Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Oktober XIII
Band Oktober XIII
Anhang Oktober XIII
30. Oktober
DIES TRIGESIMA
SANCTI QUI III KALENDAS NOVEMBRIS COLUNTUR
S. Calendio, martyr Nicomediensis in Bithynia.
S. Theophilus, martyr Nicomediensis in Bithynia.
SS. Martyres Afri CCXX aut CXX.
S. Lucanus, martyr in diœcesi Carnutensi in Galliis.
S. Serapio, episcopus Antiochenus.
S. Zenobius, episcopus Ægeensis, martyr.
S. Zenobia ejus soror, martyr.
S. Marcellus, centurio, martyr Tingi in Africa.
S. Nona, martyr Legione in Hispania.
S. Claudius, martyr Legione in Hispania.
S. Lupercus, martyr Legione in Hispania.
S. Victoricus, martyr Legione in Hispania.
S. Saturninus, martyr Calari in Sardinia.
S. Maximus, martyr Cumis in Italia.
S. Athanasius, martyr in Ægypto.
S. Irene ejus soror, martyr in Ægypto.
S. Asterius, episcopus Amasenus in Ponto.
S. Theonestus, martyr in Istria.
SS. Socii, martyres in Istria.
S. Ernacuag, sanctimonialis in Hibernia.
S. Thalasius, martyr Exolduni in Gallia.
S. Bajus, martyr Exolduni in Gallia.
S. Germanus, episcopus Capuanus in Italia.
S. Gonduinus, confessor in Francia.
S. Foillanus, martyr in Belgio.
S. Benedictus, episcopus Comensis in Italia.
S. Colmanus, abbas Lannensis in Hibernia.
S. Talaricanus, episcopus Sodorensis in Scotia.
S. Arildis, virgo et martyr in comitatu Glocestriensi in Anglia.
S. Ædelnodus, archiepiscopus Cantuariensis in Anglia.
S. Thyudgarus, presbyter in Jutlandia.
S. Gerardus, episcopus Potentinus in Italia.
S. Dorothea, inclusa in Prussia Orientali.
B. Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica.
B. Angelus ab Acrio, Ordinis Capuccinorum in Italia meridionali.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI
| S. Crispini III episcopi Papiensis seu Ticinensis memoriam facit hodie Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ. Putat Baronius cum aliis eum esse eumdem ac ille cui S. Epiphanius II successit et cujus festum VII januarii agitur Hanc disceptationem indicavit Bollandus ad diem | VII januarii. |
| S. Adriani, abbatis Hiridonensis aut Niridonensis in Campania, missi a S. Vitaliano papa in Angliam, memoria occurrit hodie in vetusto Kalendario benedictino monasterii S. Salvatoris. Ejus Acta edita fuerunt ad diem | IX januarii. |
| S. Pauli Magni, jejunatoris, nomen legitur hodie in Tabulis Capponianis [Assemannus, Kalendaria Eccles. Univ., tom. V, pag. 326.] . Est idem ac S. Paulus, eremita in Ægypto, cujus Acta sunt in Opere Bollandiano edita ad diem | X januarii. |
| SS. Cronionis seu Euni, Juliani et aliorum XIII sub Decio imperatore Alexandriæ passorum, memoria hodie recolitur in Martyrologio Romano et Siberianis Ephemeridibus. Verum de his fuit dictum a decessoribus ad diem | XXVII februarii. |
| S. Besam, martyrem Alexandriæ, inter sanctos diei 30 octobris numerat Castellanus in Martyrologio Universali. Ejus sociorumque martyrium in Actis sanctorum retulit Henschenius ad diem | XXVII februarii. |
| S. Leonis Magni hodie festum indicatur in Martyrologiis Parisiensi archiepiscopi Parisiensis de Noailles, aliisque ecclesiarum Franciæ, et in Martyrologio Universali Castellani. Decessores vero nostri, Martyrologium Romanum secuti, ejus Acta ediderunt ad diem | XI aprilis. |
| S Eutropiæ, martyris Alexandriæ, festum ad diem 30 octobris enuntiatur in Martyrologio Romano, ac proin etiam in pluribus aliis menologiis et catalogis sanctorum: sed de ea jam fuit actum a decessoribus nostris ad diem | XXV maji. |
| BB. Raimundus Carbonii et Stephanus de Narbona, Ordinis S. Francisci, inquisitores fidei, ab Albigensibus anno 1242 occisi, memorantur hodie in Menologio Franciscano Hueberi. De iisdem quæsitum fuit, uti et de eorum martyrii sociis, ad diem | XXIX maji. |
| S. Eusebii, martyris Nicomediensis, de quo hodie in Martyrologiis Hieronymianis, gesta enarrata fuere ad diem | XXX maji. |
| SS. Ammon, Zeno, Ptolomæus, Ingenuus et Theophilus, martyres Alexandrini in Ægypto, ad hanc diem Martyrologio Universali Castellani sunt inscripti. Sed nobis prætermittendi sunt, quia de iis egerunt decessores nostri ad diem | I junii. |
| S. Marcianus. martyr, episcopus Syracusanus in Sicilia, annuntiatur hodie in Ephemeridibus metricis Siberi, in Catalogo Generali Ferrarii, in Anno Græco-Slavico Martinovii, qui secutus est, præter fastos slavicos, libros liturgicos græcos aliosque origine Constantinopolitanos: unde constat eum in hac civitate hodierno die olim celebratum fuisse. At Syracusani ejus festum eodem die agunt, quo decessores nostri Acta ejus illustrarunt | XIV junii. |
| B. Teresia seu Tarasia, filia Sancii regis Lusitaniæ, matrimonium cum consanguineo Alphonso, rege Legionensi in Hispania, iniit. Verum cum Cœlestinus papa III illud nullum esse declarasset, Tarasia Ordinem Cisterciensem Lorvarnii ingressa, obiit anno 1270, agens annum septuagesimum secundum. Ejus memoria hodie celebratur in Kalendario seu Martyrologio Cisterciensi anni 1689, uti et in Menologio Cisterciensi Henriquezii, aliisque hujus Ordinis sanctorum et beatorum catalogis. Acta B. Tarasiæ ejusque sororis B. Sanciæ illustrarunt decessores nostri ad diem | XVII junii. |
| S. Maxentii, presbyteri et abbatis in agro Pictaviensi, fit hodie mentio in Martyrologio Gallicano et in Ferrarii Catalogo generali Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt. Ejus Acta in Opere Bollandiano edita sunt ad diem | XXVI junii. |
| S. Swithuni, episcopi Wintoniensis in Anglia, ordinatio memoratur hodie in Auctario Usuardino Altempsiano, imo Wintoniensi: nam hic codex olim in ea ecclesia usitatus fuit [Cfr. Hampson, Medii Ævi kalendarium, tom. I, pag. 431.] . De S. Swithuno ejusque ordinatione dictum est in hisce Actis ad diem | II julii. |
| S. Geronis alias Jeronis seu Hieronis, martyris in Hollandia, memoria hodie recolitur in Martyrologio Usuardino matriculæ Cartusiæ Ultrajecti. Sed de hoc sancto viro quæsitum fuit in Actis Bollandianis ad diem | XVII augusti. |
| SS. Asterius, Claudius, Neon et Theonilla occurrunt hac die in Martyrologio metrico Siberi. S. Asterii nomen quoque inscriptum est aliis fastis Slavicis indicatis in Martinovii anno Græco-Slavico. De iisdem in Prætermissis diei 29 octobris [Acta SS., tom. XII Octob., pag. 775.] , ubi et monitum fuit eorum Acta a decessoribus fuisse illustrata ad diem | XXIII augusti. |
| S. Genesii, martyris Arelatensis, ad hanc diem meminit Usuardinum Martyrologium auctum domini Du Cheval Divionensis [Martyrologium Usuardinum Sollerii ad diem 30 octobris.] . Ejus res gestæ fuerunt descriptæ in Opere nostro ad diem | XXV augusti. |
| B. Liberatus a Lauro hac die occurrit in Martyrologio Franciscano novis curis edito anno 1879 jussu Bernardini a Portu, Ordinis minorum ministri generalis, sed ejus laudes celebratæ fuerunt ad diem XXVI augusti. Requies Patris sancti magni, Cyriaci Corinthii, sub Theodosio imperatore [Dillmann, Catalogus codicum mss. Bibl. Bodleianæ Oxoniensis, part. VII, Cod. Æthiop., pag. 43.] : hæc in Synaxario Coptico Michaelis, urbium Atribi et Meligi episcopi, quod ex arabico redditum est æthiopice, legimus ad diem 3 mensis Hedar, quæ nostræ diei 30 octobris respondet. Cujus Synaxarii originem ad Vitam SS. Athanasii et Irenæ infra explicabimus. Non possumus tamen inde non colligere S. Cyriacum cultu ecclesiastico in Ecclesiis Coptica et Æthiopica fuisse cohonestatum. Ejus Acta, a Cyrillo ipsius discipulo conscripta, illustrarunt decessores nostri ad diem 29 septembris. Quare nobis brevissime tantum de eo loquendum. Equidem quum encomium Synaxarii æthiopicum, quod in nostri gratiam in anglicum vertit clarissimus Guillelmus Wright, magister linguarum orientalium in academia Cantabrigiensi, haud parum discrepet a primigeniis Actis, præconii compendium cum Cyrilli scriptione conferimus. Jam vero natus est Corinthi S. Cyriacus, uti e Synaxario discimus, parentibus orthodoxis, ab iisque religionem orthodoxam doctus. A consobrino suo Petro, Corinthiorum episcopo, (qui ejus curam, petentibus parentibus, suscepit), creatus fuit lector jussusque Scripturæ sacræ studere, eamque populo in ecclesia et episcopi familiaribus prælegere. Habens annos octodecim, nuptias a parentibus oblatas sprevit, et, post plura monasteria in patria visitata, venit Hierosolymam, monasticam vitam admissurus. Hinc consilio Cyrilli, illius oppidi episcopi, abbatem Romanum, monachorum Palæstinæ patrem, adivit, et sub ejus ductu omnigenis monasticis virtutibus fulsit. Claruit et miraculis, omnes ægrotos sanitati restituens. Eum sibi socium adjunxit Cyrillus episcopus Hierosolymitanus, sese ad concilium Constantinopolitanum, adversus hæreticum Macedonium coactum, conferens; ubi ei jussit, adstantibus synodi Patribus, Sancti Spiritus partes propugnare. Paruit S. Cyriacus devicitque Macedonium. Tandem ætate valde provectus pientissime quievit in Domino, tempore Theodosii, patris Arcadii et Honorii. Subjungit Michael S. Cyriaci corpus suo tempore, id est, nongentis annis post ejus obitum, incorruptum Hierosolymis servari. At hæc narratio multis in locis, uti monuimus, pugnat cum Vita S. Cyriaci a Cyrillo Schytopolitano, ejus discipulo, descripta. Ex hac enim lucubratione collegimus [Acta SS., tom. VIII Sept., pag. 142 et seqq. Cfr. ibid., tom. I Martii, pag. 386 et seqq.] S. Cyriacum Corinthi e Joanne presbytero et Eudoxia, anno 448, sub Theodosio juniore, natum, et creatum ab avunculo Petro Corinthiorum episcopo lectorem, multumque S. Scripturæ studuisse. Addit Cyrillus eum octodecim annos habentem venisse Hierosolymam, ibique, Anastasio episcopo, ab Eustorgio, viro sancto, hospitio fuisse acceptum, et dein missum ad S. Euthymium abbatem, qui eum monastica veste induit æducandumque tradidit S. Gerasimo, alterius cœnobii abbati. Post S. Gerasimi obitum modo hic, modo illic in Palæstina monasticam egit vitam. Factus presbyter magna alacritate errores Origenistarum impugnavit. Tandem anno ætatis centesimo nono, Christi quingentesimo quinquagesimo sexto, in cœlum migravit. Atque hoc est breviarium narrationis Cyrilli, cui utpote S Cyriaci discipulo, omnino est fidendum. Verum Michael, Atribensis episcopus, a Cyrillo Schytopolitano haud mediocriter discrepans, incidit plures in errores: quorum origo est, quod existimavit S. Cyriacum tempore Theodosii Magni imperatoris floruisse (379 – 395), ac proin et tempore S. Cyrilli episcopi Hierosolymitani (351 – 386) et concilii Constantinopolitani anni 381: cum contra, Theodosio juniore imperatore (408 – 450), Anastasio episcopo Hierosolymitano (458 – 478), et Origenistis suam doctrinam spargentibus, fuerit inter vivos. Quare Michael S. Cyriaci gesta interpretatus quasi Theodosio Magno imperatore essent peracta, episcopum a sancto monacho Hierosolymis visitatum, Cyrillum nuncupavit, uti et hæreticos, ab eo impugnatos, Macedonianos. Quæ sufficiunt pro nostro scopo. Qui plura cupiat sancti Cyriaci Acta sincera adeat in Opere nostro ad diem | XXIX septembris. |
| S. Artemæ seu Artemonis, discipuli, ut aiunt, S. Pauli, festum ad hanc diem agunt Ferrarius in Catalogo sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, et Castellanus in Martyrologio Universali: sed de eo actum fuit in nostris Actis ad diem | XXI junii. |
| S. Fraterni, episcopi et martyris Autissiodorensis, memoria hodie recolitur in Galesinii Martyrologio Romano, in Ferrarii Catalogo Generali et in Saussayi Martyrologio Gallicano. Ejus Acta illustrarunt decessores nostri ad diem | XXIX septembris. |
| S. Victoris martyris translatio in Troja civitate, quæ et Xanthis aut alia simili forma legitur, hodie in auctariis aliquot Usuardinis, in Canisiano Martyrologio, in Catalogo Generali Ferrarii, in Martyrologio Gallicano Saussayi et aliis fastis memoratur. Hic S. Victor alius non est ac socius S. Gereonis celebratus in tomo V octobris Actorum nostrorum et in ejusdem tomi auctario, ad diem | X octobris. |
| S. Rogatianus presbyter et S. Felicissimus, martyres in Africa, memorati hodie in auctario Usuardino Hagenoyensi [Martyrologium Usuardinum Sollerii, pag. 638.] , illustrati fuerunt in Opere nostro ad diem | XXVI octobris. |
| S. Cyriaci, episcopi Constantinopolitani, nomen hodie Tabulis Capponianis, Kalendariis Melchitarum anni 1046 [Wright, Catal. of Syriac manuscripts. pag. 201.] et Jabobitarum anni circiter 1600 [Assemanni, Bibl. Apostol. Vatic. codd. mss., tom. II, pag 275 et seq.] inscribitur. De eo egimus ad diem | XXVII octobris. |
| B. Stephanus Cioni seu Agazzari, Senensis, celebratur hodie in Bologna perlustrata Antonii Massini. De eo actum est in Opere nostro ad diem | XXVIII octobris. |
| SS. Joannem et Wilfredum, episcopos Augustodunenses, hodie celebrat Ferrarius in Catalogo sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt. Solius S. Joannis meminit Saussayus in Martyrologio Gallicano. At eos non esse alios ac S. Joannem Beverlacensem, ejusque successorem in sede Eboracensi, S. Wilfredum juniorem, sequitur ex dictis in Prætermissis ad diem | XXIX octobris |
| S. Theodorus, abbas Viennæ in Galliis, præpostere memoratur hodie in Auctario Usuardino Hagenoyensi. Ejus Acta edita sunt in Opere nostro pridie, scilicet ad diem | XXIX octobris. |
| S. Genito, patri S. Gendulphi, ecclesiam Oblinci (Le Blanc) in antiqua diœcesi Bituricensi dicatam fuisse refert Castellanus, recensens sanctos Galliæ die 30 octobris cultos. Ejus gesta descripsimus ad diem | XXIX octobris. |
| B. Thomæ Florentini, alias Reatini, vel Bellacio, Ordinis FF. Minorum Strictioris Observantiæ, res gestas ad hodiernam diem Vitis Sanctorum Butleri inseruit Franciscus Xaverius De Ram. Nos vero beati viri Acta illustrabimus ad diem qua ejus festum indulto pontificio celebratur,. | XXXI octobris. |
| B. Noitburgis neptis, ut fertur, Plectrudis, uxoris Pipini Heristalli, hoc die in nonnullis catalogis Sanctorum Germaniæ inscribitur. Ejus Acta explicabimus ad diem qua in martyrologiis Usuardinis auctis memoratur,… | XXXI octobris. |
| S. Leontii, consularis et confessoris, natalis apud Terracinam Campaniæ civitatem memoratur hodie in Auctario Usuardino Greveniano, in Martyrologiis Gallesiniano et Canisiano ac in utroque Catalogo Ferrarii, vel etiam aliis fastis. Sed cum de hoc S. Leontio potissimum agatur in passione S. Cæsarii diaconi, cujus opera fuerit ad fidem conversus, S. Leontii, confessoris, Acta una cum S. Cæsarii martyrio illustrabimus ad diem | I novembris. |
| S. Pontianus, papa et martyr, a Rabano, Castellano, aliisque hodie laudatus, ad diem qua in Martyrologio Romano memoria ejus celebratur, a nobis illustrabitur, scilicet | XIX novembris. |
| S. Saturnini, episcopi et martyris Tolosatis in Galliis, natalis hodie proponitur in Auctariis Usuardinis. Melius celebratur in aliis fastis beati episcopi translatio. De hac uti et de passione sancti martyris agemus ad diem qua præcipue colitur,. | XXIX novembris. |
| Stephanus Orosius II, rex Serbiæ, hac die ut sanctus colitur a Serbis. De eo disputabitur ubi dicendum erit de Stephano Orosio V, ad diem… | II decembris. |
| S. Macarii, martyris Alexandrini sub Decio, festum in Martyrologio Romano annuntiatur. De eo agemus, qua die iterum recurrit in Martyrologio Romano, | VIII decembris. |
| SS. Alexandri, utriusque Ammonariæ, Dionysiæ et Mercuriæ, martyrum Alexandrinorum, ad hanc diem mentionem facit Castellanus. Nos vero eorum gesta illustrabimus sub die quo in Martyrologio Romano laudantur, | XII decembris. |
| SS. Hero, Ater et Isidorus, martyres Alexandrini, hodie recoluntur a Castellano in Martyrologio Universali. In nostro vero Opere eorum gesta dilucidabuntur, quo die celebrantur in Martyrologio Romano, | XIV decembris. |
| S. Sylviam virginem hodie memorat Arturus a Monasterio in Sacro Gynecæo. Sed ejus memoriam recolemus in Actis nostris, quo die Brixiæ, uti colligimus ex Josepho Onofri [De Martyrologio Brixiano tractatus Papebrochii, p. 60, Brixiæ 1855.] et Josepho Brunati [Leggendario di Santi Bresciani, p. 61, edit. Brescia 1834; Vita o gesta di Santi Bresciani, tom. I, pag. 289, edit. Brescia 1854. Commentariolum de tribus sanctis Brixinensibus. pag 3.] , honoratur, | XV decembris. |
| S. Nemesion, martyr Alexandrinus, ad hanc diem occurrit in Martyrologio Universali Castellani. De eo agendum erit quo die ejus memoria fit in Martyrologio Romano, | XIX decembris. |
| S. Alvitus, qui et Avitus, episcopus Legionensis in Hispania, occurrit hodie in Catalogo Generali Ferrarii. Legionenses olim ejus natalem signarunt ad diem 5 septembris [España sagrada, tom. XXXV, pag. 97. Cfr. Sainz de Baranda, Coleccion di documentos ineditos, tom. XXII, pag. 400.] , sed festum nunquam videntur celebrasse. Extra dubium tamen est ejus cultus publicus, qui non secus ac ejus gesta illustrantur in Hispania sacra; cui, ex mandato Collegii a monumentis historicis provinciæ Legionensis, accessit anno 1866 singulare documentum de ejusdem beati viri sepulcro. Ad diem III octobris, ad quam ejus memoria etiam obvia facta fuerat, dixerunt decessores nostri de hoc sancto in Opere nostro actum iri ad diem qua verisimilius obiit, | XXVII decembris. |
| S. Maximi Apamensis, de quo hodie in Martyrologio Romano, mentionem infra facimus in Commentario Prævio S. Maximi Cumani. | |
| S. Maximus Compsanus ad hanc diem celebratur in Martyrologio Hieronymiano Epternacensi. Sed idem est ac S. Maximus Cumanus, cujus Acta infra in hoc tomo illustramus. | |
| SS. Januarius, Marcianus, Nazarius, Gervasius, Protasius et Celsus puer, in Martyrologiis Hieronymianis Lucensi, Bernensi aliisque hac die Antiochiæ passi esse dicuntur. In his nominibus errorem irrepsisse suspicatur Florentinius. Nec absurda est hæc conjectura: nam primo Mediolani celeber est cultus die 19 junii quorumdam SS. Gervasii et Protasii, et die 28 julii quorumdam SS. Nazarii et Celsi pueri: dein in iisdem aliisque Martyrologiis Hieronymianis ad diem 19 junii legitur: In Mediolano natalis sanctorum Nazari, Gervasi, Protasi et Celsi pueri. De his sanctis actum fuit in nostro Opere Bollandiano ad diem 19 junii et 28 julii, scripsitque commentarium valde prolixum Puricellus [De SS. martyribus Nazario et Celso, ac Protasio et Gervasio.] . Quare non imprudens existimandus erit, qui illos eosdem ac inscriptos hac die in Hieronymianis laterculis arbitrabitur, atque etiam librarium Antiochiam loco Mediolani scripsisse. Sed de his sanctis martyribus videat lector quæ infra pagina 243 scripta sunt. | |
| SS. Januarii, Marciani, Marci, Martialis, Petri et Antici, qui in Martyrologiis Hieronymianis feruntur fuisse martyres Nicomedienses, memoria explicabitur infra pag. 241 in Sylloge de SS. Calendione et Theophilo. | |
| S. Savinum episcopum, Senis cultum, inter sanctos hujus diei numerat Ferrarius in Catalogo Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt. In Annotatis adjectis fatetur idem hagiologus se hujus sancti episcopi ignorare sedem, suspicatus eum fuisse episcopum Clusinum: sed præsulem hujus nominis Clusinis præfuisse non invenimus. Macedo [Divi tutelares Orbis Christiani, pag. 122 et seqq.] et Fastorum Senensium auctores [Fasti Senenses, pag. 3. Cfr. Pecci, Storia del vescovado di Siena, pag. 145 et seq.] referunt ejus reliquias simul cum reliquiis SS. Ansani, Crescentii et Victoris in ecclesiam cathedralem Senensem anno 1107 fuisse translatas, ipsosque sanctos Senensium patronos delectos. | |
| S. Felicis, episcopi Martani et martyris, natalem nostris temporibus celebrari Tuderti in Umbria indicat Ferrarius in Catalogo suo generali; et recte, nam ejus festum ad diem 30 octobris inscriptum est in kalendario liturgico Tudertino. Idem ad eamdem diem ex illius ecclesiæ Officiis propriis breviter narravit S. Felicis, episcopi Martani, martyrium; quæ narratio inde transivit in Hagiologium Italicum. Castellanus autem in Martyrologio Universali, nodum, qui hoc loco latet, solvit aut potius tenebris involvit: In ducatu Spoletino, inquit, S. Felicis de Janocastro, culti Tuderti ut episcopi alius sedis et martyris. Quoniam in Martyrologio Romano ad diem 18 maji legitur: Spoleti sancti Felicis episcopi, qui sub Maximiano imperatore martyrii palmam adeptus est: (ubi Spoletum loco Hispelli, vulgo Spello, scriptum fuit); dixit Henschenius noster ad hanc diem [Acta SS., tom. IV Maji, pag. 167 et seqq.] de S. Felice, episcopo Spellatensi martyre. Ubi ostendit eum diversum esse ab homonymo, cujus corpus Spalati in Dalmatia servatur, et numquam ad Spalim in Vasconibus, ut placet fabulatoribus, translatum: et dubius quærit sitne S. Felix, Hispellas episcopus, idem ac S. Felix, episcopus Martanus dictus: non audet affirmare adversus Donnolam, dicentem Martanam civitatem imaginariam potius quam veram a se deprehensam, omnibus antiquis scriptoribus incognitam. Quare hujus rei examen ad hanc diem remisit. Verumtamen nolim ea de re ingentem commentarium scribere, ex quo quippe plus fumi quam lucis exoriatur; sed breviter pauca quædam certa indicabo. Imprimis negari nequit Hispellum, non procul Fulginio situm, olim non ignobile fuisse oppidum, ut colligitur ex decreto Constantini M. sub annum 326 edito de ludis ibidem celebrandis [Orelli-Henzen, Inscriptt. ital., tom. III, num. 5580.] ; deinde S. Felicis, episcopi et martyris, natalem huic loco adscriptum fuisse sæculo IX ab Usuardo atque etiam forte ab Adone ad diem 18 maji: qui martyrologi ad diem 30 octobris S. Felicis Martani nomen omiserunt; ita ut S. Felicis Hispellatis exsistentia extra controversiam sit, et de solo sancto Felice Martano dubitetur; maxime quod ejus Passio, a Possevino, Jacobillo, Ferrario et multis aliis edita, eadem sit ac S. Felicis Hispellatis, quæ in his Actis nostris lucem vidit ad diem 18 maji. Quo argumento lis dirempta foret, nisi quotidie fere obvia nobis essent Acta ab uno sancto translata ad alium, maxime si homonymi sint. Quod autem Martana civitas numquam exstitisse dicitur, certa res non est. Constat enim in planitie prope Montes Martanos olim floruisse Vicum Martis, ad orientem prospicientem Spoletum, ad occidentem Tudertum, ad meridiem oppidum ducale S. Gemini, et ad septentrionem Terram de Massa. Quin imo illud oppidum ex ruderibus Martanis ædificatum fuisse traditur. Anonymus enim, qui siglis G. M. S. nomen indicavit et opusculum suum anno 1771 Romæ excudi fecit [Vite de santi della Città Martana e beati della Terra di Massa nell' Umbria, con un discorso storico, dedicate all' Illmo e Rmo Monsignore Francesco M. Pasini, vescovo di Todi. Roma 1771. Nelle Stamperia di Michelangelo Barbiellini nel Palazzo Massimi.] , lapidibus pluribus, quibus inscripti erant VICANI VICI MARTIS, Tuderto proximis, videtur hanc rem manifestam fecisse. Quivicus idem sit oportet ac statio AD MARTIS inscripta trinis Itinerariis argenteis a Gadibus usque Romam, anno 1852 repertis [Orelli-Henzen, Inscriptt. lat., num. 5210, tom. III, pag. 25.] . Quæ statio distabat a Mevania (Bevagna) XVI P. M. et a Narnia XVIII, ad viam Flaminiam. Atque ab hoc locorum ordine non discrepat Itinerarium Antonini Pii, ubi iter ab Urbe per Picenum describitur. Civitatem quoque Martanam sive Martensem olim dictam fuisse Taciti testimonio confirmare voluit anonymus; sed commentatoris cujusdam, non Taciti retulit verba. Melior auctoritas est lapis turri ecclesiæ S. Mariæ in Paniano insertus, si genuinus sit; in quo quippe legatur: R. Q. VV. CIVITATIS MARTANÆ TVDERTINORVM MARCI ANTONINI L. D. D. Non ausim itaque cum Donnola affirmare civitatem Martanam imaginariam esse, adeoque nullos habere potuisse episcopos. Quam si detur esse veram, hinc tamen non sequitur episcopos ibidem sedisse S. Felicem et S. Brictium, quum utriusque Acta neque antiqua sint, neque multæ auctoritatis. Rursum autem negari non posse videtur Hispelli exstitisse aut etiamnum exstare sepulcrum S. Felicis cujusdam corpore vacuum, quod alio translatum sit. An Janocastrum, ubi olim a medio scilicet sæculo X, exstitit Benedictinorum monasterium, anno 1450 in conventum Eremitarum S. Augustini conversum, anno 1798 a Gallis suppressum, et quinquennio post, Augustinianis Spoletum in Lauretanum cœnobium introductis, a Pio VII concessum Passionistis? Aliud suadet vetus hujus loci martyrologium, in quo ad diem 30 octobris legitur: Prope Janum comitatus Spoleti S. Felicis, episcopi et martyris; qui quum esset episcopus civitatis Martanæ, jussu Tarquinii præfecti pro fide Christi primo ad columnam ligatus et multis verberibus afflictus, exinde in ahenam missus ferventi oleo, præterea super cratem ferream ardentibus prunis positus; cum nullo tormentorum genere posset a fide divelli, demum capite gladio percussus occubuit. Sed hoc elogium, ex malefidis Actis S. Felicis depromptum, recentius est quam ut omnem dubitationem tollat de loco unde acceptum sit sacrum corpus. Et quidem in illis Actis nulla sit mentio de qualicumque translatione; ut hæc videatur peracta non statim post martyrium, ut nunc illi volunt, sed potius post conscripta Acta, occasione forte fundati medio sæculo X monasterii. Neque Hispellum, vicinum Fulginio, a Giano plurimum distat, scilicet secundum Boscovicii mappam non plus milliaria romana duodecim; ita ut inde tam facile fere transferri potuerit quam ex Vico Martis. Quæ omnia adjuncta quum diligenter consideraverit lector, statuat ipsemet verisimiliusne sit annon, in Vico Martis olim erectam fuisse sedem episcopalem, non nisi ex incertissimis monumentis cognitam; in eadem sedisse (ut S. Brictium omittam) S. Felicem, sæculo IX martyrologos adhuc latentem; corpus, quod Giani colitur, non Hispello, (ubi S. Felicis sepulcrum vacuum sit), Gianum fuisse translatum, sed huc devectum brevi post martyrium, de qua re nihil dicatur in Actis, licet recentioribus. Quum itaque tot sint dubitandi causæ, nolim singulari commentario agere de S. Felice, quem episcopum dicunt Martanum. De quo qui plura volunt, adeant Possevinum, Jacobillum, Ferrarium, et Donnolam, historicos quoque Tudertinos et Spoletanos, et præterea Petrum Stefanuccium, Augustinum a S. Felice, Angelum Alexandrinium, anonymum qui anno 1760 Fulginii scriptiunculam suam edidit, supradictum anonymum anni 1771 et clericum Excalceatum seu Passionistam, qui anno 1809 libellum suum Fulginati prelo subjecit, et alios (si qui forte sint) ejusdem sancti biographos. | |
| S. Monachus, cujus ætas, professio aliaque nunc plane ignorantur, quondam die 30 octobris colebatur in Stevenston parœcia, olim nuncupata Steynstoune, in comitatu Ayr in Scotia. Quo loco ei ecclesia certe dicata fuit: nam quidam Archibaldus in diplomate diei 7 octobris anni 1547 dicit: Do et lego animam meam omnipotenti Deo … corpus meum sepeliendum in ecclesia sancti Monachi de Steynstoune. Ibidem singulis annis, die 30, (cui nomen olim et nunc dies S. Monachi, anglice St Monk's-day et euphoniæ causa Sam-Maneuke'sday) fiebat supplicatio publica: vespere ducebantur choreæ. Addit Alexander Forbes existere in parochia Sorn terram cui nomen Auchmannoch [Alex. Forbes, Kalendars of Scottisch Saints, p. 412.] . | |
| S. Crispini II, episcopi Ticinensis, hodie festum celebrant hujus diœceseos clerici. Dicitur sedem Ticinensem ab anno 275 ad annum 305, defuncto S. Epiphanio I, tenuisse et sacellum S. Crucis ac templum SS. Cosmæ et Damiani ædificasse [Gualla, Sanctuar. Papiense, p. 11. edit 1505; Romualdus a S. Maria, Papia Sacra, part. I, pag. 124; part. II, pag. 160; Capsoni, Memorie istoriche di Pavia, tom. II, pag. 103.] . De eo silent antiqui scriptores. Dubitat Ughellus [Italia sacra, tom. I, col. 1078.] nonne fuerit acceptus pro S. Crispino I, die 7 Januarii culto, qui fertur Ticini sedisse ineunte sæculo III. Etenim tempus quod S. Crispino II tribuitur, ob sævissimam Diocletiani et Maximiani imperatorum persecutionem, haud satis commodum videtur in honorem sanctorum martyrum aris ac templis extruendis. Faustus Antonius Marroni [De ecclesia et episcopis Papiensibus Commentarius, § X, pag. 7 et seq. Cfr. Acta SS., tom. I Januarii, pag. 356.] dubitavit unusne fuerit, qui triplex factus in varia tempora fuerit distributus, et cultus 7 januarii nomine S. Crispini I et S. Crispini III, et die 30 octobris nomine S. Crispini II. Quæ dubia ob documentorum penuriam solvi nequeunt. His de causis videtur sanctus Crispinus II inter Prætermissos locandus. | |
| Herberni, alias Henberni, Hiberni, prius Turonensis Majoris-Monasterii abbatis, dein ejusdem civitatis archiepiscopi, memoriam agunt Saussayus [Martyrologium Gallicanum, pag. 795. Cfr. Acta SS., tom. VII Julii, pag. 171.] , Bucelinus [Menologium Benedictinum, pag. 745.] , Menardus [Martyrologium Benedict., pag. 727.] aliique, qui eum sanctum appellant. Cum Rollo Normannorum dux, ait Menardus, cæde et ferro per Gallias baccharetur, Cenomanorum urbe obsessa, exercitum misit, qui Turones diriperet; sed cum ob inundationem aquarum urbem invadere non posset, Majus-Monasterium cæde et flamma vastavit, multos monachos trucidavit. Milites S. Hebernum abbatem eduxerunt e latebris, quem diris tormentis excruciaverunt, ut thesauros ecclesiæ patefaceret, aliosque monachos latitantes; sed nulla atrocitate sancti viri constantiam labefactare valentes, Cenomanos reversi sunt; quibus captis, Turonenses perterrefacti corpus sancti Martini Antissiodorum transmiserunt cum delectis custodibus B. Heberno abbate, et quatuor et viginti monachis, qui de strage erant residui, duodecim canonicis ecclesiæ S. Martini, et duodecim burgensibus (bourgeois notables) Castri-Novi (Chateauneuf). Bello pacato sacrum corpus Turones relatum est, et S. Hebernus omnium votis et suffragiis creatus est episcopus Turonensis anno 890, et obiit anno 912 vel 915 vel 916 [Gallia Christiana tertia, tom. XIV, col. 45 et seq.] . Quem, licet a multis, ut vidimis, sanctus, a S. Odone Cluniacensi [Bibliotheca Cluniacensis, col. 118.] vir Domini, ab auctoribus Gestorum Comitum Andegavensium senex sanctus [Gallia Christiana secunda, tom. I, pag. 749.] , a Castellano [Martyrologe Universel, pag. 988.] venerabilis nuncupetur, tamen non Sanctis sed tantummodo Prætermissis adscribimus. Etenim ex nullo monumento historico nobis constare videtur, cultum ecclesiasticum eumque publicum centum annis ante Urbani VIII decreta Herberno fuisse delatum, vel alio titulo inter sanctos aut beatos illum censendum. | |
| Simplicius, S. Benedicti discipulus et alius ac homonymus abbas Cassinensis, quasi sanctus recolitur hodie in supplemento Menologii Benedictini. Erasmus [Historia Abbatiæ Cassinensis, part. I, pag. 12.] quidem Gattola aliique eum sanctum aut beatum nuncupant; sed hic honor ei non cessisse videtur centum annis ante Urbaniana decreta. Certe Petrus [Maius, Scriptt. Vett., tom. VI, part. II, pag. 250.] diaconus, qui scripsit sæculo XII, abstinet a singulari illa laude. | |
| Nanteri, abbatis monasterii S. Michaelis in Lotharingia, anno circiter 1044 mortui, ad hanc diem inter beatos a Castellano in Martyrologio Universali inscribitur. Verum, licet Castellanus eximiæ prudentiæ vir fuerit, sufficientia tamen argumenta nobis non suppeditantur ut servo Dei in nostro Opere hunc honorem tribuamus. Qui vero res gestas Nanteri, sanctimonia, ingenio aliisque pluribus dotibus clari, cognoscere velit, adeat Augustinum Calmet qui eas enarravit [Hist. de la Lorraine, tom. II, col. 204 et seq. et 349 et seq.] . | |
| Petrus, Cuculus agnomine, a singularitate vestis sive ab ave (nescio qua de causa) sumpto, domo Coloniæ Agrippinæ, memoratur hodie ut Sanctus in pluribus fastis Casinensibus. Sed in his antiquitas deficere videtur, ut locus esse possit casui excepto Urbaniano. Etenim qui primus ejus laudes celebravit Petrus Diaconus, notissimus sæculi XII monachus Casinensis, in Libro de ortu et obitu justorum cœnobii Casinensis, abstinet omnino a titulo Sancti aut Beati. Et Erasmus Gattola in Historia abbatiæ Casinensis, ubi recitat locum Petri Diaconi, tum nondum editum (nam quinquaginta abhinc annis librum in lucem primum dedit cardinalis Mai) nude eum Petrum Cuculum appellat. Idem ille Petrus Diaconus diem mortis non designaverat: quod silentium manifesto est testimonio in ejus natali nihil singulare fuisse actum. Quin et Arnoldus Wion qui primus anno 1595 Petrum sanctis accensuisse videtur, eum inter aemeros in Appendice Martyrologii Benedictini seu libri III Ligni vitæ collocat. Quem imitatus est anno 1629 Hugo Menardus. Ex arbitrio suo Gabriel Bucelinus primus Petri Cuculi memoriam consignavit ad 30 octobris, quem dein secuti sunt alii pauci, scilicet Benedictus Cherle in Martyrologio anni 1714, et centum abhinc annis auctor Descriptionis historicæ Montis Cassini, qui in catalogo Virorum Cassinensium sanctimonia illustrium ad sæculum XI recensuit S. Petrum Cuculum. Contra monachus Donauwerdensis qui anno 1786 Martyrologium Benedictinum edidit, et Petrus Lechner qui anno 1855 illius vestigia secutus est, omiserunt omnem Petri Cuculi memoriam. Ex quibus omnibus apparet pium monachum neque centum annis ante Urbaniana decreta, neque sine intermissione sanctum fuisse vocatum, adeoque locum in Opere nostro ei non esse nisi inter Prætermissos. | |
| Teresia a Toleto, cui et nomen a Velado, abbatissa O. S. B., memoratur hodie in Menologio Bucelini. Claruit circa annum 1590, sed hactenus nullo pacto inter cœlites rite relata fuit. | |
| Sergium, monachum in monasterio S. Severi prope Ravennam, sanctique Romualdi patrem, cujus gesta S. Petrus Damianus in ejus filii Vita enarravit [Acta SS., tom. II Febr, pag. 108.] , hac die titulo beati in Basilii Duvergii [Diarium oder Camaldul. tag-buch, tom. IV, pag. 146.] Diario Camaldulensi honoratur. Est quoque inter Sanctos hujus Ordinis numeratus a Wione [Lignum vitæ, part. I, lib. I, cap. 26, pag. 45.] , Hastivillio [Romualdina Historia, in initio, pag. 12] , Augustino Fortunio et Hieronymo Fabri [Sagre Memorie di Ravenna Antica, part. I, pag 341.] . Sed hi scriptores non indicant eum immemorabili cultu fuisse cohonestatum: quin et Mittarelli [Annales Camaldulenses, tom. I, lib. IV, pag. 159. Cfr. Santi e Beati dell' Ordine di Camaldoli, pag. 9.] nullum ad hanc rem stabiliendam monumentum antiquum proferre potuit. Quapropter ejus locus videtur esse inter Prætermissos hujus diei. | |
| Raynerus, monachus et subdiaconus Villariensis in Brabantia, hac die memoratur, quod circa Omnium Sanctorum festum piam mortem obiisse legitur in Historia Villariensi, in Viris illustribus Cisterciensibus Assignii, in Raissii Auctario ad Natales sanctorum Belgii, in Menologio Benedictino Bucelini, in Antonii Heredia Vitis sanctorum Ordinis S. Benedicti, in Calendario Cisterciensi anni 1689 minoribus typis, in Martyrologio Germanico Benedictino Benedicti Cherle aliisque hujusmodi libris. Veneratione aliqua monachi Villarienses videntur prosecuti esse collegam suum; nam apud Henriquezium in Annotatis ex Chronico legitur: Tunc (scilicet post mortem) monachi crines ejus absciderunt et loco reliquiarum servabant. Sed quum hæc in Historia Villariensi, quæ in laudes venerabilis Rayneri effusissima est, omittantur; neque ætas illius Chronici, numquam ex toto editi, significetur, nobis hæc narratio obscurior est, quam ut ea Ven. Rayneri cultum legitimum esse demonstremus. In Sanderi Brabantia illustrata insertam tabellam invenies exhibentem Cœlum Villariense, seu viginti quatuor ex præcipuis viris qui sanctitate in Villario floruerunt, omnes titulo beati insignitos, et nimbo seu lumine gloriæ circumdatos: quos inter etiam Raynerus. Verum hæc imago, uti et aliæ hujus generis quæ referri possent, sæculi XVII exordiis non est antiquior, neque sufficiens ad eum inter Urbanianos casus exceptos admittendum. Adde quod Raynerus non fuit in eorum numero, quorum sacra corpora anno 1599 e veteri tumulo in marmoreum monumentum in sacello, ad hoc magnifice ornato, transferenda curavit abbas Henrion [Rayssius, Hierogazophylacium, pag. 536; Vos, Abbaye de Villers, pag. 117.] ; ita ut corporis elevationis honores consecutus non sit. Demum in Martyrologio quod sæculo superiore ad usum monachorum Villariensium videtur fuisse conscriptum, et quod istius cœnobii beatis seu venerabilibus viris fere omnibus est auctum, Rayneri nomen prorsus tacetur. Prætermittimus itaque de illo venerabili viro prolixiorem sermonem instituere, decessorum nostrorum exemplo, qui in aliis beatis Villariensibus eamdem fere normam secuti sunt. | |
| Philippus Agazzarius Senensis, eremita O. S. Augustini Ilicetanus, annuntiatur hodie ut Beatus in Diario sacro Senensi; cui præivit Ambrosius Landuccius [Sacra Ilicetana sylva sive origo et chronicon cœnobii de Iliceto, pag. 101.] , tradens beatum virum die 30 octobris anni 1422 e vita decessisse; itemque Raimundus Capisucco in Breviario Vitarum eremitarum O. S. A., aliique. De eo fere hic repetenda forent, quæ de primis Ilicetanis eremitis dicta fuerunt in Opere nostro ad diem 28 octobris, in Actis B. Joannis Chizii, ejusdem congregationis viri, scilicet illorum cultum publicum centum annis Urbanianis decretis antiquiorem non esse, et si beati Chizii casus exceptus sit, id maxime repetendum esse a tolerantia aut approbatione Alexandri papæ VII ex familia Chizia. | |
| Jacobus de S. Felice Ordinis eremitarum S. Augustini, multo post mortem corpore integro repertus, cum Beati titulo laudatur hodie in Ephemeride Sanctorum illius Ordinis conscripta ab Aurelio Knippinga [Ephemeris Sanctorum Ord. Erem. S. Augustini, pag. 83.] . Sed qui anno 1616 vita functus est, hactenus decreto apostolico inter cœlites relatus non fuit. | |
| Hermani Ogier, canonici regularis Præmonstratensis S. Nicolai Furnensis in Flandria, pia memoria colitur hac die in Ephemeridibus Hagiologicis hujus Ordinis [Georgius, Ephemerides Hagiologicæ Ordinis Præmonst., pag. 311.] . | |
| Bernardus de la Tour, primo monachus Cartusiæ Portensis in diœcesi Bellicensi, dein præfectus totius Ordinis, beatus dicitur, quamvis numquam ei videatur fuisse delatus cultus ecclesiasticus aut publicus. Sanctissime obiit die 30 octobris anni 1258 [Depery, Histoire Hagiologique du diocèse de Belley, tom. II, pag. 49; Gallizia, Atti de Santi della reale casa di Savoia, tom. V, pag. 51.] . | |
| Petrus Florentinus, anno 1455 inter servos B. M. Virginis pie vita functus, celebratur hodie cum beati titulo in Menologio Mariano [Menologium Marianum seu gesta Sanctorum Ordinis Servorum B. Mariæ Virginis, t. II, pag. 256.] illius Ordinis. Eadem laude honestatur in Annalibus [Gianio, Annalium Servorum B. Mariæ V. Centuriæ Quatuor, tom., I pag. 480.] eorumdem Servorum Deiparæ, ubi anno 1452 mortuus legitur, et in Catalogo [Catalogus Agiologicus Hetruscus, Romæ 1731, pag. 44.] hagiologico Hetrusco, necnon in Templo Sacro Leonardi Cozzandi [Il sagro tempio Servitano, Viennæ 1693.] . Sed non videtur hunc titulum obtinuisse centum annis ante Urbaniana decreta; adeoque nomen ejus non legitur in Catalogo Servorum B. M. Virginis inter cœlites sæculo XVI habitorum, excuso in Actis nostris ad diem 24 octobris [Act. SS., tom. X Oct. pag. 883.] , neque in Calendario vulgari Florentino [Santoni, Diario sacro Florentino, 1853.] . | |
| Joannes Calerus, alias de Spiritu Sancto, hac die anni 1541, simul et tres juvenes anonymi, tertiarii Ordinis S. Francisci, pro Christi fide a quibusdam apostatis Indis crudeliter trucidati. Eorum certamen, præter Gonzagam, Barezzum et Arturum, qui eos beatos dicunt, quamvis inter martyres relati non sint, narrat Hueberus. | |
| Franciscus de Alalpardo, Compluti, Robertus Prevostus, Lemovicis, et Cecilia monialis Volaterrana laudantur sub hac die ab Arturo, Huebero aliisque hagiologis Franciscanis. Cultu quidem publico carent, uti et Fratres Stephanus et Raymundus occisi anno 1242 Tolosæ in Gallia: item Didacus mortuus anno 1470 Tauri in Castilia, quorum meminit Hueberus. Adde Franciscum Florianum [Mazzaro, Leggendario Francesc., part. II, tom. II, pag. 281.] , tertiarium, a Sancto Petro de Alcantara ad Deum conversum, et Elisabetham Vereycken aliasque Clarissas e Belgio, laudatas in Palmeto spirituali Patris Benigni Fremaut. | |
| Alvarum Semedum, in oppido Nisæ diœceseos Portalegrensis in Lusitania natum, ad hanc diem 30 octobris Menologio Societatis Jesu inscribit R. P. Elesbanus de Guilhermy [Ménologe de la Compagnie de Jésus, Assistance de Portugal, part. II, pag. 381. Cfr. Sotuel, Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu, pag. 44; Franco, Annus gloriosus, pag. 256; Bartoli, Cinna, lib. III, part. I, § 74, pag. 194, edit. 1829.] . Anno 1602 Alvarus agens annum decimum septimum, in Societatem Jesu cooptatus fuit. Quum philosophiæ operam daret, missione Indica impetrata, Goam navigavit. Sacerdos factus, in Sinas sese contutit, ubi religionis catholicæ causa, circa annum 1617 crudelissima tormenta passus est. Deportatus fuit Cantoniam et inde Macaum relegatus. Sed iterum repetiit Sinas, ubi incredibiles pro Christo exantlavit labores, usque dum anno 1658, ætatis suæ anno septuagesimo tertio et missionis Sinensis quadragesimo sexto, plenus dierum e terra migravit ad cœlum [Cordara, Historia Societatis Jesu, part. VI, tom. I, pag. 128; Barbosa, Bibliotheca Lusitana, tom. I, pag. 113; Patrignani, Menolog., Lugl., pag 153; Nicolaus Antonius, Bibliotheca Hispana nova, tom. I, pag. 61.] . | |
| Franciscus de Almada, Lusitanus, scholaris Societatis Jesu, mortuus est ætate viginti duorum annorum hac die anni 1658, pestilentia, in Eboracensi nosocomio publico decumbentibus inserviens. Quam eximiam erga Christum Dominum et Deiparam pietatem a teneris unguiculis coluerat, in Societate Jesu ad extremum spiritum mirifice auxit [Guilhermy, pag. 380; Franco, Annus gloriosus, pag. 648.] . | |
| Adamus Mankowski Polonus, nobilibus, sed tenuis fortunæ parentibus, in oppido Zabnæ, decem leucis Cracovia dissito, natus; hac die 30 octobris 1604 Glacii * in Silesia ab hæreticis religionis causa occisus fuit, quum Roma, ubi limina apostolica inviserat, socio Alberto Lashio, patriam repetebat. Cujus pientissimi martyris corpus solemni funere, die 23 novembris ejusdem anni, in ecclesia Societatis Jesu Glaciensi sepultum fuit. Atque hæc desumpta sunt ex narratione quam Heribertus Rosweide scripto testatur fuisse authentice ad provinciam Poloniæ Societatis Jesu missam et per omnia domicilia ejusdem Societatis distributam a sociis Glacii degentibus [Cfr. Jaroszewicza, Matka Swietych Polska, part. IV, pag. 238.] . | |
| Josephus Passerat, Congregationis SS. Redemptoris presbyter, natus anno 1772, in S. Alphonsi de Liguorio sodales a ven. servo Dei Clemente Hoffbauer anno 1796 Varsaviæ in Polonia cooptatur. Anno 1820 constituitur citra montes Congregationis vicarius generalis. Anno 1848 ætate et laboribus fractus, exturbatur a religionis hostibus ex Austria, ubi domicilium habebat, venit Tornacum in Belgio dimittitque munus suum. Quo effecto, omnibus omnium virtutum religiosarum exemplar, vitam pientissimam protraxit usque ad diem 30 octobris anni 1858 [Villecourt, Vie et Institut de S. Alphonse de Liguori, tom. III, pag. 375; Wilmet, Calendrier Hist. de la Belgique, pag. 129.] . | |
| Hac die quoque obiit sanctus Amda Michael, dux supremus copiarum regum Æthiopiæ, Zara Yakob, Ba-eda Maryam et Eskender (Alexander) [Cfr. W. Wright, Catalogue of the Ethiopic mss. in the British museum, præf., pag. VII.] . Hujus sancti viri patri nomen erat Claudius (æthiopice: Galawdewos), et matri Elisabeth (Elsabeth); qui divitiis et fide florebant. Natus est ille vir sanctus in festo quatuor animalium [Cfr. Synaxarium, Mensis Hatur, 8, apud Mai, Scriptorum veterum nova coll., tom. IV, pag. 100, et apud alios.] , appellatusque est Amda Michael (Fulcrum Michaelis). Anno post nativitatem, circumquaque repens, in mediam ecclesiæ sancti Michaelis partem a pervenit, ibique, omnibus nescientibus, tres dies mansit, adeo ut parentes eum mortuum putarent et sine intermissione lacrymis prosequerentur. Deinde cum sacerdos thus e media ecclesia quæreret, infantem impavidum humique sedentem invenit, quin pavimentum ullo modo esset immundum. Parentes abduxerunt eum et vehementer gavisi sunt quod vivum eum invenerant. Ex quo tempore in sapientia et doctrina profecit, donec eum reges omnium suæ domus operum magistrum et ducem constituerunt. Justitia sua et eleemosynis factus est pater pauperum. Item suo sumptu omnes ecclesias restauravit. Sub ejus regimine miserorum vexatores virique improbi sese e medio proripuerunt. Adhibitis tum jejunio, tum oratione, sanctisque juvantibus, paganorum (Arami) civitates non semel expugnavit, donec se regum potestati subjecerunt et vectigal pependerunt. Sanctus vir Amda Michael, cujus animus Deo amore b devinctus erat, nunquam nisi sanctis invocatis, orationisque aqua potata, cibum sumebat. Nec ullum diem quin sese in orationis aquam immergeret, traduxit. Præterea totam rem suam in sublevandos pauperes impendit. Qua benignitate perspecta, Deus ad salutem animæ ejus ei dedit opportunitatem. Quidam viri nequiores, eum, ut occideretur, apud regem accusarunt. At rex, quia eum multum amabat, nullo damno eum affecit. Tandem in improborum eorum partes magno negotio tractus, sanctum virum exulem in plagam multum distantem ægerrime misit. Sanctus Michael archangelus auxiliatus est ei, et, ut manducandi et bibendi copiam haberet, panem et scyphum attulit, promisitque paradisum. Et quotiescumque Eucharistiam suscipere cupiebat, hanc de cœlo afferebat archangelus eique præbebat. Postea ejus accusatores conjurarunt, eumque adduxerunt in regiam aulam et interfecerunt. Atque hac ipsa nocte, unus ex iis qui Deum timebant, ivit corpus ejus visum, et tres reperit angelos ejus corpus thure suffientes c: cujus rei veritatem, invocato Dei nomine, jurejurando testatus est. Alii lampadem e cœlo super eum descendentem alto jam sole conspicati sunt. Rex vero, sancti viri egregias dotes animo colligens, ejus occisores exsecratus est, palamque prohibuit quominus in posterum Amdæ Michaelis memoriam unquam detestarentur: corpus in ejus majorum sepulcro solemniter sepeliri jussit et in ejus memoriam monumentum erigi, atque etiam ejus pueros honorari; eosque amore prosecutus est. Postea rex noster Lebna Dengel, audito patris * sui Ba-eda Maryam (mortui anno 1478) testamento, quod cum eo remanserat, corpus sancti viri ad thronum, (in ecclesiam cathedralem) Dominæ Nostræ deferri, ibique regum sepulcro condi jussit, ut famam et memoriam consequeretur. Hactenus Synaxarium Æthiopicum, quod nobis in anglicum vertit doctissimus Wright: de quo documento hagiologico in Commentario prævio Actis SS. Athanasii et Irenis infra acturi sumus. Noverit tamen lector Synaxarium primitus a Copticis arabice fuisse scriptum, et dein ab Æthiopibus in suam linguam versum nonnullisque sanctis auctum. Jam manifestum est Amdæ Michaelis laudem Synaxario Michaelis, episcopi Atribi et Meligi, ab Æthiopibus fuisse superadditam: nam e codicibus arabibus exulat. Adde quod vixit Amda Michael sub regibus Zara Jacob, Ba-eda Maryam et Eskender, quorum primus obiisse fertur anno 1468, secundus anno 1478 et tertius anno 1495 [Sappeto, Viaggio … dell' Abissinia, pag. 81, 364, 377, 439.] ; contra Synaxarii auctor scripsit circa annum 1425 [Acta SS., tom. XII Oct., pag. 233.] . Ex ipso Amdæ encomio sat perspicuum videtur additamentum tempore regis Lebna Dengel, qui in Æthiopia circiter ab anno 1508 ad 1540 regnavit [Sappeto, Viaggio … dell' Abissinia, pag. 81 et seqq. pag. 364, 439 et seqq.] , fuisse confectum, atque tunc sancti viri cultum exortum esse. Dubium quidem est fueritne Amda catholicus, annon. Certe natio Æthiopica regis Zara Jacob studio per legatos, Florentiæ coram Eugenio IV, Romano pontifice, hæresi abjurata, catholicam religionem anno 1442 suscepit [Raynaldus, Annal. eccles., tom. IX, ad ann. 1441 et seq., pag. 365 et seq., pag. 391, edit. Mansi; Labbe, Conc., tom. XIII, col. 1201 et seqq., 1215 et seqq] ; eamque tenuit saltem usque eo dum mortuo anno 1468 Zara Jacob, ejus filius Ba-eda Maryam successit; sed postea modo abjecit, modo repetiit [Raynaldus, tom. IX, anno 1442, pag. 391, tom. XI, anno 1481, pag. 16. Cfr. ibid., ann. 1491, pag. 182.] . Hinc non absurde opinari me arbitror, Amdam Michaelem catholicæ Ecclesiæ nomen dedisse, et in se tantam invidiam suscitasse, quod sub regis Zara Jacob proximis successoribus Ba-eda Maryam et Eskender reliquam gentem, ad hæresim reversam, imitari detrectaverit. Sed hæc est conjectura. Verum quum non sit apertum Amdam Michaelem legitimo cultu fuisse honestatum, eum inter sanctos Prætermissos referimus. Non possumus non monere lectorem de dubiis quibusdam verbis in Æthiopico Synaxario occurrentibus. Sunt autem hæc: |
[Annotata]
a Hamar, quod vertimus: interior pars ecclesiæ;
b fetr pro quo subjicimus fekr, ita ut significet amorem;
c Yatenu quod legendum est Yaatenu: suffire, vaporare.
* Glatz.
* lege proavi
DE SS. CALENDIONE ET THEOPHILO MARTYRIBUS NICOMEDIENSIBUS
SYLLOGE CRITICA.
Calendio, martyr Nicomediensis in Bithynia (S.)
Theophilus, martyr Nicomediensis in Bithynia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unica. Martyrologii Hieronymiani origo et natura. SS. Calendionis et Theophili nomina perperam aliis sanctorum nominibus in fastis sacris permixta.
[Martyrologium Hieronymianum, post medium sæculum VIII confectum in Galliis ex superadditis compilatione Itala et duobus aut pluribus excerptis,] Quam laboriosa res sit agere de martyribus, qui, quod ex laterculis vulgo Hieronymianis dictis innotuerunt, passim et ipsi Hieronymiani appellari solent, non est quod moneam lectores aliquantisper in opere nostro versatos. Accessit lux aliqua anno 1866, quum Guillelmus Wrightius edidit Martyrologium Syriacum, sæculo IV aut V græce scriptum, sed syriace versum et ad finem auctum nominibus aliquot sanctorum Syrorum, Persarum aliorumque orientalium, exaratumque anno 412. Verumtamen neque hoc ipsum Martyrologium, neque ejus versio latina præluxit concinnatori Martyrologii Hieronymiani, sed alterum simile Martyrologium Syriacum, aut hujus versio latina, quæ multo plura continebat nomina, neque in natalibus constituendis cum priore semper conveniebat. De qua re diximus in S. Thrasea ad diem 27 octobris. Allata est nova lux, ex quo inter recensendium tomum II Romæ subterraneæ eruditissimi equitis de Rossi vidi hanc esse rationem Martyrologii Hieronymiani, ut duæ factæ sint compilationes, altera in Italia, altera in Gallia. Prior seu Itala collecta est post medium sæculum V partim ex kalendariis, id est ex Martyrologio illo Syriaco aut ex ejusdem translatione latina, ex Indiculis Furii Philocali aliisque fastis Romanis, ex kalendariis Africano, Italis et similibus, partim ex Passionibus martyrum aliisque libris historicis. Ex hac deinde compilatione facta est excerptio a viro valde imperito, qui pleraque locorum omisit nomina et partem dumtaxat scripsit nominum sanctorum; sed cujus in hoc maxime apparet negligentia, quod sanctorum memorias sæpe ab uno die transtulit ad vicinos. Quam excerptionem pessimam secutus est alius librarius non bonus, novos nævos addens prioribus, aliaque nomina detrahens. Venerunt hi tres libri sæculo VIII adulto in Gallias, ubi alia exstabant collectanea similia Ottobonianis, editis post Adonis Martyrologium a Georgio; ad quos libros prope accedunt Martyrologium Gellonense a Dacherio in lucem datum et Augustanum Labbeanumque, Sollerii curis excusa. Hos itaque codices quum penes se haberet clericus Gallus, ex his confecit post annum 752 novum Martyrologium, omnia nomina repetens atque miscens; ut, nisi manifesto videret easdem esse memorias, eas non tantum vicinis diebus, sed sæpe iisdem, geminaret aut triplicaret, passim primo loco referens Compilationem Italam, secundo excerpta posteriora seu pejora, et tertio excerpta priora seu minus mala. Hinc Compilatio Gallicana, quod hodie vulgari nomine Martyrologium Hieronymianum dicimus, complectitur Compilationem Italam atque excerpta: quibus accedunt memoriæ exscriptæ partim ex Martyrologio Gallicano sæculi VII aut VIII, partim ex Passionibus martyrum aliisque libris. Atque horum pleraque in sancto Calendione ejusque socio, ut centenis aliis locis, deprehendimus.
[2] In Martyrologio itaque Syriaco Whrigtii
venit ad hanc diem Nicomediæ memoria Klidium
confessoris; [secundum Martyrologium Syriacum, hodie exhibet S. Calendionem] cujus verum nomen
Cledonium esse suspicatur doctissimus editor,
quasi scriptum esset 
; sed compilator
Martyrologii Hieronymiani prior seu italus,
aut qui ei subministravit translationem ex
syriaco, legit 
, et scripsit latine Calendionem.
Equidem dubitavi tantulum nonne
esset S. Claudianus, martyr Nicomediensis,
cum S. Victore die 6 martii celebratus: sed ab
hac opinione facile recessi, quæ quippe nulla
nitatur auctoritate: nam et syriace Claudianus
scribitur 
. Deinde, quamquam
fatendum sit Calendionem nomen insolens esse
apud Græcos, utpote quod neque in novo Stephani
Thesauro græco neque in Papii nominum
græcorum Lexico reperiatur [W. Pape, Wörterbuch der Griechischen Eigennamen.] , christianorum
tamen moribus non abhorret; nam
in Martyrologio Hieronymiano occurrunt
complures sancti Calendiones Afri, Hispani et
Sardi, adeoque Synodo Ephesinæ subscripsit
Calandio, episcopus Antiochenus, Chalcedonensi
alius Halicarnassensis, et Synodo Romanæ
anni 503 alius tertius. Quid quod in
cæmeterio Pontiani reperit Boldettus [Osservazioni sopra i cimeteri di Roma, pag. 490.] hunc
titulum:
KALENDIVS FIL. E. E. ANN. VI IN P.
[3] [cum aliis pluribus nominibus;] In sociis longe major difficultas. In Martyrologio Hieronymiano Bernensi, (quod magnopere laudavit clar. Joannes Baptista de Rossi [Roma soterranea, tom. II, pag. XII.] , et cujus exemplar, sua manu descriptum, nobis munificentissime dono dedit eruditus vir Guillelmus Arndt, tum in Monumentis Germaniæ edendis sodalis) legimus ad diem 30 octobris: In Nicomedia Januarii, Calendionis, Marciani, Maximi, Germani, Marci, Tiofili, Eusebii: item in Corbejensi majore, a Dacherio [Spicilegium, edit. De la Barre, tom. II, pag. 20.] edito, præsenti die hæc legimus: In Nicomedia, Januarii, Calendionis, Martialis, Germani, Marci, Theophili, Eusebii; quocum omnino convenit Lucense Florentinii; Epternacense vero seu Antverpiense discedit aliquantulum in hunc modum: Nicomediæ natalis Januarii, Calendini, Marsiani, Germani, Marci, Theophili. Et in Comsa, Maximi, Eusebi. In breviariis prima specie multo major apparet sociorum turma. In Gellonensi minore, edito a Dacherio, hæc leguntur [Ibid., pag. 35.] : Nicomedia, Januarii, Calendionis, Marci, Germani, Martialis, Petri, Antici, Marciani, Saturnini; eademque in Augustano et Labbeano Sollerii, nisi quod in Augustano Caticus et in Labbeano Atticus melius loco Antici scriptus est. S. Germani Autissiodorense hæc habet [Martene, Thesaurus Anecd., tom. III, col. 1561.] : Nicomediæ, Januarii, Calendionis, Marci, Germani; sed Corbejense minus solum Januarium Nicomediæ adscribit. In Richenoviensi legimus: In Nicomedia, Januarii Calendini. Auctaria Bedæ, a Papebrochio ante tomum II Martii edita, partim eorumdem sanctorum meminerunt: Vaticanum et S. Cyriaci Januarium annuntiant dumtaxat et Martialem; Barberianum Calendionem, Martialem, Theophilum; Tornacense et Lætiense Calendionem, Martialem, Germanum; Atrebatense vero et Tornacense Theophilum et Eusebium Africæ assignant. Sed ad diem sequentem in laterculis Hieronymianis majoribus, propter palæstræ omissionem, inter martyres Afros venire videtur S. Calendio, ex Excerptis Italis posterioribus desumptus; et paulo inferius secundum Excerpta priora legitur: In Nicomedia Philippi et Calendionis.
[4] [ex quibus S. Theophilus solus legitimus est.] Ex his tuto expungas S. Germanum, quippe qui non alius sit quam episcopus Capuanus, cujus hodie festum agitur. Neque verba in Comsa Maximi huc pertinent, utpote S. Maximum, martyrem Cumanum, designantia. Marcus quoque seponendus; qui, quum a Compilatione Itala abesset, in binis Excerptis omissus est; quin etiam fictus esse videtur ex S. Marcello centurione, in multis hodie fastis celebrato, atque a compositore Gallo insertus. Januarius et Martialis mihi quoque delendi videntur, quoniam alii censendi non sunt quam Januarius et Marcianus, martyres Antiocheni, qui et hodie in Hieronymianis laterculis laudantur. Et quidem Januarius ille, qui ibidem quasi antesignanus est, neque in Martyrologio Syriaco, neque ad sequentem diem in Excerptis principem locum obtinet; quin immo non apparet. Deinde loco Martialis legitur Marsianus in apographo Epternacensi, ut nomina paris Antiocheni adsint. Quocirca quum in Excerptis prioribus et posterioribus, Calendio et Theophilus, martyres Nicomedienses, ad sequentem diem translati essent, et Januarius cum Marciano, omissa certaminis palæstra, primo venirent loco, facile a compilatore Gallo Nicomediensibus martyribus immixti fuerunt: neque enim Antiocheni hac die aut sequenti in Compilatione Gallicana alias duplicantur. Eusebius, qui in codicibus majoribus in extrema turma Nicomediensi venit, admissus non fuisse videtur in Compilationem Italam, neque in Excerptis memoratur: additus dumtaxat a compilatore Gallo; Eusebius quidem iste revera martyr Nicomediensis est, sed non SS. Calendionis et Theophili socius, qui seorsim martyrium fecerit, atque hac die et sequenti solus recolatur. Certe in antiquissimo Kalendario, olim scripto in monasterio S. Galli Helveto, deinde aucto Stabulai in Belgio et demum a Martenio [Ampl. Collectio, tom. VI, col 677.] in lucem edito, hæc hodie leguntur: Eusebii martyris; et in Verdinensi [Ibid., col. 685.] : S. Theonesti martyris. Eusebii martyris. Melius tamen die sequenti, seu 31 octobris hæc ad Bedam Florus, qui Acta S. Eusebii præ oculis habuit, adjecit: In Nicomedia passio S. Eusebii: qui tempore Maximiani imperatoris sub Maxentio præside capitis abscissione martyrium consummavit. Ad eamdem diem meminerunt Grevenus et Molanus in Auctariis Usuardinis Eusebii martyris, cujus gesta habentur. Ejus Passionis plura exemplaria nobis præsto sunt; ex quibus unum editum fuit in Opere Bollandiano ad diem 30 maji. Petrus et Atticus Nicomedienses martyres non sunt, et ad aliam turmam pertinent. Saturninus episcopus Tolosanus est, cujus translatio hodie in pluribus faslis memoratur. Præter S. Calendionem restat itaque solus S. Theophilus, in posterioribus Excerptis neglectus, in prioribus ad diem 31 octobris mutatus in Philippum, atque a Greveno in Auctariis Usuardinis ad eamdem diem in Philippum, Romanum presbyterum. Purum omnino est Martyrologium Ottobonianum, quod non ad diem 31 octobris, sed recte ad 30, sic exorditur: In Nicomedia, natale sanctorum Kalendionis et Theophili. Quum anno 303 persecutio omnium maxime Nicomediæ desævire cœperit, haud absurde ad id tempus referri posset passio amborum sanctorum martyrum. Verum cum etiam aliis temporibus Christiani Nicomediæ vexati fuerint, videndum est quanta auctoritas nostræ conjecturæ sit tribuenda.
DE SS. MARTYRIBUS AFRIS CCXX AUT CXX ET ALIIS MARTYRIBUS HIERONYMIANIS
SYLLOGE CRITICA.
Martyres Afri CCXX aut CXX (SS.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unica. Præter martyres CCXX aut CXX, alii hodie in codicibus Hieronymianis memorati non videntur passi in Africa.
[Inter martyres, quos Morcellius hodei Africæ vindicat,] Morcellius, qui Africæ suæ Christianæ Martyrologium Ecclesiæ Africanæ, ex Martyrologio Hieronymiano aliisque fastis et ex martyrum Passionibus solertissime collectum, inseruit, hodie hanc turmam proponit [Africa christ., tom. II, pag. 363.] : In Africa SS. MM. CCXX. Felicis, Quincti, Lucæ, Luciani, Victoris, Vitalis, Donati, Petri, Marii, Januarii, Firmæ, Hermetis, Urbani, Attici, Feliciani et sociorum. Hæc ad verbum desumpta ex codice Lucensi Florentinii, excepto quod hic ad finem non legitur: Feliciani et sociorum; sed post Attici sequitur: Et passio sancti Feliciani cum sociis suis. In Antiochia Januarii, Marciani. In codice Corbejensi majore Dacherii turmæ ita dividuntur: Et in Africa passio sanctorum numero centum viginti martyrum. Item Felicis, Quinti, etc., ut in Lucensi: attamen loco Firmæ Firiæ legitur. Eadem fere in Antverpiensi: Et in Africa passio martyrum CCXX. Item Felicis, Quinti, Luciæ, Luciani, Victoris, Vitalis, Donati, Petri, Mari, Januarii, Firmæ, Hermetis, Urbani, Attici, et Feliciani cum sociis suis. Horum nominum pars reperitur etiam in laterculis Hieronymianis breviatis, in auctariis Bedæ et Usuardi: sed nulla hinc affulget lux.
[2] [conservandi duntaxat sunt, præter S. Marcellum centurionem,] Quidquid id est, de his primum quæritur
utrum turma ducentorum viginti martyrum
singularis sit, an cum sequentibus conjungenda.
Prius omnino affirmandum videtur.
Martyrologium Ottobonianum, quod passim,
hodie vero maxime, puritate sua conspicuum
est, hæc refert: Eodem die, in Africa, passio
sanctorum numero CXX. Romanum Parvum:
In Africa martyrum CCXX; et secundum id
Ado: Apud Africam natalis martyrum CCXX;
itemque Usuardus, excepto quod ante CCXX vocabulum
numero proponit; sed inter hos nullus
nomen Felicis, Quincti aliorumve adjecit.
Præpostere eos cum S. Marcello centurione,
martyre Tingitano, junxit Wandelbertus:
(socios enim passionis suæ nullos habuit S.
Marcellus, ut constat ex Actis); sed et ipse legit
non centum viginti, sed ducentos viginti,
quemadmodum in his ejus versibus apparet:
Terno * Marcellus, Christi galeatus amore.
Centuriam cœlo dignam geminamque sacravit,
Martyribus bis centum et bis denis comitatus.
[3] Qui numerus (ut de altera hac quæstione hoc loco dicam), in Martyrologium Baronii Romanum quoque receptus, [ducenti viginti aut centum viginti.] et in quatuor auctariis Bedæ repertus, num retinendus sit, definire non ausim. Non enim scripta fuisse videtur hæc memoria in Compilatione Hieronymiana priore seu Itala, de qua supra in SS. Calendione et Theophilo; nam in Hieronymianis contractis, ex illa potius quam ex Gallicana excerptis, nullum de hoc manipulo exstat vestigium. Videtur itaque desumpta et in compilationem Gallicanam translata ex antiquo quodam Martyrologio Gallicano, quod Ottoboniano accedebat: in quo Ottoboniano quum numerus CXX legatur, auctoritas minima non est. Neque hæc auctoritas solitaria; quum ei suffragetur codex Hieronymianus Corbejensis Dacherii. Stat vero ex altera parte Romanum parvum cum sequacibus Adone et Usuardo, et reliqui codices Hieronymiani cum Wandelberto, qui et hos et Adonem sequi solet. Qui solet. Qui pluribus consentire malunt, retinebunt CCXX; qui vero non tam numerum quam testium fidem expendere amant, ii forte hærebunt dubii inter CXX et CCXX, imo et CCXXX. Nobis enim hæsitationem facit codex Bernensis, quem magni faciendum esse jam supra diximus. In quo hæc reperimus: Et in Africa passi sunt martyres numero DUCENTI XXX. Item Felicis, Quinti, Lucæ, Luciani, Victoris, Vitalis, Donati, Petri, Mari, Januarii, Firmæ, Hermetis, Orbani, Attici. Passio sancti Feliciani cum sociis suis. Idem occurrit in manuscripto codice monasterii S. Cyriaci: Et in Africa passio sanctorum martyrum ducentorum triginta [Acta christ., tom. II, pag. 363.] .
[4] [SS. Felix seu Felicianus, Quintus, Lucas, omittendi;] Sed ad nomina Felicis, Quincti, Lucæ, Luciani aliorumque, maxime ad passionem S. Feliciani cum sociis suis redeamus. Pridie seu ad diem 29 octobris compilator Hieronymianus prior seu Italus scripserat: In Lucania sancti Sanecinti (Hyacinthi), Quinti, Feliciani et Lucii (Luciani, Lucinii). Hæc in Excerptis ambobus (de quibus vide item dicta nostra in SS. Calendione et Theophilo,) ad diem sequentem translata et mirum in modum distorta reperit aut transtulit compilator Gallicanus; adeo ut Felix idem sit ac Felicianus, et pro more secundum bina Excerpta repetatur; Lucas Lucaniæ locum occupet; et cum sociis suis idem valeat ac Quintus et Lucianus. Quum hi itaque cum martyribus Afris nil commune habeant, nihil item est quod sequentes Africæ assignentur.
[5] [item SS. Victor, Donatus et Vitalis;] S. Victor, qui et ad sequentem diem secundum utraque Excerpta semel nomine Victorii aut Victoriæ, semel forma Victorini prodit, non alius est ac S. Victor Xantensis. Hodie enim in editione Usuardi Lubeco-Coloniensi annuntiatur: Troia civitate, quæ Xanctis dicitur, translatio S. Victoris, martyris; et in auctariis Molani: Translatio sancti Victoris, patroni nostri, in civitate quæ Xanctis dicitur. Is SS. Gereonis, Malusii aliorumque militum, qui Coloniæ Agrippinæ et in vicinia martyrium tulerunt, socius; quibuscum ad diem 10 octobris in Hieronymianis fastis jam nuntiatus fuit et in Opere nostro illustratus. S. Vitalis, qui quasi martyr Macedo ex iisdem illis Excerptis ad diem etiam 31 annuntiatur, et S. Donatus, qui ibidem quoque bis memoratur post S. Felicissimum seu Felicem, videntur genuini esse martyres, prius in Compilationem Italam accepti, atque inde in Gallicanam. S. Donatus socius est S. Felicis martyris Noviodunensis, pridie laudati.
[6] [item Petrus, Marius, et Firma pro Syria;] Nomina Petri, Mari, Januarii, Firmæ non minus obscura sunt. Verumtamen delenda imprimis S. Firma. Etenim paulo inferius hæc leguntur: In Antiochia Januarii, Marciani; atqui considerandum est in codice Corbejensi majore Dacherii legi non Firmæ, sed Firiæ, loco Syriæ; ita ut prius scriptum fuerit In Antiochia Syriæ: ad diem 5 martii similiter vox Siriæ loco Syriæ ab Antiochia separata est in Hieronymianis, et in sanctæ nomen conversa. Atque eadem illa die 5 martii Petri et Mari, Marii seu Maris nomina simul jam apparuerunt tamquam martyrum Afrorum; qui verisimiliter ad præsentem diem relati sunt, quoniam, ut intelligitur ex Kalendario Carthaginensi [Analecta Mabillonii, edit. de la Barre, pag. 163.] , Ecclesia Africana quadragesimali tempore sanctorum natales non colebat.
[7] [etiamne Hermes, Urbanus et Atticus?] Estne Hermes, qui sequitur, idem ac martyr Hadrianopolitanus, diebus 18 et 22 octobris in Hieronymianis celebratus, an qui die 2 novembris martyribus Afris immiscetur? Urbanus nullus propior quam qui ibidem ad diem 3 octobris alios inter martyres Afros numeratur. Atticus idem forte ac qui die 9 octobris ignoto loco aut qui die 6 novembris Phrygiæ assignatur. Qui tres martyres non videntur scripti fuisse in Compilatione Hieronymiana Itala, quandoquidem ex Excerptis non duplicantur aut triplicantur in Compilatione Gallicana; neque etiam reperiuntur in auctariis martyrologii quod olim Bedæ tributum fuit, adeoque a compilatore Gallo inserti censendi sunt.
