.
[Annotatum]
* dies ante kal. jun.
§ II. De cultu S. Huberti in Belgio.
I. Leodii in ecclesia Sancti Petri;
[185] [S. Huberti cultus] I. Leodii, ut supra diximus [Num. 6.] , corpus S. Huberti, quamquam anno 743 solemniter elevatum, non valde honoratum erat ante translationem ejus in cœnobium Andaginense. Hactenus requieverat in ecclesia collegiata Sancti Petri [Cfr. supra, num. 4.] , quam cl. Jos. Demarteau primam cathedralem Leodii ecclesiam fuisse opinatur [Histoires ou légendes liégeoises (Liege 1886), p. 4 – 9.] , et in eadem postea monstrabatur locus sepulturæ sancti [Nic. Delvaulx (Bibl. Univ. Leod. cod 824), tom. I, p. 438.] in specu quem ipse paraverat [Vit. I, num. 11.] sicut et stola qua usus fuisse et clavis quam Roma attulisse tradebatur, et ossiculum Roma transmissum [Cfr. supra, num. 28.] . Festivitas ejus ibidem celebrabatur quotannis seculo XVIII maxima solemnitate a confraternitate in ejus honorem in ea ecclesia instituta, et singulis feriis secundis missa de eo cantabatur post matutinum officium. Ingens plebis multitudo illuc confluebat ad honorandum illius sepulcrum [Delvaulx, loc. cit.] . Duæ sorores energumenæ apud istud sepulcrum anno 1508 sanatæ fuisse narrantur [Chapeaville, Gest. episc. Leod., tom. III, p. 241.] .
[186] [ecclesia parochialis ejus nomine dedicata;] Haud scio tamen an vetustissimum cultus S.Huberti Leodii vestigium post elevationem corporis ejus ecclesia fuerit, jam diruta, quam ipsius nomine dedicasse in suburbio legitur Otbertus episcopus anno 1110 [Ibid., tom. II,p. 55.] , quæque usque ad extremum seculum XVIII inter parochiales Leodienses ecclesias computabatur [Delices du païs de Liège (Liège 1738), tom. I, p. 150; J.-J. Daris, Hist. De l'église et de la principauté de Liège depuis 1724 jusqu'à 1852, tom. IV, p. 188.] . In ea ecclesia etiam instituta est confraternitas S. Huberti, sed primum anno 1644 [Cfr. infra, num. 282.] .
[187] [officium ejus seculo XV;] Nullam quoque antiquiorem mentionem reperi officii de S. Huberto Leodii celebrati illa quæ legitur in libro impresso anno 1492, hoc titulo: Ordinarius ecclie maioris leodiensis; ad calcem vero: Explicit ordinarius perfectus et integer omnium horarum et missarum de tempore et de sanctis per anni circulum dicendarum secundum ritum et ad instar veri exemplaris summe cathedralis ecclesie Leodiensis, non modo secundum antiquum imo etiam secundum novum ordinarium correctus diligentia magna, per Lodovicum de Reuchen civem Coloniensem impressus finit felititer * anno salutis m.cccclxxxxij ipso die Johannis Crisostomi. In eo libro itaque ad diem 3 novembris ita signatur Festum sancti Huperti episcopi et confessoris. Habetur duplex in ecclesia Leodiensi. Et habetur proprius cantus in primis vesperis. Ant. Respiciemus, cum quatuor sequentibus. Psalmi feriæ. Hymnus Laudis decantetur. Capit. Vir iste de sancto Lamberto. Resp. Sancte Huberte. Vers. Amavit. Ad Magn. ant. Plebs fidelis, quæ est propria de eodem. Sciendum est quod anno Domini MCCCLXXXIIII fuit ordinatum in capitulo generali circa festum beati Lamberti celebrato in ecclesia Leodiensi quod de cetero cantaretur proprius cantus sancti Huberti et capitulum diceretur de sancto Lamberto. Ad secundas vesperas, antiphonæ de laudibus, psalmi feriæ. Hymnus Decantetur. Capit. Dilatavit. Resp. ad placitum de sancto Huberto. Vers. Amavit. Ad Magn. O Huberte vel Iste homo. Oratio ut supra. Suffragium de santo Perpetuo Justum deduxit; oratio Propiciare. Dehinc de sancto Amantio etiam confessore Simulabo * cum oratione de communi. Oratio Deus qui perhennem, quæ dicitur ad omnes horas. In matutino Invitat. Christum regem confessorum. Sex lectiones de legenda ipsius sancti Huberti et tres de evangelio secundum Matthæum Homo quidam. Per novem [lectiones] resp. propria ut habentur in libro. Si autem dictum festum dominica eveniat, tunc evangelium dominice legetur feria secunda. Te Deum. Ad laudes habentur proprie antiphone, scilicet Post decessum cum aliis. Psalmi Dominus regnavit cum aliis. Hymnus Novum melos decantemus. Capitulum de sancto Lamberto. Ad Benedictus antiphona Benedicta sis. Oratio ut supra. Et ad horas dicuntur antiphone de laudibus. Ad missam: Introitus Statuit. Require Marcelli. Oratio sola Deus qui perhennem, etiam si fuerit dominica. Epistola Sapientie Ecce sacerdos. Alleluia, Juravit. Require de uno confessore. Sequentia unius confessoris. Evangelium Homo quidam peregre. Require Marcelli. Credo non canitur, nisi sit dominica. Offertorium Veritas. Prefatio communis. Communio Beatus servus. Et si festum beati Huberti evenerit in dominica, fiet suffragium de eadem. Ad processionem cantabitur resp. Sint lumbi, et in medio ecclesie dicat presbyter vers. Amavit. Oratio de uno confessore. — Alterum officium S. Huberti, metrice conscriptum ex Breviario Leodiensi anni 1498, dabimus infra in Appendice.
[188] [quædam statuta capitularia ad illius cultum spectantia.] Hæc præterea legimus ad cultum S. Huberti pertinentia inter acta capituli cathedralis Sancti Lamberti [S. Bormans, Répertoire chronologique des conclusions capitulaires du chapitre cathédral de Saint-Lambert à Liège (1427 – 1670)in Analectes pour servir à l'hist. eccl. de la Belgique, tom. VI – XIII.] :
1571. 29 octobris. Missa propria dicenda die festo S. Huberti ob civitatem obsessam a ghuseis [Analectes, tom. VII, p. 18.] .
1576. 2 novembris. Burgimagistri postulant ut fiat processio die festo S. Huberti [Ibid., p. 27.] .
1577. 30 octobris. Processio S. Huberti suppressa quia nimis exigua in ea exhibetur devotio et propter prohibitionem publice latam quoad fistulas æreas, pulverem sulfureum, etc. [Ibid., p. 30.] .
1642. 2 septembris. Epistola missa datario papæ ad impetranda officia S. Lamberti et S. Huberti, Leodiensis ecclesiæ patronorum [Ibid., tom. XI, p. 331.]
1645. 2 septembris. Capitulum rogat cardinalem Caraffam operam suam adhibeat ut officia S. Lamberti et S. Huberti inserantur breviario romano [Ibid., p. 345.] .
1647. 15 februarii. Ferdinandus de Bocholtz (archidiaconus Leodiensis, tunc Romæ commorans) rationem reddit eorum quæ egit… ut festa S. Lamberti et S. Huberti insererentur breviario et missali romanis [Ibid., tom. XII, p, 221.] .
1652. 7 junii. Deputantur quidam ad inspiciendas hierothecas S. Materni et S. Huberti [Ibid., p. 251.] .
II. Andaini, concursus fidelium ad Sancti Huberti ecclesiam,
[189] II. Andaini, quo corpus S. Huberti anno 825 translatum est, imprimis celebris fuit ipsius cultus. Cujus loci ecclesia quum primo, ubi cœnobium illic a S. Beregiso conditum fuit, vel etiam, ut quidam aiunt, a S. Materno, S. Petri nomine dedicata fuisset [Cfr. Act. SS., tom. I Oct., p. 511; Cantator., num. 23 post med. et extr.] , deinde SS. Petri et Huberti [Cantat., numm. 14, 15, 22, 26 (Privileg. Gregorii VII), 52, 66, 90.] ac denique solius S. Huberti vocabulo designari consuevit, quod nomen jam plerumque illi attribuitur ab auctore Cantatorii et inde ab extremo seculo XI [Cfr. Urbani II Epist., ibid., numm. 91, 92.] in diplomatibus pontificiis comparet. Ecclesiam illam, post Walcaudum et Ludovicum Pium [Cantat., numm. 3, 4.] , multis donis ornarunt viri principes et nobiles [Ibid., passim.] . Quanta etiam inde a seculo IX fuerit erga locum ubi sanctum corpus jacebat plebium devotio testantur ea quæ narrantur in libris miraculorum et præsertim usus processionum annuarum, quibus afferebantur ad illum dona vicorum et oppidorum circumjacentium, et paulatim etiam magis remotorum, inde ab anno 833 introductus [Mirac. lib. II. num. 6. Cfr. infra, § VI.] .
[190] [quem foverunt concessis indulgentiis romani pontifices] Hanc devotionem approbarunt et auxerunt summi pontifices concedendo indulgentias iis qui ecclesiam Sancti Huberti visitarent vel alia ratione pietatem suam demonstrarent erga sanctum confessorem. In quo genere, præter bullam Leonis X [Supra, num. 22.] , citare juvat litteras apostolicas Nicolai IV, Eugenii IV et Innocentii VIII, quarum primarum apographum, reliquarum autographa adhuc servantur in Archivo Arlunensi.
LITTERÆ NICOLAI IV.
[191] [Nicolaus IV,] Nicolaus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis abbati et conventui monasterii Sancti Huberti in Ardenna, ordinis sancti Benedicti, Leodiensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Licet is de cujus munere venit ut sibi a suis fidelibus digne et laudabiliter serviatur, de habundantia sue pietatis que merita [supplicum] excedit et vota, bene servientibus multa majora retribuat quam valeant promereri, desiderantes tamen reddere Domino populum acceptabilem et devotum, fideles Christi ad complacendum ei quasi quibusdam allectivis muneribus indulgentiis scilicet et remissionibus, invitamus ut exinde reddantur divine gratie aptiores. Cupientes igitur ut ecclesia monasterii vestri congruis honoribus frequentetur, omnibus vere penitentibus et confessis, qui ecclesiam ipsam, in festivitatibus beati Huberti confessoris, cujus est vocabulo insignita, et per octo dies festivitates ipsas immediate sequentes, necnon et in anniversario die dedicationis ipsius ecclesie, devote visitaverint annuatim, de omnipotentis Dei misericordia et beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, auctoritate confisi, annum unum et quadraginta dies de injuncta eis penitentiæ singulis annis misericorditer relaxamus.
Datum Reate, X Kalendas septembris, pontificatus nostri anno secundo [1289] [Archiv. Arlun., Fonds Saint-Hubert,layette 103.] .
LITTERÆ EUGENII IV.
[192] [Eugenius IV] Eugenius episcopus, servus servorum Dei, universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis salutem et apostolicam benedictionem. Licet is de cujus munere venit ut sibi a suis fidelibus digne et laudabiliter serviatur de abundantia sue pietatis, que merita supplicum excedit et vota, bene servientibus sibi multa majora retribuat quam valeant promereri, nichilominus tamen desiderantes Domino populum reddere acceptabilem et bonorum operum sectatorem, fideles ipsos ad complacendum ei, quasi quibusdam allectivis muneribus, indulgentiis videlicet et remissionibus, invitamus, ut exinde reddantur divine gratie aptiores. Cum itaque, sicut accepimus, ad ecclesiam monasterii Sancti Huberti, in Ardenna, ordinis sancti Benedicti, Leodiensis diocesis, in qua corpus dicti sancti honorifice reconditum conservari dicitur, ob plurima que Dominus omnipotens, ejusdem sancti meritis, ut pie creditur, operari miracula dignatus est, magna de diversis mundi partibus,devotionis causa, Christi fidelium confluere multitudo consueverit, inibique, circa pauperes, infirmos ac miserabiles personas, exerceantur opera plura pietatis, Nos, cupientes ut devotio ferventius vigeat et augeatur, ecclesia quoque congruis honoribus frequentetur ac etiam conservetur, et pauperes infirmi necnon persone commodius sustententur,ac fideles ipsi eo libentius causa predicta confluant ad ecclesiam, et ad conservationem ac sustentationem hujusmodi, necnon ipsius ecclesie fabricam, manus promptius porrigant adjutrices quo ex hoc ibidem dono celestis gratia uberius conspexerint se refectos, de omnipotentis Dei misericordia ac beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, auctoritate confisi, omnibus vere penitentibus et confessis, qui in sancti Huberti predicti necnon ejus translationis festivitatibus, ecclesiam devote visitaverint annuatim, et ad conservationem, sustentationem fabricamque predictas manus porrexerint adjutrices, singulis videlicet ipsarum festivitatum, quinque annos et totidem quadragenas de injunctis eis penitentiis misericorditer relaxamus. Presentibus perpetuis futuris temporibus duraturis. Volumus autem quod si alias visitantibus ecclesiam, vel ad conservationem, sustentationem seu fabricam hujusmodi manus porrigentibus adjutrices, aut alias inibi pias elemosinas erogantibus, seu alias, aliqua alia indulgentia, imperpetuis vel ad certum tempus nondum elapsum duratura, per nos concessa fuerit, hujusmodi presentes littere nullius existant roboris vel momenti.
Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo tricesimo tertio, quarto idus octobris, pontificatus nostri anno tertio [Ibid.] .
LITTERÆ INNOCENTII VIII.
[193] [Innocentius VIII] Innocentius episcopus, servus, etc., universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis, salutem et apostolicam benedictionem. Considerantes nostre mortalitatis fragilitatem, humani generis conditionem, districti severitatem judicii, pie cupimus fideles quoslibet judicium ipsum bonis operibus prevenire, ac eorum peccamina piis eleemosinis abolere, ut juxta spem eterna beatitudine facilius perfruantur. Cum itaque, sicut accepimus, monasterium Sancti Huberti in Harduena, ordinis sancti Benedicti, Leodiensis diocesis, quod in partibus illis inter alia monasteria et ecclesiastica loca admodum insigne existit, et ad cujus ecclesiam quam plures utriusque sexus persone canum rabidorum morsibus, ex quibus interdum mors sequitur, pro recuperanda sanitate, ex devotione quam ad ipsum sanctum Hubertum gerunt, confugere solent, pro manutentione structurarum et edificiorum suorum, que magna et ampla existunt, non parva impensa indigere noscatur, ad quam faciendam Christi fidelium suffragia sunt plurimum opportuna, et quamvis dictum monasterium a tanto tempore citra cujus contrarii hominum memoria non existit, questas habere consueverit, tamen causantibus bellorum turbinibus et aliis sinistris eventibus, quibus partes ille, pro dolor! retroactis temporibus diutius afflicte fuerunt, monasterium ipsum modicum ex hujusmodi questis fructum reportaverit, Nos, cupientes ut Christi fideles eo libentius devotionis causa ad manutentionem predictam ac divini cultus in dicto monasterio conservationem manus promptius porrigant adjutrices, quo ex hoc dono gratia uberius conspexerint se refectos, de omnipotentis Dei misericordia, ac beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, auctoritate confisi, omnibus et singulis utriusque sexus Christifidelibus vere penitentibus et confessis, qui pro manutentione et conservatione hujusmodi de bonis eis a Deo collatis questoribus dicti monasterii pro tempore deputatis aliquid pie erogaverint, quoties id fecerint, decem annos et totidem quadragenas de injunctis eis penitentiis misericorditer in Domino relaxamus, presentibus perpetuis futuris temporibus valituris.
Volumus autem quod, si ad premissa manus porrigentibus adjutrices, aut alias inibi pias eleemosinas erogantibus, seu alias, alia aliqua indulgentia, in perpetuum vel ad certum tempus nondum elapsum duratura, per nos concessa fuerit, presentes littere nullius existant roboris vel momenti.
Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo octuagesimo septimo, duodecimo kalendas augusti, pontificatus nostri anno tertio [Ibid.] .
[193] bis [alii pontifices monasterii fautores,] Præterea in archivo Arlunensi, inter cartas olim monasterii Sancti Huberti continentur quatuordecim diplomata pontificia, quorum vetustissimum est Clementis II, datum anno 1047, recentissimum Pauli IV, datum anno 1556, quibus privilegia et bona cœnobii confirmantur et alia viginti et amplius in favorem ejusdem concessa [Hæc vidimus in cartulario Sancti Huberti, quod collegit et prelo paravit moxque, ut speramus, committet R. P. Hippolytus Goffinet, S. J.] .
[194] [sicut et Carolus V imperator,] Inter viros principes qui singulari affectu Sancti Huberti ecclesiam et monasterium prosecuti sunt, citatur præcipue a Joanne Roberti Carolus V imperator. Is anno 1525, cæsareo diplomate, dato Mechliniæ 4 maii, testatur “se singulari devotione glorioso S. Huberto addictum, idque antiquo majorum suorum exemplo”. Quos æmulatus, iterato (nam jam ante, anno 1521, eadem pietate idem præstiterat) “abbatis religiosorumque se protectorem profitetur”. Insuper eamdem curam providentiamque impendit eorumdem “ecclesiis, prioratibus, civibus, incolis, accolis, subditis, domibus, villis, horreis, terris, agris, tum universis tum singulis.” Adjungit “famulos, decimarum curatores, prætores [Cfr. infra § VIII.] , villicos, donatos et addictos, aut qui deinceps se donaverint addixerintve huic glorioso sancto, dummodo ultimi hujus generis unus dumtaxat sit in singulis pagis aut parœciis” [Cfr. ibid.] . His autem omnibus diserte pollicetur imperator “tum personarum tuitionem tum conservationem bonorum.” — Idem Carolus V cæsar, priori in S. Hubertum pietati insistens, eamdemque magis magisque tum augens tum ostendens, anno 1542, aliis litleris Bruxellis datis, eadem rata habet iterumque imperatoria authoritate confirmat; additque unum quod merito mireris. Supra enim memoratas omnes, ac nominatim Addictos (quos aliquoties vocat Hubertiers, quasi dicas Hubertinos aut Hubertios) tuendos cum rebus suis suscipit, quocumque loco sedem fixerint, etiamsi in terris hostilibus. Quod sane non nisi ex singulari in S. Hubertum affectu proficisci potuit, atque etiam inde quod se orationum, quæ in Andaino nocte dieque ad Deum funduntur, participem, ut diserte profitetur, fore speraret [Roberti, p. 462 – 463.] .
[195] [archiduces Albertus et Isabella,] Carolum V in hac re imitati sunt Albertus et Isabella archiduces, qui litteris patentibus, datis Furæ anno 1611, primo fatentur gloriosæ memoriæ principes decessores suos, Carolum V ac Philippum II, quorum diplomata proferunt, hujus, præter modo memorata, anni 1522 et 1528, illius anni 1578 et 1580, et Maximilianum ac Philippum Austriæ archiduces, quorum litteræ, illius affectus testes, extent anni 1485, antiquitus protectores fuisse Andainensis cœnobii. Ipse porro Albertus et Isabella, ob singularem devotionem qua S. Huberto afficiantur, et quod se participes fore sperent bonorum operum quæ in devoto illo monasterio futura sint, omnia principum diplomata et ab iis impensos favores confirmant, novosque addunt [Ibid., p. 467.] .
[196] [et reges Franciæ.] Nec minus studium erga Andaginenses demonstrarunt reges Franciæ. Etenim Ludovicus XII anno 1507 profitetur se “maxima reverentia, amore et devotione affici erga corpus gloriosum S. Huberti et locum quietis ejus…” — Franciscus I anno 1527 litteras suæ protectionis amplissimas promulgari jubet. Complectitur ea protectio (vulgo sauvegarde) non modo monasterium S. Huberti et quæ proxime adhærent, sed et, ut in aliis supra vidimus, etiam villicos, prætores, addictos et confraternitati inscriptos, etsi in alienis, imo hostilibus terris, degentes, etc. — Henricus II anno 1551 similia benevolentissime concedit… Permittit et toto regno suo quæstas, quas vocant, factitare et confraternitatis indulgentias promulgare, quicquid tandem belli sit aut aliquando existere possit, etc. — Henricus III anno 1579, priorum regum, ut ipse profitetur, morem mentemque et pietatem secutus, bona omnia Andainensis monasterii, quæ in Galliæ regno, omnibus oneribus, ut vectigalium, tributorum, pensionum, libera fuisse antiquitus declarat, ac modo et deinceps esse jubet, “propter reverentiam et devotionem quo erga sacrum illum locum ferebantur.” Nec omittit “solitum fuisse iisdem prioribus regibus quotquot annis eo munus aliquod mittere, etc.” — Henricus IIII anno 1602 similia fere litteris suis, benevolentiæ plenissimis, inculcat, et disertis verbis præfatur, abbatiam S. Huberti esse “fundationis et protectionis regiæ.” Ejusdem Henrici IIII epistolam vidi, anno eodem penultima decembris scriptam ad dominum Buzanval, ipsius regis in Belgio legatum, qua diligenter ac serio admodum mandat, omnem diligentiam adhibeat ut Hollandi et abbatem Andainensem, quem captum tenebant, dimittant liberum, et quæ e monasterio rapuerant, restituant, etc. “Obligor, inquit, eam abbatiam tueri vel hoc solo nomine quod Rex Christianissimus sum”, etc. Non silet tamen, “reges Franciæ fuisse fundatores”: qua de causa tanto teneatur magis omnem injuriam propulsare, etc. — Adjungamus postremo de regibus christianissimis, munus illud, quod Henricus III a regibus Andainensi monasterio mitti solitum dicit esse trecentas libras. Testantur hoc Henrici IIII et Ludovici XIII epistolæ ad Andainensem abbatem, quas facile duodenas vidi, quibus tum gratum sibi esse annuum abbatis munus testificantur (canes et aves venatui aptæ id munus esse solet) tum vicissim trecentas illas libras mittunt eleemosynæ nomine et excipiendis pauperibus peregrinis [Ibid., p. 464 – 466.]
[197] [Ædes Sancti Huberti] Celebritatem cultus S. Huberti Andaini demonstrant etiam splendidæ ædes ejus nomine ibidem dedicatæ. Primus his secundum loci dignitatem amplificandis operam dedisse legitur præclarus abbas S. Theodericus I, qui monasterium rexit ab anno 1055 ad annum 1087. Is siquidem, considerans agrestem et nimis incultum loci situm, — prædecessorum enim suorum, qui ante se monasterio præfuerunt, incuria nihil decoris loco illi addiderat, sed sicut a tempore Walcandi Leodiensis episcopi, qui illuc sanctum Hubertum transtulerat eique aptum ac subitum opus ac domum construxerat, itaque quoque tunc erat, — cœpit deserta reædificaturus, diruta et vetustate consumpta renovare, angusta ampliare et… dejecto veteri et parvissimo quod ibi erat claustro, novum et magnum, quale modo videtur, construxit. Sed et oratorium sepulcri Domini ad meridianum monasterii ædificavit. Duo quoque oratoria ad septemtrionalem plagam addidit: alterum quidem, quod est inferius, in honore sancti Andreæ apostoli; alterum vero, quod supra ipsum est, fecit venerabile memoria et patrocinio sancti Nicolai. Cryptam etiam ad orientem basilicæ pulcherrimo erexit opere, quam postea Henricus Leodiensis ecclesiæ antistes et Franco Bellegradensis episcopus ejus rogatu dedicaverunt in honorem nominis Domini Jesu et sanctæ Mariæ semper virginis; necnon et aliud claustrum pro foribus basilicæ ad occidentem a fundamento construxit. Non longe vero a porta exterioris atrii ædificata spatiosa ecclesia, sancto Ægidio eam voluit dedicari [Vit. Theoderici, num. 22 (Mon. Germ. Hist., Scr. tom. XII, p. 49).] .
[198] [sæpius] Anno MCXXX, abbate Roberto, igne fortuito crematum est hujus monasterii templum, in cujus ornatum tanto studio desudarat abbas Theodericus major [Antiquit. eccl. Andag. (Ed. Reiffenberg), p. 25.] , mox tamen instauratum sub duobus Roberti successoribus, rursus dedicatum est ab Henrico II episcopo Leodiensi [Happart., Catal. abbat. Andag. in cod. Leod. 18, fol. 67v.] .
[199] [incendio] Quadringentis fere post annis magnam partem monasterii et ecclesiæ consumpsit incendium, anno 1525 [Cfr. supra, num. 44.] , abbate Nicolao de Malaise. Sed hac clade accepta magnanimus abbas animo nequaquam fractus est, sed ab ea potius operis augustioris aggrediendi occasionem sumens, reparatis turribus, campanas prioribus præstantiores fundi curat, et conquisitis architectis exquisitissimis, eorum consilio dirui curavit partem basilicæ cui pepercerat incendium, et novam a fundamentis aggressus, lapidibus Namurco potissimum et Trajecto advectis, augustum illud opus quod modo cernimus, toto duodecim annorum quo superfuit spatio, magnis expensis elaboravit et ad gradus usque presbiterii perduxit. Quo in opere promovendo populi christiani in Deum et sanctum patronum Hubertum devotio et oblationum largitio profuit quam maxime [Antiq. eccl. And., loc. cit.] . Perfectum est opus anno 1560, sub Remaclo a Marchia, secundo Nicolai successore. Quo anno, rogatu domni Remacli abbatis et de speciali licentia reverendissimi domini Roberti a Bergis, episcopi Leodiensis, Gregorius, episcopus Azotensis, qui instituta ante aliquot dies devotionis causa peregrinatione ad sanctum Hubertum advenerat, cryptam ejusdem ecclesiæ cum altari in eadem sito consecravit die XVIII mensis augusti, sub invocatione nominis Jesu, Annuntiationis beatæ Mariæ Virginis, sanctorum Innocentium, trium regum, sancti Agapiti martiris, sancti Huberti et sanctæ Annæ… Ejusdem anni die XVI novembris, prætactus dominus Robertus a Bergis mandatum dedit suffraganeo suo Leodiensi pro consecrandis ejusdem monasterii choro, altari summo et aliis in dicta ecclesia consistentibus, cum claustro et capitulo [Ibid.] .
[200] [consumptæ] Mox vero successit aliud immane incendium Hugunotorum furore excitatum, anno 1568 [Cfr. supra, num. 45.] , quo tertio consumpta est ecclesia, ita ut manserit tantummodo murorum templi moles, hyeme subsequenti pluviæ, nivibus aliisque brumalibus injuriis absque tecti præsidio nudata, quibus diluta chori testudo corruit [Antiq., p. 27.] , et rursus anno 1569 magna pars monasterii fortuito igne periit [Ibid.] . Itaque tot tantisque damnis monasterio nostro ad extremam inopiam redacto, coactus est abbas ex argenteis statuis ac hierothecis ipsoque pretiosissimo sancti Huberti feretro distractis pecunias conflare. Quas in ædificiorum tectura cum brevi expendisset, nec aliunde restaurando templo media suppeterent, apostolicæ sedis assensu non sine magnis difficultatibus obtento, dominium villæ cujusdam oppignorare coactus est [Ibid., p. 28.] .
[201] [et magnificentius instauratæ.] Quæ deinde ad instaurationem ecclesiæ contulerint abbates Joannes Balla (an. 1585 – 1599), Cyprianus Marechal (1662 – 1686), Clemens Lefebvre (1686 – 1727) et Cælestinus de Jong (1727 – 1760), videsis apud Robaulx de Soumoy [Chronique de St Hubert, pp. 187, 191.] et ex eo apud Bertrand [Pèlerinage de St Hubert, p. 78 – 79.] , et apud eumdem Bertrand de fatis ecclesiæ inde a tempore magnæ perturbationis gallicæ, de hodierno ejusdem statu et de insigni mausoleo S. Huberti, quod confecit præclarus sculptor Gulielmus Geefs, ex munificentia Leopoldi I regis Belgarum anno 1848 in ea posito [Ibid., p. 80 – 128.] .
III. Vuræ Ducum
[202] III. Vuræ Ducum ecclesiam vidimus reliquiis S. Huberti gloriari, non semel episcopali auctoritate recognitis et approbatis [Cfr. supra, num. 36. Adde num. 80.] . De sancti cultu ibidem satis multa tradit F. Willemaers in opere suo de S. Huberto anno 1730 edito, præmissa loci descriptione. Quæ hic legentium oculis subjicere juvat. Est itaque Vura oppidum (municipium dicimus modo) a fundatione et origine nobilissimum, ducibus et principibus gratissimum, deliciarum emporium, a ducibus Vura Ducum. Insignia gestat eadem quæ Brabantia… Parcum habet amœnissimum, vivariis, pratis, arbustis, cervis, damis, apris spectatissimum, per principes muris ad circumferentiam horæ præcinctum. Versus orientem et meridiem silvam videt Soniam, harum regionum primam, septem in ambitu leucarum: bonaria continet 8236. Castrum Vuræ conspicitur nulli secundum, opus vere regium, sancti Huberti patrimonium. In eo atrium tantæ magnitudinis quam alibi ullum, a Gothis (id est stylo architectonico quem vulgo gothicum vocant) ædificatum. Capellam regiam intra muros continet regia munificentia dotatam et per Serenissimos Principes Albertum et Isabellum augmentatam [Op. cit., p. 40.] .
[203] [et præsertim sacelli S. Huberto ibidem sacri] Novam, quæ visitur modo, capellam Albertus et Isabella extruxerunt: quod enim antea extiterat sacellulum, injuria bellorum et temporum dirutum, suis ruderibus jacebat intumulatum. Altare ibidem cernitur summum divo Huberto vocato et converso sacrum: tabula seu pictura a Theodoro van Loo elucubrata, opus maximæ considerationis. A dextris ara Deiparæ Virgini sacra; a sinistris sancto Huberto episcopo, in quo loco anno 730, 29 maii, nimirum ubi modo extat altare, Hubertus mortuus est: fertque traditio, sub eodem altari in præsentem usque diem sacra defuncti præcordia plumbeæ inclusa et serico obvolutæ cistæ esse deposita et conservari. Altaribus munifica contulit ornamenta Serenissima ac Celsissima Princeps Maria Elisabetha, Belgarum moderatrix: insignia enim invictissimi Imperatoris fratris sui, summo; propria, beatæ Mariæ Brabantiæ, divi Huberti, opere mosaico et fulgentissimo non ita pridem insculpi curavit. — Septemplici porta parum exornatur, quarum anterior, respiciens majorem locum, pulcherrimo lapide cæruleo adornata hunc titulum profert: Furense antiquorum hoc Ducum Prætorium vetustatis jure et belli injuria collapsum ab optimis Principibus ALBERTO et ISABELLA insigni magnificentia instaurari cœptum jussu Maximi Reg. Philippi IIII. in regium splendorem exædificatum Divo cognomini suo, olim loci inquilino, nunc Tutelari HUBERTINA hæc porta structa et sacrata ⅭⅠƆⅠƆCXXVIII [Ibid., p. 40 – 41.] .
[204] [descriptio] Binæ in Vura cernuntur ecclesiæ, in honorem sancti Joannis Baptistæ una, in honorem sancti Joannis Evangelistæ altera, quarum prima ante sancti Huberti extitit tempora, exinde matrix ecclesia dicta. Vetusta volunt ms. et documenta, pridie mortis suæ sanctum Hubertum in ecclesia Sancti Joannis Baptistæ pro vice ultima agnum immaculatum Patri æterno obtulisse et celebrasse… Secundaria ecclesia, quæ modo, pro ratione fundatorum, qui Brabantiæ duces fuerunt, et ædificiorum, primaria dicitur, sancto Joanni Evangelistæ est dedicata… In templo hoc ducali divi Huberti cornu asservatur, quo solebat venari. Honorabile in Vura est cornu illud, multis miraculis celebre et nobilissimorum principum brachiis exceptum et gestatum sæpius, osculo oris tactum et deosculatum frequentius [Ibid., p. 42 – 45.] .
[205] [miracula nonnulla præservationis] Prodigia quædam per intercessionem S. Huberti Vuræ impetrata celebrat idem Willemaers. Videlicet anno 1723, 22 januarii, in vigilia B. Mariæ Desponsatæ, Vuram venit N. Mompey, tum temporis fabrorum lignariorum Mechliniæ decanus, cum existens media fere hora ab hoc municipio sub pago Wesembekano, a cane rabido invaditur in præsentia filii sui Philippi, omnisque caro tibiæ sinistræ a genu usque talum dilaceratur et aufertur; vulnus horrificum visu et quod a circumstantibus videri nauseabat. Inducitur domui Joannis Tuymans in Vura, moxque hiulca ferro aduruntur, nihilque vulneri præter aquam in honorem S. Huberti adhibitum fuit; curatusque est in tantum et sanatus ut expertissimorum chirurgorum qua Bruxellensium qua Mechliniensium [judicio] non nisi miraculosa diceretur sanatio. Hoc oculis hisce vidi, et centum mecum, qui vivunt adhuc hodiedum [Ibid., p. 52.] .
[206] [vel etiam sanationis a rabie] Anno 1725, die tertia julii, Antverpia Vuram venit filia 21 annorum, Anna Philippina van Westerhoven, non invasa tantum sed rabie infecta; cumque voti exsolvendi causa, sacra sese exomologesi, corpus Dominicum sumptura, expiaret, asseres sedis confessionalis admordens, horrida vibrabat lumina: et ab illa die usque in hodiernam curata fuit. Testabuntur id plurimi qui viderunt, et ipse ego confessionem ipsius excepi qui scribo hæc, et annuatim bis excurrit in Vuram, Deum in sancto Huberto laudatura, et in totum curata est et sanata [Ibid.] .
[207] [illic impetrata,] Anno 1727, die nona augusti, in templo Geldoniensi accidit: cum coram populo sacra fierent officia, ecclesiam subiit canis rabie infectus, multosque prætergressus, Joannem Baptistam Harpin in choro sedentem arripuit, variis morsibus vulneravit, parteque carnis abstracta horribiliter sauciavit. Accurrit Vuram Harpin; sacro ferro exusta vulnera et aqua in honorem sancti Huberti benedicta abluta et mundata; afflictum pristinæ sanitati vidimus tempore brevissimo restitutum. Tota id testari potest Geldonia, ipseque Harpin, adhuc in vivis existens, qui non desistit pluries hic visere sacra Huberti pignora cum summa gratiarum actione. Varias litteras desuper ad nos datas asservamus accuratius, ut demonstrare valeamus (iis qui vellent contradicere) veritatem rei. Et quod recentioribus est recentius miraculum, hoc anno 1730, mense januarii, famulus nobilissimi viri Baronis de Limalia apud nos sanatus et curatus est [Ibid., p. 53.] .
[208] [etiam animalibus.] Præterea centena adferre possemus circa integros pecorum greges canesque innumeros exhibita prodigia; quæ si singula quis enumerare prætenderet, conscribenda forent immensa volumina [Ibid.] . Duo dumtaxat ejusmodi prodigia distincte notat scriptor. Nimirum anno 1723 die tertia julii, cum princeps aliquis plurimos e canibus suis haberet rabie infectos, S. Huberti nomine invocato, quodque mirabile est, novenam in Vura Ducum cum missa in altari ejusdem sancti per dies novem celebranda instituens, cessavit membrorum inflammatio rabiesque sopita fuit. Novit Bruxella: testis enim ocularis civitas illa fuit [Ibid., p. 50.] . — Anno etiam 1724, 6ta augusti, a nobilissimis ac religiosissimis monialibus Anglicis Lovanii morantibus rogati ut ferramenta duo (claves vocamus S. Huberti) dignaremur benedicere et per attactum cornu sanctificare, quæ in Angliam sunt transmissa, rabidis scatentem canibus, declaraverunt postea per panem et aquam benedicta et ferramentorum attactum rabiem grassantem cessare [Ibid., p. 45.] .
[209] [IV. Alia loca cultu S. Huberti celebria a) in diœcesi Leodiensi;] IV. Præter Leodium, oppidum Sancti Huberti et Vuram Ducum, loca non pauca, quæ fere olim continebantur diœcesi Leodiensi, nunc autem tum ad hodiernam illam diœcesim tum ad Namurcensem, Mechliniensem, Gandavensem aut Tornacensem pertinent, patronum colunt S. Hubertum et ecclesiam vel sacellum ejus nomine dedicata exhibent. Hujusmodi sunt: A. In diœcesi Leodiensi, oppida aut vici quæ vulgari nomine appellantur Aubel, Belle-maison, Canne, Geer, Gemmerich, Haccourt, Henis, Hern--Saint-Hubert, Heusy, Lavoir, Lens-sur-Geer, Lille-Saint-Hubert, Membrugghen, Milmort, Neerglabbeek, Offelken (apud Tungros), Ombret, Rausa, Remersdael, Stoumont, Terwagne, Tilleur, Wegnez [Vid. Annuaire ecclésiastique de Belgique pour l'année 1860. Tournai, Casterman.] : quibus addendum est pulcherrimum oratorium quod circa medium seculum XV Ponthozii construxit Walterus de Corswarem, diruta vetustiori ecclesia, eo loco quo ex antiqua traditione populari primum substitisse feruntur qui anno 825 corpus S. Huberti Leodio Andagium transtulerunt, quodque adhuc visitur in castello nobilis domus van der Straten [Ch. Piot, Notice historique et généalogique de la maison de Straten (Brux. 1877), p. 222. Cfr. supra, num. 9.] . — Præterea in antiquis documentis legimus altaria dedicata fuisse S. Huberto, Leodii in ecclesia SS. Andreæ et Gengulphi [Analectes pour servir à l'hist. eccl. de la Belgique, tom. I, p. 251.] ; Hoyi in ecclesia S. Germani, in ecclesia S. Severini et in ecclesia S. Hilarii [Ibid., tom. III, pp. 167, 168, 169.] ; Hasselii in ecclesia S. Quintini [Ibid., tom. I, p. 458.] ; et in vicis Zolder [Ibid., p. 287.] , Alleur, [Ibid., p. 454.] , Hozémont [Ibid., tom. II, p. 160.] , Hemricourt [Ibid.] , Fumal, Moxhe et Thisnes [Ibid., pp. 366, 367, 368.] , ac denique Andennæ in ecclesia capituli nobilis S. Beggæ [Ibid., tom. XIII, p. 484.] . In ecclesia Lossensi colebatur S. Hubertus die 3 novembris ritu duplici primæ classis [Officia propria ecclesiæ collegiatæ Sanci Odulphi Lossensis (Leodii 1775), Pars Autumnalis, p. 12.] .
[210] [b) in diœcesi Namurcensi, Namurcum,] B. In diœcesi Namurcensi mirum non est et pluribus locis celebratam fuisse pietatem erga S. Hubertum, quippe quæ complectatur tractum Arduennensem et ipsum oppidum Sancti Huberti, unde ea pietas propagata est. Prope ipsam civitatem Namurcensem visitur adhuc antiquum Eremitorium Sancti Huberti [De quo fuse Ad. Siret in Annales de la Soc. arch. de Namur, tom. II (1851), p. 1 sqq.] , et celebre est ibidem oratorium quod vocabatur Capella lanionum *, in quo sedem suam habebat confraternitas Sancti Huberti instituta anno 1772.
[211] [Miertenne,] Mertenne (seu, ut vocat Roberti, Miertenne), pagus in eodem Namurcensi comitatu, S. Huberti sodalitatem antiquitus habuit, neque miracula desunt. Non extat memoria unquam accidisse ut rabiosus canis ibidem homini pecudive ulla ratione nocuerit; quin etiam, si quis canis rabie corripiatur, quod omnino rarissime evenit, pagum ipsum, velut occulta vi actus, deserit et fuga procul se proripit, neque interea vicinis damni quicquam infert. Sodalitati nomen dederat magnus numerus virorum mulierumque. Solebant inde sodales Andainum mittere dimidium eorum omnium quæ eidem sodalitati pietatis causa pendebantur [Roberti, pp. 237, 260, 288.] .
[212] [Aurea Vallis,] In eadem diœcesi sita est Aurea Vallis, quam olim præcipue insignivit monasterium Ordinis Sancti Bernardi, tum aliis multis rebus celeberrimum, tum beneficiis, miraculis, festo S. Huberti insigniter nobilitatum. Ad miracula spectant hæc duo; prius homines, canes posterius attingit. Inauditum est, quemquam ex religiosa illa Aureæ Vallis familia ab ullo rabioso animali læsum fuisse; quin et pie creditur ne lædi quidem posse, neque vana fides. Ingressus aliquando canis rabie exæstuans templum atque adeo odeum, in quo solitum divinarum laudum pensum Deo religiosi ascetæ decantabant, furibundus quidem singulos adiit, tamquam facturus quod similes solent; sed eorum neminem attingens, innoxius recessit, non modo e templo, sed ex totius monasterii ambitu. Canes porro Aureæ Vallis, clave S. Huberti notati, sunt et ipsi immunes a rabidorum animalium morsibus, aut, si quando rabie infestentur, neque cuiquam nocent et placide in aliquo angulo rabie simul et vita defunguntur. — Itaque illuc ingens hominum multitudo, tum ex adjuncto pago tum ex aliis vicinis, vota et oblationes ad altare S. Huberto cum humilitate deferunt, dum in ejus festo missarum solemnia celebrantur. Ipsum porro Aureæ Vallis cœnobium pro conservatione domus a rabie singulis annis oblationem aliquam ad ædes sacras beatissimi Huberti mittere solet [Roberti, pp. 239, 266, 306.] .
[213] [alia;] Præterea, ecclesias vel sacella S. Huberto dicata reperio his Namurcensis diœceseos locis: Arbre, Attert, Baillonville, Beausaint, Beho (Watermal), Bellefontaine (Lahage), Bièvre, Bovigny (Courtil), Cugnon (Mortehan), Durmal, Eghezée, Evelette (Libois), Flamierge (Givroule), Habay-la-Vieille, Habergy (Bebange), Hachy (Fouches), Han-sur-Lesse, Harre, Hompre, Longwilly (Michamps), Marenne (Verdenne), Moircy (Bonnerue), Noville (Wicourt), Odeigne (Oster), Offagne, Oizy-Baillamont, Ortho (Herlinval), Ortho (Nisramont), Pesches, Redu, Samart, Samré (Berimenil), Sommière, Sovet, Tourigny (Buret), Villers-la-Loue, Witry (Volaiville) [Annuaire eccl. de Belgique,, 1860.] . Altaria vero in Temploux, Biesme, Couvin, Bouillon [Analectes pour servir à l'hist. eccl. de la Belgique, tom. II, pp. 376, 385, 447, 450.] , Frouville [Ibid., tom. III, p. 175.] , Virton et Aubange [J. W. Heydinger, Archidiaconatus S. Agathes in Longuino (Aug. Trevir. 1884), pp. 140, 215.] .
[214] [c) in diœcesi Mechliniensi;] C. In diœcesi Mechliniensi S. Hubertum ut patronum colunt ecclesiæ de Baelen (Hulsen), Baisy-Thy, Boitsfort, Ramillies, Schaffen, Wackerseel [Annuaire, 1860.] , quibus ex aliis documentis antiquioribus adjungendæ ecclesiæ de Elewyt [Decretum erectionis ecclesiarum parochialium Archidiœc. Mechlin., ed. Mechliniæ an. XI (1803), p. 21.] et Gheel (Ten Aerdt) [Schutjens, Bisdom's Hertogenbosch, tom. III, p. 756.] . Indicantur præterea sacella S. Huberti in Assche et Oplinter [Analectes, etc., tom. XII, pp. 102, 125.] et altaria Distemii in ecclesia Sancti Sulpitii ac Lovanii in ecclesia Sancti Jacobi [Ibid., tom. II, pp. 139, 148.] .
[215] [d) in diœcesi Tornacensi, Montes] D. In diœcesi Tornacensi, Montibus olim in honore fuisse cultum S. Huberti colligitur ex præcepto illo quod frequenter gallico idiomate publice proponebatur: DD. Magistratus, cavere volentes pericula imminentia a multitudine canum qui rabie infecti sunt hac æstate, mandarunt et mandant omnibus civibus et incolis hujus civitatis ut canes suos aduri curent cornu S. Huberti intra dies octo, pœna injuncta ut qui canes adusti non fuerint occidantur sumptu deliquentium et alia quæ justa fuerit. Ita præscriptum hac die 11 aprilis an. 1733 [Annales du cercle archéologique de Mons, tom. VII, p. 480.] .
[216] [ac monasterium civitati vicinum,] In monasterio sacrarum virginum, quod D. Virginis Despinlieu dicunt (ita scribebat Roberti anno 1621), prope Montes Hannoniæ, mira itidem S. Huberti meritis et ope contingunt. Totum genus cognoscere licet ex illustri historia quæ ante hoc triennium contigit et quam authentice descriptam habeo, ipsius antistitæ manu ac fide firmatam. Dignam judicavi quam integre ederem, ut gallico sermone accepi. Ergo latine a me versam ecce habes. “In monasterio nostro B. Mariæ Despinlieu, prope Hannoniæ Montes, Soror Magdalena l'Hermite, ex iis quas Conversas vocamus, septem fere annos ejusmodi morbo laboraverat quem nemo agnosceret et medici variis remediis nequicquam sanare tentaverant. Feriis Circumcisionis Domini, kal. januarii anni 1617, in æde sacra corruit, vultu in terra prolapsa, quod et alias sæpius evenerat. Postridie solemnem S. Huberti cultum inchoavimus, antiphona una decantata et recitato a sacerdote ad puellæ caput evangelio, uti cum cæteris ægris agere mos noster est. Atque id factitavimus dies quadraginta. Porro a primo die ad usque vigesimum quintum in deterius abibat morbus, usque eo quidem ut sævientem Magdalenam ægre tenerent e nostris virginibus octodecim aut viginti. Denique, cum multos ægrotos S. Huberti meritis hic sanari viderimus, neminem novimus vehementius vel cruciari vel sævire. Cæterum exacto die quadragesimo ita pristinæ restituta est sanitati ut ne vestigium quidem morbi superesset. Itaque solemnem missam decantavimus, addito cantico Te Deum laudamus, quo Deum sanctumque ejus Hubertum debito honore afficeremus”, etc. Subscripsit abbatissa Maria de Buzegnies, aliæque duæ [Roberti, p. 260.] .
[217] [alia;] Postremo, sacellum dicatum legimus S. Huberto in vico Loverval [Analectes, tom. XIII, p. 130.] (per quem, ut mihi asseruit vir pius illic commoratus, transisse sanctus traditione populari fertur, ubi corpus S. Madelbertæ cum aliis quatuor sanctorum corporibus translaturus Corsolrium adivit, et monstratur fons S. Huberti, ubi equum suum adaquasse dicitur) et altare in ecclesia de Robechies [Ibid., tom. II, p. 392.] : qui uterque locus olim sedi Leodiensi subjacebat. Sacellum etiam a privato pio viro exstructum est S. Huberto in vico Gilly. Et vicus quidam prope oppidum Thuin a S. Huberto nuncupatus est [Van der Maelen, Dict. géogr. du Hainaut,v° Saint-Hubert.] .
[218] [e) Gandæ.] E. In diœcesibus Gandavensi et Brugensi nullam reperi ecclesiam S. Huberti titulo dedicatam, sed solummodo sacellum in ecclesia Sancti Michaelis Gandæ [Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, tom. II, p. 70.] .
[Annotata]
* sic
* sic
§III. De cultu S. Huberti in Neerlandia et in Magno Ducatu Luxemburgensi.
[219] [Monumenta cultus S. Huberti Trajecti ad Mosam,] I. Ad Leodiensem sedem etiam quondam pertinuerunt nonnullæ partes diœcesium nunc Silvæducensis et Ruræmundanæ: unde et in his vestigia cultus S. Huberti reperiri mirum non est. In Ruræmundana tamen solam mihi videor reperisse hujus cultus sedem civitatem Trajectensem ad Mosam, ubi S. Hubertus duodecim priores sui episcopatus annos transegit. De qua Roberti: Trajectum et reliquias ejusdem sancti in ecclesia collegiata B. Mariæ Virginis ostendit [Cfr. supra, numm. 33, 34.] et altare habet in ecclesia religiosorum Patrum Augustinianorum ejusdem divi nomine consecratum et populi concursu, etiam vicinorum, celebre. Quæ ibidem fiant disce ex epistola R. D. Nicolai Cruesen, Prioris, ad R. D. Abbatem Andainensem: “Sacra, inquit, frequenter in honorem gloriosi sancti petuntur et celebrantur. Plures ex infirmitatibus variis, maxime a febribus ardentibus, liberantur. Nonnunquam animalia infirma et a canibus læsa adducuntur, et clavi S. Huberti, in modum crucis facta, et pane benedicto in honorem gloriosi sancti adhibito, juxta fidelium devotionem, liberantur. Quilibet nobilium virorum studet imaginem S. Huberti et frustulum panis in honorem gloriosi sancti consecratum domi suæ servare: hoc sibi persuadent robustiores et sagaciores canes effici. Publico festo dies S. Huberto anniversaria solemni ritu per totum oppidum celebratur tum a clero tum a populo: quod tamen non fit in honorem aliorum sanctorum episcoporum hujus oppidi, quos plus quam viginti numeramus sanctos. Eadem dies non tantum civibus celebris, sed et vicinis pagorum incolis, qui centeni et centeni, catervatim et turmatim, maximo affluxu concurrunt, vota sua, preces et oblationes S. Huberto delaturi” [Roberti, pp. 237, 259, 284, 278.] . Porro de origine altaris in ecclesia PP. Augustinianorum hæc in eadem epistola Nicolai Cruesen ad abbatem Andaginensem legebantur: In nostra ecclesia D. Mariæ ad littus extat altare in honorem D. Huberti. Originem hujus altaris volunt multi fuisse quia ante extructum templum, quod modo est, aliud ibidem erat sacellum D. Virgini sacrum, antiquissimæ turri conjunctum, ut adhuc indicant vestigia turri adhuc extanti impressa: quod sacellum, aut saltem turris, ante urbem conditam, licet alii usui, videtur extitisse. Hoc sacellum dicitur fuisse oratorium S. Huberti, in quo, dum episcopum Trajectensem ageret, ex sua, quam juxta D. Petrum (ubi nunc sunt D. Servatii ædes sacræ) habebat, residentia sæpius pernoctabat, devotioni erga sanctissimam Virginem, precibus et vigiliis intentus… Hoc sacello ante quadringentos annos ampliato, remansit ecclesia Deiparæ sacra, et secundum altare D. Huberto fuit dedicatum, ob frequentes noctes ibidem transactas. Hæc ex traditione antiquissima tam cleri quam populi hujus urbis constant, et ex tabellis depictis certius constarent, nisi impia hæreticorum rabies, iconoclastas imitata, ipso die S. Huberti anno 1566, tempore quo solemnia D. Huberto celebrabantur, templo spoliato, imagines omnes dejecisset, easque non ita multo post in rogum circa fori medium extructum injecisset. Mansit interea altare D. Huberti… [Ibid., p. 180.] .
[220] [in diœcesi Buscoducensi] In Buscoducensi vero diœcesi citantur ecclesiæ, sacella aut altaria S. Huberto dedicata in Alem [Cfr. supra, num. 35.] , Berlicum, Croimvort, Gemert; Helmond, Herpen [Cfr. ibid.] , ubi festum S. Huberti magna solemnitate quotannis celebratur dominica secunda octobris, concessa indulgentia plenaria, quam etiam lucrari possunt dominica secunda post pentecosten et die 3 novembris, St.-Hubert, Orthen, Buscoducis; Mill, St.-Oedenrode, Oirschot, Oisteruyk, Ooy, Sambeek [Schutjens, Bisdom's Hertogenbosch, tom. III, pp. 83, 249, 396, 686; tom. IV, pp. 120, 156 – 158, 642, 821; tom. V, pp. 111, 306, 352, 384, 410, 624.] .
[221] [et in Magno Ducatu Luxemburgensi.] II. In Magno Ducatu Luxemburgensi, quæ regio cum magna parte provinciæ Luxemburgi belgicæ pertinebat ad archidiœcesim Trevirensem, patronus primarius est S. Hubertus ecclesiarum parochialium de Bech-Kleinmacher, Garnich, Kaundorf, Merscheid, Munshausen, Petingen, Säul et Steinbücken, et sacellorum in Altlinster, Bettel, Bilsdorf, Bruch (in parochia Eschweiler), Bürden, Dommeldingen, Dondelingen (in parochia Nospelt), Hüncheringen, Hünsdorf, Klein-Elcherodt et Tandel; ut patronus secundarius colitur multis aliis locis, ut in Harlingen, Perle, etc. In parochia Garnich exstat confraternitas S. Huberti, litteris Alexandri VII S. P. datis die 22 decembris anno 1665 erecta et a Pio IX S. P. multis indulgentiis ditata, cui ad quatuor millia presbyterorum et laicorum adscripta sunt [Nic. Kneip, St-Hubertus-Büchlein (Luxemb. 1874), p. 79 – 82.] . Ex aliis documentis antiquis ad has ecclesias adjungenda sunt sacella in Wintringen, Itzich, Breidweiler, Dellen, Blascheid (Blaschette) et Reckingen [Heydinger, Archidiaconatus S. Agathæ, pp. 22, 49, 259, 273, 277, 280.] , et altare in ecclesia parochiali de Ell [Ibid., p 265.] . Citatur præterea apud Roberti [Pag. 240.] vicus Paltzem [Add. infra, numm. 262, 263.] .
§ IV. De cultu S. Huberti in Gallia.
[222] [In Gallia] Multa sunt loca in Gallia ubi S. Hubertus præcipuo cultu honoratur. In quibus recensendis, prout supra fecimus § II, ubi de cultu sancti in Belgio agebatur, hunc ordinem sequi visum est, ut primo insigniora nonnulla, de quibus plura scripto consignata reperimus, sigillatim indicentur, reliqua vero, de quibus solum novimus patronum ibi coli S. Hubertum aut sacellum vel altare ejus nomine esse dicatum, per provincias civiles aut ecclesiasticas vel diœceses distributa et ordine alphabetico disposita recenseamus.
[S. Huberti cultus maxime celebris in Atreiensi quondam cœnobio:] I. Inter priora primum facile locum obtinet cœnobium canonicorum regularium Atreii * in Lotharingia conditum circa medium seculum XII. Cujus historiam accurate conscriptam recens edidit pius quidam sacerdos illius regionis [Notice sur l'abbaye d'Autrey, d'après des documentis inédits. Epinal 1884, in-8°, pp. 230.] , et recentissime singularem tractationem de cultu S. Huberti ibidem professor seminarii clericalis majoris Sancti Deodati [Quelques mots sur l'ancienne abbaye d'Autrey et son pèlerinage à S. Hubert in Semaine religieuse de Saint-Dié, XIe année (1887), nos 2 – 17.] . Is præcipue usus est duplice documento inedito, gallico sermone concepto, commentariis scilicet Atreii scriptis anno 1618 et approbatis a Nicolao Laurent, tunc cœnobii abbate, atque ad Andaginense monasterium transmissis [Cfr. Roberti, p 272.] , qui adhuc servantur in archivo publico Arlunensi [Fonds Saint-Hubert, layette 68, liasse F, n.5.] , et aliis in Atreiensi similiter cœnobio confectis circa medium seculum XVIII ab hujus cœnobii canonico, nomine Fatet. Ex hac tractatione excerpsimus quæ jam prolaturi sumus de cultu S. Huberti eo loco [De reliquiis S. Huberti ibidem asservatis vid. supra, num. 40.] .
[223] [concursus illuc populi;] Domni sancti Huberti festum (ineunte seculo XVII), in dicta ecclesia sollemni pompa celebratur die tertia novembris; qua die ingens undique illuc confluit populi multitudo. Major tamen omnino illorum numerus, qui die Ascensioni Domini nostri sacra tum ex Germania et Burgundia, tum etiam ex Lotharingia, tam multi concurrunt, ut qui hæc præsens non viderit, crediturus non sit. Ea enim est peregrinorum multitudo, quam ecclesia, quamvis ampla sit et multorum capax, recipere non queat, nedum continere: ita a primo mane ultra meridiem stipati conveniunt, quo tempore demum paulatim sistit hominum concursus. Qui quantus sit inde etiam apparet, quod pluribus e locis venientes pistores tot panes pretio vendiderunt, quot triginta vel immo quadraginta plaustra advehere quiverant; caupones vero tantum vini, quantum plaustris quinque vel sex vehitur, quod immo nonnumquam vesperascente die deficiebat, magno ipsorum tum luctu tum damno et detrimento [Comm. an. 1618.] .
[244] [indulgentiæa Sixto IV] Quum igitur olim summus pontifex Sixtus IV a viris gravibus et indubitatæ fidei edoctus esset de populorum in hunc locum devote concurrentium frequentia, quem locum sanctæ decorant reliquiæ in eo quiescentes, his rite perpensis, centum dierum indulgentiam ipso hoc die lucrandam benigne concessit, bulla die 20 decembris anni 1484 data, qua liberaliter de thesauro Ecclesiæ ipsam largitur omnibus qui rite confessi animoque contriti dictam sancti Huberti ædiculam visitarint a primis vesperis usque ad secundas, id est ad occasum solis, modo de bonis suis temporalibus aliquid contulerint ut reparandæ et sustentandæ huic ædi subveniatur [Ibid.] .
[255] [et aliis summis pontificibus concessæ;] Neque neglexerunt alii romani pontifices in gratiam Atreiensis sacelli de indulgentiarum thesauro haurire. Brevi etenim anno 1676 dato, concessit S. P. Clemens X in annos septem indulgentiam plenariam viris omnibus et mulieribus qui parochialem sancti Huberti ædiculam in ecclesia Atreiensi sitam visitarint die Assumptioni B. V. M. vel sancto Huberto sacra. Item S. P. Alexander VII, bulla die 20 decembris anni 1658 concessa, in perpetuum largitur indulgentias plenarias confratribus omnibus et consororibus confraternitatis S. Huberti in ecclesia abbatiæ Atreiensis constitutæ, si dictam ecclesiam feria secunda paschatis, die Ascensionis, in festo sancti Huberti et aliis diebus visitarint [Fatet.] .
[226] [devotionis et precationis ritus varii,] Singulis fere diebus Atreium veniunt pii peregrini atque præclaro nonnumquam sanguine orti homines; qui super altare sancti Huberti oblationes imponunt, pecuniam nempe, triticum, olera, caseum, pernas, pullos gallinaceos, lanam: tum ut gratias sancto Huberto referant, quod ipsius intercessione morbo sint levati postquam a canibus vel lupis rabidis morsi fuerant, tum etiam ut contra hujusmodi morsus protegantur. Qui vero morsi erant, devotas coram sancti Huberti altari fundebant preces, missamque fere celebrari curabant; tum a monacho quodam schedulam accipiebant, qua docerentur quænam per quadraginta dies ipsis observandæ essent abstinentiæ. Quibus diebus peractis, huc redire solebant, Deo sanctoque Huberto gratias acturi cereumque libra pondo oblaturi. Adducebantur etiam mente capti, pro quibus unus e monasterii sacerdotibus missam celebrabat novem diebus, et deinde illos exorcizabat formula utens admodum antiqua. Plerique post novenam sani abibant, alii etiam valetudinem fere recuperabant, sed aliquanto post. Ad sanctum Hubertum quoque sæpe recurri solebat pro animalibus domesticis a cane rabido morsis: quorum alia, ut equi et canes, Atreium deducebantur, ubi adurebantur ferramento in formam cornu vel pedi pastoralis configurato; alia, ut boves et vaccæ, singulis locis signabantur ferro quod in multis parœciis apud se habebat vir aliquis ad id ab Atreiensi abbate constitutus, quem vocabant Majorem seu Procuratorem S. Humberti Atreiensis. Denique panem, sal aut alios cibos invocato S. Huberti nomine Atreii benedicta pecudibus domesticis dare consueverant, ut ipsius patrocinio ab omni infortunio servarentur [Ex Comment. mss. Nic. Laurent abbatis Atreiensis in. sec. XVII.] .