[8] [SS. Marcianus et Januarius videntur esse martyres Antiocheni.] Ultimo demum loco commemorantur martyres Antiocheni Januarius et Marcianus. Hi certissime scripti in Compilatione Itala: ter enim prodit in Compilatione Gallicana Januarius, bis Marcianus, semel in aliquot codicibus in Martialem mutatus. Sed et hic quoque aqua hæret. Si quid tamen video, latet sub hac forma S. Marcianus, socius S. Luciani; qui ambo passim martyres Nicomedienses dici solent et die 26 octobris celebrantur. Scilicet ad hanc diem in melioribus codicibus legitur: Nicomediæ, Luciani, Marciani Flori, Heraclii, Titi et Flori; atque hac auctoritate factum est ut SS. Lucianus et Marcianus, in quorum Passione martyrii locus expressus non est, passim in martyrologiis, etiam in Romano, Nicomediæ certasse perhibeantur. Sed Florus, Heraclius et Titus (omitto alterum Florum, ex Excerptis duplicatum,) SS. Luciani et Marciani socii non fuerunt, quum in horum Passione de sociis nulla fiat mentio: ita ut illi tres ab hoc pare separandi sint, et absurdum non videatur legere: Luciani, Marciani, Nicomediæ Flori, Heraclii et Titi; et quidem in antiquissimo Martyrologio Syriaco Wrightii, scripto anno 412, ad diem 20 januarii inter martyres Nicomedienses numeratur Florus, et ad diem proximam 25 Titus; quamquam in tanta Nicomediensium martyrum multitudine plures illis nominibus vocati forte fuerunt. Sed quod majoris momenti est, ad diem 26 octobris in Wrightii Martyrologio hæc legimus: Antiochiæ, Silvani et Marciani de numero antiquorum confessorum; ita ut Marciani palæstra in vetustissimo hoc monumento non Nicomediæ constituatur, sed Antiochiæ, et ut ejus socius non Lucianus dicatur, sed Silvanus. Verum nonne Antiochiæ duo martyres nominati Marcianus exstiterint, alter cultus die 26 octobris cum socio S. Luciano aut Silvano, alter die 30 ejusdem mensis cum socio Januario? Equidem nihil affirmare audeo, minime tamen paratus ad duplicandum tam brevi dierum spatio S. Marcianum Antiochenum, sola Martyrologii Hieronymiani auctoritate; aut ad inducendos SS. Lucianum et Marcianum inter martyres Nicomedienses, quum sileat de eis Martyrologium Syriacum, quamvis eorum Passio conscripta sit, atque illud Martyrologium longe maxime martyribus Nicomediensibus abundet.
[9] [Omittendi SS. Nazarius et Celsus, Vitalis et Valerius, Gervasius et Protasius.] Post Januarium et Marcianum, occurrunt nomina Nazarii, Gervasii, Protasii et Celsi pueri; quæ in Compilatione Hieronymiana Itala non exstabant, adeoque ex Excerptis non duplicata sunt, neque in auctariis ad Bedam signata. Hæc procul dubio ex Kalendario Mediolanensi accepit compilator Gallus, quamquam neque Papebrochius noster, neque Saxius, in Commentariis de SS. Gervasio et Protasio hujus festivitatis meminerunt, neque de ea fit mentio in kalendariis Mediolanensibus antiquis a Georgio editis post Martyrologium Adonis. Sed in codicibus Usuardinis Aquiscinctino et Cluniacensi, a Sollerio publicatis, sancti Gervasii martyris memoria celebratur, et in codice Caudiacensi translatio S. Gervasii martyris. Verum quando hæc facta sit, si tamen facta sit, mihi non liquet. In Hieronymianis additi pro more Nazarius, Protasius et Celsus; quin etiam S. Vitalis, SS. Gervasii et Protasii pater; atque etiam die sequenti idem S. Vitalis cum uxore sua S. Valeria, in Valerium mutata; qui quum a compilatore Italo jam admissus esset, facile occasionem dederit SS. Nazarii, Gervasii, Protasii, Celsi et Valeriæ adsciscendorum; ita ut nulla S. Gervasii translatio hac die facta fuerit. Sed in Opere Bollandiano SS. Vitalis et Valeria illustrati fuerunt ad diem 28 aprilis, et SS. Nazarius et Celsus ad 28 julii: qui quaterni, etiam Mediolani, conjungi solent et a Græcis die 14 octobris coluntur. Id unum addam, initio anni 1864 SS. Ambrosii, Gervasii et Protasii sepulcra retecta fuisse: de qua inventione erudite scripserunt Ludovicus Biraghius et Joannes Baptista de Rossi.
[Annotatum]
* i. e. III kal. nov.
DE S. LUCANO MARTYRE IN DIŒCESI CARNUTENSI IN GALLIA
CIRCA ANNUM CLXXVII.
COMMENTARIUS CRITICUS.
Lucanus, martyr in diœcesi Carnutensi in Galliis (S.)
BHL Number: 4969
AUCTORE R. D. B.
§ I. Cultus S. Lucani Luigniaci, Parisiis et aliis locis. Lectiones in Breviariis.
In Belsia, gallice La Beauce, in pristino Carnutensi territorio [Guérard, Divisions territoriales de la Gaule, p. 146. Cfr. Pouillé des diocèses de Paris, de Chartres, etc., pag. 70, Paris. 1648.] , jacet parœcia nomine Luigniacum, [Luigniaci in Belsia,] vernaculo sermone Loigny, vel etiam Loigny-en-Beauce et Saint Lucien de Longny-en-Beauce: adeo exigua sæculo XIII ut octoginta tantum incolas numeraret [Guérard, Cartulaire de Saint-Père de Chartres, t. I, pag. CCCXXX; Merlet, Dict. Topog. du départ. d'Eure-et-Loir, pag. 104; cfr. pag. 11.] . Quo ævo ejus collator erat episcopus Carnutensis, quemadmodum in illorum temporum polyptychis legimus. Anno 1697 intra fines antiquæ diœceseos Carnutensis mansit, cum ex ea Blesensis excerpta fuit [Cfr. Gallia Christiana, tom. VIII, col. 1343; Expilly, Diction. géogr. de la Gaule, tom. III, pag. 343.] . Sæculo XVIII exeunte, quum universa Gallia in pagos majores (Départements), medios (Arrondissements) et minores (Cantons) divideretur, Luigniacum pars fuit majoris Eburæ-et-Ledi (Eure-et-Loir), medii Castridunensis (Châteaudun) et minoris Orgeriæ (Orgères). Medio sæculo XVIII numerasse eum vicum incolas 288 [Dictionnaire universel de la France ancienne et moderne, tom. II, pag. 383; Expilly, loco cit.] vel focos 63 referunt illius ævi scriptores: sed sæculo XIX quædam cepit incrementa, nam anno 1850 incolas 381 habebat [Breve Carnotense pro anno 1850, pag. 117.] . Post concordatum anno 1801 Pium VII inter et gallicanos consules initum, viculus restitutæ diœcesi Carnutensi fuit adjectus. Quæ satis indicant Luigniacum locum esse valde obscurum, qui vix esset notus nisi ibi die 30 octobris anni circiter 177, christianæ religionis ergo, S. Lucanus sanguinem profudisset, aut die 2 decembris anni 1870 multi viri nobiles Galliæ pro aris et focis, sub vexillo SS. Cordis Jesu certantes, animam posuissent.
[2] [Parisiis aliisque in locis colitur S. Lucanus.] Quæ sancti Lucani martyris memoria Martyrologio Romano Galesinii anni 1576 ad diem 30 octobris inscripta est hisce verbis: Parisiis S. Lucani martyris. Addit Galesinius in Notationibus sese nomen S. Lucani desumpsisse e tabula sanctorum ecclesiæ Parisiensis, ubi sancti martyris reliquiæ quiescebant. Et hæc est ratio cur hoc loco, nulla de Luigniaco mentione facta, de Parisiis tantum loquatur martyrologus, qui non ecclesiæ Luigniacensis, sed Parisiensis scrinium perscrutatus sit. Galesinii enunciatio transiit in Martyrologium Romanum editum anno 1583, dein in Martyrologium correctum a Baronio aliisque, et ad hæc usque tempora in Ecclesia usurpatum. Sæculo tamen IX Parisiis sancto martyri non deferebatur cultus, licet Carnutes proximi sint Parisiis, et ambæ diœceses in eadem provincia Senonensi essent comprehensæ: nam ejus nomen omisit Usuardus, Parisiis medio circiter sæculo IX martyrologium suum conficiens. Postea tamen in ejus Auctaria Tornacense, Centulense, Reginæ Sueciæ, necnon Munerati et Molani [Martyrologium Usuardi, edit. a Sollerio, pag. 637 et seq.] transiit. Quos imitati sunt in Martyrologio Parisiensi cardinalis de Noailles, in Universali Castellanus, et in Gallicano Saussayus; qui postremus scriptor fere eadem refert ac Breviarium Parisiense anni 1636. Apud Carnutenses tamen, ubi sanctus athleta sanguinem pro Christo profudisse perhibetur, et apud Parisienses, qui plura sæcula asservarunt reliquias, eximio cultu, magis quam alibi, honoratur. Carnutenses enim ante hominum memoriam beatum martyrem tamquam sanctum coluisse indubium videtur. Quo vero tempore eum in liturgia primum celebraverint difficile dictu est; sed officium ecclesiasticum persolventes, quotannis, saltem ab 1783, ad finem lectionis recitandæ in honorem S. Leonis (ibi non secus ac in multis aliis Galliarum Ecclesiis, die 30 octobris, honorati), hæc addebant verba: Eodem die colitur sanctus Lucanus martyr in parœcia Belsiæ Carnotensis diœcesis, quæ ab ejus nomine Lucaniacum vocatur. Ibi pro Christo sanguinem fudisse traditur. Hodie in ejus laudem tota lectio ibidem recitatur.
[3] [Lectio Breviarii Parisiensis anni 1584,] In Parisiensi vero Ecclesia S. Lucani festum a remotioribus temporibus ritu semiduplici celebratum fuit. Equidem in Missali anni 1516 legitur Missa de S. Lucano; in Breviario, anno 1584 auctoritate Petri de Gondy, episcopi Parisiensis, edito, præscribitur ritus semiduplex, et hæc lectio IV: Sanctus Lucanus martyr fertur ab Orientis partibus in Aquitaniam pervenisse, ubi Christum nomine et vita professus, mira severitate carnem edomans, et fidem quam in pectore gerebat, publica prædicatione enuntians, velut lucerna in domo Dei accensa, omnibus in Christum credere volentibus elucebat. Tandem exorta in Christianos persecutione, cum nec humano timore perterritus, nec mundi amore seductus, vellet fidei suæ lumen abscondere; cognitus, apprehensus, et afflictus a perfidis, atque in Christo petra immobiliter fundatus, testis Domini fieri capitali sententia promeruit. Qui in ecclesiam Parisiensem translatus, ibi a fideli populo devote et humiliter colitur. Itaque Parisiensis traditio sæculi XVI exeuntis ferebat S. Lucanum ab Orientis partibus venisse in Aquitaniam ibique martyrium tulisse, nihil de locis et tempore evangelicæ prædicationis ejus addens.
[4] [anni 1636,] Pariter ritum semiduplicem in S. Lucani festo adhiberi in eadem diœcesi Parisiensi jussit Joannes Franciscus de Gondy, primus hujus civitatis archiepiscopus, patruum suum imitatus; in hoc tamen dissentit quod Breviario anni 1636 tres novas lectiones inseruit: quas (in Proprium Sanctorum canonicorum regularium S. Genovefæ anno 1665 introductas) hic subjungimus:
Lectio IV. Lucanus in Aquitania ortum ducens et naturæ et fidei, desiderio annuntiandi Christi nomen, versus Aureliam venit, inde Lutetiam; ubi dum falsorum numinum nefanda sacra insectatur, et pium Servatoris cultum suadet, comprehensus ab Antonini imperatoris emissariis, judici sistitur: qui ei protinus ut ejuret Christum, diisque sacrificet, districte jubet. At divinus athleta, majori religionis ardore exardescente, multa in idolorum vanitatem proloquitur, Christi Redemptoris attollit beneficia, judicemque ipsum hortatur, ut deposita cæcitate infidelitatis, oculos divino lumini sibi oblato aperiat.
Lectio V. Quibus monitis sævus præses exasperatus, horribilem in modum Christi servum jubet excruciari, ut pœnarum acerbitate eum in adversam sententiam inflectat. Sed invicto pugili animus in tormentis crescit: suaque constantia et hortatione multos adstantium inducit ad fidem. Quamobrem pietatis hostis ocyus eum extremo supplicio adjudicat, utque mox raptetur ad mortem, lictoribus præcipit.
Lectio VI. Gladio igitur Christi testis obtruncatur; at decisum caput manibus suis colligit, quin ad locum usque triumphans vectitat, quo agonis finem et æternæ quietis invenit januam. Positis itaque super obvium saxum suis cervicibus, illic gradum sistit, ac efflato in cœlum spiritu, sacros artus eodem loco deponit; qui deinde velut acervus testimonii, et trophæum ejus victoriæ, Lucani lapis appellatus est. Sacrum cujus cadaver fideles clanculum curaverunt; quod deinde tranquilla pacis aura rebus Christianis aspirante, in Parisiensis ecclesiæ hierogazophylacium inlatum est, ubi etiamnum in magna veneratione habetur. Haud parum discrepant hæ lectiones anni 1636 a lectione anni 1584; nam referunt locum et tempus tum prædicationis evangelicæ, tum martyrii, exhibentque sanctum virum non ex Orientis partibus, sed ex Aquitania ortum.
[5] [anni 1697,] Franciscus vero de Harlay, archiepiscopus Parisiensis, nonnullas eidem breviario mutationes anno 1680 afferens, decrevit ut in S. Lucani festo omnia de communi fierent, præter lectiones nocturni I, quæ essent de Scriptura occurrente. Ast hæc ordinatio ad exiguum fuit tempus; nam anno 1697 ejus successor Ludovicus Antonius de Noailles lectionem IV officii ecclesiastici in S. Lucani festo hanc esse voluit:
Lucani antiquissima extat memoria in vico sito in ipsis Carnutensium et Aurelianensium finibus, ab ejus nomine Lucaniacum dicto: ubi locus martyrio ejus consecratus, Petra sancti Lucani dicitur. Inde illius reliquiæ Parisios pridem allatæ, in ecclesia majori repositæ sunt, et capsa lignea inclusæ. Anno autem millesimo sexcentesimo sexagesimo-sexto, tertia die Augusti, e veteri capsa in argenteam inauratam elegantibus obeliscis fastigiatam, translatæ sunt. Tanta vero devotione a pluribus sæculis apud Parisios sanctus martyr colitur, ut in publicis supplicationibus, in quibus, propter avertendas regni calamitates, corpus beatæ Genovefæ ad ædes sanctæ Dei genitricis defertur, capsa ejus media inter sancti Marcelli et ejusdem sanctæ Genovefæ capsas juxta antiquissimum usum deportetur [Editio anni 1700.] . Animadvertat lector in hac lectione anni 1697 memorari tantum locum martyrii S. Lucani; sed contra plura egregia de ejus sacris reliquiis referri.
[6] [et anni 1736.] Hanc lectionem retinuit Ludovici Antonii proximus successor, Carolus Gaspar Guillelmus de Vintimille, anno 1736 novum Breviarium Parisiense edens. Attamen eam secundam unici nocturni lectionem fecit. Haud multum placuit canonicis S. Genovefæ Parisiensibus lectio a cardinali de Noailles proposita, eamque tunc tantum admisere, quando anno 1765 Breviarium Parisiense susceperunt, lectionis tamen extremam partem in hunc modum mutantes: Capsa ejus (S. Lucani) sancti Marcelli et ejusdem S. Genovefæ capsas, juxta antiquissimum usum antecedat. Caroli de Vintimille vestigiis ferme institerunt Antonius Eleonorius Leo Leclerc de Juigné et anno 1822 Alexander Angelicus de Talleyrand Perigord, seu potius ejus proximus successor Hyacinthus Ludovicus de Quelen, Parisienses quoque archiepiscopi, Breviarium Parisiense denuo typis edentes. Anno vero 1872 Josephus Hippolytus Guibert, archiepiscopus ejusdem civitatis, rursus in archidiœcesim Breviarium Romanum introducens, præscripsit clericis sibi subditis, approbante Pio IX Romano pontifice, ut festum S. Lucani quotannis die 30 octobris ritu semiduplici ad libitum celebrarent, et in ejus honorem tres lectiones II nocturni recitarent; quarum prima et secunda eædem fere sunt ac in Breviario anni 1636. Tertiæ vero lectioni hæc fuit substituta: Sancti martyris antiquissima memoria extat in vico sito in ipsis Carnutensium et Aurelianensium finibus, quem ab ejus nomine Lucaniacum vocant; ubi locus martyrio ejus consecratus Petra sancti Lucani dicitur. Inde illius reliquiæ Parisios pridem allatæ, in ecclesia majore repositæ sunt. Tanta vero devotione a pluribus seculis apud Parisios sanctus martyr colebatur, ut in publicis supplicationibus, in quibus propter avertendas regni calamitates, corpus beatæ Genovefæ ad ædes sanctæ Dei Genitricis deferebatur, capsa ejus sancti Marcelli et ejusdem sanctæ Genovefæ capsas, juxta antiquissimum usum antecederet.
Omittimus, quum nihil novi exhibeant, lectiones quas in honorem sancti martyris recitant presbyteri Carnutenses, ex quo Breviario Parisiensi Romanum substituerunt. In diœcesi vero Aurelianensi, quam verbum Dei prædicans peragravit S. Lucanus, peculiari modo quoque colitur: nam recensetur inter plures sanctos, quorum omnium simul festum prima die dominica mensis augusti per totam diœcesim agitur [Officia propria Ecclesiæ Aurelianensis anni 1876.] . Denique memoratur in martyrologio quo utebantur olim Ecclesia Salisburiensis et Syonense monasterium.
§ II. De S. Lucani Actis, martyrio, et reliquiis.
[Acta S. Lucani non sunt sincera.] Hucusque vix unum verbum de S. Lucani Actis diximus. Sæculo quidem proximo superiore monachorum erant S. Germani a Pratis Parisiis: nunc in Bibliotheca Reipublicæ ejusdem oppidi deposita. Quo auctore, quo ævo fuerint confecta, videtur prorsus ignorari. Non adeo sunt recentia; nam codex Parisiensis sæculi XI esse perhibetur [Léopold Delisle, Inventaire des mss. de Saint-Germain des Prés, pag. 13.] . Ea inter Acta martyrum sincera jure ac merito non refert Ruinartius, cui, utpote monacho S. Germani a Pratis, non fuerunt ignota. Manifestum est ea fuisse vel interpolata, vel incerta patrum memoria scripta; nam adjunctis nonnullis vel falsis vel minus credibilibus sunt vitiata. Hinc nemo mirabitur iis parum usos esse Breviariorum Parisiensium auctores. In iis enim legitur sanctus vir sub Antonino, aut, si mavis, sub ejus genero et successore Marco Aurelio Antonino, imperatoribus, qui sæculo II e vita discesserunt, venisse Pictavios ad S. Hilarium hujus civitatis episcopum, et ab eo suscepisse baptismum, quamvis sanctus doctor medio sæculo IV floruerit. Dein dicitur caput, a trunco abscissum, suis gestasse manibus: quod minus libenter recipiendum videtur, quia magnus est sanctorum antiquorum numerus, quibus consimile miraculum obtigisse narrant soli historici vel biographi recentiores. Quomodo vero rem hujusmodi tam facile persuasam habuerint plurimarum gentium Christiani, explicuit rev. pater Carolus Cahier [Caractéristiques des Saints, pag. 761 et seqq.] et multo ante noster Josephus Ghesquiere, Vitam S. Chrysolii ejusque sociorum illustrans. Ego quidem, ait, vix dubito, quin traditio illa ex eo orta sit, quod S. Chrysolius olim depictus, aut arte statuaria exhibitus fuerit, abscissam capitis verticem suis manibus gestans, ut sic, quo mortis genere suum ille certamen consummarit, designaretur; pari nimirum modo, quo depicti aut sculpti olim fuerunt S. Dionysius Galliarum apostolus, S. Nicasius Rothomagensis, S. Desiderius, S. Justus Altissiodorensis, aliique abscissum caput suis manibus gestantes, atque hinc vulgo crediti abscissum caput a loco martyrii ad alium plus minusve dissitum transtulisse [Acta SS. Belgii, tom. I, pag. 141; Cfr. Acta SS., tom. I Octob., pag. 16; tom. VII Octob., pag. 819.] . Itaque, quum S. Lucani Passio mendis abundet, et stylo fusiore sit conscripta, excerpta tantum subjungimus, nullam tamen rem relatu dignam omittentes, ita ut lector istius lucubrationis, præ reliquis antiquæ, et in vetere Breviario Corisopitensi partim editæ, exactam notionem acquirere possit [Bibl. regia Bruxellensis, num. 8926.] . [In iis dicitur sanctus martyr, a S. Hilario baptizatus,]
[8] Cum Antoninus imperator Romani imperii … contra Christianorum sanguinem desæviret, … insignis Lucanus Huniæ finibus … ortus, regnum Orientis ingrediens Pictavis advenit… Quadam igitur die ingressus ecclesiam sancti Petri apostolorum principis, in qua venerabilis Dei antistes Hilarius sublimatus pollebat, factum est ut a sanctissimo Missa celebraretur pro populi delicto. Peracta denique Missarum solemnitate, gloriosus puer Lucanus divino spiritu repletus procidit ad pedes sancti viri, orans et petens ut eum sacri baptismatis fonte profunderet. Quod audiens beatissimus pontifex, mox terræ prostratus … statimque ab oratione consurgens, beatissimum Lucanum erudiens catholico dogmate, ipseque eum ex salutari fonte suscepit; moxque unda perfusus, repente mutatur in melius. Militia mundi deseritur, paupertas ambitur. Erat enim facie rutilans, aspectu decorus, sapiens verbis, et prudens moribus. Et quod his majus est …, nil de terrenis actibus ambiens, totum se in Dei servitio mancipabat. Eodem itaque tempore beatissimus Lucanus consociatus est beato Mammeti martyri, cum quo cœpit prædicare gloriam Domini nostri Jesu Christi. Sed beatus Memmas cursum suæ passionis exprimens, perrexit ad Dominum, cum quo vivit laureatus per omnia sæcula sæculorum, amen.
[9] [prædicasse evangelium in Aurelianensi tractu] Beatus vero Lucanus ut bonus athleta contra diaboli arma remansit dimicaturus. Igitur in illis diebus cum impiissimus Antoninus Cæsar decreta principum accepisset, ut Christiani qui diis non immolarent capitalem jussi sunt subire sententiam; tunc per omnes provincias persecutores constituit, ut si quis Christianum reperiret, ejus præsentiæ omnimodis nuntiaret. Beatus igitur Lucanus mox Aurelianenses penetravit fines, et cœpit Christi evangelium prædicare, ut verbo suæ prædicationis homines, ad imaginem Dei plasmatos, a dæmonum cultura erueret, et unum Deum cœli terræque conditorem devotis mentibus adorarent… Alius enim cibus non erat illi assiduus, quam esus herbarum virentium, et aquam frigidam pro potu fesso corpori tribuebat. Quadragesimæ vero diebus bis in septimana cibum corpori ministrabat… Dein narrat auctor quomodo S. Lucanus ab homine dæmonem, nuncupatum Balsamum, expulerit, qui modo egressus nusquam comparuit. Videntes autem cuncti qui aderant, crediderunt Dominum nostrum Jesum Christum, et baptizati sunt a sancto Lucano.
[10] [A persecutoribus pro Christo occiditur.] Interea dum sanctus vir doctrinis insisteret pietatis, et Christi populum ab errore converteret vanitatis, elevatis paululum oculis, persecutores suos venire eminus conspexit. A prædicationis tamen suæ verbo non siluit, sed salutaribus populum verbis hortatus est dicens: “Ecce, fratres et filii carissimi, jam mihi Dominus meus Jesus Christus laborum meorum retributor esse dignatur.” His ita dictis, elevatis in cœlum oculis et sanctis manibus inferens cœlo, cum lacrymis dixit: “Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, qui me ad titulum dignitatis tuæ vocare dignatus es, et beatissimorum martyrum qui propter nomen tuum passi sunt, consortem efficere. Dignare ergo me, Domine Jesu Christe, in eorum numero computare, et regni hæredem fieri sempiternum.” His ita dictis, cœpit contra persecutores suos iter suum intrepidus agere… Cumque ab eis nimium flagellatus admodum teneretur, sanctus vir Lucanus nec terrore concutitur, nec dolore corporis superatur, sed confisus in Domino dixit: “Christum Dei filium et corde credo, et ore non cesso laudare.” Tunc unus ex militibus, evaginato gladio, parata jam sancta cervice, pretiosum caput abscidit. Cumque sancti viri cadaver jaceret exanime, subito facta est vox de cœlis ad eum dicens: “Euge bone famule Lucane, veni et accipe coronam quam præparavit tibi Dominus Jesus Christus.” Beatissimus vero martyr caput proprium accipiens, deportavit miliarium unum, usque in loco qui vocatur ad Petram Lucani. Hoc autem factum est diei hora quasi tertia, quod est III calendas novembris. Viri itaque loci illius venerunt cum aromatibus, et cereis et lampadibus, et sepelierunt corpus ejus cum omni honore.
[11] [probabiliter circa annum 177,] Ipse lector facile videbit, præter errores jam indicatos, et aliis laborare Acta S. Lucani. Nec adeo prolixa Actorum excerpta hoc loco attulissem, nisi cultus sancti martyris tam antiquus et extensus esset. Itaque quum beati martyris Passio minoris sit facienda, non teram tempus in examinanda illorum sententia qui eum non ex Orientis partibus, sed ex Aquitania oriundum esse existiment: quæ controversia, deficientibus antiquis aut sinceris historicis monumentis, forsan numquam dirimetur. Animadversum autem velim mihi parum arridere placita Tillemontii [Mémoires pour servir à l'Hist. Ecclés., tom. IV, S. Denys de Paris, art. V, pag. 452, edit. Paris. 1701.] et Longuevalli [Hist. de l'Église Gallicane. tom. I, pag. 112, edit. Paris. 1825; Cfr. Acta SS., tom. IV Octob., pag. 906.] existimantium S. Lucanum, non secus ac SS. Agoardum, Yonem, Paxentium, Justinum et Eugenium, S. Dionysii Parisiensis aut discipulum aut socium fuisse, et eodem circiter tempore, Valeriano, Aureliano aut Diocletiano imperatore, mortem oppetiisse. Potius suspicarer eum sub Antonino vel ejus genero Marco Aurelio Antonino passum esse martyrium, aliquatenus assentiens S. Lucani Actis, quæ hic consonant Breviario Parisiensi anni 1636 et Martyrologio Gallicano Saussayi. Haud me fugit S. Lucani Acta plerumque nullatenus esse sincera; sed iis tamen aliqua fides haberi potest, ubi cum aliis documentis certis, uti hoc loco, conveniunt, nedum pugnent. Refert enim Sulpitius Severus, Galloromanus, de Marci Aurelii Antonini ævo loquens: Tum primum (id est circa annum 177), intra Gallias martyria visa, serius trans Alpes Dei religione suscepta [Sulpitii Severi Opera. Historia Sacra, lib. II, § 32, pag. 174, edit. Veron. 1754.] . Quæ quum ita sint, existimandum puto S. Lucanum tunc temporis e vita abiisse, nullum tamen argumentum, quo conjecturam firmem, præ manibus habens.
[12] [Luigniaci; at dein translatus Parisios,] Locus vero martyrii S. Lucani ab omnibus dicitur Luigniacum: qui locus nomen a suo patrono S. Lucano remotissimis temporibus accepisse traditur [Lebeuf, Histoire de Paris, tom. I, pag. 263, edit. Cocheris.] ; sed parum probabilis est hæc etymologia. Sancti martyris sacra ossa Luigniaci adhuc quiescebant, quum ejus Acta literis fuerunt mandata, uti ex fine patet. Quonam vero ævo ex hac parœcia Parisios ad ecclesiam cathedralem B. Mariæ Virginis translata fuerint, e nullo monumento historico confici potest. Subiit cogitatio ea circa medium sæculum decimum in hac ecclesia nondum fuisse deposita; nam in Catalogo reliquiarum hujus templi, qui in Sacramentario illius ævi legitur, nulla fit mentio reliquiarum S. Lucani [Mémoires des Antiquaires de France, série III, tom. III, pag. 169.] . Sed unico argumento illo negativo rem perficere nolim. Quare audiendus est Joannes Lebeuf, qui censet S. Lucani reliquias sæculo IX adulto Parisios fuisse delatas, ne ab irruentibus Normannis damnum caperent [Lebeuf, tom. I, pag. 12.] , tum quum illi advenæ regionem Carnutensem anno 886 igni ferroque vastaverunt [Recueil des Historiens des Gaules, tom. VIII, p. LXXVI et 256.] . Quod effatum esse absurdum dicere non ausim, quum non pauci hocce tempore sanctorum reliquias, ab injuriis Normannorum vindicandas, Parisios contulerint [Chron. Franc. apud Peigné-Delacourt, Les Normands dans le Noyonnais, pag. 92 et seqq.] . Addit alius scriptor Luigniacenses incolas, quum post pacem compositam Francos inter et Normannos, sui sancti patroni sacras reliquias iterato repeterent, repulsam tulisse [Dulaure, Histoire de Paris, tom. I, pag. 264 et seqq.] . Quæ placita attigisse sufficit, quum documenta ad rem disputandam desint.
[13] [ubi magno honore habetur.] Quanta reverentia S. Lucani reliquias habuerint Parisienses ex hoc perspicuum est, quod singulis annis die 30 octobris, ejus martyrii anniversario, medio in choro eas ponere solemne habebant, et dein, supplicatione instituta, per ecclesiam deferre [C. P. G. (Gueffier), Descript. Historique des curiosités de l'Église de Paris, pag. 289.] ; quin etiam morem fuisse videmus ut, ad avertendas regni calamitates, per plateas simul et SS. Genovefæ et Marcelli reliquiæ circumducerentur [Ibid. Breviaria Pariens. ann. 1697 et 1736.] . Hujus pietatis Parisiensium erga S. Lucanum particeps fuit Petrus Gondius, episcopus Parisiensis, qui mense junio anni 1571 ejus exuvias in capsa lignea recondidit: cujus frons erat ex argento inaurato [Gueffier, pag. 360; Du Breul, le théâtre des Antiquités de Paris, lib. I, pag. 29, edit. 1639.] . Die vero 3 augusti anni 1666 ossa S. Lucani in aliam capsam translata fuerunt: erat tota ex argento inaurato et instar ecclesiæ. Ejus quatuor extremæ partes habebant singulæ singulos obeliscos [Gueffier, pag. 289; Breviaria Parisiensia annorum 1667, 1736, etc.] . Nostro ævo ignorari videtur quid de his sanctis exuviis tempore perturbationis gallicæ exeunte sæculo XVIII factum fuerit. Hac de re anno 1869 interrogatus presbyter, cui illius ecclesiæ sacrarum reliquiarum custodia erat commissa, candide respondit id hucusque sibi fuisse ignotum.
DE SANCTO SERAPIONE EPISCOPO ANTIOCHENO
ANNO CCXI.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Serapio, episcopus Antiochenus (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Cultus S. Serapionis. Tempus ejus ordinationis. Variæ de hac re sententiæ. Fueritne asceta S. Serapio. Quo anno mortuus sit.
Ecclesia patriarchalis Antiochena, martyrum suorum multitudine et primorum episcoporum sanctitate inter reliquas celebris, [S. Serapion, episcopus Antiochenus, cultus fuit in Ecclesia Latina] hodie nobis exhibet S. Serapionem, in historia ecclesiastica et literaria a scriptoribus multis, tum veteribus tum recentibus, laudibus cumulatum. Primum prodiit in fastis sacris latinis apud Adonem ad præsentem diem, his verbis: Apud Antiochiam beati Serapionis episcopi, eruditi viri et fide clarissimi. Quæ verba recepta sunt in Martyrologium Fuldense, quod, quum magnam partem ex Adone desumptum sit, a Georgio ad finem hujus martyrologii editum est. Usuardus contractum istud elogium suum fecit hocce modo: Antiochiæ sancti Serapionis episcopi, eruditione clarissimi. Quod encomium, ex Rufiniana versione Historiæ ecclesiasticæ Eusebii [Autores historiæ eccles., Ruffinus, lib. V, pag. 137 et seq., edit. Basileæ, 1535.] depromptum, transiit in martyrologia recentiora et imprimis in Martyrologium Romanum, editum anno 1583, ubi legitur: Antiochiæ sancti Serapionis episcopi, eruditione et sanctitate clarissimi; sed in editionibus posterioribus verba et sanctitate, utpote parum utilia et ab Usuardo non adhibita, omissa fuerunt. Baronius in Annotatis ad Martyrologium Romanum scripsit illam memoriam depromptam fuisse ex martyrologio Ven. Bedæ. Verum hoc commune erratum est, inde ortum quod martyrologium ex Adone aliisque compilatum cum Bedæ nomine fuit editum. Prodiit enim primum hoc martyrologium anno 1554, in tomo IV Vitarum sanctorum Aloysii Lipomani, cum Adonis nomine: sed novem annis post Nurembergii inter Ven. Bedæ opera excusum fuit, eique inscriptum Bedæ nomen. Anno sequente in nitidissima editione Antverpiensi Plantiniana denuo lucem aspexit, habens titulum Martyrologium Ven. Bedæ presbyteri. At Mosander in tomo VII Vitarum sanctorum idem opus typis edens, Adoni Trevirensi tribuit. Baronius vero annotata sua Martyrologio Romano anno 1589 subjiciens, ususque editione Plantiniana, nihil de præsenti lite suspicatus, transtulitque ad Ven. Bedam quæ de Adone Viennensi erant dicenda. Præterea idem S. Serapion ad diem 30 octobris, concedentibus Paulo V, Urbano VIII [Daniel a Virgine Maria, Speculum Carmelitanum, tom. II, part. IV, pag. 739. Cfr. Off. concessum a Bened. XIII.] et anno 1729 Benedicto XIII, Missa et Officio de communi a Patribus Carmelitis cohonestatus fuit. Eadem auctoritate in eorum Martyrologio die 30 octobris scriptum est: Antiochiæ sancti Serapionis episcopi, Ordinis Carmelitarum, eruditione clarissimi. Videntur PP. Carmelitæ olim in nostris partibus cultum S. Serapionis haud parum promovisse: siquidem anno 1681 Philippus a Visitatione typis Namurcensibus S. Serapionis, patriarchæ Antiochenæ, Ordinis Carmelitani, Vitam mandavit [Abrégé de la Vie de S. Sérapion d'Antioche, religieux de l'Ordre des Carmes.] . Utinam documenta primigenia hujus lucubrationis fuissent annexa aut indicata! Præclarior est Vita illius sancti a nostro Petro de Halloix concinnata [Ecclesiæ Orient. Scriptt., tom. II, pag. 852.] . Qua ratione fuerit beatus episcopus olim cultus Pragæ, me latet. Eum quidem die 30 octobris fuisse honoratum, colligo ex kalendario Missalis Pragensis, quod anno 1409 fuit scriptum, transiitque postea in bibliothecam Vindobonensem Cæsaream. Hujus kalendarii apographum inter decessorum nostrorum schedas repertum est. S. Serapionis nomen in suum quoque kalendarium intulit anno 1588 Adamus Kings [Forbes, Kalendars of Scottish Saints, pag. 166.] . Atque hæc de cultu S. Serapionis apud Latinos.
[2] [et in antiqua ecclesia Syriaca.] In uno tantum Martyrologio orientali, nempe Syriaco anni 412, typis edito anno 1866 a clarissimo viro Guillelmo Wright, beati Serapionis episcopi Antiocheni nomen reperi, ubi ad diem 14 maji occurrit memoria Serapionis episcopi Antiocheni. Quo vero tempore in sacros fastos relatus fuerit, definire non ausim, quum apud nullum historicum significatum viderim. Neque nomen ejus in anno Græco-Slavico Martinovii in tomo nostro XI Octobris edito mihi obvium factum est: neque etiam in schedis defuncti collegæ Henrici Matagne, qui in Musæo Britannico Londinensi bene multa Kalendaria Orientalia descripsit, nec alibi, nobis ulla occurrerunt indicia, quibus hic noster S. Serapio ab aliis homonymis dignosci queat. Quæ res minus mira est, quum S. Serapion exeunte sæculo II et ineunte III vixerit, et hac ætate tantum martyres (inter quos non numerandus est sanctus præsul) Sanctorum Catalogis adscriberentur.
[3] Quæ quidem de S. Serapione novimus, pervenerunt [Dicitur ordinatus episcopus Antiochenus, ab aliis anno XI Commodi,] ad nos per Eusebium [Hist. eccles., lib. V, cap. XXII, pag. 395 et lib. VI, cap. XI, pag. 445, edit. Laemmer; Chronicon, apud Mai, Scriptt. veter., tom. VIII, pag. 387.] , ex cujus Historia ecclesiastica et Chronico hausere quicumque de sancto viro deinceps egerunt. Hos inter primus est S. Hieronymus [Opp., tom. II, De Scriptt., col. 655 et seqq., edit. Migne.] , qui in libello de Scriptoribus ecclesiasticis, hæc habet verba: Serapion, undecimo Commodi imperatoris anno Antiochiæ episcopus ordinatus, scripsit epistolam ad Caricum et Pontium, de hæresi Montani, in qua et hæc addit: “Ut autem sciatis falsi hujus dogmatis, id est novæ prophetiæ, ab omni mundo insanam reprobari, misi vobis Apollinaris beatissimi, qui fuit in Hierapoli Asiæ episcopus, litteras.” Ad Domninum quoque, qui persecutionis tempore ad Judæos declinaverat, volumen composuit; et alium de Evangelio quod sub nomine Petri fertur, librum ad Rhosensem Ciliciæ ecclesiam, quæ in hæresim ejus lectione diverterat. Leguntur et sparsim ejus breves epistolæ, auctoris sui ἀσκήσει et vitæ congruentes. Hactenus S. Hieronymus. Quem secuti sunt Honorius Augustodunensis ac Trithemius, et cui certo præluxerunt Eusebii Chronicon et Historia ecclesiastica. De natalibus vero S. Serapionis nihil nobis innotescit. Non possumus tamen non memorare Guillelmi Curetonii conjecturam de epistola in codicibus syriacis a se reperta, quamque Mara, filius Serapionis, ad filium suum Serapionem dedit et inscripsit. Hunc postremum fuisse S. Serapionem Antiochenum episcopum suspicatur Curetonius [Spicilegium Syriacum, præf., pag. XIII] , progenitumque, uti in titulis funebribus veteres loquuntur, fidelem ex fidelibus.
[4] [ab aliis anno X,] Verum haud pauci a sancto Hieronymo discrepant, perperam rati se sequi Eusebium, quem in plerisque sui Chronici aut mss. aut excusis editionibus S. Serapionis ordinationem anno X Commodi annexuisse reperiunt [Opp. S. Hier., tom. VIII, col. 1079, edit. Migne.] . Sed ante omnia animadvertendum est ipsum Chronicon, prout ab Eusebio fuit græca lingua scriptum, deperditum esse [D. Ceillier, Auteurs sacrés et ecclésiastiques, tom. IV, pag. 223; Aucher, Eusebii Chronicon bipartitum, tom. I, Præf., pag. V et seqq.] , et Chronicon græcum quod Eusebii nomine insignitum edidit Scaliger [Aucher, loc. cit. Fabricius, Bibl. Græca, tom. VI, lib. V, cap. 4. pag. 33, edit. Hamb. 1714. Hankius, De Scriptt. Byzant., part. I, cap. 1, num. 196, pag. 90. Ceillier, tom. IV, pag. 223.] , hujus potius quam Eusebii partum esse, aut saltem ex locis arbitrio Scaligeri collectis qualitercumque coaluisse. Inter Græcos utique plures auctores, uti Georgius Syncellus, auctor Chronici Paschalis et Cedrenus, Eusebii Chronico multum usi sunt idque sæpius descripserunt. Sed nihil in præsenti nos juvant, cum Syncellus tradat dumtaxat S. Serapionem sedisse annos 25 [Chronographia, tom. I, pag. 668, edit. Bonn.] , et auctor Chronici Paschalis [Chronicon Paschale, tom. I, pag. 491, edit. Bonn.] haud accuratius definiat quo tempore Ecclesiam Antiochenam regere cœperit. Quare, ut Eusebii mentem assequamur, ad ejus Chronici translationem latinam seu S. Hieronymi, et ad armeniacam confugiendum est. In plerisque quidem, quantum novimus, editionibus Chronici Eusebiani S. Hieronymi legitur ad decimum Commodi annum memoria [Opp., tom. VIII, col. 634 et 1079.] ordinationis Serapionis, episcopi Antiocheni.
[5] [quod minus placet.] Sed jam pridem turbatus videtur hic locus: quod facillime fieri potuisse negabit nemo qui laterculos illos inspexerit. Attamen semper exstiterunt genuinæ, ut mihi videtur, lectiones in bonis codicibus, quæ cum Catalogo scriptorum Hieronymiano omnino concordant [Opp. S. Hieron., tom. II, col. 655, edit. Migne.] ; nam Pontacus [Ibid., tom. VIII, col. 1079.] in notis et castigationibus suis, Chronico S. Hieronymi adjectis, tradit in Fuxensi et Petaviano codicibus S. Serapionis memoriam ad annum Commodi undecimum scriptam fuisse. Postremo hanc lectionem existimandam esse genuinam suadent omnes, quos novi, editores Catalogi Hieronymiani, Miræus nempe, Fabricius, Maurini et Vallarsius. Etenim sancti doctoris, anno undecimo Commodi ordinationem S. Serapionis illigantis, verba, nulla addita correctione, referunt, nec discrepantiam inter codices indicant. Neque nos morari debet Trithemius [Opp. Hist., De Scriptt., tom. I, pag. 194.] , qui, quamvis S. Hieronymi vestigia sit secutus, annum tamen decimum tertium proponit. Nam quod majoris ponderis est, Libro de viribus illustribus Hieronymiano omnino suffragatur Chronici Eusebiani versio armeniaca antiquissima, anno 1818 a Joanne Baptisto Aucher armeniace et latine edita Venetiis [Eusebii Chronicon bipartitum, part. II, pag. 293.] . Latine quoque reddita fuit a cardinali Majo, excusaque Mediolani anno 1818, [Eusebii Chronicorum canones, pag. 389.] et, nova cura, Romæ anno 1833 [Scriptores veteres, tom. VII, pag. 389.] . In hac fertur S. Serapion anno XI Commodi fuisse creatus episcopus seu 190 Christi: nam Commodus a die emortuali Marci Aurelii, 17 martii anni 180, imperio solus potitus est; licet hunc annum in nummis ut quartum sui imperii signaret, eo quod cum patre imperator appellatus fuerit anno 176, die 27 novembris, ut fert Lampridius [Lampridius, in Commodo, in Hist. August. Scriptt., pag. 46 et 50, edit. Salmasii. Cfr. Eckhel, Doctr. numorum. part. II, vol. VII, pag. 103 et seqq., edit. 1828.] ; (qui tamen alio loco diem 28 octobris proponit). Annus XI quoque placet Ceilliero [Hist. génér. des Auteurs sacrés, tom. II, pag. 235.] , Caveo [Scriptt. ecclesiastic. hist. litter., pag. 52.] , Lipsio [Chronologie der Römischen Bischöfe, pag. 172.] et Curetonio [Spicilegium Syriacum, pag. XV; Cfr. Dupin, Nouv. Biblioth. ecclés., tom. I, pag. 77, edit. Paris 1693.] ; sed Halloixio [Ecclesiæ Orient. Scriptt., tom. II, pag. 852.] , Boschio [Acta SS., tom. IV Julii, pag. 12.] , Bueo [Ibid., tom. VI Octob., pag. 171.] , Tillemontio [Mémoires pour servir à l'hist. ecclés., tom. III, pag. 168.] annus X.
[6] [Qua in re ab Eusebio recedunt scriptores nonnulli,] Ex hucusque disputatis inferri potest Eusebium S. Serapionis ordinationem aut anno X Commodi seu 189 Christi, aut, ut nobis probabilius est, anno XI Commodi seu 190 Christi, annexuisse. Eusebii tamen auctoritatem non apud omnes prævaluisse suspicamur. Georgius enim Syncellus [Chronographia, tom. I, pag. 668, edit. Bonn.] , etiamsi Eusebii sequax, initium episcopatus S. Serapionis omittit. Chronicon Paschale [Chronicon Paschale, tom. I, pag. 492, edit. Bonn.] , Nicephorus Constantinopolitanus [Chronographia brevis, apud Migne, Patrol. Græca, tom. C, col. 1053.] , Nicephorus Callistus [Hist. eccles., lib. IV, cap. XIX, pag. 314, edit. Paris. 1630.] aliique Georgii silentium de exordio episcopatus sancti Serapionis imitantur; Chronicon Paschale refert ad annum III Commodi ejus certamina cum Montanistis. Eutychius [Annales, apud Migne in Patr. Græca, tom. CXI, col. 990.] Alexandrinus scriptor sæculi X, dicit Serapionem quinto Commodi anno in cathedra Antiochena sedere cœpisse et post decem annos esse mortuum. Quamobrem forte suspicio non est temeraria, jam pridem inter Græcos de anno ordinationis S. Serapionis dubitationes exstitisse. Nec prætereundum est annum X Commodi modo anno 189, modo 190, modo 191 æræ christianæ apud scriptores respondere: quæ discrepantia aliquando ex olympiadibus earumque annis diversis aut chronologiæ ratione diversa oritur. Nos vero temporum notationem fere ab omnibus receptam secuti sumus.
[7] [etiam recentiores.] Est et alia sententia quam tuentur Michael Le Quien [Oriens Christianus, tom. II, pag. 702.] , Martinus Routh [Reliquiæ sacræ, tom. I, pag. 467.] , aliique [Art de vérifier les dates, pag. 241, edit. 1770.] , rati S. Serapionis episcopatus initia incidere in VII vel VIII Severi annum, id est Christi 199. Quod placitum, (quod a Bueo fuit expositum), his paucis verbis complectimur: Eusebius [Mai, Scriptt., tom. VIII, pag. 388. Aucher, Eusebii Chronicum, tom. II, pag. 29.] in Chronico anno XVI Marci Aurelii, id est Christi 176, (aut secumdum aliam editionem anno Marci Aurelii XVII), ordinationem S. Maximini episcopi Antiocheni, qui S. Theophilo successit, suamque ecclesiam tredecim annis rexit, perperam illigavit; nam S. Theophilus die 17 martii anni 180 adhuc supererat, quippe qui suum Chronicon ad hanc diem perduxerit. Imo non obiisse dicitur ante annum 186. Hinc infertur post hoc tempus S. Theophilo successisse S. Maximinum; dein eum non ante annum VII Severi seu Christi 199 mortuum esse ac successorem nactum S. Serapionem. Hæc est Michaelis Le Quien aliorumque sententia. At huic calculum suum adjicere jure denegat Bueus [Acta SS., tom. VI Octobris, pag. 171.] , contenditque, ut alia omittam, Eusebii dicta inter se facile posse conciliari, modo concedatur S. Theophilum anno XVI Marci Aurelii, prout aliquando tunc fiebat, sibi S. Maximinum adjutorem in gubernanda Ecclesia Antiochena adjunxisse. Porro Eusebii sententia nequaquam aut absurda aut incredibilis dicatur: nam quæ fieri potuerunt, et aliquando facta sunt, licet minus verisimilia aut minus frequentia videantur, esse vera non raro deprehendimus.
[8] [Verisimile est S. Serapionem fuisse ascetam,] Omnino probabile est S. Serapionem ad sedem patriarchalem Antiochenam fuisse evectum, propterea quod doctrinæ et pietatis laude in Christi Ecclesia luceret. Etenim tam præclara fuit sancti episcopi doctrina ut Patres Concilii Alexandrini anni 362 [Cfr. Labbe, Conc., tom. II, col. 808 et seqq.] , quos inter Eusebius Vercellensis et Athanasius, ejus libros tamquam traditionis apostolicæ instrumenta videantur proposuisse. Audiatur Socrates [Hist. Eccles., lib. III, cap. VII, pag. 174, edit. Moguntiæ 1677. Cfr. Nicephorus Call., Hist. eccl., lib. X, cap. XIV, pag. 33, edit. Paris. 1630.] : Christum, hominem factum, non carnem modo, sed animam etiam humanam assumpsisse pronuntiarunt; quæ quidem sententia olim fuerat ecclesiasticorum virorum. Non enim novam quandam doctrinam a se primum excogitatam in Ecclesiam invexerunt: sed ea sanxerunt quæ et ecclesiastica traditio ab initio docuerat, et christianorum philosophi certissimis argumentis adstruxerant. Ita enim omnes antiqui qui hac de re disputarunt, suam nobis sententiam scriptis proditam reliquerunt. Irenæus certe… et Serapion Antiochenæ urbis episcopus, Christum, qui homo factus est, anima præditum fuisse, velut rem communi omnium consensu receptam suis in libris asserunt. Nec vero minorem sanctimoniæ famam reliquit, uti ex Hieronymi laudibus est manifestum. Quin et si Trithemio [Opp. Hist., de Scriptt., tom I, pag. 194] fides habebitur, S. Serapion dicetur anachoreta: quam sententiam non absurdam existimabis legens egregiam Antonellianam dissertationem de Ascetis [Antonelli, Opera S. Jacobi Nisibeni, Diss. de Ascetis, pag. 107 et seq.; pag. 112, edit. 1756.] , et breviorem diligentioremque Antonii Tinnebroek [Examen Canon. et Histor. libri R. D. Verhoeven, cap II, pag. 60.] de eodem argumento disputationem. Cui sententiæ non mediocriter suffragatur S. Hieronymus, laudationi S. Serapionis finem imponens hisce verbis: Leguntur et sparsim breves epistolæ auctoris sui ἀσκήσει et vitæ congruentes. Nec obest Eusebii silentium, nihil hujusmodi significantis: nam illo ævo notum erat sæculo II adulto, episcopos in Oriente fere omnes fuisse assumptos ex hoc hominum numero, qui vitam castam et segregem ascetarum aut monachorum viverent, in oratione rerumque hujus mundi contemptu, veste pulla aut philosophorum pallio induti, nuncupatique philosophi christiani [Cfr. Antonelli et Tinnebroek, loc. cit.] . Neque fugit hæc rerum conditio Patres Carmelitas, censentes inter sui Ordinis alumnos S. Serapionem. Num fuerit reapse S. Serapion Carmelita, quum inter Sebastianum a S. Paulo [Exhibitio errorum Papebrochii, art. XVI, § IV, pag. 455.] et Papebrochium [Responsio ad Exhibitionem errorum, Art. XVI, § IV, apud Acta SS. vindicata, pag. 561.] fuerit disceptatum, disputare nihil opus est.
[9] [et obiisse anno 211.] Quot sederit annos in cathedra Antiochena S. Serapion incertum est. Utique viginti quinque annos huic ecclesiæ præfuisse a Syncello traditur: sed hic numerus major est; nam in Eusebii Chronico Hieronymiano et Armenio legitur S. Asclepiades anno I Caracallæ, quo mortuus est pater ejus Severus, (qui annus est 211 Christi), S. Serapioni successisse. Nec dissonat in Historia ecclesiastica [Hist. eccles., lib. VI, cap XI, pag. 445 et seq., Acta SS., tom. II Martii, pag. 615.] , ubi narrat S. Asclepiadem Antiochenorum fuisse creatum episcopum, quum S. Alexander, adjutor in episcopatu S. Narcissi Hierosolymitani, in vinculis teneretur, id est, juxta verisimiliorem sententiam, anno I Caracallæ seu 211 Christi. Sed hanc rem, haud parum intricatam, uberius explicare supervacaneum est, quippe quæ disputata a collega [Ibid., tom. VIII Octob., pag. 315.] in commentario de S. Asclepiade, ad diem 18 octobris. Unum addidisse satis erit; nimirum in Gregorii Barhebræi Chronico ecclesiastico perhibetur sanctus noster annis viginti uno Antiochenæ Ecclesiæ præfuisse [J. B. Abbeloos et T. Lamy, G. Barhebraei Chron. eccles., tom. I, col. 46.] . Hinc quæ de S. Serapionis regimine narranda supersunt inter annos 190 et 211 gesta fuerunt.
§ II. S. Serapionis certamen cum Cataphrygibus. Ejus scripta adversus alios hæreticos. Persecutio Septimii Severi.
[S. Serapion impugnat Montanistas,] Pauca illa quæ de S. Serapionis rebus gestis ad nos pervenerunt, utpote ab Eusebio ex ejus literis desumpta, certissima sunt. Primo quidem loco venit ejus certamen cum Cataphrygibus, prophetante Montano, circa annum 173 exortis [S. Hieronymus, Opp. tom. VIII, Chronicon, col. 629; Eusebius in Chronico, apud Maium, Scriptt. vett., tom. VIII, pag. 388.] : quæ prava secta doctrinam disciplinamque severiorem professa et intra breve tempus late propagata, aliquot locis tam altas egit radices, ut longo tempore post vires suas nondum amisisset, turbans animos, et opprobriis catholicos afficiens. Adversus Montanum continuo insurrexerunt tum singuli, tum coactis conciliis, episcopi vicini Asiæ Minoris, Thraciæ, aliique [Baronius, Annal., ad annum 173, num. XVIII. Cfr. Dupin, Nouv. Bibl. ecclés., tom. I, pag. 77.] . Item S. Victor Romanus pontifex (aut, juxta Baronii sententiam, Anicetus), quem hæretici suis laqueis irretire frustra tentarunt, errores Montanistarum respuit [Tillemont, Mém. ecclés., tom. II. pag. 669; opp. Tertulliani, tom. II, adversus Praxeam, cap. I, col 155, edit. Migne.] . Sanctus vero Serapion, cujus auctoritas, utpote Antiocheni patriarchæ, pergrandis in illis partibus erat, sollicitudinem suam desiderari nequaquam passus est. Si ex subscriptionum numero judicare liceat, venit cum aliis pluribus episcopis in concilium, deditque ad Caricum et Ponticum, ecclesiasticos viros, epistolam; quæ aliis synodalis visa est, aliis vero non ita [Cfr. Tillemont, Mém. ecclés., tom. II, pag. 670; Dupin, Nouv. Bibl. ecclés., tom. I, pag. 77; Valesius, Annot. in Eusebium.] . Eusebius quidem, agens de novæ doctrinæ primis oppugnatoribus, scribit [Hist. Ecc., lib. V, cap. XXII, pag. 395 et seq.] : Apollinaris autem scriptorum adversus supradictam hæresim mentionem facit Serapio, qui circa hæc tempora Antiochenæ Ecclesiæ episcopus post Maximum fuisse dicitur. Nam in epistola quam ad Caricum et Ponticum scripsit, eandem refellens hæresim, Apollinarem nominat his verbis: “Atque ut sciatis, inquit, qualiter universa quæ in terris est fraternitas, operationem illam simulatæ factionis, quæ nova prophetia nominatur, aversata atque abominata est, beatissimi patris Claudii Apollinaris, qui Hierapolitanæ urbis in Asia episcopus fuit, literas ad vos misi.” In eadem Serapionis epistola leguntur subscriptiones variorum episcoporum. Quorum unus subscripsit in hunc modum: “Aurelius Cyrenius martyr opto vos bene valere.” Alter autem hoc modo: “Ælius Publius Julius Develti coloniæ Thraciæ episcopus: Testor Deum qui in cœlis est, quod beatus Sotas, qui est Anchiali, dæmonium Priscillæ ejicere voluit, sed hypocritæ nequaquam permiserunt.” Sed et aliorum complurium episcoporum idem cum illis sentientium subscriptiones, propriis ipsorum manibus appositæ, in illa quam dixi epistola leguntur. Ad quæ Valesius animadvertit tunc temporis jam e vita S. Sotam decessisse: quum μακάριος, quo epitheto Græci vita functos designare solent, ab Eusebio appelletur. Addit Valesius contra Christo fersonum S. Sotam non in Thracia conatum esse Priscillam exorcizare, sed in Phrygia, quo novæ examinandæ hæresis causa sese contulerat. Annotat item Apollinarem Hierapolitanum episcopum etiam jam mortuum fuisse, utpote μακαριώτατον dictum, cum S. Serapion hæc in scripta retulit. Et quidem censetur ante annum 180 diem obiisse.
[11] [scribitque ad Domnum et ad Rossenses.] Alio loco, quum Eusebius [Hist. Eccl., lib. VI, cap. XII, pag. 446.] dixisset S. Asclepiadem successisse in sedem Antiochenam S. Serapioni, rursus quasdam hujus res gestas et libros recenset: Porro Serapionis multa quidem alia doctrinæ documenta penes alios exstare credibile est. Ea tamen ad nos duntaxat pervenerunt, quæ scripsit ad Domnum quemdam qui persecutionis tempore a fide Christi ad Judæorum superstitionem desciverat: item illa quæ ad Pontium et Caricum ecclesiasticos viros exaravit: aliæ quoque ad alios epistolæ. Præterea liber de evangelio Petri, quæ in eo falsa erant dicta coarguens. Quem quidem librum composuit in gratiam quorumdam ex Rhossensi parochia (nunc Arsus [Halloix, Illustres auctores Orientales, tom. II, pag. 861; Bischoff et Möller, Vergleichendes Wörterbuch der Geographie, V° Rhosus; Yanosky, Syrie ancienne et moderne, pag. 3; Ritter, Die Erdkunde, etc., Die Sin ai-Halbinsel, Palästina und Syrie, tom. IV, part. II, pag. 1812 et seq.; Routh, Reliquiæ Sacræ, tom. I, pag. 477; Le Quien, Oriens Christianus, tom. II, col. 905.] in Cilicia), qui occasione illius evangelii ad doctrinam a recta fide alienam declinaverant. Nec vero absurdum fuerit pauca quædam verba ex eo libro commemorare, quibus ille quid de isto evangelio sentiret, exponit in hunc modum: “Nos enim fratres, inquit, et Petrum et reliquos Apostolos perinde ac Christum ipsum suscipimus. Sed quæ nomen illorum falso inscriptum præferunt, ea nos utpote gnari et periti repudiamus; quippe qui compertum habeamus ea nos a majoribus minime accepisse. Ego quidem quum ad vos venissem, existimabam omnes rectæ fidei callem tenere. Et quum evangelium illud quod Petri nomine inscriptum ab iis offerebatur, non perlegissem, dixi: si quidem hoc solum est quod simultatem parit inter vos, legatur. Nunc vero quum ex iis quæ mihi dicta sunt, plane perspexerim, quod mens illorum hæresim tunc occultam tegebat, iterum ad vos venire properabo. Proinde fratres brevi me exspectate; quum autem deprehenderim cujus opinionis et sectæ fuerit Marcianus, qui et sibi ipse repugnabat non intelligens quæ diceret, sicut cognoscetis ex iis quæ ad vos scripta sunt. Mutuati enim supradictum evangelium ab iis qui illud didicerant et continua exercitatione versaverant, hoc est a successoribus eorum qui Marciano præiverunt, quos docetas vocamus (quippe ex horum schola pleræque illius opiniones fluxere), legendi copiam nacti sumus: et deprehendimus multa quidem in illo evangelio cum recta Servatoris nostri fide consentire, nonnulla vero discrepantia a rectæ fidei ratione adjuncta esse, quæ et vestra causa subjecimus.” Atque hæc de Serapionis libris. Hoc Petri pseudoevangelium est deperditum. Ejus meminit Origenes [Opp., tom. III, col. 875 et seq., edit. Migne.] in commentario ad caput XIII Matthæi: Putabant igitur, inquit, illum (Jesum) esse Josephi et Mariæ filium: fratres autem Jesu, filios esse Josephi ex priore conjuge, quam ipse ante Mariam duxerit, affirmant nonnulli, ad id scilicet adducti traditione evangelii quod secundum Petrum inscribitur, vel libri Jacobi [Cfr. Thilus, Codex apocryphus novi Testamenti, pag. 159 et seq.; Tischendorf, Evangelia apocrypha, pag. 1 et seq.; Wright, Apocryphal Literature, pag. 6.] ; qui posterior liber superest.
[12] [Eo episcopo, Severus vexavit Christianos.] Ex recitatis librorum S. Serapionis excerptis facile intelligitur, quanta tristitia ejus animum Montanistarum superbia affecerit. Et hæc eo acerbior fuit quod, ut ex allatis verbis constat, quando cum istis hæreticis acriter fuisset pugnandum, efferbuit contra Christianos persecutio. Etenim Septimius Severus, qui, ab anno 193 imperator, pluribus præclare gestis, non ignobile nomen sibi fecerat [Cfr Tertullianus, Opp, tom. I, ad Scapulam, col 703, edit Migne.] , Christianos anno circiter 202 crudeliter vexare cœpit, eos aliquatenus cum Judæis rebellionis reis confundens. Judæos fieri, ait Ælius Spartianus, sub gravi pœna vetuit. Idem etiam (postea) de Christianis sanxit [Hist. Augustæ scriptores, pag. 70, edit. Salmasii. Cfr. Tillemont, Mémoires sur l'hist. ecclés., tom. III, pag. 636.] . Verum Septimii ira adversus Judæos paulatim placata fuisse videtur, adeo ut tutius esset nomen dare Judæis quam doctrinam Christi profiteri. Quapropter Domnus christianus, de quo supra Eusebius, ad Judæorum transiit religionem: quo successu eum ad meliorem frugem revocaverit S. Serapio reperi nusquam. In hac persecutione, quam Severus imperator adversus Ecclesias excitaverat, et qua edurante, ubique locorum bene multi athletæ Christi, pro pietate certantes, tam illustria martyria confecerunt [Eusebius, Hist. eccles., lib. VI, cap. I et seqq., pag. 423 et seqq.; edit. Laemmer.] , S. Serapionem adjudicem fuisse accersitum, aut supplicio damnatum, apud nullum auctorem legimus. Quare eum plenum dierum in pace Christi obdormiisse, sanctimoniæ fama inclytum, opinamur [Cfr. Petrus de Natalibus, lib. IX, cap. CXXII; Paris, Martyrologe ou Idée gén. de la Vie des Saints, pag. 775, Paris 1691.] .
[13] [Sancti homonymi.] Brevem egregii præsulis Vitam descripsit olim ipse Rosweydus ex manuscripto codice Ultrajectino S. Salvatoris [Mss. regiæ biblioth. Bruxell., num. 8926.] . In qua narratur S. Serapio, Antiochenus episcopus, quo indigentibus opem ferret, tunicam suam, dein evangelium, ac denique semetipsum vendidisse. Non est cur hæc nos morentur, quum perspicuum sit eas esse res gestas Serapionis Sindonitæ [Acta SS., tom. II Jan., pag. 507 et 524.] ac perperam Serapioni Antiocheno fuisse affictas. Hunc quoque dijudicemus necesse est a sancto quodam Serapione, episcopo in Ægypto. Quem cum ad diem 9 julii obvium haberent decessores nostri in martyrologiis Adonis, Notkeri aliorumque, definire non ausi sunt quisnam fuerit. Quare in diem 30 octobris, quæ sacra est S. Serapioni Antiocheno, totam rem disputandam reservarunt [Acta SS., tom. II Julii pag. 670.] . Verum quum neque nobis veritas sit ad liquidum explorata, nihil eorum verbis addendum existimamus.
[14] [Dicitur S. Serapion ordinatus a S. Zephyrino.] Neque etiam multi simus oportet in iis quæ alibi de S. antistite feruntur. Memoratur quidem in Passione S. Barsymæi, pridem inventa in codice Syriaco sæculi X, et a Curetonio edita [Ancient Syriac documents relative to Edessa, pag. 63, 71, 186 et seq. Whright, Catalogue of the Syriac mss. in the British museum, part. III, pag. 1114; cfr. pag. 1207.] . Ex qua discimus Edessenum illum præsulem fuisse æqualem sancto Fabiano papæ, atque inauguratum ab episcopo Edessæ Abshelama; Abshelamam autem a Palut I; hunc rursus a Serapione nostro, Antiocheno episcopo. Serapionem vero ordinaverit sanctus Zephyrinus, Zephyrinum sanctus Victor, hunc Eleutherius; percensitis deinceps Romanis pontificibus fere omnibus, usque ad S. Petrum. Sed de hac temporum notatione, est sane cur addubitetur; adeoque totum locum censuit Curetonius fuisse interpolatum. Minoris etiam nobis faciendus tum codex syriacus de doctrina Addæi Apostolis [Op. cit., pag. 23.] , tum codex manuscriptus armeniacus, quem gallice redditum vulgavit Victor Langlois [Collection des hist. de l'Arménie; Léroubna d'Édesse, tom. I, pag. 315 et seq., pag. 325.] et dein Veneta congregatio Mekhateristarum [Lettre d'Abgar, traduite sur la Version Armén. du Ve s. p. 57; cfr. Acta SS., tom. XII Oct., p. 466.] , quique inscribitur: Epistola Abgar, filii Manovæ, regis urbis Edessæ, quæ syriaco sermone dicitur Ourrah. Quam narrationem si audire volumus, Ate, episcopus Edessæ, repentina fere morte obiit, neque tempus habuit ad sacra vocandi Phegod, seu Philot. Is Antiochiam petiit et ordinatus fuit a Serapione, episcopo urbis Antiochiæ; qui et ipse inauguratus fuerat a Zepriano (Zephyrino), episcopo urbis Romæ; hunc sacraverat Simon Petrus. Quæ quam habeant fidem legenti apparet, neque proin ea vestigiis omnibus indagare operæ pretium esse arbitramur.
DE SS. ZENOBIO ET ZENOBIA MARTYRIBUS ÆGIS IN CILICIA
CIRCA ANNUM CCLXXXX AUT CCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Zenobius, episcopus Ægeensis, martyr (S.)
Zenobia ejus soror, martyr (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Ciliciæ et Ægarum origines. Cultus SS. Zenobii et Zenobiæ.
Cilicia, Asiæ Minoris regio, ad sinum Issicum mare Mediterraneum tangit. In duas erat distincta partes, Tracheam seu Asperam et Propriam seu Campestrem [Strabo, Res Geographicæ, lib. XIV, pag 954 et seq. edit. Oxonii 1807.] . Huc existimant eruditi a Phœnicibus tempore remoto fuisse deductam coloniam. [S. Paulus constituit ecclesias in Cilicia,] Ea Assyrii, Chaldæi Babyloniæ, Persæ, Alexander Magnus, Antigonus, Seleucidum familia, Armeni, iterum Seleucides alii post alios potiti sunt. In provinciam Romanam (modo aliquam partem excipias) a Pompejo redacta fuit. Quæ fata Victor Langlois [Voyage dans la Cilicie, pag. 16, 50 et seqq.] , quum jussu et sumptu Napoleonis III, imperatoris Francorum, Ciliciam peragrasset, explicuit. Illius tractus incolæ quam primum religionem Christianam susceperunt. Etenim S. Paulus, Tarsi in Cilicia natus, suis popularibus quatuor (imo, ut nonnullis placet, quinque aut sex) annis post Christi ascensionem, evangelium, quod ab ipso Christo fuerat doctus, proposuit [Actus Apostolorum, cap. IX, 30; Patritius, in Actus Apostol. Commentarium, pag. 209 et seq.; Cfr. Beelen, Het nieuwe testament, pars II, pag. 74 et seq.] . Haud pauci indigenæ novæ religioni nomen dederunt, adeo ut cœtum spectabilem constituerent, non secus ac Christiani Syriæ et Antiochiæ. Quod colligitur ex eo quod apostoli congregati in Synodo Hierosolymitana, 16 annis post S. Pauli conversionem [Patritius, pag. 214.] , epistolam scripserunt his qui sunt Antiochiæ et Syriæ et Ciliciæ fratribus ex gentibus, cum iis communicantes illius concilii decreta [Actus Apost., cap. XV, 23 et seqq.] . Cujus epistolæ lator fuit idem S. Paulus, qui perambulavit Syriam et Ciliciam confirmans ecclesias, quas ipse jam antea constituerat. Quænam hæ fuerint, non legimus in sacris literis: sed id certum est, ecclesias Tarsi, Anazarbi, Mopsuestiæ, Flaviopolis, Epiphaniæ, Castabalorum, Alexandriæ ad Issum inter antiquissimas Asiæ esse numerandas, et ante pacem Christianis a Constantino Magno datam, floruisse. Dubitandi locus est de Pompejopoli, Sebaste, Coryco, Adanis, Mallo, Zephyrio, Irenopoli, Rhoso; sed affirmandum videtur, ibidem sedisse episcopos [Lequien, Oriens Christianus, tom. II, col. 869 et seqq.] saltem statim post Constantini Romanum triumphum.
[2] [feracissima martyrum.] Fuit et Cilicia feracissima martyrum. Tarsi enim sanguinem pro Christo fuderunt SS. Zenais et Philonilla sorores, B. Pauli consanguineæ [Acta SS., tom. V Octob., pag. 502.] ; item sub Valeriano imperatore S. Athanasius episcopus, simul et S. Anthusa, nobilis femina, ejusque servi Charisius et Neophytus [Ibid., tom. IV Aug., pag. 499.] . Quibus addendi præter S. Pelagiam virginem, quæ martyrium tulit sub Diocletiano, S. Bonifacius Romanus [Ibid., tom. III Maji, pag. 279.] et viginti alii [Ibid., tom. I Junii, pag. 633.] anno 290, uti et S. Quiricus cum matre S. Julitta [Ibid., tom. III Junii, pag. 17.] , sanctique Tharachus, Probus et Andronicus [Ibid., tom. V Octob., pag. 560; Auctar., pag. 43.] . Sunt quoque martyres Tarsenses SS. Cyrenia et Juliana, S. Eustochium virgo [Annal. Ecclesiast. ad annum 305, num. 15. Petrus de Natalibus, Catalogus SS., lib. X, cap. 10.] , SS. Castor, Menelampus et Dorotheus [Acta SS., tom. III Martii, pag. 712.] , non secus ac alius S. Castor cum socio S. Stephano [Ibid., tom. III April., pag. 482.] et SS. Aphrodisius, Jocundus et Firmus [Ibid., tom. II Maji, pag. 363, 557.] . Habuit et Anazarbus tempore Diocletiani suos martyres, SS. Theodulam, Boethum, Evagrium, Macarium aliosque [Ibid., tom. I Febr., pag. 656.] , S. Marinum senem [Ibid., tom. II Aug., pag. 346.] et S. Domninam [Ibid., tom. VI Oct., pag. 19.] . Eodem circiter tempore ob confessionem veræ religionis trucidati sunt Pompejopoli S. Calliopius [Ibid., tom. I April. pag. 659.] , et S. Sozons [Ibid., tom. III Sept., pag. 15.] ; item Alexandriæ ad Issum incerto tempore S. Aristio episcopus [Ibid., tom. I Sept., pag. 611] ; rursus ineunte sæculo IV, Zephyrii, S. Tatianus Dulas [Ibid., tom. II Junii, pag. 1042.] ; in Cilicia quoque S Andreas tribu nus et socii fere innumeri [Ibid., tom. III Augusti, pag. 720 et seqq.] . Memorantur etiam ad diem 3 januarii martyres Cilices Zozimus, Athanasius, Theopemptus et Theona [Ibid., tom. I Januar., pag. 128.] , quorum agonis locus ignoratur. Tandem et Ægis plures martyrii coronam consecuti sunt: quorum præcipui S. Julianus [Ibid., tom. II Mart., pag. 421.] , SS. Claudius, Asterius, Neon, Domnina et Theonilla [Ibid., tom. IV Augusti, pag. 567.] , SS. Cosmas, Damianus, Anthimus, Leontius et Eutrepius [Ibid., tom. VII Sept., pag. 428.] , vel etiam SS. Zenobius et Zenobia. Verum quum utriusque res gestæ in præsentiarum illustrandæ sint, Ægarum, eorum palæstræ, fata breviter proponemus.
[3] [Ægis] Ægæa dicitur plerumque ab antiquissimis scriptoribus Ægæ, plurali numero. Quod nomen medio ævo plures variasque formas induit: nam in illius temporis documentis latinis Aiacium, Laiacium, Glacia: in gallicis Leyas et Layas: in italicis Lajazzo, Ajazzo, Lagiazza, in armenicis Laias et Aaias nuncupationem habet [Langlois, Voyage dans la Cilicie, pag. 429.] . Sita urbs Ægæ in sinu Issico, non vero in sinu Ionico, a quo longe dissita est, licet id in multis codicibus Passionis SS. Zenobii et Zenobiæ legatur. Existimandum est librarium quemdam, quem alii imitati sunt, errore scripsisse Ionicum pro Issico, id est, ἐπὶ κόλπῳ μὲν τῷ Ἰονίω pro κόλπῳ μὲν τῷ Ἰσσικῷ. Id eo verisimilius est quod in codice ms. Coisliniano legitur Πόλις διάκειται ἐν κόλπῳ τῆς Κιλίκων χώρας. Præter Ægas illas Cilicum indicat Stephanus [De Urbibus, pag. 32 et seq., edit. Amstelædami 1725.] septem alias urbes græcas homonymas, ei multo inferiores. Fuit enim Ægæa, quum in Romanorum potestatem transiisset, uti testatur Plinius [Hist. Nat., lib. V, cap. XXVII, pag. 269, edit. Harduini, 1743.] , oppidum liberum, seu facultatem habens vivendi suis legibus. Adeoque perrexit nummos suo nomine cudere, prout ex numismatibus, ad hanc diem servatis, liquet [Eckhel, Doctrina numorum veterum, tom. III, pag. 36 et seqq.] . Adde quod Ægæa Cilicum fuit sub imperatoribus Romanis emporium multarum gentium ad mare Mediterraneum sedem habentium: sed hoc ingens commercium, quum imperio Byzantino subesset, fere ex toto interiit [Cfr. Lucanus, De bello civili, lib. III, v. 227, pag. 119, edit. Schrevelii; Sanutus, Secreta fidelium crucis, lib. II, pars IV, cap. 26, pag. 88, edit. Hanoviæ 1611.] . Attamen, Armeniis regnantibus, rursus incredibilia cepit incrementa [Langlois, pag. 32 et seq.] . Hujus celeberrimæ urbis non nisi ruinarum aggeres supersunt, quibus manifestum est medio ævo ejus pomœrium fuisse amplissimum [Ibid., pag. 429 et seqq.] .
[4] [cultus SS. Zenobio et Zenobiæ delatus, uti in aliis Ecclesiis.] Jam vero in hoc præclarissimo oppido, imperatore Diocletiano et præside Lysia, ut veritati christianæ testimonium exhiberent, vitam impavidi posuerunt SS. Zenobius et Zenobia. Utrique cultum sanctorum statim post gloriosum martyrium fuisse delatum, dubium non est. Certe, ut in eorum Actis legimus, consummato martyrio, sacra eorum corpora projecta fuerunt extra civitatem. Sed Hermogenes et Caius presbyteri, adducto universo clero, cum religiosis hominibus non paucis, quum nocte obscurissima in hunc locum venissent, sanctorum martyrum reliquias abstulerunt atque condiderunt in loculos: quos et posuerunt in spelunca, in qua sunt abditi, cum festo gaudio, adhibitis aromatibus. Quæ veneratio ferme ad universam Ecclesiam Orientalem postea propagata fuit. Idque ante exortas hæreses et schismata orientalia factum fuisse opinor: nam, uti ex sequentibus patebit, eorum cultus etiam ab hæreticis et schismaticis fuit susceptus. Legimus ad diem 30 octobris in Kalendario Ecclesiæ Constantinopolitanæ anni circiter 740 [Kalendarium ecclesiæ Constant., tom. I, pag. 29.] quodque primus edidit Morcellius noster: Certamen S. Zenobii episcopi. Existimat idem Morcellius in hoc Kalendarium relatum fuisse S. Zenobium, quod Constantinopoli, uti ex concilio illius urbis anni 536 collegit, ædes sancto episcopo sacra existeret [Ibid., pag. 209.] . Eodem modo solum S. Zenobium celebrarunt duo Kalendaria Melchitica Londinensia [Catal. of Syriac mss. in the british Mus., pag. 200 et seq.] et tertium Jacobiticum Vaticanum, syriace conscripta: quorum primum anno circiter 1023, secundum anno 1046, tertium anno 1547 fuerunt confecta. In hoc tamen discrepant quod S. Zenobii festum in Jacobitico ad diem 30 octobris, et in Melchiticis ad diem 31 ejusdem mensis signatur. Contra in Kalendario Hierosolymitano et Synaxario Calipolitano sæculi X, editis a Scholzio, occurit memoria S. Zenobii et S. Zenobiæ. Quibus adde Kalendarium ms. Nanianum, Menologium Capuanum anni 991, Menæa Crypto ferratensia et Eclogadion sæculi XI [Toscani, ad Typica Græcorum, præsertim Cryptoferratense, Animadversiones, pag. 81, pag. 80.] , Typicum S. Bartholomæi anni 1300 [Ibidem, pag. 81.] , Menologium Cardinalis Sirleti, Kalendarium Ecclesiæ Constantinopolitanæ ms. sæculi XII bibliothecæ Cæsareæ Vindobonensis, Menæa mss. Sirmundi seu Claromontana, Menæa græca mss. Mazarinæa, Menæa mss. bibliothecæ Ambrosianæ Mediolanensis [Catal. mss. Biblioth. regiæ Bruxell., num. 11322 et seqq.] , Menæa Græca excusa Venetiis annis 1585 et 1834, Synaxarium græcum, quod lingua vernacula edidit Venetiis anno 1629 Cytherorum episcopus schismaticus Maximus Margunius, Martyrologium metricum Siberi. Pariter Kalendaria Syriaca Jacobitarum Londinense [Wright, Catalogue of Syriac mss. in the british Mus., pag. 373.] anno 1210 scriptum, et Vaticanum confectum sæculo XVI et XVII [Assemani, Biblioth. Apost. Vatic. codd. mss., tom. II, pag. 250 et seq.] . Quibus accedunt monumenta liturgica slavica, Tabulæ Capponianæ apud Assemanum, atque etiam Ephemerides Papebrochii, tum græcæ metricæ, tum Moscorum figuratæ [Acta SS., tom. I Maji, pag. XLVII et XLIX.] ; Kalendarium Assemani seu Vaticanum sæculi XI, Kalendarium Ecclesiæ Ternobiensis anni 1272. Eorum quoque nomen occurrit in aliis Kalendariis slavicis, scilicet Ostromirano et Assemaniano Glagolitico sæculi XI, in Kalendario evangeliarii Mstislaviensis ante annum 1117 scripto, in Kalendariis Zographiensi sæculi XII vel XIII, Rumianstoviano sæculi XIII, Ostrogensi anni 1581, Mosquensi edito anno 1818 in Prologo, id est, Menologio Compendioso edito Mosquæ anno 1850; in Menæis communibus, ad quorum calcem adjectum est Kalendarium pro singulis diebus anni, editis Mosquæ 1848 [Cfr. Acta SS., tom. XI Octobris, Annus Eccles. Græco-Slavicus, pag. 1 et seqq., 265, 328 et seqq.] ; demum in Kalendario anni 1870 a schismaticis Græcis edito Athenis. Qui numerus Kalendariorum indicio est SS. Zenobium et Zenobiam latissimum habuisse cultum et apud Græcos et apud Slavos.
[5] [Eorum certamen describitur in Menologio Basilii.] Prætera legimus in Menologio Græco Basilii, intra annos 976 et 1025 conscripto, ad diem 31 octobris laudem SS. Zenobii et Zenobiæ. Quod encomium recitandum videtur. Certamen sacrosancti martyris Zenobii et Zenobiæ sororis ejus. Zenobius martyr Diocletiano imperatore, Zenodoto et Thecla Christianis parentibus natus, sororem Zenobiam habuit. Cum autem ætate simul et Dei cognitione atque pietate proficeret, episcopus urbis Ægææ, ubi natus fuerat, ordinatur. Multas vero in Christi nomine curationes faciebat, ut vel eos, qui medicis insanabiles erant, morbos curaret. Comprehensus itaque, Lysiæ præfecto sistitur. Quod ubi rescivit Zenobia soror, seipsam sponte obtulit. Igitur primum cæsi, et lecto ferreo candenti impositi; deinde in ferventem lebetem pice plenum injecti, atque ex his omnibus tormentis divina gratia erepti, compelluntur iterum, qua erat præfectus dementia, impuris dæmoniis sacrificare. Sed cum in proposito permanerent, gladio finem accepere, atque ita martyrium consummarunt.
[6] [Coluntur quoque in Ecclesia Latina.] Num ante annum 1573 SS. Zenobius et Zenobia Martyrologiis aut Kalendariis occidentalibus inscripti fuerint, dubitandi locus est. Hoc quidem anno, in altera editione Martyrologii Usuardini, ad diem 30 octobris, Molanus, qui de SS. Zenobio et Zenobia in editione priore, anni scilicet 1568, prorsus siluerat, mentionem SS. martyrum Zenobii et Zenobiæ fecit, indicans sese notitiam gloriosi eorum certaminis ex Metaphraste desumpsisse. Metaphrastæ quidem scripta bene multa in latinum versa, paucis ante annis, et Lipomanus et Surius per universam Europam sparserant. Ad diem 31 octobris, secundum fontem græcum, inseruit Galesinius Martyrologio S. Romanæ Ecclesiæ, quod anno 1578 juris publici fecit, S. Zenobii gloriosum martyrium, nihil de S. Zenobia dicens. In Martyrologio vero Romano anni 1583, quod Baronius putabat, utpote mendosum, non dignum quod iterum prælo traderetur, celebrantur sanctus martyr ejusque soror hisce verbis: Ægæ in Cilicia passio sanctorum Zenobii episcopi, et Zenobiæ sororis, qui sub Diocletiano imperatore et Lysia præside sævissima passi, gladio cæsi sunt. Quæ memoria iisdem ferme verbis in Martyrologium Romanum anni 1584 transiit, et hucusque religiosissime fuit servata; quo pacto SS. Zenobii et Zenobiæ nomina per universum orbem latinum celebria evaserunt. Quamobrem Deo perpetuæ sint laudes: nam nisi hoc factum fuisset, vix aliquo honore apud Catholicos colerentur. Pleræque enim ecclesiæ orientales, in quorum kalendariis ac proin liturgiis nomen inscriptum erat, hæresi sese postea contaminarunt. Dein ipsa Cilicia, SS. Zenobii et Zenobiæ eximiis virtutibus gloriosoque martyrio illustrata, cultum sanctorum suorum popularium abjecit, quum inde a sæculo VII non nisi per intervalla religionem Christi susceperit. Equidem circa annum 627 incepit Cilicia a Mahumetanis occupari: in quorum servitute fuit usque dum circa annum 935 a Græcis Byzantinis fuit occupata. His successere anno 1087 Turcæ Seldjoukidæ [Langlois, voyage dans la Cilicie, pag. 56.] ; anno 1097 rursus Byzantini et brevi post Armeni, qui anno 1342 sibi elegerunt regem ex familia Lusignanica [Henric. Hungtind., Hist., Anglorum, lib. VII, col. 937, Patr. Migne, tom. CXCV; Annæ Comnenæ Alexias, lib. II, pag. 349, edit. Paris. Victor Langlois, Documents pour servir à l'histoire des Lusignans de la Petite-Arménie, § 1, pag. 2.] . Anno 1375 eos devicerunt Ægyptii, qui et ipsi superati, ita ut anno 1482 tota Cilicia pareret Turcis Ottomanis, quorum jugum etiamnum patitur Cilicia. Hanc terram hodie incolunt circiter 150000 hominum, quos inter tantum 116 Europæi. Multo major pars Cilicum impia Mahumeti dogmata profitetur. Christiani vero, numero circiter 12000, hæresi vel schismate plerique infecti sunt [Langlois, Voyage dans la Cilicie, Prolégomènes, pag. 16 et seqq., pag. 26. et seqq.] . Hinc manifestum est S. Zenobii ejusque sororis pristinum cultum in Cilicia periisse.
§ II. Episcopi Ægenses. De medicina a S. Zenobio episcopo exercita. Tempus martyrii. Acta.
[S. Zenobius fuit episcopus Ægensis,] Jam monuimus sanctum martyrem Zenobium Ægarum fuisse episcopum. Id enim præter biographum referunt et Menæa græca, et quædam martyrologia quæ supra recensuimus. Item Tabulæ Capponianæ [Assemanus, Kalendaria Ecclesiæ Universæ, tom. V, pag. 216 et 326.] exhibent S. Zenobium habitu episcopali juxta S. Zenobiam sororem habitu virgineo, nudo capite. Contra in Tabulis Moscovorum Papebrochii exhibentur S. Zenobius veste monachali indutus et S. Zenobia gerens mitram virgineam capiti impositam [Acta SS., tom. I Maii, pag XLVII.] . Habueritne S. Zenobius in sede episcopali Ægarum decessorem, ex nullo antiquo monumento historico videtur posse colligi. Equidem Michael Lequien [Oriens Christianus, tom. II, col. 894.] Ægensium episcoporum texens catalogum, non alios invenit nisi S. Zenobium martyrem sub Diocletiano, cujus in præsentiarum illustramus Acta; Tarcodimantum Arianum qui Antiochenæ Synodo anno 335 vel 340 interfuit; Patrophilum coætaneum S. Basilio, virum doctrinæ suspectæ; Eustathium, qui tempore concilii Chalcedonensis vixit; Julium, qui Justini I mandato, propterea quod Monophysitarum hæresim deserere recusavit, in exilium fuit pulsus; Thomam, qui Synodo Mopsuestiæ anni 550 interfuit; Paschalium, qui Synodi V generalis Actis subscripsit. Fuit et alius episcopus Ægensis, cujus nomen ignotum, quem sibi infensum fuisse queritur S. Joannes Chrysostomus.
[8] [et medicus,] B. Zenobium non tantum episcopum Ægensem, sed et medicum fuisse, perhibent tum Metaphrastes, tum alii plures, ejus verba subsecuti [Cfr. Fabricius, Biblioth. Græc., tom. XIII, Elenchus medicorum veterum, pag. 454, edit. Hamburgi, 1746; Cancellieri, Memorie di S Medico, pag. 50.] . Attamen est cur de re ambigatur. Siletur enim hæc beati præsulis conditio in menologio Basiliano et in Actis Armeniacis, de quibus infra; ut aliquis suspicari posset eum ideo dumtaxat medicum fuisse dictum, quod de ipso prædicaretur gratia curationum. Verum id genus conjecturis magnam auctoritatem adjungere nolim. Neque enim is fuit Metaphrastes, qui hoc loco tam inconsiderate miraculorum gratiam permisceret cum scientia medicinæ, quum eadem alibi omnino discerneret. Insuper adstipulantur ei Acta bibliothecæ Coislinianæ; in quibus etiam B. Zenobium medicinam didicisse subindicatur: hanc enim vim habere videtur παιδεία ἰατρείας. Nec denique fidem actis derogat Basiliani menologii aliorumve silentium. Nam præterquam quod in iis nullatenus negatur sanctum episcopum curasse ægrotos, est ea res hujusmodi quæ in compendiaria laudatione facile potuerit omitti. Documento sit ipse S. Zenobius, Sidonensis presbyter, qui, licet ab Eusebio medicus dicatur præstantissimus, diu tamen in nullo martyrologio hac laude fuit ornatus [Acta SS., tom XII Octobris, pag. 797 et seq.] . Quin imo solis Latinis notus videtur, nec unquam græcis fastis adscriptus. Atque hinc ducta conjectura, quam utpote parvi faciendam, præstrinxisse sufficit: hunc videlicet Zenobium Sidonensem et Zenobium Ægensem, quorum aller die 29 octobris colitur, alter postridie, in unum fuisse conflatos, ideoque medendi scientiam perperam Ægensi episcopo fuisse affictam. Sed, ista suspicione omissa, standum potius crediderim Actorum testimonio. Porro excolenda medicina nullum prorsus dedecus sibi admisit beatus antistes. Hoc enim ævo, non solum apud Græcos munus erat honorificum (præsertim ab Hippocratis tempore), sed etiam a Romanis jam haud parvi fiebat. Romæ quidem diu fuerat neglectum et fere ad servos libertosque ablegatum, ut indicant Seneca [De beneficiis, lib. III, cap. 24, pag. 440, edit. a Lemaire.] et Suetonius [De Cæsaribus, lib. IV, Caligula, pag. 427, edit. a Schildio 1667; Cfr. Cicero, Opp. omnia edit. a Panckoucke, tom. XII, Oratio pro Dejotario, num. 6, pag. 116. Plinius, Natur. hist., lib. XXIX, cap. I, num. 6, pag. 667, edit. Paris. 1685; Cicero, Opp. omnia, tom. XV, Orat. in Pisonem, num. 34, pag. 102; tom. IV, De Oratore, lib. III, num. 32, pag. 108.] . Qua de re magna inter recentiores auctores exstitit controversia; multis contendentibus medicinam antiquitus haud fuisse illiberale studium, sed ingenuum; aliis contradicentibus. Utrosque recensuit Franciscus Cancellieri in commentario de S. Medico martyre [Memorie di S. Medico martire di Otricoli, con le notizie de' medici illustri per santità, Romæ 1812, pag. 33 et seq.] . Sed quidquid id est, medicos minime abjectos habebant Judæi, qui eos magna reverentia prosequi jubebantur. Honora medicum propter necessitatem, ait S. Scriptura [Eccli., XXXVIII, 1.] , addens egregiam artis medendi laudationem. Neque aliter quam Judæi sentire cœperunt ipsi Romani, ex quo præsertim Julius Cæsar [Suetonius, lib. I, Julius Cæsar, pag. 66; Seneca, De beneficiis, lib. VI, cap. XVI, pag. 602, edit a Lemaire. Cfr. Tacitus, Annales, lib. IV, num. 3.] omnes medicinam Romæ professos civitate donavit; itaque factum est ut ars illa, quæ temporibus reipublicæ minoris fuerat putata, sub imperatoribus valde probaretur. Apud Græcos autem tantam habebat laudem, ut eam excoluerint viri etiam divites; quin imo ut interdum medici in presbyteros vel episcopos cooptarentur. Quæ sint dicta ut intelligat lector B. Zenobii conditionem haud fuisse humilem.
[9] [non lædens disciplinam ecclesiasticam;] Sed forte non nemo, præterita ex præsentibus judicans, mirabitur quod servus Dei, qui ad multiplicandum suum gregem, et ad eum Christo in dies magis devinciendum, omnes vires intendit, in corporibus sanandis non mediocrem curam et studium posuit. Nodum expedit decessor noster Henricus Matagne [Acta SS., tom XII Oct., pag. 797.] , gesta alterius martyris S. Zenobii medici, non episcopi, sed tantum presbyteri in Syria, illustrans. Enumeratis aliquot presbyteris iisque medicis primi ævi, professus est sese nullum invenisse monumentum, sæculo duodecimo antiquius, quo sive in Oriente, sive in Occidente, a medicis studiis monachi aut clerici arceantur. Lucas patriarcha Constantinopolitanus, teste Balsamone, primus videtur in Oriente anno 1158 medicina interdixisse diaconis et sacerdotibus [Beveridge, Pandectæ, tom. I, pag. 535 et 536.] . Similia de monachis et canonicis regularibus concilium Remense anni 1131 edixit decreto quod disciplinæ hodiedum vigentis initium fuit. Porro de his omnibus, si lubet, adeas Thomassinum [Discipline ecclésiastique, part. II, lib. I, cap. 91, num. 15 et 16, part. III, lib. III, cap. 19, num. 8, 10, cap. 21, num. 3, cap. 22, num. 2.] et Benedictum XIV [De Synodo, lib. XIII, cap. 10, num. V.] , qui ecclesiasticæ disciplinæ circa medendi artem a clericis usurpatam vices erudite evolvunt. Quam disciplinam variam memoravimus, ut videat lector S. Zenobium nulla invidia esse dignum, quod etiam episcopus medicæ arti operam navaverit.
[10] [fuerunt et plures alii sancti medici.] Nec displicebit medicis aliquot viros arte medica insignes recenseri, qui adeo virtutibus christianis claruerint, ut eis, præ aliis sanctis, tamquam exemplaria fuerint propositi. Hujusmodi sunt: S. Cyrus, martyr Alexandriæ, ad diem 31 januarii; S. Julianus, martyr et episcopus Emisenus, ad diem 6 februarii; S. Cæsarius, frater S. Gregorii Nazianzeni ad diem 25 februarii; S. Codratus, martyr Corinthi, ad diem 10 martii; S. Alexander, Phryx et martyr Lugdunensis, ad diem 2 junii; S. Ursicinus, protomartyr Ravennas, ad diem 19 junii; S. Sampson, medicus Romanus, dein presbyter, ad diem 27 junii; S. Antiochus, martyr Sebastenus, ad diem 15 julii; SS. Ravennus et Rasiphus, martyres Bajoci in Normannia Galliæ, ad diem 23 julii; S. Pantaleon, martyr Nicomediensis, ad diem 27 julii; S. Diomedes, martyr Nicææ in Bithynia, ad diem 16 augusti; SS. Cosmas et Damianus, martyres Ægenses in Cilicia, ad diem 27 septembris; S. Zenobius presbyter et martyr Antiochiæ in Syria, ad diem 29 octobris. Quos omnes sanctos martyres commemorat Molanus, doctor Lovaniensis, in opusculo cui nomen: Medicorum ecclesiasticum diarium. Iis et addit plures alios qui arte quidem medica non præstiterunt, at ob gratiam curationum a Deo ipsis concessam, medicorum patroni quoque coluntur.
[11] [ActaSS. Zenobii et Zenobiæ fuerunt a Metaphraste conscripta,] Acta SS. Zenobii et Zenobiæ ab ipso Metaphraste fuisse conscripta existimant præter Leonem Allatium [De Scriptis Simeonis Metaphrastæ, col. 124.] Tillemontius [Mémoires pour servir à l'Histoire ecclésiastique, tom. V, pag. 174, edit. Paris. 1702.] , Martinus Hankius [De Byzantinarum rerum scriptoribus Græcis, part. I, cap. 24, pag. 441.] , Daniel de Nessel [Breviarium et Supplementum Lambecii, part. V, pag. 20.] aliique. Ea primus ven. vir J.-P. Migne [Simeonis Logothetæ cognomento Metaphrastæ Opera Omnia.] ex codice ms. Parisiensi græce edidit. Sed jam sæculo XVI, latine versa a Lipomano [Vitæ Sanctorum, tom. VI, pag. 399, Romæ 1558.] Surioque [De Probatis Sanctorum Vitis, October, pag. 399, Coloniæ Agripp. 1618.] vulgata fuere: eadem in breve coacta publicarunt Zacharias Lippeloo [Vitæ SS., tom. IV, pag. 345, Coloniæ 1616.] , Renatus Gualtier [Les fleurs des saints, pag. 1229.] , doctor Parisiensis Viel [Histoire de la Vie, etc. des Saints, col. 1815.] , Henricus Castreca Brunetti [Il perfetto Leggendario ovvero Vite de' Santi, vol. X, pag. 207, Romæ 1841.] , Arturus a Monasterio [Gynecæum, ad diem 30 Octobris, pag. 430.] aliique. Ex eodem fonte Joannem Baptistam Masculum hausisse crediderim quæ de BB. Zenobio et Zenobia prædicavit [Encomia Cœlit., pars X, Mens. Octobr., pag. 561, edit. Vindob., 1763.] . Unum est quod controversiam habeat, stirps videlicet beati episcopi, quam injicit regiam fuisse. Iconi quidem sanctum medicum exhibenti, hæc adscripsit: Zenobius hic medicinæ artem exercuit, licet e nobilissima stirpe esset, ut quidam putant, hoc est Zenobiæ reginæ. Cancros autem maxime curabat et mammis medebatur. Ignem constanter cum sorore Zenobia pertulit. De hac cum regina Palmyrena cognatione nihil in menologiis Græcorum deprehendi, nihil in Actis.
[12] [et accuratius] His SS. Zenobii et Zenobiæ Actis nonnulla inesse menda manifestum est. Etenim quæ initio de parentibus et pueritia sancti martyris ejusque sororis tradit martyrographus nimis intricata videntur; quin et e menologio quodam fuisse desumpta et Actis superaddita jure meritoque existimavit Tillemontius. Dein locum martyrii SS. Claudii, Asterii et sociorum, quem ex eorum Actis sinceris Ægas fuisse comperimus, perperam, uti jam animadvertit decessor noster Cuperus [Acta SS., tom. IV Augusti, pag. 567.] , injicit esse Laranda in Lycaonia. Præterea Numerianum imperatorem Christianis non minus fuisse infensum quam ejus successorem Diocletianum, satis aperte indicat, licet Christianorum persecutoribus neque ab Eusebio, neque a Lactantio accenseatur [Cfr. Acta SS., tom II Octob. pag. 344.] . Quod si nonnulli sancti sub Numeriano martyrium sunt passi, id minus huic imperatori tribuendum videtur quam provinciarum præsidibus, qui, innixi veteribus legibus, christianos morte mulctabant. Quibus mendis ablatis, Vitam SS. fratrum non spernendam esse existimabit lector.
[13] [ab aliis.] Est et alia SS. Zenobii et Zenobiæ Passio græca, ab auctore anonymo confecta. Cujus duo exemplaria, sæculo XI vel XII scripta, Parisiis in bibliotheca Reipublicæ Gallicanæ servantur. Prius, mendosum, num. 1468 bibliothecæ olim regiæ inscribitur: quod litera B signabimus. Posterius inter Coislinianos libros mss. loculum 110 tenet: hoc vocamus A. Quam lucubrationem, quamvis a manifestis erroribus immunis sit, nemo inter Acta martyrum sincera numerabit. Redolet literarum græcarum ætatem ferream, et minus ac Metaphrastina scriptio sermonis elegantia est commendabilis: qua quidem videtur antiquior. Nec in absurdam iret sententiam qui opinaretur Passionis Coislinianæ auctorem et Metaphrasten eodem archetypo esse usos. Verum, quum hæc Passio nondum fuerit excusa, codicem Coislinianum, collatum cum altero codice indicato, proferemus: cui Metaphrastinam scriptionem et Acta Armeniaca eorumdem martyrum subjungemus. Hæc brevissima a Joanne Baptista Aucher, Mechitaristarum Venetorum sodali, collecta, ex armeniaco in gallicum nobis vertit clariss. scriptor Felix Neve, magister linguarum orientalium in academia catholica Lovaniensi, omnium Belgarum, cunctis suffragiis, longe peritissimus armeniacæ linguæ. De summario a Joanne Baptista Aucher edito, memorare sufficit illud, modo minimam narrationis partem excipias, ex Actis Coislinianis aut similibus fuisse excerptum.
[14] [Occubuit S. Zenobius anno 285, vel 290,] Ex iis autem Actis non ita facile intelligitur quandonam sancti martyres Ægenses mortem oppetierint, quum probabiliter proponi possit tum annus circiter 304, tum anni 285 vel 290. Altera sententia hinc argumentum ducit, quod contigit martyrium feria VI, die 30 aut 31 octobris, sub imperatore Diocletiano, Lysia Ciliciæ præside. Porro quum Diocletianus regnare cœperit die 17 septembris anni 284; Lysias vero præfuerit Ciliciæ anno 285, uti apparet ex Passione SS. Claudii et sociorum [Ibid., tom. IV Augusti., pag. 567. Cfr. Tillemont, Mém. ecclés., tom. IV, pag. 414, edit. 1702.] ; at jam anno 290 [Acta SS., tom. III Mart., pag. 279.] ei successerit Simplicius (modo credas Actis S. Bonifacii); sequitur inter annos 284 et 290 certamen S. Zenobii esse constituendum. Insuper ab anno 284 quo rerum potitus est Diocletianus, ad 305 quo se imperio abdicavit, in feriam VI incidit dies 31 octobris anno 290; dies vero 30, annis 285, 291, 296, 302. Et quoniam de hisce proximis nulla controversia, eligatur oportet annus 285 vel 290. Hunc suadet optimus codex ms. A, quum ad diem 31 octobris martyrium referat. Dices: anno 290 Ciliciæ præses fuit Simplicius; imo, ut ex martyrologio Romano colligendum videtur, die 14 maji S. Bonifacium interfecit. Sed responderi potest Simplicium forsan magistratum iniisse sanctumque martyrem capitis damnasse mense novembri vel decembri: quod credibile est, quoniam Græci in menæis die 19 decembris S. Bonifacii festum celebrant; ad eamdem diem memoratur in Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ; postridie vero in menologio Basilii aliisque. At e contraria parte annum 285 indicat codex alter Parisiensis B, rejecto S. Zenobii natali in diem 30 octobris. Quo etiam in omnibus fastis sacris (præter Menologium Basilii cum aliis paucis) commemorantur sanctus episcopus ejusque soror. Sed quidquid id est, certe ante sæculi IV initia obiisse sanctos martyres, ex utroque codice colligunt prioris sententiæ fautores.
[15] [vel circa 304,] Neque tamen eam ita compertam existimaverim, ut, nullæ in aliam partem rationes suppetant. In Actis perhibetur S. Zenobius morte affectus post promulgata Diocletiani edicta in Christi Ecclesiam; scilicet anno 303 aut sequentibus. Etiamsi vicennio ante in Christianos sæviri cœptum fuerit, etiamsi veterum imperatorum leges interdum adhibuerint judices, [Ruinart, Acta Martyrum sincera, præf., num. 55.] nequeunt tamen in hunc sensum torqueri scriptoris nostri verba. Observatis enim temporibus, dijudicat quæ ineunte Diocletiani regno evenerint, quæ exeunte; alia ratione martyres anni 285, alia S. Zenobium producit; inter utrosque spatium interponit, ac demum: Postquam, inquit, valde impius ille Diocletianus arma sumpsit ad bellandum adversus Ecclesiam Christi, et decretum cum Deo pugnans contra Christi fidem eructavit; jussu illius in media civitate considens, præcepit adesset veritatis præco. Nec minus enucleate Metaphrastes, narrato martyrio S. Claudii et dein ipsa vita S. Zenobii: Quæ post hæc sequuntur, ait, sunt Diocletiani persecutio adversum pietatem, et Deo inimicum ab eo profectum edictum, et Lysias illius sævitiæ et inhumanitatis minister acerrimus [Metaphr. opp., tom. II, col 1314, edit. Migne.] . Quæ testimonia ejusmodi sunt, ut nonnullis placere possit annus circiter 304, quamquam dies 30 aut 31 octobris tunc non congruit cum feria VI; quod scilicet libentius credant errasse auctorem ubi S. Zenobii mortem retulit ad horam nonam parasceves, quam ubi Diocletiani edicta memoravit: eoque magis quod hæc in omnibus sancti episcopi Actis occurrant, non vero illa.
[16] [Lysia Ciliciæ præside.] At enim num hocce tempore Lysias præerat Ciliciæ? (Ciliciæ inquam, non Lyciæ: quod scriptum in Actis S. Claudii, adeo manifesto errore, ut mirum sit eo doctos capi). Equidem ab anno 290 hujus tractus præsidem, non Lysiam, sed Simplicium exhibet Passio S. Bonifacii. Verum, præterquam quod nec certissimus est martyrii annus, nec ipsa Actorum fides omnibus perspicua; quidni aliquis Lysias fingi posset, circa annum 303 Christianos in illis partibus vexans [Tillemont, Mém. Ecclés., tom. V, pag. 173 et 650; Ceillier, Hist. des aut. sacrés et ecclésiastiques, tom. III, pag. 364. O. Hunziker: Christenverfolgung von Diocletianus, in Untersuchungen zur Röm. Kaisergesch., tom. III, pag. 272 et seqq.] ? Legimus quidem in Passione S. Hieronis qui post annum 303 occisus fuit et cujus Acta alii parvi faciunt, probant alii: Cum autem Diocletianus et Maximianus Romanorum administrarent imperium, .. esset vero eis nuntiatum omnem Armeniorum regionem et Cappadocum eorum resistere jussis, … electos duos viros mittunt ad utramque gentem. Quorum alterum quidem jusserunt præesse Armeniæ, is erat Agricolaus; alterum autem procurare regionem Cappadocum, ei erat nomen Lysias [Metaphrast. opera, tom. III, col. 110, edit. Migne.] . Nec singulare hoc testimonium: eumdem ducem Lysiam ad excidendam christianam religionem missum a Diocletiano, et in muniis detentum a Licinio, offendimus in pluribus sanctorum Actis: (quæ tamen non omnia sunt genuina); in Passionibus videlicet SS. Eustratii et sociorum [Ibid., col. 470.] , SS. Leontii et sociorum [Acta SS., tom. III Jul., pag. 38.] , S. Severiani [Ibid., tom. III Sept., pag. 360.] , quadraginta martyrum Sebastenorum [Acta SS., tom. II Mart., pag. 19, 20, 23.] , S. Blasii [Ibid., tom. I Feb., pag. 339 et 349, tom. II Mart, pag. 12.] , SS. Cosmi et Damiani [Ibid. tom. VII Sept. pag. 438.] . In prioribus dicitur Diocletianus in Cappadociam et Armeniam misisse duos viros, quorum unum quidem Lysiam jussit curam gerere omnium limitaneorum; alterum Agricolaum jussit totius præfecturæ administrare imperium. Alibi memoratur dux Lysias, qui ducatum partis Cæsareæ (in Cappadocia) illo agebat tempore [Ibid., tom. II Mart., pag. 23. Cfr. Tillemont, Mém. Ecclés., tom. V, pag. 5, 171, 512, 511, 789, 170, 174 et seq.] . Non idem sane Cilicia est ac Cappadocia: sed adjuncta perpendenti haud absurdum videbitur Lysiam cum Agricolao, non solum in Armenia et Cappadocia, sed et in finitimis Cilicum partibus multos peremisse Christianos, quos inter S. Zenobium, et quidem post annum 303; imo (quantum ex martyrii adjunctis conjicere est), post quartum Diocletiani edictum, anni 304.
[17] Jam Acta plura SS. Zenobii et Zenobiæ daturi, monitum lectorem velimus, nos codici A primas concedere; quem, servata librarii scribendi ratione notatisque lectionibus variis codicis B, ante alia edere visum est. Et quoniam iis potius Actis, quam reliquis, affinis est laudatio Armeniaca, [Actorum series] hæc erat subjungenda.
Exstat in Vitis a Mechitaristis anno 1815 editis, et quidem in tomo XII quo exhibentur Analecta Vitarum Sanctorum extra Calendarium nostrum memoratorum a legendariis vel ab auctoribus Armenis, sicut et græcis et latinis. Huic Actorum S. Zenobii epitomæ continuabitur Vita a Metaphraste composita. Sed ne translatio latina, quam Lipomanus, Surius, ven. presbyter Migne aliique toties publicarunt, hic iterum exhiberetur, aliam, etiamsi non meliorem, ex codice bibliothecæ regiæ Londinensis, signato 13 B X, describendam curavimus. Hanc S. Zenobii Vitam Johannes Morrenus ex græco in sermonem latinum vertit et Mariæ Angliæ reginæ inscripsit [David Casley, Catalogue of the manuscripts of the King's library, p. 221.] . Denique in codice æthiopico Britannici musæi Londinensis exstat Passio cujusdam S. Zenobii ejusque matris S. Zenobiæ. Sintne iidem ac Ægenses nostri, dispiciendum erit; et quo res certo judicio ponderari queat, Acta latine versa cum lectore communicabimus. Operi denique fastigium imponendum, recitatis verbis quibus in Synaxario Æthiopico sancti martyres extolluntur.
VITA ET MARTYRIUM SANCTI MARTYRIS ZENOBII ET ZENOBIÆ SORORIS EJUS
Ex codice Coisliniano 110, collato cum codice 1468 bibliothecæ Parisiensis.
Zenobius, episcopus Ægeensis, martyr (S.)
Zenobia ejus soror, martyr (S.)
a
EX MSS.
CAPUT PRIMUM.
SS. Zenobii et Zenobiæ ortus et educatio. Illius miracula.
Πόλις διάκειται ἐν τῷ [om.] κόλπῳ τῆς Κιλίκων χώρας, Αἰγὰς ταύτην ὀνομάζουσιν [ὀνομαζομένην.] · ἐν ταύτῃ [αὐτῇ.] δὲ ἦν ἀνὴρ εὐσεβὴς καὶ φοβούμενος τὸν Θεόν, ᾧ [om.] ὄνομα [ὀνόματι] Ζηνόδοτος. Τῶν δὲ τούτου γεννητόρων μετελθόντων τὸν [τοῦ.] ἐνταῦθα βίον [βίου.] καὶ τὴν ἐς [ἐν.] Χριστὸν [Χριστῷ.] πορίαν ποιησαμένων, ἑωρακὼς ὁ τούτου πατράδελφος τὸ πρᾶον καὶ φιλάγαθον τοῦ νεανίου, ζεύγνυσιν αὐτῷ πρὸς γάμον ὃ [οὗ.] ἦν αὐτῷ μονογενὲς θυγάτριον ᾗ ὄνομα Θέκλα [ὀνόματι Θέκλαν.] · τοῖς ἴχνεσι δὲ τῶν γεννητόρων ἐπακολουθοῦντες, διῆγον ἐν πάσῃ εὐλαβείᾳ [εὐσεβείᾳ.] καὶ σεμνότητι, πορευόμενοι ἐν ταῖς ἐντολαῖς τοῦ Κυρίου· τούτοις κατὰ Θεοῦ βούλησιν ἐτέχθη παιδίον ἄῤῥεν [ἀῤῥενικόν.] , ὃ [ὃν.] καὶ ὀνόμασαν Ζηνόβιον· θεοσεβεῖς δὲ ὑπάρχοντες ἀνέτρεψαν αὐτὸ [αὐτὸν.] σεμνοπρεπῶς, ἐκπαιδεύσαντες [παιδεύσαντες.] τῇ [τὴν.] ἐν Κυρίῳ παιδείᾳ. [παιδίαν] καὶ [om.] νουθεσίᾳ [om.] καὶ δόγμασι θείοις. Ὀλίγου δὲ χρόνου διαδραμόντος, ἐτέχθη αὐτοῖς καὶ [om.] ἕτερον παιδίον θῆλυ [om.] ἣν καὶ ὠνόμασαν Ζηνοβίαν.
[2] Ἀνδριθέντος δὲ τοῦ παιδίου καὶ εἰς μέτρον ἡλικίας ἐλάσαντος [ἐλθόντος.] , προέκοπτεν ἐν [τῇ add.] σοφίᾳ καὶ [ἐν add.] χάριτι [om.] , τῇ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ [Ἰεσοῦ.] Χριστοῦ πίστει [πίστιν] ἐντρεφόμενος ἐν τοῖς δόγμασιν τῆς εὐσεβείας [ἐν — εὐσεβείας om.] · πολλὰ οὖν θαυματα ἐποίει [ἐποίησεν.] ὁ Θεὸς δι᾽ αὐτοῦ ἐν τῇ παιδείᾳ τῆς ἰατρείας· τοῖς γὰρ ἀνιάτοις νόσοις περιπίπτοντας οὓς οὐκ ἡδύναντο θεραπεύειν οἱ τὴν [τῇ.] τέχνην [τἑχνῃ.] ὑπέρογκοι, τούτους ἐθεράπευεν ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ, διδοὺς καὶ τοῖς χρείαν ἔχουσι τὰ πρὸς τὴν ζωὴν [τροφὴν] χορηγούμενα. Τούτων δὲ οὕτως προβάντων, νόσῳ χαλεπωτάτῃ βληθεὶς ὁ τὸ [om.] τηνικαῦτα [τότε] τῆς [τὴν κατὰ.] τῶν Ῥωμαίων βασιλείασ [βασιλείαν.] κρατῶν τῇ πατρῳᾳ δυσσεβείᾳ τὸ ζῆν ἐναπέθετο· διαδέχεται δὲ τὴν τούτου τυραννίδα Διοκλητιανὸς ὁ τρισκατάρατος· ἐν τῷ ζόφῳ [ζοφῶδες.] δὲ [om.] τῆς προγονικῆς [εἰδωλικὴς.] ἀθεΐας κυλινδούμενος, [καὶ add.] προχειρίζεται ἐν τῇ Κιλίκων ἐπαρχίᾳ Λυσίαν τινά, μιαρώτατον ἄνδρα [om.] καὶ ἐχθρὸν διάπυρον τῶν Χριστιανῶν· ὃς καὶ παραγεγονὼς [παραγενόμενος.] ἐν τῇ Μομψουεστῶν πόλει, διωγμὸν ἤγειρεν κατὰ τῶν Χριστιανῶν· ἐν οἷς καὶ κρατήσας τρεῖς [τινὰς.] νεανίσκους Κλαύδιον, Ἀστέριον, Νέωνα, Ἰσαύρους [Ἠσαύρους.] τῷ γένει ἐκ πόλεως Λαρανδῶν. τούτους πολλὰ αἰκισάμενος, καὶ τέλος πάντων [om.] ξύλῳ προσηλώσας ἔξω τειχῶν τῆς Μομψουεστῶν πόλεως, τὰ τούτων σώματα θηρίοις καὶ πετεινοῖς βοῤῥὰ ῥιφῆναι προσέταξεν.
[3] Ὁ δὲ μακάριος [om.] Ζηνόβιος θείᾳ χάριτι ἐκλαμπόμενος καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ ποίμνιον ἐκ θείας ἀποκαλύψεως παραλαβών [loco θείᾳ — παραλαβὼν, B habet tantum χάριτος θείας πεπληρωμένος.] , ἐπιμελῶς ἅπαντας τοὺς κακῶς ἔχοντας ποικίλαις νόσοις ἐθεράπευεν, ἐπικαλόυμενος τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, παρ᾽ οὐδενὸς μισθὸν λαμβάνων, μεμνημένος τοῦ Κυρίου λέγοντος [om.] · Δωρεὰν ἐλάβετε, δωρεὰν δότε. [δῶτε.] Ὅθεν καὶ τὸ [τὸ δὲ pro Ὅθεν καὶ τὸ.] νῦν ἔχον ἐπὶ τὴν δοθεῖσαν αὐτῷ χάριν τῶν [om.] ἰάσεων [om.] ἐλευσόμεθα. Ἐγένετο γὰρ [om.] Ἰνδοῦ τινος φυλάρχου τὴν σύνευνον πάθει [νοσήματι.] χαλεπῷ περιπεσεῖν τῷ λεγομένῳ καρκίνῳ, ὁ ἦν πεφυκὸς ἐν τῷ ἐνδοτάτῳ μέρει τοῦ θώρακος· πάντων οὖν τῶν τοῦ ἔθνους ἰατρῶν, λέγω δὴ καὶ ἐπαοιδῶν πᾶσαν [om.] μηχανὴν τελεσάντων καὶ μηδ᾽ ὅλως εὐεργετησάντων, τέλος ἀπέγνω [ἐπεγνώσθη.] τῆς γυναικὸς σωτηρίας [σωτηρία.] . Ὁ δὲ φιλάνθρωπος Θεός, ὁ θέλων πάντας ἀνθρώπους [om.] σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν, γνώριμον καθίστησιν τᾦ Ἰνδῷ διά τινος πραγματείαν [πραγματείας.] ποιουμένου ἐν τῷ ἔθνει τὴν τῷ Ζηνοβίῳ δεδωρημένην πρὸς ἰατρείαν παθῶν θείαν ἐνεργείαν.
[4] Ὃς [om.] παραυτίκα παραλαβὼν [λαβὼν.] τὴν συνήιον [σύνινον.] μετὰ δύο τέκνων ἐπιβὰς τοῖς κτήνεσιν τῆς ὁδοπορίας εἴχετο καὶ δὴ [om.] τῆς ὁδοῦ τὸ μῆκος διανύσαντες, τὴν Αἰγῶν πόλιν κατέλαβον. Ἐπυνθάνοντο δὲ ποῦ Ζηνόβιος αὐλίζεται ὁ πάμφημος ἰατρός· οὐ γὰρ ἠπίσταντο [ἠπίστουν.] τὴν τοῦ ἀνδρὸς ἀξίαν καθότι ἀλλόφυλοι ὑπῆρχον. Ἡ δὲ θεία χάρις οὐ παρεῖδεν τὸν Αἰθίωπα· ἀλλὰ τοῦτῳ φαίνεται ἐν ὁράματι ὁ Κύριος λέγων αὐτῷ· Ἐγερθεὶς ταχέως ἐπιζήτησον τὴν τῶν Χριστιανῶν ἐκκλησίαν, κἀκεῖ εὑρήσεις δι᾽ ὃν παραγέγονας [παράγαγον.] . Διεγερθεὶς δὲ ὁ Ἰνδὸς καὶ παραλαβὼν τὴν ἑαυτοῦ ὁμόζυγον, πολυπραγμονήσας εὕρεν τὸ κυριακὸν [τὸν κιριακὸν.] πεπληρωμένον τῆς τοῦ Χριστοῦ ποίμνης· τὸν δὲ φιλόθεον ἄνδρα Ζηνόβιον ἑστηκότα μεταξὺ τοῦ λαοῦ, τὴν μελίῥῤυτον ἐφαπλοῦντα διδασκαλίαν· καὶ ἀθρῶον ῥίψας ἑαυτὸν ὁ Ἰνδὸς ἅμα τῇ ὁμοζύγῳ αὐτοῦ εἰς τοὺς πόδας τοῦ ἁγίου ἀνδρός, ἱκέτευεν μετὰ θρήνου τοῦ ἀνιάτου [ἀνιαροῦ.] πάθους ἰάσεως ἀξιωθῆναι [τυχεῖν.] . Ὁ δὲ [Ζινόβιος add.] πρὸς αὐτοὺς ἔφη· Πιστεύετε [πιστεύσατε.] τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι. Ὑπισχνουμένων δὲ αὐτῶν τῇ τῆς Τριάδος προσηγορίᾳ [τὴν … προσηγορίαν.] ὑποκύπτειν, τήν τε [δὲ.] πατρῴαν δυσσεβείαν ἀπαρνεῖσθαι [ἀπαρνήσασθαι.] , ἔφη πρὸς τὸ γύναιον· Ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ ἰασαμένου τὴν αἱμοῤῥοοῦσαν, ἴσθι ὑγιὴς ἀπὸ τῆς βασάνου σου ταύτης. Παραχρῆμα δὲ ἡ τοῦ καρκίνου φυὴ [φύσις.] διαῤῥαγεῖσα, καὶ [διὰ add.] τοῦ σώματος [στόματος.] διαῤῥεθεῖσα [ἀναβλύσασα.] χαμαιριφὴς γέγονεν· τὸ δὲ γύναιον ἰάθη ἀπὸ τῆς ὥρας ἐκείνης. Παραυτίκα δὲ εἰςαγαγὼν αὐτοὺς ἐν τῷ φωτιστηρίῳ ὁ ἁγιώτατος ἐπίσκοπος ἔδωκεν αὐτοῖς τὸ λουτρὸν [τῷ λουτρῷ.] τῆς ἀθανασίας· μεταλαβόντες δὲ τῶν ἁγίων μυστηρίων, καὶ τὸν θησαυρὸν τῆς ζωοδότου πίστεως καθοπλισάμενοι, ἐπανῆλθον εἰς τὰ ἴδια δοξάζοντες τὸν Θεὸν ἐπὶ πᾶσιν οἷς εἶδον καὶ ἔτυχον.
[5] Θαύματα οὖν θαύμασιν ἀνεμίγνυντο συντρεχούσης τῆς τριαδικῆς ἐνεργίας. Ἐν γὰρ τῇ πόλει Ἀντιοχείας τῆς πρὸς Δάφνην ἦν τις γυνὴ εὐσεβὴς καὶ φοβουμένη τὸν Θεόν· ἥτις καὶ τοῖς δεομένοις παρεῖχεν τὰ πρὸς τὴν χρείαν τοῦ σώματος· ταύτῃ προσήρπυσεν φῦμα [θῦμα.] μέγιστον μεταξὺ τῶν δύο μασθῶν ὃ [ᾧ.] ἔφησαν φαγέδαιναν [φυγάδενα.] ὑπάρχειν. Τῶν οὖν ἰατρῶν βουληθέντων τῇ διὰ τοῦ ξίφους τομῇ τοῦ πάθους περιγενέσθαι, φόβῳ συσχεθεῖσα ἡ γυνὴ μήποτε τὰς ἀλγηδόνας οὐχ ὑπενέγκῃ, [ὑπενέγκειεν.] λαθοῦσα νυκτὸς βαθυτάτης ἀπέδρα τῆς πόλεως· ρυζέῳ δὲ δρόμῳ καταλαβοῦσα Σελευκίαν τῆς Ἰπείρου· εἰσπηδήσασα εἰς σκαφιδίῳ μέλλοντι πλεῖν [πλοίειν.] ἐν Αἰγαῖς, καταλαμβάνει [καταλαμβάνειν.] τὴν ἐκεῖσε ἁγιωτάτην ἐκκλησίαν· κἀκεῖσε εὑραμένη τὸν τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας ἄοκνον κήρυκα, τὸ στῆθος γυμνώσασα σπουδαίως, τοῦτο τὸ πάθος ὑπεδείκνυεν· ἱκέτευεν δὲ ἢ θανεῖν ἢ τοῦ ἀνιάτου πάθους ἀπαλλαγῆναι. Καμφθεὶς δὲ τῇ τοῦ γυναίου ἱκεσίᾳ ὁ ἁγιότατος ἐπίσκοπος Ζηνόβιος, ἐγχαράττων τῇ χειρὶ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ, τὴν ἁγίαν ἐκείνην ἐφθέγξατο φωνήν· Ἐν ὀνόματι τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Ναζωραίου τοῦ ἰασαμένου πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν, ἴσθι ὑγιὴς ἀπὸ τῆς μάστιγός σου. Παραυτίκα δὲ ῥαγὲν τὸ ἕλκος δυσώδους ἰχῶρος ἐπλήρωσε τὸ ἔδαφος καὶ ἠλευθερώθη τὸ γύναιον ἀπαρηγορήτων ἀλγηδόνων. Ἐπιμείνασα δὲ ἡμέρας ἱκανὰς καὶ τῆς τελειωτέρας ἀξιωθεῖσα ἰάσεως, μετὰ χαρᾶς μεγάλης καταλαμβάνει [καταλιμπάνει.] τὴν Ἀντιοχέων μητρόπολιν, ἀνακηρύττουσα τὸν ὅσιον ἄνδρα.
[S. Zenobius. piis parentibus natus,] Civitas jacet in sinu regionis Cilicum, quam Ægas nuncupant. Erat in ea vir pius et timens Deum, cui nomen Zenodotus b. Cujus quum parentes ad sempiternam vitam migrassent, et iter fecissent ad Christum, videns ejus patruus juvenis mansuetudinem et boni studium, ei connubio junxit puellam, quæ ipsi erat unigena c, cuique nomen Theclæ. Vestigia autem parentum persecuti, vitam traducebant in summa religione et decore, ambulantes in mandatis Domini. Ipsis secundum Dei voluntatem natus est filiolus, quem et nominaverunt Zenobium. Religiosi quum essent, eum honestissime educaverunt, instituentes eum Domini disciplina, et admonitionibus, ac dogmatibus divinis. Brevi autem tempore elapso, natus est ipsis et alter infans, puella, quam etiam appellarunt Zenobiam.
[2] [medicinam gratis exercet,] Cum autem puer virile robur assumeret et ad plenam ætatem progrederetur, proficiebat sapientia, et gratia, fide Domini nostri Jesu Christi innutritus pietatis dogmatibus. Plura itaque miracula patrabat Deus per ipsum, dum incumbebat ad medicinam. Iis enim qui cadebant in morbos insanabiles et quibus mederi non poterant viri arte præcellentes, medebatur ipse in nomine Jesu Christi; præbens etiam indigentibus res ad victum necessarias. His autem sic procedentibus, morbo gravissimo afflictatus est qui tunc Romanorum imperium obtinebat, et in paterna impietate perseverans vitam posuit d. Excipit vero ejus imperium Diocletianus, vir prorsus exsecrabilis. In caligine avitæ impietatis volutatus, Ciliciæ præficit Lysiam quemdam, scelestissimum virum et acrem inimicum Christianorum e. Qui etiam, cum advenisset in civitatem Mopsuestiam, persecutionem excitavit adversus Christianos. Inter quos et comprehendit tres adolescentes, Claudium, Asterium, Neonem, natione Isauricos, ab urbe Larandis. Quos cum multum cruciasset, ac tandem clavis affixisset ligno extra muros civitatis Mopsuestiæ, corpora eorum feris et volucribus devoranda projici jussit.
[3] [mulieremque cancro occupatam] Beatus autem Zenobius gratia divina illustratus, cum Christi gregem ex divina revelatione pascendum suscepisset, diligenter medicabatur omnibus qui variis morbis male se habebant; invocans Dominum nostrum Jesum Christum, a nemine mercedem accipiens, memor Domini dicentis: “Gratis accepistis, gratis date.” Quamobrem et nunc ad datam ipsi sanationum gratiam veniemus. Evenit enim ut Indi cujusdam f, præfecti, conjux in gravem incideret morbum, cancerem dictum; qui penitissimæ parti thoracis inhærebat. Cum itaque omnes gentis illius medici, dico et incantatores, omnes artes suas adhibuissent et nullatenus profecissent, denique desperavit Indus uxoris salutem. Sed hominum amator Deus, qui vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire, notam fecit Indo, per virum aliquem in illa gente negotia obeuntem, divinam virtutem quæ Zenobio donata fuerat ad morbos sanandos.
[4] [sanat et Christo adjungit.] Statim ille, assumpta conjuge et duobus liberis, jumenta conscendit, iter aggressus est; atque viam longam emensi, ad urbem Ægas advenerunt. Percontati sunt ubinam commoraretur Zenobius, medicus ille percelebris: non enim noverant viri dignitatem, eo quod alienigenæ erant. Divina autem gratia non despexit Æthiopem; sed huic in visione apparet Dominus, dicens ei: “Expergefactus properanter quære Christianorum ecclesiam, et ibi reperies eum propter quem venisti.” Experrectus vero Indus, secum ducens uxorem, diligenter inquisivit invenitque templum plenum Christi grege, ac virum Dei amantem Zenobium, stantem in medio populo mellifluamque explicantem doctrinam. Et confestim abjiciens se Indus, simul cum uxore, ad pedes sancti viri, eum lamentando obsecravit, ut dignus haberetur insanabilis morbi sanatione. Hic vero dixit eis: “Credite in Patrem, et Filium, et Sanctum Spiritum.” Cum illi promitterent sese veneraturos esse nomen Trinitatis, et patriam impietatem abdicaturos, dixit mulieri: “In nomine Jesu Christi, qui mulierem hæmorrhoide laborantem sanavit, esto ab hoc cruciatu tuo liberata.” Statim autem diruptus cancer, et materia e corpore defluens, in terram est projecta. Mulier vero ex illa hora sanata fuit. Continuo introducens eos in baptisterium, dedit eis sanctissimus episcopus lavacrum immortalitatis. Participes autem facti sacrorum mysteriorum, et thesauro vivificantis fidei instructi, domum redierunt, glorificantes Deum ob ea omnia quæ viderant et quæ fuerant assecuti.
[5] [Aliam mulierem phagedæna liberat.] Miracula quidem miraculis accrescebant, adjuvante Trinitatis actione. In urbe enim Antiochia ad Daphnen g erat quædam mulier pia et timens Deum: quæ et indigentibus præbebat corpori necessaria. Ipsi assurrexit inter duas mamillas tumor valde magnus, quem dixerunt esse phagedænam. Cum itaque medici vellent carnem ferro rescindere ut morbum superarent, timore perstricta, ne dolores nunquam tolerare posset, latenter, intempesta nocte, ab urbe excurrit: cum citato cursu advenisset Seleuciam continentis terræ h, conscendissetque scaphulam quæ navi gatura erat Ægas, venit in sanctissimam hujus loci ecclesiam; ibique nacta impigrum evangelicæ doctrinæ præconem, nudato festinanter pectore, hoc suum malum ei ostendit: suppliciter vero oravit ut aut moreretur, aut ab insanabili morbo liberaretur. Adductus autem mulieris obsecratione, sanctissimus episcopus Zenobius, manu signum crucis in ea exprimens, sanctam hanc emisit vocem: “In nomine Jesu Christi Nazareni, qui sanavit omnem morbum et omnem languorem, esto sana a plaga tua.” Confestim autem ruptum ulcus fœtida sanie implevit solum, et liberata est mulier ab inconsolabilibus doloribus. Cum vero dies satis multos remansisset, et perfectiore digna habita fuisset sanatione, cum lætitia magna advenit in Antiochenorum metropolim, prædicans sanctum virum.
ANNOTATA.
a In codice Coisliniano 110, quem litera A notamus, reperitur Passio SS. Martyrum a folio 218 ad 221; in codice vero 1468, a folio 168 v. ad 171 v. Priori inscribitur Βίος καὶ μαρτύριον τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ζηνοβίου και Ζηνοβίας, τῆς ἀδελφῆς αὐτοῦ; alteri vero: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ζινοβίου καὶ Ζινοβίας: et sic constanter in codice A vocantur martyres Ζηνόβιος, Ζηνοβία; in codice B Ζινόβιος, Ζηνοβία; interdum tamen Σινόβιος, Σινοβία.
b Non Zenodotus sed Zenobius dicitur S. Zenobii pater apud Metaphrasten: in quo totus hic locus de sanctorum Ægensium ortu obscurus videtur.
c Unigena: μονογενής exponitur etiam a nonnullis affinis; et quidem Metaphrastes diserte refert Theclam fuisse puellam affinem Zenodoti patruo, non autem ejus filiam unigenam. Ita quidem latine redduntur in Suriana editione hæc Metaphrastæ verba: οἰκείᾳ θυγατρί.
d Quum Numerianus, qui proximus ante Diocletianum imperium obtinuerat, ab Apro, socero suo, fuerit interemptus, suspicari non nemo posset hocce pacto interpretanda esse verba: τῇ πατρῴᾳ δυσσεβείᾳ τὸ ζῆν ἐναπέθετο, paterna impietate vitam amisit; aliud tamen suadent tum ipsa græca sententia, tum scriptio Metaphrastæ.
e Lysias tanta crudelitate in Christianos sæviit, ut Baronio visus sit spectatæ crudelitatis homo qui ex carnificina christianorum ingentem apud suos sibi gloriam comparavit, dignusque est habitus, qui eodem magistratu diutius fungeretur [Annales ad annum 285, num. XIV.] .
f Indus hoc loco nihil aliud est quam Indiæ incola; quod nomen olim erat amplissimæ Asiæ regioni.
g Antiochia ad Daphnen: inter plures urbes quibus nomen fuit Antiochiæ, significatur hic caput Syriæ seu Antiochia magna, quæ dicta fuit nonnunquam Antiochia Epidaphnes, Antiochea ad Orontem, Antiochia tetrapolis. — Daphne erat suburbium celeberrimum ad orientalem partem Antiochiæ metropolis [Stephanus, de Urbibus, pag. 226, edit. Amstelædami 1725. Cfr. Thesaurus Græcæ linguæ, tom. III, col. 920, edit. a Didot.] .
h De Seleucia Pieria hoc loco agi, nemini dubium erit, qui, perlecta narratione, regionis chorographiam inspexerit. Dicitur a Strabone [Rerum geograph. libri XVII, lib. XIV, pag. 965, edit Oxonii 1807. Cfr. Baudrand, Novum lexicon geograph., tom. II, pag. 180.] Σελεύκεια ἡ ἐν Πιερίᾳ. Erat autem urbs Syriæ, ad mare mediterraneum, 40 stadia ab ostio Orontis, 120 stadia ab Antiochia Magna dissita.
CAPUT SECUNDUM.
S. Zenobius ejusque soror a præside interrogati. Varia supplicia et mors miraculis illustris. Sepultura.
Ἐπειδὴ δὲ ὁ δυσσεβέστατος [μιαρώτατος.] Διοκλητιανὸς ἐξωπλίσατο πρὸς [om.] πόλεμον κατὰ [om.] τῆς τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας καὶ δόγμα θεομάχον κατὰ τῆς Χριστοῦ πίστεως ἐξηρεύξατο· προστάξει [om.] τούτου [om.] προκαθίσας ὁ μιαρώτατος Λυσίας μέσον τῆς πόλεως, προσέταξεν παραστῆναι [κρατιθῆναι.] τὸν τῆς ἀληθείας κήρυκα Ζηνόβιον [καὶ παραστῆναι αὐτοῦ τῷ βήματι· παραστάντος δὲ αὐτοῦ ἀγαλλιωμένου ἔμπροσθεν τοῦ Λυσία add.] καί [om.] φησιν [ἔφη.] πρὸς αὐτόν· Ἐγὼ τῆς σῆς σωτηρίας [φροντίζων καὶ add.] κηδόμενος προοίμια δύο τρόπων προκειμένων σωτηρίας τε καὶ ἀπολείας λέγειν οὐκ ἁναβάλλομαι. Ἓν μὲν ὅτι πειθόμενος [πισθέντος σου.] τῷ θείῳ θεσπίσματι, ζωὴν ἀνώδυνον βιώσεις καὶ τιμὰς παρὰ τῶν αὐτοκρατόρων λείψῃ· μὴ βουληθέντί [βουληθέντα.] δὲ εἴξειν τοῖς ἡμετέροις προστάγμασιν βάσανοι διάφοροι καὶ θάνατος ἀνελεὴς πρόκειταί σοι. Ἰδοὺ βωμὸς καὶ λίβανος· προσελθὼν θῦσον τοῖς θεοῖς. Ὁ ἄγιος Ζηνόβιος εἶπεν· Ἐγὼ Λυσία Θεὸν ἕτερον οὐκ οἶδα εὶ μὴ Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν· τὸ λοιπὸν [τοῦ λοιποῦ.] μὴ άναβαλοῦ οἰόμενός με δελεάζειν. Ξαινέςθω [ξεέσθω.] μου τὸ σῶμα, στρεβλούσθω καὶ [μου.] τὰ μέλη, ζημιωθῶ καὶ τὴν πρόσκαιρον ζωήν· οὐδὲν γὰρ ἀντάξιον τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν. Τούτοις τοῖς λόγοις ἐκπλαγεὶς ὁ τύραννος τὸν θυμὸν ὥσπερ πῦρ [πυρὰν.] ἀναφλέξας καὶ τοὺς ὀδόντας δρακοντιαῖον συντρίψας, πρὸς τοὺς ὑπασπιστὰς ἔφη· Ἐπὶ τοῦ ξύλου στρεβλούσθω καὶ πληκτῆρσιν καταξαινέσθω [καταξεέσθω.] , ἕως ἂν ἔλθῃ ὁ Χριστὸς βοηθήσων [καὶ βοηθήσῃ.] αὐτῷ.
[7] Ἀκούσασα δὲ ταῦτα ἡ μακαρία ἀμνὰς τοῦ Χριστοῦ [Θεοῦ.] Ζηνοβία ὅτι ὁ ἀδελφὸς αὐτῆς προθύμως ἐπέδωκεν ἑαυτὸν εἰς τὸ μαρτυρῆσαι ὑπὲρ τοῦ Χριστοῦ [ὑπερ τοῦ Χρίστοῦ εἰς τὸ μαρτύριον.] ἀναλαβοῦσα ἀνδρεῖον φρόνημα [τὸν θυραιὸν τῆς πίστεως pro ἀνδρεῖον φρόνημα] καὶ ὑποδησαμένη τοὺς πόδας ἐν ἐτοιμασίᾳ τοῦ εὐαγγελίου, περιζωσαμένη δὲ καὶ [om.] θώρακα πίστεως, καὶ σφραγίσασα ἑαυτὴν καθ᾽ ὅλου τοῦ σώματος, ἐξῆλθεν σπουδαίως ἐκ τῆς μονῆς καὶ δραμοῦσα ἐπὶ τὸ βῆμα, πρὸς τὸν ἡγεμόνα ἔφη· Λυσία τύραννε καὶ ἀλαζόν, τί κακὸν πράξαντα τὸν ἐμὸν ἀδελφὸν οὕτως ἀνηλεῶς βασανίζεις; Ὁ δὲ ἡγεμῶν θαμβηθεὶς ἐπὶ τῇ τοῦ γυναίου τόλμῃ, πρὸς αὐτὴν ἔφη· Θῦσον τοῖς θεοῖς Ζηνοβία, ὅπως ἀξιωθήσῃ δωρεῶν πολυτελῶν καὶ τῶν [τὸ] τῆς ἡγεμονείας μου [σου.] ἀφηγίσῃ πραγμάτων· εἰ δὲ μὴ πεισθῇς πυρὸς [πυρῶν.] καὶ αἰκισμοῖς [αἰκισμῶν.] καὶ βασανιστηρίων στρέβλαις τὸ ζῆν ἀπορρήξῃς. Ἡ [om.] ἁγία [om.] Ζηνοβία εἶπεν· Ἔχω Θεὸν ἐν οὐρανοῖς, ὅς δυνήσεταί [δύναται.] με ρύσασθαι ἐκ τῶν χειρῶν σου δυσσεβέστατε. Ὡς δὲ ἐπέπαυτο [ἐπαύσατο.] τῆς συμβουλείας ὁ ἡγεμῶν, οἱ ἅγιοι μάρτυρες ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος διὰ μιᾶς φωνῆς εἶπον· Οὐ πείθῃς ἡμᾶς, ὦ Λυσία, καταλῆψαι Θεὸν ζῶντα καὶ προσκυνῆσαι κιβδήλοις· ὅσα οὖν ἔχεις βασανιστήρια πρόσφερε· ἕτοιμοι γάρ ἐσμεν ὑπὲρ Χριστοῦ ἀποθνήσκειν [ἀποθανεῖν.] .
[8] Ταῦτα αὐτῶν εἰπόντων ἀναζέσας τῷ θυμῷ ὁ τῆς εὐσεβείας ἐχθρὸς ἐμβληθῆναι αὐτοὺς ἐπὶ κραββάτοις [κραββάτου.] σιδηροῖς [σιδηροῦ.] προσέταξεν· ὡς δὲ ἐνέβαλον αὐτοὺς οἱ ὑπασπισταί, πῦρ ὑπέστρωσαν καὶ διηρέθιζον τὴν άνθρακιὰν πρὸς φλόγα· ἐμολύνοντο δὲ τοῖς ἰχῶρσιν αἱ τῶν κραββάτων ἐσχᾶραι, καὶ ἡ σωρὸς τῆς ἀνθρακιᾶς τοῖς ἐκ τῶν σαρκῶν σταλαγμοῖς ἐσβέννυτο. Ὁ δὲ ἡγεμῶν ἔφη· Ἴδοιμι [ἴδωμεν.] εἰ ἔλθῃ ὁ [om.] Χριστὸς βοηθήσων ὑμῖν. Ὁ δὲ ἅγιος Ζηνόβιος εἶπεν· Λυσία μιαρώτατε καὶ ἐχθρὲ τῆς τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίας, ἀνάξιος ὢν τῆς τοῦ Χριστοῦ ὀπτασίας [ἀνάξιος-ὀπτασίας om.] οὐχ ὁρᾷς αὐτόν· ἰδοὺ γὰρ πάρεστιν ἐπικουφίζων ἡμᾶς τῶν αλγιδόνων· οὔτε γὰρ [om.] τῆς πικράς σου τιμωρίας ᾐσθόμεθα [αἰσθανόμεθα.] , οὔτε τι ἀνιαρὸν πεπόνθαμεν. Ἔκθαμβος δὲ γεγονὼς [γενόμενος.] ὁ Λυσίας ὁρῶν τὸ καρτερικὸν τῆς ἀδελφικὴς ζυγάδος, κατενεχθῆναι αὐτοὺς τῶν κλίνων προσέταξεν. Καί φησιν [ἔφη.] πρὸς αὐτοὺς· Κατελεήσατε ἑαυτοὺς ὢ τάλανες καὶ θύσατε τοῖς θεοῖς. Ὁ ἅγιος Ζηνόβιος εἶπεν· Πάλιν αἱροῦμεν· οὐ θύσωμεν λίθοις καὶ ξύλοις κωφοῖς καὶ ἀψύχοις· συμβουλεύω δέ σοι Λυσία, ἐκτὸς γενοῦ τῆς ἐν σοὶ μανίας καὶ πρόσελθε τῷ Χριστῷ· φιλάνθρωπος γάρ ἐστιν καὶ δέχεταί σε μετανοοῦντα· εἰ δὲ μὴ ἀκούσῃς ἡμῶν παραδοθήσῃ τῷ ἀσβέστῳ πυρί. Ἐπὶ ταύταις ταῖς ἀποκρίσεσιν θυμωθεὶς ὁ Λυσίας πίσσαν ἐν τοῖς λέβησιν ἑμβληθῆναι προσέταξεν καὶ εὐτόνως ὑποκαίεσθαι· οἱ δὲ ἅγιοι ἑστῶτες πρὸ τῶν λεβήτων, ἀνατείναντες τὸ ὄμμα εἰς τὸν οὐράνιον [οὐρανὸν.] βασιλέα [om.] εἶπον· Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, τὸ φῶς τὸ άκατάληπτον, υἱὲ τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀληθινοῦ· ρῦσαι ἡμᾶς ἐκ τῶν χειρῶν Λυσία τοῦ ἡγεμῶνος καὶ παράλαβε ἐν εἰρήνῃ τὰς ψυχὰς ἡμῶν· καὶ πληρώσαντες τὴν εὐχήν, ἠκόντισαν ἑαυτοὺς κατὰ τῶν λεβήτων· παραχρῆμα δὲ κρυωθέντων ἑκατέρων τοῦτε πυρὸς καὶ τῆς πίσσης καὶ εἰς ὕδατος φύσιν τραπέντων, τῇ [τῇ-χάριτι om.] τοῦ Κυρίου χάριτι ἐξῆλθον οἱ ἅγιοι ἀβλαβεῖς [Τότε ὁ Λυσίας ἰδὼν τὸ ἀμετάσθετον τῶν ἁγίων ἐκέλευσεν αὐτοὺς ἀποκεφαλισθῆναι add.] .
[9] Τότε [om.] λαβόντες [δὲ add.] τὴν ἀπόφασιν οἱ ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες ἐξῆλθον χαίροντες καὶ ψάλλοντες ἔλεγον [om.] · Ἔσωσας ἡμᾶς, Χριστέ, ἐκ τῶν θλιβόντων ἡμᾶς καὶ τοὺς μισοῦντας ἡμᾶς κατῄσχυνας. Ἐληλυθότων [ἐξελθόντων.] δὲ αὐτῶν ἔξω [τῶν ad.] τειχέων τῆς Αἰγέων [om.] πόλεως καὶ ἀνατείναντες τοὺς ὀφθαλμοὺς [τὸ ὄμμα.] εἰς τὸν οὐρανόν, ηὐλόγησαν τὸν Θεὸν λέγοντες· Εὐχαριστοῦμέν σοι Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ [ὁ Θεὸς ἡμῶν add.] , ὅτι κατηξίωσας ἡμᾶς πληρῶσαι [τελέσαι.] τὸν δρόμον τῆς ἀθλήσεως καὶ νικῆσαι τὰς στρεβλώσεις [τῶν τυράννων add.] · ἀξίους ἡμᾶς ποίησον τοῦ βραβείου τῆς ἄνω κλήσεως καὶ συγκαταρίθμησον ἡμᾶς μετὰ τῶν εὐαρεστησάντων σοι καὶ ὁμολογησάντων τὸ ὄνομά σου τὸ [om.] ἅγιον [om.] ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων· ὅτι εὐλογητὸς ὑπάρχεις εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν [om.] αἰώνων [om.] · ἀμήν. Καὶ τελεσάντων [αὐτῶν add.] τὸ ἀμὴν ἐγένετο ἐξ οὐρανοῦ ἄφνω [ἐκ τῶν οὐρανῶν] φωνὴ λέγουσα· Δεῦρο θεοφόρε ἰατρέ· δέχου τὴν [τοῦ.] ὑπ᾽ ἐμοῦ σοι δεδωρημένην [δεδομένου.] τῶν ἰαμάτων πηγήν· τὸν δρόμον τετέλεκας, τὴν πίστιν τετήρηκας, λοιπὸν ἀπόκειταί σοι ὁ τῆς δικαιοσύνης στέφανος. Γενομένης δὲ τῆς φωνῆς ταύτης [om.] φόβος ἐπέπεσεν ἐπὶ πάντας τοὺς ἀκούοντας, ὥστε γονυπετοῦντας μετὰ δακρύων ἱκετεύειν τοὺς ἁγίους μάρυρας τὸν Θεὸν ἐξιλεώσασθαι ἐπὶ πᾶσιν τοῖς προημαρτημένοις. Ἐκτείναντες δὲ τοὺς ἑαυτῶν [ἑαυτοῦ.] αὐχένας οἱ ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες Ζηνόβιος καὶ Ζηνοβία τὰς κεαλὰς [κάρας.] ἀπετμήθησαν τὸν δρόμον τελέσαντες [τὸν-τελέσαντες om.] · τὰ δὲ τούτων ἅγια [om.] σώματα ἔῤῥιπτο [ἔῤῥιψαν.] ἔξω τῆς πόλεως. Ἑρμογένης δὲ καὶ Γάἳος οἱ πρεσβύτεροι παραλαβόντες ἅπαντα τὸν κλῆρον μετὰ εὐλαβῶν οὐκ ὀλίγων, νυκτὸς [νύκτωρ.] βαθυτάτης ἐπιστάντες τῷ τόπῳ, ἀνελόμενοι [ἀναλαβόμενοι.] τὰ τῶν ἁγίων μαρτύρων λείψανα ἐνέβαλον [ἔβαλον.] ἐν γλωσσοκόμοις, ἃ καὶ κατέθεντο ἐν τῷ σπηλαίῳ· ἔνθα ἐκρύπτοντο μετὰ πολλῆς εὐωχίας καὶ ἀρωμάτων. Ἐτελειώθησαν δὲ [om.] οἱ ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες Ζηνόβιος καὶ Ζηνοβία τὸν ὑπερ τῆς ἀληθείας ἀγῶνα τελειώσαντες [τὸν-τελειώσαντες om.] , μηνὶ ὀκτωβρίῳ τριακάδι πρώτῃ [om.] ἡμέρᾳ παρασκευῇ ὥρᾳ ἐννάτῃ, ἐν τῇ σωτηριώδει ὁμολογίᾳ [ὥρᾳ-ὁμολογίᾳ om.] , βασιλεύοντος τοῦ ἀσεβεστάτου καὶ τρισκαταράτου [παρανόμου.] Διοκλητιανοῦ, ἡγημονεύοντος δὲ τοῦ μιαρωτάτου Λυσία τῆς Κιλίκων ἐπαρχίας [ἡγημονεύοντος-ἐπαρχίας om.] · κατὰ δὲ ἡμᾶς τοὺς Χριστιανοὺς βασιλεύοντος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος [σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ add.] εἰς τους αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
[Cum pro fide Christi S. Zenobius] Postquam vero valde impius ille Diocletianus arma sumpsit ad bellandum adversus ecclesiam Christi, et decretum cum Deo pugnans contra Christi fidem eructavit; jussu illius in media civitate considens scelestissimus Lysias, præcepit veritatis præco adesset; et dicit illi: “Ego de salute tua sollicitus, statim ab initio declarabo geminam conditionem quæ tibi proponitur, et salutem et perniciem; primo quidem, si parebis divino edicto, vitam vives doloris expertem et honores ab imperatoribus adipisceris. Si autem nostris jussis obsequi non volueris, varii cruciatus et mors immitis te manent. Ecce ara et thus: accedens sacrifica diis.” Dixit sanctus Zenobius: “Ego, Lysia, non alium Deum novi, quam Dominum Jesum Christum. Ne deinceps cuncteris, existimans me a te decipi. Cædatur corpus meum, crucientur membra, jacturam faciam et temporariæ vitæ: nihil enim æquiparandum cum regno cœlorum.” Hisce verbis obstupefactus tyrannus, animo, veluti succenso igne, excandescens, et dentibus draconum more frendens, dixit satellitibus: “In ligno torqueatur a et laceretur flagris, donec veniat Christus auxiliaturus ei.”
[7] [et ejus soror] Quum autem hoc audivisset beata Christi agna Zenobia, fratrem suum alacriter sese tradidisse ut Christo testimonium exhiberet, virilem sumens animum, et calceata pedes in præparatione evangelii, induta lorica fidei, et seipsam cruce insigniens per totum corpus, propere exivit domo; et quum ad tribunal cucurrisset, dixit præsidi: “Lysia, tyranne et jactator, quidnam mali fecit frater meus, quod eum tam crudeliter torques?” Præses vero obstupefactus mulieris audacia, dixit ei: “Sacrifica diis, Zenobia, ut digna judiceris muneribus magnificis, et rebus quæ in ditione mea sunt, potiaris; si vero non parebis, ignis supplicio et tormentorum cruciatibus vitam amittes.” Sancta Zenobia dixit: “Habeo Deum in cœlis qui poterit me eripere e manibus tuis, homo irreligiosissime.” Quum autem a consilio cessasset præses, sancti martyres quasi uno ore, una voce, dixerunt: “Non persuadebis nobis, o Lysia, deserere Deum vivum et adorare falsa numina. Quæcumque igitur tormenta habes, profer: parati enim sumus pro Christo mori.”
[8] [variis cruciatibus affecti, at non læsi fuissent,] Quum hæc dicerent, animo æstuans ille religionis inimicus jussit eos in lectis ferreis b collocari. Quos ut imposuerunt ministri, subjecerunt ignem et ex carbonum strue excitarunt flammas. Præ [effluente] sanie inquinabantur craticulæ grabbatorum, et stillantibus carnibus exstinguebantur prunæ. Præses autem dixit: “Videam num venturus sit Christus, vobis opem laturus.” Dixit vero sanctus Zenobius: “Lysia flagitiosissime et inimice Dei caritatis, quia Christi visione indignus es, non vides eum. Ecce enim adest, nos levans doloribus: nec enim acerba tua supplicia sensimus, nec molesti quidquam passi sumus.” Attonitus Lysias visa fraterni paris tolerantia, de lectis eos detrahi jussit, dixitque eis: “Miseremini vestri ipsorum, o infelices, et sacrificate diis.” Sanctus Zenobius respondit: “Iterum eligimus: non sacrificabimus lapidibus lignisque surdis et inanimis; cæterum hoc tibi suadeo, Lysia: recede ab ista quæ in te est insania, et accede ad Christum: benignus enim est, teque, si resipisces, excipiet; sin autem non audies nos, in ignem abjicieris inextinguibilem.” De his responsis iratus Lysias picem lebetibus c injici ac vehementer succendi jussit. Sancti vero stantes ante lebetes, oculis ad cœlestem regem erectis, dixerunt: “Domine Jesu Christe, lumen incomprehensibile, fili veri Dei, eripe nos ex manibus Lysiæ præsidis, et suscipe in pace animas nostras.” Et completis his precibus, projecerunt ipsi se in lebetes. Sed protinus refrigerato utroque, et igne et pice, eisque in aquæ naturam conversis, sancti exierunt illæsi, per gratiam Domini.
[9] [capite muletati sunt, et sepulti a Christianis.] Accepta tunc sententia, exierunt lætantes sancti Christi martyres, et canentes dicebant: “Liberasti nos, Christe, ab iis qui nos affligebant, et qui oderant nos, confudisti.” Egressi autem extra muros civitatis Ægarum, erectis oculis in cœlum, Deum laudarunt dicentes: “Agimus tibi gratias, Domine Jesu Christe, quod dignos judicasti nos qui cursum certaminis consummaremus et vinceremus tormenta. Dignos effice nos bravio supernæ vocationis, et annumera nos eis qui placuerunt tibi et nomen sanctum tuum confessi sunt coram hominibus; quoniam benedictus es in sæcula sæculorum, amen.” Et cum illud amen protulissent, repente vox de cœlo audita est, dicens: “Adesdum medice Deum ferens; accipe, a me tibi datam, sanationum fontem. Cursum consummasti, fidem servasti: in reliquo reposita est tibi corona justitiæ.” Qua voce emissa, timor incessit eos omnes qui audierunt, adeoque in genua procumbentes, cum lacrymis sanctos martyres suppliciter orarunt, ut Deum propitium facerent ad condonanda omnia superioris vitæ peccata. Sancti autem Christi martyres Zenobius et Zenobia, cervices præbentes ipsi suas, decollati sunt, cursum suum consummantes. Sacra quidem eorum corpora projecta fuerunt extra civitatem. Sed Hermogenes et Caius presbyteri, adducto universo clero cum religiosis hominibus non paucis, nocte obscurissima, venientes in hunc locum, sanctorum martyrum reliquias abstulerunt, atque condiderunt in loculos: quos et posuerunt in spelunca, in qua abditi sunt, cum festo gaudio, adhibitis aromatibus. Confecti fuerunt sancti Christi martyres Zenobius et Zenobia, certamen pro veritate absolventes, die trigesima prima mensis octobris, in parasceve, hora nona, in salutari confessione; regnante Diocletiano maxime impio et prorsus exsecrabili; regente Cilicum provinciam scelestissimo Lysia; in nos vero regnante Domino nostro Jesu Christo, cui gloria et potentia in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Videtur S. Zenobius, dum in ligno fuit sublatus, equuleo fuisse tortus [Cfr. Antonius Gallonius, De SS. Martyrum Cruciatibus liber, cap. III, pag. 98 et seqq., Antverpiæ 1668; Mamachius, Origines et Antiquitates Christianæ, tom. III, pag. 186 et seqq.] .
b Lectus ferreus veri lecti instar erat, et paulisper elevatus e terra, ad ignem subministrandum, cum nonnullis ferri frustis per obliquum ductis, quasi tabularum loco, paululum inter se distantibus [Gallonius, cap. VII, pag. 312] .
c Erat lebes æneum vas oleo piceque ferventibus, plumbo ceraque liquentibus, aut consimilibus refertum, in quod, ut elixarentur, martyres injiciebantur. Præter SS. Zenobium et Zenobiam in lebete martyrium fecerunt plures alii sancti, quos commemorant Gallonius [Mamachius, tom. III. pag. 213.] et Mamachius [Gallonius, cap. VII, pag. 324; Mamachius, tom. III, pag. 215.] .