[227] [diæta læsis a cane rabido observanda;] Quadraginta autem dierum diæta quæ peregrinis injungebatur, quando ad Sanctum Hubertum Atreium veniebant, haud multum absimilis erat ab ea quæ ad Sancti Huberti in Arduenna observari solet. Talem scilicet eam fuisse docent commentarii anno 1618 scripti:
Ternis primis feriis sextis horum quadraginta dierum jejunium servandum est in pane et aqua.
Toto illo tempore in loco habitandum est, ubi capræ nullæ sint; neque licet carnem, lac vel caseum caprarum comedere.
Ab omni cibo acerbo prorsus abstinendum est, qualia sunt acetum, omphacium, conditura; neque comedendum sinapi, vel allia, cæpæ, porra, nasturtium, lactucæ, napi, aromata, neque fructus arborum ulli, ut poma, pira, nuces, avellanæ.
Item observanda est et ferianda quotannis dies domno sancto Huberto sacra, quæ in tertiam novembris incidit.
Debet insuper pro devotione sua censilis esse, id est obnoxius esse afferendæ seu mittendæ quotannis oblationi suæ ad altare Sancti Huberti, quin id umquam omittat.
Transactis vero quadraginta diebus, Atreium iterum redire vel eo peregrinum mittere oportet, qui balteum ferat, baculumque et ceræ libram sive cereum hujus ponderis; quæ omnia super altari domni sancti Huberti ponenda sunt, gratiæque Deo et optimo illi patrono agendæ.
[228] [quædam in illis ritibus] Seculo XVIII quum lis theologica orta esset circa ea quæ observanda præcipiebantur piis peregrinis ad sancti Huberti in Arduenna contendentibus, accidit ut hæ controversiæ in Atreiensem ædem redundarent. Qua de re audi auctorem operis, quod inscribitur: Manière de recevoir et de bénir les pèlerins de saint Hubert: Illa, inquit, quæ nostris diebus inter theologos agitur, controversia … permoti canonici regulares Atreienses, quum aliqua immutata voluissent in his quæ in sua abbatia peregrinis injungebantur, tam anxie id patrarunt, ut cum monachorum pietate pietas populorum tepesceret, qui jam consueta cum caritate non excipiebantur. Cui tanto incommodo ut occurreretur, domni reverendissimi Patris Generalis sententia expostulata est: qui, consilio cum theologis communicato, quædam statuit quæin posterum observarentur nec possent mutari. Quæ vero ipse præcepit, ut appareat quam pietate quamque ratione consonent, revocare in memoriam oportet quæ a patrum memoria fiebant, et cum his conferre quæ jam fiunt.
[229] [seculo XVIII,] Idem scilicet remanserat rerum status quousque ortæ sunt, de quibus mentionem fecimus, controversiæ, quæ supra modum creverunt. Falsa specie tollendarum pravarum consuetudinum offendebatur plebs quam ab offensione defendendam contendebant; qua ex re et Atreii incommoda plurima consecuta sunt. Neglecta ibi primo est amentium cura, qui nulli jam hoc in loco comparent, quamvis ex chartis nostris certo constet illorum olim plerosque ibi incommodo suo aliquantum levari atque ubique ad sanctum Hubertum solere confugi, ut hujusmodi hominibus subveniat. Sublata deinde sunt et abolita quæ in iis observabantur quos animalia rabida momorderant, ita ut jam non afferantur baculus, balteus nec libra ceræ. Jejunium in tres tantum ferias sextas indictum est; monentur tantum fideles, ut, si ipsis videatur, quadraginta diebus exactis, ad Sancti Huberti redeant; nec jam præcipitur peregrinis ut diem sancto sacram observent, sed solum ut ea die aliquas ad eum fundant preces.
[230] [ne incredulis calumniandi ansa præberetur, suppressa,] Æquum sane fuit ea tollere, quæ quæstum saperent; cujusmodi sunt injunctæ oblationes et libra ceræ; quamquam non minus rationi est consentaneum animos movere, ut eæ consuetudines constituantur: nihil enim in his aliud intenditur, nisi ut definiatur quas quantasque eleemosynas et oblationes ædiculæ æquum sit tribuere, quæ non sine magnis impensis ædificata est et sustentata. Baculus vero et balteus ideo deferebantur, ut palam profiterentur qui deferebant se peregrinos esse, qua in re nulla ratione pietas læditur: quoniam vero non erat ita necessarium, tollendum fuit, ut incredulis hominibus omnis offensionis occasio removeretur. Liberum demum unicuique est tribus, quas ipse elegerit, feriis sextis jejunare. Licet autem dies superstitiose non sunt attendendi, nulla certe superstitio est feriam sextam ceteris præponere, quippe qua sanctus Hubertus diem obierit.
[231] [sed deinde, propter priorum offensionem,] Hæc igitur in illis præceptis immutata sunt, quæ peregrinis injungi solebant; quod vero circa caritatem mutatum erat, excusationem non habebat, atque videbantur in hac re Atreienses novitatibus horum temporum favisse, quibus externarum observationum religio minuitur, ut jam nihil sensibus percipiatur et aperiatur via ad animi duritiam. Ea enim jam vigebat erga peregrinos asperitas, ut nihil aliud ageretur nisi venderetur ipsis schedula, quæ res observandas doceret, mitterenturque ad sacellum sancti Huberti. Qua re multi offensi sunt, aliqui etiam permoti ut ad Sancti Huberti in Arduenna contenderent atque palam quererentur. Quum autem mulier aliqua ex Spinalio veniens, dum ad Sancti Huberti iter faceret, obiisset, dici nequit quanta indignatione erga Atreiensem abbatiam omnium moti sint animi. Propterea expetita est Domni Generalis sententia; cujus decretum jam afferimus, prout subjectum legitur postulationi, quæ ipsi porrecta est, quæque in archivo nostro servatur.
[232] [jussu præpositi generalis] “Perspecta præsenti postulatione et in consilium vocatis nonnullis ordinis nostri historicis, statuimus in abbatia Atreiensi esse oportere sacerdotem qui excipiat, doceat et in confessione audiat pios sancti Huberti peregrinos, quique choralibus ornamentis indutus eis benedicat simul cum omnibus quæ sibi secum detulerint; statuimus non imponendas esse quadraginta dierum observationes, nisi iis qui ab aliquo rabido animali morsu sint forte venenati; in hoc vero solo illas observationes fore, ut ab his rebus abstineatur quæ rabidum virus fovere possint, præter tres dies jejunii in pane et aqua; nullos etiam devotos actus esse præstandos præter sacramentorum usum et sancti Huberti invocationem; nihil a peregrinis expostulandum esse, qui nullo modo cogendi sint vel ad oblationes conferendas vel ad quælibet post ipsorum sanationem observanda. In quorum fidem præsens statutum signavimus et sigillo nostro firmari jussimus atque a secretario nostro insuper signari. Ex abbatia nostra Calidimontis *, die 9 januarii anni 1727.
F. Huguin.
Jussu reverendissimi patris
J. Borthon, ab epistolis”.
[233] [sapienter] Secundum quam jussionem hunc in modum excipiendi erant peregrini. Ubi monitus est sacerdos, ædiculam petit peregrinos excepturus et ita eis benedicit. 1° Ante altare sancti Huberti antiphonam sancti Huberti recitat cum versu et collecta; quibus addit collectam de beata Virgine, Atreii patrona: Concede nos, et collectam de sancto Augustino: Adesto. 2° Surgens et stolam peregrinorum capiti imponens initium evangelii secundum Joannem recitat: In principio. 3° Tum eos aqua benedicta aspergit, cum verbis solitis: Asperges me. 4° Ipsos solatur et ad fiduciam excitat, dum narrat quo modo plurimi quotidie sanentur intercessione sancti Huberti; cujus reliquias illis osculandas præbet. 5° Illis observationes præceptas in schedula tradit; quas explicat. Tum benedicit pani, sali, iconibus, anulis, rosariis ceterisque rebus, quas illi proposuerint. — Hæc omnia peraguntur accenso cereo; si vero id rogatur sacerdos, peregrinorum audiat confessionem ipsosque sacra Eucharistia reficiat.
[234] [instaurata;] Nihil mutavit statutum hoc, quod ad abstinentias spectat. Dierum, quibus jejunium servent, arbitrium peregrinis permittit, modo tamen feria aliqua sexta id præstent; devotionis opera constituit, orationem nempe tantum et sacramentorum usum, ne videlicet homines rudes inanem exerceant religionem; commendat etiam festum sancti Huberti diem; cujus observandi obligationem imponere, ut olim moris erat, non vetat Domni generalis edictum, quoniam suspicio est peregrinum promisisse id se facturum. Nullus vero jubetur ut intra quadraginta solitos dies Atreium redeat, quamvis id ut non negligant suadeantur ii qui graviora passi sint vulnera. Quoniam vero ut sustentetur ædicula necessario nonnulla impendenda sint, solet jam, cera nullo modo requisita, id tantum peregrinis commendari ut pro sua devotione hujusmodi impensis liberandis aliquid conferant, ceram præcipue, quæ coram ipsis comburitur.
[235] [benedictiones variæ;] Indicat etiam, quem hucusque citavimus, codex manuscriptus preces, quæ recitandæ sunt, ritusque, quos servare oportet in benedicendo rebus, peregrinis et sodalibus confraternitatis sancti Huberti. Sunt autem hæc.
Benedictio novorum confratrum et peregrinorum.
Antiphona sancti Huberti: Potestatem dabo in manu ejus, et erit quasi pater domui Judæ, et dabo clavem David super humerum ejus. — ℣ Amavit eum Dominus et ornavit eum: ℞ Stolam gloriæ induit eum. — Oremus. Deus qui beatum Hubertum pontificem innumeris decorasti miraculis, ejus nobis intercessione concede, et ab omnibus malis vitæ occursibus liberari, et perpetua mentis et corporis sanitate gaudere. Concede nos, etc. (Collecta ex officio Beatæ Virginis). — Adesto supplicationibus, etc. (Collecta de sancto Augustino).
Inde aqua benedicta in modum crucis aspergit homines, dicens: Asperges me, etc.
Si autem adsint peregrini ab animalibus morsi, recitatur evangelium secundum Joannem. In principio erat Verbum, etc., stola ipsorum capiti imposita, ipsis etiam cereum benedictum manu gestantibus. Quibus peractis, ad confidentiam excitantur, suadenturque ut ad sacramenta rite accedant: quæ eis cum caritate ministranda sunt.
Benedictio panis, salis, etc.
℣ Adjutorium nostrum, etc. — Oremus. Deus ineffabilis misericordiæ, qui per cuncta diffusus es, pietatem et misericordiam tuam per sanctum et tremendum Filii tui nomen, et per intercessionem sancti Huberti supplices deprecamur, ut super has creaturas panis, salis, avenæ, etc., per potentiam invisibilis operationis tuæ, benedictionem † tuam effundere digneris, quatenus homines et animalia quando ex iis sumpserint, hac benedictionis † sanctificatione, te protegente, ab omni tentatoris incursu illæsa permaneant. Per..
Tum aqua benedicta omnia aspergit, dicens: Asperges me, etc.
Benedictio vini.
℣ Adjutorium, etc. — Domine Jesu Christe, qui es vitis vera, qui in Cana Galileæ vinum ex aqua fecisti; multiplica super nos misericordiam tuam et benedic † ac sanctifica † hanc creaturam vini, ut quicumque ex eo sumat, vel super quem ex eo fusum fuerit, divinæ benedictionis tuæ dulcedine et opulentia repleatur et sanctificetur, et corporis sanitatem et animæ tutelam percipiat, qui cum Patre et Spiritu sancto… — Asperges me, etc.
Benedictio anulorum, rosariorum, iconum, numismatum.
℣ Adjutorium, etc. — Deus, cujus verbo sanctificantur omnia quæ vel facimus vel percipimus, effunde, quæsumus, benedictionem super nos et super has creaturas (vel super hanc creaturam), christianæ pietatis tesseram, ut per invocationem sancti nominis tui, et per intercessionem sancti Huberti, quæcumque præsentis vitæ necessitas postulat, cum gratiarum actione assequamur. Per… — Asperges me, etc.
Tum, antequam reddantur anuli, cornua vel numismata, sacris reliquiis admovenda hæc sunt, dum dicitur: Benedic, Domine, hunc anulum (hanc pietatis christianæ tesseram) quem (quam) in tuo nomine benedicimus,et præsta ut quicumque illum (illam) pie fideliterque gestaverit, intercedente beato confessore tuo atque pontifice Huberto, a malis vitæ occursibus liberetur, et ab omni tentationis occursu illæsus permaneat. Per… — Asperges me, etc.
Benedictio peregrinorum, antequam dimittantur.
In viam pacis. — Cant. Benedictus Dominus Deus Israel, etc. — In viam pacis et prosperitatis dirigat vos omnipotens et misericors Deus, et angelus ejus comitetur vobiscum in via, ut cum pace et salute et gaudio revertamini ad propria. — † Asperges me, etc.
Nota. Si peregrinis quadraginta dies observandi non sunt, vel si solum petunt ut osculandæ sibi proponantur reliquiæ, præmittenda semper est oratio saltem aliqua, addendaque benedictio anulorum, rosariorum, etc..; quæ postea reliquiis admovenda sunt, cum oratione superius indicata: Benedic, Domine, etc.
Quando revertuntur peregrini.
Antiphona Potestatem et oratio de Sancto Huberto. — Te Deum, etc. — Oremus. Deus, cujus misericordiæ non est numerus, etc.
Quibus peractis albo inscribuntur qui in confraternitatem cooptari postulant, et si quid in sanandis ægris mirum acciderit, notatur.
[236] [miracula] In libello conscripto ante medium seculum XVIII [Les Histoires les plus remarquables des pèlerins de Saint Hubert d'Autrey.] referuntur sanationes nonnullæ tunc recenter per invocationem S. Huberti Atreii impetratæ, quas et hic describere non pigebit cum præmisso narrationi monito:
Anno 1708 plurimi in ædicula videbantur baculi, qui aperte testabantur quam multi ad agendas sancto Huberto de sua sanatione gratias hunc in locum redissent. Ne vero contendere possent increduli nullum ab hac tanta multitudine incursum esse discrimen, visum est facta singularia aliqua hic referre, quæ maxime et evidens periculum, et miram sanationem ostendant. Præterquam enim quod non est credibile inter homines amplius quingentos, quos quotannis huc concurrere ipse vidi, nullum venenato morsu esse læsum, — unde dici oporteret et omnes illos deceptos esse, et nihil hanc peregrinationem miraculi habere, — en jam insuper res nonnullæ, quæ, nisi sanctum illum singulariter virtutem suam ostendisse dixeris, explicare non valebis.
[237] [quædam] Homines decem et octo, postquam inter epulas placentam lacte vaccæ confectam comederant, quæ a cane rabido morsa erat, quum Atreium venissent, unus ex his omnes observantias abstinentiasque ludibrio habuit. Reprehendentibus vero aliis, huc reversus et facti pœnitens, quadraginta dierum observantiam suscepit; qua peracta simul illi domum redierunt, numero septemdecim. Rogati autem, cur septemdecim tantum venirent, responderunt mulierem aliquam, quum incredulitate mota quadraginta totos dies perseverare noluisset, quia neque incommodum ullum neque periculum experiretur, rabie infectam obiisse. Ceteri vero omnes ad gratias sancto Huberto agendas cum baculo et balteo venerunt, sancti Huberti laudem canentes ubique et pervulgantes.
[238] [valde insignia] Peregrini tres, quum morsi fuissent, vulnera sua parvi pendentes, ab his paucis post diebus sunt sanati. Quoniam vero cognoverunt bestias aliquas, ab eodem cane morsas, rabidas interisse, huc contenderunt tanto pavore perterriti ut vix ab eo recreari valerent. Peractis nihilo minus inter quadraginta dies magna cum pietate votis et precibus, post hoc tempus redierunt, ut de sua sanatione testarentur.
[239] [præservationis] Duo peregrini ex partibus vici Dompaire, postquam ab eodem cane morsi essent, alter quadraginta dies observare noluit, quia diceret canem rabidum non fuisse, neque vulnus grave esse, neque huic rei quicquam abstinentias præscriptas subvenire posse: atque rabidus est mortuus; alter vero omnia fideliter explens, sanatus est.
[240] [a rabie] Famulo quodam contra lupum diu certante, famula aliqua subveniens, manum in lupi faucibus alte immisit; qui postea occisus est. Naso quidem et crure læsus erat famulus; atque vulgata fert opinio curationem non sperandam ei qui vel halitum animalis hauserit, vel capite morsus fuerit. Rediit tamen uterque post dies quadraginta, prorsus sanatus.
[241] [seculo XVIII] Haud procul ab Aydoilles, quem vicum via præterlabitur ad Romarici Montem ducens, quum famulus famulaque a cane rabido morsi essent, Atreium venerunt atque sunt sanati, quamquam tum capite, tum aliis etiam locis læsi fuerant.
[242] [Atreii] Homines quindecim vel sedecim infimo loco nati, quos canis rabidus momorderat, huc ex Sancto Deodato venere. Canonicus vero quidam, qui etiam morsus erat, nec venerat, aliorum exemplo et periculi metu permotus, demum huc accedens, ubi quadraginta dierum ritum observavit, cum aliis omnibus metu periculoque liberatus recessit.
[243] [per invocationem] Licet pauci hoc anno (1728) visi sint advenisse peregrini, quia nempe paucis commodum illud accidit, res tamen præ ceteris memoratu digna omittenda non est. Gerardus et Joannes Toussain ex Geromel (Gerardmer) huc contenderunt, ut gratias sancto Huberto referrent, quod ipsorum puer, annos septem vel octo natus, cujus faciem canis rabidus morsu læserat, miraculo sanatus esset. Quamvis enim magnum esset et horrendum pueri vulnus, quamvisque fama sit morsus canum rabidorum, si caput læserint, curationem non recipere, insignis hæc fuit sanatio; cujusmodi alias etiam supra memoravimus.
[244] [S. Huberti,] Circa Pascha (1728) plurimi adventarunt peregrini, quorum licet aliqui certo rabie tacti non essent, nonnulli tamen ab his canibus morsi erant quos rabidos fuisse omnes credebant; ex quibus pueri aliqui erant nec non juvenes, ipsa facie læsi. Vir etiam affuit, cujus nasus pæne ablatus erat. Venit et sacerdos aliquis ex Villasuper-Illonem, Domnus Balé nomine; qui, peractis quadraginta diebus, omne periculum evasit.
[245] [etiam gravissime] Inter ceteros peregrinos qui anno 1733, sicuti annis anteactis acciderat, ut præclarum sanctum Hubertum implorarent, Antreium concurrerunt, prætereunda non est familia quædam ex parochia Haro (Harol), quæ ideo memoratu dignior est, quod accurate nacti sumus litteras testimoniales a domno Le Comte, dicti loci parocho atque decano in Portsas. Is, ut ex ejus litteris inspicere licet, testatur die 13 (vel 23) hujus anni Dominicum Guyot, suæ parochiæ hominem, quum in agris tritici colligendi ergo versaretur, lupo rabido eum impetente, graviter capite, brachiis manibusque esse vulneratum; postquam vero Atreium venisset, sanctum Hubertum invocaturus, plenam a Domino sanationem impetrasse. Quæ dictus decanus parochus in Haro manu sua signata confirmavit. Vir enim ille postea Atreium rediit, pulcherrime valens et præ grato animo deficiens. — Nonnulli etiam ex eadem parochia ob eamdem causam Atreium contenderunt, nec spe sunt frustrati.
[246] [læsis] En quæ testatus est parochus Harolensis. Ego subscriptus Claudius Josephus Le Comte, parochus in Harol decanusque in Poursas, notum facio die (23 vel) 13 octobris currentis Dominicum Guyot, agricolam et viculi la Rue incolam, parochianum meum, quum ruri versaretur, a lupo rabido impetitum esse, graviterque capite, brachiis et manibus vulneratum; qui haud dubie devoratus esset, ni filius ejus subvenisset et pertica lupum necasset, a quo tamen prius bos et equus vulnerati sunt, ipsi postea rabidi effecti. Dictus Guyot ad sanctum Hubertum in Atreio supplex confugit, quo loco eximii servi Dei reliquiæ aliquæ servantur; cujus intercessione, observatis solito more quadraginta diebus, plene convaluit. Ideo iterum ad sanctum cum precibus in dicta Atreiensi abbatia recurrit, ut ipsi Deoque humillimas referat gratiarum actiones; et ibi sanctum Hubertum singulari obsequio veneretur. In quorum fidem signavi.
Claudius [Joseph Le Comte].
[247] [impetrata;] Extremo mense octobri anni 1736 mulier cum pueris duobus ex …? venerunt, mulier etiam quædam ex Orvailles, et filius domni Marotel, in Lunari Villa causidici; ii omnes a catella in Orvailles morsi erant, quæ canes omnes aliaque animalia vicinorum pagorum impetebat, quamque veluti rabidam incolæ interfecerunt. Peractis vero solitis abstinentiæ ac pietatis officiis, nullum jam incommodum quinque illi homines sunt experti.
Liceret nobis plurima hujusmodi adducere, multisque factis comprobare quantum utilitatis conferat peregrinatio ad Sanctum Hubertum in Atreio.
[248] [cultus S. Huberti in ecclesia Atreiensi antiquitas.] Quod ad antiquitatem cultus S. Huberti in Atreiensi monasterio spectat, ex instrumento cui subscripsit Conradus episcopus Tullensis anno 1285, colligitur jam eo tempore in ecclesia cœnobii, quæ B. Mariæ Virginis titulo dedicata erat, exstitisse altare S. Huberti [Notice sur l'abbaye d'Autrey, p. 40.] . Alterum altare eidem sancto ibidem dicatum est circa annum 1540, et eodem fere tempore specularia duo posita, quibus ejus historia repræsentabatur [Ibid., p. 40 – 41.] . Ipsa vero ecclesia et cœnobium jam seculo XV a S. Huberto nuncupata erant [Ibid., p. 53.] . — Utræque ædes anno 1791, sacrilegorum qui tunc Galliæ præerant jussu publico venditæ, deputatæ fuerunt officinæ linariæ usque ad annum 1858, quo anno opera Illi Di Caverot, episcopi Sancti Deodati, redemptæ sunt et paulo post, anno 1860, seminarium diœcesanum minus in iis constitutum [Semaine religieuse de Saint-Dié, 1887, p. 32.] . Cultum etiam S. Huberti, jam diu abolitum, ibidem instaurare cordi habuerunt piissimus præsul et qui illi successit Illmus Dus de Briey. Is ante aliquot annos aliquid ex exuviis sancti ab Ill° D° Regnier, archiepiscopo Cameracensi, acceptum et legitime recognitum, seminario conferre potuit et nuper, reparato in ecclesia antiquo sacello S. Huberti, statuam lapideam eximii operis, duorum metrorum altitudine, qua sanctus repræsentatur manu dextera gladium tenens, sinistra autem cervo crucem inter cornua gerenti innixus, solemni benedictione die 16 octobris anni proxime præteriti inauguravit [Ibid., 1886, pp. 727, 823.] .
[249] [II. In monasterio S. Nicolai de Pratis prope Virdunum.] II. In eadem regione, in abbatia Sancti Nicolai de Preis proxime Virdunum, feriis S. Huberti quotannis magna panum variorumque pabulorum vis benedicitur, quæ amuleta certissima esse constat iis animalibus quibus alia, rabie agitata, dentes infixerint. Ipso autem S. Huberti festo die, non tantum Virdunensis populus et vicini pagani concurrunt, sed congregati, hinc ecclesiæ cathedralis canonici sacram eo pompam ducunt, inde urbis magistratus, tanquam si senatus habendus sit, simul omnes et ordine conveniunt, et utrique non sine muneribus. Sodalitas etiam ejusdem sancti ibidem constituta est [Roberti, pp. 274, 284, 289.] .
[250] [III. In monasterio Trium-Fontium, diœceseos Catalaunensis: concursus populi,] Non procul inde in monasterio Trium-Fontium celebris quondam fuit cultus S. Huberti. Unde etiam ad Andaginense cœnobium seculo XVII transmissos commentarios reperimus in archivo Arlunensi nunc repositos [Fonds Saint-Hubert, layette 68, liasse F.] : quos e gallico latine redditos hic transcribimus.
Tres-Fontes abbatia quædam est Ordinis Cisterciensis in diœcesi Catalaunensi, ad transitum aquarum sita haud procul ab urbe Victriaco *, [fundata olim] a duce et a sancto Rogerio; prima hæc filia est archimonasterii Clarævallis. Quo Trium-Fontium loco magna cum reverentia colitur domni sancti Humberti memoria, et ipsius festum solemniter celebratur cum officio proprio, ultro a monachis insignis monasterii Sancti Humberti in Arduenna nobiscum communicato; insuper dicto die domni sancti Humberti adest in dicto Trium-Fontium loco magna populi multitudo, tum ut indulgentias consequantur a Sanctissimo Papa concessas, tum ut remedium vulneribus illis accipiant, quibus rabido aliquo cane mordente fuerint afflicti. Immo singulis anni diebus conferunt se in dicti sancti sacellum peregrini nonnulli, qui fusis devotis precibus, necnon aliquando, si graviori incommodo consulendum sit, novemdiali devotione peracta, tum ablutis vulneribus lotione aliqua ad hunc finem parata, intercedente domno sancto Humberto, per gratiam Dei ab omnibus periculis et timoribus, si in quæ inciderint, liberantur. Verum quidem est, quando animadvertit dicti Trium-Fontium monasterii sacrista aliquem e peregrinis plus solito vulneratum, postquam jam, ut prædictum est, sanitatem recepit, monet ut ad magnum Sanctum Humbertum, — sic enim dicunt, — tendat, ut ibi incidatur.
[251] [etiam virorum nobilitate insignium;] Inter plures insignes homines qui novenas vel peregerunt ipsi, vel peragi jusserunt, apparet bonæ memoriæ domnus Cardinalis de Guisia, Ludovicus a Lotharingia, et domna de Saint-Rirant, Montis Romarici alumna, quæ singulis annis die festo ad hoc usque tempus in dictos Tres-Fontes [dona] mittit: liberata enim est a magno, quo angebatur, pavore, quod canem rabiosum vel fugere vidisset; memorandus etiam alius est,domnus du Pirel nomine, et tot alii, ut vel nomine recensere impossibile esset. Insuper videntur ibi diebus singulis miracula prorsus manifesta; inter cetera autem duo consideranda sunt, adeo perspicua ut ne in dubium quidem revocari possint, quum patrata sint coram religiosis viris viginti quinque, qui in dicta Trium- Fontium abbatia commorantur, Deo servientes, præsente etiam populi infinita turba, quæ hac maxime sacra domni sancti Humberti die ad officium divinum concurrit.
[252] [illuc ad patrocinium S. Huberti recurrentes a rabie præservati,] Accidit primum miraculum in dicta Trium-Fontium ecclesia anno millesimo quingentesimo nonagesimo quinto; quo anno die decima sexta octobris in dictam abbatiam venit [quædam mulier], matre comitante et viro; mulier enim a duobus vel circiter mensibus viro nupserat. Quæ quum a cane rabido morsa esset, neque tempore ac loco opportuno officium suum præstitisset, ut scilicet gratiam et favorem domni sancti Humberti imploraret, multum turbata est spiritu. Vir autem, ut qui erga fidem catholicam apostolicam, romanam parum afficiebatur nequaquam annuebat, quamvis muliere enixe petente, illam ad Tres-Fontes ducere, ut ibi sancto Humberto devote supplicaret. Tandem quum, intercedentibus vicinis, ad dictum Trium-Fontium locum adducta esset, ibique die decima sexta octobris anni millesimi quingentesimi nonagesimi quinti pervenisset, animadversum est statim illam mente turbari; quæ causa extitit ut ad peragendam novendialem devotionem assignaretur ipsi conclave ab ecclesia proxime distans, quod ecclesiæ conclave dicitur, in quod post divinum officium ipsa cum matre et viro comitibus suis se recipiebat; immo ibidem dormiebant. Postquam vero dicta mulier novenam inchoaverat, si forte evangelium in missa solemni vel minus solemni recitabatur, illico in terram se projiciens, veluti canis latrabat; quod si canem videbat, humi etiam se prosternens, quadrupedo gradu currebat et latrans canem prosequebatur. Magnum canem allatrabat, ut magnus; parvum, ut parvus. Reliquum vero tempus mente rite compos erat, et præter tempus, ut dictum est, evangelii quiete devotis incumbebat precibus; jucunde etiam confabulabatur cum priore, cum subpriore vel sacrista; qui quotidie eam visendi et solandi causa adibant. Interrogata insuper aliquando num ea meminisset quæ tempore furoris seu rabiei egisset, meminisse se aiebat, addens se furentem soli viro suo esse infestam; quem si tunc arripere potuisset, male se eum mulcaturam fuisse. Et re quidem vera nulli alii, etiam qui proxime astaret, nocebat; vir vero multum cavebat, atque ubi illa in furorem vertebatur, recedebat. Interrogantibus etiam subinde quomodo in hoc incommodum incidisset, respondebat die octava nuptiarum, qua die in hac vicinia cum amicis oblectare se consuetudo est, quum ad missam, comitantibus propinquis et amicis nonnullis, accederet et ante ecclesiæ januam devenisset, supervenisse magnum canem nigrum, qui inter omnes propinquos sui solius femur momordisset, quin tamen ullum alterum læderet; tum recessisse illum nec amplius esse visum. Abhinc nunquam se a viro impetrare quivisse ut ad Sancti Humberti veniret, donec, ut prædictum est, mente ipsam turbari deprehendisset. Prætereunte vero novena prima sive novenæ novem primis diebus, quin aliquid commodius eam habere animadverteretur, mirati prior, subprior et sacrista jam dicti, matrem illius rogarunt quid noctu illa ageret. Respondit mater illam cum viro dormire; ceterum nescire se quid rei agerent. Ideo jussa est dicta mulier alteram novenam incipere, et a viro prorsus recedere. Quibus præstitis peractaque novena, per Dei gratiam et domni sancti Humberti intercessionem integræ reddita est sanitati, tamque quieto visa animo, quantum sperare licebat, ita ut non jam inordinate moveretur sive evangelii tempore sive quum canem magnum parvumve aspiceret. Sicque domum rediit, comitantibus matre et viro, qui in viculo aliquo vicino, Vavere nomine, habitabant; monentibus interim dictis priore, subpriore et sacrista ut quantocius ad magnum Sanctum Humbertum iret, ut ibi incisa, miraculo recuperatam sanitatem in tuto collocaret; quod se facturam spopondit. At vir ejus, hæreticus potius quam catholicus, ut sunt plerique dicti loci Vavere incolæ, peregrinationemque piam ideo parvi pendens, numquam permisit ut ad dictum magnum Sanctum Humbertum in Arduenna iter arriperet, donec rursus ipsa in malum pristinum devenit; quod triginta circiter vel quadraginta post diebus accidit, quam ex Trium-Fontium cœnobio erat profecta. Tum demum vir prædictus, necessitate magis quam devotione cogente, cum conjuge sua versus Arduennam et Sancti Humberti ecclesiam secundum accepta monita ire [perrexit]; sed nimis diu protractum iter est. Nam quum per viam in vicum quemdam, Chyny nomine, devenisset, et loci domina tunc ecclesiam audiendæ missæ causa peteret, catulorum turba subsequente, misera mulier visis catulis in humum se projicit, et catulos quadrupedo cursu impetere cœpit. Quod ut audivit vir nobilis, qui loci illius Chyny dominabatur, credens miseram mulierem uxori suæ mala machinari, indicta causa, cultro caput misellæ abscidit, quæ ita illico vitam finivit. Vir autem, acceptis a Domino de Chyny nummis decem pro illato sibi detrimento, in vicum suum Vavre abiit. Hæc est vera narratio de dicta muliere, quam testantur omnes dicti Trium-Fontium cœnobii monachi, et si opus est, alli etiam homines amplius centum. Equidem, utpote hujus loci prior, affirmo vera esse quæ superius scripta sunt, quæ ipse vidi, quibus omnibus interfui præsens, præterquam morti dictæ mulieris. Hanc tamen mihi retulerunt viri æque veridici fideque digni. Quæ omnia, prout dicta sunt, attestor et, salva mea conscientia, signo meo anulo et confirmo.