LAUS SS. ZENOBII ET ZENOBIÆ
Ex Actis sanctorum Armeniacis.
Zenobius, episcopus Ægeensis, martyr (S.)
Zenobia ejus soror, martyr (S.)
EX IMPR.
Zenobius et Zenobia fratres erant, parentibus piis Zenodoto et Thecla nati, in civitate Ægis (Ekeas) in Cilicia, tempore Diocletiani. Zenobius urbis illius creatus episcopus, precibus suis omnes morbos depellebat, multosque homines adjungebat Christo. Qua de re irati nonnulli medici a, nomen ejus ad Lysiam judicem detulerunt. Hic sanctum episcopum suspendi flagrisque atrociter lacerari jussit. Eodem momento soror ejus Zenobia ad judicem accurrit dicens: “Ego quoque sum Christiana.” Quibus dictis, uterque [martyr] primo flagellatus fuit, dein collocatus in lecto ferreo candenti. Et quum adhuc viverent, in lebetes pice fervefacta plenos demersi fuerunt. Eorum vero precibus refrigerati sunt lebetes: tunc extra urbem ducti, decollati fuere. Noctu Hermogenes et Caius presbyteri eorum corpora abstulerunt, depositaque in arca lignea, in monte condiderunt b.
ANNOTATA.
a De hac aliquot medicorum invidia nulla mentio in aliis Actis.
b Sanctorum Martyrum festum agitur apud Armenos die 29 vel 30 octobris.
MARTYRIUM SANCTI MARTYRIS ZENOBII ET ZENOBIÆ SORORIS EJUS
auctore Simeone Metaphraste.
Zenobius, episcopus Ægeensis, martyr (S.)
Zenobia ejus soror, martyr (S.)
a
EX IMPR. ET MSS.
CAPUT PRIMUM.
SS. Zenobii et Zenobiæ ejus sororis ortus et educatio. Exercet ille medicinam.
Αίγαὶ πόλις ἐστὶν ἐπὶ κόλπῳ μὲν τῷ Ἰονίῳ κειμένη, ὑπὸ Κιλίκων δὲ οἰκουμένη· ἧς τὸ μὲν πρὸς ἤπειρον οὐ πολύ, πλατεῖαν δὲ καὶ ἱκανῶς εἰς μῆκος διήκουσαν ὁ τῆς γείτονος θαλάσσης ὅρμος ἐκδέχεται. Αὕτη τὸν μακάριον Ζηνόβιον ἤνεγκε, πατέρων θεοφιλῶν γεγονότα, ῥίζης ἀγαθῆς ὄντως ἀγαθὸν βλάστημα. Ὅστις τετελευτηκότων αὐτῷ τῶν γονέων, παρὰ τῷ πρὸς πατρὸς καταλέλειπτο θείῳ. Ὁ δὲ θεῖος ἀληθῶς ὢν καὶ φιλάρετος ἄνθρωπος, τῆς πατρῴας ὁρῶν τὸν παῖδα θεοσεβείας ἐχόμενον, καὶ ὥσπερ τῆς κτήσεως αὐτὸν ἁπάσης, οὕτω δὴ καὶ τῆς ἀρετῆς πάσης κληρονόμον, τῇ οἰκείᾳ θυγατρὶ Θέκλῃ τοῦτον ἡρμόσατο, ζεῦγος Θεῷ φίλον ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ καὶ πᾶσιν ἀγαθοῖς ἔργοις ἐπίσημον. Γεννᾶται τοιγαροῦν ἐκ τούτων Ζηνόβιος, ἔπειτα δὲ καὶ ἡ τούτου ἀδελφὴ Ζηνοβία (τοῦτο γὰρ αὐτῇ παρὰ τῶν γονέων τίθεται ὄνομα), ξυνωρὶς ἁγία, κλάδοι πνευματικοῖς ἔργοις κατάκαρποι.
[2] Ἤδη δὲ τοῦ καλοῦ Ζηνοβίου τὴν ἔφηβον ἀπολαμβάνοντος ἡλικίαν, τελευτῶσι μὲν αὐτοῖς οἱ τεκόντες, ἀναλοῦται δὲ καὶ τά τῆς οὐσίας τὰ μὲν εἰς τὰς τῶν πενήτων γαστέρας, τὰ δὲ καὶ περὶ τὴν τῶν ἀσθενῶν ἐπιμέλειαν· πεπαίδευτο γἀρ τὴν ἰατρικὴν ὁ Ζηνόβιος οὕτω καλῶς καὶ τοιαύτην περὶ τοὺς νοσοῦντας ἐπεδείκνυτο τὴν θαυματουργίαν, ὡς μηδὲ τῆς * μὲν * αὐτοῦ χειρὸσ ἐπαφὴν ὑπομένειν τὰς νόσους, ἀλλὰ καὶ μόνῃ φυγαδεύεσθαι τῇ τοῦ ἀνδρὸς παρουσίᾳ. Τοῦτο δὲ οὐ τέχνης ἔργον, ἀλλὰ χάριτος Θεοῦ δῶρον καὶ ἀρετῆς ἀνδρὸς * πεποίητο. Οὐχ ὑγείας δὲ μόνον αὐτοῖς, ἀλλὰ καὶ βίου χορηγὸς ἦν ὁ Ζηνόβιος, καὶ πᾶσι τοῖς αὐτῷ προσιοῦσι τά τε πρὸς θεραπείαν τῆς νόσου, καὶ τὰ πρὸς διατροφὴν ἐπήρκει τοῦ σώματος, ὑπ᾽ ἧς ἂν ἕκαστος ἐτύγχανε δηλονότι κατειλημμένος, καὶ ὁποίων ἂν ἦν τῶν σιτίων δεόμενος· ὥστε οὐ δωρεὰν ἐδίδου μόνον, ἀλλὰ καὶ αὐτὴν πολλῷ τῷ μέσῳ τὴν ἐντολὴν ὑπερέβαινεν· Τὴν * μὲν γὰρ δωρεὰν ἐλάβετε, φησί, δωρεὰν δότε. Ὁ δὲ προσθήκην τῆς ἰατρείας καὶ τῶν νοσούντων παρεῖχε διατροφάς, οὐκ ἀμίσθους μόνον τὰς θεραπείας ποιῶν, ἀλλὰ καὶ μισθοὺς μᾶλλον σὺν αὐτοῖς παρεχόμενος.
[3] Τοιοῦτον δή τινα τὸν ἱερὸν Ζηνόβιον ἡ τῶν Κιλίκων κεκλήρωτο καθ᾽ ὃ καιροῦ καὶ ὁ τῆς Ῥωμαίων ἀρχῆς αὐτοκράτωρ εἰδώλοις προσανέχων, καὶ τῇ δυσσεβεῖ θρησκείᾳ προστετηκὼς τοῖς ὀλεθρίοις συναπέθανε δόγμασιν. Ἀλλ᾽ ἐκείνου μὲν κληρονόμους τῶν τε σκήπτρων καὶ τῆς κατὰ Χριστιανῶν λύσσης Διοκλητιανὸς καταλείπεται, Λυσίαν δὲ παραχρῆμα τιμωρήσασθαί τε βιαιότατον καὶ θωπείαις ὑπαγαγέσθαι δεινότατον τῆς Κιλίκων ἔπαρχον προχειρίζεται. Ὁ δὲ τὴν Μόψου καταλαβὼν διωγμὸν ἐγείρει κατὰ Χριστιανῶν, καὶ διωγμῶν τὸν φρικωδέστατον καὶ βαρύτατον, ἔργον ἐκείνου τοῦ διωγμοῦ καὶ τρεῖς τὸν ἀριθμὸν νεανίσκοι· Κλαύδιος, Ἀστέριος, Νέων, οὓς Ἰσαυρία μὲν ἤνεγκε, Λαρανδὸς δὲ ἤσκησεν. Οὗτοι πολλαῖς ὑπὸ Λυσίου καὶ σφοδραῖς ὅτι ταῖς τιμωρίαις ὑποβληθέντες, σταυρῷ προσηλωθέντες ἔξω τειχῶν τὸν τῶν κακούργων ὑπέστησαν θάνατον· τὰ δὲ τούτων σώματα θηρίοις καὶ πετεινοῖς εἰς πυρὰν * προετέθη. Καὶ Λυσίας μὲν δὴ τοιαύτην κατὰ Χριστιανῶν ἐπεδείκνυτο τὴν μανίαν.
[4] Ζηνόβιος δὲ ὁ καλὸς ἐν ἀρετῇ τοσαύτῃ πολιτευσάμενος καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ ποίμνιον ἀποκαλύψει θείᾳ παρειληφώς, ἐπίσκοπος τῆς Κιλίκων ἀναδειχθείς, διπλῆν εἰς τὸ ἑξῆς ἐπεδείκνυτο τὴν θεραπείαν· οὐ σώματα μόνον, ἀλλὰ καὶ ψυχὰς ἰατρεύων, καὶ τὰ μὲν νοσημάτων, τὰς δὲ ἀσεβείας ἐλευθερῶν. Ἐντεῦθεν Ἰνδοῦ τινος φυλάρχου σύζυγον κακῷ τινι λέγεται βληθῆναι τῶν ἀνηκέστων. Τὸ δὲ ἄρα καρκῖνος ἦν ἐνδοτάτω τοῦ θώρακος κατασκήψας. Ἐφ᾽ ᾧ πᾶσαι καὶ χεῖρες ἰατρῶν ἀθροισθεῖσαι, καὶ τέχναι καὶ φάρμακα, δεύτερα πάντα τοῦ πάθους ἠλέγχοντο. Ἀχθόμενος οὖν περὶ τῆς γυναικὸς ὁ Ἰνδὸς καὶ ὅθεν ἂν ἔλθοι τηλικούτου κακοῦ λύσις φιλοπόνως ἀνερευνῶν, μανθάνει παρά τινος τῶν ἐμπόρων τὰ περὶ Ζηνοβίου, καὶ ὅτι πολλοὺς τῶν νοσούντων ἰᾶται ῥήματι μόνῳ καὶ χειρῶν ἐπιθέσει. Καὶ ὃς αὐτίκα μελήσας * οὐδὲν οὐδ᾽ ἀναβαλόμενος, ἀλλ᾽ ὡς εἶχεν εύθὺς ἅμα συζύγῳ καὶ τέκνοις, πορείας ἁψάμενος, ἐν Αἰγαῖς γίνεται. Τοιοῦτον γὰρ πιεζομένη ψυχὴ καὶ οὕτως ἀνύσαι τὸ ἀκουσθὲν ὀξυτάτη δι᾽ ἐλπίδα χρηστοτέραν ἐλευθερίας.
[5] Ἐκεῖσε τοίνυν γενόμενος, ἐπυνθάνετο περὶ Ζηνοβίου, ποῦ ἄρα καὶ ἐν τίνος εἴη διάγων, καὶ σπουδὴν ἐποιεῖτο πᾶσαν ὥστε τὸν ἄνδρα θεάσασθαι. Τοῦτον δὲ τὸν τρόπον ἔχοντι τῷ Ἰνδῷ, καὶ οὕτω τὴν ἐκείνου θέαν περὶ πολλοῦ ποιουμένῳ ἐφίσταται ὄψις αὐτῷ σαφῶς ὕπαρ οὐκ ὄναρ, καταλαβεῖν ἐπισκήπτουσα τὴν τῶν Χριστιανῶν ἐκκλησίαν· Ἐν αὐτῇ γάρ, φησί, καὶ περιτύχῃς τῷ ζητουμένῳ. Διαναστὰς τοίνυν οὗτος, ἄπεισιν εὐθὺς μετὰ τῆς γυναικὸς παρὰ τὸν ναόν. Καὶ τὸν ἅγιον εὑρόντες ἐν αὐτῷ πλήθους ἑστῶτα μέσον, καὶ πηγὰς ἡδίστης διδασκαλίας τοῦ στόματος ἀφιέντα, διωσάμενοι τοὺς περιεστῶτας, τῶν ὡραίων ἐκείνου ποδῶν, καὶ ἀγαθὰ ὡς ἀληθῶς εὐαγγελιζομένων μετὰ πολλῆς ἐπιλαμβάνονται τῆς θερμότητος καὶ τῆς ἱκετείας, καὶ δέονται τῆς συμπαθοῦς ψυχῆς ἐκείνης καὶ φιλανθρώπου, καὶ λιπάρουσιν αὐτὸν ὥστε τοῦ πάθους ἀπαλλαγῆναι. Εἰ γὰρ καὶ τῷ τῆς γυναικὸς θώρακι τὸ πάθος ἐνῆν, ἀλλὰ πολλῷ πλέον τῆς τοῦ ἀνδρὸς ψυχῆς ἥπτετο. Ὁ δὲ μισθὸν αὐτοὺς τῆς ἰατρείας ἐπιζητεῖ τὴν εὐσέβειαν, καὶ τὸ τῆς πατρίου πλάνης ἀποστάντας, αὐτομολῆσαι πρὸς τὴν τῆς ἀληθείας ἐπίγνωσιν. Ὅπερ οὖν προθύμως αὐτῶν ποιεῖν ἐπαγγελλομένων, ὁ ἅγιος ὑπολαβών· Ἐν ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ τὴν αἱμόῤῥουν ἰασαμένου, ὑγιὴς ἴσθι, γύναι, φησί, καὶ τοῦ πάθους ἐλευθεροῦ· καὶ παραχρῆμα ἥ τε χαλεπὴ νόσος ἐκείνη καθάπερ τινὶ μάστιγι τῷ ῥήματι ἀπελήλατο· καὶ τοῦ θείου βαπτίσματος αὐτός τε καὶ σύζυγος καὶ οἱ παῖδες ἀξιωθέντες, ἔπειτα δὲ καὶ τῶν ἱερῶν κοινωνήσαντες μυστηρίων, οἴκαδε χαίροντες ἐπανῄεσαν, τῷ τῆς γυναικὸς περὶ τὸν θώρακα πάθει κοινῇ τὸ τῆς ἀπάτης νόσημα συναποβαλόντες, καὶ τὴν τῆς ψυχῆς ἕκαστος ὑγείαν πλουτήσαντες.
[6] Εἶτα καὶ γυνή τις ἑτέρα πάλιν ἐν τῇ πρὸς Δάφνην Ἀντιοχείᾳ, ἐν ἀρετῇ ζῶσα, καὶ πολλοῖς ἐπαρκοῦσα τῶν πενομένων, πάθει περιπίπτει χαλεπωτάτῳ· φαγέδαιναν τοῦτο παῖδες ἰατρῶν ὀνομάζουσι. Μεταξὺ δὲ ἄρα τῶν μαστῶν ἐκφυὲν κύκλῳ τὰ περὶ αὐτοὺς ἐλυμαίνετο. Πάσης οὖν ἄλλης ἀπογνοῦσα καὶ αὐτὴ θεραπείας, ὑπέζεισι νύκτωρ τῆς πόλεως· ἐλθοῦσά τε διὰ Σελευκείας, καὶ τοῖς αἰγιαλοῖς ἐπιστᾶσα, πλοίου τέ τινος ἐπιβᾶσα, εἰς Αἰγὰς καταίρει. Καὶ προσελθοῦσα θερμῶς τῷ ἁγίῳ, τὸ δεινὸν ἐκεῖνο πάθος ὑποδεικνύει, καὶ δεῖται τούτου καὶ ἱκετεύει ὥστε ἢ ἐν ὀφθαλμοῖς ἀποθανεῖν τοῖς ἐκείνου, καὶ σὺν τάχει τὸ ὀφειλόμενον ἀποτίσαι, ἢ τοῦ πιέζοντος * ἀπαλλαγῆναι κακοῦ· τοσοῦτον γὰρ ὑπὸ τοῦ πάθους ἠνέγκατο *, καὶ τηλικαύταις ὀδύναις συνείχετο, ὡς καὶ τὸν θάνατον ἐν εὐεργεσίας αἰτεῖσθαι μέρει, καὶ τοῦτον εἶναι δοκεῖν τῶν λυπούντων ἐλευθερίαν. Ταῦτα τοῦ ἁγίου δεδυσωπημένος, καὶ τῇ χειρὶ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον ὑποτυπώσαντος, ἔπειτα δὲ καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ θεῖον ὄνομα ἐπιθεγξαμένου, (ὢ Θεοῦ κριμάτων! ὢ ἀνεικάστου χρηστότητος!) ῥήγνυται μὲν εὐθέως τὸ πάθος, ἰχῶρος πληρῶσαν τὸ ἔδαφος, λύεται δὲ τῶν ὀδύνων ἡ γυνὴ καὶ πρὸς τὴν Ἀντιόχου ὑγιὴς ἐπανήκει.
[SS. Zenobius et Zenobia piis nati parentibus,] Ægæ civitas est in sinu Ioonii maris collocata, quæ a Cilicibus habitatur: cujus pars quæ ad continentem spectat, non multum in amplitudinem protenditur; eam autem quæ in latitudinem ac satis vastam magnitudinem pertingit, vicini maris portus amplectitur. Hæc beatum Zænobium a parentibus Dei amatoribus, vere perhonestum pulchræ radicis germen, in lucem produxit; qui cum parentes fato cessissent, apud paternum avunculum relictus permansit. Hic cum veræ religionis cultor virtutisque studiosus esset, puerum paternæ religionis cupidum esse cernens et ut facultatum, ita virtutis cujusque hæredem se fore declarans *, ut jugum Deo charum propriæ filiæ Theclæ matrimonii vinculo obstrinxit. Qui ob religionem ac studiose probeque facta nobiliter innotescebat. Ex iis Zænobius, ejusque soror Zænobia, a parentibus hoc nomine appelata, ut sacrum compar, procreantur; qui certe ut rami spiritalibus operibus fertiles floruerunt.
[2] [iis orbantur. Exercet ille medicinam et benigne facit indigentibus.] Cum jam pubertatis annos Zænobius esset egressus, parentes utriusque morte intercipiuntur: facultatum pars, hæc quidem in pauperum ventres, hæc autem in ægrotorum infirmorumque curam expenditur; nam Zænobius medicinam didicerat, et admirabilem hujuscemodi circa valetudinarios efficaciam perpulchre demonstrabat; ut nec levem ipsius manu tactum morbi perferre valuerint; sed solum hominis præsentia fugabantur: nec istud artis opus, sed gratiæ divinæ donum et virtutis præmium effecit. Nec modo Zænobius sanitatem, sed omnibus qui ad ipsum accedebant victum, qui ad morbi curationem pertinebat, et quæ ad corporis nutritionem sufficerent, procurabat, quacunque tandem morbi imbecillitate oppressus quispiam tenebatur, vel quocumque genere ciborum indigebat; nec solum gratis dabat, sed ipsum mandatum dimidio plus superavit; hoc enim ait: “Gratis accepistis, gratis date:” hic præter medicinæ augmentum, et adjectionem etiam ægrotantibus cibaria subministrabat; nec eos quos curabat irremuneratos dimisit, sed præmio potius affecit.
[3] [Christianos vexat Lysias.] Talem virum Cilicum civitas sanctum Zænobium forte assequuta est: quo quidem tempore Romanus imperator idolorum culturæ totum se addicebat, impiæque superstitioni adhærebat, ac pestiferis dogmatis immoriebatur; illius autem regni, ac contra christianos insaniæ hæres Diocletianus est constitutus: qui statim Lysiam quemdam, et ad puniendum crudelissimum ac violentissimum, et ad blanditiis decipiendum callidissimum ac importunissimum, ad Cilicum præfecturam evexit. Hic Mopsi urbem occupans, persequutionem contra Christianos excitat, quæ et horribilissima et gravissima extitit: tres adolescentes, Claudius, Asterius et Neon, illius perturbationis ac vexationis acerbitatem opere testantur; quos Isauria quidem peperit, Larandus autem disciplinis instruxit, ac exercitiis informavit. Isti, cum a Lysia gravissimis ac atrocissimis tormentis traderentur, extra civitatis muros crucibus affixi, nefariorum mortem sustinuerunt; horum corpora belluis agri ac volucribus ad devorationem sunt projecta. Atque Lysias quidem ad hunc modum insaniam suam contra Christianos depromebat.
[4] [S. Zenobius episcopus miraculo sanat] Zænobius vero cum pulcherrime in virtutis actione perpetuo versaretur, et Christiani gregis ovile divina quadam ostensione in suæ fidei tutelam accepisset, Cilicumque episcopus esset declaratus b, duplicem deinceps curationem demonstravit, nec corpora solum, sed et animos sanitati restituebat, et ea partim languore ac morbida valitudine, partim impietate ac religionis contemptu liberabat. Postea Indi cujusdam principis uxorem insanabili quodam morbo percussam fuisse, fama ferebat: hic autem canceris morbus erat, qui in intimis thoracis partibus seipsum obtexerat. Ad cujus medelam cum omnis medicorum manus ac vis, omnis ars ac pharmaca collecta adhiberentur, ab ipsa morbi gravitate victa repellebantur. Cum igitur Indus ob uxoris gratiam animi cruciatum ægre perferret, ac ut tanti mali solutionem inveniret, summa assiduitate perscrutaretur, a mercatore quodam de Zænobio certior efficitur, et quod morbis afflictos sanat solum verbo ac manus impositione. At hic nihil moræ interponens, nequaquam contatur, sed ut pro viribus potuit, statim cum uxore ac liberis itineris molestiam capessit, ac ad urbem Ægas accedit. Sic anima illa dolore oppressa et mærore implicita, si celeritatem ad peragendum ea, quæ audierat, admoveret, meliorem spem liberationis assequi se posse sperabat.
[5] [Indi cujusdam conjugem] Cum itaque eo accessisset, de Zænobio sciscitatur ubi esset, et in cujus ædibus moraretur, maximaque studii diligentia laborabat ut ad hominis conspectum deveniat. Cum Indus tam ardenter permoveretur, et cupidissime illius aspectum appeteret, visio illi clarissima ac verissima effertur, quæ nullo modo somnium esse possit; quæ præcipiebat ut Christianorum ecclesiam adeat: “In illa, inquit, ei quem desideras, occurras.” E somno itaque experrectus, cum uxore statim ad templum pergit, et sanctum in medio frequentis multitudinis stantem repererunt, ac ex ore suavissimæ disciplinæ fontes emittentem. [Cum] tamen circumstantes removissent, speciosos illius pedes, et vere bona annuntiantes, cum vehementi animi fervore ac observatione apprehendunt, benignamque illius animam, et ad misericordiam flexilem obtestantur. Tamen ab ipso precibus contendunt ut morbi calamitatem extrudat; nam etsi uxoris pectori morbi vis insisteret, multo magis tamen mariti animam tangebat: hic pro sanitatis præmio pietatem ab illis exigit, ac requirit, ut errorem quem a parentibus acceptum servabant, deserant ac ut ad veritatis agnitionem confugiant c: quod cum illi promptissima voluntate fuissent polliciti, sanctus, accepto sermone: “In nomine Jesu Christi, qui feminam sanguinis fluxum patientem curavit, sana, o mulier, esto, et a calamitate libera sis facta;” ac e vestigio gravissimus ille morbus verbo tanquam aliquo flagello ictus abigitur: tamen ipse uxorque illius ac liberi divinum baptisma acceperunt: deinde etiam in sacra communione, mysteriorum participationem assequuti sunt, domumque læti regrediuntur, cum et uxor thoracis morbo, et uterque communi erroris ægritudine dimissi, valetudine integra gaudentes, discederent.
[6] [aliamque mulierem.] Ad hæc altera etiam mulier, quæ cum virtute in Antiochia juxta Daphnen ætatem degebat, multisque, qui inopia ac rerum inedia constringebantur, ex propriis fortunis opem subministrabat, in difficillimam morbique gravissimam calamitatem incidit; quem morbum medici phagedænam nominant, ac in maxillarum medio excrescens, ipsas undique tanquam in circulo depascebat, ac devorabat. Cum igitur ab alio nullo remedium expectaret, et curari se posse desperaret, noctu civitate clam se subduxit, et per Seleuciam vadens, ad litora accessit, ascensaque navi quadam, ad Ægas transfretat, et sancto ardenti amore se offert, miseriæque suæ gravitatem indicat: rogat itaque hunc, ac precibus contendit, ut aut coram illius oculis ibi statim concidat, celeriterque morti debitum persolvat, vel a mali molestia, quod ipsum * vexabat, liberetur. Tam graviter ægritudinis acerbitatem pertulit, et tam vehementi dolore angebatur, ut mortem beneficii loco duxerit, hancque malorum quæ ipsam affligebant, libertatem solam existimabat. Sancto igitur ad hunc modum tam ferventi prece delinito, manuque crucis signum fingente, deinde etiam divinum Christi nomen pronuntiante, (o Dei judicia, o inscrutabilem benignitatem!) morbus statim rumpitur, ac terram sanie adimplet: mulier prorsus cruciatu ac angoribus vacua, dissolvitur et ad Antiochi urbem sana valetudine regreditur.
ANNOTATA.
a Edita fuerunt hæc Acta a ven. presbytero J. P. Migne: quibus græce titulus est: Μαρτύριον τοῦ αγίου μάρτυρος Ζηνοβίου καὶ Ζηνοβίας τῆς ἀδελφῆς αὐτοῦ. Aliud ejusdem Vitæ exemplar, descriptum ex Codice Medicæo regis Franciæ, exstat in bibliothecæ regiæ Bruxellensis loculo 8926. Cujus lectiones varias, ubi necesse visum est, in margine adscripsimus. Interprete vero usi sumus Johanne Morreno: quamquam nonnullis in locis, a lectore facile notandis, claudicat translatio. Inscribitur autem: Martyrium sacrosancti martyris Zænobii et Zænobiæ ipsius sororis. Domine benedicto. Mense eodem. 30.
b Episcopus Cilicum minus recte dicitur sanctus Zenobius, nisi tum temporis (quod parum probabile est) urbes episcopales Ciliciæ Tarsus, Anazarbus, Flavias aliæque essent episcopo destitutæ et a sancto præsule Ægensi ratione vicinitatis procuratæ [Cfr. Lequien, Oriens Christ., t. II, col. 870 et seqq.] .
c Rem alio modo nonnulli exponunt [Z. Lippeloo, Vitæ SS., t. IV, pag. 330, Col. Agrip. 1596.] : Vir divinus præfectum conjugemque benigne excepit, optatam quidem salutem spondens, si debitam tamen curationis mercedem persolvere velint. Offerunt illi immane auri et argenti pondus, promittuntque majora, si desiderata sanitate potiatur. Tunc Zenobius: “Mercedem hanc … postulo, ut ocyus a patrio discedentes errore, ad veritatis agnitionem transeatis…” Quæ unde fuerint accepta, ego quidem nescio.
* ψιλὴν
* om.
* ἆθλον
* ἡ
* βορὰν
* μελλήσας
* αὐτὴν
* ἠνάγκατο
* lege declarantem
* lege ipsam
CAPUT SECUNDUM.
SS. Zenobius et Zenobia a præside cruciati. Miracula. Sepultura.
Τὰ δὲ μετὰ ταῦτα διωγμὸς κατὰ τῆς εὐσεβείας Διοκλητιανοῦ, καὶ δόγμα παρ᾽ αὐτοῦ θεομάχου, καὶ Λυσίας τῆς ὠμότητος ἐκείνου καὶ τῆς ἀπανθρωπίας ὑπηρέτης θερμότατος. Ὅστις τὰ κατὰ τὸν θεῖον μαθὼν Ζηνόβιον, καὶ ὅπως ἕνα μόνον κηρύττει Θεὸν καὶ τῶν αὐτοῦ ἐντολῶν τε καὶ θελημάτων ἐπιμελῶς περιέχεται, ὅπως τε τῇ αὐτοῦ ἐπικλήσει νόσους εὐχείρως λύει πασας, καὶ χεῖρα τοῖς δεομένοις προτείνει δαψιλῶς ῥέουσαν, εὐθὺς αὐτὸν συλλαμβάνει, κὰὶ προκαθίσας ἐπὶ μέσης τῆς πόλεως, καὶ τὸν ἄνρδα κατὰ πρόσωπον ἀγαγών· Πολλά μοι, φησί, περὶ σοῦ, Ζηνόβιε, ἤκουσται· ἀλλ᾽ ἐγὼ μόνῃ πιστεύειν ἀκοῇ ῥᾳδίως οὐκ ἔχων *, ὥστε καὶ ὀφθαλμοὺς μάρτυρας ποιῆσαι τῶν ἀκουσθέντων, καὶ ἵνα τὸ πολὺ συνέλω τοῦ λόγου, δύο σοι ταῦτα προτίθεμαι, ἢ πεισθῆναι τῷ τῶν κρατούντων εὐσεβεῖ διατάγματι, καὶ θῦσαι σὺν ἡμῖν τοῖς θεοῖς, ὅπερ τιμῆς σε τῆς μεγίστης ἀπολαῦσαι παρασκευάσει, καὶ πλούτου δαψίλειαν εὖ ἴσθι καὶ βίου λαμπρότητα, καὶ ἀγαθῶν ἄλλων ἀμοιβὰς προξενήσει σοι, ἢ πληγὰς * καὶ στρέβλας, καὶ βασάνους ἑτέρας κατακριθῆναι, ὧν τί τὸ τέλος ἢ χαλεπὸς πάντως καὶ ὀδυνηρότατος θάνατος; Πρὸς ταῦτα ὁ γενναῖος Ζηνόβιος· Ἐμοὶ Θεὸς εἷς ἀληθινὸς ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστός ἐστιν, ἔφη, ἐφ᾽ ὃν ἐγὼ πέποιθα, παρ᾽ οὗ καὶ αὐτὸ τὸ εἶναί μοι καὶ τὸ ζῆν, καὶ δι᾽ ὃν ἐμοὶ τὸ ἀποθανεῖν κέρδος. Οὐδὲ γὰρ ἔστι τι τῶν τῇδε τερπνῶν τῆς ἐκεῖθεν ἀντιδόσεως ἄξιον. Ἐφ᾽ οἷς ὁ ἀπηνὴς ἐκεῖνος ἀγανακτήσας, μετεωρίζει τὸν ἀθλητὴν ἐπὶ ξύλου, καὶ στρέβλας αὐτοῦ καὶ ξυστῆρας ἐπάγει τῷ σώματι· Ἴδωμεν * εἰ Χριστὸς ἔλθοι, βοηθήσων αὐτῷ.
[8] Ἔπειτα ἥκει δρομαίως ποθὲν ἡ ἀδελφὴ Ζηνοβία, καὶ τοῦτον ἐπὶ τοῦ ξύλου θεασαμένη, θάρσους τε καὶ ἀπ᾽ αὐτῆς τῆς θέας ὑποπλησθεῖσα, καὶ πᾶν εἴ τι μαλακὸν ἢ ἀσθενὲς ἢ γυναικεῖον ἀποβαλοῦσα, καὶ ἀληθῶς ὅτι τοιούτου ἦν ἀνδρὸς ἀδελφὴ δείξασα· Ἀλαζών, ἔφη, τύραννε, τίνα τοιαύτην ἐργασάμενον ἀτυπίαν αἰκίζεις τὸν ἀδελφόν; Ὁ δέ, (ὢ σκαιᾶς ψυχῆς καὶ δολερᾶς καὶ ἀνελευθέρου!) πρὸς τηλικαύτην γυναικὸς παῤῥησίαν μεθ᾽ ὅσης ὁμαλότητος ἀποκρίνεται, ἵνα καὶ ὡς θῆλυ κλέψῃ καὶ ὡς ἀσθενέστερον μαλακοῖς ῥήμασιν ἐπαγάγηται! Θῦσον γάρ, φησί, Ζηνοβία, κἂν αὐτὴ τοῖς θεοῖς, καὶ μὴ σώματος οἰκείου εὐγένειαν, καὶ ἀκμὴν ὥρας, καὶ ἄνθος νεότητος ἰδεῖν ἐλεεινῶς ἀνάσχῃ πολυτρόποις αἰκισμοῖς ἐκδιδόμενα, ὧν πολύ, γύναι, τῆς ὀδύνης ἡ αἰσχύνη βαρύτερον. Ἡ δὲ τοῦ λόγου σὺν τῷ ἀδελφῷ ἐπιλαβομένη, καθάπερ ὑφ᾽ ἑνὶ ψυχῆς κινήματι καὶ παραστήματι· Οὐ πείσεις, εἶπον, ἡμᾶς, ὦ τύραννε, Θεοῦ ζῶντος ἀληθινοῦ εἴδωλα θνητῶν ἀνθρώπων ἀλλάξασθαι οὐδ᾽ ἂν εἰ καὶ μυρίους σοι δυνατὸν ἦν ἡμῖν θανάτους ἐπαγαγεῖν, ἀλλὰ μὴ τὸν ἕνα τοῦτον ὅστις καὶ παρ᾽ αὐτῆς ἡμῖν φύσεως ἀναγκαίως ὀφείλεται. Ταῦτα τοιγαροῦν εἰρηκότας κλῖναι τοὺς μάρτυρας εὐθὺς ὑποδέχονται σιδηραῖ, καὶ πῦρ ὑπὸ ταῖς κλίναις ἀνάπτεται. Παρῆν δὲ καὶ Δυσίας ἐπιφωνῶν· Ἐλθέτω Χριστός, βοηθησάτω τοῖς ὑπὲρ αὐτοῦ πάσχουσι. Καὶ ὁ Ζηνόβιος εὐκόσμῳ τῷ ἤθει· Πάρεστιν, ἔλεγεν, ἰδού, τὴν παρ᾽ αὐτοῦ δρόσον ἴαμα παρέχων ἡμῖν, εἰ καὶ σὺ τοῦτον οὐκ ἔχεις ὁρᾶν, τοσαύτην ἀσεβείας ἀχλὺν περικείμενος.
[9] Ὁ γοῦν τύραννος, οὕτως αὐτοὺς ὁρῶν εὐψύχως καὶ καρτερικῶς ἔχοντας, ἵστησι ταύτην τὸ παρὸν τοῖς γενναίοις τὴν τιμωρίαν, ὁμοῦ μὲν οὐχ ἱκανὴν αὐτὴν εἰς ὀδύνης αἴσθησιν δριμυτέρας ὑπολαβών, ὁμοῦ δὲ καί τισιν ἐλπίσιν ἑαυτὸν ὑποσαίνων ὡς ἄρα πεισθήσονται καὶ μεταβαλοῦσι, καὶ οὐχ οὕτω διὰ τέλους ἑαυτῶν ἀφειδήσουσι. Ἀμέλει καὶ τῶν σιδηρῶν ἐκείνων κλίνων αὐτοὺς ἀναστήσας· Οἰκτείρατε κἂν ἄρτι ἑαυτούς, φησί, λάβετέ τινα σφῶν αὐτῶν ἔλεον, μηδὲ ὄψις ἀλλήλοις οἰκτρὰ γένησθε, ἀδελφὸς ἐν ὀφθαλμοῖς ἀδελφοῦ χαλεπῶς ἀναιρούμενος. Οἱ δὲ τὸν τρόπον ἐκεῖνοι μᾶλλον ἀδελφοὶ καὶ τὰς ψυχὰς ἢ τὰ σώματα· Σοὶ μᾶλλον, ὧ δικαστά, συμβουλεύομεν, εἶπον, θέσθαι τινὰ καὶ τῆς σαυτοῦ ψυχῆς πρόνοιαν, καὶ φείσασθαι μὲν τῆς ἠπειλημένης γεέννης καὶ τῶν ἀθανάτων ἐκείνων κολάσεων, ἀποστῆναι δὲ τῆς φανερᾶς ταύτης ἀπάτης, Θεῷ τε προσελθεῖν ἀληθινῷ καὶ τῇ εὐσεβείᾳ. Καὶ οἵδε ἡμεῖς ἐγγυηταί σοι ἅμα καὶ πρεσβευταὶ τὰ πρὸς αὐτὸν καὶ βεβαιωταὶ ὅτι καὶ ἀποδέξεται τῆς μεταβολῆς, καὶ προσηνῶς ὑποδέξεται, καὶ ἀγαθῶν ἀξιώσει τῶν ἀποῤῥήτων. Ἐφ᾽ οἷς θερμότερος ὥσπερ τὴν λύσσαν ἐκείνην καὶ τὴν μανίαν γεγονὼς ὁ Λυσίας λέβησι μὲν ἐμβληθῆναι τὴν ἀγαθὴν ὄντως δυάδα προστάττει. Καὶ οἱ λέβητες πῦρ κάτωθεν εἶχον σφοδρῶς ἀναπτόμενον. Στάντες δὲ πρὸ τῶν λεβήτων ἐκεῖνοι, καὶ ὀφθαλμοὺς μετὰ καὶ * τῆς ψυχῆς εἰς οὐρανοὺς ἀνατείναντες· Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ὁ τῆς εἰρήνης Θεός, ἐν εἰρήνῃ δέξαι τὰς ψυχὰς ἡμῶν, εἶπον. Καὶ μετὰ τὴν εὐχὴν οἱ λέβητες αὐτοὺς εὐθέως ἐλάμβανον, καὶ τὸ μὲν ἐν αὐτοῖς ὕδωρ καὶ αὐτοῦ πυρὸς ἔζει σφοδρότερον· τὸ δὲ τῶν μαρτύρων ζεῦγος, θείας τινὸς ἄνωθεν αἰσθόμενοι δρόσου, ᾄδοντες ἠρέμα ἐξῄεσαν· ἡ ᾡδὴ δὲ ἦν· &ldquogr;Ἔσωσας ἡμᾶς, Κύριε, ἐκ τῶν θλιβόντων ἡμᾶς, καὶ τοὺς μισοῦντας ἡμᾶς κατῄσχυνας.”
[10] Ἐντεῦθεν ὁ Λυσίας, τὴν μεταβολὴν παντάπασιν ἀπελπίσας, τὴν τελευταίαν κατ᾽ αὐτῶν διὰ ξίφους δίδωσι ψῆφον. Καὶ τειχῶν ἔξω τῆς Αἰγαίων κατὰ τὸ τοῦ Λυσίου πρόσταγμα οἱ ἅγιοι γενόμενοι, καὶ προσευχῇ πάλιν ἑαυτοὺς δεδωκότες· Εὐχαριστοῦμέν σοι, Χριστὲ ὁ Θεός, εἶπον, ὅτι τὸν δρόμον ἡμᾶς τελέσαι ἠξίωσας, τὴν πίστιν τηρῆσαι, τὸν ἀγῶνα τὸν καλὸν ἀγωνίσασθαι. Αὐτὸς οὖν, Κύριε, καὶ τοῦ βραβείου μετασχεῖν ἡμᾶς τῆς κλήσεως τῆς ἄνω εὐδόκησον, καὶ μετὰ τῶν εὐαρεστησάντων τῷ ἁγίῳ σου καὶ θαυμαστῷ ὀνόματι συναρίθμησον· ὅτι εὐλογητὸς εἶ εἰς τοὺς αἰῶνας. Καὶ παραχρῆμα ἔργον ἦν ἡ εὐχή. Καί τις ἄνωθεν ἀπηχουμένη φωνὴ τοὺς στεφάνους αὐτοῖς ἐπηγγέλλετο, καὶ πρὸς ἐκεῖνα μετεκαλεῖτο τοὺς ἀθλητάς, ὧν καὶ διὰ τοῦ μαρτυρίου παντὸς ἐπιτυχεῖν ηὔχοντο. Τῆς δὲ φωνῆς ταύτης καὶ οἱ παρόντες ἀκούσαντες, πίπτουσιν ἐπὶ γῆς πρηνεῖς καὶ δεδακρυμένοι τῷ παραδόξῳ τῆς ἀκροάσεως. Τριακοστῇ μὲν οὖν ὀκτωβρίου τὰς κεφαλὰς οἱ μάρτυρες ἀποτέμνονται.
[11] Τὰ δὲ τούτων ἱερὰ σώματα πρὸ τῆς πόλεως ἐῤῥιμένα Ἑρμογένης καὶ Γάἳος οἱ πρεσβύτεροι, βαθείας νυκτὸς ἅμα * ἀνελόμενοι, σοροῖς τε ἄγαν εὐλαβῶς καὶ ὁσίως ἐνθέμενοι, ἐν τῷ ἐκεῖσε κρύπτουσι σπηλαίῳ. Ἐδεδίεσαν γὰρ τῶν ἀσεβῶν τὴν ἐπήρειαν, μὴ καὶ αὐτῶν ἐκείνοις τῶν λειψάνων φθονήσωσιν. Οὕτω διὰ πάντων αὐτοῖς τὰ τῆς ἀδελφότητος ἐτηρήθη, καὶ κοινὴν τὴν ὁμολογίαν, κοινὴν καὶ τὴν ἄθλησιν ἐποιήσαντο· καὶ ὥσπερ μιᾶς προῆλθον γαστρός, οὕτω καὶ τόπος εἷς ἀμφοτέρων τὰ σώματα δέχεται, καὶ μία σκηνὴ πάλιν αὐτοὺς ἐν οὐρανοῖς ὑποδέχεται, εἰς δόξαν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ πρέπει πᾶσα μεγαλωσύνη τε καὶ μεγαλοπρέπεια νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
[Comprehenditur et cruciatur a Lysia.] Post hæc religionis persequutio per Diocletianum exurgit; tamen decretum, quod Deo adversabatur ac plane repugnabat, promulgatur: Lysias præterea ut illius crudelitati ac inhumanæ ferociæ satisfaciat, ministerii sui promptitudinem ardentissimam exhibebat. Qui cum ea quæ a divino Zænobio gererentur, cognosset, et quod unum solum Deum publica voce prædicaret, ejusque mandata ac voluntate * studiosissime retineret; tamen quod ipsius invocatione quoslibet morbos facillime expelleret, et quod dextram perliberaliter fluentem pauperibus extenderet; sine mora ipsum apprehendi *, ac tribunal, quod in urbis medio ponebatur, ascendens, hominem in conspectum suum adducit: “Plurima, inquit, o Zænobie, his auribus meis de te audivi; sed ego his solum quæ auditu perceperam, vix fidem habere poteram; ob istud ego te in conspectum meum adduxi, ut oculos eorum quæ sunt audita, testes habeam. Et ut multa paucis dicam: duo hæc tibi proponuntur: aut ut religioso imperatorum edicto obtemperes, ac diis nobiscum sacrifices, quod persuadeas tibi, maximi honoris fastigio te frui efficiet, tamen uberem divitiarum copiam, ac victus splendorem, bonorumque aliorum largissimam remunerationem tibi procurabit; aut verberibus, vinculis, fidiculis, loris, cruciatibus cæterisque tormentis dammatus addiceris; quorum finis quid aliud est, quam acerbissima ac omnium miserrima mors?” Ad hæc generosus respondit: “Mihi Deus unus est, inquit, verus Dominus Jesus Christus, in quem ego confido, et a quo, quod sum et quod vivo, possedi; cujus etiam ob causam, mortem oppetere, lucrum mihi vel maximum est: nec enim eorum quicquam est, quæ hic sunt, quod illius remunerationem illinc manantem ex æquo compenset, aut ejus largitate dignum sit.” Ob quæ truculentus ille ac immitis ira percitus, athletam in lignum sublimem suspendit, ejusque corpori tormenta ac novaculas admovet. “Videamus, inquit, si Christus tuus in subsidium tibi venturus sit.”.
[8] [Simul cum sorore tortus a Deo servatur.] Deinde Zænobia ipsius soror properans, celerrimo cursu accedit, et hunc in ligno suspensum conspicata, ab ipso spectaculo audaciam concipiens, ac animi plena omnemque si quæ fuerit mollitiem ac infirmitatem, tum muliebrem timiditatem projiciens, ac vere seipsam, quod hujuscemodi viri soror sit, declarans: “O insolentissime ac superbissime tyranne, ob quam, inquit, peccati absurditatem quam perpetravit, fratrem meum tam indignis modis contumeliose ignominioseque tractas?” Hic autem, o agrestem ac versutam illiberalemque animam! ad tantam mulieris in loquendo libertatem, maxima cum sermonis lenitate respondet, ut tanquam feminam dolis fallat, ac molli verborum dictione in suam sententiam petrahat: “Sacrifica, inquit, ac immola diis etiam tu, o Zænobia, nec proprii corporis nobilitatem formæque maturitatem, ac ætatis venustatem, tum juventæ tuæ florem variis ac diversis suppliciis turpiter fædeque affectum ac prorsus deperditum intueri sinas; quorum verecundia mulieri gravior videri debet, quam doloris violentia.” Hæc cum fratre ipsius sermonem intercipiens ac veluti uno animæ motu constitutioneque irritata: “Non, inquiunt, o tyranne, nobis persuadebis, ut pro Deo vivo ac vero mortalium hominum idola commutemus, nec si tibi licitum esset millies nobis mortem infligere, multo minus hanc unam, quæ etiam a nobis necessario naturæ debetur.” Hæc cum dixissent, ferrei statim lectuli martyres suscipiunt ac ignis sub ipsis accenditur: aderat pætera ipse Lysias personans: “Christus jam veniat et his qui pro ipso patiuntur opem adferat.” At Zænobius decenti more: “Præsto adest, aiebat, ecce ab ipso rorem qui nobis medicamen præbet; etsi tu, qui tantam impietatis caliginem oculis circumfusam possides, videre non possis.”
[9] [In lebetes conjecti] Tyrannus vero, cum ita fortiter, ac generoso constantique animo ipsos hæc perpeti animadverteret, in præsentiarum magnanimis illis, pœnæ suppliciique cessationem statuit: partim quod tormenta hæc ad acerbiorem doloris sensum minime sufficere putaret, partim quod secum ipse inani spe blandiebatur, quod persuasi obtemperabunt, nec ita ad finem usque perdurantes, sibi ipsis parcent, et animi opinionem immutabunt. Quare e ferreis illis lectis ipsos elevans: “Jam nunc, inquit, erga vos ipsos misericordiam capessite, nec triste mutuo spectaculum sitis, ut frater in oculis sororis non levi cum mœrore intereat.” At hi moribus magis ac animis quam corporibus germani: “Tibi, inquiunt, o judex, consulimus, ut aliquando tuæ ipsius animæ rationem geras, ac tibi parcas, ne gehennæ flammam, minis prædictam, sentias; tamen ut relicto hoc errore æterna supplicia effugias, et ad Deum verum ac religionis culturam accedas: nos enim pro te spondebimus, ac tuam ob causam legationis officio fungemur, et certum firmumque istud statuemus, si animi tui sententiam mutaveris, quod clementer te suscipiet, ac te bonis innumerabilibus dignum putabit.” His Lysias, veluti canina quadam rabie ac amentia ardentius irritatus, hos geminos vere bonos in lebetes conjici mandat, ac lebetes ignem vehementer subtus accensum habebant. Cum igitur ante lebetes starent, oculosque in cœlum ex intimis animi affectibus attollerent: “Domine Jesu Christe, pacis Deus, in pace, aiebant, animas nostras suscipe;” finitaque prece in lebetes sunt statim conjecti, et aqua a quidem in ipsis ex ignis copia vehementius ebulliebat, at hoc martyrum jugum divinum quendam rorem cœlitus delapsum sentientes, cantu Deum laudantes, quiete, tranquilleque exibant. Oda autem erat hujuscemodi: Salvasti nos, Domine, ab iis qui nos vexabant, et eos qui odio nos prosequebantur, pudore confudisti.
[10] [et capitis damnati Deo gratias agunt.] Inde Lysias desperans quod animum mutaturi sint, extremam contra ipsos sententiam, ut gladio feriantur, pronuntiat; atque ita sancti extra Ægiorum mœnia, sicuti Lysiæ jussa volebant, educti, ac ad preces rursus conversi: “Gratias tibi Christe Deus agimus, dicebant, quod cursum nostrum digne absolvere fidemque servare volueris, ita ut certamine bono contenderimus: tibi itaque, o Domine, placeat, ut supernæ vocationis præmium participando possideamus, et cum iis qui sancto ac admirabili tuo nomine * placuerunt, nos adnumera, quoniam in sæcula es benedictus.” Votum itaque sine morare * perficiebatur, et vox quædam cœlitus personans, coronas ipsis denuntiabat, ac ad illa certatores advocabat, quæ per sanguinis martyrium assequi optabant. Vocem, qui eo tempore aderant, audiebant, pronoque in terram vultu ceciderunt, ac lachrymas, ob inexpectatum eorum prostrati quæ auribus perceperant, eventum, profuderunt. Tricesimo itaque octobris die capita ense abscissa martyres amiserunt.
[11] [A presbyteris sepeliuntur.] At sacra eorum corpora ante civitatis muros projecta Hermogenes ac Gaius presbyteri, cum iis qui illis obediebant, alta intempestaque nocte tollentes, tumulisque caute ac sancte imponentes, in spelunca quæ ibi fuerat effossa occultant: profanam enim gentilium calumniam pertimescebant, ne reliquias illas obtinere invideant. Sic omni in re ab ipsis quæ ad fraterni amoris ligamen attinebant, sunt observata, publicamque confessionem pro communi certatione esse judicabant; et ut unus venter, ita locus etiam unus amborum corpora suscepit: tamen unum præterea in cœlis tabernaculum utrosque rursus recipit, in gloriam Domini nostri Jesu Christi, cui magnificentia ac decentia convenit nunc et semper et in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Non in picem, sed in aquam conjectos fuisse sanctos martyres tradit Metaphrastes: sed ab eo discrepant tum menologium Basilii Porphyrogeneti jussu conscriptum, tum laudatio Armeniaca: quæ proin stant cum Actis A et B. In quibus etiam apertius quam alibi significatur SS. Zenobium et Zenobiam candente pice minime fuisse læsos.
* διὰ τουτό σε καὶ ὑπ᾽ ὄψιν ἐμὴν ἤγαγον add.
* καὶ δεσμὰ add.
* λέγων add.
* om.
* τοῖς ὑπ᾽ αὐτοὺς add.
* lege voluntatem
* supple jussit
* lege nomini
* lege mora
DE SS. ZENOBIO ET ZENOBIA OLIM IN ÆTHIOPIA CULTIS
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Zenobius olim in Æthiopia cultus (S.)
Zenobia olim in Æthiopia culta (S.)
AUCTORE R. D. B.
[S. Zenobius et S. Zenobia,] Inter Acta martyrum æthiopico sermone conscripta reperimus Passionem S. Zenobii ejusque matris S. Zenobiæ, Ægis occisorum. Exstat autem in duobus codicibus Musæi Britannici, quorum alter num. 687 – 688 signatur, alter num. 689 [Whrigt, Catalogue of the Ethiopic manuscripts, codd. 253 et 258, pag. 160 et 169.] . In priore sanctorum martyrum natalis refertur ad diem 7, in posteriore ad diem 9 mensis dios; in Synaxario vero Æthiopico ad diem 7 mensis Hedar, seu 3 novembris. Quod nos minime impedit quin sanctum illud par idem esse suspicemur ac S. Zenobium episcopum et ejus sororem S. Zenobiam. Quapropter Acta illa Æthiopica, quæ, nobis petentibus, anglice reddidit doctissimus Guillelmus Whright, græcæ Passioni ducimus esse subjungenda. Atque hæc est eorum summa: regnante Claudio Augusto, Zenobius et mater ejus Zenobia Ægis comprehensi sunt: quos Lucianus præses, omni prompta acerbitate, tandem morte mulctavit, ipse mox Christi partes secuturus. Quæ prius ita expendemus, quasi martyres illi nullatenus iidem sint ac S. Zenobius episcopus et ejus soror: postea, cur unum duntaxat par sanctorum esse opinemur, aperiemus.
[2] [qui occisi dicuntur] Quonam ævo et quonam loco mortem oppetierint sancti illi Ægæi, non aliunde conjici potest, quam ex initio Passionis et ejus clausula. Regnante Augusto, sic exorditur scriptor, ipso ævo fratris ejus, Claudii Cæsaris, quum regioni Ægæorum præesset Lucianus, illo tempore sæviebat persecutio adversus Christianos. His autem absolvuntur Acta: Certamen Zenobii et Zenobiæ evenit … in civitate Ægæorum, Luciano populum regente, regnante Claudio Augusto. Uter Claudius hic significetur, utrum I seu senior, an II seu junior, non facile definierim. Refertur quidem martyrium ad tempus quo imperator et Cæsar eodem Claudii nomine nuncuparentur. Verum nulla lux inde accedit; nam et Claudius I anno 50 Neronem Claudium adoptavit, et Claudius II fratrem habuit Claudium Quintillum. Si itaque sub prioribus occubuerunt sancti martyres, hoc contigisse indicant Acta inter annos 50 (quo Nero, a Claudio in nomen adscitus, Claudius Cæsar dici potuit), et annum 54 (quo idem imperator est creatus); etenim obiisse dicuntur quo tempore regnabat Claudius Augustus et quo Nero Claudius Cæsar nuncupabatur.
[3] [sub Nerone] Quo posito, errasse dicendus erit scriptor, qui Claudium Cæsarem fratrem Claudii Augusti nuncupet, quum tantum fuerit ejus filius adoptivus et privignus. Præterea non Claudio I regnante (seu inter annos 41 et 54), sed Nerone, primum sæviit persecutio. Claudius quidem Christianos Roma expulit, at certe non jussit universe trucidari. Contra ejus successor Romæ Christianos suppliciis et mortibus affecit, ac per omnes provincias pari persecutione excruciari imperavit [Cfr. Paulus Orosius, Histor., lib. VII, cap. 7, col. 1078, edit. Migne; cfr. Ruinart, Acta martyrum sincera, Præf. gen., num. 26.] . Si quis igitur opinabitur SS. Zenobium et Zenobiam occisos fuisse sub Nerone imperatore, nonnulla in Actis deprehendet quæ cum ejus ævi historia videantur consentanea. Equidem in Mesopotamia [Acta SS., tom. XII Oct., p. 439 et seq.] , qua oriundi dicuntur sancti martyres, et in Cilicia [Cfr. sup. p. 253.] , ubi perierunt, haud pauci circa annum 60 fuerunt Christiani. Baiæ, in qua urbe sint commorati, tum temporis non ignobile erat oppidum: de quo fit mentio in Itinerario Antonini Augusti [Apud Schelstrate, Antiquitas Ecclesiæ, tom. II, pag. 583.] . Lucianum quemdam circa annum 60 ad partes Orientis in Betagauren (in Judæa), Christianorum insectatorem missum fuisse legimus [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 613 et seq., Mémoires ecclés., tom. I, pag. 545.] in Actis S. Ananiæ (quorum tamen auctoritatem dubiam putat Tillemontius); sed tunc forsan idem in Cilicia et Palæstina fideles exagitabat.
[4] [vel sub Claudio II,] Nihilominus credibile est, non istud ævum in Actis Æthiopicis fuisse indicatum, sed Claudii II ætatem; qui ab anno 268 ad 270 Romanorum imperium obtinuit et in cujus locum suffectus est frater, Claudius Quintillus. Sic enim jure ac merito Claudii Augusti et fratris ejus ætati alligatur S. Zenobii martyrium. Quibus regnantibus, licet Christiani non ubique vexati fuerint, variis tamen locis nonnulli religionis causa mortem oppetierunt. Quare non inepta est posterior sententia, eoque minus quod magis concinit historiæ S. Zenobii episcopi, a quo Zenobius ille cultus ab Æthiopibus non videtur esse discernendus.
[5] [iidem videntur ac homonymi fratres.] Imprimis in nullis fastis sacris (quantum norim), simul commemorantur duo illi Zenobii Ægenses. Qui laudant S. Zenobium et matrem S. Zenobiam, silent de Zenobiis fratribus; qui hos citant, omittunt priores. Quare de iis SS. Zenobio et Zenobia qui in Kalendario Æthiopico celebrantur ad diem 7 mensis hedar seu 3 novembris, dicit Jobus Ludolfus [Ad historiam æthiop. commentarius, pag. 397.] eos et fratres esse, et sub Diocletiano passos, atque a Græcis cultos die 30 octobris, ut nemo infitias ire possit Ludolfum duntaxat unum par martyrum agnovisse. Recte quidem, cum Acta magnam inter se habeant similitudinem. Numerus martyrum, eorum nomina, locus in quo pro Christo decertaverunt, prorsus eadem. Discrepant vero nomen præsidis, adjuncta supplicii, miracula, sepultura: sed ita tamen ut hæc aliquatenus congruant. Non itaque temere conjectaretur Acta græca æthiopicis præluxisse. Imo et hæc ipsa videntur primitus græco sermone fuisse conscripta, tum ob alias rationes, tum quia plura verba græca æthiopicis figuris in eis reperiuntur.
[6] [Acta eorum minus probanda.] Verum si hujus Passionis scriptor Acta græca evolverit, ea sane hebeti memoria retulit atque aspersit fabulis. Ejus enim narratiunculæ nullam faciendam esse auctoritatem, plura suadent. Ibi congesta videbis omnia fere prodigia, quorum modo unum, modo alterum, pro diversis martyribus patravit Deus; ea omnia simul, si scriptori fides habetur, SS. Zenobio et Zenobiæ contigerunt, et quidem modo prorsus inaudito. Porro huic narrationi, quæ solitaria est et cujus nuspiam vestigia deprehendi, non solum non luculenta inest veritatis nota, sed etiam ut legenti apparet, falsa aut prorsus incredibilia fuerunt admixta. Quandonam fuerit confecta, nihil est unde perspicere possimus. Haud scio an ejus auctor notitiam aliquam habuerit aut Vitæ S. Ephrem [Assemani, Bibl. Orient., tom. I, pag. 38; Opera S. Ephræm, Syriace et Latine, tom. III. pag. XXXIX, edit. Romæ. 1743.] , aut ejus Testamenti [Acta SS, tom. I Febr., pag. 65 et 77; Opera S. Ephræm, Græce et Latine, tom II, pag. 241 et 403.] ; ubi mentio fit cujusdam Zenobii, sancti doctoris discipuli, diaconi Ecclesiæ Edessenæ in Mesopotamia; qui et libros composuit [Assemani, Bibl. Orient., tom. I, pag. 168, tom. III, part. I, pag. 43.] .
CERTAMEN ET MARTYRIUM SANCTI ET BEATI ZENOBII EJUSQUE MATRIS ZENOBIÆ
ex anglica interpretatione Guillelmi Wright.
Zenobius olim in Æthiopia cultus (S.)
Zenobia olim in Æthiopia culta (S.)
EX MSS.
CAPUT UNICUM.
S. Zenobius ejusque mater cruciatu et morte affecti. Miracula.
[S. Zenobius ejusque mater S. Zenobia,] Regnante Augusto, ipsoque ævo fratris ejus, Claudii Cæsaris, quum regioni Ægæorum (Egewon *) a præesset Lucianus; illo tempore sæviebat persecutio adversus Christianos. Et vir quidam, cui nomen erat Constantinus (Kwastantinos), notarius b, dixit præsidi: “Domine, vir quidam e regione Bays (Ba-y-s vel Ba-ye-s) c, qui est ætate provectus, simul et ejus mater, hic commorantur; quorum religio [a nostra] discrepat. Undenam oriundi sint nescimus; sed tantum suspicamur eos esse christianos, quoniam quidem ethnicos (arami) ad credendum ducunt d, atque in Christianos cooptant, et eos noctu exciunt antequam aves canere incipiunt. Multi ad hos veniunt quotidie et fiunt Christiani. Mittas nunc viros validos qui eos comprehendant, vinctosque in tribunali tuo sistant.” Dixit judex: “Arcesse Atarigum *” e. Milites dixerunt: “Ecce adest.” Judex: “Mittas, inquit, viros validos; qui, quos ille vir [Constantinus] indicaverit, prehendant, et vinciant, atque ducant ad me; et si forte resistant, aut mater ejus reclamet, eam quoque vincias et adducas.”
[2] [a judice interrogati,] Postero die, trigesima videlicet mensis hyperberetæi (hiperebereteu), consedit judex in oppido Ægæorum in domo Nibaracis * immundi et malefici spiritus, qui [in hoc loco] habitabat, et faciebat prodigia, et Dei justos occidebat. Et postquam consedit, dixit judex: “Adducantur pravæ religionis homines, nefarii illi Christiani.” Et dixerunt lictores: “Ecce, Domine, stant præ tuo tribunali.” Judex dixit Zenobio: “Quænam est tua religio? Quænam tua familia? Cujas es tu, qui ista facias, qui transversos agas homines, eosque Christianos efficias?” Respondit Zenobius: “Si religionem meam nosse cupis, Christianus sum. Nomen quo ubique appellor Zenobius est. Sum autem orator (mabahel?) f, et causidicus e tractu Edesseno (Edes) in Mesopotamia; et fui judicis orator. Verum, oborta persecutione, discessimus. Mihi apud Romanos g sunt amici, qui norunt me. Concilium ceperam eos adeundi; sed postea implevit me Spiritus Sanctus, multique homines ut salutem æternam consequerentur, congregati sunt. Qui omnes, Christiani facti, insigne Domini nostri Jesu Christi induerunt. Media nocte eis dicebam: “Ite” et ibant; et rursus dicebam eis: “Venite vos omnes qui in Christum creditis; ipsius causa certemus et moriamur, ut coronam quæ est in regno cœlorum mereamus.” Et ii omnes ad hoc arduum certamen convenire consueverunt. Si meæ familiæ patrisque mei notitiam habere cupis, pater meus vocatur Menophilus, mater Zenobia, et frater Neon. Hic, lector h creatus, canit Christi laudes, et mecum versatur. Jam, quodcumque fert animus perage; quia, incitantibus dæmonibus, quæstionem exerces.”
[3] [divinitus vestiuntur] Dixit ei judex: “Te veneror, quia ætate gravis es, uti et matrem tuam, quia annis provecta est atque vidua.” Zenobius ejusque mater Zenobia, repleti Spiritu Sancto, responderunt: “Angorem pro te capimus, quia in æternum peribis.” Judex, ira commotus, dixit: “Ei vestem detrahite, eamque a capillis suspendatis; Zenobium quoque spolietis et nudum suspendatis; posthac enim eos non reverebor, quia mihi non obedierunt.” Tunc utrumque fustibus cædi jussit. Et dum ministri eos cædebant, nullum faciebant verbum. Sed Zenobius et Zenobia Deum orabant, dicentes: “O Domine, Deus cœlorum, qui omni gloria [servos tuos] vestire potes, et me veste circumdes.” Confestim vero tecta fuit Zenobia vestimento laneo, cui subsutum linteum; et caput ejus tamquam caput reginæ exornatum; Zenobius vero indumento albo tectus et amplo quasi velamine. Contra judex speciem præbuit miseri servi, sellam ferentis et sequentis Zenobium. Quibus visis, populus exclamavit: “Sanctus, sanctus, sanctus, o Deus, Domine noster Jesu Christe, qui nobis quoque lumen prætulisti et notum facis nomen tuum.”
[4] [ac patefaciunt dæmonem.] Tunc, cum judex reversus esset ad tribunal, ubi consedit, ira incensus dixit: “Quid de his [christianis] faciam? Magnus enim est eorum Deus.” Zenobius et Zenobia responderunt: “Quare passus es ita te a diis tuis decipi, ut Dominum agnoscere detrectes, qui omnes ipsius contemptores in æternum perdere valet?” Judex iratus dixit: “Duabus crucibus eos ita separatos affigite, ut aliquantum temporis invicem videre et alloqui valeant.” Itaque eo modo in crucem acti fuerunt quo possent inter se adspicere. Tunc nubes de cœlo veniens martyres texit, et manna cibavit eos. Postero die venit judex, reperitque eos sedentes, et tradentes verbum Domini; quos multi audierunt, atque crediderunt, et salutem æternam sunt consecuti. Sed qui non crediderunt, perierunt in æternum. Tunc dixit judex: “Quid de iis faciam? Ecce, magna miracula patrant.” Responderunt Zenobius et Zenobia. “Vide et considera quo pacto dæmones te transversum agant.” Judex: “Ostendatis mihi velim, quanam ratione me transversum agant.” Zenobius et Zenobia dixerunt: “Domine potens et fortis, qui divinitatem tuam cum genere humano communicasti, qui in vinum transmutasti aquam, et hominem ad veram fidem adducis; o Domine Deus, spiritum immundum et maleficum extrude, filiisque hominum demonstra te esse Deum, nullumque alium Deum esse nisi te.” Postquam Zenobius et Zenobia Dominum orarunt, immundus ille spiritus factus est instar hominis cui duplex vultus, et ex cujus ore ignis prodibat. Quapropter spiritus immundus discessit, relinquens judicem. Qui clamavit: “Credo dæmones me in errorem induxisse.” Tota multitudo una voce exclamavit: “Credimus Christianorum Deum esse magnum, et omnes in eum credentes salutem æternam esse consecuturos.”
[5] [Ex omnibus suppliciis] Judex iratus est et dixit: “Accersite Prochorum i.” Responderunt lictores: “Ecce adstat tuo tribunali.” Tunc judex: “Affer et in ignem mitte duas æneas sedes, duasque massas ferreas, et dum percutis Zenobium et Zenobiam, dic eis: Diis sacrificate; et picem oleumque ferventissima ipsis affunde.” Zenobius et Zenobia clamore appellantes Deum potentem et fortem, qui solus judex est, et qui uno verbo omnes res creavit, dixerunt: “Nunc salva nos, o tu qui sanctus es, protege nos, et per Sanctum Spiritum tuum omnem dolorem a nobis averte.” Post hanc Zenobii et Zenobiæ orationem, sedes æneæ factæ sunt sedes ex arido ligno et quasi regiæ. Hi sancti Dei, in capite signum crucis exprimentes, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, surrexerunt et rursus sederunt, populumque, ut fecit S. Paulus, docuerunt verbum Dei. Dixit quoque populus: “Laudetur Dominus noster Jesus Christus, et nunc cum timore et tremore laudemus Deum Dominum nostrum, * qui tanto supplicio Zenobium et Zenobiam liberavit.”
[6] [evadunt integri, multis patratis miraculis.] Sed judex ira percitus, dixit: “Quid de iis faciam? Ecce me vicerunt.” Addidit: “Vocate Epiphanium et spiculatores k.” Responderunt lictores: “Ecce adsunt, stant præ tuo tribunali.” Judex: “Cisternam viginti cubita altam et decem latam fodite, eamque cœno fœtido, quod colligetis, adimplete. [Qua de re, quum fuerit peracta,] certiorem me facite.” Dixerunt lictores: “Domine, cisterna est parata.” Respondit judex: “Apprehensos Zenobium ejusque matrem in cisternam projicite: qua arte eos e manu mea erepturus sit eorum Deus, videre velim.” Zenobius et Zenobia dixerunt: “Dominus, qui nobiscum est, nos tua nequitia liberabit, o improbe tyranne.” Zenobio et Zenobia precantibus, sordes factæ sunt inodoræ et evanuerunt; ipsaque cisterna fuit [sanctis martyribus] instar domus. Et visa est Zenobia sedens in sella, de verbo Domini disserens, Zenobius vero stans, appellans homines et dicens: “Venite vos omnes qui mecum creditis in Dominum; certemus et moriamur, ut, credentes in Patrem, et Filium et Spiritum Sanctum, coronam quæ in cœlo est mereamus.” Quicumque viderunt et audierunt prodigia a Deo pro sanctis suis edita, occurrerunt, et crediderunt in Patrem, et Filium et Spiritum Sanctum, et salutem sunt consecuti. Quibus visis, confestim reversus est judex et, nova maleficia adhibens, dixit: “Quærite Orbicium (Arbikis), fornacis incensorem.” Dixerunt lictores: “Ecce, adstat tuo tribunali.” Judex ait: “Estne fornax incensa?” Orbicius: “Est incensa, Domine; flamma super fornacem ad duodecim cubitos erigitur *.” Judex: “Apprehendite itaque, inquit, Zenobium ejusque matrem, et in ignem conjicite.” Hi vero dixerunt: “Ad te confugimus, Domine, [rogantes] ut dies et anni mutentur; ostendas tu filiis hominum mirabilia tua, et hanc fornacem ejusque ignem, ac judicem transformes.” Dein, Zenobio et Zenobia Deum orantibus, fornax ardens in balneolum mutata est: judex, [ut] balneator, ferebat hydriam l aqua plenam. At Zenobius et Zenobia Dominum celebrare eique gratias agere cœperunt, hisce verbis: “Benedictus sit Dominus, qui in sanctis suis mirabilia operatur!” Judex rediit ad suum subsellium, ubi obvium habens hominem bifrontem, impurum illum ac malignum spiritum, dixit ei: “Tua culpa profligati sumus et perditi,” eique colaphum duxit et inspuit.
[7] [Judex, qui eos morte mulctavit,] Tunc rursus considens, dixit judex: “Accersite istos pravæ religionis fautores, et assidere jubete.” Responderunt: “Ecce, Domine, tuo tribunali adstant.” Inde totus populus exclamavit: “Magna est Domini potentia.” Judex vero: “Accedite, et sacrificate magno Deo Baki et Dionyso m.” Respondit Zenobius: “Minimi facio deos tuos; utinam obruantur!” Cum vero orarent Zenobius et Zenobia, uterque deus obrutus est; ipseque locus in quo steterant factus est desertus et herbidus. Tunc proclamarunt Zenobius et Zenobia dixeruntque judici: “Ubinam sunt dii tui? Ecce, Dominum, qui solus est Deus, negasti: isti vero, ecce perierunt. Quid tibi nunc videtur? Cuinam Deo fidem habes?” Et multitudo vociferata est: “Nunc credimus Deum Christianorum verum esse Deum.” Judex iratus et hæc moleste ferens: “Zenobium et Zenobiam prehendite, et interficite; eorum autem corpora, procul hinc abjecta, mihi in crastinum servate: tunc ea igni cremetis, ac dissipetis ea, uti istorum socios.” Eos itaque apprehensos necaverunt. Et dum cædebantur, tonitrua magno fragore edita sunt: fulguravit et magnus coortus imber. Inde terrore perierunt quingenti viri et mulieres. Ut nox appetiit, venientes nonnulli ex fratribus, obortis tenebris, corpora Zenobii et Zenobiæ abstulerunt; ubi suspensi fuerant, foderunt duas scrobes, ita ut in loco sepulturæ invicem videre possent [sancti martyres].
[8] [fit Christianus cum militibus suis.] Postero die judex pro tribunali dixit: “Istorum corpora afferte, quæ igni crementur.” Lictores judici responderunt: “Domine, die jam præcipiti, ingenti sono cœlum strepuit, emicuerunt fulgura, et multum pluit. Imo media nocte quasi fulgura vidimus, et fragorem audivimus in domo nostra.” Quibus auditis, et visis miraculis, judex timuit, dixitque: “Cupio fieri Christianus.” Et ipse et omnes milites ejus in Christum crediderunt. Fuerunt quidam ex fratribus qui omnes sanctos comprehendere vellent; sed consilium exsequi non potuerunt, præ ingenti numero eorum, quibus jus dictum fuerat in domo Libaricis (Libarikos); et sepulti sunt extra civitatem. Certamen Zenobii et Zenobiæ evenit die septima * mensis dios (Diyos), in civitate Ægæorum (Agewos *), Luciano populum regente, regnante Claudio Augusto, in nos vero regnante Domino nostro Jesu Christo, cui sit gloria.
ANNOTATA.
a Voces æthiopicas quæ in manuscripto codice dubiæ essent aut notatu dignæ, latinisliterarum notis descriptas, uncinis inclusimus.
b Notarius, seu scriba, γραμματεύς.
c Bays vocatur hodie Païas seu Baïas [V. Langlois, Voyage dans la Cilicie, pag. 471.] .
d Ad credendum ducunt vel decipiunt.
e Atarigos: vox dubia, uti et hæc alia inferius scripta: Nibarakes.
f Orator aut litigator. Proxima vox dubia est: Kwalastegue: jurisconsultus, σχολαστικός?
g Apud Romanos: fieri potest ut legendum sit: apud Græcos.
h Lector, ἀναγνώστης.
i Prochorum: ita forte vertendum nomen æthiopicum Prakor.
k Spiculatores: sic interpretandum videtur vocabulum espikuelatora.
l Hydriam: vox æthiopica dubia est.
m In codice 687 – 688 scriptum fuit Diyosaso, in codice 689 Diyonsos; quod probabiliter latine dici potest: Dionysus.
* Egeyon B
* Atargori B
* Niborakes B.
* Laudemus Dominum, filium Dei B
* viginti duos B
* nona B
* Egewon B
Brevem SS. Zenobii et Zenobiæ laudationem, ex Synaxario Æthiopico depromptam, ipsis Actis annectere juvat. Quam, in anglicam linguam translatam, benevolentissime ad nos misit clariss. Guillelmus Whright. Licet ejus auctor per eadem vestigia ingressus sit ac Passionis scriptor, de suo tamen addidit utrumque martyrem ex Thebaide fuisse oriundum. Sed quidquid id est, opusculum edimus ex tribus codicibus mss. orient. Musæi Britannici Londinensis: nimirum ex codice signato 667 (fol. 64a), collato cum codicibus 656 (fol. 77a) et 660 (fol. 59b); primum notamus litera A. alterum B. tertium C.
LAUS SS. ZENOBII ET ZENOBIÆ
ex Synaxario Æthiopico excerpta.
Zenobius olim in Æthiopia cultus (S.)
Zenobia olim in Æthiopia culta (S.)
[SS. Zenobius et Zenobia,] Hac quoque die martyrio affecti fuerunt sancti Zenobius et mater ejus Zenobia. Erant hi sancti e Thebaide, ætateque provecti; et apud regem accusati fuerunt quod essent Christiani *. Quos cum rex accersisset, dixit eis: “Quænam est vestra religio, et quænam est vestra patria?” Responderunt: “Credimus in Christum et civitas nostra est Thebæ.” Rex dixit eis: “Sacrificate diis.” Sancti vero: “Nos quidem sacra facimus Domino nostro, et Deo, et Salvatori * Jesu Christo, non autem dæmonibus.” Judex iratus est, eosque vestibus spoliari et a capillis suspendi jussit, ac fustibus cædi. Sed sancti orarunt Deum, ipsisque confestim exsoluta sunt vincula. Vidit tunc populus judicem ferentem sedem suam et sequentem sanctos. Quo viso, exclamavit populus: “Sanctus, sanctus, sanctus, Dominus Deus sabaoth, Deus noster Jesus Christus.” Obstupuit judex et dixit: “Magnus est Deus Christianorum.”
[2] [multis editis miraculis,] Posthac vero judex iratus est, jussitque Zenobium et Zenobiam duabus figi crucibus, ita ut invicem videre possent. Tum nubes de cœlo venientes, eos cooperuerunt et dederunt eis manna. Postero die invenit eos judex explicantes verbum Dei. Quos videns populus una voce clamavit: “Credimus magnum esse Christianorum Deum.” Rursus judex duas sedes, quibus infigerentur duo ferramenta, confici jussit, easque in ardentem fornacem projici. Sed Dominus tutatus est illos: judex enim eos sedibus incubantes populumque erudientes invenit. Quod cum videret, ira plenus fossam decem cubitus profundam et decem latam effodiendam curavit. In quam, accenso igne, abjecti sunt sancti. Sed his Deum orantibus, ignis interiit, ipsaque fossa eis tamquam domus exornata facta est. Tunc judex accersito balneorum rectori præcepit ut ignem excitaret, in quem eos injiceret. Sed cum sancti Deum invocarent, balneum factum est tamquam aqua, et [visus est] judex balneorum rector *, hydrias aqua plenas ferens. Quo conspecto miraculo, populus laudavit Dominum dicens: “Sanctos suos tuetur Dominus.”
[3] [mortem oppetierunt.] Tandem judex, nescius quid de iis faceret, eos morte affici jussit, eorumque corpora in posterum diem servari, ut igne absumerentur et dispergerentur ventis. Et cum cæderentur, tonitrua magno fragore edita sunt, fulguravit et imber coortus est. In hac perturbatione quinquaginta quatuor homines perierunt. Noctu, qui in Christum credebant, abstulerunt sanctorum corpora et sepelierunt. Postero die quærenti corpora judici, omnia quæ evenerant prodigia narrata fuere. Et judex credidit et factus est Christianus.
Gloria Zenobiæ ejusque primogenito Zenobio, qui dolorem passi sunt et tentationem sustinuerunt. Quos cum igni cruciare vellet civitatis judex, visus est in mediis militibus multis [tamquam] balneorum rector factus et hydriam [aqua plenam] portans.
Saluto plures martyres cum Zenobio et Zenobia, qui Satanam pudore confuderunt. Quando martyrium suum consummarunt, quando in libertatem vindicati sunt, quando tonitrua edita sunt et fulguravit, judex et milites ejus [in Christum] crediderunt.
[Annotata]
* et apud — Christiani, om. A
* B et C habent tantum J. C. Deo nostro
* præcepit — rector, om. B et C
DE SS. MARCELLO ET CASSIANO MARTYRIBUS TINGI IN MAURITANIA
VERISIMILITER ANNO CCLXXXXVIII
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Marcellus, centurio, martyr Tingi in Africa (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Cur Actis S. Marcelli Acta S. Cassiani subjungantur. De S. Marcelli martyrio et Actis. Ubinam mortem oppetierit.
Quemadmodum Anglia jure insula sanctorum nuncupata fuit, eodem pacto Africa terra martyrum appellari potest. [S. Marcellus centurio,] In antiquis enim fastis, ut rerum ecclesiasticarum Africæ scientissimus Morcellius [Africa Christiana, tom. II, pag. 71.] scribit, incredibilis numerus martyrum Africanorum occurrit, ut prope tertio quoque die aliquorum memoria celebretur: cujus sententiæ veritatem facile perspiciet, qui singulos Operis Bollandiani tomos manu etiam levi pervolvet. Quos inter religionis Christianæ pugiles non infimum gradum obtinet S. Marcellus Tingitanus *; cujus certamen et triumphus, quum ad diem 30 octobris in pluribus martyrologiis, etiam Romano, memorentur, ut hic exponantur a nobis ratio hujus operis postulat. Huic viro præclaro, non secus ac Ruinartius, Bailletus et Butlerus, adjungimus alium ejusdem oppidi martyrem, S. Cassianum; cujus Acta, utpote appendix Actorum S. Marcelli, ab his separata nullo modo intelligi possent. Haud me fugit S. Cassianum in Martyrologio Romano coli ad diem 3 decembris, ac proin ad istius ordinis sanctos videri remittendum: sed decessores nostri, a quorum vestigiis recedere non licet, in similibus conditionibus diem præsumpserunt. Exordiamur a S. Marcello, et quo nomine martyr nuncupetur, breviter disputemus.
[2] [religionis causa,] Primis Ecclesiæ temporibus nonnulli Christiani, falsa ducti opinione, bellum etiam justum agere ac proin cingulum militare induere, vel etiam sub imperatoribus Romanis mereri, mansuetudini aliisque virtutibus christianis esse contrarium reputarunt, et præeunte præsertim Tertulliano, arbitrati sunt stipendia facere a Christo Domino fuisse vetitum. Inde aliquando factum est, quemadmodum ostenderunt Christianus Lupus [Opp. omnia, tom. XI, De militia Christ, pag. 101 et seqq.] , Mamachius [Origines Christ., tom. III, pag. 303 et seqq., cfr. tom. I, pag. 370 et seqq.] , Ruinartius [Acta MM. sincera, pag. 299 et seqq.] et frater meus [Acta SS., tom. XII Octobris, pag. 534 et seqq.] , ut nonnulli, ne suæ religionis præcepta offenderent, militiam detrectaverint, ideo morte suppliciisve affecti. Hi pientissimi viri merito inter martyres fuerunt numerati, quia bona fide crediderunt se Christianos minime posse militiæ adscribi aut cingulum militare servare, eamque ob causam esse mortem oppetendam potius quam conscientiam suam polluendam. Tales fuerunt S. Maximilianus aliique [Ibid.] . Hanc tamen sententiam pauci duntaxat milites, comparati cum militibus Christianis sacramentum fideliter servantibus, secuti sunt. Nec mirum: nam communibus temporibus, usque ad persecutionem a Galerio excitatam [Eusebius, Hist. Eccl., lib. VIII, cap. I, pag. 608, edit. Laemmer.] , milites Romani nihil jubebantur facere contra veram religionem; sin minus tot millia Christianorum nomen in militiam nec voluntarie nec coacte dedissent, aut de hoc facinore ab ecclesiarum præsidibus fuissent deterriti. Neque in sacramento militari, quo vexillis erant devincti, quemadmodum ex Actis martyrum sinceris et ex ipso Tertulliano colligimus, erat aliquid improbabile. Item usque ad Diocletiani, Galerii et Licinii tempora, ducibus militum præceptum non fuit ut gentilium rituum participes essent, potueruntque immaculata conscientia militare. Cujus rei hoc unum exemplum afferimus, SS. Mauritium, Exsuperium et Candidum, martyres sub Diocletiano, fuisse in legione Thebæa primicerium, campiductorem et senatorem militum, dudum ante suum gloriosum agonem [Acta SS., tom. XII Octob., pag. 534 et seqq.] .
[3] [abjecit cingulum.] Jam vero S. Marcellum centurionem, qui sub Romanorum imperatorum signis mereri, aliquamdiu licitum existimavit, quippe qui sub iis stipendia fecerit; postea Tertulliani præpostera præcepta secutum crediderim. Solvit enim cingulum rejecitque vitem et balteum [Baronius, ad annum 297, num. IV et seqq.] , professus se christianum esse et sacramento huic militare non posse, nisi Jesu Christo … non decere christianum hominem molestiis sæcularibus militare, qui Christo Domino militet. Quod tamen consilium, quin explicetur causa, non videtur statim ut ad Christi signa transivit, perfecisse. Utique S. Marcellus ad hanc ineundam viam hoc quoque fuit impulsus, ne in natali imperatoris esset epuli profani et impii particeps, cum diceret: Si talis est conditio militantium ut diis et imperatoribus sacra facere compellantur, ecce projicio vitem et cingulum: renuntio signis et militare recuso. Hinc ob hæc duo, contemptos deos et desertam militiam, ad judicem a militibus fuit adductus. At judex, uti ex ipsa sancti centurionis Passione colligendum videtur, non eum quod deos spreverit, expresse interrogavit damnavitque capite, sed quod vitem et militare cingulum projecerit; quod constanter denegarit illa insignia, licet a præside enixe invitaretur, rursus induere; ratus scilicet hoc cum lege divina pugnare. Neque tamen hanc sententiam ita perspicuam dixerim, ut nihil possit contra dici. Sane pluribus auctoribus hæsitationem faciunt ipsa S. Marcelli et judicum verba: quæ subindicant, ita illi, centurionem ideo cingulum solvisse ne impia facta participaret. Si enim non solum idolorum cultum, sed ipsam militiam nefariam duxerit, cur tamdiu in ea perstitit, eamque tunc primum ejuravit, quum imperatoris festum ageretur? Finge rursus eum non alio scelere damnatum fuisse quam positis armis: quid est cur sententiam exsecrabilem dixerit S. Cassianus? Utraque igitur opinione exposita, in summa existimamus S. Marcellum, etiamsi non diserte de spretis diis damnatus fuerit, etiamsi alia ejus supplicii causa a judice prætenta, re tamen vera religionis ergo mortem oppetiisse. Ut ut est res, facinus sancti centurionis morte esse puniendum putarunt Romani. In eorum quidem legibus hæc erat: Contumacia omnis adversus ducem vel præsidem militis capite punienda est [Digest. lib. XLIX, tit. XVI, lex VI.] . De hoc argumento et de læsa majestate clar. Edmundus Le Blant [Académie des inscriptions, etc., Comptes rendus, année 1866, pag. 358 et seqq.] erudite disseruit in disputatione de juridica adversus Christianos actione. Porro S. Marcellum balteum abjecisse totumque fecisse martyrium in Mauritaniæ civitate Tingi, hodie in imperio Marocensi, quam descripsit Æmilianus Renou [Description de l'empire du Maroc, pag. 295 et seqq.] , infra ostendemus. Jam disceptandum de S. Marcelli Passione.
[4] [De S. Marcello exstant Acta præsidiatia,] Acta S. Marcelli a Surio, Baronio et Ruinartio edita fuerunt et partim S. Marcello militi Romano a nonnullis adaptata [Michael Monachus, Sanctuarium Capuanum, pag. 137.] . Surius [De Vitis Sanctorum, tom. V, pag. 1080.] quidem, uti sæpe fecit, stylum nonnihil immutavit. Baronius vero [Annales, ad annum 298, num. 1 et seqq.] secutus est Acta fidelissima quæ præ manibus habuit: cujus vestigiis insistens alter Surii editor, Surianæ lucubrationi aliam anno 1618 substituit. Ruinartius vero eadem Acta ad Surii et Baronii editiones collata protulit ex duobus codicibus mss., quorum prior erat bibliothecæ Colbertinæ, alter vero monasterii benedictini Silvæ-Majoris in diœcesi Burdigalensi [Acta Martyrum sincera, pag. 302, edit. Amstelædami 1713.] . Qui tres editores, non secus ac Tillemontius [Mémoir. pour l'hist. eccl., tom. IV, pag. 575, edit. 1701.] , Bailletus [Vies des Saints, tom. VII, pag. XXXI, edit. 1739.] et Honoratus a S. Maria [Réflex. sur les règles de la critique, tom. II, diss. IV, pag. 4.] , hanc brevissimam scriptionem inter Acta Martyrum manifesto sincera numerant. Et recte quidem, quum in iis facile deprehendatur simplicissimus ille dicendi modus, aliaque omnia indicia quibus dignosci solent Passiones indubie authenticæ. Nec minus perspicuum est eam tribus partibus constare: in quarum prima exponitur publica sancti centurionis confessio fidei, quæ ipsis Actis a Christianis, agonis testibus, videtur fuisse præfixa, uti in multis hujusmodi scriptis contigit: secunda complectitur ipsa Acta seu seriem rerum coram vicario præfecti prætorio præstitarum; quæ, ut una omnium est sententia, ex actis præsidis excerpta fuere, et ideo præsidialia nuncupantur. Quod documentorum genus, ait Ruinartius, nonnumquam ab ipsis notariis publicis quantovis pecuniarum pretio extortum fuit [Præf., num. 2, pag. 11.] . Quod allatis exemplis ostendit clar. E. Le Blant [Les Acta Martyrum et leurs sources, in Académie des inscriptions etc., Comptes rendus, an. 1879, pag. 213.] . Tertia pars eaque brevissima exhibet quæ gesta sunt post judicis sententiam ad supplicium usque. Ita sese habet Passio a Ruinartio edita. Verum alia supersunt Acta ejusdem sancti martyris, codici ms. ecclesiæ metropolitanæ Parisiensis inserta, nunc loculo 17002 bibliothecæ Reipublicæ ibidem illata: quibus desunt prima et tertia pars, ita ut sint mera Acta præsidialia. Iis accedit Passio nostri martyris olim servata in Madritensi scrinio, ut aiebant, philosophi, num. 9. Hujus partem superstitem e pergameneo exemplari primum a Nicolao Antonio, viro doctissimo, dein a Cupero nostro, descriptam, in promptu habemus. Simillima sunt Acta quæ a Risco [España sagrada, tom. XXXIV, pag. 401.] e Breviario antiquo Legionensi excerpta fuere et in Hispaniam Sacram relata; ea vocabimus Legionensia. Adde ejusdem beati militis Vitam ex Juliano tribusque legendariis mss. Asturicensi, Segobiensi et Toletano Montis Sion a Tamayo [Martyrologium Hispanicum, tom. V, pag. 670.] , ut ipse ait, extractam.
[5] [alia Passio non coæva,] Legionensia vero Acta non prorsus sincera et multo post sancti centurionis martyrium fuisse scripta, crediderim. In iis enim oppidum Legionense nuncupatur Legio, quod hoc forsan nomine sæculo IV exeunte nuncupabatur [Cfr. Böcking, Notitia dignitatum Occidentis, part. I, pag. 119*; part. II, pag. 1025* et seqq.] , sed sæculo III dicebatur Legio VII Gemina. Per eadem S. Marcellus modo vocatur sanctus, modo beatus: quæ appellationes primis Ecclesiæ sæculis non idem ac nunc significabant. Sanctus enim dicebatur prima Ecclesiæ ætate baptizatus [Cfr. Commentar. Epist. S. Pauli ad Roman., cap. XV.] ; quamvis et ipsi imperatores ethnici eo titulo non raro decorarentur [Acta SS., tom. I Aug., pag. 72* et 186*.] : dein sæculo IV majoris reverentiæ causa adhibebatur [Ibid., Propylæum Maji, pag. 51*.] , et hoc sensu omnes episcopi diptychis inscripti, communi sæculorum primorum usu, appellabantur sancti [Ibid., tom. VII Maji, pag. LVII.] . Eodem ævo significabat etiam carum, amatum [Mai, Scriptt Veter. nova Collectio, tom. V, pag. 438. Martigny, Dictionnaire des antiquités chrét., pag. 583.] . Quin et viventibus dabatur hic titulus [Acta SS., tom. I Aug., loc. cit.] . Nec prætereundum est hanc nuncupationem in kalendario Bucheriano [Ibid., tom. VII Junii, part. II, pag. 185.] , in Actis Martyrum sinceris, et in inscriptionibus antiquis, ante sanctorum nomina omitti. Sed frequens evadit in Kalendario Carthaginensi sæculi V [Martigny, Diction. des Antiq. chrétiennes, V° Saints; Acta SS., tom. IX Oct., pag. 90.] , et in kalendario Polemii Sylvii anni 844 [Acta SS., tom. I Januar., pag. XLIII et seqq.] . Eam postea consuetudo ecclesiastica restrinxit ad eos qui, propter notissimam vitæ sanctitatem et miracula insignia, aut martyrii laudem, invocantur a fidelibus, tamquam citra dubium ullum cœlesti regno recepti [Acta SS., tom. VII Maji, pag. LVII. Cfr. Sollerius, Martyr. Usuardi, pag. XXXVI.] .
[6] [et narratio Pseudojuliani] Sed multo minus sincera est narratio quam de S. Marcello confecit scriptor ille nullius auctoritatis, qui sibi Juliani nomen induit. Publius Ælius Marcellus, Astensis Bethicus, inquit, qui prius fuerat Augustalis, et primipilus Legionis Septimæ, Piæ, Felicis: post vero prædicatione Decentii sanctissimi pontificis Legionensis ad fidem conversus, et centurio; cum uxore filiisque duodecim Christo credidit: et morabatur apud cohortem Flaviam in Gallecia. Legionalibus autem viris, die natali Augusti, illi sacra facientibus, ille noluit sacrificare. Ob id comprehensus, et adductus ad Agricolaum, vice præfecti prætorio Tingi fungentem, et confessus se baltheum abjecisse, et Christianum esse, tandem capite cæsus est [Apud Nicol. Antonium, Censura de Histor. fabulosas, lib. VI, cap. 4. pag. 331.] . Quæ ibi narrantur de S. Marcelli conditione, ex duobus epigrammatibus Gruteriani Thesauri Inscriptionum a Pseudojuliano excerpta, et sancto martyri adaptata fuisse, nemo prudens negabit. Reliqua in ejus Actis aut sinceris aut adulteratis leguntur. En inscriptiones: prior reperta fuit, ait Gruterus [Inscriptionum Rom. corpus, pag. 347.] , Fulinguæ in Umbria, e regione horto Eusebii heremitæ.
P. AELIO. P. F. PAPIR
MARCELLO. CENT
FRVM. SVB. PRINCIPE
PEREGRINORVM. ADSTATO
ET. PRINCIPI. ET. PRIMIPILO
LEG. VII. GEM. PIAE. FEL. ADLEC
TO. AD. MVNERA. PRAEFF
LEGG. VII. CLAV. ET. PRIMAE
ADIVTRICIS. V. E. FLAMINI
LVCVLARI. LAVREN. LAVINA
PATRONO. ET. DECVRIONI. CO
LONIAE. APVLESIUM. PATRONO
CIVITAT. FORO. FLA. FVLGINIA
ITEMQVE. IGVVINORVM. SPLEN
DIDISSIMUS. ORDO. FORO. FLAMI
CVIVS * DEDICAT. DECVRIONIBVS
ET. LIBERIS. EORVM. PANEM
ET. VINVM. SS. XX. N. ITEM
MVNICIPIBVS SS. IIII. N. DEDIT
Item Albæ Juliæ in domo magistri equitum [Ibid.] :
P. AEL. P. F. PP. MARCELLO
VE. PP. EX. PRAEF. LEG. VII
CL. ET. I. ADIVT. SV3. PRIN
CIPE. PEREGRINORVM
SACER. IAVRI …
NIAE. PAP …
Demum hæc inscriptio exstabat Albæ Juliæ, in aula D. Wolfangi Kovachii literis fugientibus [Ibid., pag. 517.] :
P. AEL. P. F. PAP. MARCELLO
V. F. PP. EX. PRAEF. LEG
VII. CL. ET. I. ADIVTR
PR. IV. CI. PE. PER …
[7] [omnino rejicienda.] At, præter alia, recte notat Nicolaus Antonius in illis inscriptionibus non quemdam Marcellum Bethicum, sed Marcellum Eugubinum, Fulginatem, vel potius Foroflaminiensem celebrari: ac proin epigrammata Pseudojuliano parum utilia esse. Præterea, quod animadvertit idem auctor [Censura de Histor., etc., pag. 331 et seqq.] , ad Pseudojulianum defendendum nihil confici potest ex mentione episcopi Legionensis Decentii, qui, uti fabulator tradit, S. Marcellum Christo lucrifecisset: nam hoc nomen ex concilio Illiberitano, cui interfuit Decentius, episcopus Legionensis, verisimiliter piscatus est ille scriptor. Huic nec suffragari addit Nicolaus nomina Pia et Felix, legioni VII attributa, quum et aliis legionibus communia sint [Ibid.] . Prolixius de præsenti argumento disserere supervacaneum duco; nam nullam fidem adjungendam esse fœtibus Higuerrianis a decessoribus nostris centies declaratum fuit, atque luculente demonstratum a Nicolao Antonio et a Josepho Godoy Alcantara [Historia critica de los falsos cronicones.] . Jam de palæstra aliisque adjunctis certaminis beati centurionis.
[8] [Palæstra sancti martyris non fuit Legio,] Legionensibus et Tamayanis Actis si fides haberetur, dicendus esset S. Marcellus Legione, ob projecta balteum aliaque insignia militaria, in carcerem fuisse conjectus, inde missus Tingim in Mauritania, ibique capite damnatus. Contra in Actis Ruinartianis profertur sanctus martyr Tingi arreptus, interrogatus et pœna affectus. Neque aliud ex prima Suriana editione, ad plures mss. libros antiquos facta, colligitur. Ast in Actis Baronianis hæc locutio, nec a Ruinartio, nec a Surio relata, minime prætereunda est: Mittitur sub custodia Marcellus centurio in Mauritaniam Tingitanam ad Aurelianum Agricolaum. Quæ sententia, si reapse in Actis sinceris primitivis occurreret, dicendum videretur, uti Tillemontius notat [Mém. ecclés., tom. IV, pag. 769.] , sanctum martyrem agonem non eo loco incepisse quo eum perfecit: sed hæc, inquam, potius adulteratio habenda est. Præterquam enim quod, uti jam monuimus, a Surianis et Ruinartianis codicibus plane abest, cum reliquis Actis manifeste pugnat: siquidem hæc verba significare videntur sanctum centurionem non Tingi insignia militaria projecisse, neque ibidem in carcerem fuisse missum, aut a Fortunato, præfecto legionis, interrogatum: quæ tamen adjuncta tum in Actis Baronianis, tum in Surianis et Ruinartianis perspicue referuntur.
[9] [sed sola] Et hæc fuit causa cur a Risco aliisque scriptoribus Hispanis, imo a Tillemontio [Ibid., pag. 769 et seq.] , S. Marcello duplex assignaretur palæstra, prior Legio, vel, ut scribit Resendius, locus quidam in Gallæcia, posterior Tingis. In qua opinione ideo firmiores fuerunt, quod in codice etiam Ruinartiano legitur Fortunatus S. Marcello reluctanti pronuntiasse: Ipse sanus transmitteris ad dominum meum Aurelium Agricolanum. Etenim hæc verba sunt interpretati, quasi solum transmissionem ab uno loco ad alium designarent, aut trajectionem maris. Verum, quamvis hæc vocabuli transmissionis plerumque sit vis [Facciolati, Totius latinitatis lexicon, V° Transmissio, edit. Lipsiæ, 1839.] , hujusmodi explicatio in præsenti non est recipienda, quum per tota Acta perspicuum sit S. Marcello non aliam quam Tingim fuisse palæstram et Fortunatum solummodo de transmissione ad alium judicem loqui. Alia duo argumenta, ad suam corroborandam conjecturam, profert Tillemontius; nempe Fortunatum ad vicarium præfecti prætorio de negotio dedisse epistolam, quæ, si tunc Fortunatus fuisset Tingi, prorsus fuisset inutilis; dein sanctum martyrem post tres demum menses coram judice adfuisse, nulla hujus dilationis ratione indicata. Sed hæc minoris ponderis esse nemo non videt. Etenim quum Fortunatus S. Marcelli responsa scripto excepisset, quid rectius quam ipsum scriptum ad Agricolaum mittere, præstare potuit, (nonne similes usus et hodie in tribunalibus vigent?) maxime quum eodem die causa ad vicarium præfecti prætorio non esset deferenda. Præterea multa fingi possunt, cur Agricolao in interrogando sancto centurione tanta fuerit mora, v. g. eum tunc morbo fuisse afflictum, aut alio in loco ob negotia versatum. Nec Tillemontium [Cfr. Schüz, Commentarius criticus de scriptis et scriptoribus historicis, pag. 475 et seqq.] potuisset fugere, plures martyres Ruinartianos alios alio tempore et modo in carcere fuisse detentos et interrogatos.
[10] [Tingis.] Denique, ut alia omittam, si fingatur sanctus martyr Legione comprehensus, quis facile interpretabitur Actorum verba: Marcellus ex centurionibus Astasianis? Quid hæc sibi velint nescire se fatetur Tillemontius [Mémoires ecclés., tom. IV, pag. 275.] . Verum ea non temere referre potuisset ad Astam seu Astam Regiam, urbem Hispaniæ Bæticæ in Turdetanis: de qua Ptolemæus, Strabo [Rerum geograph. lib. III, pag. 184, 187, 189, edit. Oxonii, 1807.] aliique [Cfr. Historia critica de España, tom. V, pag. 470, num. 452, edit. 1788. Æm. Hübner, Inscriptiones Hisp. lat., tom. II, pag. 175, 699 et seq. Berolini 1869.] . Jamvero milites et centuriones Astasiani, seu urbis Astæ, non ex Legionensi præsidio, sed Tingitano pendebant. Notat enim Pius Bonifacius Gams [Die Kirchengeschichte von Spanien, tom. I, pag. 290 et 374.] milites per Hispaniæ oppida ita fuisse dispertitos, ut eorum qui in septentrionalibus tenderent, dux et quasi principia essent Legione; contra Tingi, eorum qui in meridianis castra haberent, ut Astæ, Meridæ, Italicæ, etc. Quo posito, nullo negotio intelligitur qua ratione centurio Astasianus Tingi versatus sit, ibique comprehensus et interrogatus. Cur vero tota res acta fuerit Legione, nulla apparet causa. Quocirca non aliam excogitabimus S. Marcello palæstram, quam Tingim; ubi quoque peremptus fuit S. Cassianus. De quo hæc pauca animadvertere habemus.
[11] [Acta S. Cassiani sunt sincera.] Fuit ille præsidialium Actorum S. Marcelli scriptor, uti in ejus Passione legimus. Etenim quum beatus vir pro munere suo Aurelii Agricolani et S. Marcelli interrogationes et responsa scripto exciperet, nolens capitalem sententiam in sanctum centurionem latam, utpote injustam, literis mandare, graphium et codicem projecit. Ob quod egregium facinus capite damnatus, paulo post, nempe die 3 decembris, quo ejus memoria in fastis sacris colitur, martyr occubuit. S. Cassiani Passionem, e codice ms. Colbertino editam, mendis scatere, non ignoravit Ruinartius, eam suis Actis sinceris inserens: sed non est passus hoc documentum, qualecumque esset, diutius latere, quum ad hoc tempus lucem non aspexisset, et alia exemplaria mss. nuspiam reperirentur. Nec eam nævis purgatam voluit, satius existimans eam uti est in codice ms. exhibere, quam suo marte incerta pro certis inducere. Actorum S. Cassiani sinceritas Ruinartio, Sollerio [Martyrologium Usuardi, pag. 718.] , Tillemontio [Mém. ecclés., tom. IV, pag. 577.] et Bailleto [Vies des SS., tom. VII, pag. XXXI.] adeo fuit perspecta, ut de ea disputare supervacuum duxerint. Neque nos in hac re operam perdemus. De exceptoribus, quorum unus fuit S. Cassianus, tantum dicemus eos aliquando nuncupatos fuisse notarios, eorumque fuisse acta judiciorum describere judicumque sententias excipere. Horum mentionem fuisse factam in antiquis monumentis ostendit clar. Edmundus Leblant, ubi de Actorum Martyrum fontibus more suo erudite disserit [Cfr. Les Acta martyrum et leurs sources, Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Comptes rendus, série IV, tom. VII, pag. 210 et seqq.] .
[12] [Hymnus de S. Marcello ex Officio Mozarabico.] Actis S. Marcelli subjungimus hymnum ad vesperas ex ejus Officio Mozarabico depromptum. Istius præconii ætatem declarandam peritioribus relinquo: nec video a Roblesio [Apud Aguirre, Concilia Hispaniæ, tom. IV, pag. 460, edit. Catalani.] , Bona [Opp. omn., Rerum liturgic. lib. I, cap. XI, pag. 363, edit Antv. 1677.] , Pinio [Acta SS, tom. VI Julii, De liturgia antiqua hispanica, pag. 77.] , Lorenzana [Liturgia Mozar., tom. II, De Breviario Gothico, col. 18, edit. Migne.] aliisque de Liturgia Mozarabica disputantibus, fuisse tentatum. Quibus viris doctis exploratum fuit Ordinem divinum Gothico-Hispanum officiis et hymnis sæpius fuisse auctum; nec additamenta dijudicare valuere vel ausi sunt. Temeritatis tamen non damnabitur, qui Officium Mozarabicum S. Marcelli Tingitani, cujus omnia sunt de communi præter hymnum vespertinum, inter antiquæ hujus liturgiæ auctaria rejecerit [Cfr. Aguirre, loc. cit. P. Gams, Kircheng. von Spanien, tom. I, pag. 289.] . Etenim si primigeniæ liturgiæ fuisset pars, de S. Marcello in Missali Gothico verisimiliter facta fuisset mentio. At cum sanctus martyr ibi omittatur, jure opinamur ejus Officium liturgiæ Mozarabicæ postea fuisse additum.
[13] [Martyrium contigit verisimiliter anno 298.] Quum eodem anno SS. Marcellus et Cassianus martyrium fecerint, annum emortualem prioris definiendo, hoc ipso declaramus quandonam posterior perierit. Porro ex Actis Ruinartianis et Parisiensibus sancti Marcelli non videtur posse facile colligi tempus ejus martyrii. Illius quidem duo exhibent indicia, non tamen omnino perspicua: nempe beatum centurionem, quamvis contumeliosum erga deos, non fuisse de religione a judice expresse interrogatum, nec, in speciem, ob hoc facinus sed ob rejecta militaria insignia capite damnatum; dein regnantibus imperatoribus et Cæsare martyrio esse functum. Verum quum non obtinuerit hæc rerum conditio nisi inter annum 292, quo Diocletianus et Maximianus primi Cæsares sibi socios assumpserint, et annum 303, quo magna Diocletiani persecutio exordium ceperit, sequitur inter hos annos S. Marcelli agonem esse constituendum. Vasæus [Rerum Hisp. Chronicon, in Hisp. illust., tom. I, pag. 649.] quidem, cui etiam præluxerant Breviaria antiqua Legionense et Eborense, martyrium consulatui Fausti et Galli seu anno 298 illigat, quo anno persecutio adversus christianos milites potissime inchoata est: nec ab hac sententia abhorrent Baronius [Annales, ad annum 298, num. I.] , Bailletus [Vies des saints, tom. VII, pag. 431.] , Morcellius [Africa christiana, tom. II, pag. 178. Cfr. Gams, Kircheng. von Spanien, tom. I, pag. 294 et seqq.] aliique: et eam licet non prorsus certam, etiam sequitur Ruinartius dum certiora proferantur monumenta. Nobis Ruinartii prudentia placet; eoque magis quod etiam in codice Madritensi obiisse fertur S. Marcellus Fausto et Gallo consulibus. Dies vero mortis III kalendas novembris seu 30 octobris in Actis sinceris; contra IV kalendas novembris seu dies 29 octobris in Breviariis Legionensi et Eborensi, atque etiam Romano cardinalis Quignonii, significatur. At procul dubio major fides Actis illis quam breviariis, utpote documentis documentis magis recentibus, adjungenda est.
[Annotata]
* Tanger
* legendum putat Nicolaus Antonius nicus, aut potius civis
§ II. De gente et patria S. Marcelli. Fueritne maritus S. Nonæ et pater XII martyrum. Ejus et S. Cassiani cultus.
[S. Marcellus, quem Hispani] Scriptores bene multi Hispani in martyres suæ gentis S. Marcellum, licet Tingi occisum, cooptant. Quod placitum Ruinartio [Acta Martyrum, pag. 302.] minus certum visum est, quum de domo et prosapia beati centurionis in antiquis documentis sileatur. Addendum est milites Romanos apud exteras gentes sæpissime vitam duxisse, ac proin eorum originem non raro in loco obitus fuisse incognitam. At forsan martyr Hispanus dictus fuit, quod jam inde antiquitus Tingis inter Hispana oppida videretur fuisse numerata. Ab anno 40 post Christum natum Mauritania [Becker et Marquardt, Handbuch der Röm. Alterthümer, part. III, t. I, pag. 230 et seqq. Cfr. Tissot, Géogr. comparée de la Maurétanie Tingitane, in Acad. des Inscript., mémoires présentés par divers savants, série I, tom. IX, pag. 180 et seqq. Précis historiques, année 1854, pag. 469; Morcellius, Africa Christ., tom. I, pag. 23 et seqq.] (ac proin Tingis) a Romanis fuerat subacta, duasque in provincias divisa, Cæsariensem et Tingitanam [Dio Cassius, Histor., lib. XLVI, pag. 671, Hanoviæ, 1606; Plinius, Hist. Natur., tom. I, lib. V, cap. I, p. 240, edit. Harduini, Paris. 1741. Cfr. Morcellius, loc. cit.] , partimque Africæ Romanæ adjecta [Cfr. Sextus Rufus, Breviarium rerum gest., apud Scriptores Historiæ Romanæ, tom. II, pag. 162, edit. Heidelberg. Cfr. Morcellius, loc. cit.] . Postea vero Tingitana, ut constat ex Notitia dignitatum Imperii [Böcking, tom. II, pag. 146* et 452*.] , tamquam provincia Hispanica habita fuit. Alia obtigit conditio Mauritaniæ Cæsariensi, quæ, in duas provincias Sitifensem et Cæsariensem easque præsidales distracta [Cfr. Lactantius, Opp. tom. II, col. 204, De Morte Persec., cap. VII, edit. Migne.] , non desiit Africæ Romanæ finibus contineri. Quibus perpensis, facile intelligimus S. Marcellum, etiamsi non in Iberia vitam introivisset, non immerito tamen, utpote in diœcesi Hispana occisum, inter martyres Hispanos fuisse numeratum; similem viam aliarum nationum scriptoribus ineuntibus. Verum Hispani longius procedunt, eorumque persuasio est, S. Marcellum in hodierna Hispania a parentibus Hispanis fuisse genitum; quin et ipsam urbem, unde oriundus sit, sibi innotescere contendunt. Sed, quis ille locus sit, alii alio modo sentiunt.
[15] [suum vindicant,] Nec mirabitur hoc opinionum discrimen qui, quas clades documenta hispanica acceperint, noverit, vel etiam quam mutila multarum urbium hispanarum nomina posteris fuerint transmissa: quo factum est ut plures istius regni civitates S. Marcellum sibi vindicarint. Vasæus quidem aliique opinantur eum fuisse Legionensem: quin Legionenses ex traditione populari ostendunt locum domus in qua vitam inchoarit et duxerit [Risco, España Sagrada, tom. XXXIV, pag. 350.] : contra Astensem Bæticum facit Rodericus Caro, quem plures sequuntur. Sunt qui eum Astapensem Bæticum dicant. Tandem Philippus de Gandara cum sequacibus sanctum martyrem ex urbe Arsacia in Gallæcia oriundum affirmat. Harum quatuor opinionum patronos recitat Tamayus [Martyrologium Hispanicum, tom. V, pag. 672 et seqq.] , propugnans ipse quartam sententiam [Ibid., tom. VI, pag. 270.] . Quas controversias, ob documentorum penuriam inenodabiles, nostrum non est prolixius exponere, sed varia Iberorum placita in medium breviter pro scopo nostro protulisse sufficit. Animadvertatur tamen in Kalendario Missali Mozarabico præfixo [Liturgia Mozarabica, tom. I, col. 95 et seqq.] et in ipso Missali S. Marcelli nomen non esse inscriptum: eum vero sic prætermitti, si fuerit Hispanus, quisque mirabitur. Quod si in Kalendaria Gothicum [Ibid., tom. II, col. 42.] , et Gotho-Hispanum Francisci Pisæ [Ibid., tom. I, col. 1055.] , et in Breviarium Gothicum fuit relatus, non prætereat lectorem eum ibi apparere inter sanctos cujus officium est minus celebre; neque in hymno Breviarii [Ibid., tom. II, col. 1238.] subindicari eum fuisse Hispanum. Quapropter nemo prudens Ruinartium, nolentem causam de S. Marcelli natalibus dirimere, facile culpabit. Haud minore alacritate scriptores de ejus vera falsave cognatione jam certant.
[16] [non videtur fuisse maritus S. Nonæ] Lucas, sæculo XIII episcopus Tudensis, ad Hispaniæ excellentiam efferendam, viros suæ patriæ sanctimonia claros recensens, ait: Quæ patria vel quæ civitas ut Legio urbs Hispaniæ tale quid protulit, quæ Christi martyrem Marcellum centurionem, cum beatissima uxore Nona et duodecim filiis centurionibus et Christi martyribus edidit: quorum sanguine et fide plebs catholica roboratur. Nomina eorum hæc sunt, Claudius, Lupercus, Victoricus, Facundus, Primitivus, Emeterius, Celedonius, Servandus, Germanus, Faustus, Januarius et Martialis [Chronicon Mundi, in Hispania illust., tom. IV, pag. 2.] . Hunc scriptorem secuti sunt Nonius [Ibid., Hispania, pag. 434.] , qui suorum dictorum S. Isidorum vadem perperam facit, Resendius [Breviarium Eborense anni 1548, col. 1630.] , Marineus Siculus [Hisp. illust., tom. I, pag. 333.] , Alphonsus Venerus, Joannes Vasæus [Ibid., pag. 649.] , Ambrosius de Morales [Viage a los reynos de Leon, etc., pag. 56 et seq., edit. Henrici Florez.] , Gonsalvus Davila [Teatro ecl., tom. I, pag. 365.] , Baronius [Annal., ad annum 298, num. IX.] , Mariana [Hist. de Espana, tom. II, lib. IV, cap XII, pag. 73, edit 1785.] , Padilla [Hist. eccl., tom. I, cent. IV, pag. 180.] , Huerta [Anales de Galicia, tom. I, pag. 185 et 192.] , Villegas [Flos sanctorum, pag. 380 et seqq.] , Ribadeneira, Rosweidus [Rosweide, Legende der Heyligen, tom. II, ad diem 30 oct.] aliique plures. Quam opinionem suo calculo probare noluerunt decessores nostri, explicantes Acta SS. Emetherii et Cheledonii [Acta SS., tom. I Martii, pag. 229.] , SS. Fausti, Januarii et Martialis [Ibid., tom. VI Octob., pag. 188] , SS. Germani et Servandi [Ibid., tom. X Octob., pag. 26.] martyrum Hispanorum. Enimvero in antiquis monumentis historicis iisque sinceris et Ruinartianis quæ exstant de SS. Servando, Fausto, Januario, Martiali, Emetherio, Cheledonio, Facundo et Primitivo [Risco, España Sagrada, tom. XXXIV, pag. 390 e seqq.] , nusquam deprehendi eos SS. Marcello et Nona esse genitos. Nec feruntur inter se fuisse fratres, si tamen excipias SS. Emetherium et Cheledonium, quos germanos Prudentius [Cfr Peristephanon, hymnus I, apud Migne, Patrol. lat., tom. LX, col. 285. Cfr. col. 362.] dixit.
[17] [et pater duodecim centurionum martyrum.] Haud me latet jam sæculo IV [Cfr. Prudentius, ibid., col. 288. Ruinart, Acta sincera, præf., pag. 4.] multa SS. martyrum Hispanorum Acta malitia persecutorum excidisse, ac potuisse originem cognationemque SS. Marcelli, Nonæ, Claudii, Luperci, Victorici, aliorumque novem martyrum traditione populari et ecclesiastica posteris tradi: sed huic sententiæ non pauci opponent, ægre intelligi quomodo, si his sanctis tantum decus fuerit, illa eadem laus nec in Actis genuinis superstitibus, nec in hymnis Mozarabicis fuerit inscripta. Prætereo sententiam Lucii Marinei et aliorum aliquot, minus verisimiliter dicentium e duodecim filiis sancti Martielis seu Marcelli, undecim cum patre Martiele uno die martyrium passos esse acerbissimum: siquidem hæc adjuncta adeo memorabilia in Actis SS. Marcelli, Fausti aliorumque jam indicatis prorsus silentur: quum contra alia multo minus relatu digna tradantur memoriæ. Eadem de causa commentum olet quod refert Lucas Tudensis, scilicet duodecim filios S. Marcelli ad exemplum sui patris fuisse omnes centuriones [Cfr. Eusebius, Hist. Eccl., lib. VIII, cap. IV, pag. 616, edit. Laemmer; Lamy, de eruditione Apost., V° Milites, pag. 295 et seqq., edit. Florent. 1766.] . Quibus disputatis, reliquum est ut de sancti viri cultu disseramus.
[18] [Colitur die 30 octobris,] Nescimus, quemadmodum et de multis aliis antiquis martyribus dicendum foret, quibusnam honoribus S. Marcellus primis temporibus post suum gloriosum in terris triumphum fuerit cohonestatus. Non tamen incredibile est ei cultum ecclesiasticum statim fuisse tributum; certe tanti fuit meriti ejus certamen apud Christianos, ut sibi Acta præsidialia comparaverint, ea exordio et epilogo auxerint, nec perire passi sint. Verum beati centurionis nomen in antiquissimis martyrologiis aut kalendariis frustra quæreres, ita ut Sollerius affirmare non dubitaverit auctorem martyrologii Parvi Romani (qui inter vivos fuit, ut ille idem opinatur, sæculo VIII) primum fuisse martyrologum qui memoraverit ad III kal. octobris S. Marcellum, hisce verbis: Tingitanæ Marcelli centurionis et martyris [Martyrologium Adonis, pag. XXXVI, edit Georgii.] . Hunc sequitur Ado dicens: Civitate Tingitana, passio sancti Marcelli centurionis, qui capitis abscissione martyrium consummavit, sub Agricolao agente vices præfectorum prætorio [Ibid., pag. 552.] . Quam laudem eidem martyri tribuit Usuardus, excepto quod loco Tingitana et Agricolao scribit Tingitina et Agricolano [Sollerius, Martyrologium Usuardi, pag. 637.] . Wandelbertus quoque S. Marcelli laudem celebrat, addens (nescivit Sollerius [Ibid.] quonam jure) eum sanctorum martyrum Africæ ducentorum viginti, hac die in Usuardo inscriptorum, fuisse antesignanum. Accipe poetæ carmina:
Terno Marcellus, Christi galeatus amore,
Centuriam cœlo dignam geminamque sacravit,
Martyribus bis centum et bis denis comitatus [Martyr., apud Migne, Patrol. lat., tom. CXXI, col. 616.] .
Præterea legitur in antiquo Martyrologio Fuldensi, quod Dominico Georgio visum est scriptum sæculo X [Martyrologium Adonis, pag. XV et 672.] , eadem enunciatio ut apud Adonem, modo excipias martyrem vita privatum fuisse sub Agricolao vicario præfectorum prætorio: de qua re nihil in codice Fuldensi.
[19] [sed etiam die 29,] Sanctum centurionem quoque memorant antiqua martyrologia mss., quorum verba recitat Franciscus Maria de Aste [In Martyrologium Romanum disceptationes, ad diem 30 octobris, pag. 490. Cfr. Acta SS., tom. II Martii, Martyr. Bedæ, pag. XXXVI.] : Divionense, Romanum Barberinianum, Atrebatense S. Mariæ, Tornacense S. Martini, et Lætiense S. Lamberti. Item Kalendarium Palatino-Vaticanum sæculi circiter XII, uti opinatur Georgius [Ad calcem Martyrol. Adonis, pag. 708; cfr. pag. XIX.] . Sæculo XVI Maurolycus, non secus quam auctores Martyrologii Romani, fere eadem verba quæ Ado usurpat; addit tamen Maurolycus: S. Marcellum secuti sunt filii undecim et uxor Nonia cum filio parvo, in lacum mersa, apud Legionensem urbem Hispaniæ. Diversa est Galesinii enunciatio [Cfr. Moreri, Le grand Diction. Hist. V° Galesini, tom. V, col. 1759.] : In urbe Tingitana, ait hic auctor, sancti Marcelli centurionis: qui multis exantlatis pugnæ pro fide suscepta laboribus, demum, capite præciso, martyrium explevit. Omitto alia plura martyrologia minoris momenti, in quibus pariter S. Marcelli memoria ad diem 30 octobris recolitur. Sed addendum est olim in Ecclesiis Toletana, Placentina, Hispalensi, Eborensi, Segobiensi, Palentina, Pampelonensi et Legionensi, quas secutus est cardinalis Quignonius in suo Breviario Romano, festum S. Marcelli die 29 octobris fuisse celebratum [Cfr. Tamayus, Martyrologium Hispanicum, tom. V, pag. 670; España Sagrada, tom. XXXIV, pag. 349; Breviarium Eborense anni 1548.] . Mozarabes [Liturgia Mozarabica, tom. I, col. 1055, tom. II, col. 42, 1238.] vero, uti et Ado et Usuardus, diem 30 octobris prætulerunt. Cultum itaque sancti martyris antiquitus extitisse non tantum in Hispania, sed etiam in aliis regnis, perspicuum est.
[20] [hodie maxime in diœcesi] Hodiernum vero cultum S. Marcelli in diœcesi Legionensi, in literis magna humanitate ad me datis die 14 julii anni 1879, reverendissimus et illustrissimus Dominus Saturninus istic episcopus, explicat hisce verbis: S. Marcellus colitur velut principalis patronus in civitate Legionensi, sub ritu duplici primæ classis cum octava, duplicique majori in tota diœcesi, die 29 octobris: qua die fit ejus memoria in kalendario diœcesano; quamvis in civitate post quorumdam festorum suppressionem a S. Sede decretam, ejusdem S. Marcelli festum transferatur in postremam dominicam octobris… In codice diœcesano proprias habet lectiones primam et secundam nocturni II, reliquis et Missa desumptis ex communi unius martyris.
Hæ sunt duæ lectiones de quibus dignissimus præsul:
II NOCTURNI LECTIO I. Marcellus, Legione in Hispania natus, nobilis genere, sed fide nobilior: pater, non tam carne quam spiritu, duodecim illustrium martyrum Claudii, Lupercii, Victorii, Facundi, Primitivi, Fausti, Januarii, Martialis, Emetherii, Celedonii, Servandi et Germani, centurio sub Diocletiano principe militavit. Is, cum cæteri omnes in natali die imperatoris in profanis illis conviviis epularentur, atque idolis imperatoriæque statuæ thus adolerent, tam impium facinus (ut christianum hominem decebat) execratus, militiæ insignibus, vite scilicet et cingulo, rejectis, se deinceps Christo regi æterno militaturum, non imperatoribus, a quibus milites surdis et mutis idolis sacrificare compellebantur, libera constantique voce testatus est.
LECTIO II. Stupefacti vero milites hæc audientes, illum tenuerunt, et quæ viderant quæve audierant, Astasiano Fortunato, præsidi legionis Trajanæ, cujus ille centurio erat, nunciarunt: qui eum mox in carcerem detrudi mandavit. In judicium vero, expletis epulis, evocatus, cum Astasiano constantissime respondisset, sibi, quod christianus esset, non licere amplius sub imperatoribus, dictam ob causam, nisi Christo Domino militare, ab eo in Mauritaniam Tingitanam ad Aurelianum Agricolam, præfecti prætorio vices agentem, missus est: qui, cum eum in christiana religione firmissimum cerneret, quem a Christi cultu avocare non potuit, capite plecti jussit. Ejus corpus fideles qui aderant, eo in loco ubi passus, sepeliendum curarunt: quod deinde Legionem translatum in ecclesia sui nominis conditum est.
[21] [et in urbe Legionensi.] Scribit quoque ad nos Ill. et RR. episcopus Legionensis: Ipsius (S. Marcelli) festum magna pompa et populi frequentia, prædicta die, celebratur a capitulo cathedrali in parochiali ecclesia ejusdem S. Marcelli nuncupata. Non minus solemniter celebratur in eadem ecclesia, feria tertia paschatis Resurrectionis, translatio ejus reliquiarum ex civitate Tingitana in hanc Legionensem. Addit: S. Marcello dicata extat in hac civitate ecclesia hodie parochialis, monastica olim, et capella superædificata super domus solum qua sanctus natus est et vixit; licet enim capella hæc non nisi nomine Christi, vulgo “de la Victoria” dicti, dignoscatur, considerari tamen potest S. Marcello dicata, siquidem erecta fuit occasione desumpta ex victoria, quam de hostibus sanctæ fidei Christus obtinuit in persona S. Marcelli. Nosocomium quod nunc temporis dicitur S. Antonii abbatis, erectum anno 1096, in primordiis S. Marcelli nomen gestabat. Orphanotrophium etiam, anno 1855 conditum, hunc sanctum patronum sibi elegit. Atque hæc de cultu sancti Marcelli in diœcesi Legionensi. Verum omittere non licet beatum martyrem ab anno 1581 per universam Ecclesiam coli, non quidem officio liturgico, sed translatione nominis in Martyrologium Romanum; ubi ad diem 30 octobris legitur: Tingi in Mauritania passio sancti Marcelli centurionis, qui capitis abscissione martyrium complevit sub Agricolao agente vices præfecti prætorio. Jam de sancti martyris reliquiis.
[22] [Translatus fuit Legionem anno 1493.] Sacræ S. Marcelli exuviæ in urbe Tingitana sepulturæ fuerunt datæ, nec in alium locum, appropinquantibus Mahumetanis, delatæ. Qui infensissimi Christianorum hostes, capta circiter anno 669 Tingi [Morcelli, Africa christiana, tom. III, pag. 392; Hœfer, Afrique Australe, Orientale, Centrale, empire du Maroc, pag. 316 et seqq.] , venerandis beati martyris ossibus nihil detrimenti intulerunt, eaque integra Lusitani, post occupatum anno 1471 idem oppidum, repererunt. Rebus ita sese habentibus, Gomesius de Isla, presbyter Legionensis, Tingim perrexit, suaque industria corpus S. Marcelli Legionem transferendum ibique in ecclesia parœciali, ei sacra, super aram majorem deponendum curavit. Cui solemnitati, die 29 martii anni 1493 celebratæ, Ferdinandus rex Castellæ et Legionis cum sua aula interfuit, uti constat ex documento antiquo eoque sincero in Hispania Sacra juris publici facto [España Sagrada, tom. XXXVI, pag. 257 et seqq.] . Ex quo usque ad nostram ætatem cultus sacrarum reliquiarum S. Marcelli quam maxime floruit. Hodie, ut olim, in ecclesia ipsi sancto martyri sacra domicilium habent.
[23] [Cultus S. Cassiani est antiquissimus.] Haud minus certus, licet non adeo celeber, dicendus est cultus S. Cassiani: cui tamen (quod defuit S. Marcello) contigit, ut a Prudentio celebraretur [Opp., Peristephanon, col. 364, edit. Migne.] . Hic enim pientissimus poeta, quasi præteriens, Tingitano oppido de sancto exceptore gratulatur, hoc versu hymni IV:
Ingeret Tingis sua Cassianum.
Laudatur similiter a multis martyrologis, qui ejus festum ad diem 3 decembris, sermone plerumque diverso, suis laterculis inscripserunt. Certe in Martyrologio Hieronymiano Lucensi legitur: Et in Tingi Cassiani. Quæ declaratio in omnibus Hieronymianis martyrologiis, ait Sollerius [Martyrologium Usuardi, pag. 718.] , diserte ponitur, quamvis nonnihil luxatum et depravatum sit nomen tum sancti, tum loci martyrii. Verum a Martyrologiis Romano Parvo, Bedæ et Flori S. Cassiani nomen omnino abest. Ado vero, quem, quod adeo sit jejunus, Sollerius suspicatur non vidisse sancti martyris Acta, scribit: Tingi, metropoli Mauritaniæ Tingitanæ, natalis sancti Cassiani martyris gloriosi. Animadvertendum est hæc reperiri in editione Rosweidi, qui usus est tribus codicibus, nempe ecclesiæ S. Pantaleonis prope Coloniam, abbatiæ Everbodensis juxta Sichem, et Petri Scriverii: quem præsertim bonæ notæ fuisse asserit idem Rosweidus [Vetus Roman. Martyr. et Adonis Martyr., pag. 30.] . Ast Georgius [Martyrologium Adonis, Præf., pag. IX et 612.] laudationem multo prolixiorem exscripsit e tribus codicibus 511, 512, 514 Bibliothecæ Vaticanæ, olim Reginæ Sueciæ: quorum codicum primus videtur esse sæculi XI, duo alii sæculi XII. Quæ laus his concepta est verbis: Tingi metropolim (sic) Mauritaniæ Tingitanæ, natalis sancti Cassiani, qui exceptoris diu gerens officium, tandem cœlitus inspiratus, execrabile duxit, Christianorum neci deservire cruentus: unde renuntians eidem officio, sub Christiana confessione triumphum meruit obtinere martyrii. Eadem apud Usuardum [Sollerius, Mart. Usuardi., pag. 718.] . Sancti martyris meminit et Rabanus [Opp. Rabani, tom. IV, Martyr., col. 1182, edit. Migne.] , eum perperam nominans presbyterum. Anno 1567 et sequentibus Maurolycus, anno 1578 Galesinius, et postea editores Martyrologii Romani, vulgo Baroniani, S. Cassiani præconium, ab Usuardino parum diversum, in suos libros transtulerunt. Ex qua brevi disputatione perspicuum est, a primis Ecclesiæ temporibus ad nostrum usque ævum, S. Cassianum inter sanctos martyres fuisse numeratum et cultum. Jam S. Marcelli Acta cum codicibus Baroniano et Parisiensi collata, proferimus juxta Ruinartianam editionem.
PASSIO S. MARCELLI
ex Actis sinceris Martyrum Ruinartii, collatis cum Actis mss. bibliothecæ Reipublicæ Parisiensis et cum editione Baroniana.
Marcellus, centurio, martyr Tingi in Africa (S.)
BHL Number: 5253
EX IMPR. ET MSS.
CAPUT UNICUM.
Cur S. Marcellus centurio coram judice steterit. Ejus martyrium.
[S. Marcellus, centurio, quum projecisset insignia militaria,] (a In civitate Tingitana, procurante Fortunato præside, advenit natalis dies imperatoris b. Ibi cum omnes in conviviis epularentur, atque sacrificarent, Marcellus quidam ex centurionibus legionis Trajanæ c, profana reputans illa convivia, rejecto etiam cingulo militari coram signis legionis, quæ tunc aderant, clara voce testatus est, dicens: “Jesu Christo regi æterno milito.” Abjecit quoque vitem et arma, et addidit: “Ex hoc militare imperatoribus vestris desisto, et deos vestros ligneos et lapideos adorare contemno, quæ * sunt idola surda et muta. Si talis est conditio militantium, ut diis et imperatoribus sacra facere compellantur: ecce projicio vitem d et cingulum; renuntio signis, et militare recuso.” Stupefacti sunt autem milites ista audientes: tenuerunt eum et nuntiaverunt Anastasio * Fortunato præsidi legionis e. Qui jussit eum conjici in carcerem. Finitis autem epulis, residens in consistorio præcepit introduci Marcellum centurionem.) Introductoque * Marcello ex centurionibus Astasianis * introduci f. (Anastasius) Fortunatus præses ei dixit: “Quid tibi visum est, ut contra disciplinam militarem te discingeres et baltheum (ac) vitem * projiceres?” Marcellus respondit: “Jam die duodecimo kalendarum augustarum apud signa legionis istius, quando diem festum imperatoris * celebrastis, publice clara voce respondi me Christianum (esse) et * sacramento huic * militare non posse, nisi Jesu Christo filio Dei Patris omnipotentis.” (Anastasius) Fortunatus præses dixit: “Temeritatem tuam dissimulare non possum, et ideo referam * hoc imperatoribus et cæsari g. Ipse * (sanus) transmitteris ad dominum meum Aurelium * Agricolanum **, agentem vicem præfectorum prætorio h, prosequente Cæcilio arva officialia i.”
[2] Die tertio kalendarum novembrium Tingi * inducto Marcello ex centurionibus Astasianis, ex officio dictum est: “Marcellum ex centurionibus Fortunatus præses ad potestatem tuam transmisit. Præsto est epistola super nomine * ejus, quam **, [morte muletatus fuit.] si præcipis, recito.” Agricolanus dixit: “Recitetur.” Ex officio * dictum est: “Tibi domine Fortunatus, et reliqua k. (Miles hic, rejecto cingulo militari, Christianum se esse testatus, coram omni populo in deos et in Cæsarem multa blasphema locutus est. Ideo eum ad te direximus, ut, quod ex eodem claritas tua sanxerit, jubeas observari.”) Recitatis * (itaque litteris) Agricolanus dixit: “Locutus es hæc * apud Acta præsidis? *” Marcellus respondit: ** “Locutus sum.” Agricolanus dixit: “Centurio ordinarius l militabas?” Marcellus respondit: “Militabam.” m Agricolanus dixit: “Quo furore accensus es, ut projiceres sacramenta, et talia loquereris?” Marcellus respondit: “Furor nullus est in eis qui timent Dominum.” Agricolanus dixit: “Singula hæc locutus es quæ (in) Actis præsidialibus continentur? *” Marcellus respondit: ** “Locutus sum.” Agricolanus dixit: “Projecisti arma?” Marcellus respondit: “Projeci. Non enim decebat * Christianum hominem molestiis sæcularibus militare, qui Christo Domino * militat.” Agricolanus dixit: “Ita se habent facta Marcelli, ut hæc disciplina debeant vindicari.” Atque ita (dictavit sententiam): n “Marcellum *, qui centurio ordinarius militabat; (qui) abjecto publice sacramento polluisse se dixit; et insuper apud Acta præsidialia * alia verba furore plena deposuit, gladio * animadverti placet.” Cum ad supplicium duceretur, dixit Agricolano: “Deus tibi benefaciat. o” Sic (enim) decebat martyrem ex hoc mundo discedere p. (Et his dictis, * capite cæsus occubuit pro nomine Domini nostri Jesu Christi, qui est gloriosus * in sæcula sæculorum. * Amen.)
ANNOTATA.
a Omnia verba vel singularia vel continuata quæ uncinulis comprehenduntur, in codice ms. Parisiensi desunt: quæ vero in hoc codice a Ruinartiana editione discrepant, litera P indicantur; item nota B, lectiones variantes editionis Baronianæ.
b Natalis dies imperatoris hic interpretandus non est, si fides Pagio [Critice Baronii, ad annum 298, num. III.] habetur, genuinus imperatoris Maximiani Herculii natalis, sed natalis ejus imperii. Alii scriptores plerique opinantur designari genuinum natalem imperatoris, quum aperte in Actis perhibeatur, et nihil indicet hic agi de die natali imperii. Quæ sententia verisimilior videtur.
c Legio Trajana: hæc desunt in altero codicum quos adhibuit Ruinartius, nimirum Silvæ-Majoris. Quænam fuerit hæc legio non plane constat, quum non unam conscripserit Trajanus, uti ex Dione Cassio collegit Franciscus Robortellus, in Dissertatione de Legionibus Romanorum [Apud Grævium, Thesaur. Antt. Roman., tom. X, col. 1470. Cfr. Baronius, ad annum 176, num. XVIII. Böcking, Notitia dignit. in Oriente, pag. 68, 75, 296. Mommsen und Marquardt, Röm. Alterth., tom. V, pag. 435 et seqq.] . Sed hic significari putant aliqui legionem septimam geminam [Gams, Kircheng. von Span., tom. I, pag. 289.] .
d Vitis erat, inquit Baronius [Baronius, Ann. eccl., ad annum 298, num. III. Mommsen et Marquardt, Römische Alterthümer, tom. V. Röm. Staatsverwaltung, pars II, pag. 363, Lipsiæ, 1876.] , insigne centurionum, quam manu gestarent, et qua in delinquentes milites animadverterent, uti ex Juvenali, Plinio, Macro et Tacito ostendit. Maffeus vero centurionem Festum cum sui muneris insignibus expressit [Museum Veronense, pag. CXXI, num. 4.] .
e Præses legionis: perspicuum est agi hoc loco de præside legionis militaris. Attamenscriptores Hispani aliquot hæc verba pro præside oppidi Legionis perperam acceperunt [Tillemont, Mémoires, tom. IV, pag. 770. Cfr. Gams, Kirchengesch. von Spanien, tom. I, pag. 234.] .
f Hæc verba: Marcello ex centurionibus Astasianis introduci desunt apud Baronium.
g Imperatoribus, id est, Diocletiano et Maximiano Herculio, et Cæsari Constantio Chloro, in cujus potestate erant Britannia, Gallia et Hispania.
h Agens vicem præfectorum prætorio; siquidem munere præfecti prætorio fungebatur, ipsi summum jus in milites erat [Cfr. Baronius, ad ann. 298, num. VI.] .
i Prosequente Cæcilio arva officialia: hæc desunt in editionibus Surii et Baronii; quæ post prætorio ita pergunt: Mittitur sub custodia Marcellus centurio in Mauritaniam Tingitanam, ad Aurelianum Agricolaum. Sequuntur Acta Marcelli Tingi in Mauritania coram Aureliano Agricolao, die tertio kalendarum novembrium. In civitatem Tingitanam introducto Marcello ex centurionibus, ex officio dictum est: Anastasius Fortunatus, præses legionis, Marcellum ex centurionibus præsentem ad tuam potestatem transmittit.
k
Tibi Domine Fortunatus et reliqua omissa fuere a Baronio et desunt in codice Silvæ-Majoris: contra in Actis Legionensibus tota extat epistola. Quam cum etiam exhibeat brevissima Passio Madritensis, de qua jam egimus in Commentario prævio, hanc licet mendosam et mutilam edimus. Fausto et Gallo consulibus, die V kalendarum agustarum … ducto Marcello ex centurionibus Astulanus Fortunatus præses dixit: “Quid tibi visum est, ut contra disciplinam militarem discingeres, et balteum, et spatam, et victum [Note: ] [lege vitem] projiceres?” S. Marcellus: “Jam tibi duodecimo kal. die agustarum, quando diem festum imperatoris nostri celebrastis, clara voce respondi me christianum esse, et huic officio militare non posse, nisi Jesu Christo, filio Dei omnipotentis.” Fortunatus præses dixit: “Temeritatem tuam dissimulare non possum, et ideo perferam hæc ad aures dominorum nostrorum agustarumque cæsarum. Ipse sane transmitteris ad auditorium domini mei Agriculani. Manilius Furtunatus Agriculano suo salutem. Die felicissimo acto orbe beatissimo natalis genuini dominorum nostrorum eorumdem agustarumque cæsarum, cum solemne celebremus, Domine Aureli Agriculane, Marcellus centurio ordinarius, nescio qua correptus [amentia], se ultro discinxit balteum, spatam et vitem, quam gerebat, projiciendum esse arbitratus est, ante ipsa principia dominorum nostrorum. Quod factum necesse habui perferre ad potestatem tuam, etiam et ipsum esse transmissum.” Fausto et Gallo consulibus, sub die tertio kal. novembrium, Tingi, in Marcello ex centurione Astulani, ex officio dictum est: “Fortunatus præses Marcellum ad tuam potestatem transmisi. Præsto est. Offeratur Magnitudini tuæ, et epistola de nomine [ejus] …, quam, si præcipis, recitemus.” Agriculanus dixit: “Recitemus.” Quibus recitatis, Agriculanus: “Locutus es quæ actis inserta?” Marcellus dixit: “Locutus sum.” Agriculanus: “… Hæc locutus es?” Marcellus: “Locutus sum.” Agriculanus: “Centurio ordinarius [militabas?] Marcellus sanctus dixit: “Militabam” Agriculanus dixit: “Quomodo [deceptus es] ut projiceres [balteum] et talia sequeris?” [Note: ] [lege loquereris]
Quibus Actis hanc annotatiunculam adscripsit noster Cuperus [Mss. Reg. bibl. Bruxellensis, num. 8926.] : Ex codice in-folio pergameno, ligato in ligatura rubra bibliothecæ regiæ Madritensis, ex scrinio philosophi, num. 9.
l Quinam vocati fuerint Centuriones Ordinarii exponit Vegetius [Cfr. Mommsen et Marquardt, Handb. der Röm. Alterthümer, tom. cit., pag. 447.] .
m Verba: Agricolanus dixit: “Centurio ordinarius militabas?” Marcellus respondit: “Militabam.” desunt in editione Baroniana et in codice Silvæ-Majoris.
n Apud Baronium et Surium: Atque ita Agricolaus in Marcellum Centurionem dictavit hanc sententiam: In Marcellum.
o Dixit Agricolano: Deus tibi benefaciat. Quæ verba occurrunt in codice ms. Silvæ-Majoris, quo usus est Ruinartius, non tamen in codice Colbertino, quem quoque præ manibus habuit.Ibi enim hæc verba leguntur: Dixit: Auriculane, Deus tibi bene ne faciat. Apud Baronium vero: Dixit Agricolaus: Nec tibi Deus benefaciat, et apud Surium: Dixit Agricolanus: Ne tibi Deus benefaciat. Verba, prout ea protulit Baronius, explicat Tillemontius quasi S. Marcellus Agricolano non mala imprecatus esset, sed prædixisset, Deo inspirante, pœnas quæ eum manerent. Quæ Tillemontii interpretatio non videtur spernenda.
p In Actis Parisiensibus: Sic decebat Marcellum martyrem gloriosum ex hoc mundo recedere.
* quia cod. Silvæ-Majoris.
* Astasiano B.
* Inducto P.
* Astisianis codd. Colbert. et Silvæ-Majoris.
* vittæ P.
* vestri add. P.
* om. B.
* hinc B.
* perferam B
* et ipse P.
* Auriculanum P. et cod. Colbert. Aurelianum B.
* * Agricolaum et sic deinceps B.
* Tengi P.
* nomen B.
* * quem P.
* ex officium P.
* quibus recitatis P., recensitis B.
* quæ recitantur P.
* præsidialia B.
* * dixit B.
* recitantur P.
* * dixit B.
* oportet B.
* om. B.
* In Marcello P.
* tribuni B.
* om. B.
* Et his dictis om. B.
* benedictus B.
* om. B.
HYMNUS S. MARCELLI MARTYRIS
ex breviario gothico hispano.
[S. Marcellus terrena spernens,] Martyris festum rutilat, beati
Ecce Marcelli: populi venite,
Carminis Deo resonemus hymnum
Voce sub una.
Mores doces * cives, populos sequaces,
Indui Christum, fugere caduca,
Spiritus probra studio domare
Tempore toto.
Abnuit pompas, refugit honores;
Atque dum miles haberetur atrox,
Cominus cessit manibus habita
Regia jussa.
Arripit mentis gladium, dicato
Munere pollens Domini tonantis
Terrea tranat celeri volatu
Omnia vincens.
[et soli vivens Christo,] Rite compunctus animum perarmat;
Spiritu doctus superat profanum
Judicem, verbis placidus, cruorem
Fundere gliscens.
Rectus ab hinc famulus tonantis
Mentis insistit precibus vigore:
Novit et vota Dominus, et reddit
Mente potenti.
Celsos honores et opes fugaces
Spernit, effulgens animi nitore;
Votaque Christo celebrans, retentat
Pectore grates.
Cœlica mente, religione mallens
Fieri civem, dicat hic se totum
Æthere tonanti, jugiter manenti
Omne per ævum.
Ecce, qui jussus patriam tueri,
Arma projecit, Domini se servum [ob arma projecta occiditur,]
Gliscit æterni, resonans dicata
Carmina Christo.
Exinde exclamat rabidus tyrannus:
Iste Marcellus, mea qui præcepta
Temnit, et arma putat abneganda b,
Morti ne detur?
Læta Marcelli famuli beati
Inde vox cœpit resonare Christum;
Et bene truci veniat ut ipsi
Præsidi poscit c.
Laus enim non est, quæriturque verbis *,
Martyr resonat merito cruoris,
Sermo nil potest, animus rependat
Munera laudis.
[in cœlo magnam mercedem recepturus:] Licet hic sensus maneat acutus,
Mentis et vigor habeatur omnis;
Quod tamen sanctis datur in futuro
Tempore munus!
Loqui nec ullus valet umquam homo
Carne vestitus fragili, beandus
Claustra cum carnis liquerit, resurgens
Judice Christo.
Vocibus ergo placidis rogamus
Te, Deus, omnes, humilique mente,
Dones defunctis requiem misertus,
Gaudia vivis.
Ut sine culpa famuli, beati
Festa Marcelli celebremus, una
Teque laudemus pariter per ævum
Dulcibus hymnis.
[ubi noster sit patronus!] Sic tuæ plebi veniam canenti
Proroga; ut nostra scelera dimittas,
Testis et prece reseres Marcelli
Abdita cœli.
Sit honor una, Pater alme semper,
Et tibi Christo, pariterque dona
Cuncta qui cingis, Deus unus extans
Sæcla sæclorum. Amen.
ANNOTATA.
a Secuti sumus in hymno edendo Franciscum Antonium Lorenzanam, archiepiscopum Toletanum [Liturgia Mozarabica, tom. II, col. 1238, edit. Migne.] .
b His versibus indicatur sanctus centurio morti fuisse traditus, quod arma projiciens militiam deseruerit. Quod argumentum in Commentario prævio, num. 3, explicuimus.
c Memorat poeta verba quibus S. Marcellus, pœnam capitalem subiturus, alloquitur vicarium præfecti prætorio, Deus tibi benefaciat: de qua sententia supra egimus.
* lege docet
* lege quæritur quæ verbis
PASSIO S. CASSIANI
ex Actis sinceris Martyrum Ruinartii.
Marcellus, centurio, martyr Tingi in Africa (S.)
BHL Number: 1636
EX IMPR.
CAPUT UNICUM.
Quid egerit S. Cassianus in causa S. Marcelli centurionis. Ejus martyrium.
[S. Cassianus, exceptor in causa S. Marcelli, martyr occubuit.] Cum beatissimus Cassianus Aureliano Auriculano a agenti vices præfectorum prætorio militaris exceptor b, eo tempore quo sanctum martyrem [Marcellum] auditurus erat, ejusdem parebat officio c. Inducto itaque Marcello ex centurionibus Astasianis Tingi, tertio kal. novembris die, multa et terribili eum voce, quasi judiciaria auctoritate a confessionis perseverantia Aurelianus Auriculanus depravare tentabat. Sed cum Marcellus beatissimus martyr, Christi se militem esse pro clamaret, summa auctoritate constantiæ molestiis sæcularibus militare non posse, ut jam multum * judicem judicantis crederent omnes esse Marcellum: contra Aurelius Auriculanus plena furoris verba depromeret. Quas cum sententias exciperet Cassianus, ubi devictum devotione tanti martyris Aurelium Auriculanum, capitalem vidit ferire sententiam, exsecrationem sui clara voce contestans, graphium et codicem projecit in terra. Quare stupente officio, ridente Marcello, tremefactus Aurelius Auriculanus exsiliens de sella decidit *, quare cum detestatione codices projecisset. Respondit beatissimus Cassianus, iniquam eum dictasse sententiam. Quem ut ne se amplius redargueret, statim jussit eum abripi, et in carcerem trahi. Riserat enim beatissimus Marcellus martyr, quia gaudebat præscius per Spiritum Sanctum, Cassianum in martyrio sibi comitem fieri. Qua quidem die summa cum exspectatione civitatis Marcellum beatissimum desideratum. * Nec longa tamen intercapedine temporis venerabilis Cassianus, id est tertio nonas decembris die, in eodem loco, in quo Marcellus fuerat auditus, introductus est, et iisdem fere responsionibus iisdemque sententiis, quibus sanctus Marcellus triumphum meruit obtinere martyrii, adjuvante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria, virtus et potestas in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Aurelianus Auriculanus in Actis S. Marcelli dicitur Aurelius Agricolanus.
b Lege: cum exceptor esset. Exceptor erat qui acta judiciorum scribebat in causis appellationum coram præfecto prætorio [Pitiscus, Lexicon Antiq. Roman., tom. I, pag. 741. Cfr. Mommsen und Marquardt, Röm. Alterthümer, tom. V, Röm. Staatsverwaltung, pars II, pag. 532, 541.] .
c Officium quid sit, dicemus infra, pag. 290.
* forte magis
* forte dixit
* forte Marcellus beatissimus .. finem obtinuit.
DE S. NONA MARTYRE LEGIONE IN HISPANIA
FORSAN CIRCA ANNUM CCCIII.
COMMENTARIUS CRITICUS.
Nona, martyr Legione in Hispania (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unica. Fuitne S. Nona S. Marcelli centurionis uxor, et mater duodecim martyrum? Ejus cultus.
Duo scriptores, præ reliquis antiqui, S. Nonæ laudes posteris tradiderunt. Prior Lucas Tudensis, sæculo XIII, oppidi Legionensis gloriam hisce verbis extollit: [S. Nona] Quæ patria vel quæ civitas ut Legio urbs Hispaniæ tale quid protulit, quæ Christi martyrem Marcellum centurionem, cum beatissima uxore Nona et duodecim filiis centurionibus et Christi martyribus, edidit, quorum sanguine et fide plebs catholica roboratur? Nomina eorum hæc sunt Claudius, Lupercus, Victoricus, Facundus, Primitivus, etc. [Hispania illustrata, tom. IV, Chronicon Mundi, pag. 2.] . Lucius Marineus Siculus, qui vixit adolescente sæculo XVI, de eadem sancta muliere traditionem non parum diversam exponit. Sanctus Martiel, inquit, et sancta Nona cives Legionis fuerunt et genere nobiles, qui filios habuerunt numero duodecim, christianæ religionis cultores sanctissimos; quorum undecim cum patre Martiele uno die martyrium passi fuerunt acerbissimum. Quos cum sancta Nona vidisset extinctos, unicum filium parvulum brachiis complexa, flexis genibus et multis perfusa lachrymis, Deum oravit, ut eam cum filio a vitæ periculis eriperet. Et cum hoc dixisset, repente lacus exortus est, qui statim matrem cum filio divinitus absorbuit, cujus aquam bibentes infirmi sanantur. Ubi Legionensis civitas circa lacum templum ædificavit, quod sanctæ Nonæ dicitur [Ibid., tom. I, De Rebus Hisp., lib. V, pag. 333.] .
[2] [non fuit uxor S. Marcelli centurionis,] Marinei narratio pluribus scriptoribus jure displicuit. Verisimilius Alphonso Villegæ [Flos Sanctorum, pag. 380, edit. 1583.] est beatam mulierem in lacum a persecutoribus fuisse projectam: quam sententiam, tamquam certam, Philippus Gandara [Palmas y triunfos etc. de Galicia, tom. I, pag. 310.] sequitur. Addo conjectura probabile esse, propter S. Nonæ merita, uti et aliis sanctis pluries accidit, lacus aquis virtutem sanandi ægrotos a Deo fuisse datam. Dein, ut ex disputatis pag. 278 apparet, minime certum est S. Nonam fuisse conjugem S. Marcelli centurionis. Sed quum a remotis temporibus scriptores Hispani, præsertim Legionenses, eam alicujus sancti Marcelli martyris uxorem, et duodecim filiorum martyrum matrem dicant, nec fingendum sit nihil ibi nisi falsa narrari, forsan non multum a veritate aberit, qui existimabit eam matrimonio alicui Marcello, martyri Legionensi, a sancto centurione diverso, fuisse junctam, atque ex eo plures filios genuisse, qui omnes vel fere omnes pro Christi religione mortem obierint. Quod si S. Marcellus Tingitanus pro quodam sancto martyre homonymo Legionensi fuerit putatus, non erit mirandum: nam ita in nominibus sæpe erratum fuisse, præsertim in regionibus a religionis Christianæ hostibus igni ferroque vastatis, [sed martyr, et, ut videtur, Legionensis.] pluries in nostro Opere fuit ostensum.
[3] Ex hac rerum perturbatione forsan quis inferet non constare S. Nonam inter martyres esse censendam, vel etiam fuisse inter vivos. Sed hujusmodi illatio omnino est rejicienda, maxime quod Legionenses ecclesiam ipsi sacram ædificarunt. Aliud enim est martyrium tulisse, aliud hoc vel illud martyrii genus complevisse. Equidem in singulis fere tomis Operis Bollandiani unus vel plures occurrunt sancti quorum martyrium ex traditione populari est certum; genus vero, tempus et adjuncta mortis aut ignota, aut dubia. Inter hujusmodi martyres S. Nonam esse referendam, nemo nisi temere infitias ibit. Nec quis timore afficiatur, propterea quod schola Higueriana multos sanctos Hispanos, qui numquam extiterunt, perperam finxerit: quos inter forsan S. Nona esset numeranda. Hic timor inanis est; nam hæc schola, utpote circa annum 1600 nata, nondum in lucem prodierat quando Lucas Tudensis, Lucius Marineus aliique S. Nonæ laudationem suis libris inscripserunt. Atque hæc de martyrio S. Nonæ. De tempore autem illius ne verbum quidem protulimus: nec nostra mens est ea de re disputationem suscipere, ne oleum et operam, deficientibus documentis, perdamus. At quum scriptores eam martyrium fecisse narrent eodem anno ac SS. Claudium, Lupercum aliosque, id est sub Diocletiano, ejus mortem ad annum circiter 303 referimus.
[4] [Ejus cultus explicatur.] Superest ut ostendamus S. Nonam, centum annis ante Urbanianum decretum anni 1634 et deinceps cultus ecclesiastici gloria fuisse decoratam, ac proin jure meritoque in hoc nostro Opere celebrari. Utique Officio ecclesiastico aut Missa, quum hujus rei vestigia nulla Hispani scriptores indigitent, eam fuisse cohonestatam, parum est verisimile. Sed est quoddam cultus ecclesiastici ei delati signum indubium, nempe in ejus honorem episcopalem civitatem Legionensem … templum ædificasse, quod S. Nonæ dicebatur anno 1533, circa quem annum Lucius Marineus suos de rebus Hispanis libros scribebat. Cujus ecclesiæ meminerunt Vasæus [Hisp. illust., tom. I, Hispaniæ Chronicon, pag. 649.] anno 1551 ferme describens Marineum, et anno circa 1592 Franciscus de Trugillo [España sagrada, tom. XXXIV, pag. 350.] , episcopus Legionensis, qui addit sodalitium quoddam sanctam martyrem singulari pietate prosequi. Qui scriptores, non secus ac Ambrosius Morales anno circiter 1572 [Viage, pag. 56 et seq., edit. 1765.] , Padilla anno 1605 [Hist. ecl. de España, tom. I, fol. 138.] , Philippus de Gandara circa annum 1670, Paulus a S. Nicolao [Antiguedades ecles. de España, pag. 261 et 264.] anno 1725, Franciscus Xaverius de Huerta [Anales de Galicia, tom. I, pag. 192.] anno 1733, aliique eam beatam aut sanctam nuncupant. Quibus omnibus aliquatenus præiverat Lucas Tudensis, sæculi XIII, uti jam monuimus, non ignobilis scriptor, S. Nonam vocans sancti Marcelli martyris beatissimam uxorem. Sed hæc quam maxime confirmantur literis, quas ad me scripsit die 14 julii anni 1879 illustrissimus ac reverendissimus dominus Saturninus Fernandus de Castro, episcopus Legionensis. S. Nonæ, inquit, effigies ostentatur in altari præcipuo ecclesiæ S. Marcelli, et in alio vetustiori altari, quod servatur in sacristia sacelli, vulgo “Christi de la victoria” nominati, et cujus antiquitas sæculum duodecimum saltem attingit, et in alio quoque altari sacelli extra civitatem in honorem ejusdem sanctæ erecti. Et infra: Sub titulo S. Nonæ invisitur hodie in hac civitate capella prope monasterium S. Claudii, in eodem loco erecta quo, prout pia traditio fert, eadem sancta ad cœlum migravit. Tandem his perspicuis verbis addit illustrissimus præsul, nostro ævo nulla vestigia cultus beatæ feminæ exhibiti in libris liturgicis reperiri (et hæc conjectura quoque erat nostra), vel etiam nullas sacras reliquias B. Nonæ superesse: quod nemo, qui misera fata antiquæ Ecclesiæ Hispanicæ noverit, mirabitur. De ea ad hanc diem agimus, quia ejus martyrium celebrat Arturus a Monasterio ad diem 30 octobris in Gynecæo: Legione in Hispania Tarraconensi, ait, Noniæ martyris, beati Marcelli uxoris: quæ pro confessione Christi capite plexa est. Ex quo fonte hauserit Arturus caput ei fuisse demptum, significare prætermittit.