Actum postulante Reverendo Patre in Domino, Dom. Pontio Boiman, Aureæ Vallis monacho, jam nunc abbatiæ O. Cist. abbate, die 10 maii 1623.
Serain Foimez, humilis Trium-fontium prior.
[253] [et qui opportune eo tendere vel ad Sancti Huberti in Arduenna neglexerunt misera morte abrepti.] Alterum miraculum in gratiam juridici cujusdam viri patratum est, præpositi scilicet viculi Rozes; in quo præposito apparuit domni sancti Humberti virtus. Quum enim a catulo lactente morsus esset, cujus parens rabie laborabat, non curavit dictus præpositus tempore et loco congruo auxilium domni sancti Humberti implorare. Transactis igitur quadraginta diebus, quum in morbum incidisset, domno sancto Humberto, serius licet, se devovit et [ad eum] duci se postulavit, ut devotis eum precibus invocaret. Sed ubi ad dictum Trium-Fontium locum advenit, ibi diem obiit, postquam tamen peccatum erat confessus, quod hucusque numquam aperuerat sacerdoti. Quod si maturius, tempore et loco opportuno, [novenam] suam fecisset, certe ei male non accidisset. Soror enim ejus, quæ ab eodem catulo morsa erat, a rabie servata est, facta in Trium-Fontium cœnobio novena. Quomodo autem dicto præposito id evenerit, illud hic relatione et affirmatione parochi scriptum est.
[254] In occidentali quoque septemtrionalis Galliæ parte, quæ olim pars erat comitatus Flandriæ, locis nonnullis S. Hubertus singulari devotione colebatur. Sic
[IV. In monasterio Flinensi prope Duacum.] IV. Flinæ, cœnobium sacrarum virginum, altero milliari Duaco dissitum, S. Huberti reliquiis [Cfr. supra, num. 42 d.] et miraculorum virtute gaudet. Quos rabida bestia momordit aut infecit ab omni in perpetuum rabiei discrimine ibidem liberantur, observatis quæ præscribuntur cæremoniis. Hæ cæremoniæ autem his duobus articulis continentur: I. Peregrino clavus novus, qui S. Huberti reliquias tetigerit, dator. Eo clavo e vulnere morsu facto, si vulnus est, novem deinceps diebus tantillum sanguinis elicito. Ipsum deinde vulnus aqua profluente abluito. Elapso nono die, clavum eo ubi a nemine reperiri queat abjicito. II. Solemnibus novem diebus neque indusium neque lodices mutato. Pectine et speculo abstineto. Porcinam carnem ne edito, neque panem, nisi die uno antiquiorem. Aromata, pisces non squammatos, allia, cepas, porra, et quicquid gravem anhelitum creat, procul habeto. Solus e suo sibi vasculo bibito. Solus, si fieri potest, cubato. Choreis abstineto aliisque id genus recreationibus. De cujusvis animantis capite ne gustato [Roberti, pp. 237, 261, 496 – 499 (quo loco observationes præscriptas ab omni superstitionis labe vindicare nititur).] .
[225] [V. Ariæ et ad Sancti Pauli in Artesia,] V. Ariæ et ad S. Pauli, in Artesia, supra vidimus fuisse seculo XVII sanctimonialem Mariam Chressen et nobilem virum Gulielmum le Couvreur, qui se e stirpe S. Huberti oriundos et potestate curandi rabiem præditos gloriarentur [Supra, numm. 164, 162 – 163.] . Uterque inter alias cæremonias quædam singularia et satis mira præcipiebat, quæ tamen probat et defendit Roberti [Pag. 499 – 501.] : Hausit illa (Maria Chressen), inquit, a majoribus suis, uti asserit, aitque insuper, neminem impune ea contemsisse, nemini ea fraudi aut deceptioni fuisse. Igitur si quis rabidus ad eam adducatur, I. Sanguinem e lingua et digitorum utriusque manus articulis elicit. II. Sale et allio apertam cutem confricat, panniculis involvit et horis viginti quatuor involuta perseverare præcipit. III. Evolutas manus aqua et sale lavari præcipit. IV. Fascias et panniculos, quibus manus involutæ fuerant, exuri jubet. V. Gravius læsos triduo curat. VI. Quos canes rabidi læserint, in honorem SS. Huberti et Euronii ter in mare mergi jubet.
[256] [ubi et missæ propriæ de SS. Huberto et Euronio recitabantur.] Missam utroque loco, pergit Roberti [Pag. 501.] , invenio propriam huic malo averruncando: Ariæ quidem, de sanctis Euronio et Huberto confessoribus, at in S. Paulo de solo S. Euronio. Sunt in utraque pleraque omnia eadem, nisi quod, ut res exigebat, in altera preces et encomia multitudinis numero ponuntur, in altera singularia sunt. Ut pie curiosis faciam satis, indicabo præcipuarum partium initia, maxime ex ea quæ utrumque sanctum complectitur, quæ Aria ad me transmissa est. Introitus. “Dedit Dominus confessionem sanctis suis in verbo gloriæ,” etc. Eccli. 47.9. Collecta. “Concede, quæsumus, omnipotens Deus, ut Ecclesia tua, quæ usque in finem seculorum, ineffabili providentia, beatorum confessorum tuorum Euronii et Huberti virtutum et miraculorum magnitudine coruscat, eorum meritis et intercessione infirmitatibus et canum rabidorum morsibus medeatur et perpetua sanitate ac incolumitate lætetur. Per Dominum, etc.” Epistola. “Qui timent Dominum, non erunt incredibiles” etc. Eccli. 2. v. 18. At in exemplaribus S. Pauli, Epist. “Memoria justi illius in compositione odoris facta opus pigmentarii,” etc. Eccli. 49. 1. Evangelium. “Qui crediderit et baptizatus fuerit… Signa autem” etc. Marc. 16. v. 16. Quam antiquæ sint hæ missæ, et quis, quave authoritate fecerit aut confirmaverit, cognoscere non potui.
[257] [V. In Noulette prope Hesdinium.] VI. Noulette, pagus Hesdiniensi urbi proximus, miro privilegio gaudet, quod a R. P. Theodoro Gerlais, Societatis nostræ sacerdote et collegii Hesdiniensis rectore, scripto comprehensum et ad me missum, totidem his verbis describo. Ita habet: “Pagus est secundo ab urbe Hesdiniana miliario in Paulensi comitatu, Noulette vulgari nomine appellatus. Ibi templum est, perantiquum, D. Huberti memoria consecratum. In ejusdem sancti clientela creditur pagus esse: nam ab omni hominum memoria auditum non est quemquam illius incolam, vel incolæ bestiam, inibi a rabidis aliunde advenientibus morsam, in rabiem incidisse. Id vero loci privilegium est, cum sine ullo alio remedio vel propagatione temporis (vulgo répit) vel similibus, immunes et illæsi serventur. Satis est esse incolam loci vel ad incolam pertinere. Exempla sunt quotidiana et tota circumquaque regione notissima: adeo ut iis locis commune sit proverbium, Nouletta nec hominem nec bestiam videri exire rabidam; cum tamen ex vicinis pagis cum aliæ bestiæ, tum præsertim canes, excurrant per varios pagos errabundi. Ii si forte Noulettam appellant, ab incolarum canibus, nullo ipsorum damno, occiduntur” [Roberti, p. 261.] .
[268] [VII. In vico Limé prope Suessiones.] VII. Simili privilegio gaudere fertur vicus Limé prope Suessiones [Cfr. supra, num. 41.] , neminem scilicet umquam nec ullum animal ab alio rabido ibidem fuisse læsum. Confraternitas S. Huberti eo loco exstat, et magna solemnitate festum sancti, quem vicus ut patronum colit, celebratur die 3 novembris, ac ingens multitudo peregrinantium illuc concurrit [Prioux, Saint-Hubert, pp. 60, 71.] .
[259] [VIII. Aliis Galliæ locis.] VIII. Jam summatim de aliis in Gallia locis ubi S. Hubertum aliquo peculiari cultu honorari legi. Videlicet:
In diœcesi Ambianensi S. Huberti titulo dedicatæ sunt ecclesiæ de Brassy et de Escarbotin, et sacellum in Vergies, quondam etiam in Canaples. Confraternitates exstant in Vron et in Conchy, quo etiam suscipiuntur piæ peregrinationes. Confraternitas quondam instituta est in Gamaches, et locus peregrinationis in Royaucourt, sed hæc nunc abolita sunt, sicut et nonnullæ observationes superstitiosæ quæ olim in usu erant. Pars vici Sentelie a S. Huberto nuncupatur. Denique multæ passim picturæ et sculpturæ S. Hubertum repræsentantes in ecclesiis reperiuntur. Olim in ecclesia cathedrali servabatur cornu seu clavis S. Huberti [Corblet, Hagiographie du diocèse d' Amiens, tom. IV, p. 319 – 320. De reliquiis cfr. supra, num. 42 g et h.] .
In diœcesi Andegavensi, sacella S. Huberti olim erant in ecclesia Sancti Maurilli Caloniæ et in castello in decanatu Craonensi [Pouillé du diocèse d' Angers (Angers, 1783), pp. 120, 150.] .
In diœcesi Augustodunensi erat prioratus S. Huberti, qui subjectus erat abbatiæ Sancti Martini prope Augustodunum [Pouillé général, ed. ap. Gervasium d'Alliot (Paris, 1648), Dioc. d'Autun., p. 48] .
In diœcesi Cadurcensi, S. Hubertum patronum colit parochia de Castannel [Ibid., Cahors, p. 10.] .
In diœcesi Cameracensi, titulo S. Huberti consecratæ sunt ecclesia parochialis de Romeries [Le Glay, Cameracum christianum, p. 500.] et alia ecclesia in Câtillon [Patrons de lieux … du diocèse de Cambrai (Lille, 1885), p. 9.] .
In diœcesi Cenomanensi, sacellum S. Huberti conditum est in ecclesia parochiali de Ravigney [Ibid., Le Mans, p. 108.] .
In diœcesi Lingonensi, S. Huberti nomine dedicata est ecclesia parochialis de Angerville [Roussel, Le diocèse de Langres, (Langres, 1873 – 1879), tom. I, p. 374.] , et sacella in ecclesia Sancti Mammetis in civitate Lingonensi, in ecclesia de Arc-en-Barrois, apud Cruzy-le-Châtel, apud Mussy, in castello de Chauvirey, in St-Blin et in nosocomio de Doulevant [Ibid., pp. 264, 263, 281, 290, 292, 354.] .
In diœcesi Lucionensi, anno 1750, exstabat altare S. Huberti in ecclesia parochiali de Antigny, ubi et nonnullæ sancti reliquiæ servabantur [Aillery, Pouillé de l'évêché de Luçon, (Fontenay-le-Comte, 1860), p. 175.] .
Parisiis, exstabant confraternitas S. Huberti et S. Eligii erecta anno 1445 in ecclesia Sancti Juliani, et altera in ecclesia Sancti Rochi [Gaidoz, p. 158.] .
In diœcesi Pictaviensi, sacella S. Huberto dedicata erant in Oiré et Loudun, ubi et claves S. Huberti erant repositæ [Ibid., p. 132, ex Barbier de Montault.] .
In diœcesi Redonensi, sacella item S. Huberto sacra indicantur in ecclesia B. Mariæ Vitriaci [Pouillé général, Rennes, p. 22.] , et in parochiis Gaël, La Nouaye et Paromé [Guillotin de Corson, Pouillé hist. de l'archev. de Rennes, tom. IV, p. 641; tom. V, pp. 348, 350 et 410.] .
In diœcesi Remensi, patronum S. Hubertum agnoscebat ecclesia de Cons-Lagrandville [Heydinger, Archidiaconatus S. Agathes, p. 110.] .
In diœcesi Rotomagensi, S. Huberto dedicata sunt vel fuerunt ecclesia parochialis de Ellecourt [Bunel et Tougard, Géographie du dépt de la Seine-Inférieure, arrondissement de Neufchâtel, p. 71.] et sacella in Mesnières [Ibid., p. 24] , in Ecretteville-les Baons, in Bosville [Arrond. d'Yvetot, pp. 21, 41.] , in Notre-Dame- d'Aliermont [Arrond. de Dieppe, p. 118.] , et in Saint-Père [Ch. des Granges, Vie de S. Hubert, p. 191.] . Alia præterea vestigia cultus S. Huberti reperiuntur in Bertreville-Saint-Ouen [Tougard, Arrond. de Dieppe, p. 198.] , in Estonteville- Ecalles [Arrond. de Rouen, p. 147.] , et in Auvilliers [Arrond. de Neufchâtel, p. 13.] .
In diœcesi Suessionensi, ecclesia vici la Ferte-Milon ornata est exordio seculi XVI splendido speculari historiam S. Huberti repræsentante.
In diœcesi Virdunensi, olim parte archidiœceseos Trevirensis, S. Huberto sacra erant seculo XVI sacellum in Rupt-sur-Othain et altare in domo S. Spiritus in Marville et sanctum ut patronum colebat vicus Chauvency-Saint-Hubert [Heydinger, Archidiaconatus S. Agathes, pp. 144, 127, 155.] . Sed et Juviniaci in parthenone Sanctæ Scholasticæ, cujus ecclesia dentem S. Huberti in suo hierogazophylacio servabat, officium sancti celebrabatur proprium ritu duplici die ejus festo, 3 novembris [Offices propres … celebrez au monastère de Saint-Scholastique à Juvigny (Toul. 1648), p. 65. Officium S. Huberti inde excerptum vide infra in appendice.] .
[260] [Sacella in villis regiis.] Præterea, ut notat Des Granges [Vie de S. Hubert, p. 190.] , fere omnibus locis ubi reges Galliæ interdum residere et in silvis ubi venari solebant erecta sunt sacella et eremitoria S. Huberti nomine dedicata. Exemplum afferri potest splendidum oratorium S. Huberti in celebri castello de Ambosia in tractu Turonensi.
[261] [Memoria S. Huberti in Aquitania,] In antiqua Aquitania, unde S. Hubertus oriundus apud auctorem Annalium Lobiensium seculo X et deinde apud Nicolaum canonicum et alios scriptores Leodienses seculo XI recentiores dicitur [Cfr. Comm. præv., num. 56.] , nullum aliud ejus cultus vestigium reperi nisi quod legitur apud Delvaux [Bibl. Univ. Leod. mss., num. 824, tom. I, p. 395.] : Est adhuc in Gasconia, quæ pars erat Aquitaniæ, districtus qui nuncupatur les Landes de St-Hubert, cujus caput est oppidum Aquæ Sextiæ *.
[Annotata]
* Atreium, al. Alteria, Alteriacum, Autereium; gall. Autrey.
* Chaumont
* Vitryle-François
* Dax
§ V. De cultu S. Huberti in Germania et in aliis Europæ regionibus.
[Cultus S. Huberti in antiqua diœcesi Trevirensi: festum sancti solemniter celebratum,] In Germania, in S. Hubertum insigni cultu honorando præcipue eminent vicinæ diœcesi Leodiensi archidiœceses Trevirensis et Coloniensis.
I. De archidiœcesi Trevirensi, quæ tunc temporis et hodiernam diœcesim Luxemburgensem et magnam partem Namurcensis complectebatur, hanc anno 1621 notam ad P. Joannem Roberti misit P. Jacobus Pontiani [Cfr. Roberti, p. 241.] tunc in Andaginensi ecclesia sacellanus, quæ adhuc in archivo Arlunensi asservatur [Fonds Saint-Hubert, layette 107.] :
In ecclesia parochiali Sancti Laurentii in civitate Trevirensi, ipsum sancti Huberti festum, licet non ex præcepto, observatur, magnoque tam civium quam pagorum adjacentium concursu celebratur; quod similiter fit in omnibus infrascriptis locis et aliis quam plurimis prædicti archiepiscopatus: Sarbruck, Pals, Rouver, Hylleshem, Riolle, Recking, Wasserbillich, Herberen, Machra Comitis, etc., in quibus reservantur oblata sive fidelium largitiones et vota pro monasterio usque ad adventum emissarii. Sunt aliæ ecclesiæ tam parrochiales quam filiæ, in quibus pari cultu veneratur, sed non reservantur oblata monasterio; ea pastores vel magistri fabricarum sibi attribuunt. Quales sunt: Ecclesia monasterii Munsteriensis Luxemburgi, Nounwiler, Theonisvillæ, Schleidwiler, Alten-Nikkenich, Wolfelt, Sircq, Ithich, et aliæ quam plurimæ. De institutione nihil particulariter dici potest, nisi quod alii ex pia consuetudine, alii ex voto parentum sive ex traditione et post acceptam gratiam meritis et intercessione sancti Huberti.
[263] [imago ejus multis locis publice proposita,] Ad testificationem pii cultus, vix ulla notabilis ecclesia, immo vix ulla capella, in toto archiepiscopatus districtu reperiatur quæ non habeat vel altare in honorem sancti præfati erectum, vel aliquam imaginem vel saltem ejus admirabilis conversionis historiam in aliquo pariete depictam. Insuper et ante fores fidelium, licet in multis bellorum injuria et vetustate consumptæ sint et ablatæ, restant in multis imagines vetustissimæ, et præcipue in ducatu Luxemburgensi, videlicet Diedenhoven, Kettenhoven, Weiler zum Torn, Recking, Rettenbuch, Schifling, Adich, Kail, Mondrich, Belles, Kaigen, Sashem, Hondling, Keurich, Michweiler, etc.
[264] [sodalitates,] De sodalitatibus autem, nihil aliud scio nisi quod omnium confraternitati S. Huberti inscriptorum illa sit intentio: fieri participes indulgentiarum precumque et sacrificiorum in præfato monasterio fieri solitorum et ita se suaque patrocinio sancti præfati devovere; quod fit variis modis, pro uniuscujusque pietate et arbitrio.
Mosellani, incipiendo ab Ukking supra Theonisvillam, et pagi adjacentes Treviros usque, immo Cochemiam usque, in quibusdam [offertur] vinum, et in aliis porci, in aliis frumenta, in aliis denique vinum et porci et frumenta, in aliis [offerunt] valorem glandium requisitorum ad unius porci impinguationem. Addo aliquos ejusmodi pro multis:
Theonisvilla, Remich, Cons, Machra Comitis, supra Treviros; infra, Schawaich, Longuich, M … ing, Clussert, Leenen, Tritthem, Piesport, Wailen, Urtzich, Lossenich, etc., nullo fere pago excepto.
[265] [munera quotannis] Sunt et monasteria in quibus particularia munera offerunt, alia libera, alia obligatoria. Libera: Monasterium imperiale Sancti Maximini, Sancti Martini, Sancti Matthiæ, Sanctæ Mariæ ad Martyres, Metloch, omnia Ordinis Sancti Benedicti; Rellet etiam Monasterium Carthusianorum; Obligatoria: Prumiense, annuatim medium malderum avenæ; Mariendal, aureum; Bardeburch, Sauteren * annue aut de anno in annum, prout glandes crescunt, porci valorem. Et cætera fere omnia monasteria.
[266] [collata;] Sunt pariter nobilium arces in quibus aliqui contribuere solent: Keurich, Sashem, Sivenborn, Uselding, Clemmacheren vel Clemmarech, Bertruig, Dresdorf, Luchtuig, etc., etc. Sunt denique omnes archiepiscopatus incolæ, quorum alii ceram ut Machra Comitis, Metzsich; permulti linum et lanam; alii medietatem, aut tertiam vel quartam partem porci aut oviculæ; alii valorem. Plurimæ communitates se obligarunt ad certam siliginis mensuram, aut avenæ, ut Wasserbilich, Mertert, Herberen, Kaigen, Consthen, Fel, Salmor, etc.
Omnia et singula quæ hoc folio complexus sum, quia usu et experientia didici, verissima assero.
Datum in Sancto Huberto, 17 mensis januarii 1621.
Jacobus Pontiani, Hubertensis parthenique reverendi prælati sacellanus.
[267] [in vico Nonweiler, concursus hominum ad obtinendam præservationem a rabie, adhibitis certis ritibus] Inter loca in mox citato documento recensita, singulariter celebratur Nonweiler pagus prope S. Wendelinum, qui aliquot jam sæculis S. Huberti ope mira patrari in dies conspicit [Roberti, p. 241.] . Illuc nimirum concurrebatur, sicut in Belgio Andainum et in Gallia Atreium ad sanationem vel præservationem a rabie per S. Huberti intercessionem obtinendam. Ibidem, præter alias observationes, duæ præscribebantur quas Roberti distinctius recitat et a superstitionis labe vindicat. Scilicet I. Novem diebus dominica oratio et angelica salutatio ab infirmo recitatur: sed sic ut primo die novies, secundo octies, tertio septies, et sic deinceps, quot diebus minuente numero. Ubi adnotat Roberti: Qui nimis moleste hoc loco molestus sit et clamet manifestam esse superstitionem aut explicandam numeri paradoxam in singulos dies truncationem, petam ego vicissim ab illo, sed suaviter, ut rationem reddat cur jusserit Deus (Num. 13.13) offerri sibi vitulos de armento tredecim, tum duodecim, undecim, decem, novem, octo, septem, ac demum, magno saltu facto, tot numeris omissis, unum. Hoc ubi mihi explicaverit, audacter me ad illos numerorum gradus exponendos urgeat, et minime tergiversabor. Altera autem observatio erat II. Vulnus butyro inungitur. Ad quam rursus Roberti: Vulnus dicit, quod rabiosæ bestiæ morsu inflictum sit. Hujus præcepti eam rationem medici reddunt, quod butyro blanda vis sit sedandi doloris. Accedit quod temperato colore, venenati humoris, qui in vulnere grassatur, acrimoniam suaviter mitiget [Ibid., p. 503 – 504.] .
[268] [et adustione vulneris per elavem S. Huberti;] Sed et læsis ab animali rabido hominibus adhibebatur clavis S. Huberti formæ singularis, quam minute et adjecta rudi delineatione describit Roberti; deinde subjungit: Sed in ipso prorsus extremo est miraculum. Viden' nigellam illam cuspidem procurrentem? Corpusculum est quod duorum granorum hordei instar habeat, si vel tantum habet. Ubi quis accessit quem rabida bestia læserit, immittitur ea cuspis in ignem, dum tota ad instar ignis ipsius candescat. Tum vulneri applicatur: ac protinus venenum, quod plaga celabat, spumæ instar candenti cuspidi circumponitur: quæ iterum igni immissa expurgatur, et venenum vorax flamma absumit. Porro, cum illud, de quo ago corpusculum aliquot jam seculis identidem candentibus prunis immergatur, nullum hactenus detrimentum a tam edace elemento sentit, cum quodvis ferrum aut chalybem, si vel decuplo major fuisset, pridem plane consumtum fuisse oportuerit. Necdum hactenus dixi quænam illius corpusculi materia; neque facile dicam, cum intelligam ignorari ab iis etiam qui proximi sint, qui etiam ejus curam et custodelam sibi commissam habuerint… Inter quæsita aliquot mea etiam illud fuit, quænam prodigiosæ illius cuspidis materies esset. Quidam existimare ex ossibus esse S. Huberti, sed et illi, et denique omnes, profiteri ignorantiam, et cum illis ego quoque; etsi nemo negabat, quicquid illud erat, similius esse ferro aut chalybi quam ossi. Sed faciamus esse ferrum: nemo pius item negaverit, divinitus S. Huberti promeritis eam vim accepisse qua tam diu ignis vim eludit; maxime cum effectus præterea in perpetua sanatione appareat, qui non possit esse nisi e cælo [Ibid., p. 267 – 271.] .
[269] [festum sancti bis in anno celebratum.] Celebritatem S. Huberti in Nonweiler demonstrat etiam, quod, ut de suo tempore scribebat Roberti, non modo natali sancti præsulis die, id est tertia novembris, sed et decima quarta junii ingens hominum multitudo concurrit, non tantum catholicorum, sed et eorum quos impia Lutheri et Calvini placita corruperunt. Nimirum tot annos id non potuit efficere nefaria hæresis, ut piam majorum suorum consuetudinem obliviscerentur [Ibid., p. 278.] .
[270] [Ecclesiæ et sacella S. Huberto dicata in civitate Coloniensi,] II. In diœcesi Coloniensi, in ipsa civitate metropolitana præcipua sedes cultus S. Huberti fuit ecclesiola B. Mariæ Virginis in Pasculo ecclesiæ cathedrali adjacens, ubi sancti festum celebrabatur die 3 novembris [Gelenius, De Coloniæ Agripp. magnitudine, p. 438. Cfr. num. seq.] . Ibidem S. Huberti sodalitatem olim fuisse conjicere ex eo licet quod in Registro defunctorum Fraternitatis S. Petri in Pasculo duodecim recensentur qui dicebantur Magistri Capsæ S. Huberti et alii tres Socii Magistri capsæ; item Servitores et Famulæ in Curia S. Huberti [Roberti, p. 288.] . In eadem ecclesia exordio seculi XVI scribebat R. P. Philippus Bebius, S. J., ad P. Joannem Roberti esse S. Huberti Clavem, cujus sæpissime sit usus in consecratione aquæ, panis, etc., quorum virtute, adhibitis per dies aliquot certis precibus, non pauci persanantur [Ibid., p. 268.] . De illa clave jam nihil notum est ibidem, sed monstratur hierotheca cui inclusa est particula sacræ stolæ, qua benedicuntur qui, a cane rabido impetiti, rabiei morbum contrahere formident [H. Heggen, Des h. Hubertus Leben und Wirken (Elberfeld, 1870), p. 165.] .
[271] In eadem civitate olim S. Huberti sacellum e lignis et cæmento constructum instar cubiculi civilis, capax octo vel decem orantium stetit in vinea archiepiscopali, inter S. Maximini cœnobium et plateam Marcellinam; nunc eodem loco ædificato Societatis Jesu collegio et æde, in chorum pensilem ejusdem ædis translatum est; in quod ex archiepiscopali curia per longe porrectam pergulam aditur, et in festo S. Huberti tertio novembris patronalia celebrantur. Reliquiæ autem sacelli ejusdem translatæ sunt archiepiscopi et metropolitani capituli voluntate in parochialem ecclesiam dictam in Pasculo, ubi S. Huberti dies solemnissimo concursu ex eo tempore celebratur, more ab antiquis temporibus recepto [Gelenius, op. cit., p. 624. De reliquiis S. Huberti Coloniæ asservatis cfr. supra, num. 39.] .
[272] [devotio erga ipsum in comitatu Juliacensi] In comitatu Juliacensi, Lauteren sive Fraw-Lauteren nobile cœnobium est nobilium virginum, Ordinis S. Augustini, quas canonissas vocant, prope oppidum Walderfingam, ad Saram fluvium. Proximus huic cœnobio est pagus (cujus nomen excidit) in quo eadem pietas (erga S. Hubertum) viget, quam vicinorum concursus celebriorem facit, ipsis quoque misere seductis hæreticis non sine affectu comitantibus [Roberti, p. 240.] . Sed et in tota patria Juliacensi (verba sunt e litteris P. Georgii Feltzii, prioris RR. PP. Eremitarum Ordinis S. Augustini in urbe Walderfinga) S. Huberti dies natalis omnibus incolis solet esse festivalis seu dominicalis [Ibid.] .
[273] [et aliis locis diœceseos Coloniensis,] Citantur et quædam ecclesiæ diœceseos Coloniensis ubi et hodie dilatio concedi solet iis qui a cane rabido offensi fuerint, peregrinationis ad Sancti Huberti in Belgio suscipiendæ [Cfr. supra, sect. II, § IV.] , videlicet in Schiefbahn, in Zons, in Gürzenich, et ecclesia parochialis S. Jacobi Aquisgrani [Heggen, op. cit., pp. 164, 166.] .
[274] [et etiam in Germaniæ provinciis ubi dominantur protestantes.] III. Postremo, testari possum, ait Roberti [Pag. 240.] , eumdem affectum (devotionis erga S. Hubertum) passim aliis vicinis Germaniæ locis vigere, etiam in iis qui a catholica suorum majorum semita aberrarunt, et nominatim in Palatinatu. — Indicatur etiam in hoc genere oppidum Groninga in Franconia, ubi admodum celebratur clavis quædam S. Huberti, quam incolæ hujus tractus, licet protestantes, miraculo manifestatam aiunt, et qua aduritur manus sinistra, sub pollice, eorum qui a rabido animali morsi sunt, dum qui circumstant orationem dominicam recitant: adhibetur etiam illa clavis ad signanda animalia ut a rabie præserventur [Gaidoz, p. 133.] .
[275] [Cultus S. Huberti in Anglia] Hactenus quæ ad Germaniam spectant. De aliis regionibus pauca dicenda habeo. De Anglia ait quidem Roberti, ipsam alloquens: In quadam tui parte (temporum iniquitas nomen prodere vetat) tum aliis in rebus magnum affectum erga illum (scilicet S. Hubertum) ostendis, tum ejus posteros, homines cætera etiam nobilitate illustres, illo maxime nomine veneraris [Roberti, p. 243.] . Sed quænam sint vel fuerint illius cultus vestigia omnino mihi reperire non licuit.
[276] [et in peninsula Hispanica] Nec etiam quidquam reperi de veneratione erga S. Hubertum in meridionalibus Europæ regionibus, præter epistolam hanc, ex Hispania missam anno 1721, quæ adhuc asservatur in archivo publico Arlunensi [Fonds Saint-Hubert, layette 36, liasse F.] .
Eximie Domine,
Regio ista. propter nimiam æstivo tempore siccitatem id incommodi habet, ut persæpe canes rabidi fiant, unde pluries male hominibus accidit. Qui vero morsi sunt, nullam spem salutis habent, nisi in his, de quibus in Hispania certe audisti, salutatoribus, qui dicunt se a crepundiis donatos esse virtute, qua tum homines tum animalia ab hoc malo defendant. Quoniam vero horum locorum incolæ parum istis fidunt, ubi morsi fuerunt, Ulisipponem adire coguntur, tum ut in mare mergantur, tum ut signentur clave seu cornu aliquo sancti Huberti, quod penes virum in Lusitania nobilem est. Licet sanctus ille calendario hispanico non inscriptus sit, illustris tamen hic est propter miraculorum suorum famam. Ideo domini magistratus omnesque hujus civitatis nobiles viri mihi ea de re magnum crediderunt officium: scilicet, ut est bene notum hujus vocis pondus, mihi incumbit non recusabile munus ad te scribendi a teque suppliciter petendi, ut ipsis comparare velis cornu sive clavem ex iis, quæ corpus vel stolam sancti Huberti tetigerint, simul cum schedula typis edita, in qua clavis hujusce usus, tum novena in honorem sancti celebranda, tum diæta ab his observanda qui morsi fuerint, rite explicetur. Quod si insuper nancisci queas officium in Sancti Huberti abbatia die sancto sacra recitari solitum, mittas velim, Domine; hac enim re multum movebimur, ut his in locis Deo per magnum sanctum illum flandricum devotus exhibeatur cultus; quem erga sanctum tam devoto jam sunt animo effecti, ut mihi se paratos exhibuerint ad ædiculam in ejus honorem construendam, confraternitatemque constituendam, in quam omnes viri nobiles se cooptari postularent. Clavis in arcula reponetur quam tribus seris claudendam curabimus; quarum clavium una penes prælatum, altera penes urbis rectores, tertia penes confraternitatem erit. Optatur vero ut clavis illa seu cornu muniatur litteris testimonialibus Domni abbatis Sancti Huberti, cum approbatione notarii seu judicis, unde certior quique fiant clavem sacro corpori admotam esse, atque ita major plebi erga eam sit fides. Multum tibi his, Domine, facesso negotium; verum arbitratus sum te facilius, quam alium quemvis, dominis istis comparaturum ea quæ cupiunt et mihi ea quæ ipsis peto, sive ipse ad religiosos Sancti Huberti scripseris, sive id commiseris domno abbati Sanctæ Gertrudis. Solent enim domni abbates libenter invicem hujusmodi officia præstare. Velis, precor, responsum ad me mittere…
Tibi sum omnium devotissimus, humillimus et obedientissimus servus
Hourlier.
Ex Foro Trajani *, die 20 junii anni 1721.
Porro quisnam fuerit ille Hourlier, docemur ex altera epistola in eodem archivo Arlunensi adjecta, in qua hæc leguntur: Dilectissime frater, quum nuper versarer apud Marchionem de Herzelles in ipsius castello de Faulque, ad leucam cum dimidia distante Nivellis, ostendit is mihi litteras quas acceperat a quodam amico suo, domno Hourlier, Commissario Ordinatore * Majestatis Catholicæ in Hispania… Et quoniam D. Marchionem pigebat, ad impetrandum quod petebatur, opera uti fratris sui, abbatis Sanctæ Gertrudis Lovanii, quia is nondum abbatiam suam capessiverat, petiit a me num aliquis mihi esset amicus apud S. Huberti habitans, qui id officii ipsi præstare posset; respondi fratrem meum non procul inde commorari…
Nivellis, die 12 octobris 1721.
De la Tour, Canonicus.
[277] [Claves S. Huberti multis locis et etiam privatis hominibus concessæ.] Hæc sunt quæ de cultu S. Huberti in singularibus locis colligere potui. In qua recensione non pauca desiderari ob defectum documentorum, quæ quidem noverim, dubitare non possum. Itaque instantissime rogo quotquot hæc legerint, si quid præterea in hoc genere repererint notatu dignum, ad nos transmittere non dedignentur, in appendice ad sequentem aliquem tomum operis nostri edenda. Attamen visum non est distinctius recensere oppida et vicos, quæ aliquam clavem S. Huberti, ut vocant [Cfr. supra, num. 151 – 156.] , qua notantur animalia ut a rabie præserventur aut ea infecta nemini noceant, obtinuerunt, quum ejusmodi claves, ut superius indicavimus [Ibid., num. 157.] , jam pridem ad multa collegia, sive etiam ad privatos, Andaino mitti consueverint et adhucdum sæpe concedantur.
[Annotata]
* Lauteren?
* Alcantara
* Commissaire ordonnateur
§ VI. De processionibus solemnibus ad ecclesiam Sancti Huberti.
[Processiones solemnes inde a seculo IX publice indictæ,] Accedimus jam ad describendos ritus nonnullos cultui S. Huberti plus minus proprios, præter observationes quas ad præservationem a rabie adhiberi indicavimus sectione secunda. Inter illos ritus antiquitate et celebritate præstat consuetudo processionum seu peregrinationum solemnium quæ, deducente clero, singulis annis e circumjacentibus pagis munera ad ecclesiam Sancti Huberti deferre solebant: cujus quippe consuetudinis origo, si scriptori libri secundi miraculorum sit fides, referenda est ad miraculum illud quod ex libro primo miraculorum [Num. 6.] novimus contigisse Sevoldo abbate, id est inter annos 836 et 855. Sic enim scribit ille: Nec mora: provinciales, tam celerem divinæ propitiationis experientiam meritis beati Huberti reputantes, petierunt sibi concedi ut per singulos annos certificatis diebus pro necessitatibus suis multis convenirent: ea nimirum conditione interposita ut quisque deferret ad devotionis gratiam, prout esset illi facultatis copia. Cujus devotionis consuetudinem ne quisquam infirmare vel minuere præsumeret, banno imperiali et lege synodali confirmata est [Mirac. lib. II, num. 6 extr.] . Quæ quidem non leguntur in libro primo: unde forte dubitare licet num revera dicta occasione illæ processiones institutæ sint; sed saltem inde colligitur eam opinionem jam viguisse extremo seculo XI, quo tempore liber secundus conscriptus est [Cfr. Comm. præv., num. 24.] , ac proinde processionum usum tunc non fuisse recentem. Quod et egregie confirmatur ex loco mox citando Cantatorii [Infra, num. 281.] . Quæ vero fuerint istud bannum imperiale et lex synodalis quæ consuetudinem illam confirmarint, invenire non potui; auctor Cantatorii tradit ab ipso Ludovico imperatore et Walcaudo episcopo ea fuisse proposita [Cfr. ibid.] .
[279] [quæ certis anni diebus e circumjacentibus pagis] Interea, ut narrat Romualdus Hancar [Hist. du monastère de Saint Hubert, ms., p. 95.] , cum fuisset caritate coactus venerabilis abbas (Sevoldus) ad ecclesiæ suæ januas populis apeririendas, ut et eorum devotioni faveret atque illi [munera ad Sancti Huberti deferebant] tum corporis tum animi necessitatibus remedium ibi invenirent, quia tamen timebat ne ea re disciplinæ monasticæ remittendæ locus fieret, sicut alibi in re simili accidisse compertum est, statuit cohibendum esse annuum eorum concursum, qui cum posteris suis omnibus se obligaverant ut quotannis sanctum hunc locum visitarent: igitur decrevit omnes huc uno die non venturos, sed aliis diebus alii. Quod ad nostrum usque tempus factum est. Conveniunt enim huc prima dominica mensis julii homines ex decanatu Arduennæ sive Bastoniæ cum suo parocho et decano; qui privilegio dicto monasterio concesso jus auctoritate apostolica habet excommunicandi solemniter quicumque debitas dicto monasterio pecunias quotannis non solverint. Veniunt aliorum duorum decanatuum populi, decanatus nempe Falmeniæ et Palatioli, die sanctæ Magdalenæ sacra aliisque diebus a festis paschæ ad diem sancti Joannis Baptistæ. Tenentur autem plerique horum locorum incolæ dictæ abbatiæ caseos omnes pendere quot lacte unius diei confici possunt; hi vero casei crucis dicuntur, hac, ut opinor, de causa, quod solebant homines hos huc tunc asportare, quando solemni pompa sancti Huberti ædem adibant. Nunc, ut hoc onere leventur, mittitur e monasterio famulus, qui omnibus in locis, quorum incolæ id tributi solvere debent, caseos quotannis plaustro conquirat.
[280] [et cruces bannales vulgo nuncupatæ sunt;] Processiones istæ vulgo vocari consueverunt Cruces bannales [Cfr. num. 284.] . Passim scilicet apud veteres scriptores cruces nuncupantur pompæ ecclesiasticæ, quod crux iis præferri soleret [Cfr. Du Cange, Glossar. inf. lat., ed. Henschel, tom. II, p. 678, col. 1.] . Bannales vero dictæ sunt, non quæ imperiali banno et edicto statutæ erant, ut censet Joannes Robertus [Pag. 281.] ; sed quæ intra parœciarum seu ecclesiarum bannum et districtum peragebantur, vel potius processiones cujusvis parœciæ, ut docuimus ad Joinvillam [Du Cange, loc. cit., col. 2.] .
[281] [jus inde monasterio agnitum;] Porro consuetudo, qua de agitur, ita jam invaluerat extremo seculo XI ut et jus pro monasterio Andaginensi inde ortum videretur et jure ageretur contra illos qui illam infringere niterentur. Testis est auctor Cantatorii, qui ad annum 1074: Tribus per annum oblationibus, ait, circa festum beati Joannis Baptistæ, ecclesia beati Petri et beati Huberti sollempniter honoratur, quæ vulgo cruces Falmenienses, Palatienses et Arduennenses dicuntur. Quibus autem necessitatibus compulsi provinciales has consuetudines Deo et beato Huberto devoverint, quibusque probatis consolationibus legaliter sibi firmandas in perpetuum instituerint, qui latius addiscere voluerit, relegat textum miraculorum prædicti patroni. Has edicto Ludovici imperatoris, filii Karoli Magni, et synodali banno Gualcaudi Leodiensis pontificis ibidem novimus addictas et certis finibus legali firmato privilegio determinatas. — Anno 1075. Nostris autem temporibus Godiscalcus abbas Hasteriensis Palatienses cruces fraudulenter temptaverat imminuere, et muneribus presbiteros villarum seducens, Harneas, Gabelium, Wilerceias, utrasque Bursivas et utrasque Letires, Nevies, Gedinam, Granthes detrahens nostræ, suæ attraxerat ecclesiæ. Hanc ejus præsumptionem abbas Theodericus graviter tulit, et ut inde sibi responderet, in concilio presbiterorum Grades denominato per Freduardum decanum evocavit. Ibi Godiscalcus præsente Bosone archidiacono, Ernetboldo altaris advocato, convictus judicio et sub clamatione totius concilii ecclesiæ beati Huberti quod suum erat ab antiquo publice recognovit; assurgensque Theoderico abbati, justitiæ vadium ei per manicam tunicæ suæ porrexit, pro quo et vades decem librarum exactus deposuit, et sic deinceps a præsumptione sua cessavit [Cap. 22, al. 30.] .
[282] [postea ejusmodi processiones etiam Leodio] Nec solum e circumjacente provincia, quæ primum illud voverat, sed postea et ex remotioribus locis, tum Belgii tum Germaniæ et Galliæ, similes processiones ad Sancti Huberti tendere consueverunt. Inter has processiones insignis ea erat quam quotannis peragebant socii confraternitatis Peregrinorum S. Huberti in ecclesia ejus nomine dedicata institutæ anno 1644, approbante Ordinario Leodiensi et ipso Innocentio II S. P. per bullam singularem, qua et nonnullas indulgentias eidem concessit. Inter statuta seu regulas hujus confraternitatis gallico sermone conceptas hæc leguntur:
9. Nullus in hanc confraternitatem adscisci poterit, nisi ad Domnum sanctum Hubertum in Arduenna peregrinus ierit simul cum confratribus solemni pompa huc tendentibus.
10. Ad peregrinationem proficiscendum erit primo pentecostes festo, hora circiter tertia matutina; quo die confratres omnes et consorores, qui iter instituere in animo habebunt, in foro præsentes aderunt, ut dictæ confraternitatis infulam, parochialem Sancti Huberti ecclesiam petentem, concomitentur; audita vero missa, verecunde proficiscentur, postquam decantatis litaniis interfuerint.
11. Nullus ex confratribus vel consororibus ante infulam in itinere progredietur; neque e loco abibit sibi in agmine a magistris, ducibus vel commissariis assignato.
12. Omnes confratres et consorores iter facient quieti, nec ulli scandalo erunt cantilenis, clamoribus aut alio ullo modo, præsertim in hospitiis [Hæc desumpta sunt ex Vita S. Huberti inedita, citata supra, num. 100.] .
[283] [et ex aliis Belgii et Germaniæ locis accedere solitæ;] Nec nostris temporibus omnino cessavit mos istarum peregrinationum solemnium certis diebus e nonnullis pagis quotannis ad Sancti Huberti contendentium. In registris incisorum [Cfr. supra, num. 95.] singillatim adverti peregrinationem ex Lensdorff seu Lendersdoff, prope Marcoduranam civitatem * in antiquo comitatu Juliacensi, diœceseos Coloniensis, unde feria secunda pentecostes, si bene memini, non minus ducenti, tum viri tum mulieres, ad Sancti Huberti conveniunt, quorum non pauci importunis precibus a sacellano seu eleemosynario incisionem frontis et insertionem sacræ stolæ, quamvis ex recepta norma minime necessariam, aliquando extorserunt [Cfr. supra, num. 96, ad d. 5 Maii 1818.] .
[284] [excommunicatio solemnis adversus munera defraudantes aut processionibus obsistentes pronuntiata;] Vidimus supra [Num. 279.] decano Bastoniensi attributum esse jus excommunicandi solemniter quicumque debitis annuis muneribus monasterium defraudarent vel ne illuc per processiones seu cruces bannales afferrentur prohiberent. Formulam hujus excommunicationis, e gallico sermone, quo multo concurrente populo quotannis legebatur, latine redditam, tradit Roberti [Pag. 469.] et hic transcribimus:
Ritus excommunicationis solemnis, quæ quotannis in ecclesia S. Huberti pronuntiatur prima dominica julii a decano Bastoniensi, assistente universo populo et maxime qui spectant ad cruces bannales ejus decanatus, qui hoc die in processionem compositi assunt ad reddenda suæ obligationis vota.
Hodie, authoritate S. Sedis apostolicæ et vi antiquarum gratiarum et privilegiorum venerabili ecclesiæ et monasterio S. Huberti, Arduennæ tutelaris divi, concessorum,
I. Excommunicamus et excommunicatos publice declaramus, omnes eos easque qui quæve impedimenti aut remoræ aliquid objiciunt quibusvis piis peregrinis, pium hunc locum devotionis suæ exercendæ aut muneris offerendi causa adeuntibus.
II. Eadem authoritate excommunicamus quotquot turbant aut vim afferunt honestis mercatoribus, nundinas aut forum hujus oppidi S. Huberti petentibus. Ejusmodi enim quietis publicæ turbatores commercium et commoda impediunt huic sacro loco necessaria.
III. Tum etiam excommunicamus et excommunicatos proclamamus omnes eos et eas qui et quæ fraudulenter versantur in solvendis decimis, censibus, reditibus, oblationibus, caseis cruciatis, aliisque debitis quibusvis et obligationibus, quibus erga pium hunc locum et S. Huberti monasterium astringuntur.
IV. Eodem anathemate generatim percutimus eos et eas qui vel quæ secundum Deum et conscientiam suam non persolvunt quicquid eidem monasterio quoquomodo debent, sive ex voto sive alia obligatione, tum antiqua, tum nova.
V. Omnes hos et singulos fraudatores excommunicamus tamquam sacrilegos, rerum sanctarum usurpatores, et eos declaramus alienos a sacrificiis, suffragiis, precibus, operibus bonis, quæ toto orbe in Ecclesia Dei fiunt, maxime autem in hoc templo et celebri S. Huberti monasterio.
VI. Qui excommunicati, manu Dei excussi, a communione sanctorum et fidelium conversatione ejecti, traditi sunt in manum diaboli et reproborum communionem, in damnationem perpetuam, eo usque dum contriti et pœnitentes satisfecerint, et quæ debent, restituerint.
VII. In signum porro anathematis et maledictionis, cum regio propheta Davide clare pronuntiamus: [Hic humi abjiciuntur accensi cerei.] Sicut cera fluit a facie ignis, sic pereant peccatores a facie Dei. Amen, amen.
[285] [peregrinationes extraordinariæ, usque ad dies nostros.] Præter solemnes illas peregrinationes, aliæ subinde fieri solebant et adhuc solent extraordinariæ a particularibus ecclesiis vel collegiis, sive ad pium affectum erga S. Hubertum demonstrandum sive ad beneficium aliquod per ejus intercessionem a Deo impetrandum. Inter quas silentio hic prætermittenda non est maxime insignis illa, tum numero et pietate peregrinorum tum ipsorum triduanorum solemnium pompa, peregrinatio quæ, auctore Ill° tunc episcopo Leodiensi Theodoro de Montpellier, ad petendam libertatem et restaurationem summi pontificis instituta est diebus 14, 15 et 16 julii anno 1873: cui interfuerunt Excellentissimus tunc Nuntius Apostolicus DD. Cattani et Illi episcopi Leodiensis, Namurcensis et Luxemburgensis [Hanc fuse descriptam videsis in libello cui titulus: Pèlerinage à Saint-Hubert du 14 juillet 1873. Liège, imprimerie Demarteau, 1873.] .
[Annotatum]
* Dueren
§ VII. De confraternitatibus S. Huberti.
[Confraternitas S. Huberti Andaginensis a Julio II] Inter præcipuos quoque ritus quibus pietatem suam erga S. Hubertum testari multi consueverunt, computandæ sunt confraternitates in Andaginensi primum ecclesia et deinde, per aggregationem ad hanc primariam multis aliis locis institutæ. Antiquissimum hujus institutionis monumentum, quod noverim, bulla est Julii II S. P. die 24 junii anno 1510 data, cujus originale exemplar adhuc in archivo publico Arlunensi servatur, his verbis conceptum:
Julius episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. De salute fidelium omnium, prout pastoralis officii, quamquam insufficientibus, nobis divina dispositione commissi sollicitudo requirit, continue cogitantes, ea que pro fidelium eorumdem animarum acquirenda salute provide facta et ordinata fuisse dicuntur ut firma perpetuo et illibata permaneant, libenter, cum a nobis petitur, apostolico munimine roboramus, ac ea fidelibus eisdem concedimus, per que salutem hujusmodi valeant facilius adipisci, illosque ad pietatis opera exercenda spiritualibus muneribus, indulgentiis videlicet et remissionibus, invitamus ut exinde facilius consequi possint premia felicitatis eterne. Sane pro parte dilectorum filiorum Nicolai de Malaise, abbatis, et conventus monasterii Sancti Huberti in Ardenna, ordinis sancti Benedicti, leodiensis diocesis, nobis nuper exhibita petitio continebat quod in dicto monasterio, in cujus ecclesia corpus ejusdem sancti Huberti confessoris reconditum conservatur, et illius piis intercessionibus, cooperante Domino, a demonibus obsessi, novem dierum numero ibidem residentes, liberantur, et a morsibus canum rabidorum rabie percussi curantur in pristinamque sanitatem restituuntur, aliaque plurima miracula in dies ostenduntur; et quod loco adeo sterili et arido, ubi nec triticum nec vina crescunt, consistit, et a mari per quinque dietas distat, ita quod ibidem raro vel nunquam pisces vehi possunt, et nisi Christi fidelium elemosine, que per questores ab immemoriali tempore citra, per abbatem et conventum dicti monasterii deputari solitos, ad monasterium ipsum deferrentur, pauperes et peregrini, qui pro sanitate recuperanda et devotionis causa ad ipsum monasterium confluunt, ac religiosi qui in eo in divinis deserviunt, sustentari non possent. Una confraternitas sub invocatione ejusdem sancti, que insignis admodum et notabilis, ad laudem et gloriam omnipotentis Dei, et ejusdem sancti, instituta existit, et per tunc penitentiarium penitentiarie nostre confirmata et approbata fuit, et per illius confratres monasterium ipsum in aliquo sublevatur, et propterea Nicolaus abbas et conventus prefati summopere cupiunt confraternitatem ipsam per sedem apostolicam confirmari et approbari. Quare, pro parte Nicolai abbatis et conventus predictorum, nobis fuit humiliter supplicatum ut confraternitatem ipsam illiusque erectionem et institutionem, ac statuta et ordinationes approbare et confirmare, aliasque in premissis opportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur, qui fidelium omnium animarum salutem sinceris desideriis affectamus, ipsos abbatem et conventum, ac conventus hujusmodi singulares personas a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et penis a jure vel ab homine quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet nodati existunt, ad effectum presentium dumtaxat consequendum, harum serie absolventes et absolutos fore censentes, hujusmodi supplicationibus inclinati, confraternitatem ipsam illiusque erectionem et institutionem, ac statuta et ordinationes predicta, quatinus licita sint et honesta, ac sacris canonibus non contraria, ac inde secuta quecunque, apostolica auctoritate approbamus et confirmamus, ac presentis scripti patrocinio communimus, supplemusque omnes et singulos defectus, si qui forsan intervenerint in eisdem. Et nichilominus quod confessor ydoneus, secularis vel cujusvis ordinis regularis, per prefatum Nicolaum et pro tempore existentem abbatem dicti monasterii deputandus et eligendus, omnes et singulos peregrinos et pauperes infirmos, qui copioso numero, devotionis causa et pro recuperanda sanitate morbi rabidi hujusmodi ad illud confluunt, faciendo novenam eorum, eucharistiam per novem dies continuos, pro sanitate et liberatione a morbo rabido consequenda, recipere tenentur, eorum confessionibus diligenter auditis, ab omnibus casibus, criminibus et peccatis, quantuncunque gravibus et enormibus, etiam sedi predicte reservatis, preterquam contentis in bulla que legitur in Cena Domini, absolvere possit, ac eisdem confratribus, nunc et pro tempore existentibus, ut ipsi, et eorum quilibet, aliquem presbyterum ydoneum, secularem vel regularem, in suum possint eligere confessorem, qui vita eis comite, in casibus sedi predicte reservatis, preterquam offense ecclesiastice libertatis, criminum heresis, rebellionis aut conspirationis in personam vel statum romani pontificis seu sedem predictam, falsificationis litterarum, supplicationum vel commissionum apostolicarum, invasionis, depredationis vel occupationis aut devastationis terrarum et maris romane ecclesie mediate vel immediate subjectorum, offense personalis in episcopum vel alium prelatum, prohibitionis devolutionis causarum ad romanam curiam, delationis armorum et aliorum prohibitorum ad partes infidelium, semel duntaxat in vita; in aliis vero eidem sedi non reservatis casibus, quotiens fuerit opportunum, confessionibus eorum diligenter auditis, pro commissis eis debitam absolutionem impendat et injungat penitentiam salutarem. Necnon vota quecunque, ultramarino, liminum apostolorum Petri et Pauli, ac sancti Jacobi in Compostella, et castitatis ac religionis votis duntaxat exceptis, in alia pietatis opera commutare valeant. Quodque idem vel alius confessor ydoneus, quem similiter confratres ipsi et alii decedentes in hospitali, prope ecclesiam monasterii hujusmodi consistente, duntaxat pro tempore duxerint eligendum, omnium peccatorum suorum de quibus corde contriti et ore confessi fuerint, semel in vita et in mortis articulo, plenam remissionem eis in sinceritate fidei, unitate dicte romane ecclesie, ac obedientia et devotione nostris et successorum nostrorum romanorum pontificum canonice intrantium persistentibus, auctoritate apostolica predicta concedere valeat; sic tamen quod idem confessor de hiis de quibus fuerit alteri satisfactio impendenda, eam ipsis per eos, si supervixerint, vel per alios, si forte tunc transierint faciendam injungat, quam ipsi vel illi facere teneantur, ut prefertur. Quodque liceat confratribus prefatis et eorum cuilibet habere altare portatile, cum debitis reverentia et honore, super quo, in locis ad hoc congruentibus et honestis, absque juris alieni prejudicio, per se ipsos, si presbyteri fuerint, vel proprium seu alium sacerdotem ydoneum; et cum qualitas negociorum pro tempore ingruentium id exegerit, etiam antequam illucescat dies, circa tamen diurnam lucem, ita quod eisdem confratribus vel sacerdoti taliter celebranti ad culpam nequeat imputari; et si forsan ad loca ecclesiastico interdicto supposita eos contigerit declinare, liceat eis, clausis januis, excommunicatis et interdictis exclusis, non pulsatis campanis et submissa voce, in suorum et etiam familiarium suorum domesticorum presentia, missam et alia divina officia facere celebrari, dummodo ipsi vel illi causam non dederint interdicto, nec id eis vel illis contigerit specialiter interdici, libere et licite valeant, eisdem auctoritate et tenore, de specialis dono gratie, indulgemus. Volumus autem, ne, quod absit! propter hujusmodi gratiam et concessionem eligendi confessorem, confratres ipsi reddantur procliviores ad illicita in posterum committenda, quod, si a sinceritate fidei veritate dicte romane ecclesie ac obedientia et devotione nostris vel successorum nostrorum romanorum canonice intrantium desisterent, aut ex confidentia ejusdem concessionis vel remissionis aliqua forsan committerent, concessio et remissio predicte et, quoad illas, presentes littere illis nullatenus suffragentur; quodque concessione ante diem celebrandi seu celebrari faciendi hujusmodi parce utantur, quia, cum in altaris ministerio immoletur Dominus noster Jesus Christus, Dei Filius, qui candor est lucis eterne, congruit hoc non noctis tenebris fieri, sed in luce. Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis, ac statutis et consuetudinibus monasterii et ordinis predictorum, juramento, confirmatione apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, ceterisque contrariis quibuscunque. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre absolutionis, approbationis, confirmationis, communitionis, suppletionis, concessionis et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice millesimo quingentesimo decimo, octavo kalendas julii, pontificatus nostri anno septimo.
[287] [et aliis romanis pontificibus approbata; et inde eidem multi adscripti ac multis locis aliæ aggregatæ.] Hanc bullam confirmarunt, additis indulgentiis et aliis favoribus, summi pontifices Leo X, Gregorius XIII, Paulus V, Gregorius XV [Cfr. num. 289,] et quidam eorum successores. Itaque inde e multis undique locis tum privati confraternitati Andaginensi adscribi, tum ecclesiæ vel civitates aut toparchæ particularem confraternitatem, Andaginensi aggregatam, apud se constitui petierunt et facile impetrarunt. Duplex diploma aggregationis ex antiquis chartis Sancti Huberti, nunc in archivo Arlunensi asservatis [Fonds Saint-Hubert, layette 36, liasse E.] , exhibemus. Alterum illud est quo confraternitati adscripti significantur Ludovicus XIII rex Franciæ cum uxore, matre et fratre ipsius, necnon Cardinali de Richelieu et Marescallo de Bassompierre: cui diplomati eadem manu subjunctum legitur summarium indulgentiarum et privilegiorum a summis pontificibus confraternitati concessorum et indicatio eorum quæ sodalibus præscribuntur. Altero conceditur facultas instituendi confraternitatem in civitate Mechliniensi.
[288] [Diploma adscriptionis Ludovici XIII regis Galliæ,] Diploma adscriptionis Ludovici XIII regis Galliæ, etc. confraternitati S. Huberti Andaginensi.
Nos Dom. Nicolaus de Fançon, humilis abbas Sancti Huberti in Arduenna, notum facimus nos die undecima præsentis mensis decembris anni 1629 requisitos a D. Mariscallo de Bassompierre, ut in confraternitatem Domni sancti Huberti, gloriosi nostri patroni, regem christianissimum, reginam, reginam matrem, Domnum regis fratrem, domnum Cardinalem de Richelieu et dictum domnum de Bassompierre reciperemus; nos cupientes piæ intentioni celsissimorum atque nobilissimorum dominorum respondere, omnes et singulos die sequenti, qui ejusdem mensis duodecimus erat, in dictam confraternitatem recepisse et adscivisse, cum participatione gratiarum et privilegiorum ejusdem. Insuper, quo ipsorum devotioni magis subveniremus, eodem die sanctum missæ sacrificium Deo ultro obtulimus in honorem dicti nostri sancti patroni, et ut dictis Majestatibus sanitatem, prosperitatem et longam vitam impetraremus, simul cum ipsorum regni incremento, bono et pace; sicut et jussimus ut omnes nostri sacerdotes in eamdem intentionem celebrarent, clerici vero sacra communione uterentur; supplicantes Regi regum, ut dictis Majestatibus in mentem inducat quæ suæ divinæ magis consonent voluntati, easque in vita et in morte servet in sua gratia, protectione et defensione. Datum ad Sancti Huberti, die XIIa decembris anni 1629.