DE SS. CLAUDIO, LUPERCO ET VICTORICO MARTYRIBUS LEGIONENSIBUS IN HISPANIA
ANNO CCCIII VEL CCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Claudius, martyr Legione in Hispania (S.)
Lupercus, martyr Legione in Hispania (S.)
Victoricus, martyr Legione in Hispania (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unica. Cultus, Reliquiæ SS. Martyrum Claudii, Luperci et Victorici. Tempus martyrii et Acta.
In Kalendario monasterii Silos, in Hispanica diœcesi Burgensi, anni circiter 1045, cui nomen Martyrum Legium, [Cultus SS. Claudii et sociorum] ad diem 31 octobris proponitur festum SS. Claudii, Luperci et Victorici * MM. Christi. Item in Kalendario Mozarabico sæpius aucto et certe post sæculum XIII perfecto, quod cardinalis Ximenius Missali Mozarabico anni 1500 præfigi jussit, indicatur ad diem 30 octobris festum SS. Claudii et sociorum ejus [Acta SS., tom. VI Julii, Liturg. Hispan., pag. 87.] . Quo die in Missali jubentur presbyteri Mozarabici celebrare Missam et recitare Officium divinum de Communi plurimorum martyrum, in eorum honorem [Liturgia Mozarabica, tom. I, col. 13, 102 et 892; tom. II, col. 1343, edit. Migne.] . Pariter legimus in Martyrologio Romano ad eumdem diem: Legione in Hispania sanctorum martyrum Claudii, Luperci et Victorii, filiorum sancti Marcelli centurionis; qui in persecutione Diocletiani et Maximiani, sub Diogeniano præside, jussi sunt decollari. Addunt in notis subjectis ad hanc diem correctores illius libri, sese notitiam sanctorum pugilum a Breviario Eborensi apud Vasæum, et a Flore Sanctorum Hispanorum, mutuatos esse. Quin et Tamayus adjungit eorum certamen celebrari in breviariis antiquis Legionensi, Compostellano, Hispalensi, et Segoviensi, ad diem 30 octobris [Martyrologium Hispan., tom. V, pag. 677.] . Nec videtur hoc loco Tamayi fides in dubium revocanda, quum, quo anno 1658 suum Martyrologium Hispanicum scribebat, libri liturgici isti ante omnium oculos adhuc essent positi. Palenciæ quidem eorum festum agebatur die 24 octobris [España sagrada, tom. XXXIV, p. 357.] . Verum, modo Legionensem civitatem et totam diœcesim excipias, ubi sub ritu duplici agitur, dicendum videtur eorum festum in illis Ecclesiis fuisse suppressum, si quidem neque in Officiis propriis Compostellano anni 1641, aut Hispalensi anni 1641, nec in ordinibus divini Officii Compostellano et Segoviensi anni 1718, uspiam occurrunt [Ordo recitandi officium divinum generaliter in Hispania anno 1718.] . Sed et in Lusitania celebratum fuisse festum SS. Claudii et sociorum, liquet tum e Breviario Eborensi anni 1548, ubi die 31 octobris hujus diœceseos clerici officium novem lectionum in eorum honorem recitabant, tum etiam e Breviario Braccarensi verisimiliter anni 1634, in quo ad diem 30 octobris oratio ad eosdem sanctos martyres proponitur.
[2] [antiquissimus est in Gallæcia.] At quam antiquus et quam celeber trium martyrum fuerit cultus Legione et in Gallæcia vetere, ex hoc intelligitur, quod iis duo monasteria a temporibus valde remotis fuerunt sacra. Prius, in ipsa Legione, adeo vetus est, ut ejus exordia populares lateant, idque sæculo VI fuisse constructum existiment [Yepes, Coronica general de la orden de S. Benito, cent. prim., pag. 175 et seqq.; Mabillon, Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. I, p. 304, edit. 1668; Annales Ordinis S. Benedicti, tom. I, ad annum 584, pag. 187, edit. Parisiis 1703; Acta SS., tom. II Martii, p. 60.] . Apud Hispanos enim viget traditio, in pluribus Breviariis consignata, istius monasterii abbatem S. Vincentium, et priorem S. Ramirum, simul cum duodecim monachis, catholicæ religionis causa, ab Arianis Suevis fuisse trucidatos circa annum 555, aut, ut aliis placet, circa annum 584. Alii vero monachi, teste Mabillonio, fuga sibi consulentes, in Galliciam se contulerunt; ac in diœcesi Auriensi condiderunt aliud itidem S. Claudii cœnobium [Mabillonius, Annales O. S. B., tom. I, ad ann. 584, num. 27, p. 187.] . Cujus tamen originem ad annum 928 refert Manriqius, addens illud aliquando SS. Martino, Sixto, Laurentio Claudioque fuisse sacrum, at paulatim solo SS. Martini et Claudii nomine appellatum [Annales Cisterc., tom. III, ad ann. 1182, cap. 6, pag. 128 et seqq.; Florez, España sagr., tom. XVII, pag. 30; Yepes, Coronica de san Benito, tom. IV, pag. 412; Leop. Janauschek, Originum Cist., tom. I, pag. 228.] . Legionensis, non vero Auriensis monasterii meminit Paschalis Madoz [Diccionario geografico, tom. X, p. 185.] , qui tamen describit vicum circa posteriorem hanc abbatiam conditum et San Clodio nuncupatum [Ibid., tom. XIII, pag. 468. Cfr. Miñano, Diccion. geogr., tom. XI, pag. 463.] . Subjicit idem auctor Legionense monasterium esse prorsus exstinctum. Quæ clades eo magis lugenda est, quod ibi, per plura sæcula, monachi servandis colendisque SS. Claudii et sociorum corporibus operam dederant, uti ex enarrandis rebus patebit. Fuit etiam S. Claudio dicata parochialis quædam ecclesia oppidi Valderas in diœcesi Legionensi. Præterea, ut ad me scripsit illustrissimus hodiernus episcopus Legionensis, sub SS. Claudii, Lupercii et Victorici martyrum advocatione confraternitas extitit, anno 1206 instituta ab associatione monetariorum Hispaniæ regnorum Legionis, Castellæ, Navarræ et Arragoniæ.
[3] [Eorum reliquiæ in ecclesia S. Claudii] Ut autem cultus erga SS. Claudium et socios non obliteraretur, multum adjuvit, quod homines Christianæ Religionis, uti scribitur in Actis Legionensibus infra disputandis, acceperunt corpora illorum post martyrium et cum honore sepelierunt ea … in uno loco, … ubi … sub eorum invocatione extructa fuit monachorum (Benedictinorum) ecclesia. Verum quum et Deus ibi propter Sanctorum interventum beneficia haud pauca hominibus posuisset, factum est ut eorum nomen in Legionensi regno quam maxime esset gloriosum. Quod non præteriit Ferdinandum Magnum, regem Castellæ et Legionis; qui studio flagrans extollendæ Legionensis ecclesiæ S. Joannis Baptistæ [Sandoval, Hist. de Castilla y de Leon, tom. I, pag. 51, edit. Madrit. 1792.] , quam ex lutea fecit lapideam, in ea corpus S. Isidori Hispalensis, ex hac urbe Legionem delatum, deposuit, adjungens etiam pene innumerabilem multitudinem reliquiarum multorum sanctorum, quas inter de ossibus SS. Claudii, Luperci et Victorici [Acta SS., tom. I Aprilis, pag. 359.] . Aliquanto post Joannes, episcopus Legionensis ab anno 1139 ad annum circiter 1181, simul et abbas Sancti Claudii, et priores S. Isidori et S. Marci, ut siccitatis et penuriæ cessationem a Deo impetrarent, supplicationem publicam in oppido Legionensi instituerunt, in qua honorificentissime portata fuerunt corpora S. Isidori aliorumque sanctorum. Sumpsit et abbas S. Claudii, ait scriptor, forsan Lucas Tudensis, corpora SS. Claudii, Lupercii et Victorici [Ibid., p. 361.] . Existimo tamen cultum S. Claudii sociorumque multum incrementi cepisse, ex quo eorum corpora, anno æræ Hispanicæ 1211 seu Christi 1173, ex humiliore loco ad altare majus ecclesiæ eis sacræ transtulit Hyacinthus cardinalis, legatus pontificius in Hispania, postea Cœlestinus III, adstantibus septem archiepiscopis et episcopis, duodecim abbatibus multisque clericis et laicis. Cujus solennitatis documentum sat antiquum, simul cum inscriptione, quam lector confectam sæculo XII ineunte merito arbitrabitur, infra edituri sumus.
[4] [aliisque in locis coluntur.] Ab anno vero 1834, quo Legionensis ecclesia S. Claudii e medio sublata fuit, requiescunt trium SS. Martyrum exuviæ in ecclesia ejusdem oppidi S. Marcelli. Ita ad me rescripsit illustrissimus episcopus Legionensis. Octodecim annis post translationem quam supra memoravi, id est anno Christi 1191, reconditæ fuerunt partes reliquiarum SS. Claudii, Luperci et Victorici, simul cum reliquiis aliorum sanctorum, in altari SS. Trinitatis sacelli S. Martini in Legionensi monasterio S. Isidori. Cujus rei nos certos facit inscriptio quam in Hispaniam Sacram transtulit Emmanuel Risco, affirmans eam in dicto sacello S. Martini servari. Est hisce concepta verbis:
Hæc sunt nomina Sanctorum, quorum reliquiæ in altari sanctæ Trinitatis sunt reconditæ, videlicet sancti Salvatoris, de Ligno Domini, de sepulcro Domini, beatæ Mariæ semper Virginis, sanctæ Annæ matris ejus, de capite sancti Johannis Baptistæ, sanctorum apostolorum Petri et Pauli, sancti Vincentii levitæ, sancti martyris Claudii, Luperci et Victorici, sancti Vincentii martyris, sanctæ Agnetis, sanctæ Doroteæ, sanctæ Engratiæ, de ilice sub qua Abraham stetit et aliorum plurimorum Sanctorum. Era MCCXXVIIII [España sagrada, tom. XXXV, pag. 371.] . Legimus præterea apud Ambrosium Morales [Viage a los reynos de Leon etc., pag. 131.] brachium, ut creditur, S. Claudii in monasterio S. Pelagii in Gallæcia fuisse olim honoratum.
[5] [Officium a Romano pontifice approbatum.] Ad hunc sanctorum Claudii sociorumque cultum augendum magno fuit adjumento officium a Clemente VIII, Romano pontifice, approbatum. Cum Nocturni II lectio IV res gestas breviter complectatur, eam hic adscribere juvat: Claudius, Lupercius et Victorius, sancti Marcelli centurionis filii, ob sanctam Christi fidem, quam profitebantur, comprehensi, ad Dignianum præsidem adducuntur: rogati autem ab eo, cur contra imperatoris edictum deos adorare contemnerent, responderunt se alios deos colere non debere nisi Dominum Jesum Christum, omnium rerum creatorem. In qua fidei confessione perseverantes, abscissis capitibus, martyrii palmam, Diocletiano imperatore, assecuti sunt. Eorum corpora Legione, ubi gloriosa voce Dominum confessi fuerant, sepulta sunt. Nunc vero eadem in urbe in ecclesia sancti Claudii requiescunt.
[6] [Inter multiplicia eorum Acta] Quatuor passiones trium martyrum præ manibus habemus: quarum prima, e codice ms. pergameneo ecclesiæ metropolitanæ Toletanæ, notato Sanctorale seu Historiæ Martyrum, a Nicolao Antonio excerpta, et ex ejus schedulis a decessore Guillelmo Cupero Madriti descripta, nunc servatur in bibliotheca regia Bruxellensi num. 8927. Secunda a Resindo intexta est Breviario Eborensi anni 1548 ad diem 31 octobris, et lectiones primi et secundi Nocturni complectitur. Tertia passio ex antiquo Breviario Legionensi ab Emmanuele Risco [España sagrada, tom. XXXIV, pag. 407.] descripta fuit et Hispaniæ Sacræ inserta. Quartam Tamayus ex antiquis breviariis Compostellano, Hispalensi, Segoviensi et Legionensi deprompsit. Quarum scriptionum nulla dicenda est sincera; quin potius omnes aut stylo mutatæ aut interpolatæ, ita tamen ut Toletana antiquior tribus aliis et multo purior videatur, uti jam ostendemus, conjecturas usurpantes. Nec alia quam conjecturarum via iniri potest, quum scriptores vetustissimi non tantum de Actis sed et de tribus martyribus sileant, et in antiquioribus iisque sinceris documentis superstitibus non de eorum agone, sed solum de corporum translatione mentio fiat. Quo certiore gradu in hoc salebroso itinere procedamus, (non secus ac Sollerius noster puriorem Usuardum ab aliis ejusdem libri editionibus secernens), velut primigenias arbitrabimur eas relationes quæ omnibus exemplaribus communes sunt, contra velut superadditas eas quæ in aliquot exemplaribus desunt. Quo posito, nobis antiquior puriorque apparet, uti monuimus, passio e codice Toletano sumpta.
[7] [præferenda Toletana] Et primo quidem nemo negabit quatuor scripta communem habere originem. In iis enim deprehenduntur idem locus certaminis, iidem martyres, eadem professio SS. Trinitatis, pleræque eædem ad verbum interrogationes et responsiones: item in iisdem Actis (exceptis Tamayanis) nullus sermo unde colligatur quibus aut consulibus aut imperatoribus facti sint martyres. Nec desunt discrimina: nam Acta Legionensia præsidem Aurelium Agriculanum, Tamayana Diogenianum, Toletana nullum proferunt. Similiter in Legionensibus et Tamayanis Actis tres martyres fuisse S. Marcelli filios legimus: de qua re jure ac merito nihil in Toletanis, in quibus et siletur quo mortis genere S. Claudius et socii obierint. At in Legionensibus Actis decollati traduntur.
[8] [cæteris omnibus,] Sed præter hæc Acta videntur extitisse et alia: nam Padilla et Vasæus, certamen S. Claudii sociorumque enarrantes, affirmant, prior Diogenianum fuisse Daciani adjutorem, posterior, illius legatum. Quin et Lucius Marineus Siculus narrat eos cum patre Martieleoctoque fratribus uno die martyrium passos. Item Huerta dicit Claudium sociosque filios fuisse juniores S. Marcelli centurionis. Quæ satis indicant his scriptoribus alia etiam Acta præluxisse. Sed de his adjunctis alio loco.
[9] [etiam Eborensibus.] De Actis Eborensibus pauca sunt dicenda, quum primigeniam formam amiserint. Auctor enim Breviarii in præfatione agens de lectionibus ad laudem sanctorum compositis, dicit: Divorum autem historiæ, consultis veterum scriptorum, quæ quidem extent, monumentis, ita in epitomen redactæ sunt, ut nihilominus integræ manere, non truncatæ dissipatæque, ut antea, esse videantur. Quæ quidem Acta Eborensia, si non verbis, re certe, fere ubique Toletanis consonant. Legimus tamen in iis tres martyres non tantum fuisse fratres, sed etiam legionarios milites: quæ conditio a plerisque aliis scriptoribus non memoratur. Quod vero spectat adjuncta quæ in Actis Legionensibus et Tamayanis præsertim displicent, ab Actis Eborensibus absunt. Etenim in iis frustra quæsiveris nomen præsidis Aurelii Agriculani, Diogeniani vel Daciani: quæ nomina ad perficienda Acta in aliis recensitis scriptionibus videntur adjecta. De quibus viris, ut Legionensium, Tamayanorum aliorumque Actorum adulteratio magis perspicua sit, breviter est disceptandum.
[10] [Ex mentione Daciani; Diogeniani,] Ex præsidum mentione vix quidquam certi in præsentiarum colligi posse opinamur. Jam pridem enim suspicatus est Papebrochius, Dacianum in Actis multoties obviam habens, familiare fuisse Hispanis pro quovis præside, Christianorum persecutore, usurpare Daciani nomen: sicut biographi Siculi Quintianum, Mediolanenses Anulinum usurpant [Acta SS., tom. II Junii, pag. 788.] . Quos imitati videntur Franci septentrionales, Rictio Varo, et Sardi, Barbaro, verisimiliter eodem jure tribuentes necem plurimorum martyrum tractuum istorum. Hinc Daciani nomen hoc loco parum nos juvat. Idem dicatur de Diogeniano, qui a Vasæo Daciani perhibetur fuisse legatus, et a Tamayo aliisque Provinciæ præses. Putant Villegas et Tamayus Diogenianum provinciæ Gallæciæ præfectum successisse Fortunato. Quam sententiam ex duorum temporum collatione exortam esse suspicor. Viderunt enim, ut opinor, Fortunatum, juxta Acta interpolata S. Marcelli centurionis, consulibus Fausto et Gallo, id est anno 298, oppidi Legionis fuisse præfectum, Diogenianum vero anno 303 circiter, secundum S. Claudii sociorumque interpolata Acta, extitisse præfectum provinciæ Gallæciæ, intra cujus terminos aliquando contenta fuit Legio. Nobis itaque infirmum videtur Villegæ et Tamayi effatum. Habueritne umquam Hispania aliquem Diogenianum præsidem aut adjutorem præsidis provinciæ, est cur dubitemus; quum illius nulla inveniatur mentio sive in antiquis scriptis, uti in Actis Ruinartianis et Bollandianis, sive in præstantissimis inscriptionum libris [Hübner, Inscriptiones Hispaniæ Christianæ, Inscriptiones Britanniæ Christianæ, ad calcem.] . Quibus perspectis, jure opinamur in his tenebris Diogeniani mentionem nihil luminis nobis afferre.
[11] [et Aurelii vix quidquam colligi potest.] Tertius ex iis qui feruntur SS. Claudium sociosque capite damnasse, nomen habet Aurelium Agriculanum. Occurrit in Actis sinceris S. Marcelli centurionis; unde transiit in Acta ejusdem martyris Legionensia, non secus ac in passionem fictorum ejus filiorum SS. Claudii et sociorum. Est tamen discrimen. In Actis enim sinceris S. Marcelli dicitur agens vicem præfectorum prætorio, in interpolatis præfectus prætorio, et in Actis adulteratis SS. Claudii et sociorum præfectus super ipsam Legionem. Eum fuisse anno circiter 298 vicarium præfecti prætorio non nisi temere in dubium vocari potest, quum in Actis sinceris S. Marcelli hac dignitate auctus legatur, et hujusmodi magistratus, Diocletiano imperatore, rebus publicis in Hispania præfuisse narretur [Cfr. Opera Lactantii, tom. II, de Mort. persec., cap. VII, col. 205, edit. Migne. Cfr. Acta SS., tom. X Oct., pag. 30 et seq.] . Quapropter si quis opinaretur Aurelium, vicarium præfecti prætorio, SS. Claudium et socios morte mulctasse, non absurdam sententiam propugnaret. Verum credibile non est Aurelium illo ævo in Hispania fuisse præfectum prætorio, quum tunc nondum pro illis partibus hujusmodi magistratus esset creatus. Etenim duobus præfectis prætorio, in Italia sedem habentibus, primus Constantinus Magnus duos alios adjunxit, quorum unus pro Gallia et Hispania Treviris sederet [Becker-Marquardt, Röm. Alterthümer, pars II, tom. III, pag. 291.] . Nec magis credibile est Aurelium, qua præfectum oppidi Legionensis, adversus SS. Claudium et socios tulisse sententiam: quoniam, si res ita se haberet, ille idem Aurelius, antea vicarius præfecti prætorio, plures post annos munus multo inferius, nempe præfecturam alicujus oppidi, obiisset: quod minus est probabile. Illud itaque scriptor Legionensis, si fuisset coætaneus et sincerus, non dixisset: neque, quemadmodum monuimus, dixit scriptor Toletanus; qui verisimiliter ex amore veritatis, quum rei esset nescius, uti conjectura aut excogitare noluit quinam præfectus vel præses sanctos martyres damnaverit. Idem rectissime egit, qui SS. Claudium et socios nuspiam filios S. Marcelli centurionis fecerit: quod supra reprehendimus in Actis Legionensibus et Tamayanis.
[12] [Toletana Passio] Est tamen in ipsa Toletana scriptione, ut in aliis, aliquid quod hæsitationem faciat. Quum videlicet diserte exhibeat SS. Trinitatis mysterium, rem ita nonnulli scriptores interpretantur, quasi SS. Claudius, Lupercus et Victoricus adoratæ Trinitatis insimulati dicantur et damnati. Quod sane non admodum credibile est. Præterquam enim quod mysterium illud ad disciplinam arcani pertinuit [Schelstrate, De disciplina arcani, cap. II.] , nullus martyr de ejus expressa professione, usurpato SS. Trinitatis nomine, aut accusatus, aut interrogatus legitur in Actis Martyrum editis a Ruinartio. Christiani quidem de spretis idolis ritibusque ethnicis, de neglectis imperatorum edictis postulari solebant: multi vero eorum sponte profitebantur Patrem, et Filium, et Sanctum Spiritum Deum esse: imo ipsum Trinitatis nomen adhibuit S. Euplus, judici respondens [Ruinart, Acta Mart., pag. 407, Amstæl. 1713.] ; quod etiam occurrit in Passione sincera SS. Fructuosi sociorumque Tarraconensium anni 259 [Ibid., pag. 221. Cfr. Honoré de Sainte Marie, Réflexions sur les règles de la critique, tom. II, pag. 68 et seq.] . Sed nullum deprehendi martyrem qui adoratæ SS. Trinitatis expressis verbis fuerit insimulatus. Quum hæc adjuncta prætermittat Villegas, existimandus est aut ea in dubium vocasse, aut in Passione qua usus est ea non invenisse.
[13] [scripta videtur post sæculum V,] Quantum conjectura consequor, scriptor Passionis Toletanæ vel dux ejus non vixit ante sæculum V, sed postquam Priscillianistæ [Orosius, Commonitorium, in Oper. S. Augustini, tom. VIII, pag. 665 et seqq. S. Augustinus ad Orosium, ibid., col. 670 et seqq. Lib. de hæres., cap. LXX, col. 23, edit. Migne.] , Sabellii errores innovantes, tantum in Hispania tumultum fecerunt, ut hæc hæresis omnes alias diu obliteraverit. Quin etiam alia suspicio, primo aspectu, incidit, nempe SS. Claudium, Lupercum et Victoricum tempore hæreseos Priscillianæ martyrium fecisse: a quo placito non videbatur omnino abhorrere Passionista Legionensis, dicens eos pro Trinitate pati cupiisse. Sed in hanc sententiam ire non licuit, tum ob alias rationes, tum quia Sulpitius Severus [Hist. Sacra, tom. II, lib. II, pag. 249, edit. Veron. 1754.] , qui exordia et fata Priscillianistarum prolixe explicuit, nuspiam refert catholicos, licet ob defensionem SS. Trinitatis multum vexati fuerint, istorum hæreticorum gladio interiisse. Quapropter Hispanica traditione standum opinamur, quæ una voce sanctos martyres sub Diocletiano et Maximiano passos esse perhibet. Quo autem anno, difficile dictu est. In Tamayanis quidem Actis annus 303 indicatur. Sed hunc temporis notandi modum, post plura demum sæcula adhibitum, quis non suspectum habebit? Neque, ut ante diximus, ad martyrii tempus definiendum adjuvant nomina Diogeniani, Aurelii Fortunati, Daciani, utpote incerta. Verumtamen quum illi viri Diocletiani edictum adversus Christianos in Hispania exsecuti narrentur, referendum est martyrium, si Ibericam traditionem sequimur, ad eam persecutionem, quæ anno 303 inchoata, finem habuit in Hispania anno 304 vel 305. Multo vero post scripta fuerit SS. Claudii, Luperci, et Victorici Passio, et ita quidem ut ejus auctor, dicturus sanctos illos obiisse pro religione, hujus duntaxat præcipuum mysterium indicaverit: quod mysterium jam pridem multos eosque infensissimos hostes in illis partibus nactum fuerat. Deficientibus igitur Actis sinceris, Toletana, quæ licet interpolata, aliis superstitibus præstant, cum lectore communicanda duximus, haud ablatis, quibus scatent, mendis.
[14] [Translatio vero post annum 1173.] His subjunximus relationem Translationis SS. Claudii, Luperci et Victorici anno 1173 peractæ, dein historiam oppugnationis monasterii Legionensis et miraculorum quæ Deus ad trium martyrum augendam gloriam patravit. Historiam quidem Translationis, quam sincera inscriptio, in Legionensi ecclesia S. Claudii per plura sæcula servata, hominum memoriæ prodidit, Tamayus pervulgavit ex relatione, ad calcem Actorum trium martyrum descripta in Legendario ms. Segoviensi. Quam Tamayus a Didaco Colmenares, viro integerrimo et doctissimo [Antonio, Bibl. Hisp. nova, tom. I, pag. 275; Tamayus, Martyrol. Hisp., tom. II, pag. 360.] , illius urbis historiographo, acceperat. Istud documentum multis annis post ipsam translationem fuisse confectum existimandum est, nisi dicas ejus auctorem rerum narrandarum parum peritum: nam in eo occurrunt aliquot vitia, nobis in Annotatis indicanda et quæ scriptorem aliquantum incuriosum demonstrant. Miraculorum vero narrationem, scriptam post annum 1173 et depromptam ex antiquo Breviario Legionensi, Hispaniæ Sacræ inseruit Emmanuel Risco. Lector eam percurrens facile videbit auctorem, præter plura miracula valde probabilia, nonnulla quæ virum credulum olent, referre, et quæ ad fidem faciendam minus sunt apta.
[Annotatum]
* alias Victorii
PASSIO SS. CLAUDII, LUPERCI ET VICTORICI MARTYRUM
ex codice ms. Toletano.
Claudius, martyr Legione in Hispania (S.)
Lupercus, martyr Legione in Hispania (S.)
Victoricus, martyr Legione in Hispania (S.)
BHL Number: 1831
EX MSS.
CAPUT UNICUM.
Legione in Hispania SS. Claudius, Lupercus et Victoricus religionis Christianæ accusati. Eorum martyrium.
[Legione SS. Claudius, Lupercus et Victoricus] Cum apud Septimam Geminam a Legionem præfectus provinciæ advenisset, nuntiatum est ei in similitudinem Babiloniæ trium virorum in Trinitate esse propositos b, ita ut Deo plus quam hominibus vellent placere. Tunc, hoc audito, præfectus ad populum dixit: “Audio inter vos esse qui sibi assumunt aliud quam præcepta quæ dominorum nostrorum imperatorum censuerunt. Hos præcipio ut mihi, qui ita agunt, per officium c ad auditorium præsententur.” Sed quia esset sævus præfectus, dixit: “Numquid non et vos cum eis in unum manetis propositum?” Tunc Claudius, Lupercus et Victoricus d, qui erant repleti Spiritu Sancto, et pro Christo pati volebant, una voce, et quasi uno ore dixerunt: “Cur nos ad auditorium præcipis præsentari? Parati sunt Dei servi tres pro trina majestate e. Sed quod interrogaturus es nos, habebis ad responsionem paratos, quia scriptum esse scimus: Habet ætatem, ipse de se loquatur. Nos vero in quem confidentiam habemus, dabit nobis ad horam quid a te interrogati debeamus respondere.” Tunc ait præfectus: “Quod millia Romanorum præceptis Dominorum imperatorum obaudiunt, et vos soli, cujus audacia, quod nobis nuntiatur, vultis resistere?” Respondit Claudius, Lupercus et Victoricus: “Habemus in lege: Videntes non videbunt, et audientes non audient: ideoque tu, quod millia Romanorum judex, et horum mirabilem multitudinem angelorum non vides, a quibus te separatum modo probabis. Dic quid in nobis aut quid tibi per nos putas esse præstandum.” Præfectus dixit: “Præstaturum mihi a vobis nihil quæro, sed solum scire hoc volo, cui consentire vos dicitis, aut in quem confidentiam habetis?” Respondit Claudius, Lupercus et Victoricus: “Nobis in quo confidentia est, si vis scire, possumus te instruere. Habemus confidentiam in Patre, qui fecit cœlum et terram, mare et omnia quæ in eis sunt, et in Filio Dei unico, nato ex virgine Maria, et Spiritu Sancto, qui in ipsa Trinitate unum sunt; ita et nos ipsi credentes ad unam passionem probati milites, imperatores vero vestros, et vos qui ab eis ordinati estis, in agone constituti vicimus.”
[2] [ob Christi fidem mortis damnantur.] Tum præfectus dixit: “Patientia nostra nobis majorem fecit contumeliam et ad istorum perversitatem multos invitat.” Respondit Claudius, Lupercus et Victoricus: “In te est perversitas, qui Deum factorem * omnium negas, et facturam te diligere peccas; nos vero non timemus qui corpus occidit, sed illum qui corpus et animam; imperatores vero vestri istud miserabile, quod videtur, de terra factum corpus possunt occidere; sed animam et spiritum, quod Deus dedit, non habent in potestate. Sed quid ad hæc agis quidquid tibi suadet pater tuus diabolus: credimus in nomine Domini pro Christo esse passuros, qui vos et imperatores vestros in gehennam ignis faciet ire.” Tunc Claudius, Lupercus et Victoricus, non laudem quam meruerunt fugientes, sed locum orationis ostendentes, singulis * quibus locis Deum glorificantes, quod in passionis nomine judicati sunt, Domino tradiderunt spiritum. Sed quia pro Trinitate pati cupierunt, ita et uno tumulo consepulti sunt f in Domino, cui est honor et virtus in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Legio gemina septima est antiquum nomen oppidi Legionensis. Sic appellatum fuit a legione Gemina Septima, illuc missa, uti referunt scriptores [Madoz, Diccionario geografico, tom. X, pag. 192 et seq. Cfr. Marquardt, Röm. Staatsverwaltung, tom. II, pag. 435 et seqq., Lipsiæ 1876.] .
b Videtur Passionista Toletanus non secus ac Tamayanus, locutionem hanc: In similitudinem trium puerorum Babiloniæ tres viros in Trinitate propositos esse, mutuatus esse ab Actis sinceris SS. Fructuosi episcopi Tarraconensis ejusque sociorum martyrum, ubi hæc occurrunt verba: Fructuosus, Augurius et Eulogius … similes Ananiæ, Azariæ et Misaeli exstiterunt ut etiam in illis Trinitas divina cerneretur [Acta sincera martyrum, pag. 221.] . In Actis Legionensibus legimus: Tunc nunciatum est ei quod in urbe tres viri, Marcelli centurionis filii, in Trinitatis fide essent positi.
c Officii vocabulo designantur, ait Ruinartius in Actis S. Saturnini et sociorum, publici ministri qui proconsulibus, præsidibus aut magistratibus in publicis muniis inserviebant: hinc officiales. Addit de his quoque erudite disseruisse Baronium in notis ad diem 27 Maji [Ibid., pag. 384.] .
d Ex Actis Legionensibus accipimus domum sanctorum martyrum fuisse non longe a Cauriensi porta.
e Paulo aliter in eadem Legionensi Passione: Parati sumus Dei servi tres pro trina majestate occumbere.
f Fusius Acta Legionensia: In uno loco tres pariter consepulti sunt, ubi nunc sub eorum invocatione extructa est monachorum ecclesia. Erant tunc temporis in suburbio civitatis Legionis homines christianæ religionis de genere eorum, et acceperunt corpora illorum, et cum honore sepelierunt ea.
* factorum cod.
* singuli cod.
HISTORIA TRANSLATIONIS RELIQUIARUM SS. CLAUDII, LUPERCI ET VICTORICI
ex Legendario Segoviensi.
Claudius, martyr Legione in Hispania (S.)
Lupercus, martyr Legione in Hispania (S.)
Victoricus, martyr Legione in Hispania (S.)
BHL Number: 1835
a
EX IMPR.
[Rege Veremundo II, Almanzor] Regnante in Legione Veremundo b, Ordonii regis filio, in era MXXXIII * fuit in Corduba, regum Arabum sede, quidam Rex qui dicebatur Alhagib c, homo prudens, strenuus, hilaris, atque largus, ita ut sibi Christianos alliceret, et ipsos Arabibus præferret. Alhagib autem interpretatur Supercilium, quia sicut supercilium defensio est, sive umbraculum oculorum, sic et ipse dicebatur defensio populorum. Is vero se Almanzor constituit nominari, quod interpretatur defensus, eo quod multis victoriis gloriosus se et suos strenue defensaret. Hunc ergo Deus erigere decrevit tyrannum, ut christianorum principum corrigeret peccata, quæ exemplo Veremundi regis vitiosi, ita creverant, ut Witizæ d tempora, et pejora experirentur. Nam iste obscœnus rex duas nobiles concubinas habebat, et erant sorores, legem Domini obliviscens; duasque habuit uxores adhuc viventes, quarum unam dimisit; et non contentus incestu, sibi aliam adulterino concubitu copulavit. Tot peccatorum insolentias punire constituens Dominus in virga ferrea, disposuit spiritum Almanzoris, ut aciem validissimam instrueret, qua cœpit Legionis, Castellæ et Navarræ provincias devastare, ita quod a Dorio, qui erat limes inter Christianos et Arabes, usque ad fluvium Estolam * omnia diriperet, in cujus ripa tentoria collocavit. Quod audiens Veremundus, cum exercitu properavit, et insultum faciens in tentoria Almanzoris, multos de suo exercitu interfecit. Cum autem esset Almanzor magnanimus atque constans, a proprio solio desiliens, deposito aureo pileo, quem pro corona gestabat, humi resedit juxta morem principum gentis suæ. Exercitus autem, qui eum ex animo diligebat, confusionem ferre non sustinens, prælium restauravit, et fugatis Veremundi militibus, usque ad Legionis januas pervenerunt. Sed urgentibus pluviis hyemalibus, Almanzor ad propria est reversus.
[2] [vastat Legionem, solo servato S. Claudii cœnobio.] Adveniente ergo verno tempore, Almanzor iterum exercitum congregavit, et veniens Legionem, obsessam firmiter impugnavit e. Veremundus autem se apud Ovetum * recepit, morbo podagrico præpeditus. Almanzor autem captioni Legionis ferventer insistens, dum fere per anni circulum impugnasset, in porta occidentali prima irruptio facta fuit. Quarta die post hoc, secunda irruptio juxta portam meridionalem. Tum Guillelmus Gonsalvi, comes Gallæciæ, qui ad defensionem venerat, graviter ægrotabat; sed audiens murum effractum, ad locum periculi se armatum deferri præcepit, ut mortem videret antequam excidium civitatis. Irruentibusque Arabibus, idem comes occiditur, et civitas occupatur, et Almanzor portas urbis, opere marmoreo constructas, et arcem præcipuam portæ orientalis, murum, et cæteras turres fecit destrui a fundamentis; una duntaxat relicta, quæ esset posteris in memoriam, quod tales muros et tantas turres decurtavit. Ecclesias urbis et omnia sacra profanavit impius et crudelis rex, et cum cœnobium SS. Claudii, Lupertii et Victorici, ubi eorum corpora martyrum in humili jacebant loco, destruere aggrederetur, equo bætico insistens, ad portas ecclesiæ pervenit, equum stimulans ut per portas ingrederetur effrenis, sed Dei nutu et sanctorum martyrum prece, ad primum gressum ecclesiæ equus crepuit medius, et Almanzorem in terram projecit. Quo miraculo perterritus Arabs, non solum profanitatem a se meditatam dejecit, sed mortis piaculo militum audaciam prohibuit; ita quod basilica, cœnobium et monachi solum ab ejus et militum fuerunt exempti furoribus. Cujus ut in posterum memineretur miraculi et pietatis, dorsuale cæruleum argento contextum, et Arabico opere fabricatum, ipsi cœnobio liberaliter concessit. Quod peregrinis, ad sepulchrum SS. Martyrum futuris seculis causa voti convenientibus, illico demonstratur. Postmodum e vivis sublato Almanzore, filius ejus Abimelech venit Legionem valida militum manu, et quæcumque superfuerant in urbe regia, mœnia, domos et turres, solo æquavit, non audens cœnobium attingere, ita quod Dei misericordia et sanctorum martyrum auxilio, illa sanctitatis domus non fuerit profanata.
[3] [Alphonsus V Legionem restituit.] Mortuo Veremundo podagrico, successit illi in regno Alfonsus f (qui adhuc puerulus sub gubernio comitis Gallæciæ Menendi Gonsalvi ex patris placito fuerat) homo pius, nobilis, hilaris et amabilis, qui mox ut vigesimum annum, vel paulo magis, attigisset, Legionem urbem, regni sedem, quæ Maurorum injuria ad exiguas casas redacta erat, magno sumptu instauravit. Ecclesiam S. Joanni Baptistæ dicatam, licet ex luto et latere compactam, extruxit, et alia pietatis opera peregit: inter quæ, celebre concilium g, quod ab Historiographis * in magno habetur pretio coadunavit; ubi ecclesiasticis et secularibus negotiis medelam legum munimine adhibuit. Huic monachi miraculum SS. martyrum in cœnobio quiescentium cum Almanzor patratum retulere, ab illo efflagitantes, ut in altiorem locum eorum reliquias erigere dignaretur. Sed licet Alfonsus petitis animum applicuisset, aut conturbio regni præpeditus, aut Dei voluntate a proposito alienatus, perficere opus non potuit. Quod monachi consequi non valuerunt, licet nihilum apud eorum antiquius corda habuissent, usque ad eram millesimam ducentesimam undecimam, qua ista sic est effecta translatio.
[4] [Ejus filius Ferdinandus a cardinali Hyacintho] Cum Hadrianus h Romanus papa controversias inter Ecclesiarum episcopos cognovisset Hispaniæ, legatum suum dimittere constituit, qui auditis uniuscujusque præsulis rationibus, illas componere et ecclesiasticum statum dirigere procurasset. Cum isto legationis munere venit Toletum Hyacinthus cardinalis in Cosmedin, qui postea fuit papa Romanus, nomine Cælestinus, et controversias componebat, et statum disponebat. His absolutis, Ferdinandus i Legionis rex legatum ad suam civitatem invitavit, et postquam legatus urbem est ingressus, et regis experiretur amorem, per aliquot temporis ibidem requievit, donec, annuente rege, totam Legionensem provinciam et Gallicianam visitavit, et cognita sanctitate et miraculis S. Rodesindi k, cujus corpus in Cælla-Nova monasterio l, Auriensis territorii in Gallæcia, jacebat, illum inter sanctorum nomina collocavit, et canonizavit: quod postmodum cum esset papa confirmavit Romanus.
[5] [impetrat SS. Claudii et sociorum translationem.] Dum hæc in Gallæcia agerentur, erat episcopus Legionensis Joannes m, vir virtutibus et progenie clarus; et in cœnobio ubi erant corpora SS. martyrum Claudii et sociorum erat quidam abbas Pelagius nomine, maximus religionis zelator, et monasticæ disciplinæ observator. Iste Joannem aggreditur præsulem, cui miracula ad sepulchrum SS. martyrum patrata recensens, ab eo lachrymali imbre profusus elevationem sacrorum corporum ex humili, ad altiorem locum expostulat; quod ut facilius et solemnius efficeretur, authoritatem legati, cito reversuri Legionem, spectandam proposuit. Annuit Joannes Episcopus, et secum accipiens abbatem, in regiam accessit, ubi Fernandum regem invenit: cui omnia inter se et abbatem, tractata nuntiavit, ab eo humiliter efflagitans, ut eveniente legato, de translatione sacrorum corporum, et in altiorem locum elevatione cum ipso ageret efficaciter. Quod ut audivit rex, devotionis ictu commotus, thecas aureas expoliri decrevit, ubi uniuscujusque martyris corpus includeretur, ut in majorem aram reponeretur. Omnia ergo in perfectionem constituta, adveniente legato, rex, quæ decreverat, Hyacintho patefecit; qui locum sepulchri, regis præsentia, procerum et populi concursu, adstantibus Petro Compostellano, Joanne Braccarensi, Gonsalvo Ovetensi,… Asturicensi, Stephano Zamorensi, Navarnne Salmantino, et Joanne Lucensi, et multis abbatibus, invisit; corpora visitavit; miracula probavit, et alia quæ ad perfectionem necessaria cognovit, effecit; et assignato die pro solemnitate translationis, quæ fuit X kal. aprilis era M.CC.XI. omnium acclamatione, ab ipso legato perfecta elevatio fuit. In quorum memoriam, in tabula marmorea juxta aram majorem simile epitaphium scriptum invenitur n.
† ERA M: CC: XI: X: KALENDAS: MAI *: JACINTUS **: LEGACIONIS: SUE: AD LEGIONENSEM: URBEM: VENIENS: AD PRECES: REGIS: ILLUSTRIS MEMORIE: FREDENANDI *: ET IOHANNIS LEGIONENSIS: EPISCOPI: ET PELAGII: ABBATIS: SANCTI CLAUDII: ET LEGIONENSIS: POPULI: CORPORA: SANCTORUM MARTYRUM: CLAUDII: LUPERCI *: ET VICTORICI: DE HUMILI: LOCO *: QUO CONDITA: FUERANT COMPOSTELLANO: ARCHIEPISCOPO: ET BRACARENSI: OVETENSI: EPISCOPO ASTORICENSI ZAMORENSI SALMANTINO * ET LUCENSI PRESENTIBUS: ET *: XIIm **: ABBATIBUS ET MULTA ***: QUOQUE *: CLERICORUM: ET LAICORUM: TURBA: CIRCUM: STANTE: SUPER: ALTARE: EJUSDEM ECCLESIE: DEVOTE: REPOSUIT: CUNTIS: IBIDEM: DONA: SUA: OFFERENTIBUS: INDULGENCIA: XL *: DIERUM CONCESSA: ET SIMILI: MODO: OPERE ECCLESIE BENEFACIENTIBUS: SIMILI MERCEDE: CONSTITUTA QUAM LARGICIONEM PIETATIS: PREDICTUS: LEGATUS: SUMMUM PONTIFICATUM: ADEPTUS: PROPRIO SCRIPTO *: CONFIRMAVIT o.
ANNOTATA.
a Tamayus juris publici fecit Historiam Translationis S. Claudii et sociorum in Martyrologii Hispanici tomo II, ad diem 23 Martii.
b Veremundus II, rex, patris sui Ordonii III, mortui anno 955, non fuit proximus successor. In hujus enim locum suffectus fuit primo Sancius I Ordonii frater, qui obiit anno 967. Hunc excepit Sancii filius Ramirus III, qui moriens anno 982, successorem nactus est Veremundum II seu Bermundum II, filium Ordonii III. Si assentiendum est monachis Benedictinis [Art de vérifier les dates, pag. 807.] ac Ludovico Viardot [Histoire des Arabes et des Mores d'Espagne, tom. I, pag. 183.] , bellum gessit Veremundus II cum Arabibus annis 995 et 996.
c Alagib, Arabice Hhadjeb [Ibid., tom. I, pag. 174.] , ille erat qui sub regibus arabicis in Hispania rebus publicis præerat. Quo munere functus est Almanzor, alias Al-Mansour, qui mortuus est anno 998 [Art de vérif., pag. 807.] vel 1002 [Viardot, tom. I, pag. 187.] . Ejus filius Abimelech, alias Abdal-Malek, vir quoque magni ingenii, patremexcepit, obiitque anno 1004 [Art de vérif., pag. 808.] vel 1008 [Viardot, tom. I, pag. 193.] . Penes utrumque erat regia potestas, non secus ac penes majores domus sub regibus Merovingicis.
d Witiza, rex Visigothorum in Hispania, mortuo patri suo Egizæ anno 701 successit, obiitque anno circiter 710. Fuit vir crudelis et libidinosus [Art de vérif., pag. 706.] .
e Ludovicus Viardot [Hist. des Mores d'Espagne, tom. I, pag. 180 et seqq.] secutus J. Conde, exponit hoc bellum juxta scriptorum arabicorum narrata.
f Alphonsus, nuncupatus V, post Veremundum II, rex Legionensis fuit, ab anno 999. Anno 1016 Legionem, a Mauris excisam, instauravit. Obiit anno 1027, regnum filio suo Bermundo III relinquens [Art de vérif., pag. 807 et seqq.] .
g Concilium Salmanticense, Alexandro III pontifice, incerto anno coegit Hyacinthus cardinalis,causam episcopi Zamorensis dijudicaturus. Hujus concilii, quod memorat Alexander III in epistola ad episcopum Zamorensem, nulla Acta Aguirrius invenit [Concilia Hispaniæ, tom. V, pag. 97, edit Catalani.] . Dicitur idem cardinalis præfuisse anno 1155 concilio Vallisoletano, sed illius synodi nullum vestigium detegere potuit Aguirrius [Ibid., pag. 69.] .
h Hadrianus pontifex perperam scribitur pro Alexandro III. Qui, cathedram sancti Petri ab anno 1159 ad annum 1181 obtinens, Hyacinthum cardinalem anno 1169 in Hispaniam misit, ut reges istorum regnorum, facta pace, ad bellum adversus Mahumetanos conjunctis armis gerendum moveret [Ferréras, Hist. générale d'Espagne, tom. III, part. V, pag. 482.] . Egerat et jam annis 1154 et sequentibus legationem pontificiam in Hispania, Anastasio IV et Hadriano IV Romanis pontificibus, ut episcopos plures Hispaniæ, renitentes, ad obediendum archiepiscopo Toletano tamquam primati cogeret [Aguirre, tom. V, pag. 69 et seqq.] . Quæ ostendunt scriptorem Translationis primam legationem a secunda haud dijudicasse.
i Ferdinandus, dictus II, Legionensis rexfuit ab anno 1157 ad annum 1188.
k S. Rodesindi episcopi Dumiensis Acta et Translationem ediderunt decessores nostri ad diem 1 Martii.
l Cella-Nova monasterium Gallæciæ est, cujus origines descriptæ fuerunt ab Yepez, Mabillonio [Acta SS. Ord. S. B., sæc. V, pag. 523, edit. 1685.] aliisque.
m Joannes episcopus sedem Legionensem occupavit ab anno 1139 ad annum 1181. Ita Emmanuel Risco [España sagrada, tom. XXXV, pag. 192 et seqq.] .
n Epitaphio, quod apud Tamayum invenitur, epitaphium ab Emmanuele Risco majore cura editum substituimus, et ad literam retulimus, præterquam quod posuimus loco notarum verba integra. Præter Tamayum, Antonius Yepez [Coronica de la orden de San Benito, tom I, pag. 183.] , Gonzalvus Davila [Teatro ecles., tom. 1, pag. 405.] et Huerta [Anales de Galicia, tom. I, pag. 193.] eamdem inscriptionem ediderunt. Ubi quatuor hi scriptores ab Emmanuele discrepant, id, adscripta in margine eorum nominis prima litera, indicavimus.
o Indulgentia, ut hocce loco conceditur, aliquatenus habet speciem indulgentiæ quæstuariæ. Tales abolevit Concilium Tridentinum, Sess. XXI, de Reformatione, cap. IX. Qua de re actum fuit in Opere nostro in Vita S. Laudovevæ, ad diem 29 octobris.
* anno Christi 995
* Elsa
* Oviedo
* in edit. Histriographis.
* X Kal. M. om. D.
* * tempore add. D. H. T. Y.
* Ferdinandi D. Y.
* Lupertii D. Lupercii H. Y.
* corde H
* Salmantim H. Y. Salamantino D.
* om. D.
* * Duodecim D. H. Y.
* ** multaque H. Y.
* om. D. H. Y.
* quadraginta D. H. Y.
* rescripto T.
MONASTERIUM S. CLAUDII IN EXPUGNATIONE OPPIDI LEGIONENSIS
Ex antiquo Breviario Legionensi in España sagrada, tom. XXXIV.
Claudius, martyr Legione in Hispania (S.)
Lupercus, martyr Legione in Hispania (S.)
Victoricus, martyr Legione in Hispania (S.)
BHL Number: 1833
EX IMPR.
REGE VEREMUNDO II VENIT LEGIONEM ALMANZOR. CLADES HUJUS OPPIDI. DEUS PROTEGIT RELIQUIAS S. CLAUDII ET SOCIORUM.
[Regnante Veremundo,] Inter illa vitæ labentis exercitia, quæ pro varietate rerum, pro successu temporum, pro defectu mortalium dierum vetustas delitescit, obscuritas oblivionis obducit, et ipsa mortalis naturæ labilitas, ne diu possint recoli, facile sepelit, rationis exigentia deposcit, ut quod ad animarum perpetuitatem pertinet, numquam defectura litterarum vivacitas memoria superstitum jugi observantia repræsentet; siquidem, ut nescientes instruantur, ut intelligentes moneantur, et audientes universi ad ejus dilectionem, quem in sanctis suis constat esse laudabilem, magis magisque divinitus incitentur, beatorum Christi martyrum Claudii, Luperci atque Victorici digna recolitione miracula, quibus in Legionensis civitatis suburbio, in Dei nomine sub eorum invocatione sita coruscat monachorum ecclesia, stilo, officio designare curavimus, secundum seriem temporum ordine digerentes in paginam seriem miraculorum. Cum itaque rex Veremundus a Hispanis longe lateque dominaretur, regalis vitæ virtute parum pollens, regnandi potentiam vitiorum vecordia plurimum polluens, totum regnum suæ pravitatis et corruptionis exemplis nephande vivendo resperserat.
[2] [monasterium S. Claudii ab Almanzore occupatur;] Hujus criminum exigentia populus sibi subditus Deum sensit offensum. Nam rex quidam Sarracenorum nomine Almanzor b in regnum Christianorum, nemine resistente, liberum habuit aditum: Christianorum terminos ferro flammaque passim pervagans, urbes stragi, credentes neci, res ecclesiasticas cineri, cuncta consumptioni dare non destitit. Hac memorabili tempestate Legionem veniens, eam, quia regni caput asseritur, prorsus pessundare concupivit. Monasterium sancti Claudii ubi religionis et sanctitatis cultus præcipuus ab antiquo præeminere probatur, obsidere præsumpsit. In eodem monasterio propter sanctorum martyrum Claudii, Luperci atque Victorici suffragiorum confidentiam Legionensis populus matrimonia contrahere consuevit. Ad hunc ritum exequendum duodecim viri nobiles, cum suis dominabus, pari nobilitate præditis, ad predictum monasterium una devotione convenerant. Quos Almanzor canina invectus rabie armorum violentia ab ecclesia eripere, suisque catenis mancipare proposuit. Sed sanctorum meritis martyrum divina clementia tam nephandum propositum irritum reddidit. Ex quo Almanzor ille furibundus canis atrium cimiterii primo ingressu tetigit, se repentino more caballum cui insidebat, subita morte corripi, vehementer stupuit c.
[3] [qui propterea a Deo castigatur.] Mox ut circumfusæ plebis relatu loci sanctitatem, et beatorum reverentiam martyrum didicit, ulterius progredi timuit. Res nihilominus commemoratione quam admiratione dignissima. Quod illicenter præsumere cœperat, licet invitus decenter consummare jam studuit. Nobilium captione advenerat avidus. Nobiliorum placatione rei propriæ factus est prodigus. Nam ut prædicti martyres pœnas mitigarent emeritas, ipsorum ecclesiæ præfatus tyrannus tentorium suum cum illis insigniis, quæ hodie in apice turris sancti Claudii erecta cernuntur, et duodecim pretiosi panni cappas devotione qua potuit, offerre curavit. Mitissimi Dei martyres gloriosi cælestis Patris imitantes clementiam, qui quamvis justa judicat patienter, tamen tolerat, et solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super justos et injustos, licet ab infideli ad digne ulciscendum provocati, pœnarum acerbitatem pia benignitate sedaverunt. Ille vero contumax spe sua frustratus et confusus abscessit. Cui licet violentis insultibus alias Legionenses ecclesias permissum fuerit, sancti Claudii monasterium nullis adversis contingere potuit.
ANNOTATA.
a Veremundus II, de quo ante dixi, fuit rex Legionensis ab anno 982 ad annum suum emortualem 999 [Art de vérifier les dates, pag. 807.] . Monachus de Silos eum fuisse virtutis studiosum affirmat [Chronicon Silense, apud Florez, España sagrada, t. XVII, pag. 308.] : contra Pelagius, episcopus Ovetensis, multis vitiisdeditum [Chronicon regum Legionensium, España sagrada, tom. XIV, pag. 466.] .
b Almanzor, id est invictus, (ita cognominabatur Mahumet), non fuit rex, sed nomine regis Al-Hescham II præfuit regno Maurorum Cordubensi. Legionem ab eo captam fuisse anno 996 opinatur Ferreras [Hist. d'Espagne. tom. III, pag. 104.] ; Mariana vero Legionensem cladem anno 985 illigat.
c Almanzoris casus facta fuit pictura, quæ anno 1784 adhuc in ecclesia Legionensi sancti Claudii servabatur [España sagrada, tom. XXXIV, pag. 360.] .
MIRACULA SS. CLAUDII ET SOCIORUM
Ex antiquo Breviario Legionensis Ecclesiæ in España sagrada, tom. XXXIV.
Claudius, martyr Legione in Hispania (S.)
Lupercus, martyr Legione in Hispania (S.)
Victoricus, martyr Legione in Hispania (S.)
BHL Number: 1834
EX IMPR.
CAPUT UNICUM.
Translatio SS. Martyrum. Effluit pluvia multum desiderata. Ægroti sanati. Mulus mortuus redditur vitæ. Dæmoniaci liberati.
INCIPIUNT MIRACULA SANCTORUM MARTYRUM CLAUDII, LUPERCI ET VICTORI IN TRANSLATIONE.
[SS. Claudii et sociorum corpora] Cum laus sit patris quidquid piæ devotionis impenditur filiis, ideo pater misericordiarum, qui nullis nostris exigentibus meritis, sed sola sua vocante gratia, prolem matris Ecclesiæ filiorum dotavit nomine, secundum David vaticinium in sanctis suis est laudandus, et unita voce mentis et corporis multipliciter honorandus. Et cum multi sint filii, non quoslibet filios, sed secundum Pauli apostoli vocem, qua dicit: “Estote imitatores mei sicut filii charissimi,” illos filios charissimos dicimus, qui non solum contenti littera legis, sed velut agonistæ fortissimi sanguine fuso imitatores fuere cælestis regis. Quorum patrociniis dum totus gaudeat orbis, inter ceteras provincias post illud cæleste sydus, quod in duodeno apostolorum fulget numero, scilicet Jacobum apostolum, Hispania dum multis suis gaudeat patronis; inter cæteras urbes ipsius provinciæ Legionensis civitas martyrum suorum Claudii, Luperci et Victorici glorioso nobilitatur sanguine. Qui quomodo stolas suas tinxerunt in sanguine agni, qualiterve mercedis a Domino roseo martyrii conspersas sanguine perceperint coronas, pene omnibus ipsius civitatis incolis luce clarius est.
[2] [anno 1173 translata fuerunt.] Quorum corpora dum per plurima tempora veneratione debita non fuissent habita, era M.CC.XI. anno ab Incarnatione Domini M. centessimo septuagessimo tertio, regnante Hispaniarum rege Fernando, præsidente Legionensi Ecclesiæ Johanne episcopo, et sanctorum martyrum monasterio Pelagio abbate, divina sic disponente providentia, præsente sanctæ Romanæ Ecclesiæ Jacinto legato cardinale, honorifice translata sunt a. Et quoniam mirabilis Deus in sanctis suis, ad declaranda sanctorum suorum merita, solet operari magnifica, ipso die translationis prædictorum martyrum, duæ mulieres cæcitatis tenebris prædictorum adminicula sanctorum martyrum adierunt loca: cumque devotione quam intima eorumdem martyrum implorarent suffragia, per effectum signorum sanctorum sibi martyrum sensere adesse auxilium. Nam orbes oculorum illico cœperunt reserari: et diu denegatum claræ pupillæ receperunt visum. Quo viso signo, Jacintus cardinalis, et solemnis conventio tam episcoporum, quam abbatum, quam clericorum, Deo pro sanctorum veneratione dignas cœperunt persolvere laudes.
[3] [Die translationis imber desideratus effunditur;] Eisdem temporibus, cum Hispaniæ regio ubere gleba hominum usibus necessaria multimoda protulisset germina, ex longinqua siccitate cuncta cœperunt arescere, et quorum profectu omnes extiterant læti, eorum defectu nimium sunt contristati. Unde divina ab omnibus cœpit implorari clementia, ut quod pius dederat, misericordiæ suæ munere conservaret. Sed quia scriptum est: Non est speciosa laus in ore peccatoris; ideo non est exaudita eorum oratio, quam ad divinas utique aures humanæ fragilitatis non admisit coinquinatio. In ipsa itaque translationis die jam sæpe dictorum testium Christi, cum per præmissa miracula omnes eorum affore sentirent patrocinia, pro communi necessitate ipsorum merita cœperunt implorare. Igitur ille qui in antiquis temporibus cælos prohibitos pluviis, servi sui patefecit Eliæ precibus, ipse per martyrum suorum magnifica merita, absque violentia ventorum et terrore fulgurum, mugituque tonitruorum, largissimos effudit imbres, ita ut frugibus et floribus hispida tellus resultaret, melioremque spem suo cultori redderet.
[4] [sanantur duo cæci,] Eadem etiam die duo viri diuturna humiliati cæcitate eorumdem martyrum meritis restituto gaudebant lumine. Talium virtus signorum cum fama celeri undique innotesceret, tam incolæ, quam advenæ, quorum plurima multitudo causa devotionis cum baculo peregrinationis beatissimi apostoli Jacobi petebat suffragia, Legionensem adire urbem et sanctorum inibi martyrum limina petere, seque primum patrociniis intentissime commendare cœperunt. Inter quos quemdam ex eadem provincia hominem nec verba loquentem, aut ullius verba percipientem, scilicet mutum et surdum, secum ad sanctorum martyrum detulerunt atria. Pro quo dum suppliciter orarent, ille repente martyrum beneficiis prorupit in organa vocis, et ex omni parte sanus, alios audivit loquentes, et pro sua sospitate Deum et sanctos Dei victores glorificantes.
[5] [et alii ægroti duo.] Quidam etiam Francigena nimio tumore excretum habens oculum et ipso visui inutilem, dum pro eadem molestia pretiosorum martyrum quæreret subsidia, mirabiliter est exauditus, oculusque oculo tam æqualitate quam officio conjunctus. Dum quorumdam filius ex contractione unius manus et pedis sibi esset laboriosus, et non solum parentibus, sed etiam aliis miserabilis, perceptis beneficiis, quæ pro sanctorum suorum divina clementia dignabatur operari meritis, eumdem filium secum deferunt, et cum lacrymosis precibus ante aram pretiosorum martyrum ponunt. Ubi exhaustæ mox venæ cœperunt infundi sanguine, et cum fragore quodam puer jam sanus cœpit distendere artus. Mira res: qui paulo ante parentum fuerat allatus auxiliis, velocior jam parentibus lætos dabat saltus, et ad quæque opera mobilia pertendebat brachia.
[6] [Ope SS. martyrum] Divinarum compositio Scripturarum, more aromatum, quo magis teritur, eo odoratior redditur. Et quia carnalis homo non percipit ea quæ sunt spiritus, sed mente proclivi æqualis belluæ terrenis inhiat, et spiritualia fastidit, ideo vos, qui estis Philo-Christi, et cælestia anhelatis, quique insatiabilem verbi Dei famem patimini, quæ ad laudem Christi et sanctorum martyrum mirabilia pertinent, intenti audite, ut spiritalis vigor eo magis augmentetur in vobis, quanto avidius dulcedinem superni capiatis amoris.
[7] [mula ad vitam revocatur.] Quidam peregrinus Gallia progressus, dum Legionensem venisset ad urbem, sanctorum martyrum Claudii, Luperci et Victorici famam celebrem audivit. Qui religionis mente pertractans non esse proficuum, si tantorum martyrum omitteret implorare patrocinium, eorum ecclesiam adiit, ipsosque sui itineris ac omnium suarum necessitatum fautores affore rogavit. Cujus deprecatio in quantum fuerit exaudita, mirabilis signi effectus postmodum declaravit. Nam cum persolvisset votum quod sancto Jacobo devoverat, repatriare cupiens, mulam, cui insidebat, fræno regirabat. Quæ defectis viribus corruit, et sub ipsius pedibus expiravit. Qui destitutus vehiculo, dum pedes socios equites non posset insequi, mæstus extabat, menteque dejecta, quid potissimum faceret, ignorabat. Occurrit repente animo martyrum memoria, quos antea, ut diximus, precibus in sua vocaverat auxilia. Quorum dum nesciret nomina, oculis lacrymarum guttis madentibus ad cælum sublevatis, sic cœpit dicere: “Vos, sancti Dei martyres, quorum multimoda florent miracula, me miserum exaudite, et huic tantæ meæ calamitati gratiæ vestræ precibus finem imponite.” Interdicitur vox singultibus, et dum obnubilatos lacrymarum imbribus ad mulam reflectit oculos, ecce illa rediviva surgit. At ille tam insperata celeritate divinæ clementiæ se considerans exauditum, magis cœpit flere, et cum sociorum conclamationibus Deum et ipsius martyres glorificare. Sic denuo rediens ad eorum ecclesiam, pro signi certificatione mulam ceream detulit, et cum testificatione comitum miraculi seriem omnibus exposuit. Quam Fratres super altare ipsorum suspenderunt, ut omnibus innotescat signi præsentia, qui sanctorum martyrum quærunt suffragia.
[8] [Terra in qua sepulti fuerant sancti,] De terra etiam, ubi ipsorum pretiosa fuerant corpora tumulata, quidam secum deferens fratri suo, qui septenni languore lectum oppresserat, potui mixtam præstabat. Qua hausta, æger salutare antidotum sensit, lectumque ex infirmitate invisum sanus processit.
[9] [et flores altaris eorum sanant ægrotos.] Germani duo milites, dum ex languoris sui violentia majora vererentur pericula, eorundem sanctorum martyrum adierunt ecclesiam, et ante eorum aram vigiles b cum orationibus pernoctabant. Quos somno contigit continuo deprimi: ecce, quorum clementiam implorabant, præsentes sibi astare videbant. Quorum medius facie amabili, voceque affabili, sic ait ad ipsos: “Ecce vestris aspectibus præsentes sumus, quorum cineres et ossa hæc sacra continet humus. Sciatis igitur vestris languoribus finem impositum, si hoc quod jussero, duxeritis ad effectum. Flores nostræ suppositæ sunt aræ; quas in cibum sumite, sicque nostris adjuti meritis, sani abite.” Qui expergefacti, continuo flores, ut jussum fuerat, mandere cœperunt, et soluti omni languore incolumes recesserunt.
[10] [Mulier ægra et dæmoniacus liberantur.] Eorumdem prætiosorum martyrum reliquias quidam clericus in suam diœcesim detulit. Ubi mulier diuturno languore dissoluta salutem desperaverat, solamque mortis horam expectabat. Cui condolens prædictus clericus, reliquias quas detulerat, abluit, et infirmæ potum exinde tribuit. Quæ continuo omni curata molestia, signum evidens cunctis præstitit, in quantum apud Deum sanctorum merita possint. Horrendum est fari, quod humanæ facturæ antiquus hostis adeo sinitur dominari, ut humana corpora possideat et multiformi vesania vexet. Sed si intenta sollertia consideremus, non est mirandum, si illorum dominetur corporibus, qui dum libero arbitrio uterentur, hunc in sua pectora prophanis asciverunt operibus. Quorum unus plenus dæmonio ad sanctorum martyrum ecclesiam delatus, ante eorum aram est depositus. De quo nequam spiritus dira proclamatione hujusmodi cœpit profundere voces: “O vos pretiosi Dei martyres, Claudi, Luperce et Victorice, cur in nos desævitis, et ignem ac flagella infertis? Vestram præsentiam nequeo perferre, ideoque vas quod insideo, oportet me deserere.” Sic fatus, est egressus, homoque quem possederat, mundus redditus.
[11] [Punitur mulier ob non observatum diem festum.] Humanæ naturæ est, ut quos sincera dilectione amplectimur, eorum gloriam ardentiori animo affectemus. Sit itaque gaudium filiorum gloria patrum, et non sint tædiosi ad audienda eorum miracula, quorum intercessionibus æterna cupiunt adipisci gaudia. Fama percurrente, cum plurima multitudo ad translationem sanctorum martyrum convenirent, inter ceteros mulier quædam relicto marito domi, filiis in comitatu assumptis, locum tantæ solemnitatis adiit. Interim vir domi relictus necessaria domui voluit providere, filiamque, quod ea die illicitum fuerat, ad conficiendos panes præceptis cœpit urgere. Nam si ea die non fuisset translatio martyrum, tamen vacationi dicata tertia Dominica imminebat temporum paschalium. Quæ dictis patris obediens farinam sumpsit, et docta manu aqua infusa, panes conficere voluit. Et ecce duo dæmones similitudine quidem corvos assimilantes, nigredine vero et magnitudine supereminentes, super utrumque ejus humerum consederunt, eamque præacutis rostris pungere cœperunt. Quorum terrore et morsibus percussa decidit, opusque, quod male inceperat, imperfectum reliquit. Rediens vero mater, dum omnibus membris dissolutam videret filiam, quam paulo ante sanam reliquerat, tam insperati languoris mirata celeritatem, quali eventu hoc acciderit, perquirere cœpit. Causa igitur ad liquidum comperta, filiam vehiculo sublatam per iter, quod jam reliquerat, repedans, ad sacra loca rediit, ibique geminatas agens vigilias, pro filiæ sospitate oravit. Quæ meritis martyrum tandem exauditur, filiaque sana redditur. Qua sanata, domum rediit, eam que, ne sacris diebus aliquod opus ulterius præsumeret, inhibuit.
ANNOTATA.
a Translationem SS. Claudii, Luperci et Victorici edidimus supra, pag. 290, ut a Tamayo excusa fuit in Martyrologio Hispanico.
b Ante aram vigilias agere, id est ad corpora sanctorum, a remotissimis temporibus usitatum est; cujus rei exemplum sunt vigiliæ ad reliquias S. Juniani et S. Martini Turonensis peractæ, de quibus S. Gregorius Turonensis [Opera S. Greg. Turon., Miracula, lib. II, cap. 35, col. 821, et cap. 36, col. 822, Miracula S. Martini, lib. I, cap. 11, col. 924; lib. III, cap. 23, col. 978, edit. Migne.] .
DE S. SATURNINO MARTYRE CALARITANO IN SARDINIA
ANNO CCCIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Saturninus, martyr Calari in Sardinia (S.)
BHL Number: 7491
AUCTORE R. D. B.
§ I. Plures SS. Saturnini passi anno 303. Acta S. Saturnini Calaritani.
Anno 303 in persecutione Diocletiani plures sancti viri nomine Saturnini pro Christo martyrium tulisse dicuntur. [S. Saturnini Calaritani] Sunt enim S. Saturninus senex Romæ, qui colitur die 29 novembris [Annales Baronii, ad annum 303, num. CVIII.] , S. Saturninus Abitinensis et ejus filius quoque Saturninus, qui pro Christo mortui sunt Carthagine, et quorum memoria celebratur die 11 februarii [Acta SS., tom. II Februarii, pag. 515. Cfr. Morcelli, Africa christiana, tom. II, pag. 187 et seq.] ; item quatuor martyres Cæsaraugustani in Hispania, qui in nonnullis martyrologiis vocantur Saturnini, et quorum festum agitur die 16 aprilis [Acta SS., tom. II Aprilis, pag. 406 et seqq.] . His adde S. Saturninum qui Calari in insula Sardinia, anno vigesimo imperii Diocletiani ejusque consulatu VIII, ob Christi religionem, capite amputato, martyr occubuit. Quum ejus festum, ut infra videbimus, agatur die 30 octobris, hoc loco nobis de eo agendum est. Sed in capite hujus Commentarii declaratum volumus, de sancto martyre Calaritano, licet quædam supersint documenta antiqua, nulla tamen coæva aut fere coæva ad posteros pervenisse. Nec monumentum historicum vetustius hactenus inventum est quam Vita S. Fulgentii episcopi Ruspensis, a discipulo concinnata sæculo VI, ubi narratur sanctus præsul, cum in Sardinia exularet, monasterium sibi fratribusque suis juxta basilicam S. Saturnini martyris construxisse [Ibid., tom. I Januar., pag. 42.] .
[2] [Acta edidit Mombritius] Tres nobis innotuerunt Passiones S. Saturnini Calaritani: quarum unam Mombritius, aliam Joannes Arca ediderunt. Tertiam vero, quæ adhuc numquam aspexit lucem, nunc primo juris publici faciemus. De singulis disserendum. Mombritius [Cfr. Bibliotheca Mediolanensium scriptorum, tom. II, col. 939 et seq.] , ut inter omnes constat, ex antiquo Passionario, in pergameno ms. in archivio Lateranensi conservato, Acta Sanctorum descripsit [Macri, Hierolexicon, tom. I, V° Birrus, pag. 136, edit. Bononiæ 1765.] , et quidem ita fideliter, ut ne menda quidem scriptionis correxerit, quæ minus jucundam lectionem reddere solent [Acta SS., tom. I Jan., pag. XXI.] . Quæ Acta Sanctuarium inscripsit, ediditque inter annos circiter 1470 et 1480 [Cfr. Tiraboschi, Storia della letter. ital., tom. VI, part. I, pag. 238 et seq., pag. 15 et seq.; Oudinus, Comm. de script. eccl., tom. III, col. 2660.] . Jamvero in hoc opere, quod jam rarissimum evasit, exstat Passio S. Saturnini, utique minus sincera. Ibi enim in exordio legimus anno vigessimo imperii Dioclitiani et Maximiani et consulatus eorum secundo, tulisse martyrium S. Saturninum. Contra in Actis quorum meminit Baronius [Martyrol. Roman., ad diem 30 oct., in notis] et in iis quæ Joannes de Arca edidit, idem martyrium refertur ad annum vicesimum imperii Diocletiani et ejus consulatum octavum. Sed hæ temporum designationes certe inter se non concordant. In omnibus quidem fastis consularibus fertur Diocletianus gessisse consulatum VIII anno sui imperii vigesimo, qui Maximiani erat annus imperii decimus octavus et consulatus septimus. Hinc patet prima verba Passionis Mombritianæ esse corrigenda. Paulo infra rursus errat scriptor, dicens Diocletianum Mediolani, et Maximianum Nicomediæ habitasse; quum contra Nicomediæ Diocletianus, et Mediolani Maximianus habuerit domicilium. Item ubi scribit imperatores Diocletianum et Maximianum anno vigesimo imperii sui, id est, anno 303 privatam vitam appetentes de imperio discessisse, licet id anno 305 præstiterint, uti ex fastis consularibus aliisque documentis historicis omnino apertum est.
[3] [non omnino] Pergit scriptor hoc modo: Quamobrem Dominus sanctis ecclesiis vel christianæ religionis cultoribus requiem modicam præstitit: quæ sententia nullatenus congruit aut cum proxime superiore, aut cum proxime sequente, cujus hæc verba sunt: Igitur quidam Barbarus nomine, de insula Corsica genitus, ab Imperio Romanio tam Sardiniæ quam memoratæ Corsicæ præsidatus actionem promeruit: quam in utrisque insulis uno tempore ministravit, donec ab insulis memoratis Romanum transisset imperium. Sed auctorem fallit quod arbitratur tum temporis a Sardinia et Corsica Romanum transiisse imperium, quum id medio demum sæculo V, invadentibus Vandalis, factum sit. Dein, quod dicitur Barbarus Sardiniæ et Corsicæ simul fuisse præses, dubitationem cuipiam injicere possit. Initio quidem utraque insula ab uno eodemque viro fuit administrata; nam, ut refert Sextus Rufus, scriptor sæculi IV, Sardiniam et Corsicam Metellus vicit. Qui et triumphavit de Sardis, qui rebellavere sæpe. Juncta administratio harum insularum fuerat: post suos [quæque] prætores habuit. Sed addit Rufus: Nunc singulæ a [suis] præsidibus reguntur [Scriptores Hist. Rom. latini vet. illustrati a Klettenberg et Wildeck, tom. II, pag. 162.] . Hanc divisionem tempore Augusti imperatoris nondum fuisse factam opinamur, quia Sardinia et Corsica, in Notitia ejusdem Augusti, tamquam una provincia inter provincias senatui populoque Romano subditas numerantur [Cfr. Schelstrate, Antiquitas Ecclesiæ, tom. II, p. 222.] . Nec dissentit Dio Cassius [Hist. Rom., lib. LIII, pag. 503, edit. Hanoviæ, 1606.] , scriptor sæculi III, qui, eumdem catalogum texens, nominat Sardiniam et silentio prætermittit Corsicam, quia, procul dubio, utraque insula una tantum erat provincia prætoria, vocata Sardinia.
[4] [sincera,] Verum in Notitia dignitatum imperii, ineunte sæculo V edita, ut duæ provinciæ diversæ Sardinia et Corsica signantur [Schelstrate, Op. cit., tom. II, pag. 232 et 633; Otto Seeck, Notitia dignitatum, pag. 106, 109, 149, 163; cfr. pag. 250, 255; Berolini 1876.] ; item in Notitia quæ confecta videtur circa tempus Concilii Chalcedonensis [Schelstrate, tom. II, pag. 651.] , et in alia quam nostras Emmanuel Schelstrate ex codice Vaticano sæculi XI descripsit et in cujus folio primo habetur: “Iste codex est scriptus de illo authentico, quem domnus Adrianus Apostolicus dedit gloriosissimo Carolo regi Francorum et Longobardorum, ac patricio Romanorum, quando fuit Romæ [Ibid., pag. 643.] .” Sed Onuphrius Panvinius Sardiniæ a Corsica separationem multo antiquiorem arbitratus, tribuit eam ipsi Hadriano, ab anno 117 ad 138 Romano imperatori [Onuphrius Panvinius, apud Grævium, Antiq. Rom., tom. I, col. 447; cfr. Schelstrate, tom. II, pag. 221.] . Quæ si ita sint, erraverit Mombritianæ Passionis auctor, qui Barbarum fingat eodem tempore utrique insulæ præfuisse. Contra reprehensione caret, si non ante Constantinum, (quæ communis est sententia) a Corsica Sardinia sejuncta fuerit [Marquardt, Handbuch der Röm. Alterthümer, pars III, tom. I, pag. 77 et seqq., 233, 240.] .
[5] [e Passionibus] Est quoque manifestum eumdem scriptorem adhibuisse, ut notat Tillemontius [Mémoires ecclés., tom. V, pag. 144 et seq., edit. 1702.] , duas Passiones, quarum alteram, quæ est S. Saturnini Tolosani, juris publici fecerunt Surius [Vitæ SS., tom. XI Novembris, pag. 650.] et Ruinartius [Acta Martyrum sincera, pag. 128, edit. Am stæl. 1713.] ; alteram S. Sergii ad diem 24 februarii Henschenius [Acta SS., tom. III Februarii, pag. 462.] . Jam vero Passio S. Sergii Cappadocis, mutatis nominibus, modo ipsam quæstionem et mortem excipias, fere ad verbum eadem est ac Passio S. Saturnini Calaritani. Quæ itidem simillima est Actis S. Saturnini Tolosani: in his quippe legitur: Saturnini fide atque virtute eorum, qui in urbe eadem colebantur, cœperunt dæmonum vaticinia cessare, commenta nudari, artes detegi, et omnis illorum apud gentiles potentia, omnisque fallacia, Christianorum fide crescente, decrescere. Cumque supradicto episcopo ad ecclesiam id temporis parvulam juxta Capitolium… frequens itus esset ac reditus, sancti viri præsentiam sustinere fallax dæmonum turba non potuit: et ut erant muta simulacra …, ad sacrilega obsequia et solicita consulentium vota cœperunt in silentio permanere. Cuncti itaque sacrilegæ superstitionis antistites, tanta rei novitate permoti, inter se invicem quærere, unde numinibus suis venisset tanti temporis inusitata taciturnitas… Audiunt a quodam nostræ religionis inimico, novam nescio quam surrexisse sectam, superstitioni gentilitatis inimicam, quæ Christiana appellaretur, et in deorum suorum excidium niteretur. Hujus etiam fidei esse Saturninum episcopum, cujus crebro juxta Capitolium transitu, a conspectu viri ejus exterrita deorum suorum ora siluisse, nec facile posse reserari, nisi episcopum illum mors maturata subtraheret. Dein narratur quo pacto S. Saturninus Tolosanus crudeliter fuerit trucidatus.