Nicolaus abbas Sancti Huberti.
(Locus sigilli.)
[289] [cui annexum est summarium indulgentiarum et privilegiorum confraternitati Andaginensi concessorum;] Huic diplomati, ut diximus, annexus est sequens elenchus.
Gratiæ et privilegia confraternitati Domni Sancti Huberti in Arduenna ab iisdem summis Romanis Pontificibus concessa atque nuper a Gregorio XIII°, Paulo V° et Gregorio XV° confirmata.
Omnes fideles christiani vere contriti et confessi, qui se cooptari atque adscisci postularint in dicta confraternitate, prima die, qua in hanc recipiuntur, modo sanctissimum altaris sacramentum receperint; item omnes confratres præsentes et futuri, qui pariter confessi et communione muniti, si fieri potuerit, vel saltem animo contriti, corde, si quidem ore nequeunt, sanctissimum Jesu nomen in articulo mortis invocarint; item etiam omnes et singuli dictorum confratrum, qui pariter confessi et eucharistia muniti dicti gloriosi sancti ecclesiam die ipsi sacra visitarint a primis vesperis usque ad ejusdem diei occasum, ibique pro exaltatione matris nostræ sanctæ Ecclesiæ, pro hæreseon exstirpatione, pro unione principum catholicorum ac pro salute et prosperitate summi pontificis oraverint, plenariam indulgentiam et cunctorum peccatorum remissionem lucrabuntur.
Insuper dicti confratres qui confessi et communione refecti dictam ecclesiam visitarint in diebus Pentecostes, Sanctissimi Sacramenti, Assumptionis et Conceptionis Dominæ nostræ, sanctæ Mariæ Magdalenæ, ibique devote oraverint velut superius dictum est, unoquoque harum solemnitatum die, modo quæ prædicta sunt peregerint, septem annos remissionis totidemque quadragesimas lucrabuntur.
Tandem dicti confratres, qui sanctissimum sacramentum, quum ad aliquem ægrotum defertur, prosecuti sint, vel, ubi impedimentum acciderit, tintinnabulum audientes sonans devote genibusque flexis pro dicto ægroto semel Pater noster et Ave Maria recitaverint, sive ordinariis vel extraordinariis pompis hujus confraternitatis vel alius cujuscumque a locorum ordinariis institutæ præsentes fuerint, sive sepeliendis mortuis adfuerint, aut ægrotos in pœnis et adversitatibus consolati sint, pauperes peregrinos hospitio cum caritate receperint, dissentientes vel discordes reconciliarint, quinquies Pater et Ave pro animabus defunctorum confratrum dixerint, errantes in viam salutis reduxerint, ignaros fidei documenta, Dei præcepta vel alia, quæ ad salutem pertinent, docuerint, pro unaquaque ex supradictis, quoties eas peregerint, sexaginta dies remissionis lucrabuntur.
Omnibus supra dictis indulgentiis in perpetuum valituris.
De officiis, quæ unicuique dictorum confratrum imponi possunt. — Nulla sunt ea præterquam quod peccata confiteantur et sanctissimum sacramentum recipiant prima die, qua in dictam confraternitatem cooptantur, ut plenam indulgentiam et peccatorum remissionem consequantur. Qui dies is esse poterit, quem, his præsentibus acceptis, commode et opportune accidere arbitrabuntur.
Item celebrare debent atque devote feriare diem dicto glorioso sancto Huberto festum, idque semel in anno, die tertia novembris.
Reliqua autem pia opera, quæ fieri possunt, ut sunt eleemosynæ, jejunia, orationes aliaque, pro devotione sua quisque peraget, nulla urgente obligatione.
[290] [diplomata aggregationis confraternitatis Mechliniensis] Facultas instituendi confraternitatem S. Huberti in civitate Mechliniensi.
Cœlestinus, permissione divina monasterii Sancti Huberti in Arduenna abbas, ejusdemque territorii summus toparcha, vicecomes ac dominus Anseromiensis, primus Bullonii par, necnon supremus Serenissimi Electoris Palatini in ordine equestri sancti Huberti eleemosynarius, etc., omnibus hasce visuris salutem, ac benignum ejusdem sanctissimi præsulis Huberti patrocinium.
Cum nil nobis quam, ubi sese offert opportunitas, totis conatibus concurrere ad cultus divini augmentum atque ad devotionis in sanctissimum præsulem Hubertum ampliationem potius sit in votis: hinc, ut primum nobis suppliciter expositum fuit pro parte quorumdam amplissimorum ac prænobilium dominorum perantiquæ civitatis Mechliniensis, a longo tempore sanctissimum pontificem Hubertum, singularem Arduennæ tutelarem, in suum quoque patronum specialem cooptatum ac eum particulari christiana pietate hactenus honoratum fuisse; et quia iidem prænobiles domini oratores cultum hunc confirmare et adaugere peroptarent, instantissime deprecabantur, quatenus eis confraternitatem sub invocatione ejusdem gloriosissimi antistitis Huberti in præfata civitate erigendi facultatem concedere dignaremur, ut in supplica per eosdem amplissimos ac prænobiles dominos nuper nobis porrecta et præsentibus inserta latius continetur, cujus quidem tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis:
A Monsieur, Monsieur le Reverendissime Abbé de St Hubert, etc. Remontrent, etc.
Nos itaque dictorum dominorum supplicantium votis favorabiliter annuentes, supratactam confraternitatem, ab ipsis prænobilibus ac amplissimis dominis sub nomine equestris quasi ordinis pio ex zelo antiquitus, ut aiunt, inchoatam, nunc per nostras præsentes litteras qua potest meliori forma ad majorem Omnipotentis Dei gloriam, beatissimique præsulis Huberti honorem, erigimus ac archiconfraternitati a tempore immemoriali in monasterio nostro per summos pontifices stabilitæ aggregamus. Quapropter rogamus omnes et singulos, ut antefatis DD. oratoribus super hoc nullum causari patiantur impedimentum. Denique ut hæc confraternitas seu quasi equestris sancti Huberti ordo subsistat, tribus prædictis oratoribus facultatem elargimur quasdam regulas (ex exemplari adjuncto) pro eorum beneplacito imposterum servandas excipiendi ac quemdam eligendi nobilem ex jam congregatis præsidem, capellanum sacerdotem, necnon et pro corpore nobilium secretarium, qui vices confraternitatis gerat respective cum prædicto domino capellano, qui nomina etiam aliorum fidelium cujuscumque conditionis et sexus in registro particulari ac a nobilium distincto inscribat, nobisque generali nostro registro inserenda quotannis fideliter una cum oblationibus huic confraternitati elargitis, si quæ sint, in pauperum ad hoc monasterium peregrinantium sustentationem impendendis, transmittat Soli tamen illustres ac domini nobiles jam congregati, et de cætero tantum congregandi, aureum quoddam S. Huberti cornu funiculo rubro, viridi margine in sinistra vestimenti parte alligatum pro libitu gestare poterunt. Et ut hujus confraternitatis erectioni tota adhibeatur fides, ipsis sæpe memoratis dominis sanctam ponctificalis sandalii ipsius sanctissimi præsulis nostri particulam, necnon et quoddam ad latitudinem miraculosæ ejusdem gloriosissimi pontificis stolæ, lini modicum per ejus quoque attactum sanctificatum, benigne commisimus et committimus: ea tamen et sola conditione, ut hæ sancti thaumaturgi reliquiæ inferiori parti effigiei seu ejusdem SSmi statuæ inserantur et in quadam ecclesia seu devota capella honeste ac religiose deponantur et diligenter custodiantur, nec ad alium usum quam ad venerationem et confratrum convertantur. His quoque cornu ferreum, vulgo sancti Huberti clavem, eidem sacræ stolæ attactum ac per solitas orationes benedictum, una cum litteris earum applicationem et usum docentibus jungimus, ut, quoties necessitas requiret, præfatus capellanus debita cum reverentia indigentibus subministret. Non dubitantes quin omnes christiane viventes ac sincera cum pietate tantum antistitem religiose colentes, ipsius potentissimi apud Dominum præsidii mirabiles effectus sint experturi. Datum in archimonasterio nostro Sancti Huberti, mensis decembris die 11, anno 1730.
Cælestinus abbas.
[291] [et aliarum.] Alia aggregationis seu erectionis diplomata vidi in eodem archivo [Layette 36, liasse E.] , concessa vicis Lucy, diœceseos Metensis, die 5 aprilis an. 1658; Mechelen et Elsloo, diœceseos Leodiensis, diebus 21 augusti an. 1664 et 16 septembris an. 1695; Lendersdorff, diœceseos Coloniensis, die 9 augusti an. 1705; Foro Trajani * in Hispania, die 13 septembris an. 1721 [Cfr. supra, num. 276.] , etc. In iis litteris sæpe mentio fit clavium S. Huberti, quæ simul cum iis mittuntur. Alias confraternitates Andaginensi aggregatas passim memoravimus supra inter agendum de locis ubi S. Hubertus præcipuo cultu honoratur.
[292] [Confraternitas etiam instituta Vuræ Ducum et a romanis pontificibus indulgentiis ditata.] Vuræ Ducum, ut videtur, instituta fuit particularis confraternitas S. Huberti, quæ non Andaginensi aggregata, sed immediate a sancta sede approbata fuit. Sic enim scribit Roberti, postquam de Andaginensi dixerat [Pag. 288.] : Altera est Furæ prope Bruxellas. Hanc a Pontifice Maximo Paulo V dato diplomate invenio laudatam et indulgentiis liberaliter cumulatam. Ait sodalitatem esse devotam et piam, et sodales utriusque sexus multa opera patrare a virtute et caritate profecta.
[Annotatum]
* Alcantara
§ VIII. De obligatis et addictis, necnon de prætoribus seu magistratibus et quæstoribus S. Huberti.
[Obligati seu addicti munera annua] Obligati seu addicti S. Huberto dicebantur, secundum Roberti [Pag. 295.] , qui sese, interposita obligatione, addicebant ad munera ecclesiæ Sancti Huberti quotannis offerenda vel mittenda, non solum scilicet singuli homines, sed et familiæ, vici, oppida, collegia quævis. Obligationum istarum originem eamdem fuisse existimat quam peregrinationum [Cfr. supra, num. 278.] , ac proinde valde antiquam. Quod et egregie confirmatur ex privilegio die 17 aprilis anno 1139 dato pro monasterio Andaginensi ab Innocentio II S. P., ubi ipsæ oblationes, ex ejusmodi obligatione conferendæ, cruces bannales appellantur. Legitur scilicet in hoc privilegio: Præterea confirmamus præfato monasterio oblationes fidelium quæ vulgo cruces bannales dicuntur, de tribus decaniis: de decania Gradensi, oblatam ceræ sive ipsum obolum Leodiensis monetæ, et caseos de toto lacte vaccarum, ovium et caprarum unius diei de singulis domibus villarum subscriptarum, videlicet Maisin, Reduit, Vusceiæ, Gusauvillæ, Ocham, Palatioli, Offagne, Salsenrivi, Graides, Gedines, Loitres, item Loitres, Borsines, Riennes, Willezies, Harnies, Altifageti, Oyseis, Gembres, Bievres, Givet. Idem de decania Bohanniensi, de singulis domibus villarum subscriptarum, Wellin, Ham, Herpruviæ, Bohanniæ, Gimellæ, Marlideæ, Aye, Haverenne, Liccuriæ, Mosbour, Burs, Telins, Waureliæ, Tevins, Sernum, Villers, Jamblines, Wanlin, Frelo, Cotuæ, montis sancti Petri Brumartin, Revoniæ, montis Valcheri. Idem de omnibus villis decaniæ Bastoniensis, addito pane uno de domibus singulis [P. L., tom. CLXXIX, p. 448.] .
[294] [S. Huberto vovebant,] Fuit et multorum obligatio ad pecuniam aliarumve rerum pensitationem annuam et perpetuam. Dabant hujus obligationis testes litteras in membrana, appositis de more sigillis: cujusmodi litteras plures in Andainensi monasterio vidimus. Ita Roberti [Pag. 299.] . Hujusmodi obligationis exemplum præbet epistola Joannis Gulielmi electoris Palatini quam ex autographo asservato in archivo Arlunensi [Layette 5.] exscriptam hic exhibemus [De munere annuo regum Franciæ cfr. supra, num. 196 extr.] .
Joannes Wilhelmus, Dei gratia comes Palatinus Rheni, sacri romani imperii archidapifer et elector, Bavariæ, Juliæ, Cliviæ et Montium dux, princeps Moersæ, comes Veldentiæ, Sponheimii, Marchiæ et Ravensbergæ, dominus in Ravenstein, etc.
Reverende domine abbas. Posteaquam ad reverentiæ vestræ preces hospitali ad Sanctum Hubertum singulis annis, e reditibus equestris ordinis nostri de Sancto Huberto ducentos imperiales rhenanos loco eleemosinæ, intra octavam Sancti Huberti annuatim per præfati ordinis nostri thesaurarium persolvi jussimus, simulque elemosinariis, sacellanis et quæstoribus fati hospitalis facultatem in ditionibus nostris officia sua spiritualia præstandi, in confraternitatem recipiendi, eleemosinasque colligendi, vigore adjacentis diplomatis clementissime concessimus; huic reverentiæ vestræ hocce his significare voluimus, qui ab eadem cæterisque concreditæ sibi abbatiæ religiosis et hospitalis incolis, quatenus nos et successores nostros, omnesque fati equestris ordinis equites precum meritorumque suorum reddant participes, reciproce expectamus, et eidem pro submissis per latorem consiliarium stabulensem de Bra reliquiis [Cfr. infra, numm. 300, 301.] grates clementer rependentes, reverentiæ vestræ gratia et benevolentia nostra electorali constanter addicti permanemus.
Dusseldorpii XXIX maii M. DCC. X.
Reverentiæ vestræ semper benevolus
Joannes Wilhelmus elector
Subscriptio: Reverendo domino abbati Clementi ad Stum Hubertum.
[295] [præsertim sodales confraternitatis:] Postquam autem confraternitas S. Huberti multis locis instituta est, quamvis nulla per ejus statuta imponerentur stipendia [Cfr. supra, num. 289 extr.] , mos tamen invaluit ut qui nomen suum et etiam totius suæ familiæ illi darent, simul se obligarent ad aliquam stipem annuam conferendam: unde et qui inscribebantur albo confraternitatis, S. Huberto se accensere * vulgo dicerentur. Hujusmodi inscriptiones continent quæ supra citavimus [Num. 95.] confraternitatis registra. Et adhuc aliqua ratione hunc morem perseverare colligitur ex iis quæ de hodierno inscriptionis modo docet v. v. Fr. Hallet: Qui inscribi cupiunt, omni tempore recurrere possunt ad reverendum Sancti Huberti eleemosynarium. Is, nominibus albo confraternitatis inscriptis, singulis personis vel familiis tradit folium chartaceum a se subscriptum et notatum signo quo repræsentatur sancti effigies. Folium istud typis expressum continet summarium indulgentiarum quæ confraternitatis sodalibus concessæ sunt rescripto apostolico diei 7 septembris anno 1814. Inscribitur autem nomen patrisfamilias, additis vocibus cum familia sua: et hæc inscriptio ita semel facta valet pro tota domo et etiam, mortuo patre, pro uxore et liberis, quamdiu sub eodem tecto degunt. Ut aliquis confraternitati adscribatur, satis est ut semel conferat fabricæ (ut aiunt) ecclesiæ Sancti Huberti modicam stipem trium francorum gallicorum [La rage conjurée, etc., p. 163.] .
[296] [his muneribus colligendis aliquis in singulis pagis prætor seu magistratus S. Huberti constitutus, nonnullis privilegiis ornatus;] Jam de S. Huberti prætoribus seu magistratibus. Scilicet, quum difficillime olim singuli obligati vel accensi munera sua quotannis Andainum mittere valerent, constituti sunt diversis locis prætores seu magistratus *, qui illis muneribus ac censibus et aliis etiam donis casualibus colligendis præessent et ea certis temporibus traderent alicui qui titulo commissarii e monasterio mittebatur. Officium istud magistratus conferebatur ab abbate Andaginensi, dato diplomate ubi illius privilegia recensebantur. Hujusmodi diplomatis exemplar gallico sermone conceptum et typis impressum reperimus in archivo publico Arlunensi [Layette 36, liasse E.] ; quod hic latine exhibemus [Simile documentum, quo ab abbate Nicolao de Malaise magistratus titulus et privilegia asseruntur cuidam Francisco Le Marischal, incolæ vici Grende, in diœcesi Leodiensi, editum videsis apud Roberti, p. 212.] .
… divina venia humilis abbas, dominus Sancti Huberti in Arduenna, etc.
Omnibus quorum intererit, salutem. Pro misericordia et integritate, quibus pollere audivimus domnum …, et præsertim pro peculiari ipsius in gloriosum patronum nostrum sanctum Hubertum devotione: illum cum tota sua familia recepimus atque adscivimus, et hisce præsentibus recipimus et adsciscimus in confraternitatem dicti nostri patroni et in participationem gratiarum, remissionum et indulgentiarum dictæ confraternitati a summis pontificibus concessarum: scilicet indulgentiæ plenariæ peccatorum, tum die quo in eamdem confraternitatem ingrediuntur, si rite confessi fuerint et eucharistiæ sacramentum acceperint; tum in die obitus ipsorum et in articulo mortis, si sanctum nomen Jesu corde saltem, si ore nequeunt, invocarint; tum etiam si ita confessi et communione refecti ecclesiam dicti gloriosi sancti Huberti in Arduenna visitarint die ipsius festi et solemnitatis, qui dies est tertius novembris, a primis vesperis ad completorium usque dicti diei sollemnis, et oraverint pro exaltatione fidei catholicæ, pro sanctæ romanæ ecclesiæ prosperitate, pro principum catholicorum unione, pro conversione infidelium et hæreseon extirpatione. Item ipsos recipimus in communionem privilegiorum, exemptionum et immunitatum a regibus christianissimis et catholicis concessarum; qui in qualibet civitate vel viculo domui uni hanc exemptionem contulerunt, ut ab omni onere, tributo, hospitio, pabulo, deprædatione, compositione et vexatione quacumque tuti et liberi forent magistratus, procuratores, officialesque dictæ ecclesiæ et monasterii, cum familiis, domibus, horreis, pecoribus et bonis aliis quibuslibet, tam in capite quam in membris, ubicumque habitent sive in ipsarum Majestatum dominatione, sive in aliis regionibus etiam inimicorum partibus addictis; idque non obstantibus bellis quibuscumque [Cfr. supra, numm. 194, 196.] , modo illi a rebus bellicis abstineant. Et ut frui possit hac nostra gratia, permisimus ipsi titulo insigniri Magistratus sancti Huberti, atque habere et ante domum suam proponere imaginem dicti nostri sancti patroni, et animalia, quæ a canibus seu aliis rabidis bestiis morsum passa sint, notare benedicto cornu, quod nostro nomine ipsi tradetur; modo quotannis sollemnem habeat diem dicto glorioso sancto sacram, et semel in anno hospitio recipiat, curet ac viatico juvet commissarios nostros, dum iter habebunt, et ipsis fideliter rationem exhibeant oblationum et eleemosynarum, quas dictæ notæ causa sive alia ex ratione a devotis personis per hunc annum sibi collatæ sint — hæc ad beneplacitum nostrum.
Datum in dicto Sancti Huberti pago, die … mensis …
[M. S.] Clemens abbas
[Locus sigilli].
[297] [quæstores item, qui eleemosynas pro cœnobio colligerent.] Nec solum istis muneribus obligatorum sustentabatur monasterium Andaginense, sed et collectis seu, ut vulgo vocabant, quæstis, quas faciebant quæstores ab abbate deputati, fere, ut conjicere licet, iidem qui obligationes et eleemosynas a prætoribus seu magistratibus acceptas ad monasterium deferebant. Quæstæ illæ ut libere fierent sanxerunt tum romani pontifices, ut Leo X [Cfr. supra, num. 22.] , tum, ut ipse testatur, imperatores et reges ac alii principes, privilegiis etiam et edictis publice datis. Hujusmodi litteræ principum non paucæ servantur adhuc in archivo Arlunensi, ut regum Galliæ Ludovici XI sub die 12 sept. an. 1461 [Fonds Saint-Hubert, layette 56.] , Ludovici XII die 23 februarii 1508 et die 26 septembris an. 1510 [Ibid., layette 52.] , etc.; regis Angliæ Henrici VIII die 25 junii an. 1525 [Ibid., layette 48.] ; Philippi Pulchri ducis Burgundiæ, die 6 julii an. 1504 [Ibid., layette 107.] , imperatorum Maximiliani die 7 novembris an. 1510 et Caroli V die 29 martii an. 1517 ac die 14 septembris an. 1531 [Ibid.] , Philippi II regis Hispaniæ die 15 decembris an. 1555 [Ibid.] .
[Annotata]
* vulgo se faire arrenter
* mayeur
§ IX. De ordinibus equitum S. Huberti.
[Ordines militares Sancti Huberti, Barensis exordio, et Juliacensis circa medium seculum XV instituti:] Duo ordines militares sub patrocinio S. Huberti instituti sunt: alter anno 1416 Barii coram Ludovico Cardinali, duce Barensi et Lotharingiæ, cui postea præfuerunt reges Franciæ inde a Ludovico XIV usque ad Ludovicum XVIII, nunc vero, ni fallor, prorsus exstinctus est; alter in ecclesia Sanctæ Christinæ de Niedecker a Gerardo duce Juliacensi in memoriam victoriæ quam die 3 novembris anno 1444 reportavit de Arnoldo duce Geldriæ: is usque ad nostros dies permansit, eique præsunt nunc reges Bavariæ. De priori optime omnium disseruit Robaulx de Soumoy, volumen nactus quod a capitulo ordinis quondam depositum est in thesauro ecclesiæ Sancti Huberti [Chronique de Saint-Hubert, p, 174 – 176. Adde Annales de l'Académie d'archéologie de Belgique. tom. II (1885), p. 209 sqq.] ; de altero, id est Juliacensi, cl. v. Ed. Fétis [Légende de S. Hubert, p. 59 – 69.] . Ex hujus statutis [Ed. a Reiffenberg in Nouv. Mém. de l'Acad. royale de Belgique, tom. VIII, Particularités relatives à la cour de Charles V, p. 67 sqq.] hæc excerpimus quæ, præter ipsam ordinis nuncupationem, ad cultum S. Huberti pertinent: Singuli vigiliam S. Huberti observabunt sub pœna trium alborum Coloniensium, et postridie omnes ordinis equites assistent missæ solemni in honorem dicti sancti institutæ, et hac die simul prandebunt nisi impediantur morbo vel decem diebus itineris a domo sua absint, et unusquisque vicissim prandium præbebit. — Singuli tenebuntur recitare quotidie quinquies Pater et Ave in honorem Dei et quinque vulnerum Salvatoris nostri, quæ die veneris sancta conspexit S. Hubertus inter cornua cervi quem venando insequebatur, ut Deus per intercessionem S. Huberti quinque sensus eorum custodire velit.
[299] [is ab Electore Palatino instauratus anno 1709;] His subjungimus duo documenta hactenus, ni fallimur, inedita, unde constat Joanni Gulielmo duci Juliacensi et electori palatino, qui Ordinem Juliacensem collapsum restituit anno 1709, petenti concessam esse particulam corporis S. Huberti: quæ et haud spernendum argumentum afferunt ad demonstrandam conservationem sacri corporis Andaini post seculum XVI [Cfr. supra, num. 43 sqq.] . Ambæ litteræ gallice conceptæ sunt; latine redditas exhibemus. Priores, scriptæ a sacerdote qui electori a sacello erat, principis petitionem continent; alteræ, nescio ad quos directæ ex Sancti Huberti cœnobio, eidem petitioni satisfactum esse ostendunt. Utrumque scriptum asservatur in archivo publico Arlunensi [Layette 36, liasse E.] .
[300] [reliquiæ de corpore S. Huberti ea occasione] Litteræ missæ ad abbatem Andaginensem.
Eximie Domine,
Quoniam forte minus secunda tempestas cursus publicos turbavit sicque obstitit quominus adhuc a te responsum acceperim iis litteris, quas extremo mense januario nuper elapso ad te scribere mihi sumpsi nomine domini mei celsissimi electoris palatini, has iterum ad te mitto, sperans fore ut illis impetrem quæ de tua pietate expectat optimus ille princeps.
Certiorem in istis litteris te faciebam, eximie domine, celsissimum electorem devoto animo et singulari in gloriam Dei et præsertim in pauperum levamen motum studio, erexisse et pristino splendori restituisse ordinem equitum sancti Huberti, a majoribus suis ante plura secula fundati easdem ob causas atque ad agendas divinæ Majestati gratias. Docebam in Magnum Magistrum constitutum esse magnum aliquem priorem, in commendatores illustrissimos duodecim, equites, præter principes nonnullos, nullo assignato numero; quibus omnibus commendam suam assignavit cum annuis reditibus, quorum decima pars certo tempore et in perpetuum pendenda est ordinis thesaurario, ut inde fundetur valetudinarium et sustentetur.
Quoniam autem dies statutæ sunt sollemni cultu a congregatis sociis colendæ, quibus secundum præscriptas leges omnes equites oportet, veste et torque ordinis indutos, sacra refici communione, rogabat te, eximie domine, celsissimus elector, quo christianum fervorem efficacius foveres, ut ipsi tribueres reliquias ex sancti Huberti corpore, quod in vestra abbatiali ecclesia quiescit; pollicebatur autem serenissimus princeps facturum se his reponendis reliquiis splendidissimam hierothecam, auro gemmisque confectam, ut ita supra altare exponerentur; quo loco jubent leges ordinis ut adsit effigies sancti; et quidem nunc ectypa quædam imago exscalpitur.
Magna igitur instantia eadem precatur celsissimus elector; quam gratiam quocumque poterit modo exsolvere parata est. Si porro id ratum habueris, virum mittet ea potestate, litteris requisitionibusque munitum, qui reliquias suo nomine recipere queat.
Juvat me plurimum, eximie domine, qui in terris tuis, nempe in vico Sancy, natus sum et altus, hisce litteris scribendis occasionem mihi gratissimam præberi, ut te de meo humillimo atque verissimo erga te obsequio faciam certiorem, testerque quanto honore venerationeque illustrissimum tuum nomen prosequar, quantoque studio cupiam tam pio dignoque prælato utilem navare operam. Sum ideo, eximie domine, tuus humillimus et obedientissimus servus
Gab. Thyrion, præpositus in Ravenst, et primus celsissimi electoris palatini eleemosynarius.
Dusseldorpii, die X martii anni 1709.
[301] [ex monasterio Andaginensi concessæ.] Litteræ missæ ex monasterio Andaginensi.
Eximii domini,
Cum hac epistola ad vos patentes litteras domni nostri reverendissimi abbatis mitto pro erigenda et confirmanda confraternitate vestra; atque quo plus huic confraternitati tum decoris tum auctoritatis accederet, ipsum movisecundum ea quæ vobis promiseram, ut vobis aliquas sancti Huberti reliquias, in stannea arcula inclusas et obsignatas, concedere dignaretur. Docent patentes litteræ quæ sint reliquiæ illæ; præsensque aderat D. Coloma, quando fragmenta illi decisa sunt. Quod donum accurate conservare oportet, velut testimonium ejus existimationis quam tum erga totam congregationem vestram, tum erga singulos ejus socios profitetur reverendissimus domnus noster abbas; nullus est enim in orbe nec homo, nec cœtus, qui talia umquam se accepisse gloriari possit, præter celsissimum et serenissimum electorem palatinum, eo nempe tempore quo in regno suo ordinem equitum sancti Huberti restituerat.
Rogo etiam enixe vos, eximii domini, quando sub beati Huberti effigie arcula ista inclusa erit, ne ita coram plebe proponatur ut aliquis ficta devotione alios decipiens, eam rapiat; quod sane accideret, si eam in ædicula publica vel ecclesia derelinqueretis expositam.
Simul etiam mitto, eximii domini, exemplar authenticum bullæ Leonis X, quæ docebit vos sancti Huberti corpus apud nos integrum servari, nec posse quemquam jactare se aliquam vel minimam ejus particulam possidere: immo, qui faceret, excommunicatum esse.
Invenietis etiam cum his, eximii domini, summarium bullarum typis excusum atque erectionem ordinis equitum sancti Huberti, quæ in Gallia anno 1668 facta est. Ex his quæ videbuntur vobis accipietis, tum ut statuatis regulas quibus confraternitatem vestram regetis, tum ad instituendam verum equitum ordinem. Ut enim constituatur armorum rex et vitetur omnis difficultas, e re erit libellum celsissimo ac serenissimo domino porrigere, ut necessarias hac in re patentes litteras concedat; ita siquidem intelligetis egisse dominos illos in Gallia, ut fol. 6 institutionis ipsorum legitur. Quibus omnibus addo clavem sancti Huberti, qualis requiritur pro his, de quibus in patentibus vestris. Eximii domini,…
D. Floribertus Gobert,
Humillimus et obedientissimus servus.
Ex Sancti Huberti, die 12 decembris anni 1730.
§ X. De S. Huberto patrono adversus alia præter rabiem mala.
[S. Hubertus patronus] Secundum traditionem consignatam in Vitis quarta et quinta, S. Hubertus cum clave a S. Petro tradita recepit potestatem ligandi et solvendi ac lunaticis furiosisque sanitatem conferendi [Vit. IV, num. 5; Vit. V, num. 10.] . Hanc potestatem autem singillatim exercuisse traditur in energumenis liberandis, tum vivus [Cfr. Vit. I, numm. 6 extr., 14 post med.] , tum post mortem. Non pauca in hoc genere prolixe referuntur in Vita illa inedita [Cit. supra, num. 100.] , confecta circa annum 1700, cujus exemplar manu scriptum penes nos est; quæ tamen quum nihil contineant quod non passim legatur in multis aliis hujusmodi narrationibus per Acta Sanctorum dispersis, exscribere visum non est. Satis sit hic exhibuisse duas litteras, unde appareat quænam fuerit exordio seculi XVII opinio illius privilegii S. Huberti. Has rursus accepimus ex chartis repositis in archivo publico Arlunensi [Layette 68, liasse F.] .
[303] [invocatus] Litteræ Ferdinandi Bavari, antistitis Leodiensis, ad abbatem Sancti Huberti.
Ferdinandus Dei gratia Archiepiscopus Coloniensis, Princeps Elector, Episcopus Leodiensis, utriusque Bavariæ Dux.
Venerabilis devote nobis dilecte. Humillime nobis exposuit Collegiatæ Ecclesiæ S. Severini in civitate nostra Coloniensi Decanus Henricus Glimbach, energumenam quandam Sivillam Schlossers, cui liberandæ ipse una cum aliis jam quinquennio, sed inani conatu, operam impendit, diversarum energumenarum liberatione animatam, ad S. Hubertum peregrinationem, deducente eam parochialis ecclesiæ S. Jacobi sacellano Petro Fron, meditari, petiitque proinde a nobis ut ipsam litteris nostris commendatariis associare dignaremur. Haud equidem dubitamus, te prædictam energumenam ad exorcizationem benevole admissurum esse, cum hujusmodi liberationes ad majorem monasterii tui famam ac S. Huberti patroni nostri gloriam tendant. Quia tamen etiam dictus Decanus cum sua energumena in hac nostra commendatione spem summam collocent, eandem ipsis haud denegandam duximus, confidentes te ipsis etiam nostri nomine benevolentiam et charitatem exhibiturum esse. Te valere jubentes. Bonnæ. 24 maij 632 *
[Subscriptum alia manu] Ferdinandus.
[304] Litteræ Nicolai de Fanson, abbatis Sancti Huberti, ad Ferdinandum Bavarum, episcopum Leodiensem
Serenissime Princeps,
[pro energumenis,] Ut paucis citraque proœmium ad celsitudinis vestræ humanissimas respondeam, S. Hubertus perpetuus dæmonomastyx Deum in se mirabilem quotidie singulariter attestatur. Nam supra furiosos, rabidos ac lunaticos, quibus antiquissimo privilegio sibi divinitus concesso adhuc in dies constantissime patrocinatur, sedando sanando mentisque usum usquequaque restituendo, energumenos quoque pristina donat libertate, cacodæmonibus exturbatis, quantumvis et numero et viribus præfidentibus. Et ne mihi de antiquis sermo, sex extant a mense novembri postremo hujusmodi assertionis testes locupletissimi, quorum novissima, et ex civitate vestra Coloniensi quarta, Deum in sancto suo beneficum prædicans pariterque collaudans, sospes ac læta regreditur, suos non modo exorcistas, quos ibi diutinis laboribus fatigatos reliquerat, feliciori sorte piis gaudiis cumulatura, sed et in primis celsitudinem vestram, quæ jure merito de tanti prædecessoris sui tam magnifica gloria non potest non gratulari. Benedictus igitur Deus in sanctis suis, benedictus in mirabilibus suis, qui eamdem celsitudinem vestram pietati ac religioni avita fide semper velificantem nobis totique Ecclesiæ diutissime servet incolumem. Hoc vovet et optat ex animo
Serenissimæ Celsitudinis Vestræ
Devotissimus Orator
Nicolaus Abbas S. Huberti.
Hubertipoli, septimo kalend. augusti 1632.
[305] [pro laborantibus ægritudine nervorum, etc.] Invocari etiam antiquitus consuevit S. Hubertus pro mente captis, adversus vanos terrores, epilepsiam et ceteras infirmitates quæ ex nervorum ægritudine oriuntur; itemque contra dentium dolores, forte quod, ubi vehementiores sunt, quasi in rabiem agere videantur; ac tandem adversus infestationem murium, quod mures in Andaginensis monasterii circuitu vivere non posse fama erat [Célestin De Jong, Supplément à la Vie de S. Hubert, p. 21.] , sed id jam intercessione S. Beregisi procuratum aiunt.
[Annotatum]
* sic
§ XI. De S. Huberto venatorum patrono.
[S. Huberti festivitas a venatoribus magno apparatu celebrata;] Ubicumque, aiebat jam Roberti [Pag. 289.] , fere celebrior est S. Huberti memoria, eam nemo celebriorem reddit quam venatores. Nobiles maxime et illustres homines, ubi sancti hujus natalis advenerit, se, familias suas, sua denique omnia commovent. Tum maxime hominum clamor et celeusma, tum cornuum raucus cantus, tum hinnitus equorum, canum denique tum maxime auditur latratus, baubatus, ululatus. Dicas præsentis numen et animata et inanima omnia persentiscere. Unde et quasi abolita est in hoc genere memoria eorum sanctorum, quamvis illustrium, qui quondam ut venatorum patroni celebrati fuisse dicuntur, Eustachii, Martini Turorensis, Gregorii Autissidiorensis.
[307] [admodum vetus consuetudo offerendi S. Huberto venationis primitias,] Admodum antiquam esse hanc venatorum erga S. Hubertum venerationem ostendit quod refertur in libro II miraculorum [Num. 15 extr.] : Erat enim ab antiquo totius Arduennæ primoribus ex debito firmatæ consuetudinis, per singulas vices annuæ venationis primitias et decimas cujusque generis ferarum beato Huberto persolvere, eo quod idem sanctus, priusquam mutato habitu propositi sancti ordinem percepisset, hujus exercitii fuerit studiosus. Unde et de cetero a quibusque vicinis nobilibus idem studium in ejus nomine agitur. Hæc scribebat auctor extremo seculo XI, inter ea quæ seculo IX contigerant. Eodem etiam tempore vel paulo post scriptor Cantatorii de Frederico et Godefrido Barbato ducibus hæc narrat: Qui (Fredericus) cum adhuc rudis antiquæ et debitæ consuetudinis cognosceret ex debito exsolvendas beato Huberto omnes primitias singularum ferarum annuæ venationis totius silvæ Arduennensis, tanta sollicitudine suo tempore solvere eas curavit ut quadam vice cum venatoribus suis aprum monasterio deferentibus progressus, ipsemet humeris propriis ejusdem apri caput nobis videntibus ecclesiæ inferret et ante altare beati Petri gratia devotionis deponeret. Dux quoque Godefridus, cognomento Barbatus, quadam die cum ad hanc consuetudinem beato Huberto exsolvendam venatum isset, quinque cervos cepit cum uno lupo; ipsos quoque omnes cum coriis et capto lupo adhuc vivente transmisit nobis videntibus huic ecclesiæ [Cantat., cap. 58, al. 72.] .
[308] [qui cultus forte antiquiori cultui idololatrico Dianæ substitutus est;] Originem hujus consuetudinis inde repeti vidimus quod Hubertus ante conversionem suam venationi maxime deditus fuisse crederetur. Sed et cultum illum S. Huberti, secundum consilium in re simili propositum a S. Gregorio M. [Cfr. supra, pag. 734, num. 2.] , introductum fuisse ut substitueretur cultui idololatrico Arduinnæ seu Dianæ deæ, quam præcipue venerabantur Galli et præsertim Arduennenses [Beugnot, Hist. de la destruction du paganisme en Occident, tom. II, p. 316; Martin, Religion des Gaulois, tom. II, p. 43 sqq.; Al. Wiltheim, Luxemburgum Romanum, p. 40.] , colligi forte potest ex similitudine aliqua rituum quos in utroque usurpari novimus. Etenim de antiquis Gallis Arrianus: Quibusdam Gallis mos est, ait, quotannis Dianæ sacra facere. Alii stipem collatitiam deæ afferunt: et pro lepore quidem duos obolos inferunt thesauro; pro vulpe drachmam, quia animal est insidiosum et leporum pernicies, idcirco pro eo ut pro hoste capto plus conferunt; pro capreolo drachmas quatuor, quia et animal majus est et captum plus laudis habet. Inde quum absoluto anni cursu Dianæ natalis venerit, thesauro aperto de collata pecunia victimam emunt, alii quidem ovem, alii capram, nonnulli etiam vitulum, si ad eam summam pecunia ascendat. Tum sacris peractis et victimarum primitiis Dianæ venatrici oblatis, ipsi una cum canibus genio indulgent. Canes autem illo die sertis coronant, ut manifestum sit illorum causa festum celebrari [Cynegeticon, cap. 33.] . In fine autem superioris capitis ad venatores generatim dixerat: Pro adepto munere (cane masculo) Dianæ venatrici sacra debentur. Cui etiam post venationem ex voto peractam sacrificandum et primitiæ prædarum offerendæ. Et rursus sequentibus capitulis: Atque ego quidem cum sociis venatoribus sequor Gallorum legem, nihilque sine divum ope mortalibus bene succedere pronuntio. Nam et rem nauticam exercentes a diis faciunt principium… Ita qui venationi student, Dianam venatricem minime negligere debent, uti nec Apollinem nec Pana…: secus enim studia ista non satis feliciter succedere necessum est: læduntur enim canes, claudicant equi, et homines ipsi spe frustrantur… Hisce exemplis persuasos, ut omni alio in opere, ita etiam in venatione a diis incipere et re bene gesta iisdem gratitudinis ergo sacra facere oportet: his libandum, hi prædicandi, his coronæ, hymni et prædarum primitiæ offerendæ, non minus quam adepta victoria belli manubiæ iisdem consecrantur [Ibid., capp. 34, 35.] . Et Juvenel de Carleneas, nescio ex quo fonte, de antiquis Gallis agens [Essais sur l'histoire, part. I, p. 429; cit. ap. Delvaux, Bibl. Univ. Leod. mss. n. 824, tom. I, p. 419, not. 1.] : In medio cujuslibet vici, ait, arbor sacra erat, in qua venatores tores partes aliquas suspendebant ferarum quas ceperant, Arduinæ seu Arduenæ deæ oblatas.
[309] [venatorum missæ die 3 novembris;] Itaque, sicut antiquitus Dianæ, ita postea S. Huberto oblatæ sunt primitiæ venationis, et sicut inaugurabatur venatio sacrificio primitiarum oblato Dianæ et sollemni convivio, ita usque ad recentiora tempora die 3 novembris missa in honorem S. Huberti apparatu quodam venatorio solemniter celebrata, cui etiam aliquibus locis canes intererant et inde missa canum dicebatur [Cfr. Gaidoz, p. 148 – 149.] , et post diem in venando transactum, splendido convivio; quæ posterior festivitatis pars illa die apud protestantes etiam et incredulos servata est usque ad nostros dies. Missæ illæ S. Huberti celebrari olim consueverunt in Belgio nostro præsertim in ecclesia Sancti Huberti Andaginensi, Anderlaci et in Boitsfort prope Bruxellas [Reinsberg-Düringsfeld, Traditions et légendes de la Belgique, p. 252 – 253.] , et etiamnum audio celebrari Bruxellis in ecclesia B. Mariæ Virginis in Arenario *, Vuræ in sacello Sancti Huberti et Lovanii in ecclesia Sancti Jacobi.
[310] [sodalitates.] Sodalitates quoque venatorum sub S. Huberti patrocinio institutæ sunt, sed fere ludicræ magis quam piæ. Hujusmodi singillatim citatur ea quæ anno 1701 condita est, patrono excellentissimo principe duce de Aremberg, inter cujus statuta hæc leguntur ad cultum S. Huberti spectantia: Art. 7. Præpositus confraternitatis quotannis die festo S. Huberti missam solemnem celebrabit, cui assistent sodales omnes antequam venationi dent operam. — Art. 8. Nemo a venando hac die excusabitur, nisi legitime impeditus, et ubi licentiam ut absit obtinuerit, scutum solvet emolumento sodalium qui venationi se dabunt. — Art. 9. Quidquid die festo S. Huberti venatu captum fuerit deferendum erit Lovanium et tradendum thesaurario sodalitatis, cui parandi convivii cura committetur. — Art. 10. Singulis annis, die dominica post festum S. Huberti, instituetur convivium, ad quod invitabitur sodalitatis patronus et a quo nemini sodalium quovis prætextu abesse licebit; qui vero abfuerit, duplo solvet quod unusquisque sodalium qui interfuerint expenderit [Ibid., p. 251 – 252.] .
[311] [S. Hubertus quorumdam artificum collegiorum patronus.] Non solum venatorum, sed et diversis locis quorumdam artificum collegiorum patronus delectus dicitur S. Hubertus, ut fabrorum ærariorum, eorum qui operam dant conficiendis instrumentis mathematicis, pellionum, lanionum, saltuariorum [Cfr. Des Granges, p. 192; Gaidoz, p. 158.] , etc. Sed hujusmodi patrocinium forte inde dumtaxat ortum est quod confraternitas aliqua S. Huberti instituta sit in oratorio quod ista collegia cœtibus suis religiosis habendis ædificarant vel acceperant, ut Namurci in sacello lanionum [Cfr. supra, num. 210.] .
[Annotatum]
* Notre-Dame-du-Sablon
§ XII. De aliis quibusdam S. Huberti cultus ritibus.
[S. Huberti imagines publice expositæ;] I. Primum in his locum obtinere possunt [Ita Roberti, p. 283.] statuæ et depictæ in tabulis aut parietibus imagines, quæ passim in Belgio et Germania supra domorum januas aut alioqui in frontispicio visuntur, tum in oppidis tum in pagis, ut ipse non raro observavi. Earum duplicem esse rationem intelligo. Nam quædam eorum tantum sunt quos S. Huberti prætores aut quæstores vocant [Cfr. supra, num. 296 extr.] ; aliæ aliorum quorumvis, qui observantiæ erga sanctum et pietatis causa eas exponunt voluntque esse ejus observantiæ apud omnes spectatores publicum testimonium. Sperant autem isti, nec vane, S. Huberti patrocinium, opem et præsidium, tum in aliis rebus tum ut ipsi cum familiis, canibus pecoribusque, a dira rabie ejusque periculo vindicentur. Hujusmodi usum admodum communem fuisse exordio seculi XVI in diœcesi Trevirensi testatus est Jacobus Pontiani nota ad P. Roberti transmissa [Cfr. supra, num. 263.] .
[313] [gestamina;] II. Proxime sequuntur gestamina. Sic voco res quasdam minores, quas ejusdem pietatis causa S. Huberti cultui addicti gestitant. Ejus generis sunt cruciculæ et imagunculæ (et præsertim anuli et numismata) ex auro, argento, stanno aliove metallo, ligno, charta, quæ ipsum sanctum patronum exhibent. Gestantur hæ e rosariis, galeris aut ex collo pendulæ (anuli in digitis), sed prius certis benedictionibus lustratæ et cælestis stolæ attactu sanctificatæ. Similia quædam alibi quoque ad aliorum sanctorum memorias observare fortasse liceat. Sed S. Huberto peculiare esse videtur, ut parvula cornua, simili ritu sanctificata, honoris ejus gratia gestantur [Roberti, p. 283. Plura de his videsis apud Hallet, La rage conjurée, p. 166 – 170, et apud Gaidoz, p. 123 – 126.] . Hujusmodi gestamina ad Sancti Huberti beatillas nuncupari ait Robaulx de Soumoy [Chronique de Saint Hubert, p. 19.] .
[314] [panis sub ejus invocatione benedictus:] III. Admodum receptus est per totum Belgium mos comedendi die festo S. Huberti, 3 novembris, de pane sub sancti invocatione benedicto [Cfr. Reinsberg, op. cit., p. 255 – 256.] . Hæc benedictio fit a sacerdote ante sacrum et porrigitur non solum ad panes qui juxta altare apponuntur, sed et ad omnes qui in ecclesiam ad hunc scopum allati sunt: qui deinde in domos deferuntur et singulis frustulum manducandum traditur ad obtinendam præservationem a periculo rabiei et aliis malis adversus quæ S. Huberti patrocinium invocari solet. Datur etiam de hoc pane animalibus domesticis.
[315] [hujus benedictionis antiquus ritus.] Pro benedictione illa panis S. Huberti usurpari solent a sacerdotibus duplex oratio quæ legitur in Rituali Romano pro benedictione panis cum suffragio de S. Huberto. Habemus in codicibus nostris mss. quos collegerunt majores nostri, aliam benedictionem prolixiorem ante medium seculum XVII nescio unde descriptam, quam hoc loco exhibuisse non pigebit. Sic igitur habet:
MODUS BENEDICENDI PANES IN HONOREM S. HUBERTI.
Adjutorium nostrum in nomine Domini — Qui fecit cælum et terram.
Ostende nobis, Domine, misericordiam tuam — Et salutare tuum da nobis.
Adjuva nos, Deus salutaris noster — Et propter gloriam nominis tui libera nos.
Nil proficiat inimicus in nobis — Et filius iniquitatis non apponat nocere nobis.
Fiat misericordia tua, Domine, super nos — Quemadmodum speravimus in te.
Cibavit illos ex adipe frumenti — Et de petra melle saturavit eos.
Manducaverunt et saturati sunt nimis — Et desiderium eorum attulit eis.
Panem de cælis præstitisti eis — Panem angelorum manducavit homo.
EXORCISMUS PANIS.
Exorciso vos, panes omnes, † per Deum vivum, † per Deum verum, † per Deum sanctum, et vos omnes benedico et sanctifico per merita et virtutem Salvatoris Domini nostri Jesu Christi, per merita sancti Huberti et totius curiæ cælestis, ut fiatis panes exorcisati et benedicti et sanctificati, ad effugandam omnem potestatem inimici, et ipsum inimicum cum omnibus adversitatibus rebusque noxiis explantare et erogare valeatis de cunctis creaturis Dei quæ de his panibus comederint vel sumpserint, per virtutem ejusdem Domini nostri Jesu Christi, qui tecum * vivit et regnat, etc.
Domine, exaudi orationem meam. — Et clamor meus ad te veniat.
Dominus vobiscum — Et cum spiritu tuo.
OREMUS.
Exaudi nos, Domine sancte, Pater omnipotens, æterne Deus, in nomine sanctæ Ecclesiæ et totius curiæ cælestis exorcisantes et deprecantes per hos omnes panes, et mitte manum tuam larga benedictione super eos et reple æternis benedictionibus, ut eos benedicendo benedicas, et sanctificando sanctifices, consecrando consecres, ut virtutem tuam contra spiritus percutientes, canes rabidos, et contra omnia noxia possint accipere, per eum qui venturus est judicare vivos et mortuos et seculum per ignem.
OREMUS.
Domine Jesu Christe, panis angelorum, panis vivus vitæ æternæ, qui quotidie de cælo descendis ad salvandas et sanctificandas animas nostras, sic nunc descendere digneris super panes hos omnes, et benedic † et sanctifica † eos, et sicut benedixisti quinque in deserto, et libera per eos omnes creaturas tuas, tam homines quam animantia ab omni * maligni spiritus incursu, et ab omnibus ægritudinibus, maleficiis et adversitatibus, et quidquid in nomine sancto tuo fideliter petitur tu propitius impendis. Ideoque per ipsum nomen sanctum tuum tota devotione adorandum et prædicandum, panes hos omnes exorciso, benedico et sanctifico, et virtutem sanctissimi nominis tui ac passionis tuæ illis infundo ad restituendam ægrotantibus sanitatem, maleficiatis liberationem et incolumitatem, ad expellendum de tabernaculis et cunctis membris creaturarum quidquid pestiferum, noxium et malum esse potest, per virtutem tuam, salvator mundi, qui vivit * et regnat Deus, etc.
OREMUS.
Domine sancte, Pater omnipotens, sempiterne Deus, virtutis tuæ invictam fortitudinem ac pietatis tuæ infinitam clementiam humiliter invocamus super panes hos omnes, ut eos exorcisare digneris, prout ego indignus famulus tuus in nomine sanctæ Ecclesiæ tuæ, per merita Salvatoris Domini nostri Jesu Christi, et per merita S. Huberti, totiusque curiæ cælestis, exorciso, † benedico, † sanctifico, illisque virtutem tuam divinam infundo, ut quicumque ex eis comederint, sumpserint vel super se portaverint, accipiant integram mentis et corporis sanitatem, tutelam salutis et protectionem aut defensionem contra rabiem, ipsosque canes rabidos eorumque morsus, et liberentur ab omnibus adversitatibus.
Multiplica, Domine Deus, benedictiones tuas super hos panes sicut stellas cæli et arenam quæ est in littore maris, ut ex vultu divinæ majestatis tuæ, et ex meritis sanctorum tuorum, virtutem tuam contra immundos spiritus canesque rabidos eorumque morsus possint accipere, ad expellendum de tabernaculis famulorum famularumque tuarum quidquid pestiferum esse potest, per eumdem qui venturus est judicare vivos et mortuos et seculum per ignem.
OREMUS.
Descendat, quæsumus, Domine sancte, Pater omnipotens, æterne Deus, per amorem unigeniti Filii tui et per merita S. Huberti, virtus Spiritus sancti super panes hos omnes, ut eos benedicat, exorciset et sanctificet, et quicumque, sive homines sive animantia, ex eis comederint vel sumpserint, ab ægritudinibus omnibus sanentur et ab omnibus maleficiis, adversis et noxiis liberentur et protegantur. Da, Domine Deus omnipotens, ut quod in nomine Ecclesiæ tuæ per merita Filii tui et sanctorum rogamus et obsecramus, id obtineamus in nomine dilecti Filii tui et S. Huberti. Qui tecum, etc.
Aspergantur aqua.
[Annotata]
* sic
* cod. (pro ab omni absque
* sic
§ XIII. De scriptis circa S. Hubertum.
[Scripta de S. Huberto] Ad gloriam postumam S. Huberti referri quoque potest ingens copia scriptorum quæ in ejus vitam et cultum describendo versantur; quorum hic recensionem tradidisse juvabit. Itaque, præter Vitas latinas et libros miraculorum supra edita [Pag. 798 – 851.] ac legendam gallicam quæ debetur Huberto Le Prevost [Cfr. Comm. præv., num. 35.] , hæc de S. Huberto scripta aut ipsi pleraque vidimus aut ab aliis [Præcipue apud De Backer, Bibliothèque des écrivains de la Compagnie de Jésus, Nouv. édit., tom. III (1876), p. 226 – 231; Ul. Chevalier, Répertoire des sources historiques du moyen âge, tom. I (1877 – 1883), p. 1077 – 1078.] indicata reperimus:
[317] [latine;] A. Latine. Vita Scti Huperti confessoris beatissimi cum indulgentiis apostolicis et aliis quibusdam orationibus. Typis quos vocant gothicis impressa circa an. 1500, foliis quatuor in-4°. Non indicatur hic liber apud Hain nec apud Pranzer [Catalogue de la librairie ancienne de Ludwig Rosenthal, à Munich, Février 1886, p. 76.] .
Vita divi Hupperti in centum versus per F. Magdalium Jacobum Gandensem redacta. Ad calcem: Colonie ex edibus Quêtelianis anno M.CCCCCXVI in Novembri. In 4°, foliis duodecim. Unum hujus libri exemplar notum esse dicitur, quod asservatur in museo nostro bollandiano [De Backer, tom. cit., p. 227.] .
Historia S. Huberti, principis Aquitani, ultimi Tungrensis et primi Leodiensis episcopi …, conscripta a Johanne Roberti, Arduennate Andaino, Societ. Jesu sacerdote, S. Theol. Doctore. Luxemburgi, excudebat Hubertus Reulandt, sumtibus monasterii S. Huberti in Arduenna. Anno Virginei partus M. DC. XXI. — Antea ab eodem Roberti in lucem emissus fuerat libellus Disquisitio historica de rebus S. Huberti … in subsidium scribendæ ejus historiæ. Leodii, 1618, in-4°, fol. 4; quæ et eodem anno gallice edita est (Recherches des choses mémorables de S. Hubert. Toul. 1618, in-4°, fol. 4), et rursus latine op. cit., p. 531 – 539.
Vita sanctissimi confessoris et pontificis Huberti denati in Vura Ducum … anno 730. 29 Maii, dedicata… Mariæ Elisabethæ… Belgarum Gubernatrici, dum millenarium morientis in Vura Ducum Sancti Huberti jubilæum celebratur (i. e. anno 1730). Conscripsit, ut ex subscriptione epistolæ dedicatoriæ indicatur, P. Willemaers, Rel. Parchensis, Pastor in Vura Ducum. In-4°.
[318] [gallice,] B. Gallice. Distincte enumerare visum non est compendia Vitæ S. Huberti inde a medio seculo XVII usque ad tempora nostra sine nomine auctoris, sive eadem sæpius, sive diversa, hoc fere titulo: Abrégé de la vie et des miracles de S. Hubert, numero amplius quadraginta diversis locis edita [De his videsis De Backer et Chevalier, loc. cit.] . Præter hæc Vitas S. Huberti conscripserunt.
Mohy (Remacle), La vie de S. Hubert… Liège, 1605, in-4° min. Cujus et aliæ editiones posteriores quatuor prodierunt.
[Celestin De Jong, abbé de St. Hubert], Histoire en abrégé de la vie de S. Hubert… Paris-Liège 1730. — Supplément à la vie de saint Hubert ou Réponse aux calomnies et au pirronisme de l'Auteur des Amusements de Spa… Paris, 1737. In-8°.
Courtejoie (A.). Les illustrations de Stavelot et les vies des saints Remacle,…, Hubert,… Liège, 1848, 12°.
Fétis (Edouard), Légende de saint Hubert, précédée d'une preface bibliographique et d'une introduction historique. Bruxelles, 1846, 8°.
Prioux (Stanislas), Saint Hubert, apôtre des Ardennes, patron des chasseurs. Paris, 1853, 12°.
Bertrand (C. J.), Pèlerinage de St-Hubert en Ardennes, ou particularités sur la vie de saint Hubert… Namur, 1855, 8° [Hanc editionem passim citavimus in commentario nostro.] . — 2e édit. Gand, 1862, 12°.
Caneto (F.), Saint Hubert, sa légende, son siècle et les monuments relatifs à son culte in Revue de Gascogne, tom. VI (1865) et tom. X (1869). Inde seorsim editum (Auch, 1869, 8°).
Granges (Ch. des), Vie de saint Hubert. Moulins, 1873, 8°.
H. (V.) et De Bruyne (Phil.), Histoire de saint Hubert. Liège, 1876, 12°.
Demarteau (Jos.), Saint Hubert, sa légende, son histoire (ex Revue Générale). Bruxelles, 1877. — Saint Hubert d'après son plus ancien biographe (ex Bulletin de l'Institut archéologique liégeois, tom. XVI). Liège, 1882.
[319] [inter quæ Vitæ ineditæ] Sed et duæ citandæ veniunt Vitæ S. Huberti ineditæ, e quibus, præsertim altera, non semel quædam attulimus in commentario nostro prævio et in tractatu de gloria postuma S. Huberti [Numm. 100, 145, etc.] . Hanc accepimus in museo nostro servandam a studiorum nostrorum fautore eximio v. v. Henry, canonico ecclesiæ cathedralis Namurcensis et in majori seminario clericali ibidem historiæ ecclesiasticæ et juris canonici professore. In codice descripta est chartaceo, formæ, ut aiunt, in quarto minori et paginas continet omnino 450, ita suis numeris notatas ut post 300am altera inchoetur series numerorum a 1 usque ad 150; sed desiderantur octo priores. Ex multis locis, quos distincte citare supervacaneum videtur, liquet hujus Vitæ scriptorem fuisse monachum cœnobii Sancti Huberti et eam confecisse circa annum 1700, quo fere tempore etiam codex exaratus est, ut jure ipsius auctoris autographus censeri possit. Aliam similem lucubrationem eodem fere tempore conscriptam vidit v. v. Fr. Hallet Namurci in domo Sororum a Nostra Domina nuncupatarum, et nonnulla ex ea citavit [Le corps de saint Hubert conservé jusqu'à nos jours, p. 22.] : quæ quum in codice nostro non legantur, rursus aliam Vitam S. Huberti hic haberi concludendum est. Vidi etiam in archivo publico Arlunensi [Layette 68, liasse F.] epistolas non paucas, unde constat a nobili viro, nomine de Loyac, gallice conscriptam fuisse Vitam S. Huberti, quam mense augusto anni 1645 [Epist. data die 1 augusti; aliæ ejus epistolæ, Arluni asservatæ, datæ sunt diebus 18 februarii, 25 julii et 2 septembris ejusdem anni.] prelo paratam significat. Eodem vero anno 1645, Anna Austriaca, mater Ludovici XIV regis, postulaverat a Joanne Morino, Oratorii presbytero, ut Vitam S. Huberti gallice conscriberet; a quo onere suscipiendo se excusari deprecatus est Morinus, quod parum se ad gallice scribendum idoneum judicaret et aliis laboribus esset distentus [Epist. d. 18 sept., et d. 3 oct. 1645 (Archiv. Arlun., ibid.).] . Itaque ab eadem regina ad id officii designatus est quidam J. Ballesdens, advocatus apud sanctius consilium regium [Epist. dd. 16 julii et 3 septembris 1647, 20 julii et 15 septembris 1648, etc. (Ibid.).] ; sed istorum scriptiones, si tamen confectæ sint, videre aut indicatas usquam reperire non licuit.
[320] [et nonnulla ad cultum ac devotionem erga sanctum thaumaturgum spectantia;] Præter has Vitas, et quæ leguntur apud Giry, Baillet, Butler et alios qui Vitas sanctorum per singulos anni dies distributas ediderunt, quædam gallice scripta exstant circa particularia nonnulla, præsertim ad cultum S. Huberti spectantia. Cujusmodi sunt.
Hickmann (Rob.), Exercices de dévotion d'un chrétien dévoué à S. Hubert. Saint-Hubert, 1764, 32°.
Girod (F. D.), Pasteur de l'église chrétienne de Liège, L'école de S. Hubert contre la rage. Liège, 1845. Quo libello minister ille protestans refellere nisus est quæ de virtute sacræ stolæ prædicantur, illumque rursus edidit anno sequente, adjunctis adnotationibus adversus responsa quæ opposuit R. P., postea cardinalis episcopus Deschamps, jam citandus.
[Deschamps, V. A.], La sainte étole vengée … ou logique curieuse de M. Girod… Liège, 1845; Tournai, 1871; et inter opera Em. Card. Deschamps, tom. VIII.