[6] [SS. Sergii et Saturnini Tolosani fere ex integro sumpta.] Porro hæc non parum concordant cum Passione Mombritiana S. Saturnini Calaritani, cujus dicit auctor: Crescebat autem per dies singulos turba fidelium et multiplicabantur apud Deum coronæ justorum. Contigit autem in diebus illis nefandissimo Jovi … annua sacrificia fieri in capitolio … ad quod sceleratorum turbæ cum immundis hostiis concurrebant… Et hæc illis gerentibus, adolescens quidam nomine Saturninus, christianæ fidei a suis parentibus eruditus, et Christi Domini fidelis servus jam effectus, quamquam annis imparibus ad suscipiendum martyrium non videretur idoneus, mente tamen ad superandum diabolum vel ministros ejus videbatur esse fortissimus. Hic, ea. ora qua sacerdos ille sacrilegus idolorum suos complices verbis quibusdam magicis exorabat in memoratum capitolium, quo cunctis est transitus, veniebat ad locum: quod ei fuerat necessarium. Mirabilium itaque suorum Deus volens etiam infidelibus populis ostendere magnitudinem, ut cognoscerent servorum Dei præsentia potestatem idolorum deesse, transitu tantum Saturnini beatissimi martyris, scelerati sacerdotis actionem fecit tamquam nihilum evanescere, quatenus idolorum minister infaustus nullum ab eis responsum accipiens… Propter quod iratus eorum sacrificia deserens … non inaniter suspicatus est aut interesse quemdam de consistentibus populis christianum, aut certe exinde potius se transire. Quod inquiri districtius curabat, asserens quod agebat Domini Jesu Christi fuisse virtute destructum atque confusum, ut contra morem solitum de sacrificio quod immolabat, inconsultus abscenderet. Cumque secundum intentionem scelerati sacerdotis, si quisquam christianorum interfuisset, quæstio fieret, dictum est quemdam ex inde christianum dudum potuisse transire. Et sequentes omnes qui ad sacrificandum populi fuerant congregati, Saturninum ipsum quamprimum conprehenderunt, juxta lacum qui appellatur Apolinis. Quem dum interrogarent cur secundum jussionem imperatorum ad Capitolium non adveniret, aut sacrificio nullatenus interfuerit, beatus autem Saturninus eis confidenter respondit: “ Jam ego Domini Jesu Christi vexillo signatus, ejus cœlesti virtute munitus sum, non opus habens vanis et lapideis idolis inservire, vel immundi Jovis sacrificiis pollui: quorum vos a vobis facta simulacra adversum vos inconsultissime veneramini.” Quo audito, ab uno de turba vel ab ipso nequissimo sacerdote memoratus beatissimus Saturninus martyr gladio graviter vulneratus, Christum Dominum confitendo, sanguinem effundens, spiritum tradidit, beatorum commartyrum suorum choris adjunctus tertio kalendarium novembrium. Præterea stylus Mombritianæ Passionis S. Saturnini redolet ævum ferreum, auctoremque non magis literarum latinarum quam historiæ peritum. Nec dissimilis fuit sententia Henschenii de Actis S. Sergii, quæ ei ab homine imperito visa fuerunt conscripta [Acta SS., tom. III Februarii, pag. 461.] . Has ob causas de illa S. Saturnini Vita in nostro Opere nihil præter recitata verba edendum existimamus.
[7] [Melior est Passio ab Arca] Secundam Passionem S. Saturnini Calaritani prælo subjecit anno 1598 Joannes Arca, presbyter oppidi Bitti [De Sanctis Sardiniæ, initio.] , diœcesis Galtellinensis, tunc ab anno 1495 exstinctæ et unitæ archidiœcesi Calaritanæ [Fr. Matthæjus, Sardinia sacra, pag. 280 et seqq.] : quæ diœcesis anno 1779 restituta, iterum anno 1828 suppressa fuit [Cappelletti, Le Chiese d'Italia, tom. XIII, pag. 95 et seqq.] . Jam vero quantum laboris impenderit Joannes Arca ad conscribendos De Sanctis Sardiniæ libros tres, colligi potest ex ipsis Præfationis verbis: Illum nos, ait, scribendo tenebimus modum, ut ne verbo quidem exeamus codicibus atque veterum scriptis, ne quid ex nostro judicemur apponere. In quo videlicet negare quidem non possum, quanto cum labore sudoreque vultus opusculum hoc congesserim, multos jam pridem evolvendo scriptores codicesque vetustos, ut ex densissimis tenebris in lucem clarissimam veritatem hanc revocarem. Sudavi tantum durissimo scriptorum veterum silici laboris chalybem concutiendo, ut aliquas tandem veritatis hujus scintillas eliceremus, quæ in tam obscura oblivionis nocte emitteret lumen aliquod, quod lucesceret clarius. Verum quamvis Joannes Arca diligentiam adhibuerit ne a veritate transversum unguem discederet, lugendum tamen est eum non ubique servasse primigeniam lectionem. Etenim, quemadmodum in Prologo dicit, a se id apposuit ut novum ordinem narratis rebus daret, novumque loquendi modum, ut illustris sanctorum gloria cupidissimo lectori dulcesceret.
[8] [edita,] Nihilominus lucubratio Joannis Arcæ maximi est pretii, propterea quod in ea Vitas Sanctorum reperies, quas alibi frustra quæreres. Id intellexit Papebrochius, quum, socio Henschenio, colligendis Vitis Sanctorum Romæ gnavam operam daret. Ibi nullum illius valens pecunia numerata comparare exemplar, exoptavit quod præ oculis erat exscribere. Sed, modo excipias Vitam S. Georgii, episcopi Svellensis, quam postea edidit ad diem 23 aprilis, prohibitus fuit. Atque hæc est causa cur Bollandus aliique decessores nostri ad diem 13 januarii SS. Potiti et Ephysii, ad diem 15 maji S. Simplicii, ad diem 19 julii S. Symmachi Papæ, ad diem 21 augusti SS. Luxorii, Ciselli et Camerini, ad diem 10 septembris S. Hilari Papæ Acta illustrantes, abstinuerint ab edendis eis Vitis quæ, curante Joanne Arca, anno 1598 fuerant excusæ. Porro exemplar, quod in nostro servatur musæo, olim fuit Josephi Brocchii, celeberrimi hagiographi Florentini, eique hæc est facta inscriptio: Hic liber est rarissimus, et Florentiæ fortasse unicus, emptus a me Josepho Brocchio Pisis anno 1745. Alius tantum codex servatur in Vaticana, ex quo desumpta sunt ea, quæ in fine hujus libri corrosa erant, et calamo ibi nunc habentur scripta. Itaque non est mirandum decessores nostros, quibus hic fons hagiographicus defuit, in illustrandis sanctorum Sardorum gestis adeo fuisse modestos. Nos feliciores ex Joannis Arcæ libello Acta S. Saturnini Calaritani excerpere possumus.
[9] [quamquam similis Actis S. Saturnini Tolosani.] Hæc scriptio, cui editor, uti manifestum est, de suo addidit Præfationem, Passioni Mombritianæ longe præstat. In ea nulla deprehenditur repugnantia, nec error historicus. Dicitur ibi S. Saturninus morte mulctatus III kalendas novembris, quando agebat Diocletianus annum vigesimum imperii et consulatum octavum. Eo etiam discrepat hæc Passio a Mombritiana, quod Barbarum non utriusque insulæ præsidem facit, sed Sardiniæ tantum. Attamen, præterquam quod prolixior est, exhibet S. Saturninum Calaritanum iisdem fere conditionibus comprehensum ac S. Saturninum Tolosanum. Quare indubium est alterum auctorem alterius scriptione usum esse. Verum id in hagiographicis rebus sæpius accidit, ut alicujus sancti celebrioris Acta vel eorum pars conferrentur in sanctum minus celebrem. Sic, ut tomos dumtaxat recentiores attingam, afficta fuerunt Acta S. Symphoriani Augustodunensis S. Silvano Agedunensi [Acta SS., tom. VII Octobris, pag. 823.] et S. Caprasio Agennensi [Ibid., tom. VIII Oct., pag. 816.] ; S. Justi pueri S. Justino Luparensi seu Parisiensi [Ibid., p. 324.] ; S. Apollinaris Ravennatensis S. Verano Pisano [Ibid., tom. XI, pag. 787.] . Cæterum de hoc argumento post Papebrochium [Ibid., tom. V Maji, pag. 63; tom. VII Maji, pag. 825.] scripsit unus ex collegis, addens: omnium nobis difficillimum est hunc scopulum vitare, quoniam nec omnia legisse, nec omnia mentis acie complecti licet [Ibid., tom. VIII Octobris, pag. 323 et seq.] . Notandum quoque est S. Saturnino Tolosano et S. Saturnino Calaritano esse plura communia. Primo enim S. Saturnini Tolosani translatio ad diem 30 octobris memoratur in Usuardo aucto Remensi et in Greveniano annorum 1515 et 1521. Dein festum ejusdem S. Saturnini quod passim die 29 novembris celebratur, in Usuardo aucto Antverpiensi, Maximo-Lubecano, Victorini, aliisque pluribus [Sollerius, Martyrologium Usuardi, ad diem 30 octobris.] , et in Martyrologio Maurolyci, inscribitur ad diem 30 octobris, hisce verbis: Tolosæ, Sancti Saturnini. Quæ explicat Sollerius, addens in his omnibus auctariis non agi nisi de Translatione S. Saturnini Tolosani, cujus, ait, in Usuardo ponitur natalis XXIX novembris [Ibid.] : quod non est absurdum, quum frequenter festum idem ac translatio sonet. Sitne tamen hocce pacto confusio utriusque Passionis facta, peritiores demonstrent.
[10] [Idem dicendum de Actis curiæ episcopalis Calaritanæ.] Tertia Passio S. Saturnini martyris nobis nota, quam adhuc nuspiam editam arbitramur, exstat in curia episcopali Calaritana, fuitque exarata post annum 1441, quo Eugenius IV Romanus pontifex ecclesiam et prioratum S. Saturnini univit archiepiscopatui Calaritano. Quod manifestum est ex hac Passionis inscriptione: Incipit legenda sancti Saturnini martyris Calaritani, cujus ecclesia et prioratus fuit unitus archiepiscopatui Calaritano a sanctissimo domino Papa. Ejus auctor anonymus evidenter usus est antiquo codice, quem et manibus versavit auctor Passionis a Joanne Arca publicatæ. Legenda, cui brevis Præfatio præfigitur, divisa est in octo lectiones: unde facile colligitur eam olim in choro fuisse lectam aut cantatam. Recentiores lectiones breviarii de S. Saturnino ex ea magnam partem depromptæ fuere. Auctor non tantum S. Saturnini agonem descripsit, sed et aliorum præcipuorum martyrum Sardorum, Proti nempe, Januarii, Gavini et Simplicii episcopi, quos omnes Barbarus, Sardiniæ præses, in odium Christi trucidavit [Gazano, La storia della Sardegna, tom. I, pag. 126; Acta SS., tom. XI Oct., pag. 541; Arca. lib. II, pag. 1 et seqq., pag. 9 et seqq.] . Eo magis hæc Acta infra edenda existimamus, quod decessores nostri, de S. Simplicio agentes [Acta SS., tom. III Maji, pag. 456.] , quum præ manibus nullam hujus sancti Passionem haberent, brevem tantum notitiam, a Ferrario concinnatam, suo Operi inseruerunt. In hoc autem discrepat hæc S. Saturnini Passio ab Actis quæ J. Arca edidit, quod Barbarum exhibet Sardiniæ simul et Corsicæ præsidem; quodque martyrium refert ad IX calendas decembris, anno vigesimo imperii Diocletiani et Maximiani.
[11] [Apocrypha sunt Acta SS. Fulgentio Ruspensi et Fortunato tributa.] Sed præter Acta S. Saturnini a Mombritio et Joanne Arca juris publici facta, memorat Dionysius Bonfantus [Triumpho de los santos del reyno de Cerdeña, lib. XII, cap. IV, pag. 355 et seqq.] duas alias ejusdem sancti martyris Vitas, alteram versibus a S. Fulgentio Ruspensi, alteram soluto sermone a S. Fortunato scriptam, recitatque utriusque scriptionis loca quædam, nullo tamen librorum indicato possessore. Idque eo magis dolendum est, quod Bonfanto non magnam fidem habent docti, ut Papebrochius [Cfr. Acta SS., tom. V Maji, pag. 216 * et seqq., tom. III Maji, pag. 272.] , Muratorius [Antiquitt. Italicæ, tom. V, Diss. de veneratione erga sanctos, col. 17.] , Matthæjus [Sardinia sacra, pag. XI, cap III, pag. 40 et seq.] aliique. Porro ipsi haud suffragantur præcipui scriptores, qui pervulgandis SS. Fulgentii et Fortunati libris, vel in texendo eorum indice operam dederunt [La Bigne, Bibliotheca Maxima, tom IX, pag. 4, edit. Lugd. 1677; Migne, Patrol. lat., tom. LXV, col. 1019; tom LXXXVIII, col. 12 et seqq.; Oudin, Comment. de scriptt. eccles., tom. I, col. 1373 et seqq.; Ceillier, Auteurs sacrés et ecclés., tom. XVI, pag. 18 et seqq.; Dupin, Nouvelle Biblioth des Auteurs eccl., tom. V, pag. 20 et 87, edit. Mont. 1691; Rivet, Hist littér. de la France, tom. III, pag. 464.] ; nam de Vita S. Saturnini ab iis conscripta ne verbum quidem proferunt: quin de iis silet diligentissimus Joannes Arca. Quapropter si reapse Vitas duas S. Saturnini, viris eruditis incognitas, manibus versavit Bonfantus, has aliis quam SS. Fulgentio et Fortunato esse tribuendas existimamus. Neque ea, quæ ex utriusque sancti scriptionibus sese excerpsisse affirmat, lectori proponenda censemus, quia, præterquam quod mera figmenta esse videntur, ad S. Saturnini res gestas illustrandas nihil conferunt.
[12] [Barbarus, Sardiniæ præses] Quum in omnibus, quas memoravimus, Passionibus, imo in Actis præcipuorum Sardiniæ martyrum, occurrat Barbarus, insulæ præses, quumque ipse ad acrius vexandos Christianos, jusserit omnia venalia impiis libationibus ab ipsis ementibus et vendentibus inquinari, de viro illo strictim agere juvat. Barbarus, uti in Actis Mombritianis dicitur, de insula Corsica genitus, ab imperio Romanio tam Sardiniæ quam memoratæ Corsicæ præsidatus actionem promeruit: quam in utrisque insulis uno tempore ministravit. Sane Barbarum præfuisse Sardiniæ, inter omnes constat: sed eum Corsicam quoque obtinuisse, discimus ex Actis (utique minus sinceris) S. Devotæ, quæ in hac insula fuit ab eo capite damnata [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 770. Cfr. Gazano, La storia della Sardegna, tom. I. pag. 159 et seq.] . Quod si quis existimet eum non utramque simul insulam id temporis regere potuisse, is dicat præsidem prius fuisse Corsicæ, dein Sardiniæ. Etenim paucis diebus post martyrium S. Simplicii, episcopi Galluriensis in Sardinia, uti legimus in altera Passione infra edenda, rediens ex Sardinia in patriam, mari submersus est Barbarus, ac proin ante adventum in Sardiniam S. Devotam interfici jussit et Corsicæ præfuit.
[13] [crudelissimus,] Quamvis brevi tempore in Sardinia sit commoratus, adeo tamen crudelem sese exhibuit, ut de eo dicere non dubitaverit Joannes Arca, scrutator diligentissimus Actorum martyrum Sardorum [Lib. II, pag. 31 et seq.] : Insitum elephanti comperimus, tunc maxime concitari ad prælium, cum congressurus recentem libaverit sanguinem. Sævissimus præses Barbarus sævior multo factus Christianorum fundendo ebibendoque sanguinem, brevi tempore commoratus in Sardinia, longissimas crudelitates immanitatesque commisit. Saturaverat se Turribus Christianorum sanguine, expleverat se Calari, sed quasi cædem primis labiis contigisset, ita concitatus exarsit, ut cædibus divina perverteret et humana. Hoc solum flagrabat studio, veluti huic solum adhibitus, non administrationi provinciæ, cui debebat incumbere. Hoc incensus ardore Fausinam subiens civitatem, Simplicium, Dei servum ac venerandum episcopum, nullis aliis satellitibus, nullis ministris admotis, sua furenti manu apud se confodit astantem. Ita se putat inexplebili satisfacturum siti, si munus illud exerceat, quod sibi proprium assumpsere carnifices.
[14] [omnia venalia ritibus ethnicis inquinari jubet.] Haud parum crudelitatem Barbari juvabat persecutio orta contra Christianos, imperatoribus Diocletiano et Maximiano; quæ talis erat, uti refert scriptor alterius Passionis, ut non emere, non vendere, cuique liceret, nisi falsis diis prius immolaret. Subjicit idem auctor: Impiis ergo decretis per orbem terræ maximeque in partibus occidentalibus discurrentibus, Christiani variis tormentis afficiebantur, et non consentientes capite truncabantur. Haud videtur ullus nostræ religionis antiquus insectator subtiliores insidias Christianis struxisse. Utique jam a tempore apostolico in contentionem venerat, num Christianis cibo idolis oblato vesci liceret. Quum autem post S. Pauli et Patrum plurimorum responsa nihilominus animo angerentur Christiani, idque innotuisset, Ecclesiæ persecutores, quo durius eos vexarent, non tulerunt venditores ad arbitrium suum sacrilegis libationibus uti, sed ut omnia ad vitam necessaria ritibus impiis contaminarentur præceperunt. Ita Maximinus, anno 305 imperator factus, magistratibus omnibus edixit ut cunctos tam viros quam mulieres una cum servulis ipsisque infantulis, sacrificare et libare diis immortalibus cogerent, et immolatis hostiarum carnibus vesci; utque cuncta in foro venalia sacrificiorum libationibus inquinarentur; et ante publicas balneas quasi in insidiis collocarentur custodes, qui lavantes illic homines sordesque corporis expurgantes execrandis sacrificiis macularent [Eusebius, Histor. eccl., de Martyribus Palæstinæ, cap. IX, pag. 695, edit. Laemmer.] . Item Julianus Apostata fontes, qui in urbe, et qui apud Daphnem erant, detestandis sacrificiis polluit, ut qui aquis uterentur, abominationem participarent. Deinde quæ in foro prostabant piaculo replevit. Aspergebantur enim et panes, et carnes, et fructus, et olera, et alia esculenta omnia. Quæ cum cernerent quibus a Salvatore inditum est nomen, gemebant illi quidem et lamentabantur talia detestantes; edebant tamen, legi apostolicæ parentes: Omne quod in macello venit, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam [Theodoreti Opera, tom. III, Hist. eccles., lib. III, cap. XI, col. 1103, recens. Joannis Schulze, edit. Migne.] . Longius quidem aliis progressus esse videtur Barbarus, quum ipse mandaverit, non tantum ut omnia venalia libationibus ethnicorum aspergerentur, sed etiam ut non emere, non vendere cuique liceret. NISI FALSIS DIIS PRIUS IMMOLARET: quod quidem erat peccatum, nec umquam ab Apostolo permissum [Cfr. Mamachius, Origines et Antiquit. christ., tom. III, pag. 356 et seqq.; Cornelius a Lapide, Comment. in Epist. I ad, Corinth. v. 25.] . Hujusmodi vexatio rursus exponitur in Actis S. Maximi, de quo post dicendum erit.
[15] [Anno 303 obiit S. Saturninus.] Unum nobis hoc § restat quærendum, quo scilicet anno, quonam die S. Saturninus martyrii palmam adeptus sit. In tribus Passionibus perhibetur gladio percussus anno vigesimo imperii Diocletiani: qui annus incepit die 17 septembris anni Christi 303. Adde quod in Passionibus a Mombritio et Joanne Arca editis, fertur die 30 octobris, et in tertia, a nobis infra edenda, die 23 novembris fuisse occisus. Licet autem Ecclesia Calaritana S. Saturnini natalem die 30 octobris hodie celebret, (quod forsan ideo facit, quia illo die Martyrologio Romano adscriptus est), videtur tamen aliquando diem 23 novembris anteposuisse, uti colligi potest ex Calendario Sanctorum Sardiniæ propriorum anno 1598 a Joanne Arca edito [De Sanctis Sardiniæ, lib. III, pag. 74.] . Idem dies placuisse videtur scriptori Passionis S. Simplicii [Ibid., lib. II, pag. 33.] : qui narrat Barbarum præsidem trucidasse primo Turribus SS. Gavinum, Protum et Januarium: dein Calari S. Saturninum, et tandem S. Simplicium Gallurensis provinciæ episcopum: quæ series rerum omnino concordat cum altera ex Passionibus quas infra edemus.
§ II. De antiquissimo cultu S. Saturnini. Lectiones in ejus honorem. De ejus inventione et translatione.
[S. Saturninus, cujus cultus est antiquissimus,] Statim post B. Saturnini mortem Christianis ejus sanguinem tamquam pretiosissimas martyris reliquias collegerunt, et exuvias magna reverentia in crypta deposuerunt. S. Saturnino occiso, ait auctor Passionis Mombritianæ, Christiani corpus ejus tollentes, in loco ubi jugulatus est proximo cum honorificentia sepulturæ debita posuerunt. Sanguinis autem ejus lapidi inhærens usque in diem hunc permanet: ubi et oratorium christianis constructum est. Superveniente igitur nocte, factoque in civitate silentio, corpus beatissimi martyris Saturnini de loco ubi jugulatum est, clam extra civitatem a christianis sublatum est, et in quadam crypta parva cum veneratione depositum. Eadem refert auctor prioris Passionis a nobis excusæ. Sed hæ venerationis significationes, utpote a viris privatis exhibitæ, neutiquam sunt cultus ecclesiasticus, modo excipias templum supra beati martyris sepulcrum ædificatum: nam hic honor a primordiis Ecclesiæ indubium cultus ecclesiastici indicium habitum fuit [Bened. XIV, De Beatif. et Canoniz. Sanct., lib. I, cap. III, num. 7 et 8.] . Cujus templi in honorem S. Saturnini ædificati meminit circa annum 529 S. Fulgentii, Ruspensis episcopi, biographus et discipulus, dicens de beato præsule, iterum in Sardinia exulante: Juxta basilicam sancti martyris Saturnini, procul a strepitu civitatis vacantem reperiens locum, Brumasio (alias Primasio) Calaritanæ civitatis antistite venerabili prius, sicut decuit, postulato, novum sumptibus propriis monasterium fabricavit. In quo quadraginta et amplius fratribus congregatis, disciplinæ cœnobialis ordinem custodivit illæsum [Acta SS., tom. I Jan., pag. 42.] . Addit Joannes Arca suo tempore, id est anno 1589, stare adhuc majorem partem hujus templi antiqua structura.
[17] [celebrabatur Calari olim die 23 novembris,] In Ecclesia Calaritana aliquando cultus fuit S. Saturninus die 23 novembris: quod dixi supra. Aliis tamen in locis festum ejus die 30 octobris agebatur. Ad hanc enim diem inscriptum erat ejus nomen Martyrologio quod olim fuit ecclesiæ Sancti Mauritii de Brusson, in Valle Challand apud Augustanos (Aoste) in Pedemontio, et nunc servatur in xenodochio SS. Mauritii et Lazari Augustæ. Hoc martyrologium, ait Antonius Gal, origine græcum esse, satis superque prodit ejus discrepantia a latinis, si dies multis sanctis assignata consideretur. Notetur etiam quod legitur VI kal. januarii: “Assumcio sancti Joannis apostoli” quodque veterum quorumdam Græcorum opinionem prodit, ut eruditis compertum est. Cum vero sancti Augustani aliique occidentales in eo inserti sint, cumque ad usum Augustanorum scriptum fuerit, libenter illud dicerem Martyrologium Græco-Augustanum. Simplicitas demum et brevitas Martyrologii ipsius antiquitatem probant simul et commendant. Subjicit Martyrologium istud una eademque manu scriptum fuisse sæculi X vel XI [Monumenta historiæ patriæ (Pedemontii) scriptt., tom. III, pag. 566 et 579.] . Unde sequeretur S. Saturnino aliquando apud Græcos cultum Sanctorum fuisse delatum, nisi forsan ejus nomen in aliquo priore apographo fuerit interpolatum.
[18] [sed die 30 octobris in Sabaudia et Mediolani.] Proponitur et festum S. Saturnini sociorumque ejus in vetusto Kalendario sæculi XII ms. membranaceo, quod præfixum est Missali hujus ævi, deposito in ecclesia Avisii apud Salassos, et nunc ad recensionem Antonii Gal typis edito [Ibid., pag. 590, 606.] . Jam vero nec in Martyrologio S. Mauritii de Brusson, nec in Kalendario sæculi XII, agi ad diem 30 octobris de S. Saturnino episcopo Tolosano et martyre, sed de S. Saturnino martyre Calaritano, manifestum videtur; propterea quod in iisdem libris ad diem 30 octobris S. Saturninus dicitur tantum martyr: contra ad diem 29 novembris episcopus et martyr. Aliud dicendum apparet de Kalendario Mediolanensi anni 1465 [Martyrologium Adonis, edit. Georgii, ad calcem, pag. 719.] , ubi consignatur ad diem 29 octobris festivitas sancti Saturnini martyris, quin alibi de celeberrimo martyre et episcopo Tolosano mentio fiat. In Martyrologio vero Mediolanensi Boscæ, ad diem 30 octobris, occurrit natalis sancti Saturnini martyris, cujus corpus Mediolani in basilica sancti Victoris tumulum habuit. Hunc S. Saturninum esse Calaritanum existimavit S. Carolus Borromæus: nam in breviario Mediolanensi Ambrosiano, pluries edito, ad sancti athletæ diem festum 30 octobris, subjicit, Galesinii aliorumque opera usus [Saxius, Historia literario-typog., apud Argelati, Bibliotheca scriptt. Mediol., tom. I, pars. I, col. CLXII.] , lectionem sequentem: Saturninus, Calari in Sardinia nobilibus et christianis parentibus natus, atque in fidei doctrina pie eruditus, martyrium obiit, quo tempore illius insulæ præses, Diocletiani imperatoris jussu, graviter edixerat christianos omnes ubique conquiri ut idolis immolarent, secus vero cruciamentis atque internecione multari. Saturninus itaque comprehensus cum non solum ex edicto minime idolis sacrificaret, sed insuper se christianum esse libere constanterque profiteretur, gladio percussus, abiit in cœlum.
[19] [Nescitur quandonam Mediolani] Ob documentorum penuriam disputare non ausim quonam ævo, quo episcopo, S. Saturninum Mediolanenses in liturgiam Ambrosianam intulerint. In Kalendario quidem Ambrosiano anni 1560 ms., apud nos servato, memoratur ad diem 30 octobris S. Saturninus martyr. Jampridem vero lis erat apud Mediolanenses essetne hic S. Saturninus Calaritanus, an alius. Bosca etiam, qui anno 1695 Martyrologium Mediolanense edidit, in annotatis scribit: De sancto martyre Saturnino habemus hodie officium in Breviario et liturgiam in Missali Ambrosiano; verum an sit Calaritanus, an alius Saturninus a Calaritano, admodum ambigitur. Alium sane esse censeo, humatum tamen in basilica Victoriana, si fides Ughello tomo IV [Italia sacra, tom. IV, col. 22.] , Morigio in Sanctuario et Villæ de septem ecclesiis stationalibus. Si quis vero de sua sententia nolit desistere, ac Saturninum hunc Caralitanum esse asseveret, de quo hodie meminit Martyrologium Romanum, rem sibi esse sciat cum Ferrario in Catalogo Sanctorum Italiæ, qui monumenta Ecclesiæ Calaritanæ, Mombritium et Dimam in suam causam vocat: doceatque, quis et quo tempore ex perinsigni basilica S. Saturnini, ejusdem martyris corpus Mediolanum exportaverit; tunc enim pedibus in illius sententiam ibo. Illud etiam accedit, quod Acta S. Saturnini Calaritani apud Ferrarium, et alterius Saturnini in Lectione breviarii Ambrosiani discrepant; ut hinc etiam credam Saturninum, qui hodie colitur ab Ecclesia Mediolanensi, et in basilica S. Victoris quiescit, esse quidem natione Sardum, sed alium a Calaritano.
[20] [coli cœperit.] Duo asseverat Bosca, et primo quidem S. Saturninum humatum in basilica Victoriana [Il vero rustico indovino, ossia guida alle sacre funzioni della citta (di Milano), ann. 1855, pag. 120.] non esse S. Saturninum Calaritanum. Quod placitum falsum esse affirmare nolim: quia Ecclesia Calaritana, cujus alumnis in iis quæ sunt Ecclesiæ Calaritanæ major fides est habenda quam cæteris [Cfr. Martyrologium Romanum, ad diem 26 aprilis, nota I Baronii.] , se sui patroni corpore, ut infra videbimus, etiamnum ditatam esse contendit. Accedit quod nulla documenta translatum unquam S. Saturninum Mediolanum testantur. Haud absurda forsan esset sententia opinantis S. Saturninum Victorianum a Longobardis, cœmeteria Romana diripientibus, non secus ac multa alia sanctorum martyrum corpora, translatum fuisse Roma in Italiam septentrionalem [Anastasius Biblioth., tom. IV, in Stephano III, sect. 249, pag. 245, edit. Romæ 1735.] . Alterum Boscæ placitum, scilicet Saturninum qui hodie colitur ab Ecclesia Mediolanensi … esse quidem natione Sardum, sed alium a Calaritano, multo minus nobis arridet. Cujus displicentiæ hæc causa est, quod primo S. Saturnini Mediolanensis et S. Saturnini Calaritani martyrium et martyrii adjuncta non discrepant: dein quod Ambrosianæ lectionis exordium: Saturninus Calari in Sardinia nobilibus et christianis parentibus natus, atque in fidei doctrina pie eruditus, ex lectione III alterius Passionis, infra edendæ, manifeste sumptum est. Ibi enim hæc obviam habemus: Beatus igitur Saturnus nobilibus et christianis parentibus natus, et in fide Christi diligenter educatus. Verum si proposuisset Bosca alium S. Saturninum ac Calaritanum a Mediolanensibus initio fuisse honoratum, cui postea Calaritanum, utpote magis vel solum eis notum, substituissent, forsan ejus opinio non fuisset spernenda.
[21] [Memoratur in martyrologiis.] Videtur sanctus Saturninus extra Sardiniam et Pedemontium (licet Mombritius circa annum 1475 ejus Vitam impresserit) ante medium sæculum XVI vix cultus fuisse; nam ab omnibus martyrologiis celebrioribus exsulat. Molanus, primus e præcipuis martyrologis ejus memoriam prodens, in utraque editione Usuardi aucti scribit: Apud Calarim, Sardiniæ provinciæ oppidum, natale B. Saturnini martyris, qui sub persecutione Diocletiani gladio est truncatus. Quibus verbis in editione anni 1568 præfixit literam Q, ad indicandum sese illius sancti notitiam habuisse, uti ait in Præfatione, ex quodam martyrologio quod non nomino ad vitandam confusionem. Post eum venit Galesinius, qui ad diem quoque 30 octobris in Martyrologio Romano anni 1578 dicit: Calari in Sardinia sancti Saturnini martyris, cujus, in Diocletiani persecutione, concertatio in fide tuenda illustris extitit. Quam laudem subjicit in Notationibus Galesinius se excerpsisse e libro scripto. Item in Martyrologio Romano anni 1583 legitur: Calari in Sardinia sancti Saturnini martyris, qui in persecutione Diocletiani capite truncatus est. Addit Baronius in editione emendata anni 1586 hoc annotatum: Accepimus ejus Acta manuscripta, passusque habetur anno vicesimo imperii Diocletiani, ejus consulatu octavo, tertio kal. novembris. Alia Acta habet Mombritius tom. II Vit. Sanct. Meminit ejusdem Fara de rebus Sardiniæ. De basilica S. Saturnini in Sardinia mentio habetur in Vita S. Fulgentii episcopi Ruspensis apud Surium tom. I. Baronii vestigiis insistens, Ferrarius, ad diem 30 octobris in Catalogo Generali Sanctorum Italiæ, breviter sanctum martyrem prædicat. Ast per totam Sardiniam et præsertim Calari S. Saturnini cultus jam inde antiquitus valde præclarus fuit, atque nunc omnes totius insulæ diœceses peragravit. Quin, uti legimus in Officio proprio beati martyris, inter præcipuos Calaritanæ urbis patronos colitur, vel etiam, uti in Kalendario Calaritano anni 1845, est patronus maximus: adde quod ejus festum agitur Calari sub ritu duplici primæ classis cum octava. Lectiones divini officii quæ a clericis provinciarum ecclesiasticarum Calaritanæ et Turritanæ recitantur, hocce loco subjungimus, non tantum quia nobis uno conspectu S. Saturnini Vitam exhibent, sed etiam quia nihil quod cum veritate certo pugnet, in eis occurrere videtur, dum contra in Passionibus, de quibus modo disseruimus, plura monumentis historicis adversantur.
[22] [S. Saturninus] Lect. I. Saturninus, Calari, metropolitana Sardiniæ urbe natus, a parentibus pietate ac nobilitate conspicuis diligenter educatur in fide. Cum autem Diocletiani et Maximiani persecutio eam provinciam pervasisset, ac in eadem civitate maxime grassaretur, recurrente die quo annua festa et sacrificia Jovi peragere in Calaritano Capitolio populi consueverant, eorumdem turbæ per viam a Solis fano ductam, quæ Sacra vocabatur, ad immolandum Jovi in ejus templum convenerunt. Hanc impietatem detestatus nobilis adolescens, Deum optimum maximum exorabat, ut mirabilium suorum magnitudinem ostendens, ethnicorum tenebras lucis suæ radiis dissiparet. Jam vero cum ante faciem ejusdem templi progrederetur, ipsius precibus annuente Domino, ac in servo suo se mirabilem demonstrare volente, sola Saturnini præsentia factum est, ut Jovis sacerdos solita oracula ab ejus simulacro accipere non valeret, et omnium qui sacrificiis aderant, expectatione delusa, responsa exquirere nec ultra posset.
[23] [religionis causa occiditur.] Lect. II. Quamobrem ira percitus impius minister, aliique pariter ex gentilium conventu, haud frustra rati alicujus Christiani virtute oraculum obmutuisse, Jovis ædem egrediuntur, et Saturnino non longe absenti obviam facti, ut Cæsarum contemptorem eum criminantur ac eorum sacra obire detrectantem corripiunt. Ad quæ Saturninus: “Absit mihi, ait, vestros venerari deos: ego enim Domini Jesu Christi vexillo signatus, ejus cœlesti virtute munitus sum; non opus habens vanis et lapideis idolis inservire, vel immundi Jovis sacrificiis pollui, quorum adversum vos ipsos vestris manibus facta simulacra veneramini.” Quibus verbis acrius indignati, veritique gentiles ne ejus exemplo Christianorum numerus augeretur, immania quæque supplicia comminantur. Infractus tamen Saturnini animus restitit, ac in Christi confessione firmissime perseverans, sub Barbaro Sardiniæ præside, abscisso capite coronatur, illustre fidei testimonium relinquens, tertio kalendas novembris, anno vigesimo imperii Diocletiani, consulatu ejus octavo, epochæ Christianæ tercentesimo tertio, ætatis suæ decimo nono.
[24] [Exstruitur basilica ipsi sacra.] Lect. III. Ejus corpus a fidelibus reverenter in parva civitatis crypta per silentium noctis deponitur, atque in eum inde locum transfertur, in quo, ut primum mitiora tempora sortiti sunt catholici, titulo beati Saturnini magnifice extructa, et ab injuria temporis vindicata, etiam nunc manet basilica Deo sacra: ubi Dominus multis maximisque signis ejus illustravit exuvias, aliorumque martyrum corporibus consociari voluit. Sequutis inde temporibus, Gregorio XV Pont. Max. catholicam Ecclesiam gubernante, prope aram maximam ejusdem basilicæ, sub altari quod ad orientem vergit, sacrum corpus in marmoreo monumento ornatissime sculpto repertum fuit, moxque ad majorem ecclesiam Calaritanam ingenti pompa populorumque lætitia translatum, reconditur in oratorio elegantissime extructo, ejusque nomini dicato, et inter præcipuos ejusdem urbis patronos, magna totius Sardiniæ aliarumque gentium religione colitur.
[25] [Corpora multa inventa in Sardinia ineunte sæculo XVII] Per plura sæcula de S. Saturnini exuviis omnes siluerunt; quum ecce ineunte sæculo XVII iis inventis incredibiliter gavisi sunt Calaritani. Narrant enim Fratri coadjutori temporali Societatis Jesu, Francisco Hortolano, a Deo fuisse revelatum quibusnam in ecclesiis insulæ Sardiniæ quiescerent bene multi martyres, ibi olim sepulti. Has inter ecclesias erat basilica suburbana Calaritana S. Saturnini, in qua, præter plures alios sanctos, deposita fuisse ossa ipsius sancti martyris, affirmavit Franciscus Hortolanus. Investigatione facta, sepulcra nonnulla cum ossibus, quibus nomina sanctorum aliunde notorum inscripta erant, invenerunt indagatores: item (tum ibi, tum aliis in ecclesiis) ultra trecenta sepulcra cum ossibus, signata literis B. M.; quas Franciscus Esquivel, archiepiscopus Calaritanus [Relacion de la invencion de los cuerpos santos, pag. 34 et seqq.] , Seraphinus Esquirro [Santuario de Caller.] , Dionysius Bonfant [Triumpho de los santos del reyno de Cerdeña.] interpretantur Beatus Martyr. Verum in hanc sententiam ire multi eruditi [Acta SS., tom. V Maji, pag. 129*; Muratori, Antiq. Ital., tom. V, Diss. LVIII, col. 17.] recusarunt, dicentes literas B. M. non significare Beatum Martyrem, sed Bonæ Memoriæ. In utramque partem acriter disputatum fuit. Bonfantii, quum aliis in augendo sanctorum Sardorum numero longius processisset, librum Inquisitores Hispani expurgandum esse censuerunt. Hac de causa decessores nostri, agentes de his recens detectis sanctis, magna moderatione usi sunt, non suum esse litem dirimere arbitrati, præsertim quum cardinalis Franciscus Barberinus Bollandum moneri jussisset, quorum Sardi recens exuvias reperissent, venditarentque ut sanctos, eos ne temere in Opus nostrum referamus: donec constet, quæ Ecclesiæ Romanæ de his sententia sit, aut nisi eorum martyrium et publica ab antiquo veneratio satis sit aliunde explorata [Acta SS., tom. I Februarii, pag. XXI.] .
[26] [viris eruditis suspecta visa sunt.] Quod et fecerunt Lucas Holstenius, bibliothecæ Vaticanæ custos [Ibid., tom. V Maji, pag. 220.] et Ferdinandus Ughellus, auctor Italiæ Sacræ. Itaque satis esse judicavere Bollandus, Henschenius [Cfr. ibid., tom. III Maji, pag. 456.] et Papebrochius has solas Vitas Operi Bollandiano inserere, quæ aliunde quam ex epitaphiis innotuissent. De aliis petierunt ut haberentur excusati, donec sensum suum clarius expressisset apostolica sedes. Præterea parum utile fuisset de his disserere, quum nihil nisi eorum nomen aut ex revelationibus Francisco Hortolano factis aut ex titulo sepulcrali esset notum: nam quæ de his scripsit Bonfantus ab eruditis passim dicuntur somnia [Cfr. P. Martini, Storia eccles. di Sardegna, tom. II, pag. 347 et seqq.] . Nuper, id est, pontifice Gregorio XVI, concessum fuit Calaritanæ, Turritanæ, aliisque pluribus Ecclesiis, ut quotannis celebrarent festum plurium eorum, quorum ossa multis locis insulæ Sardiniæ ineunte sæculo XVII inventa fuerunt. Jam ad S. Saturninum redeamus.
[27] [S. Saturnini sepulcrum detectum fuit,] Ut hujus sancti martyris exuviæ, præsente Francisco de Esquivel, archiepiscopo Calaritano, (quem comitabantur plures canonici, regulares, aliique presbyteri et clerici,) detegerentur, die 22 septembris anni 1621 primum laboratum fuit. Die 12 octobris inventus lapis, cui inscriptum erat hoc epitaphium [Bonfantus, Triumpho de los santos del reyno de Cerdeña, lib. XII, cap. VI, pag. 360.] :
✠ SANCTUS… TURNINUS CARALITANUS
Dein die sequenti, 13 octobris, detectum fuit marmoreum monumentum, et postridie ipsa arca ornatissime sculpta [Ibid., Esquirro, Santuario de Caller, pag. 523.] . Monumento hæc inscripta erant:IN HOC TEMPLO ✠ JACET BTM9 ET STM9 SATURNINUS CIVES QUE VIXIT ANNIS XVIIII. ET MENSI. V. ET DIES VIII. ✠ ET EGO CLAŪS PĪ MDO CON LOCAVI K. XXVIIII NOVEMBR.
[28] [sed ejus inscriptio videtur esse sæculi circiter XII.] Cum horum pignorum translatio ad ecclesiam cathedralem post aliquot dies facienda esset, interea, ne iis ullum damnum afferretur, Calaritani multi nobiles, clerici, et Capuccini prope basilicam excubias egerunt. Die vero 16 octobris, archiepiscopus, magistratus, multi clerici et regulares, atque etiam populus, magna pompa et continuato agmine, inventa ossa ad ecclesiam cathedralem deduxerunt. Contendit Bonfantus Claudium qui monumentum in honorem S. Saturnini posuit, fuisse sæculo IV episcopum Calaritanum [Bonfantus, pag. 361; lib. XIII, pag. 450.] . Cui minime est assentiendum; nam primo hujus rei nullum aut documentum aut auctorem indicat; dein Felix Matthæjus [Sardinia sacra, pag. 68 et seqq.] , Petrus Martini [Storia eccles. di Sardegna, tom. III, pag. 316 et seqq.; Illustrazioni ed aggiunte etc., pag. 85 et seq.] , Michael Gazano [La Storia della Sardegna.] , Josephus Cappelletti [Le chiese d'Italia, tom. XIII, pag. 48 et seqq.] aliique, qui vel episcoporum Calaritanorum seriem texuerunt, vel insulæ Sardiniæ historiam sacram scripserunt, silentio Claudium prætermittunt. Asserunt eruditi inscriptionem nullo pacto ad prima Ecclesiæ sæcula pertinere, sed potius circa sæculum XII fuisse incisam, postquam multæ ecclesiæ Sardiniæ, uti ostendit Papebrochius, fuerunt, jubente Victore Papa III, instauratæ vel ædificatæ [Acta SS., tom. V Maji, pag 221*.] . Suspicor equidem Claudium isto ævo basilicæ S. Saturnini vel præpositum fuisse vel virum optime de ea meritum. Quo tempore translata fuere S. Saturnini ossa, duæ in ejus honorem inchoatæ sunt sodalitates, altera in ecclesia cathedrali, altera in antiqua basilica S. Saturnini [Ibid., pag. 363.] . Quarum quidem fata nescimus: sed hoc certum, Sardiniæ metropolim patronum suum hodie, ut olim, venerari. Etenim die 18 junii anni 1871, sodalitas juventutis catholicæ Calaritanæ canonice constituta fuit in ipso sacello quo S. Saturnini reliquiæ coluntur, atque gloriosi martyris nomine fuit insignita [Cfr. E. Ferrara, Panegirico recitato in onore di S. Saturnino, Cagliari 1871.] .
PASSIO S. SATURNINI CALARITANI MARTYRIS
ex libro Joannis Arca de Sanctis Sardiniæ.
Saturninus, martyr Calari in Sardinia (S.)
EX IMPR.
PRÆFATIO.
a[S. Saturnini prædicatur martyrium.] Suum paganis concelebrantibus Jovem, suum natale celebrat Saturninus: non quo in has mundi tenebras est ingressus, sed quo in clarissimam cœlorum lucem ascendit: e terra nimirum in cœlum, a frequenti labore in requiem sempiternam, a tentationibus ad quietem, a corporis cruciatibus ad animi delicias, non exiles illas quidem et fluxas, sed perpetuo duraturas ac stabiles, ad triumphi coronam et gloriam perfruendam. Laborant pagani immolandis animalibus Jovi; exutus ille tali solicitudine, deambulat oblata deridens. Miscetur hostiis turba, sejungitur ille, ut solus sibi communicans adhæreat uni Deo. Capitur satellitibus, capitur uni Deo: terreno paganis corpore, animo Christo Jesu; exterritus supplicio, excitatur cœlesti præmio. Superatus corpore, victor est animo; terræque demandatus sepulchro, vehitur cœlo triumpho. Itaque dum isti cruciatus moliuntur et cædem, suum ille celebrat diem. Aspice ergo diei celebritatem. Adest impiorum frequentia, dum sanctus truncatur tyrannorum mandato; adest bonorum: tabescunt illi, lætantur isti. Si non desunt malorum expectantium chori, non deest multitudo fidelium congratulantium simul. Tunc sævientium turba, nunc exultantium: tunc desperatorum, nunc confidentium. Calari natus in hanc mortalem lucem, in sempiternam ascendit cœlorum gloriam: nobilibus parentibus terra, nobilioribus cœlo. Juvenis ætate, sed moribus grandis: statura corporis parvus b, animo excellentior. Mortalibus spretis opibus, veras sibi elaboravit copias. Quonam modo sit passus, brevis inferior manifestabit hystoria ex Martyrologio Romano, Surio c, et codice antiquo d.
ANNOTATA.
a Præfatio fuit scripta, ut legenti apertum est, ab ipso Joanne Arca.
b
In Pseudo fulgentio, de quo in Commentario prævio num. 11, legitur [Bonfant, Triumpho etc., pag. 357.] :
Statura parvus, virtutum culmine magnus, Martyrio dignus, quamvis puer atque benignus.
c Surius et Bollandus edidere Vitam S. Fulgentii, episcopi Ruspensis, ubi agitur de basilica S. Saturnini. Cfr. Comm. præv., num.16.
d Codex antiquus, de quo hoc loco, est ille idem quem nunc, Joannis Arca adhibita recensione, edimus. De eo locuti sumus in Commentario prævio, num. 7 et seqq.
CAPUT UNICUM.
[Barbarus, præses Sardiniæ,] Missus ab imperatoribus Diocletiano et Maximiano præses Barbarus a iniquissimus ad regimen Sardiniæ provinciæ, nihil sibi putavit antiquius, quam ut omne penitus Christianum nomen extingueret. Atque suo primo in Sardiniam adventu, ut perniciosissimum cordis evomeret venenum, totam replet edictis suis provinciam, quibus fidei studiosos variis tormentorum generibus terrefactos præcipit cruciari. Percrebescunt hæc Calari metropoli Sardiniæ, quæ multos habebat christianæ fidei amatores, et obtinendi martyrii cupidissimos. Adest ex multis unus Saturninus, qui cum in eadem civitate natus esset ex nobilissimis et christianis parentibus, diligenter fuit educatus in fide. Auditis mandatis, armis se Christi fortissimis instruens, mortem crudelissimam præsidis voluntati præposuit. Satis planum quidem, quam sit saluti fidelibus sanctissimæ fidei cultus. Quo magis illam veneramur et colimus, eo majores accessiones in animo suscipimus. Cum lignum statuitur adorandum: Si, talis sis, diceretur, qualis est iste Deus, nonne putares dandum tibi convitio? Non immerito impiorum cruciat animum divinum illud eloquium: Simulacra gentium argentum et aurum, etc. Similes illis fiant qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis.
[2] [idola adorari jubet.] Sed tanta cæcitas animorum, ut illos non metuant majestati aptandos, quibus adæquari refugiunt. Per totas sane sylvas et valles, per omnes montes quidem talium esset diffundenda religio. Quot stipites, tot auctores; quot saxa * tot numina comparantur. Relinquendane terra quæ tot et tanta parturit incrementa deorum? Sicut naturæ præscriptum est legibus, uno tantum regendum capite, ita solum unum auctorem habendum. Quid putas, insipiens idolatra, in iis totum Deum habitare reclusum, quibus de Deo nullus saporis capitur sensus? Sic enim se res habet: ubi sanctitas non est, nescit habitare divinitas. Quænam dementia! rationis capacissimus homo expers omnino rogat brutum! Vivens mortuo supplicat, quod nec, cum exciditur, dolet; nec cum exuritur, contradicit; nec dum contemnitur, significat dolere. Qui ista colunt miseranda ludibria, facile poterunt suos boves vel canes ut Deum summum excolere et adorare submisse. Minor infelicitas videretur inuri, si quod plus affert utilitatis, plus venerationis haberet et reverentiæ. Stultitiæ sibi pœnam esse cognoscant, Apostolo nuntiante: “Et non habuerunt Deum in notitiam, tradidit illos Deus in reprobum sensum.”
[3] [Sed falsa numina spernit S. Saturninus,] Quam bene cognovit deos istos vel lapides potius beatissimus Saturninus, qui vitam maluit perdere, quam quid honoris talibus diis exhibere! Erat Appolinis b capitolium in urbe Calaris ad Orientis planiciem, littori maris propinquam, et urbis portæ, cum illustri platea, quæ area* templi erat, via sacra vel Apollinis dicta, ad fontem c quem appellabant novum. Extat adhuc non contemnendum fragmentum latericio extructum opere. Ad illud se contulerat paganorum innumera multitudo, ut animales bestias bestiarum principi Jovi tribueret immolandas. Itaque magna cum pompa magnaque lætitia celebrabant ex more per viam sacram usque ad novum fontem ornatos lauris tauros, ut vana consueverat superstitio; cum summus sacerdos, ut præsidis Barbari satisfaceret animo, præcipit, speculatore apposito, ut qui conspicerentur refugientes ab hostiis, vel illas respuentes, vincti subito ducerentur ad ipsum. Ambulabat hoc ipso tempore strenuissimus juvenis Saturninus d, alacris animo, per viam sacram, deridens non parum tam celebrata festa.
[4] [quum omni sensu careant,] Delata re sacerdoti, incurrunt multi ex sacrificulis ipsis, et ad fontem Appollinis ambulantem repertum, captum perducunt ad sacerdotem. Rei novitatem interrogatus, fidem Christi confitetur constanter. “Quare, inquit sacerdos, ex jussu præsidis ad capitolium non venisti, ut hostias Jovi cum omni populo immolares?” Constanti voce dedit responsum martyr: “O infelices et miseri, qui immundorum immundissimi cultores estis effecti. Ego fidei Jesu Christi splendore illustratus, quam vani sint cerno, vestri lapidei dii, et ut tales omnino sperno; cum nulla cogat honestas vel utilitas immolare. Jovis namque cæterorumque sacrificiis idolorum sordibus nullus mundatur, sed inquinatur potius. Si est in mortuis, non revocatur ad vitam, quia magis magisque mortis obruitur tenebris. Qualis hic Deus, quem, cum averteris oculos, perdidisti illum? Amplecti tu poteris, non tamen te ille: accedes ad illum, a te ille avelli suo loco non poterit.
[5] [contra verus Deus sit perfectissimus.] Ille verissimus Deus, ille totis colendus viribus, quem, ubi invocaveris, omni loco et tempore reperies paratissimum; omnia complet atque excedit. Longe, cum irascitur, est; cum placatur, propinquus. Culpa facit absentem, præsentem misericordia; peccatis repellitur, dignis meritis invenitur. Absconditus si putatur, tui medius est occultus et manifestus. Ille tibi lucis et solis præparavit splendorem; ille fluctus profundissimos vastaque terrarum antra in tuam condidit utilitatem; ut qualis ille sit, cui obsequi debeas, ex earum rerum, quas tibi comparavit, dignitate cognoscas. Hunc ergo metuas oportet, quem nihil latet in animo. Ille te videt cogitantem, introspicit amantem et audit deprecantem. Agnosce igitur, quis tibi sit exorandus. Ad Jovem me compellis exorandum. Si cognosceres quam sit honesta quamque salubris recta ad verum Deum et fidelis oratio! Annos quindecim una brevis oratio adjecit Ezechiæ. Atque adeo illum mihi solum excolendum propono, qui suum unigenitum pro vita hominis tradidit, qui hominis auctorem convertit in ejus pretium, et ipsum redemptorem pro communi salute venalem proponere non est veritus. Illum veneratione prosequar, qui cum me de nihilo fecerit, reparare de modico pulvere potest resurrectionis miracula meo cinere semel, quæ semper facit in tritico.”
[6] [Quapropter morte mulctatur.] “Multis abundas verbis, ait sacerdos. Quis tibi tantam tamque inanem verborum largitus est copiam? Excole quos aspicis deos, si non vis apud illos cruciatibus confici.” “Cruciatus vel immanissimos parvi pendo, ut cum Christo meo crucifixo merear crucifigi. In iis crede tuam me salutem requirere, quia ab illo necesse est tuam quæras restaurationem salutis, cui jam debes originem et vitam.” Tantam in iis capiunt admirationem pagani, ut loqui stupefacti vix possint. Alii constantiam et animi magnitudinem laudant, alii nova et inaudita de rebus divinis verba. Quapropter indignum omnino morte gratum tam juvenem clamant. Alii autem lapidei effecti, ne aspirarent ad vitam, firmissimis Saturnini verbis resistunt. Atque desperati quicquam ab eo consequi posse, in conspectu omnium sine mora capite plectunt. Hoc brevi certamine consecutus est Christi martyr triumphalem coronam, qua decoratus in cœlis ævo sempiterno perfruitur. Sub noctem veniunt Christiani, et raptum ejus corpus extra civitatem sepeliunt in crypta, ubi postea magnificum est in ejus gratiam ædificatum templum e. Sanguis autem ejus e terra collectus et coagulatus in amphora, multa mirabiliter est operatus f. Passus est hic gloriosissimus martyr III kal. novembr. sub Barbaro præside in persecutione Diocletiani, anno ejus imperii vigesimo et consulatu octavo.
Extant g ejus Acta manuscripto codice, et alia Mombritii tom. II de vitis Sanctorum, et est ascriptus in Martyrologio Romano. De extructa autem basilica mentio est in Vita sancti Fulgentii Ruspensis episcopi, ab ejus discipulo scripta, et apud Surium tom. I. Stat adhuc major pars hujus templi, antiqua structura, quæ prioratus ordinis ecclesiæ Calaritanæ metropoli unita est ab Eugenio IV anno 1441 * h. Diu in hac ecclesia sanctus Fulgentius vixit.
ANNOTATA.
a De Barbaro præside cfr. Comm. præv., num. 12 – 14.
b Appolinis capitolium dicitur in Actis S. Ephysii templum Apollinis, in quo Saturninus est passus ad urbis Calaris Orientem [Joannes Arca, lib. I, pag. 47.] . Illius hodie nullum superest vestigium, nec scitur quo loco fuerit. Solius antiqui templi deæ Vestæ reliqua sunt rudera [Casalis, Dizionario geografico degli Stati di Sardegna, tom. III, pag. 108.] .
c Fons novus ubinam fuerit latet. Sed animadvertendum est Sardiniam habere fontes insignes. De iis Solinus: Fontes calidi et salubres aliquot locis effervescunt, qui medelas afferunt [Polyhistor, cap. IV, pag. 90, edit. Panckoucke, lat.-gall.] . Fons novus in Passione Mombritiana vocatur puteus novus … civitatis Calaritanæ confinio proximus. Cujus Passionis scriptor forsan alludit aquarum pluvialium stagnis de quibus idem ille Solinus ait: Stagna pisculentissima hibernæ pluviæ in æstivam penuriam reservantur: nam homo Sardus opem plurimam de imbrido cœlo habet [Ibid.] . De his fontibus et stagnis erudite scripsit Albertus de la Marmora [Voyage en Sardaigne, lib. II, cap. II, pag. 106 et sqq.] .
d Juvenis dicitur S. Saturninus in Passione quam edimus, non alio modo ætate indicata. Sed in Officio ecclesiastico in ejus festivitate usurpato legitur martyrium fecisse anno ætatis suæ decimo nono. Id ex lapide sepulcralide quo supra in Commentario prævio, num. sumptum fuisse arbitror.
e De templo in honorem S. Saturnini ædificato diximus in Commentario prævio, num. 16.
f Vid. ibid.
g Reliqua addita fuisse ab ipso Joanne Arca vix est quod moneamus.
h Cfr. Comm. præv., num. 10.
* sata in edit.
* arca in edit.
* forsan 1444 in edit.
ALTERA PASSIO S. SATURNINI MARTYRIS
ex codice ms. curiæ archiepiscopalis Calaritanæ.
Saturninus, martyr Calari in Sardinia (S.)
BHL Number: 7490
EX MSS.
CAPUT UNICUM.
S. Saturninus impellitur ad diis sacrificandum. Martyrium SS. Proti, Januarii et Gavini. Martyrium et sepultura S. Saturnini.
INCIPIT LEGENDA SANCTI SATURNINI MARTYRIS CALARITANI CUJUS ECCLESIA ET PRIORATUS FUIT UNITUS ARCHIEPISCOPATUI CALARITANO A SANCTISSIMO DOMINO PAPA.
[Laudatur Deus] Ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui est corona et præmium omnium martyrum cunctorumque sanctorum, passionem beatissimi Saturnini * describere cupientes, Christum gloriosum regem ipsorum rogamus martyrum, ut ipse sua nobis dignet pietate donare, quatenus aliquomodo gesta sanctorum valeamus apte narrare. Nam quis valeat sicut dignum est, magnas martyrum præclarasque virtutes narrare, laudare atque magnificare? Atque ita quamvis indigni et inertes, non omnino debemus cessare a Christi et sanctorum ejus fandis laudibus.
[2] [in Sanctis suis.] Lectio II. Laudes enim sanctorum laudes sunt regis eorum, quorum fide infidelium infidelitas turbatur, fidelium fides roboratur; quorum meritis nostra fragilitas relevatur; quorum martyrio mater Ecclesia coronatur et angelorum choris congratulatur; his die noctuque psallamus, eorum suffragia devote quæramus, his toto corde gratias agamus. Sed jam ad rei gestæ ordinem veniamus.
[3] [S. Saturninus, temporibus Diocletiani et Maximiani,] Lectio III. Beatus igitur Saturnus nobilibus et Christianis parentibus natus, et in fide Christi diligenter educatus, velut lilium inter spinas et sicut stella inter fuscas noctis umbras clarissima, virtutum lucem refulsit; juvenis quidem ætate, at maturus moribus, statura parvus, animo magnus, despexit opes terrenas, ut cœli divitias caperet veras; sprevit hanc vitam, ut æternam in cœlis caperet vitam. Regnantibus autem impiis imperatoribus Diocletiano et Maximiano, anno regni eorum vigesimo, diaboli malitia faciente, orta est talis persecutio contra Christianos, ut non emere, non vendere cuique liceret, nisi falsis diis prius immolaret. Impiis ergo decretis per orbem terræ maximeque in partibus occidentalibus discurrentibus, Christiani variis tormentis afficiebantur, et non consentientes capite truncabantur.
[4] [a Barbaro præside, uti plures alii] Lectio IV. Eodem tempore quidam vir, nomine atque opere Barbarus, accepit principatum Sardiniæ atque Corsicæ a Romanis regibus; qui per Corsicam ad Sardiniam iter faciens, pervenit ad partem Sardiniæ quæ vocatur ab incolis Turris; ibi suis præcepit satellitibus, ut ubicumque Christianos invenire possent, vinctos ad se perducerent. Tunc accedentes quidam nuntiaverunt ipsi præsidi, esse ibi quosdam Christianos, quorum nomina, inquiunt, sunt hæc: Protus, Januarius et Gavinus. Qui statim jussit eos ad se perduci. Qui cum præsentati fuissent, interrogavit eos præses Barbarus dicens: “Cujus regionis estis?” Sancti martyres responderunt dicentes: “Christiani sumus, et alium Deum nescimus neque adoramus præter Christum.” Præses dixit: “Audistis præcepta invictissimorum principum Diocletiani et Maximiani, quibus jusserunt ut qui se christianum non negaverit, diversis cruciatibus affligatur, et ad ultimum, si sacrificare diis noluerit, capitali sententia feriatur.” Sancti martyres responderunt: “Audivimus, et pro nihilo habuimus eorum stultam jussionem.”
[5] [sancti martyres,] Lectio V. Præses dixit: “Sacrificate diis, antequam diversis tormentis consumemini.” Responderunt: “Non facimus; fac quod facturus es.” Videns ergo eos præses constantes et invictos in fide Christi, dedit in eos sententiam dicens: “Diis blasphemiam inferentes et sacris præceptis imperatorum non obedientes, capite plectantur.” Ducti sunt itaque ad locum ubi consummandi erant, et decollati sunt pro nomine Domini nostri Jesu Christi; commendantes terræ corpus, animas sanctas Jesu Christo, suscipientes victoriæ palmam ab æterno principe.
[6] [Calari,] Lectio VI. Post hæc impius præses Barbarus idolorum sacrificiis intentus, et impiis imperatoribus obtemperando placere cupiens, eorum decreta contra Christianos per omnem Sardiniam divulgavit: verbis etiam et scriptis mandavit, ut ubicumque Christiani invenirentur, variis tormentis usque ad negationem affligerentur, et nisi consentirent, ad ultimum morti traderentur. Cum igitur etiam in Calari, metropolitana Sardorum urbe, imperatorum decreta lecta fuissent et omnes ad sacrificandum compellerentur, Christiani qui eo tempore inventi sunt, constanter in fide Christi perstiterunt, invicem se hortantes ad sacrificia idolorum contemnenda, et martyrii palmam obtinendam.
[7] [ob spreta idola,] Lectio VII. Ex multis autem superstitionibus, quibus prædicta Sardorum gens cæca et obligata tenebatur, maxime dementi insania circa Jovis culturam nimis dedita erat, et qui erat turpissimus omnium dæmoniorum, potissimus omnium putabatur. Congregata est itaque maxima multitudo paganorum, ut Jovi animales hostias in Capitolio, quod est vicinum litori maris et portæ Calaritanæ, solemniter immolarent. Quidam vero per sacram viam, quæ dicebatur Apollinis, et ad locum qui dicebatur locus Novi Fontis, secundum suam consuetudinem procedebant exultantes, cum tauris lauro coronatis. Hanc autem solemnitatem turpissimam illis immunde celebrantibus, ecce nobilissimus et sanctissimus juvenis nomine Saturnus, de quo supra diximus, eadem hora qua sacerdos idolorum magicis populum verbis imbuebat, juxta prænominatum Capitolium transitum faciebat.
[8] [occisus fuit,] Lectio VIII. Præceperat autem sacerdos idolorum et etiam speculatorem proposuerat, ut consideraret quatenus si aliquis Christianus in templo inveniretur, vinctus ad præsidem duceretur. Extitit ergo unus ex præfatis, qui diceret quemdam Christianum inde pertransire. Cœperunt itaque insequi eum hi qui ad immunda sacrificia convenerant; invenientes autem eum prope dictum fontem Apollinis, tenuerunt, et interrogaverunt eum dicentes: “Quare secundum jussionem præsidis non convenisti in Capitolium, ut Jovi hostias cum populo immolares?” Beatus Saturnus constanter respondit dicens: “O infelices et miseri et immundorum idolorum immundissimi cultores! Ego in nomine Domini mei Jesu Christi fulgore ac illuminatione signatus, et fide firmatus, et cœlesti sua virtute munitus, omni modo oculos habent et non vident, aures habent et non audiunt, sed surdi et muti et insensibiles existunt. His ergo nulla necessitas est vel utilitas immolare, vel eos adorare. Jovis namque vel aliorum sacrificiis idolorum nullus mundatur, sed sordidatur, non vivificatur, sed mortificatur, non sanatur, sed in æternum damnatur. Considerate, cæci, stulti et insani, quia nulla ratio permittit esse deos lapideos, æreos et argenteos aut aureos, qui manibus hominum fiunt. Hinc sapiens quidam bene ludens versibus, inquit:
Esse Deum ratione caret cui contulit esse
materiale lapis, effigiale manus.”
Hæc dicente sancto Saturno, gentiles mirari cœperunt beati viri constantiam, et quasi nova et inaudita verba proferret, stabant stupefacti.
[9] [die 23 novembris.] Videntes autem firmissimam ejus fidem in Christo, et potius posse occidi quam vinci, jusserunt illum, sine cessatione corde ac ore Dominum confitentem, capite cædi: decollatus est igitur beatissimus Saturnus, IX calendas decembris. Christiani autem tollentes corpus ejus de [Col. 307C] loco in quo passus est, cum magna gloria in sepulcro posuerunt. Cujus spiritus ab hymnidicis angelorum choris ad æterna regna est cum magna gloria ductus. Sanguis autem illius terræ coagulatus usque in hodiernum diem sanitatem operatur, ubi sacra domus a Christianis ædificata est. Altera vero die advesperascente nec non nocte superveniente, venientes autem Christiani rapuerunt corpus beati Saturni, et quiescentibus civibus, extra civitatem clam honore magno sepelierunt.
[10] [Post eum obit S. Simplicius.] Impius vero præses Barbarus inde progrediens, venit in regionem Sardiniæ quæ dicitur Galluris, et intravit in civitatem Fausinam, ubi similiter diligenter perquirens christianum episcopum nomine Simplicium. Quo audito, jussit eum ad se duci. Ministri autem pergentes duxerunt eum ad præsidem; quem videns præses, interrogavit eum dicens: “Quis es et quo vocaris nomine?” Beatus Simplicius respondit: “Apud homines quidem Simplicius vocor, apud Deum Christianus sum, peccator et episcopus hujus civitatis.” Præses dixit: “In hac ergo stultitia credens perseveras? Nescis præcepta regum Diocletiani et Maximiani?” Respondit beatus Simplicius: “Ego credo in Patrem et Filium et Spiritum sanctum, et non timeo præcepta regum, neque minas tuas.” Præses dixit: “Simplici, sacrifica diis, ut evadas tormenta horribilia, qui te forte laniabunt.” Sanctus Simplicius respondit: “Nequaquam adorabo idola neque dæmonia, quæ vos colitis et adoratis; de diis enim vestris Propheta dixit: Simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum. Os habent et non loquentur; oculos habent et non videbunt; aures habent et non audient: neque enim est spiritus in ore ipsorum, etc.” Audiens autem præses, furore arreptus, apprehendit lanceam et percussit beatum Simplicium; qui post hæc triduo vivens, vitam finivit in Domino, et susceptus est spiritus ejus a choro angelorum, perductus est ad siderea regna, et manet in consortium martyrum per omnia sæcula sæculorum. Amen. Corpus autem ejus cum debito sibi honore sepultum est a christianis.
[11] [Barbarus præses a Deo punitur.] Quæ cum præses audisset, iratus dixit: “Per deos! cum rediero de Corsica, succendam civitatem istam et delebo Christianos a facie terræ.” Proficiscens autem Barbarus ad Corsicam, venit ad locum qui vocatur Torasus; cum vero intrasset in navicula ut transiret in Corsicam, venit ventus validus, et surgente procella submersus est, Dei judicio debitam sibi pœnam reddente, sortitus æternam mortem cum patre suo diabolo. Post finem vero sanctorum martyrum, beati quidem Saturni vigesimo tertio die mensis novembris, sancti autem Simplicii martyris et episcopi quintodecimo mensis maii, et pax et lux ecclesiis Christi exorta est, et populus fidelium multiplicatus crevit, et crescit usque in hodiernum diem. Laudemus ergo et glorificemus Christum regem omnium sanctorum, et magnificemus omnes Dei martyres et præcipue beatissimum martyrem Christi Saturninum, quem nobis Deus patronum in hac terra et in Ecclesia sua pietate largiri dignatus est; constanti etiam fide speremus et oremus, ut ipse beatus contra omnia vitia et peccata et ab omnibus periculis nos suis sanctis meritis adjuvet, protegat, salvet et defendat. Oramus ergo te, dulcissime atque piissime pater et domine, pretiosissime martyr Christi, beate Saturne, protegas clericos, gubernes monachos, domum et templum sanctum tuum ab omni malo liberes; omnes hostes et inimicos procul repelle, cunctumque populum Christianum tuis sanctis precibus et meritis semper defende; quibus terrena magna vicisti, et ad æterna cœli regna feliciter cum martyrii palma pervenisti, ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre sanctoque Spiritu vivit et regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.
[Annotatum]
* passim etiam Saturnus dicitur
DE S. MAXIMO MARTYRE CUMIS IN CAMPANIA FELICE
INTRA ANNOS CCCIII ET CCCV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Maximus, martyr Cumis in Italia (S.)
§ I. S. Maximi cultus in locis quibusdam tractus Neapolitani.
Antiquum et celebrem fuisse Cumis S. Maximi cultum, testatur imprimis Petrus ille [Cfr. infra, num. 10.] qui extremo sæculo XI vel XII ineunte exaravit vitam S. Julianæ, [S. Maximi cultus antiquus] a majoribus nostris editam ad diem 16 februarii. Is alteram translationem reliquiarum sanctæ martyris (post priorem qua Nicomedia asportatæ fuerunt in Campaniam) describit his verbis [Acta SS., tom. II Febr., pag. 882.] : Postea vero, imminente ethnica feritate (Longobardorum forte, qui anno 568 [Cfr. Acta SS., tom. cit., pag. 869 et seq.] Italiam invaserunt lateque populati sunt), ne talis tantusque thesaurus dehonestaretur, translatum est corpus ejus in civitatem Cumanam, ibique in ipsius et in B. Maximi basilica cum gloria collocatur, ubi plurima petentibus beneficia ad laudem Domini præstare non desinit usque in hodiernum diem. Hactenus ille. Itaque sæculo XI, imo, secundum hunc auctorem sæculo VI, vel paulo serius, exstabat Cumis basilica SS. Maximi et Julianæ nomine dedicata, vel potius solius S. Maximi, si lectioni probabiliori inhæremus codicis quo usus est Ant. Caraccioli, in quo, post verba in civitatem Cumanam, hæc sequuntur: in ipsum episcopium et in B. Martyris Maximi Basilica cum gloria collocatum [Ant. Caraccioli, De sacris Ecclesiæ Neapolitanæ monumentis, Neapoli 1645, cap. XVI, pag. 161.] . Eamdem basilicam et reliquias S. Martyris in illa reconditas memorat testis oculatus translationis corporum SS. Maximi et Julianæ Neapolim anno 1207, quo anno Cumana civitas bello oppressa et funditus eversa est: Cum quibus, inquiens (Leone Episcopo Cumano et nonnullis ejus clericis), etiam adeuntes venerabiles abbates S. Petri ad Aram et S. Mariæ ad Capellam, cum quibusdam militibus et probis viris, ad ecclesiam B. Maximi Martyris, intraverunt mausoleum ex marmore factum, in quo erant ossa B. Maximi martyris, ita ordinata et composita ac si eodem die illuc collocata fuissent. Subtus quoque pulverem ipsarum sanctarum reliquiarum non modicum invenerunt [Acta SS., tom. cit, pag. 883.] .
[2] [in Ecclesiis Cumana] Dies autem suo patrono præcipue honorando assignata erat apud Cumanos 30 octobris. De S. Maximo enim agi ea die in Breviario Cumano asserit Decius cardinalis Carafa, archiepiscopus Neapolitanus, in sua Sanctione synodali [Ap. Alex. Symm. Mazochium, De Sanctorum Neapolitanæ Ecclesiæ Episcoporum cultu, Neapoli 1753, tom. I, pag. 68.] , seu potius Antonius Caraccioli, qui hanc sanctionem composuit [Fr. Bolviti, in Vita Ant. Caraccioli, hujus operi postumo de sacris Eccl. Neapol. monumentis præmissa.] Quum autem Ecclesia Cumana post annum 1207 nunquam fuerit restituta, nec ullum ex eo tempore proprium episcopum aut jurisdictionem ullam habuerit [Cfr. Ughelli, Ital. sacr., tom. VI, col. 230.] , satis liquet illud intelligendum esse de ordine divini officii qui ante sæculum XIII Cumis in usu erat. Neque enim quisquam hic cogitaverit de Ecclesia Novocomensi seu Comensi in Insubria, quæ a nonnullis scriptoribus Cumana perperam nuncupari solita est [Acta SS., tom. XII Octob., pag. 564, annot. g. Cfr. tom. IX Octob., pag. 414 et seqq.; tom. VII Sept., pag. 358 et 359. ] : tum quia ejusmodi confusio apud eruditum virum Antonium Caracciolum supponi jure non potest, tum quia in Ecclesia Novocomensi nulli unquam S. Maximo præcipui honores delati sunt: cujus rei satis luculentum testem citare licet Aloisium de Tattis, qui tam diligenter in primis libris Annalium suorum [D. Primo Luigi Tatti, Annali sacri della città di Como.] sanctos recensens quorum patrocinio gloriatur Novocomensis civitas, nullam sancti nostri mentionem injicit.
[3] [Neapolitana] Eadem dies Neapoli quoque jamdudum S. Maximo sacra fuit. Nam in Kalendario marmoreo sæculi IX, quod anno 1742 Neapoli repertum est in æde S. Joannis, ad 30 octobris annuntiatur: Nt. S. Max. et S. Marcia [Mai, Scriptt. vet., tom. V, pag. 64. Mazochius, De SS. Episc. Neapolit., pag. 296. Cfr. Mazochii Diatriba de ætate hujus kalendarii, in tom. I Commentarii, pag. XVIII et seqq.] . Mazochius quidem primo opinatus est martyres hic designatos non esse alios quam SS. Maximam et Martianum Afros [De SS. Episc. Neapolit., pag. 298.] ; at postea sententiam correxit [Ibid., pag. 320, 423 et 424.] , ubi in aliud incidit vetus kalendarium Ecclesiæ Neapolitanæ, quod inter schedas Camilli Tutini repertum et inde Tutinianum appellatum primus publici juris fecit [Ibid., pag. 311 et seqq. Cfr. Parascandolo, Memorie storiche-critiche-diplomatiche della Chiesa di Napoli, tom. III, Neapoli 1849, pag. 223 et seqq.] . Kalendarium istud præfixum erat Rituali Joannis de Ursinis, ejusdem Ecclesiæ præsulis ab anno 1328 ad 1358 [Chiocarelli, Antistitum Neapolitanorum Catalogus, Neapoli 1643, pag. 220. Ughelli, Italia sacra, tom. VI, Venetiis 1720, pag. 125.] ; facile autem constat illud concinnatum esse inter annos 1170 et 1234: nam ad diem 20 decembris nomen exhibet S. Thomæ Cantuariensis, qui anno 1170 martyr occubuit, et paulo post inter sanctos relatus est; sed silet de SS. Dominico et Francisco, quorum festa Neapoli celebrata fuerunt, sin minus statim ab eorum canonizatione, at certe post erecta ibidem annis 1231 [Chiocarelli, op. cit., pag. 156.] et 1234 [Ughelli, tom. I, col. 490.] monasteria sui Ordinis. In Kalendario Tutiniano igitur jam distinctius proponitur ad diem 30 octobris festum Maximi M. Cumani. Porro, quamvis jure supponatur illud kalendarium scriptum post translationem corporis S. Maximi Cumis Neapolim, ex hoc ipso tamen quod ante hanc translationem eadem die 30 octobris in monumentis et Cumanis et Neapolitanis nomen S. Maximi adscriptum reperitur, nec ulla argumenta suppetunt cur diversi sancti indicari censeantur, de eodem in utrisque agi dubium videri nequit. Inde autem ulterius, quamvis non ita certo, concludere licet jam sæculo VI sanctum nostrum in maxima veneratione fuisse Neapoli, quum apud S. Gregorium M. memoratum inveniamus monasterium sanctorum Erasmi, Maximi atque Julianæ, quod Neapoli ab Alexandra clarissimæ memoriæ fœmina fundatum est [S. Gregorii M. Reg., lib. X, ep. 13 (al. VIII, 14), ap. Migne, P. L., tom. LXXVII, col. 1075.] .