Hallet (F.), aumônier à la maison pénitentiaire à Saint-Hubert, Un fils de Calvin à Saint-Hubert in Précis Historiques, 1870, p. 283 – 295. — Le corps de saint Hubert conservé jusqu'à nos jours (ex eodem Periodico). Bruxellis, 1871, 8°. — L'œuvre de saint Hubert, ou Manuel du pèlerin de saint Hubert en Ardenne. Bruxelles, 1871, 18°. Cujus libelli altera editio prodiit hoc inscripto titulo: La rage conjurée par l'œuvre de saint Hubert. Paris-Brux., 1880, 18°.
Barbier de Montault (X.), Le reliquaire de Lacour-Saint-Pierre et les clefs de Saint-Pierre et de Saint-Hubert in Bulletin de la Soc. archéol. de Tarn-et-Garonne, tom. V (1878).
Tardieu (Ambr.), Notice sur la clef de Saint-Hubert, à Ouvrières (Puy-de-Dôme). Tours, 1883, 8°.
Demarteau (Jos.), La clef de Saint-Hubert ou de Saint-Pierre à Sainte-Croix (Liège), in Bulletin de l'Inst. archéol. liégeois, tom. XVIII (1885).
Gaidoz (H.), La rage et S. Hubert, Paris, 1887, 8°.
[321] [flandrice;] C. Flandrice. [Pomreux du Sart, Eust. de], Historie van den H. Hubertus… Loven, 1640, 12°.
F. G. Z. R. C. P., Pastoor in Wackerzeel, Het leven en de mirakelen van den H… Hubertus, … wiens heylighe reliquien rusten in de parochiaele kerc e van Wackerzeel… Loven, 1685, 8°.
Grez (Melch. de), Het leven van den H. Hubertus. Antwerpen, 1705.
Nagels (P.) en Hellemans (J. B.), Levensbeschrijving van den H. Hubertus. Brussel, 1774, 8°.
Voshem (Franc. Van), Beknopte levensbeschrijving van den H. Hubertus… Brussel, 1777, 8°.
Het leven van den H. Hubertus. Venloo, 1812, fol. plan.
Beschrijving van het heilig leven … van den H. Hubertus. Maastricht, 24°.
Bezondere devotie tot den H. Hubertus. Sint-Hubert, 24°.
[322] [germanice.] D. Germanice. [Scouville, Phil., S. J.], Leben des heiligen Hubertus. Trier, 1700, 1722, 12°.
Leben des heiligen Hubertus. Luxemburg, 1722, 12; Cöln, 1762, 8°.
Heggen (H.), Des heiligen Hubertus Leben und Wirken, Elberfeld, 1870, 18°.
Kneip (Nic.), St. Hubertus-Büchlein. Luxemburg, 1874, 18°.
[323] [Scripta de historia monasterii Sancti Huberti.] Ad historiam cultus S. Huberti illustrandam non parum juvarunt Andaginensis monasterii historiæ: quas proinde hic silentio prætermittere æquum non est. Harum tres typis vulgatæ sunt, tres adhuc ineditæ.
Edita sunt: Cantatorium seu Chronicon Sancti Huberti Andaginensis, in Monum. Germ. Hist., Scr. tom. VIII, p. 568; ubi (p. 565 – 568) videsis de codicibus et de editionibus prioribus.
Antiquitas ecclesiæ Andaginensis Sancti Petri in Monuments pour servir à l'histoire des provinces de Namur, de Hainaut et de Luxembourg, publiés par le Bon de Reiffenberg, tom. VIII (Brux. 1848, 4°), p. 5.
Robaulx de Soumoy (A. L. P. de), Chronique de l'abbaye de St-Hubert dite Cantatorium. Brux., 1847, 8°. Versio scilicet gallica Cantatorii, cui præmisit edita brevia prolegomena (Part. I) et subjunxit (Part. III) historiæ Andaginensis continuationem ac (Part. IV) dissertationem de advocatia Sancti Huberti et de dominis de Mirwart.
Inedita: Fundatio monasterii Andaini, conscripta seculo XVII. Codex asservari dicitur ad Sancti Huberti [Hallet, Le corps de S. Hubert conservé jusqu'à nos jours, p. 7, not.] .
Catalogus abbatum monasterii Andaginensis sub annalium calculo assertus per N. Adulphum Happart, et ab anno 1503 usque ad annum 1611 continuatus ab alio scriptore, in cod. bibl. Univ. Leod. 18, al.229, fol. 57r – 72’.
Hancar (Romuald), Histoire du monastère de Saint-Hubert en Ardenne. Cfr. supra, p. 787, not. 6.
APPENDIX AD SECTIONEM TERTIAM
OFFICIA PROPRIA S. HUBERTI ANTIQUA.
I. Officium rhythmicum olim in ecclesia Leodiensi recitari solitum.
In eo officio non solum hymni, sed et antiphonæ, invitatorium et responsoria post lectiones nocturnorum rhythmo concinnata sunt, solis lectionibus et versiculis post hymnos et ante lectiones soluta oratione conceptis. Lectiones priores sex excerptæ sunt ex Vita secunda, a Jona Aurelianensi conscripta; responsoria vero post lectiones ex Vita quinta superius edita. Illud quoque particulare in antiquissimo exemplari notandum est, quod et passim in officiis seculo XV editis videre est, quod scilicet post hymnum ad vesperas et post lectionem nonam insertæ sunt prosulæ, in sequentibus editionibus suppressæ. Illius antiquissimi exemplaris apographum ex breviario Leodiensi anno 1498 typis excuso, quod asservatur in bibliotheca Nationali Parisiensi, exscribi curavit et diligenter a se collatum nobis humanissime donavit venerabilis et doctissimus vir Ulysses Chevalier, in Instituto catholico Lugdunensi historiæ ecclesiasticæ lector. Tria alia exemplaria, sed, ut monuimus, non ita integra, reperimus inter Officia Propria ecclesiæ Leodiensis impressa Leodii annis 1623, 1666, 1698, quæ habemus in museo nostro. Ex his quædam emendavimus quæ in breviario anni 1498 manifeste depravata sunt.
Ad Vesperas.
Ant.
Respiremus in beati
Huberti memoria;
Attolamus prelibati
Presulis solempnia;
Consurgamus excitati
In ejus preconia.
Psalmi feriæ.
Ant.
Insecutus nobilium
Ritus adolescentium,
Militari cingulo
Sese precingens, nobilis
In armorum est habilis
Usu placens populo.
Ant.
Hic Aquitanus genere
Theodrici regis tempore
Regalis palatii
Comes erat insignitus,
In doctrinis eruditus
Litteralis studii.
Ant.
Sub conjugali federe
Castitatem coluit
Quam visus erat ducere
Uxorem sic habuit,
Quod jura thori petere
Conjugalis horruit.
Ant.
Ebroynum considerat
Promptum ad malitiam;
Quam cum ferre non poterat,
Processit in Austriam,
Ubi dux Pippinus erat:
Sic reliquit Franciam.
Hymnus.
Hymnus laudis decantetur,
etc., ut supra, p. 851, III.
Cap. de sancto Lamberto.
℞.
O Huberte, pastor pie,
Morum virens plantula,
Summi regis te collaudant
Frequenter miracula.
Hostis seva da prudenter
Precavere jacula.
℣.
Poscas nobis apud Deum
Vitam prece sedula.
℣.
Hostis.
Amavit.
Ad Magnificat.
Ant.
Plebs fidelis jocundetur
Hodie Leodii;
Sacrum corpus veneretur
Præsulis eximii;
Ut eidem suffragetur
Ope patrocinii.
Coll.
Deus qui perennem gloriam sanctissimi confessoris tui atque pontificis Huberti anime contulisti, presta quesumus, nos ejus apud te ita patrociniis adjuvari, ut cum eo vitam possideamus eternam. Per.
Invitatorium.
Christo regi confessorum
Jubilemus pariter,
Quem civium supernorum
Laudat hymnus jugiter;
Quibus junxit apex morum
Hubertum solemniter.
Ps. Venite.
In primo Nocturno.
Ant.
Moram Tongris dum faceret
Juvenis egregius,
Et Lambertum agnosceret
Morari vicinius,
Trajectum ut hunc cerneret
Descendit velocius.
Ps. De uno confessore.
Ant.
Hunc Lambertus amplexatur
Dato pacis osculo,
Sic in ejus hospitatur
Comes habitaculo;
Ei quoque commendatur,
Caritatis vinculo.
Ant.
Post sermones sancti viri
Ejusque consilium,
Potest totus reperiri
Mutatus in alium
Virum comes, et sortiri
Cleri vult consortium.
℣.
Amavit eum.
Lectio I. Post gloriosum beatissimi ac præcellentissimi antistitis Lamberti excessum Hubertus venerandus presul ejus sedi subrogatur episcopus; cui non erat in virtute secundus.
℞.
Consilio regitur Lamberti vir memoratus
Moribus imbuitur divino rore rigatus
Celitus instruitur in lege Dei meditatus
℣.
Clericus efficitur Domino servire paratus.
Lectio II. Namque pastor ille pius qui devicto mortis tyranno oves suas consolari dignatus est dicendo: “Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus seculi”, eidem gregi talem ac tantum pretulit pastorem per cujus opera et vera sua verba esse ostenderet, virtusque in eo pollens Christum in se loqui et operari clamaret.
℞.
Summum pastorem post hoc festinat adire
Limina sanctorum Petri Paulique subire,
Ut per eos valeat cum Christo fedus inire;
℣.
Quo sua mens nequeat a proposito resilire.
Ut.
Lectio III. Juvabatur namque Domini famulus Hubertus non modo Christi exemplo, sed et predecessoris sui nuperrimis institutis, quia et humanam mentem non tam instruunt preterita, quantum presentia, ut eo infirmi convalescant exemplo sibi inito superiorumque ad emulationem provocantur ad visionem coæqualium.
℞.
Sergius Hubertum cum Rome sciret adesse,
Illi Lambertum Dodonis nunciat esse
Occisum telis, quoniam fuit ore fidelis
℣.
Dampnator veneris superinducte mulieris.
℞.
Occi.
In II Nocturno.
Ant.
In lamentis resoluta
Est Tungrorum regio,
Grave dampnum consecuta
Lamberti martyrio;
Extat prorsus destituta
Pastoris solatio.
Ant.
Dum quievit in aurora
Corpus pape Sergii,
Dormienti ipsa hora
Prædicta martyrii
Apparuit sine mora
Angelus consilii.
Ant.
Rem Lamberti notam fecit
Divina relatio;
Rem Huberti patefecit
Dormienti Sergio;
Argumentum his subjecit
Baculi translatio.
℣.
Justus ut palma.
Lectio IIII. Unde factum est ut isdem venerabilis vir ex lectione scripturarum que sibi agenda forent adipisceret, opusque lectionis paterna emulando opera perageret, operisque pastoralis non segnis executor existeret, atque ideo officii episcopalis non incongruus minister fieret.
℞.
Sergius angelicis monitis parere probatur.
Mitra pontificis Hubertus condecoratur:
Sic gerit Hubertus insignia pontificatus
℣.
Postquam Lambertus est a Dodone necatus.
Lectio V. Sciens namque memoratus vir aliam legem prelatorum esse, aliam subditorum, scilicet ut subditus quisque curet ne pereat, neve sui exemplo alios perdat, prelatus autem ut non solum superintendat sue, sed et judex provisorque fieri vite conetur aliene.
℞.
Post funus triste Lamberti martyris,
Iste presul succedit et ejus sede resedit:
Qui peregre venit, mitratus ab urbe recedit.
℣.
Sic decus accedit illi quem gratia lenit.
Lectio VI. Non ei sufficiebat ea que sibi domi sectanda olim proposuerat, set in anteriora tendens magnopere studebat antiquorum patrum sequi vestigia; quorum exemplo sua cuncta distribuens, largus erat erga indigentiam inopum, refocillator pauperum et pater orphanorum.
℞.
Precipuus meritis et sanguine clarus avorum
Servet ab illicitis nos actibus atque sacrorum,
Nos faciat monitis attentos eloquiorum
℣.
Inclitus et mitis Hubertus semita morum.
Servet.
In III Nocturno.
Ant.
Curam gerens Tongrensium,
Sparsas oves congregat;
Et ad bonarum ovium
Gregem illas aggregat;
Pietatis officium
Nulli prorsus denegat.
Ant.
Oves fessas sublevabat
Salutari baculo,
Et confractas solidabat
Charitatis vinculo,
Egrotantes sustentabat
Spiritali pabulo.
Ant.
Magnus erat consolator
Horum quibus prefuit;
Oppressorum sublevator,
Illis nunquam defuit;
Infirmorum visitator,
Quibus semper affuit.
℣.
Justum deduxit dominus per vias rectas et ostendit.
℞.
Justus germinabit sicut lilium.
Lectio VII. Ev. secundum Lucam. In illo tempore dixit Jesus discipulis suis parabolam hanc: Homo quidam peregre proficiscens vocavit servos suos et tradidit illis bona sua. Etc. Omelia beati Gregorii pape. Quis itaque homo iste … (etc. ut in communi conf. pont.).
℞.
Quando suum scivit corpus debere resolvi
Ac animam novit de carnis carcere volvi,
Transit ad claram Lamberti martyris aram;
℣.
Exorando quidem se commendavit eidem.
Transit.
Lectio VIII. Sed homo iste … (ex eadem homilia).
℞.
Basilicam subiit quam Petri laude dicavit;
Albini petiit altare, quod ipse sacravit:
Ante quod extensus est Christum flendo precatus;
℣.
Illuc prostratus est tumbam corpore mensus.
Lectio IX. Quinque enim sunt … (ex eadem homilia).
℞.
Dum mors instabat, oculos direxit ad astra.
Hec prelibabat: Jam cogor languida castra
Corporis exire, mortis quoque claustra subire.
℣.
Sic expirasse, sic fertur ad astra volasse.
Jam.
Prosa.
Huberte presul eximie,
Proles insignis prosapie,
Totius cultor munditie,
Jubar preclarum ecclesie,
Resides hodie
In throno glorie;
Frueris requie
Celestis patrie.
Noxas nostras clementer dilue
Atque vestris precibus amove.
℣.
Ora pro nobis.
Ad laudes.
Ant.
Post decessum confessoris
Anno sextodecimo,
Sibi dari vas honoris
Placuit altissimo
Et levari ossa foris
Cum honore maximo.
Ant.
Apertum est monumentum
Gloriosi corporis:
Nullum sensit detrimentum
Vetustate temporis;
Sed illesum est inventum
Os cum membris ceteris.
Ant.
Karolomannus ut audivit,
De regali solio
Cum uxore tunc exivit
Relicto palatio;
Ad videndum hunc transivit,
Plenus magno gaudio.
Ant.
Tum cum cetu rex primatum
De sepulchro sustulit
Sacrum corpus prelibatum
Et cum hymnis detulit
Ad altare consecratum
Et in altum sustulit.
Ant.
Postquam corpus collocavit
Cum suis proceribus,
Ecclesiam tunc ditavit
Magnis facultatibus:
Sic in suis honoravit
Hubertum muneribus.
Hymnus.
Novum melos decantemus
In Huberti nomine;
Votum mentis ordinemus
Cum vocali carmine;
Ut condigne resonemus
Sub hoc moderamine.
Militare concupivit
In adolescentia;
Jugum Christi post subivit
Spreta mundi gloria.
Hunc Lambertus erudivit
Morali scientia.
Ut Lambertus transmigravit
De carnis ergastulo,
Illum papa decoravit
Pastorali baculo
Et defuncto subrogavit
Divino miraculo.
Curam rexit feliciter
Tongrensis ecclesie,
Gestans in manu jugiter
Stateram justitie,
Effundens cunctis largiter
Oleum clementiæ.
O Huberte, ubertatem
Morum nobis tribue,
Corporalem sanitatem
Infirmis restitue,
Orans summam majestatem
Pro nobis continue.
Deo Patri sit potestas…
Ut supra in vesperis.
Ad Benedictus.
Ant.
Benedicta sit majestas
Creatoris omnium,
Que Huberto tuum prestas
Hodie palatium,
Cujus virtus et potestas
Non habet initium,
In quo nulla sit egestas,
Sed ubertas omnium.
Collecta.
Ut supra.
Ad horas.
Antiphone de laudibus. Collecta propria.
Ad Vesperas.
Antiphone de laudibus, psalmi ferie, ymnus ut supra in I vesperis.
℞.
Dum mors … cum prosa, ut supra in fine matutinarum post lectionem IX.
Ad Magnificat.
Ant.
O Huberte, dedicatam
Aulam a te primitus,
Tue quoque subarratam
Sepulture dotibus
Et corpore consecratam
Serva tuis precibus,
Atque plebem congregatam
Hic in tuis laudibus.
Oratio ut supra.
II. Officium proprium S. Huberti in cœnobio Sanctæ Scholasticæ, sanctimonialium Ord. S. Benedicti, Juviniaci recitari solitum.
Cfr. supra, num. 259 extr. — Lectio quinta ex Vita tertia; sexta, septima et octava ex Vita secunda excerptæ sunt.
In I Vesperis.
[Ant.] Laudemus Deum, qui beatum et vere laudabilem Hubertum suorum collegio glorificavit sanctorum, quo per merita tanti præsulis æternam obtineamus solemnitatem. Dixit Dominus.
[Ant.] Gratias tibi, Deus Rex, qui facis mirabiles res, tua sunt hæc miracula utrobique mirifica; hujus virtus vasa iræ caro mutat jus naturæ. Confitebor.
[Ant.] His sane prærogativis longe lateque celebris, ejus, Christe, suffragia plebis petit frequentia, cujus corpus incorruptum repræsentas post tumulum. Beatus vir.
[Ant.] Auro sancti auro stolæ gloriosi Pontificis remedium impartitur rabie bestiarum toxicatis, qui vestimenti fimbria fluxum restrinxit sanguinis. Laudate pueri.
Capitulum. Ecce Sacerdos magnus. Resp. breve. Elegit eum Dominus, etc.
[Hymnus]
Christi præsul egregie,
Huberte beatissime,
Cujus discurrunt merita
Per ampla terræ spatia;
Fac ad Christum pertingere
Tuæ preces familiæ,
Quæ multis nexa vinculis
Ad te suspirat humilis
Ut divinam clementiam,
Sibi reddas propitiam,
Nec sit, pater, ulterius
Tuis orba virtutibus,
Ergo, bone tu pontifex,
Curationum opifex,
Qui cunctis te rogantibus
Fidelis ades medicus.
Hanc medelam familiæ
Da in utroque homine:
Ut post mundi pericula
Tecum simus in patria.
Hoc summa præstet Deitas
Patris Natique unici
Sanctoque cum spiramine
In sempiterno tempore. Amen.
℣.
Amavit eum Dominus et ornavit eum.
℞.
Stolam gloriæ induit eum.
Ad Magnificat.
Ant. Magnæ laudis præconio exultemus in Domino, beati Huberti gaudentes natalitio, cujus commendat gloriam divinitatis gratia. Illum ergo, o noster patrone, te obtinente, mereamur tecum magnificare.
Oremus. Propitiare, quæsumus, Domine, nobis famulis tuis per sancti Huberti confessoris tui atque pontificis merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus semper protegamur adversis. Per Dominum…
Ad Matutinum.
Invitatorium. Solemni die sancti Huberti, jubilemus Deo nostro magno regi, qui in templum suum cæleste pontificem hunc assumpsit electione gratiæ.
Hymnus.
Christi præsul egregie, etc., ut supra.
In I Nocturno.
Ant. Beatus vir Domini Hubertus, in lege Dei sui voluntarius, complantatus ligno vitali, in tempore suo feliciter fructificavit. Psalm. Beatus vir, etc., cum reliquis de communi confessoris pontif.
Ant. Ecclesiæ prædicator constitutus a Domino, in virga recta justitiæ ejus rexit hæreditatem.
Ant. Insignitum lumine vultus tui beatum Hubertum, Domine, mirificasti, et quia in te speravit, sacrificium justitiæ tibi sacrificavit.
Ant. Orationis studio adstabat mane Deo suo, ejus bonæ voluntatis scuto sperans ex desiderio coronari martyrio.
Ant. Gloriosum et admirabile nomen tuum, Domine, qui beatum Hubertum gloria et honore coronasti, et super cælos magnificatum exaltasti.
Ant. Dominus justitias diligens, Hubertum pontificem in se confidentem, cujus esset justitiæ vultus sui declaravit æquitate.
℣.
Amavit eum Dominus, et ornavit eum, etc.
Lectiones quatuor de Epistola 2. B. Pauli apostoli ad Timotheum. Fidelis sermo, etc., de communi conf. pontif.
℞.
Post gloriosum Lamberti martyris a rebus humanis excessum, * Venerandus Hubertus ejus sedi subrogatur episcopus, cui non erat virtute secundus. ℣. Gratia Dei electus, ejus dextera exaltatus, * Venerandus.
℞. II.
Adeptus igitur dignitatem episcopatus, tanti nominis opus diligenter exequebatur; * Semperque suis actibus prætendebat, quod subjectis congrueret in salutem æternam. ℣. Ascensiones in corde suo disponens, ibat de virtute in virtutem; * Semperque.
℞. III.
Divino monitus oraculo, cum maximo cleri et populi gaudio, corpus beati Lamberti martyris retulit passionis suæ loco, ibidemque statuens civitatem, * Illo transtulit sedem episcopalem. ℣. Suscitavit filiam in matrem, ut regale sacerdotium possideret. * Illo transtulit.
℞. IIII.
Gratia verbi Dei accinctus, et Spiritus sancti virtute armatus, eatenus superstitem expugnavit idololatriam, * Et in finibus suis Christi ampliavit Ecclesiam. ℣. Quoniam omnes dii gentium dæmonia, Dominus autem cælos fecit. * Et in finibus. Gloria Patri. * Et in finibus.
In II Nocturno
Ant. Ingressus sine macula pontificalem gratiam, operando justitiam, in siccitate maxima obtinuit pluviam ad largitoris gloriam.
Ant. Prævenisti, Domine, beatum Hubertum benedictionibus dulcedinis tuæ: vitam petiit et tribuisti ei, et glorificatum cum vultu tuo lætificasti.
Ant. Innocens manibus et mundo corde, famulos sustinuit naufragantes, ejusque meritum prætendentes, eripuit fortis et potens Rex gloriæ.
Ant. Cognovit eum Dominus in benedictionibus suis, et invenit gratiam coram oculis Domini.
Ant. In fide et lenitate ipsius sanctum fecit illum Dominus, et ostendit illi gloriam suam.
Ant. Justus germinabit sicut lilium et florebit in æternum ante Dominum.
℣.
Elegit eum Dominus sacerdotem sibi.
Lectio V. Hubertus, Aquitanorum ducum stemmate illustris, sed longe vitæ ac morum integritate illustrior, Gallia Celtica relicta, postquam in Belgicam se ad Pipinum contulisset, virtutum ac famæ eximii præsulis Lamberti illectus odore, ut eum viseret descendit Trajectum. Hujus vero crebris exhortationibus et monitis, tamquam lectissimis granis ac seminibus in terram optimam jactis, id demum consecutus est, ut rebus quas vulgus mirari solet spretis, calcatoque humanæ gloriæ principatu, totus in alium virum demutatus, demum non tam domum propriam possidere quam administrare videretur, terrenamque militiam solo habitu profiteretur re autem non comes palatinus sed clericus, non miles sed Lamberti discipulus, dignusque qui in episcopali regimine succederet, habebatur.
℞.
Flagrabat beatus Hubertus amore martyrii, incitatus exemplo prædecessoris sui: * Eo se nimirum arguens imperfectionis, quod necdum pro Christo tradidisset officia corporis. ℣. Ignitum eloquium tuum vehementer et servus tuus dilexit illud. * Eo se nimirum.
Lectio VI. Itaque post gloriosissimum beatissimi Lamberti a rebus humanis excessum, Hubertus venerandus ejus sedi subrogatur episcopus, cui non erat virtute secundus. Etenim sollicitudini quam pastor bonus pro creditis sibi ovibus impendere debet, incredibilem vitæ sanctimoniam conjungens, non solum vicinis quibusque et in Christi ovile admissis ovibus, verum etiam longe dissitis a christianaque disciplina ac plane fœdis idololatriæ erroribus implicitis, non sine summo vitæ discrimine, eas ad Christi mansuetissimum jugum suscipiendum adducendo, non mediocriter profuit. Arduennam namque, Brachbantum atque Taxandriam, his sacrilegis actibus pro potiori adhuc parte mancipatas, brevi absolvit ac famulitio Dei subjugavit.
℞.
Fusis ad Deum precibus cum lacrymis, in siccitate cælitus imbrem obtinuit. * Nam ad quod voluit piissimi cordis munditia potuit inclinare divinitatis clementiam. ℣. Voluntatem timentium se faciet Dominus, et deprecationem eorum exaudiet. * Nam ad quod.
Lectio VII. Ad hæc, præsulatus sui anno decimo tertio, divinis oraculis admonitus, sacra antistitis eximii ossa Lamberti e Trajectensi vico in locum, quo perfectam ejus passionem noverat, transtulit: ibique sedem episcopalem transtulit, sicque filiam in matrem sublimavit, ut regale sacerdotium possideret. Postremo sui finis post anni unius circulum futuri divinitus in somno admonitus, sui non immemor, quo propinquiorem corpusculi cognovit resolutionem, eo servituti divinæ se reddidit promptiorem; instabatque orationibus attentius, vigiliis enixius incumbebat, misericordiæ operibus profusius affluebat, ac per sanctorum memorias locaque discurrendo orationum, per eorum orationem suam Domino commendabat ab his sedibus emigrationem.
℞.
Beati pontificis imperium suæ permaximum domus repressit incendium: ejus namque virtutis pondus flamma non sustinens, * Subito cessit flamma deficiens. ℣. Justum adjutorium ejus a Domino, qui salvos facit rectos corde. * Subito.
Lectio VIII. His autem aliisque virtutum gradibus sibi ad superna ascensum dum pararet, in febrem incidit. Cum qua aliquot dies colluctatus, nec tamen de consueto orationum opere sibi quicquam remittens, in dominicæ orationis ac symboli apostolici verbis, multis clarus miraculis, ac martyrii candidatus, fatigatum divinis operibus spiritum summo cum omnium mærore Deo reddidit. Ejus corpus Leodii primum in basilicæ sancti Petri quam ædificaverat crypta loco præelecto conditum fuit, deinde Andainum monasterium translatum: quod postmodum tam suo nomine quam suis reliquiis, illustratum ob quotidiana et magna quæ ejus meritis ad Dei gloriam fiunt miracula, copiosa populi frequentia celebratur.
℞.
Sacerdoti sanctissimo, confecto mundi tædio, æternæ lucis mansio, ostensa est a Domino. * Ex hoc succrescens animo, fortis ut mors dilectio, ardebat desiderio videndi Deum in Sion. ℣. In tribulatione invocasti me, et exaudivi te: eripiam te, et honorificabis me. * Ex hoc. Gloria Patri, etc. * Ex hoc.
In III Nocturno.
Ant. Consolatus a Domino in infirmitate, et edoctus diem resolutionis suæ, tam beata jucundabatur expectatione.
Cantic. Beatus vir qui in sapientia morabitur, etc. de communi unius martyris.
℣.
Tu es sacerdos in æternum, etc.
Lectiones quatuor de homilia in evangelium Vigilate, de communi confessoris pontificis.
℞. IX.
Gloriosus vir Hubertus, dignus Deo pon tifex consolatus in dolore divina visione, * Ejus memor fastidiebat corporis angustias, cum jam certus anhelaret ad æternam gloriam. ℣. Quam magna multitudo dulcedinis tuæ, Domine, quam abscondisti timentibus se. * Ejus memor.
℞. X.
Beatus igitur Hubertus gratia virtutum emeritus, corpore deposito migravit e seculo, regnaturus cum Christo * In sanctorum collegio. ℣. Vitam petiit a te, et tribuisti ei, Domine, longitudinem dierum in seculum seculi. * In sanctorum collegio.
℞. XI.
Præsul Hubertus, æterna adeptus præmia, miraculorum gratia quibus coruscat, sua testantur merita: * Unde et laudes debitas tibi, summa Deitas, reddit mater Ecclesia. ℣. Magna est gloria ejus in salutari tuo. * Unde et laudes.
℞. XII.
Æterna Dei gratia, te decet omnis gloria, cujus sunt præconia, tanti patroni merita. * Ejus prece mundissima, in cælesti patria vultus tui claritas nostra sit solemnitas. ℣. Beatus quem elegisti, et assumpsisti, habitabit in atriis tuis. * Ejus prece. Gloria Patri. * Ejus prece.
Hymnus. Te Deum, etc. Evangelium. Vigilate, etc., de communi.
Oratio. Propitiare, quæsumus, Domine, etc., ut in Vesp.
Ad Laudes et per Horas.
Ant. Laudabilis et Deo dignus beatus pontifex Hubertus, in doctrina salutari eo erat amabilis, quo eam commendabat vita imitabilis.
Ant. Liberali clementia spargebat eleemosinam, certus sibi reddenda pro terrenis cælestia.
Ant. Populum adhuc erroris involutum tenebris, jam devotum creatori per consensum fidei, ad vitam regeneravit gratia baptismatis.
Ant. Adoptionis filios formavit ad gratiam et christiani nominis decoravit gloria, sicque in suis finibus ampliavit Ecclesiam.
Ant. Insistentem verbo Dei mulier insanæ mentis inquietavit, quæ mox obtentu pontificis liberata conticuit.
Capitulum Ecce sacerdos magnus. Resp. breve Amavit eum. Hymn Jesu redemptor, de com. conf. pontif. ℣. Justum deduxit. ℞. Et ostendit.
Ad Benedictus.
Ant. Benedicimus te, Deus, tuorum gloria sacerdotum, qui beato Huberto virtutis emeritæ contulisti præmium: ejus, quæsumus, nos adjuvet meritum, quem nobis destinasti patronum.
In II Vesperis.
Ant. Laudabilis, cum reliquis de Laudibus. Capitulum Ecce sacerdos magnus. Resp. breve Elegit eum Dominus sacerdotem sibi. Hymnus Christi præsul. ℣. Justum de duxit. ℞. Et ostendit.
Ad Magnificat.
Ant. Ave, decus confessorum, ave consors angelorum; nobis præsens tripudium da, sit perenne gaudium; prece tua Deo grata sanos salva, ægros sana.
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 3. November
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 3. November
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.