[4] [Puteolana,] Jam ut cætera monumenta Ecclesiæ Neapolitanæ, ubi mentio S. Martyris nostri occurrit, hic adscribamus, in Sanctione Decii Carafæ citatur vetus quoddam Martyrologium Neapolitanum ms., ubi ad diem 30 octobris literis rubris notatus legitur Sanctus Maximus Martyr [Ap. Mazoch., De SS. Episc. Neap., pag. 69.] . Sequuntur ipsa Decii Carafæ Sanctio emissa die 3 septembris 1619 et, quæ quidem nobis videre licuit, Directorium seu kalendarium ecclesiasticum anni 1685, Officia propria diœcesis Neapolitanæ edita Neapoli anno 1791, et Directoria annorum 1844, 1847, 1853 et 1857; in quibus omnibus ad eamdem diem 30 octobris festum S. Maximi assignatur. Neapolitanæ Ecclesiæ adjungi possunt et aliæ quæ unam cum ipsa et sub ipsa ecclesiasticam provinciam efficiunt, ut Puteolana [Ordo div. off. in diœc. Puteol., an. 1845.] , Isclana [Ordo div. off. in diœc. Isclana, an. 1842.] , et quæ hujus provinciæ fines contingit, Aversana [Ordo div. off. in diœc. Aversana, an. 1847.] : ad hanc ultimam, dirutis Cumis, Cumanus clerus et capitulum se transtulerunt [Ughelli, tom. VI, col. 270.] . Hæ omnes die 30 octobris S. Maximi Levitæ seu Cumani memoriam agunt. Attamen in Aversana hanc celebritatem non ita antiquam esse, indicio sunt quæ anno 1800 scribebat Cassittus ad calcem suæ de S. Maximo Cumano lucubrationis (de qua fusius infra): Rescivi, ait, S. Maximum nostrum Juliani, quod Aversanæ diœc. oppidum est, urbibus etiam frequentissimis non impar, nuper Sum. Rom. Pontifice indulgente, coli cœpisse, eo quod Julianum, eversis Cumis, cum clerum Cumanum recepisset, in jura etiam Cumana successerit [Acta sincera S. Maximi, p. 159.] .
[5] [Capuana,] Antiquior certe multo fuit cultus S. Maximi Capuæ, ita tamen ut prima ejus vestigia sæculum XIII atque adeo Cumarum eversionem antecedere non videantur. Utrumque demonstrant Kalendaria Capuana quæ Michael Monachus protulit in IV parte Sanctuarii Capuani [Ed. Neapoli 1630.] . Quorum primum inter annos 1087 et 1170 conscriptum facile constat, quum in illo ad diem 9 maii annuntietur Translatio corporis B. Nicolai Archiepiscopi de Mirea in Barum, et ad 29 decembris mentio non fiat S. Thomæ Cantuariensis. Alia vero, qua tuor numero, post annum 1235 confecta sunt: nam ad diem 5 augusti et ad 4 octobris referunt nomina SS. Dominici et Francisci; sed in kalendario tertio, et etiam, ut videtur, in secundo, indicatio festi S. Thomæ Aquinatis non eadem cui reliqua scriptio debetur, sed diversa manu adscripta est: unde, quum Angelicus doctor anno 1323 inter sanctos relatus sit atque ejus festum statim post inter celebriora et de præcepto, et Capuæ præcipue coli cœptum [Acta SS., tom. I Mart., pag. 656, n. 8.] , habemus hic alterum terminum ad eorum ætatem definiendam: qui quoad tertium ulterius quoque coarctari potest: nam in eo ad 10 diem septembris in margine notatus legitur obitus Andreæ Pannoni archiepiscopi, qui anno 1313 e vita decessit. In quarto kalendario assignatur quidem die sua 7 martii festum S. Thomæ Aquinatis; sed nihil ex hoc indicio quoad ætatem totius documenti concludere licet, quia folium descriptionem martii et aprilis continens non ad eumdem cum reliquis codicem primitus pertinuisse, sed ex alio lacero desumptum et assutum videtur. Quintum denique omnibus hucusque citatis manifeste recentius est: nam et S. Thomam Aquinatem et non paucos alios sanctos exhibet qui in prioribus desiderantur. Porro in primo illorum kalendariorum nulla apparet mentio Maximi nostri, sed ad diem 30 octobris legitur tantummodo depositio erit S. Germani Capuani Episc. [Mich. Mon., Sanct. Cap., pag. 401.] . Cætera autem adscriptum habent nomen S. Maximi Mart., et tertium quidem ad diem 31 octobris, alia vero ad 30 ejusdem mensis [Ibid., pag. 410, 420, 433, 548.] ; præterea in tertio et in quarto non solum martyris, sed et Levitæ titulus nomen comitatur, ac tres lectiones recitandæ indicantur. Ex his itaque pronum est conjicere aliquam partem Cumanæ Ecclesiæ, vel reliquias quasdam Cumis, sicut ad Aversanam, ita et ad Capuanam, quæ huic proxime adjacet, translatas esse: quam conjecturam tamen nulla auctoritate aut indicio certo confirmare licet. Occurrit et hæc alia haud improbabilis forte explicatio, Capuam, eo tempore quo S. Maximus passus est, sicut civilis erat metropolis illius partis Campaniæ in qua sitæ erant Cumæ [V. Camilli Peregrini de Campania Felice, disp. I, cap. V, ap. Grævium et Burmann., Antiq. Ital., t. IX, part II, col. 23.] , ita et caput fuisse provinciæ ecclesiasticæ quæ eisdem finibus continebatur, vel etiam sedem fuisse episcopi cui subjecti erant Cumani, quibus tunc proprius non præesset episcopus [Cfr. infra, annot. c.] .
[6] [et Cajetana.] Longius distat Cumis Cajeta (Gaëte) quam ut simili ratione solvatur quæstio cur et illic præcipue colatur Maximus noster [Ordo div. off. in diœc. Cajetana, an. 1841.] . Sed fortasse quis adverterit Minturnianos Formias primum tempore S. Gregorii M. et inde sæculo IX Cajetam confugisse, corpus S. Erasmi secum deferentes [Ughelli, Ital. sacr., tom. I, pag. 526, 527.] , qui et Neapoli, eodem Gregorio M. summo pontifice, patronus erat cujusdam monasterii una cum S. Maximo [Cfr. supra, num. 3 extr.] , ac proinde aliquam cum sancto nostro videri potest habuisse cognationem. Inde autem gradum faciat licebit ad alium nodum solvendum non minus difficilem, quomodo nimirum factum sit ut S. Maximi officium olim recitaretur in cœnobio Crypto ferratensi (Grotta Ferrata) Ordinis S. Basilii, prope Tusculum (Frascati) in Campania Romana. Cujus rei testem habemus kalendarium quoddam Crypto ferratense e codice sæculi XI, cui titulus ἐκλογάδιον, nuper editum a R. P. Theodoro Toscano, hieromonacho ejusdem Ordinis [Ad typica Græcorum, ac præsertim ad typ. Cryptoferratense S. Barthol. Abbatis Animadv. Romæ, typ. S. Congr. de Prop. Fide, 1864.] . Ibi ad 30 octobris signatur: καὶ τοῦ ἁγ. Μαξίμου διακ. [Op. cit., pag. 80.] ; at hæc mentio a posterioribus ejusdem monasterii kalendariis exulat. Quumque similis in his omissio et circa alios sanctos advertatur, hanc hujusce discriminis probabilem causam indigitat cl. Toscanus [Ibid.] : Antequam, ait, S. Bartholomæus Typicum efformaverit (quo officiorum ordo monasterii Cryptoferratensis descriptus est: illud autem exarasse videtur S. Bartholomæus [Ibid., pag. 39.] , qui obiit anno 1065), festa et sanctorum memorias necesse erat monachis celebrare juxta kalendarium aliquod, quod aliis ejusdem græci ritus monachis in more esset, brevi tamen, confecto kalendario monasterii proprio, abolendum. Jam vero S. Nilus, Cryptoferratensis cœnobii conditor [Sciommari, Breve Notizia e Raccolta della vita di S. Bartolomeo, IV abate del monastero di Grotta Ferrata, Romæ 1728, not. XVIII, pag. 97 sq.] , antea prope Cajetam monasterium constituerat [Vit. S. Nili, num. 87, Acta SS., tom. VII Septemb., pag. 335.] , quod Serperis vocabatur [Ibid., num. 95 extr.] , et in eo decem annos, usque ad decrepitam ætatem, fuerat commoratus [Ibid.] . In hoc monasterio itaque potuit S. Maximum adscribere kalendario quod deinde ad Crypto ferratense delatum et ibidem aliquo tempore in usu fuit.
[7] [Prætermissus fuit in pluribus martyrologiis.] Una præter modo citatas restat Ecclesia, in qua S. Maximum die 30 octobris præcipua religione honoratum reperimus, Compsana (Conza) [Ordo div. off. in diœc. Compsana et Campaniensi an. 1836.] . Eamque religionem admodum vetustam ibidem esse facile judicaremus, si plena fides adhiberi posset lectioni codicis Epternacensis seu Antverpiensis Martyrologii Hieronymiani a Florentinio editi, qui ad diem 30 octobris profert: Et in Comsa Maximi… [Florentin., pag. 939.] . Ast quum hæc verba omnino desiderentur in aliis codicibus quibus usus est Florentinius, quumque Epternacensis codex valde corruptus sit [Cfr. J. B. de Rossi, Roma sotterranea, tom. II, pag. XIV et seq.] , probabiliter supponi potest et illa addita esse primitivæ scripturæ et in ipsa hac additione pro Compsa legendum esse Cumis. Idque vix addubitarem, si constaret cultum S. Maximi Compsæ non exstitisse nisi post editum a Florentinio celebre illud martyrologium. Cæterum, si excipias unum illum codicem Epternacensem, nullam omnino ad hunc diem in martyrologiis universalibus quæ hodiernum Romanum præcesserunt, Maximi mentionem reperies. An quod martyrologorum diligentiam fugerit? Vix crediderim, quum præsertim et in præclara Neapolitana Ecclesia ejus memoria celebraretur, et Cumis etiam basilica ejus nomine dedicata esset. Opinandum potius metuisse illos ne idem esset sanctus is martyr cum aliis homonymis quibus jam sui dies assignati erant. Enimvero Ferrarius, dum Catalogum Sanctorum Italiæ [Mediolani 1613.] contexuit, Maximum Cumanum in indice nominum Sanctorum, præter Aquilanum et alios diversis locis cultos, admisit, deinde vero in ipso opere nihil omnino de eo refert; sed et in indice topographico seu locorum Italiæ in quibus Sanctorum viget memoria, Cumis S. Julianam honoratam memorat, S. Maximo prætermisso, ac denique nec in Catalogo generali Sanctorum qui in Martyrologio non sunt [Venetiis 1625.] hujusnomen ad scribendum duxit. Itemque Michael Monachus, dum ad 30 octobris de Maximo hac die in kalendariis Capuanis laudato martyrologia agere notavit [Sanctuar. Capuan., pag. 548.] , alium quemdam Maximum re vera in iis citatum præ oculis habuerit oportet. Baronius vero, ubi in Martyrologio Romano ad 30 octobris Maximum Apameæ passum [De quo agendum erit infra.] invenit, nescio qua ratione adductus, eumdem illum ait in menologiis græcis (et in ipso Martyrologio Romano) ad 15 septembris memorari cum duobus sociis Hadrianopoli interemptum [Annot. in Martyr. Roman. ad 30 octobris.] . Hanc sententiam exscripserunt Castellanus et Saint-Allais. Iidem vero, in Indice Sanctorum ad calcem sui Martyrologii apposito S. Maximum Cumanum confundunt cum alio Maximo, de quo Martyrologium Romanum ad 18 februarii, apud Ostia Tiberina cum Claudio fratre suo hujusque uxore et duobus filiis per ignis supplicium martyrii palmam adepto. Quæ opinio, non alio, ut videtur, fundamento nixa nisi quod eodem tempore Diocletiani et Cumanus et Ostiensis fidem confessi leguntur, et præterea forte quod Ostienses martyres in civitate Comos deportari jussi sunt [Acta SS., tom. III Februar., pag. 64.] , certe nullatenus probari potest; quum præsertim nulla monumenta Ecclesiarum quæ S. Maximi memoriam venerantur, nec Acta ulla nomen ipsius conjungant cum Claudii nomine aut alterius martyris Ostiensis, vel quidquam ipsi cum his commune manifestent. Cæterum diligentius nobis illa quæstio examinanda erit, utrum Maximus noster diversus sit ab aliis ejusdem nominis martyribus, quum pauca quædam, quibus ad illam solvendam via sternatur, de martyrii Actis disseruerimus.
§ II. S. Maximi Acta et Actorum compendia.
[Exstant S. Maximi Acta] Jam de Actis. Terna habemus. Horum antiquissima videntur ea quæ anno 1800 Romæ vulgavit Alois. Vinc. Cassittus, O. P., Theologiæ magister, ex Passionario ms. Ecclesiæ Bovinensis (seu Bibinatis aut Vibinatis, si cum Cassitto antiquius nomen malis, quo apud Plinium hæc Apuliæ civitas appellata est), quæque Acta sincera S. Maximi inscripsit. De ipso codice his verbis Cassittus: Codex ille ipse est, unde Octavius Cajetanus, Bartholomæus Chiocarellus, Tria, Sarnellius, immo et socii Bollandiani plura deprompserunt monumenta elegantissima ad illustranda Acta Sanctorum. Passionarium continet S. Ecclesiæ cathedralis Vibinatis in Apulia Daunia, ubi librum ipse tractavi, et quidquid ineditum reperi fidelissime descripsi, mox emissurus in publicam lucis usuram, initio facto a S. Maximi Passione, quæ mihi pulcherrima visa est lectuque dignissima. Atque ut nihil de codice gloriosius prædicem, satis duco indicare, hunc non nisi sæculo XII decurrente fuisse conscriptum. Ingens liber est membranaceus, prægrandibus literis affabre exaratus scriptura illa politiori sæculi XI ac XII, quæ ad Romanam recentiorem accedit. Porro, ut alia mittamus argumenta, codicis nostri antiquitas vel inde patet quod corpus S. Maximi Cumis requiescens ostendat. Atqui anno 1207 Cumæ fuerant eversæ, reliquiis Neapolim translatis. Scriptura igitur annum 1207 præcedat, necesse est [Act. sinc. S. Maximi, pag. 1 et seq.] . Alterum eorumdem Actorum apographum reperit Cassittus in codice quodam Casanatensi sæculi XIII aut XIV, utpote qui S. P. Dominici festum diem agnoscit [Ibid., pag. 138.] ; sed hic valde mutila sunt, ita ut e sectionibus viginti, in quas Bovinensia distribuit editor, octo tantum priores integras et præterea majorem partem nonæ exhibeat codex Casanatensis. Paucas ex eo lectiones varias suæ editioni adscripsit Cassittus.
[9] [tum antiqua,] Eorumdem Actorum apographum habebamus inter documenta a majoribus nostris collecta et hodie asservata in Bibliotheca regia Bruxellensi [Mss. Cod. 8926.] : descriptum autem fuerat ex tom. 139 ms. bibliothecæ Casinensis. Anno vero 1877 diligenter excusa fuit hæc Passio [Bibliotheca Casinensis, tom. III, Florilegium Casinense, pag. 147.] et quidem ex eodem codice CXXXIX, exarato, ut ubi dicitur [Ibid., Bibliotheca Cas., pag. 253.] , characteribus Longobardis XI sæculi. Porro est ille codex Bovinensi haud paulo emendatior, non dicam quoad singula verba, quæ facile ab ipso exscriptore correcta putari possunt, sed et quoad sensus complures qui in codice nostro integri et subjecto contextui optime accommodati, in Bovinensi vero manifeste mutili vel depravati exhibentur. Duplex præterea varietas potissimum advertenda est: altera in ipso Actorum exordio, circa nomen civitatis ubi S. Maximus ad præsidem adductus est, quam Bovinensis codex Cumanam, Casinensis vero Apameam vocat; altera in extrema parte Actorum, ubi in Casinensi omittitur tota illa narratio de revelatione corporis S. Maximi facta Julianæ cuidam mulieri religiosæ; nec tamen eo loco ullum vestigium mutilationis alicujus apparet. Itaque facile suspicio oritur, hanc narrationem per interpolationem quamdam introductam esse in Acta primigenia. Unde tandem, sicut et ex majore textus integritate, concludi posse videtur codicem nostrum puriorem et antiquiorem esse Bovinensi, vel ex puriore et antiquiore exemplari descriptum. Quo autem tutius de his judicium ferri possit, quum Acta non adeo sint prolixa, nec majoris operæ futurum sit, et certe minori legentibus fastidio, illa integra ex utroque codice in conspectu ponere, ita ut perpetua inter ea collatio facile institui queat; quam si ex altero codice editis ex altero variantes lectiones adscriberentur; secundum priorem illam rationem disposita eadem huic commentario subjungemus.
[10] [tum recentiora.] Recentiora jure meritoque visa sunt Cassitto Acta quæ ad calcem sui libelli protulit ex codice Corsiniano 777, medio aut labente sæculo XIII exarato [Cfr. Mazoch., De SS. Episc. Neapol., pag. 328 et seqq.] , omnino similia prioribus quoad res ipsas (discordant tamen [V. infra, num. 25.] in assignanda die passionis) et quoad rerum seriem, sed majore quadam pompa et ornatu sermonis conscripta et prolixis allocutionibus intermixta, quibus scriptor modo judicem aut imperatores, modo lectores suos compellat. Eademque a se reperta ait Cassittus in duobus codicibus Vallicellianis, quorum unus Langobardicis etiam literis, ut et Corsinianus, conscriptus; alterum vero sæc. XI exaratum asserit Monitum in ejus fronte appositum [Act. sinc. S. Maximi, pag. 138.] : sed cujus auctoritatis sit illud monitum nullo indicio patefacit, neque ullas etiam ex codicibus Vallicellianis variantes lectiones expressit. Habemus et nos inter documenta a majoribus exscripta [Bibl. Burg. seu reg. Brux., Mss. Cod. 8914.] , apographum e Legendario ms. membr. Vallicelliano, quod sine dubio idem est cum altero codicum quos vidit Cassittus, et alterum ex Collect. mss. P. Ant. Caraccioli tom. 1 vitt. SS. Confess. [Ibid.] . Priori autem adjunctæ sunt variantes lectiones ex Ms. Longobardico S. Severini apud D. Costam, seu codice Cardinalis S. Severinæ, qui hæreditatis jure pervenit ad Josephum Costam, nec diversus est a Passionario Corsiniano mox memorato [Mazoch., De SS. Episc. Neap., p. 328 et seq.] . De posteriore, ut arbitramur, Caracciolus et simul de horum Actorum scriptore: Codex ms. nostræ Bibliothecæ SS. Apostolorum, ait, passionem S. Maximi enarrans, nullum prodit auctorem. Existimo tamen ego hunc fuisse Petrum Neapolitanæ Ecclesiæ subdiaconum, qui et Translationem ejus ac sanctæ Julianæ virginis ex civitate Cumana in hanc nostram dicitur scripsisse. Potuit ergo ipse ex brevibus Actis notariorum hanc historiam fusius scribere [Ant. Caraccioli, De sacris Ecclesiæ Neap. monum., cap XVIII, sect. IV, pag. 173.] . Eumdemque Petrum subdiaconum Neapolitanum non solum Actorum translationis S. Julianæ, sed et Passionis ejus scriptorem facit [Ibid., pag. 162. Cfr. pag. 159, 161, 173.] . Et re quidem vera Passionis S. Julianæ scriptor se Petrum vocari diserte indicat in prologo suo [Acta SS., tom. II Februar., pag. 878.] , subdiaconi vero titulum nequaquam sibi attribuit. Sed inde ad eum hoc nomine designandum nonnullos adductos credibile est, quod in Actis translationis SS. Julianæ et Maximi Neapolim, refertur cum Leone, ultimo Cumano episcopo, Cumas venisse Domnus Petrus Fictarolus subdiaconus Ecclesiæ Neapolitanæ [Ibid., pag. 883.] . Verum, quum probe demonstratum sit [Ibid., pag. 869; Comment. præv., nn. 9, 10.] historiam passionis S. Julianæ et translationis ejus corporis Nicomedia in Campaniam litteris mandatam esse inter annos 1094 et 1106, ac proinde hujus scriptorem omnino diversum esse ab eo qui translationem SS. Julianæ et Maximi anno 1207 narravit, jam nulla ratio adest cur Petrus ille prioris historiæ scriptor subdiaconus aut cur a Petro subdiacono sive Acta posterioris translationis exarata, sive Passio S. Maximi conscripta aut expolita dicatur. Neque Passionem hanc post priora illa Acta de quibus num. 9, edendam hic duximus, quum manifesto nihil aliud sit quam horum Actorum amplificatio.
[11] [Actorum compendia] Ad tertium quoddam genus Actorum referimus alia nonnulla multo breviora, seu potius summaria ex prioribus aut posterioribus, de quibus hactenus sermo fuit, sumpta. Quorum primo loco ponendæ sunt lectiones antiqui Breviarii Capuani (hodie enim S. Maximi memoria Capuæ jam non celebratur) ad diem III kal. novembris, quas recitavit Julius Capaccius [Antiquitates et Historiæ Campaniæ, ap. Græv. et Burmann., Thes, Antiq. Ital., tom. IX, part. III, cap. XX, col. 188.] . Dubium nemini esse potest quin ex prioribus Actis eæ derivatæ sint. Etenim prima et secunda cum priore parte tertiæ illorum Actorum fere ad verbum referunt exordium, usque ad voces quæ penitus in nullo possunt adjuvare cultores suos; nisi quod civitatem, quam codex Bovinensis Cumanam, Casinensis vero Apamiam appellat, Breviarium Capuanum nova quadam et quasi media scribendi ratione Campaniam dicit: cætera autem, eaque levissima, in quibus a codice Casinensi discedit, accuratius recensere supervacaneum visum est. Tertiæ lectionis pars posterior reliqua Acta his verbis contracta exhibet: Cumque ad hæc iratus Fabianus diversa diceret et audiret, jussit latera ejus plumbatis tundi, et eum inde in carcerem recludi. Post hæc, cum carbones ardentes, equuleum, suspendium inverso capite, lampades accensas atque flagella Christi virtute superasset, et sacrificare nollet, novissime capite cæsus est III cal. novemb. Nullas alias lectiones proprias alicujus Ecclesiæ quæ S. Maximum inter patronos suos præcipue colat, reperire potui. Et probabile admodum videtur nullas esse hujusmodi. Nam in kalendariis Ecclesiarum quas supra [Num. 4, 6, 7.] recensuimus, lectiones in secundo Nocturno Officii S. Maximi recitandæ indicantur de communi unius martyris. De sola Puteolana dubium aliquod subire posset, quoniam in Directorio an. 1845, quod solum documentum præ manibus habemus, annuntiatur ad 30 octobris S. Maximi Mart. Cuman. dupl. lect. 1. Noct. Antiochus autem de fer. 3 præc., reliq. prop. in lib. Puteol. Inde tamen non statim concluserim, lectiones proprias de passione S. Maximi Puteolis recitari: nam et alias non raro fit ut in Propriis (ut aiunt) diœceseon, lectiones de communi quibusdam sanctis assignentur.
[12] [pleraque hausta fuerunt] Reliqua compendia historiæ S. Maximi apud privatos scriptores leguntur, Capaccium [Loc. cit.] dico, Ant. Caracciolum [Eccl. Neapol. monum, loc. cit.] et Ughellum [Ital. sacr., tom. VI, pag. 227.] . Quæ omnia ex posterioribus seu fusioribus Actis, perperam Petro subdiacono attributis, excerpta esse facile constat, magis perspicue tamen quoad secundum. Caracoiolus enim e. ordium et conclusionem recitavit [Op. cit., pag. 128 et pag. 168.] Passionis S. Maximi qualis habebatur in codice quo usus est: hæc rursus totidem verbis leguntur in codice Corsiniano et aliis qui Acta posteriora referunt, non autem in Bovinensi nec in Casinensi. Satis igitur mirari nequeo qua ratione fieri potuerit ut de epitome Caracciolana hæc scriberet Cassittus: Jam vero cum de crucis prodigio, quod Cumani apparuerit B. Maximi corpus quærentibus, sileant omnino Acta quæ mox dabimus (posteriora scilicet, ad calcem livelli edita: priora enim superius jam dederat), illudque Caracciolus prædicet, profecto sæc. XIII alia ex his Corsiniano et duobus Vallicellianis corruptiora deinde exorta sunt, quæ Caracciolus habuit neque edidit, utut idem habeant cum iis principium et finem [Act. sincera S. Maximi, pag. 139.] . Quis talia feret? quum contra ex una parte nullam omnino crucis Cumanis ostensæ mentionem injecerit Caracciolus, ex altera vero Acta a Cassitto e Corsiniano codice edita disertissime narrent S. Maximum, Julianæ in visione apparentem, hoc dedisse signum quo corpus suum reperiretur: Licet, inquit, notissimus jam sit locus ille crebris miraculorum coruscationibus, tamen, ut evidencius declaretur, dominice passionis crux indicium erit omnibus me inquirentibus; et mox referuntur Cumani clerici et presbyteri cum populo e civitate egressi et cernentes dominice crucis effigiem, sicut mulier illa predixerat, gratias Deo egisse; ac denique sub indicio vivificæ crucis infodientes reppererunt sancti martiris corpus [Ibid. pag. 158.] . Nihil igitur est quod Caracciolum aliis ac posterioribus illis Actis usum fuisse ulla ratione suadeat.
[13] [ex Actis recentioribus.] Eadem Acta indigitant apud Ughellium pauca hæc verba ex iis exscripta et ab Ughellio citata: Passus est beatissimus martyr 3. kal. octob. (adverte errorem quo mensis october pro novembri notatur: qui error etiam occurrit in cod. Corsiniano [Ibid., pag. 157.] et apud Caracciolum [Eccl. Neapol. monum., pag. 168.] ), post cujus obitum quindecim fere post (s. per) annos Christianorum infestatio mansit. Tum ubi pax Christi Ecclesiæ restituta est, apparuit idem martyr, etc. Alterum quoque indicium sumi potest ex eo quod Ughellius sine hæsitatione, et sola auctoritate Actorum suorum nixus, Maxentium primo loco inter episcopos Cumanos affert. Et hunc quidem Cumanum fuisse episcopum satis aperte indicant Acta posteriora, ubi Dominus apparuisse legitur Maxencio presuli latitanti ob imminentes ejusdem presidis infestaciones [Act. sinc., pag. 146.] : quæ de ipsius loci antistite intelligere pronum est. Verum idem sane non significat modus loquendi Actorum priorum: secundum hæc enim apparuit Dominus ad quemdam episcopum nomine Maxentium. Itaque non hæc, sed illa sub oculis habuisse Ughellius censendus est. Idemque judicium ferendum videtur de summario Capaccii. Quod quidem non adeo clare, sicut in utroque alio, liquet: attamen sufficiens argumentum præbat ea pars in qua agitur de puero illo trimestri, qui coram præside veritatem christianæ religionis testatus narratur. His enim verbis ea pars concepta est apud Capaccium: Puer, trium mensium, coram Fabiano Maximi sanctitatem divinitus testatus est. Membratim idcirco discerptus, et martyrio Maximum antecessit. Hæc autem optime concordant cum posterioribus Actis, ubi puer commendat summæ religionis veritatem, quam actenus vobis devotissimus Dei famulus sanctus Maximus patefacere non cessavit [Acta sinc., pag. 151.] , et paulo post legitur Fabianus tenerrimum puerum ARTICULATIM RETORTUM fedissime interemisse. Quod utrumque, laudem inquam B. martyris ore pueri prolatam et genus illud supplicii, Acta priora silent. De quorum Actorum sinceritate et auctoritate inquirendi jam hic videtur esse locus.
§ III. Utrum Acta S. Maximi Cumani sincera judicanda sint.
[Actis sinceris] Quatuor distingui possunt Actorum Martyrum genera quæ sincera seu fide digna vulgo inter eruditos habentur. Primum est illorum quæ ex testimoniis externis certo novimus ipso tempore persecutionum esse conscripta: qualia nonnulla leguntur apud Eusebium Cæsariensem. Reliqua tria genera a solis indiciis internis auctoritatem suam accipiunt, sed diverso gradu. Alia enim, dum minutissima quæque et ea omnia in quibus falsarii ingenium facillime deprehendi solet, pertractant, nusquam, sive quod ad ipsa facta, sive quod ad rationem nominum et morum pertinet, aut sibi non constare aut contra notorum documentorum fidem quidquam referre, imo et cum his omnibus, etiam reconditissimis, ita concordare demonstrantur, ut certum non videri nequeat scriptorem iis ipsis temporibus vixisse quando illa contigerunt. Alia vero non adeo manifeste sincera se probant; attamen cum et in scribendi ratione appareant primigenia illa simplicitas cæteræque notæ quibus Acta certe authentica insigniri solent, neque in iis quidquam ab eruditis reprehendatur, quod a moribus vel eventis ejus ætatis cui attribuuntur, abhorreat, ideo et ipsa sine controversia sinceris Actis annumerari consueverunt. Quartum denique genus est Actorum, ubi nonnulli quidem nævi eruditorum oculos offendunt, sed simul indubia quædam sinceritatis indicia exhibentur, adeo ut depravata potius quam omnino spuria et conficta jure meritoque censeantur. Porro in iis ipsis quæ spuria esse satis liquido apparet, non ideo statim nihil fide dignum haberi existimandum est. Sæpe enim fit ut nomina quædam, notæ temporum vel alia quædam antiquæ et sinceræ traditionis vestigia per illa conservata sint, quæ usui esse possint ingenio sagaci ad illam ipsam antiquam traditionem et rei veritatem indagandam, vel ex aliis monumentis haustam confirmandam.
[15] [non est annumeranda ea Passio S. Maximi] Videndum jam num ad aliquod genus Actorum genuinorum revocari possint Acta S. Maximi quæ priora diximus. Nec diffitendum est primo statim conspectu non pauca in iis cerni quæ illorum fidem admodum suspectam faciant. Imprimis enim ita rudi stylo et inconcinne conscripta sunt, ut facile iis temporibus elucubrata deprehendantur ubi latinarum literarum cultus jamdudum exoleverat; et more illo satis usitato apud monachos medii ævi qui historias composuerunt [Cfr. v. g. Petri Vallium-Sarnaii Histor. Albig.] , sententiæ e sacra Scriptura depromptæ non solum sæpissime a sancto martyre prolatæ leguntur, sed et intermiscentur narrationi; quin et ab ipso præside idololatra usurpatæ [Acta sinc., numm. 2, 14.] finguntur. Præterea, quidquid prodigiorum in Actis sinceris martyrum occurrit (imo et non pauca quæ nusquam in iis reperiuntur) hic ita congeritur, ut quasi series continua miraculorum omnis generis contexta videatur. Sic quum judex ex ordine jusserit S. Martyrem plumbatis cædi, deinde inedia confici, postea nudis pedibus super carbones ardentes incedere, in equuleo torqueri, capite inverso per septem dies suspendi, lampadibus latera exuri, ac denique flagellis dilacerari, nullum in his omnibus pœnæ sensum expertus narratur S. Maximus. Quin etiam, cum cæderetur, manus cædentium deficiebant, et dicebant ad præsidem: “Vere, præses, nos plus torquemur quam iste [Num. 4.] ” … Cum torqueretur, confractum est equuleum et ministri arefacti sunt [Num. 8.] ; postquam septem dies capite deorsum verso suspensus fuit, venerunt milites decem et octo videre exitum martyris Christi, et invenerunt eum psallentem et dicentem: “Domine, salva me de ore leonis, ut enarrem nomen tuum fratribus meis.” Ad hæc verba milites cæci facti sunt [Num. 11.] . Quum lampades ardentes ejus lateribus appositæ fuissent, flamma exiliens multos ex ministris concremavit [Num. 13.] . Accedunt apparitiones et alia hujusmodi non minus mira et multiplicia. S. Maximo decima jam die in carcere incluso, ecce circa mediam noctem Angelus Domini aperuit januam carceris, et terræ motus factus est magnus, et audita est psallentium vox, et omnia vincula soluta sunt [Num. 5.] . Quum autem inde omnes qui in carcere vincti erant, numero ducenti, ad Christum conversi fuissent et baptismum peterent, nec adesset sacerdos qui eos sacro fonte ablueret, orante S. Maximo, ecce apparuit Dominus ad quemdam episcopum nomine Maxentium [Num. 6.] ; a quo mox omnes ante fores carceris baptizati sunt, neutiquam id, ut videtur, impedientibus custodibus; nec quisquam tamen illorum fuga elapsus est. Rursus, dum sanctus martyr equuleo torquebatur, apparuit ei Dominus [Num. 8.] ; et quum decollatus fuisset, statim terræ motus factus est magnus [Num. 17.] ; ac denique quintodecimo post mortem suam anno sanctus Maximus apparuit cuidam mulieri religiosæ [Num. 19.] , nomine Julianæ, ut locum sepulturæ suæ revelaret. Accedunt et miracula conversionum. Etenim, præter ducentos illos qui cum S. Maximo in carcere retenti erant [Num. 5.] , ac decem et octo milites qui cæci facti et postea sanati sunt [Num. 11.] , et multos alios qui viderunt eum illæsum dum lampadibus adureretur [Num. 13.] , præter hos igitur, post necem ejus et terræ motum qui statim secutus est, omnis populus cum hæc vidisset, crediderunt in Domino … et simul omnes unanimiter baptizati sunt… Miratique sunt milites … et crediderunt in Dominum Jesum Christum, et baptizati sunt …, [Num. 17.] adeo ut ex tota civitate solus, credo, Fabianus judex ad christianam religionem conversus non sit.
[16] [in quam historia trimestris pueri] Neque hic prodigiorum finis. Omisimus enim adhuc mirificam illam historiam infantuli trimestris qui, rogante S. Maximo, coram præside adductus et divinitus loquelam adeptus, prolixa oratione veritatem christianæ religionis demonstravit, atque inde præsidis jussu tortus obiit [Numm. 9, 10.] . Quæ narratiuncula, valde rudi filo reliquis Actis assuta, simillima est illi quam ex Prudentio [Hymn. X, περὶ στεφάνων.] inter Acta sincera Martyrum [Edit. Amstelædami 1713, pag. 360.] retulit Th. Ruinart, de puero quodam qui Antiochiæ cum S. Romano passus dicitur: de quo et Martyrologium Romanum ad 18 novembris, ubi puer ille Barulas vocatur; Baronius vero, in annotatione ad hunc diem, admonet eum non Barulam, sed Theodulum appellari in antiquo Toletano Breviario. Non diffitetur Actorum S. Maximi editor et acerrimus defensor Cassittus, de eodem puero agi in his Actis et in Actis S. Romani apud Prudentium; sed ita id agnoscit, ut simul contendat Prudentium incerta traditione deceptum esse, quæ veram historiam e Passione S. Maximi ad S. Romani Passionem transtulerit. In cujus rei demonstrationem, præter argumenta negativa quibus constet nihil istiusmodi contigisse in martyrio S. Romani, alia quædam affert indicia intrinseca ut ostendat narrationem Prudentii nullam harere fidem. Ipsum hic juvabit audivisse. Prudentium, ait [Acta sinc. S. Maximi, pag. 104.] , hac in re liberius poesi usum, neque omnino credibilia narrasse, in comperto est. Quis crediderit Asclepiadem præsidem jusisse pro tribunali pusionem tolli sublimem ut nates manu pulsarentur? Hæc ille v. 696,697. Sed age, concedamus. At nullo modo concedi potest puerum lactentem (v. 667 et 700) carcere clausum (v. 794). Agnoscit ipse Prudentius v. 677 innocenti ætatulæ vim per leges inferri non licuisse, et statutum revera est l. 1. § impuberi ff. de S. C. Syllan.; quare Anulinus S. Hilarianum puerum minis terrere satis habuit (in Act. S. Saturnini). Quis credat insuper præsidem dictasse illam sententiam (v. 823)?
Gladius recidat vile vix hominis caput
Infantis: istum [Romanum] flamma vindex concremet.
Quis credat matrem, vilem mulierculam (v. 691), puero lactenti infantique diutissime atque eruditissime loquutam de Isaaco et Machabæis, deque innocentibus Betlehemitis (v. 721 ad 790), præside tolerante? Denique quis credat matrem ipsam sinu gestasse damnatum infantem, poscenti carnifici dedisse, recisum caput gremio excepisse (v. 827, 831, 845)?
[17] [translata fuit ex Actis S. Romani,] Hactenus Cassittus, nec male, sed simul ostendens quantum valeat ad obtundendam aciem quorumdam ingeniorum præjudicatæ opinionis pondus. Neque enim animadvertit animosus ille theologus omnia tela, quibus Prudentium configere nititur, in se ipsum et in Acta quæ tam mordicus defendit, majore vi retorqueri posse. Nisi forte quis minus legibus romanis vetitum fuisse existimet, ne puer carcere clauderetur et equuleo torqueretur, quam ne cæderetur manu aut virgis, (et tamen in Actis S. Maximi etiam prius cæsus legitur). Præterea nonne et in his Actis mater innocentes Bethleemicos memorat et sacrarum Scripturarum peritam se exhibet? Nonne et ipsa gaudio exsultat ob gloriosam filioli sui mortem? Quid igitur apud Prudentium jure reprehendat Cassittus, qui historiam infantuli in Actis S. Maximi sine dubio sinceram et veram esse contendit, equidem non video. Illud certe constat, præter omnia illa quæ tam suspecta ei videntur in narratione Prudentii, alia quædam adjecta esse in Actis S. Maximi quæ hanc historiam magis portentosam faciant. Nam quum S. Romanus dicatur petiisse ut adduceretur septuennis circiter puer aut minus (v. 656), et adductus sit unus de caterva infantium parvus, nec olim lacte depulsus (v. 662 – 663) (non lactens, ut supponit Cassittus, quo magis incredibilem Prudentii narrationem ostendat), adeo ut non opus fuerit insigni miraculo ut loqueretur; quumque sermo ejus brevissimus sit et candidus, qualisque a puero aliquatenus ratione utente et a matre christiana optime instituto non ita absurde exspectari potest; e contrario S. Maximus definite trium mensium infantem adduci vult, qui statim inventus et allatus rhetore dignam declamationem instituit; et quum uterque interrogatus referatur quisnam ipsum talia docuerit, ille socius S. Romani simpliciter matrem indicat, alter vero rursus vivida et magnifica oratione divinitus se locutum demonstrat, quamquam idem paulo post inter tormenta, quasi loquelam divinitus acceptam, etiam ad naturales sensus reversus, amittere jam non possit, dixit matri suæ: “Mater, da mihi aquam bibere.” Ex his omnibus igitur, si regulam illam sequamur, quæ jam satis experientia comprobata est, ut nimirum, ubi agitur de traditionibus popularibus in monumentis medii ævi consignatis, eæ recentiores judicentur quæ, cæteris paribus, magis stupendum in modum ornatæ et miraculis refertæ sunt, nemini dubium erit quin traditio de infantulo quæ reperitur in Actis S. Maximi, aliam similem secuta sit, non autem præcesserit.
[18] [et alia plura ex Actis S. Pontiani.] Ut ex Actis S. Romani historiam infantuli, ita alia multa ex Legenda S. Pontiani martyris Spoletini hausit scriptor Passionis S. Maximi. Imprimis alteram alterius fontem esse, nemo qui utramque vel raptim percurrerit infitiabitur. Quædam ad id demonstrandum ex Actis S. Pontiani hic recoluisse satis erit. Horum exordium his verbis conceptum est: Temporibus Antonini imperatoris facta est persecutio Christianorum, ut idolis immolarent. Insidiabantur infideles fidelibus, et Christianum nomen quasi inquinamentum quoddam perhorrebant. Igitur ex imperio Antonini imperatoris directus est Fabianus judex in Spoletinam civitatem, ut ibidem ad culturam idolorum Christianos homines compelleret. Cumque in eam civitatem devenisset, sedit pro tribunali, et omnem populum convocari jussit. Cum ergo congregatus ad eum omnis fuisset populus, his verbis ad eos exorsus est, dicens: “Piissimus imperator Antoninus direxit me in hanc civitatem, ut si quis præceptum ejus non servaverit, ut diis omnipotentibus sacrificet, capitali puniatur sententia.” Et multi de populo consenserunt ut idolis sacrificarent [Act. S. Pontiani, n. l, Acta SS., tom. I Januar., pag. 933 et 934. Cfr. Act. S. Maximi infra edend. nn. 1, 2.] . Et paulo infra [Act. S. Pontiani, n. 3.] : Tunc iratus Fabianus judex propter injurias ejus, S. Pontianum exspoliari et virgis cædi jussit, et non dimitti, donec videretur sanguis ejus ut fluvius in terram manare. Cumque cessarent ministri, S. Pontianus dixit Fabiano: “O horribilis vultu et abominabilis, cum diis tuis non erubescis? Vides quia non sentio pœnas quas mihi intulisti? Credo enim in Dominum meum Jesum Christum, quia ipse te confundet, quemadmodum solet confundere patrem tuum diabolum.”. Tunc iratus Fabianus judex, jussit ut supra carbones ambularet nudis pedibus; et ei duo judicia proposuit, dicens: “Aut thura in istis carbonibus pone, aut nudis super eos plantis ambula.” Sanctus vero Pontianus signum Christi in fronte sibi fecit, et cœpit supra ipsos carbones ardentes nudis pedibus ambulare, et dicebat: “Ecce ego in nomine Domini nostri Jesu Christi ambulo super carbones ardentes; mitte et tu, si potes, in nomine Jovis tui manum in aquam calidam, et liberet te Juppiter tuus.” Iratus Fabianus judex jussit eculeum sibi præparari, et ferreos dentes fieri longitudinis trium digitorum, et ibi sanctum Dei suspendi. His autem factis, ministri defecerunt, et exclamaverunt dicentes: “Væ nobis, quia nos magis torquemur quam hic detestabilis. Manus nostræ jam defecerunt, et uncini fracti sunt. Nihil facere possumus [Cfr. Act. S. Maximi, nn. 15, 7, 8, 4.] .” Denique [Act. S. Pontiani, n. 5.] : Tunc videns Fabianus seditionem in populo fieri, jussit eum (Pontianum) iterum in carcerem retrudi, et ibi eum per duodecim dies relinqui, donec fame confectus spiritum exhalaret. Cumque reclusus esset in carcere, ecce circa mediam noctem apparuit ei angelus Domini in imo carceris cum cibis cœlestibus, et confortavit eum, dicens: “Forti animo esto et viriliter age.” Post duodecim dies venerunt ministri ut tollerent corpus ejus: existimabant enim eum mortuum esse præ nimietate famis; et invenerunt illum psallentem, et dicentem: “In Domino confido, non timebo quid faciat mihi homo [Cfr. Act. S. Maximi, nn. 5, 11.] .” Majores has similitudines inter utraque Acta confitetur Cassittus quam ut eæ casu, non autem ex nimia quam sibi præsumpserit alter scriptorum aliena monumenta exscribendi licentia, ortæ fingi queant. Sed quum alte sibi animo infixisset Passionis Maximi, domestici sui sancti, antiquitatem et sinceritatem omni opera sibi tuendam esse, non dubitavit Actorum Spoletinorum auctorem plagii et fraudis insimulare. Verum S. Pontiani Actis Acta S. Maximi antiquiora esse, non facile concedet is qui consideraverit illa jam referri summatim in antiquis martyrologiis [Cfr. Comment. præv. ad Acta S. Pontiani, Acta SS., tom. I Januar., pag. 933.] , Maximi autem Actorum nullum vestigium apparere ante sæculum XIII, ac præterea hæc multo prolixitate sermonis et prodigiorum copia illis insigniora esse.
[19] [Argumenta Cassitti pro sinceritate Actorum a se editorum nihil efficiunt.] Ast occurrit Cassittus, eas a se in Actis S. Maximi notas esse assignatas quæ summam illorum fidem undequaque stabiliant. Quæ si simul colligantur, non minus quinquaginta conficientur indicia, immo demonstrationes, quantum hac in re licet, evidentissimæ pro sinceritate Historiæ Cumanæ [Cassitt., Act. sinc. S. Max., pag. 137.] , quam et ante medium sæculum IV et magis definite anno 347 conscriptam pronuntiat. Sed hinc jam prudenti lectori judicare licebit quantum sit momentum illarum demonstrationum evidentissimarum, quod inter eas ut palmarium argumentum affertur [Ibid.] historia illa infantuli, quam probabilissime ex Passione S. Romani desumptam vidimus [Supra, num. 16.] . Qua ratione autem omnino argumentum aliquod inde confici possit, nec indicat Cassittus, neque ego perspicere valeo, nisi forte quia, ut ipse affirmat, sed pauci, credo, consentient, nativa styli simplicitas ingenuam redolet veracitatem [Cassitt., pag. 103.] . Sed et alia quædam Cassitti argumenta speciminis gratia oculis subjiciamus. Imprimis itaque decem locutiones in Actis S. Maximi reperisse sibi visus est Constantinianæ ætati ita familiares et proprias, ut totidem inde probationes existant, unde Acta eodem illo ævo conscripta esse ostendantur [Cassitt., pag. 137.] . Harum prima est ipsa inscriptio Actorum Passio S. Maximi Mart.! Deinde scriptor, dum vim persecutionis describit: in tantum, ait, diabolus expanderat crines, ut… [Actor. n. 1.] : quæ rarissima, ait Cassittus [In adnotatione ad hunc locum, pag. 81.] , et prope singularis loquutio est, attamen vetustatem sapit. Tertius affertur locus, ubi Maximus dicitur vir sanctus et Deo dignus [Actor. n. 3.] , quæ verba etiam videntur Cassitto saporem quemdam ævi Constantiniani referre. Præterea [Ibid.] exhibetur S. Maximus trophæo crucis armans frontem, quam locutionem, ait [Cassittus, p. 90.] , non nisi Constantinianis viguisse temporibus fateberis, ac propterea antiquitatem Actorum nostrorum egregie vindicare. Quinto, in adlocutione Martyris nostri [Actor. n. 7.] minime prætereunda sunt illa: Liberet te Jovis tuus, quippe quæ vetustatem Actorum non parum adserant [Cassitt., pag. 101.] . Sexto, dum Fabianus præses dicit: Deum Asclepium timeo [Actor. n. 14.] , rursus indicium elucet Acta præsidalia a nostro exscribi. Bene enim ac de more sæculi Asclepium pronuntiat græcissans Fabianus, quem Æsculapium latine extulisset [Cassitt., pag. 114.] . Septimo, vox Palatium a judice adhibita [Actor. n. 15.] est Cassitto [Pag. 118.] consuetum tritumque illa ætate vocabulum. Octavo, in capitali sententia adversus S. Martyrem prolata, condemnat eum judex tanquam rebellem deorum et blasphematorem Imperatorum [Act. n. 16.] . Quod vocabulum (blasphemia) ab Ethnicis horum temporum Christiani ad res sacras transtulerunt [Cassitt., pag. 121.] . Nono, in fine Actorum totum corpus S. Maximi designatur nomine reliquiarum [Act. n. 19.] : de quo Cassittus [Pag. 127.] : Non sine cura hæc dictio nobis transmittenda, cum ævi melioris notam evidentissime exhibeat. Denique decimo, accedit et alia antiquitatis nota non minus luculenta in illis: Ego sum Maximus Confessor Dei [Act. n. 19.] ; martyrem dicere voluit [Cassitt., pag. 128.] . En quibus argumentis conficiatur prima demonstrationum Cassitti series. Ea serio refutare piget. Nec cætera hic afferam, quæ haud majoris sunt momenti; quædam tamen inferius inter annotationes subinde indicabo. Interea jam concludere licet, Acta S. Maximi, quæ Cassittus sincera inscripsit, non solum dubiæ et suspectæ, sed omnino conclamatæ esse fidei, ita ut præter tempus martyrii [Cfr. infra, n. 23.] vix quidquam certi ex iis expiscari fas sit.
§ IV. Num S. Maximus Cumanus diversus judicandus sit ab aliis martyribus ejusdem nominis.
[Inter indicia quibus martyres homonymi discernuntur,] Sequitur alia quæstio in præsenti materia potissimum examinanda, utrum S. Maximus Cumanus diversus sit a martyribus homonymis qui tam multi in martyrologiis annuntiantur. Neque tamen necesse est ut hi singuli recenseantur, quod tædio non vacaret, quum in Hieronymianis apographis plus quadragies, nec ita raro in cæteris martyrologiis hujusmodi nomen occurrat. Nam eorum plerique pars fuisse leguntur turmæ alicujus martyrum in Africa vel in alia longinqua regione passorum, nec quidquam præter nomen cum sancto nostro habent commune. Quæstio itaque restringenda videtur ad sanctos Maximos Asianum, de quo majores nostri egerunt ad 30 aprilis [AA. SS., tom. III April., pag. 732.] , Istriensem seu Venetum, de quo dictum est ad 29 maii [AA. SS., tom. VII Maii, pag. 14.] , Aquilanum, qui colitur 19 vel 20 Octobris [AA. SS., tom. VIII Octob., pag. 400 sqq.] , et Apameensem, cui præsens dies 30 octobris assignatur in Martyrologio Romano. Omittimus scilicet Ambianensem, quem satis constat per errorem Saussayi, quem forte hausit ex vitiosa lectione codicis S. Germani a Pratis [Ruinart, Act. sinc. Amstel. 1713), pag. 155.] , pro S. Maximo Aviensi seu Aquilano substitutum, et perperam Martyrologio Gallicano adscriptum esse [AA. SS., tom. VIII Octob, pag. 813 A.] . Neque etiam amplius immorandum videtur in refellenda conjectura Castellani circa identitatem S. Maximi Cumani cum Ostiensi [V. supra, num. 7 extr.] . De Maximo Apameensi præcipue dicemus in Appendice. Reliquum est igitur ut tres priores tantum hoc loco cum Cumano martyre conferamus. Porro quum martyres homonymi ex triplici potissimum vel quadruplici capite diversi probentur, sive quia eidem attribui non possunt Acta passionis, aut quædam saltem in iis notata quæ fide indigna non videantur; sive quod diversis locis aut diebus celebratur eorum memoria, ita ut ratio assignari non possit cur hæc celebritas ab hoc ad illum diem aut locum translata sit; sive denique genus reliquiarum, quas illorum nomine decoratas et antiquitus cum honore asservatas esse constat, hujusmodi sit, ut ad idem sacrum corpus pertinuisse censeri non possint: hæc omnia circa martyres nostros paulo diligentius examinare æquum est.
[21] [Acta ipsa hic non præcidunt suspicionem identitatis,] Et primo quidem, quod ad Acta spectat, præter Cumana, de quibus superiori § sermo fuit, unum tantum alterum genus exstat. Nam duobus martyribus Asiano et Veneto eadem illa attribuuntur Acta [AA. SS., tomm. citt et Flaminii Cornelii Ecclesiæ Venetæ antiquis monumentis… illustratæ, tom. II, pag. 206 sqq.] quæ apud Ruinartium [Amstel. 1713, pag. 156.] et bis in superioribus Tomis Act. SS. [Ad 30 April. et ad 19 Octob.] edita sunt. De martyre Aquilano autem alia ex hujus Ecclesiæ Breviario ms. prolata sunt [AA. SS., tom. VIII Octob., pag. 417.] , fusiora quidem illa, sed, quod ad rerum summam attinet, ita modo citatis similia, ut dubitari nequeat de eodem sancto utrobique agi [Cfr. tom. cit., pag. 404. Comment. præv., numm. 15, 16.] . Prolixiora hæc primigenia esse, breviora autem sequioris ætatis et ex iis contracta, censuit collega noster, qui ad diem 19 octobris de S. Maximo Aquilano commentatus est. Ast in hujusmodi rebus licet nobis amice invicem dissentire. Equidem non breviora e fusioribus contracta, sed vice versa hæc ex illis ampliora facta existimo, et ita reconcinnata, ut (quod jam in prævio ad ea Commentario [Num. 22 extr.] modeste indicatum erat), falsarii manum haud obscure prodant. Imprimis enim ex ipso exordio prolixiorum Actorum liquet, ipsorum scriptorem tunc vixisse, quando jamdudum Avia civitas diruta jacebat, imo et nullum jam ejus exstabat vestigium. Ex eo autem quod in Tabulis Peutingerianis notatur Aveia tamquam mansio commoda militibus [Cfr. Marci Velseri Proœm. in Tabulas Peutingerianas, inter ejus Opera (Norimbergæ 1682), pag. 709 sqq.] , sequitur illam circa medium sæculum IV (qua ætate certe antiquiores non sunt illæ tabulæ) florentem fuisse. Admodum igitur remotus erat scriptor noster a temporibus quibus S. Maximus Aquilanus passus est. Qua ratione itaque nosse potuit quænam pollicitus et minatus sit Decius imperator præsidibus quos in provincias mittebat? Hæc certe non sunt proposita edicto. Qua ratione concionem præsidis qui Aviam venit, et alia recitat satis minuta, quæ profecto nec ipso tempore quo contigerunt scripto consignata nec per oralem traditionem conservata fuisse supponi possunt, quæque proinde de suo adjecisse judicandus est recentior auctor? Deinde quid sibi vult Habiensis illa provincia, cujus nullus unquam scriptor meminit, quum tamen hoc nomine apud antiquos nuncupata ab eodem auctore asseratur? Scio afferri nonnulla exempla ex epistolis S. Gregorii M., unde videri possit ejus tempore usurpatum fuisse vulgari sermone provinciæ vocabulum ad designandam regionem aliquam circumjacentem oppido, ex quo nomen suum trahebat. Verum, ut id concedamus (et concedimus quidem libenter; nam et exempla sunt plana, et nostri etiam temporis locutiones hujusmodi produci possunt: sic v. g. vox pagus [gallice canton] certam aliquam minutiorem partem regionis proprie designat, in vulgari sermone autem eodem illo latiore et minus definito sensu usurpatur quo apud Gregorium provincia), attamen persuadere mihi non possum scriptorem non coævum, imo multo sequioris ætatis, ubi jam quæ fuerat quondam Avia civitas, vulgo omnino ignota erat, hujusmodi locutione usum esse ad melius definiendum situm illius ipsius civitatis. Id enim et insulsum foret et nullius commodi: quid enim ad notitiam geographicam alicujus oppidi omnino juvat dicere illud situm fuisse in regione quæ olim ex ipsius oppidi nomine nomen suum apud vulgus obtinebat? At facile intelligitur corruptorem illum qui breviora Acta S. Maximi interpolarit, quum ad Maximum suum Aquilanum ea accommodare vellet, et in his Actis Asiam provinciam indicatam reperiret, atque campum nosset prope Aquilam, ubi olim exstabat Avia oppidum, qui adhuc hujus oppidi nomen retineret; facile intelligitur, inquam, illum Aviam legendum putasse, non Asiam, et deinde aliquo modo sibi et lectoribus suis explicare voluisse designationem illam Aviæ provinciæ, ipsis omnino inauditæ, sed quam inepte! Ad hæc, quam incredibile et illud, præsidem homini sibi omnino ignoto et reo obtulisse in uxorem filiam suam speciosam et pulchram nimis cum puellis suis. Quam alienum a Christiano sermone responsum illud Maximi: Habeo sponsam immortalem, sanctam scilicet Ecclesiam. Denique, ut alios nævos omittamus, quum Usuardus S. Maximum illum, qui Aviæ seu Aquilæ colebatur, (lapidibus) obrutum narret, quis hujus auctoritati auctoritatem præferendam judicabit scriptoris nostri ignoti, qui illum ex alta rupe præcipitatum ait?
[22] [quum communis omnium origo habeatur in Actis S. Maximi Asiani.] Nihil horum omnium nec aliud quidquam quamvis severos eruditorum oculos offendit in Actis brevioribus, quæ et genere sermonis et aliis intrinsecis sinceritatis indiciis merito a Baronio atque Ruinartio inter monumenta optimæ notæ computata sunt. Unde jam ulterius concludendum videtur, S. Maximum illum, qui in iis exhibetur, re vera fuisse Asianum martyrem. Hoc enim unanimi consensu testantur codices mss. ab Actorum editoribus adhibiti, ubi bis apud Asiam, et quidem posteriori loco apud Asiam provinciam S. Maximus passus legitur: pro qua voce non nisi per conjecturam satis gratuitam Aviam aut Assisiam [AA. SS., tom. VII Maii, pag. 15.] substituas, præsertim quum obstet designatio provinciæ, quæ nequaquam iis oppidis accommodari potest. Præterea Optimus proconsul, quo judice S. Maximus martyrium subiit, eodem nomine et titulo insignitus legitur in Actis SS. Petri et sociorum, qui et ipsi sub Decio Imp. Lampsaci in Asiæ provincia Christi martyres occubuerunt: his Actis etiam inter sincera locum dederunt Henschenius [Ad 15 Maii.] et Ruinartius [Act. sinc., pag. 158.] . Denique genus supplicii Orientales mores refert, et eodem leguntur interempti martyres Lampsaceni; in Occidente vero nullus (ni fallor) martyr aut alius unquam in legitimo judicio hujusmodi supplicio affectus est. Habemus itaque fontem unde legendæ (ut aiunt) martyrum nostrorum derivatæ sunt, Acta sincera scilicet S. Maximi Asiani. Hæc Æmonensi seu Istriensi martyri primo accommodata sunt, sine ulla mutatione alicujus momenti, nisi quod Asiæ provinciæ substituta est Asia civitas. At Aquilanus Actorum martyrum concinnator quidam seu potius adulterator, quales non pauci temporibus medii ævi exstiterunt [Exempla quædam citata videsis ap. Cassittum, Act. sinc. S. Max., pag. 15.] illa, ut ipsi videbatur, expolivit atque ornavit. Ac denique alius quidam, Cumanus aut Neapolitanus, ex iisdem, sive sinceris, sive probabilius jam adulteratis (nam et in Cumanis non pauca simillima Actis Aquilanis assignari possunt), et ex Actis S. Pontiani atque S. Barulæ vel Theoduli pueri [Cfr. infra, annot. g.] , adjectis præterea nonnullis popularibus aut suis commentis, portentosam illam S. Maximi Cumani historiam contexuit, quam hic edituri sumus. Et ex Actis Aquilanis etiam ortam non dubito traditionem quæ martyrem Cumanum diaconum seu levitam facit: quæ quidem in Acta ejus non est recepta, sed apparet in eclogadio Crypto ferratensi [V. supra, num. 6.] , in Kalendario Capuano sæculi XIII vel ineuntis XIV [V. supra, num. 5.] et kalendariis posterioribus.
[23] [Notatio temporis sufficit ad discernendum S. Maximum Cumanum ab Asiano,] Porro, quamvis ex hactenus disputatis sola S. Maximi Asiani Acta authentica videantur, attamen ex comparatione eorum cum Actis S. Maximi Cumani potest jam probabilissime colligi hunc ab illo diversum esse. Etenim Asianus Decio imperatore passus est; Cumanum autem Diocletiano et Maximiano imperatoribus interemptum tradunt ejus Acta. Acta autem, quamquam spuria, fere accuratius servare solent quæ ad hujusmodi notationes temporum pertinent quam alia quævis. Atque in re præsenti eo major fides Cumano Actorum scriptori haberi potest quod, quum manifeste ad ea confingenda usus sit Actis S. Maximi Asiani, qui sub Decio, et S. Pontiani, qui sub Antonino passus legitur, nec certe magnam curam adhibuerit ut ne plagiarii notam apud eruditos lectores incurreret, tamen ab illis Actis recessit in assignando tempore martyrii; quin imo, quum exordium fere ad verbum ex Actis S. Pontiani [Cfr. supra num. 18.] assumeret ibique indicaretur Pontianus Antonino imperatore et Fabiano præside illustri martyrio occubuisse, nomina quidem ista retinuit, sed ut narrationem suam temporibus Diocletiani accommodaret, Antoninum præfectum Urbi fecit: unde haud incertum, ut videtur, indicium habetur antiquæ traditionis quæ martyrem Cumanum sæculo IV ineunte claruisse ferebat: scilicet mortem oppetiisse perhibetur quo tempore Christianos in universum vexabant Diocletianus et Maximianus. Qui quum persecutionis edictum promulgarint mense februario anni 303, et mense decembri anni 305 e regno abierint, sequitur, si stamus Actis, ad annum 303, vel 304 vel 305 referendum esse S. Maximi martyrium.
[24] [non autem alios; neque id efficiunt Reliquiæ,] Sed nihil hujusmodi afferri potest quoad martyres Æmonensem seu Venetum et Aquilanum. De his enim non constat ullam memoriam, quæ ipsis propria sit, in eorum Acta translatam esse; sed potius, quia nulla jam remaneret, ipsis accommodata esse Acta martyris Asiani, sive pura, sive interpolata. Investigandum itaque num ex alio fonte ab Asiano et Cumano diversi statui possint, et jam de reliquiis dicendum. Nusquam asservata traduntur ossa S. Maximi Asiani. At S. Maximi Cumani corpus, et quidem integrum, apud se quiescere gloriabatur olim Ecclesia Cumana, et inde usque ad nostra tempora, Neapolitana [V. supra, num. 9.] . Sed et corpus integrum S. Maximi Æmonensis ab anno 1146 inter sacros thesauros suos ostentat Ecclesia Veneta [AA. SS., tom. VII Maii, pag. 15, et Flamin. Cornel., op. cit., tom. II, pag. 205.] . Quum igitur utraque traditio antiqua sit, nec ulla ex parte suspecta, sufficienti id argumento est præter distantiam locorum, ut diversi sancti ibidem honorari judicentur. Aquilani contra sui martyris non nisi os brachii præcipuum et costam unam inter reliquias in Ecclesia sua cathedrali repositas olim habebant, et medio sæculo XVIII exiguam tantum ossis cujusdam partem repererunt [AA. SS., tom. VIII Octob., pag. 417.] . Hæc utique ex corpore S. Maximi Cumani distracta pridem esse potuere, quin inde jam non integrum illud Cumis vel Neapoli conditum censeretur. Unde neque ex hoc capite S. Maximum Cumanum ab Aquilano diversum pronuntiare licet.
[25] [nec varietas dierum quibus coluntur.] Restat ut diversitas hæc stabiliatur ex eo quod diversus dies utriusque memoriæ attributus est. At neque ipsi martyri Aquilano idem semper dies sacer fuit. Nam a die 20 octobris, quo colebatur primo et adhuc annuntiatur in Martyrologio Romano, translatum est ejus festum ad 10 maii, et paulo post ad 10 junii, ac denique rursus indictum mense octobri, sed die 19 [Ibid., pag. 406.] . Cumano autem martyri nunquam alium diem sacrum reperimus quam 30 octobris: sub quo die jam notatur in Martyrologio Epternacensi [V. supra, num. 7.] et in Kalendario marmoreo sæculi IX [V. supra, num. 3.] . Eodem quoque die gladio percussus legitur in codice Ant. Caraccioli [De eo codice, sicut et de aliis qui hic memorantur, diximus supra, num. 11 sqq.] et in antiquis lectionibus Breviarii Capuani a Capaccio editis. At pridie illius diei, seu ante IV Kal. Novemb., eum capite cæsum refert Codex Bovinensis. Sed et Codex S. Severini, et Corsinianus, et Acta quæ legit Ughellius, ante d. III Kal. Octob. eum obiisse aiunt. Ac denique Codex Vallicellianus, a majoribus nostris descriptus, XIV Kal. Novemb. seu 19 Octobris ejus mortem assignat; in Casinensi vero hujusmodi mentio prætermittitur. Ex his Actorum varietatibus hæserit forte aliquis utrum dies 30 Octobris memoriæ S. Maximi Cumani sit assignatus, eo quod hoc die martyrium gloriosa nece consummaverit, an potius forte ad recolendam translationem aliquam reliquiarum ejus. Quod posterius magis verum esse, confirmari potest ex Kalendario marmoreo sæculi IX, sæpius et nuper in Monumentis Neapolitanis edito [Monumenta ad Neapolitani ducatus historiam pertinentia, tom. I, pag. 335 et seqq., Neapoli 1881.] ; ubi ad 30 octobris signatur N T. S. Maximi, si modo credatur Mazochio, secundum quem in eo kalendario [In Commentario suo ad hoc kalendarium, tom. III, pag. 930.] Natalis nota vix et ægre aliis quam sanctis die non suo cultis præponitur; eorum vero nominibus qui ipso anniversario obitus sui die coluntur, præscribi solet DEPositio aut PASsio. Illud saltem dici potest, vocem Natalis non de solo die nativitatis, aut, ubi de sanctis agitur, obitus, sed et de cujuslibet generis anniversario die jam pridem usurpari esse solitam. Quumque simile dubium moveri possit circa diem quem Aquilana Ecclesia suo patrono celebrare consuevit, consequens fuerit non omnino et certo efficax argumentum ad distinctionem duorum martyrum statuendam desumi ex diversitate illorum dierum. Verum hæc ita proposita velim, non ut exinde idem censeatur S. Maximus Cumanus cum Aquilano, aut quasi ad id existimandum mens mea inclinet; sed, quod nostri muneris est, ut indicem opinionem quæ ex duobus unum faciat, non adeo firmis argumentis refutari, ut pervicax quisque qui eam sibi animo infixerit atque defendendam susceperit, facile ad eam deserendam cogi valeat [Cfr. et infra Appendicem, num. 2.] .
§ V. De S. Maximi Cumani reliquiis. Ejus corporis translatio.
[S. Maximi corpus prope Cumas a sepultura elevatur.] Ex Actis brevioribus a Cassito editis discimus S. Maximi corpus fuisse collocatum in locum qui vocatur via Caballaria seu in agro Innocentii, et inventum annis quindecim post obitum. Post annos autem quindecim, refert scriptor, latebant reliquiæ beatissimi Maximi… Tunc, revelatione mulieri pientissimæ Julianæ facta, exivit omnis civitas, psallentes et benedicentes Dominum, faculas habentes in manibus. Et fodientes invenerunt corpus beatissimi Maximi post annos quindecim integrum, et candidum velut nix, et condiderunt illud aromatibus. Alia fata corporis S. Maximi usque ad sæculi XII initium nobis ignota sunt. Hoc autem tempore, Cumis destructis, sacræ exuviæ SS. Maximi et Julianæ e S. Maximi basilica Neapolim ad ecclesias Sancti Januarii et beatæ Mariæ Virginis translatæ fuerunt. Hujus solemnitatis historiam, ab auctore coævo concinnatam, quum a decessoribus nostro Operi jam fuerit inserta, in præsenti ex integro describere supervacaneum est. Itaque satis erit ea referre quæ S. Maximum spectant.
[27] [Anno 1207 transfertur in ecclesiam S. Januarii.] Anno, inquit anonymus scriptor, ab Incarnatione Domini millesimo ducentesimo septimo, quinto kalend. martii, X Indict., cum civitas Cumana, quæ propter inhabitantium malitiam civitatis nomen amiserat, et latrocinantium locus, et malorum omnium sentina effecta, tam civitati Neapoli quam Aversæ nimis esset infesta … locus ipse … penitus est eversus. Postea vero ne loco destructo, reliquiæ præfatorum sanctorum martyrum ab extraneis tollerentur, consilio inito, archipræsul cum viris religiosis ad locum ipsum qui eisdem sanctis reliquiis dives erat, consilio etiam dominæ abbatissæ S. Mariæ de Donna Aromata, quæ ad obtinendas reliquias sanctæ virginis et martyris Julianæ maximam devotionem habebat; missi sunt de voluntate et mandato viri religiosi, Leo Cumanus episcopus, domnus Joannes Abbas S. Mariæ in Pede-cryptæ, et domnus Petrus Fictarolus subdiaconus ecclesiæ Neapolitanæ. Cum quibus etiam adeuntes venerabiles abbates S. Petri ad Aram, et S. Mariæ ad Capellam, cum quibusdam militibus et probis viris, ad ecclesiam B. Maximi martyris, intraverunt mausoleum ex marmore factum, in quo erant ossa B. Maximi martyris, ita ordinata et composita ac si eodem die illuc collocata fuissent. Subtus quoque pulverem ipsarum sanctarum reliquiarum non modicum invenerunt. Et ecce subito tantus odor efflavit, ut omnium circumstantium nares et corda refecerit, ac si balsamum ibi et omnia odoramenta fragrarent. Sublevatisque sanctis pignoribus, foderunt inferius, et invenerunt aliud mausoleum, in quo sancti pueri erant reliquiæ, quem tres menses tantum habentem loqui fecerat B. Maximus coram Fabiano præfecto. Quibus peractis, subter cavantes invenerunt loculum ex marmore compositum, in quo erant reliquiæ ejusdem virginis Julianæ. Post describit quo pacto reliquiæ S. Julianæ repertæ fuerint et solemniter in abbatiam S. Mariæ Donnaromatæ translatæ.
[28] Tandem addit: Deinde alias sanctas reliquias martyris et levitæ Maximi, et ipsius Christi martyris discipuli, quæ cum eo repositæ fuerant, cum honore ac lætitia maxima ad majorem ecclesiam veniens, satis devote et honorifice collocasti… Fateor me numquam tantum odorem tantamque fragrantiam percepisse, quantam ex odore ipsarum sanctarum reliquiarum ego peccator et indignus percepi… [Acta SS., tom. II Febr., pag 882 et seq; cfr. Chioccarellus, Antistitum Neapolit. Catalogus, pag. 144 et seq.] .
[29] Totum corpus sancti martyris Cumis Neapolim asportatum esse, perspicue tradit scriptor translationis. Nec ullius alterius inde translationis aut reliquiarum distractionis memoria occurrit. Imo diserte asserit Ughelli [Ital. sacr., tom. VI, pag. 14.] integrum corpus in ecclesia cathedrali Neapoli asservari, idemque confirmant recentia Directoria Neapolitana [Ann. 1841, 1844, 1847, 1853.] , dum, ad 30 octobris officium S. Maximi in metropolitana ecclesia celebrari annuntiantes, addunt hæc verba: Cujus sacr. corp. in eadem metrop. Attamen jam pridem caput martyris a reliquo corpore separatum est et in sacello Thesauri repositum, teste Decio Card. Carafa in sua sanctione synodali [Ap. Mazoch., De SS. Episc. Neapol., pag. 68.] . In quem locum notat Mazochius [Ibid.] : Videtur in argentea S. Maximi statua conditum, quæ in sacrario cathedralis asservatur et quotannis die festo ejus recurrente venerationi exponitur. Eumque morem adhuc vigere ostendit diarium sacrum pro anno 1855, Neapoli a Typographia Archiepiscopali vulgari idiomate editum, ubi ad diem 30 octobris hæc leguntur: S. Maximi Levitæ Cumani Mart. Exponitur ejus reliquia in statua argentea in altari majori metropolitanæ ecclesiæ. Altera præterea statua (ut id obiter hic notemus), cum aliis octo Neapolitanæ civitatis patronorum, optimi artificis manu sculptis, S. Maximo Cumano posita est a Decio Carafa in choro ejusdem ecclesiæ [Chiocarelli, Antistit. Neapol., pag. 367.] . Jam ipsa Acta martyris Cumani seu Apameensis [Vide infra, Appendicem de S. Maximo Apameensi.] ex Cod. Bovinensi per Cassittum edito simul et ex Cod. Casinensi [Vide Comm. præv., n. 9.] lectorum oculis subjiciamus, adjunctis paucis annotationibus nostris.
PASSIO S. MAXIMI MARTYRIS EDITA A CASSITTO
ex codice Bovinensi.
Maximus, martyr Cumis in Italia (S.)
BHL Number: 5846
EX COD. BOV.
[Imperatore Diocletiano.] Temporibus Diocletiani et Maximiani Imperatorum sub Antonino a Præfecto facta est persecutio Christianorum talis, ut circa domum b, plateas, circa nimphas idola erigerentur; ut si quis vellet emere, aut vendere, atque aquam haurire idolis immolaret. In tantum enim diabolus expanderat crines ut Christi fidem de omnibus terræ terminis deleret. Insidiabantur fidelibus infideles, et quasi immundum aliquid perhorrebant. Tunc trahebantur viri ac mulieres, ut diversis suppliciis interirent pro Christi nomine.
[2] [et Fabiano præside] Interea directus est Fabianus Præses in Cumanam c civitatem, ut ibi omnes ad sacrilegium provocaret. Cumque ibidem veniret, et pro tribunali sederet, jussit omnem populum ad se congregari. Cumque congregaretur omnis populus, ita ad eos loquutus est dicens: “Scitis, quia invictissimi Imperatores Diocletianus et Maximianus me direxerunt in hac civitate, ut occidam et vivificem, humiliem * et exaltem. Et ideo directus sum, ut omnes deos immortales adoretis. Quod si nolueritis, diversis pœnis afflicti moriemini.” Audiens universus populus, cadens in terram, adorabant idola surda et muta, et Deum vivum derelinquebant.
[3] [S. Maximus, religionis causa comprehensus,] Erat igitur in eadem civitate vir sanctus et Deo dignus, nomine Maximus, religione pudicus et castitate firmus. Trophæo crucis armans frontem, in faciem Præsidis se obtulit dicens: “Audi, Præses, verba mea, quia non effugies judicium Dei. Qui provocas homines adorare idola surda et muta, qui non possunt liberare cultores suos?” Tunc iratus Fabianus ita ad eum exorsus est, dicens: “Cujus patrocinio te muniri existimas, vel cujus conditionis es, ut ita respondeas?”. Tunc B. Maximus confidenter ad eum dixit: “Hæc est conditio mea, ut idola manu facta respuam, et in Christum credam.” Fabianus Præses dixit: “Non audisti quia invictissimi Imperatores Diocletianus et Maximianus tradiderunt mihi hanc Provinciam in potestatem, ut hi qui diis immortalibus sacrificare noluerint, diversis suppliciis crucientur?” Sanctus Maximus respondit: “Obmutesce, infelix, et noli in auribus meis hanc injuriam facere.”
[4] [plumbatis cæditur.] Tunc iratus Fabianus jussit cum plumbatis latera ejus cædi, quoad usque spiritum redderet. Cum autem cæderetur, manus cædentium deficiebant, et dicebant ad Præsidem: “Vere, Præses, nos plus torquemur quam iste.” Tunc Præses jussit B. Maximum in custodiam recludi, quoad usque venirent de diversis civitatibus.
[5] [In carcere ducentos homines] Sanctus vero Maximus reclusus per decem dies, cibum non accepit, neque aquam; sed in Domino confortabatur. Et ecce, circa mediam noctem, Angelus Domini aperuit januam carceris, et terræ motus factus est magnus, et audita est psallentium vox, et omnia vincula soluta sunt. Et erant in carcere circiter ducenti. Hi omnes prociderunt ad pedes B. Maximi, dicentes: “Succurre nobis, famule Dei, ut et nos credamus in Dominum Jesum Christum. Forsitan dimittuntur nobis peccata nostra, ut quod antea per ignorantiam colebamus, nunc relinquentes vanitatem, adoremus Deum vivum.” Hæc audiens Beatissimus Maximus, gratias agebat Domino dicens: “Benedicto te, Domine Jesu Christe, qui me dignatus es habere servum tuum. Concede ergo et provide sacerdotem, per quem hi, qui in te credere desiderant, sua abluant peccata.” Sacerdotes enim dispersi erant propter insidias impiissimi Fabiani.
[6] [baptizandos curat.] Et ecce apparuit Dominus ad quemdam Episcopum nomine Maxentium, dicens ei: “Maxenti, famule meus, non perdis mercedem tuam. Surge velociter, et vade ad carcerem, ubi servus meus Maximus vinctus sedet propter nomen meum; sunt enim ibi animæ quæ in me credunt, et desiderant baptizari.” Hæc audiens Maxentius, perrexit velociter, habens secum mysteria d; et stetit ante fores carceris, et clamans dixit: “Si quis desiderat baptizari, veniat; sacerdos enim sum Domini mei Jesu Christi.” Et cum hoc dixisset, prociderunt omnes ad pedes ejus, et rogabant eum ut baptismum Christi perciperent. Tunc baptizavit eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti e, et reversus est in locum suum.
[7] [Nec carbonibus ardentibus,] Alia autem die nunciatum est Præsidi quod omnes vincti credidissent in Christo. Tunc Fabianus Præses, ne error fieret in populo, jussit omnes vinctos in carcere manere, sanctum vero Maximum suis aspectibus præsentari. Tunc Fabianus Præses dixit ad eum: “Numquid cogitasti de salute tua, ut sacrifices diis, et evadas multa tormenta?” Sanctus Maximus respondit: “Hoc est quod tibi sæpius dixi, quia non derelinquo Dominum meum Jesum Christum, et adoro idola manufacta.” Fabianus Præses jussit ante eum carbones ignis poni f ut de duobus unum sibi eligeret, aut ut in ipsis assaretur, aut nudis plantis super eum ambularet. Sanctus vero Maximus trophæo Crucis frontem armans, nudis plantis super carbones ardentes incedens, dicebat ad Præsidem: “Ecce ego in nomine Domini Jesu Christi ambulo super carbones ardentes, et nihil mali sentio. Tu in nomine Jovis Dei tui pone manum in carbones, et liberet te Jovis deus tuus, si potest.” Fabianus vero ita ad eum loquutus est, dicens: “Unde articulum maleficiæ didicisti?” S. Maximus respondit: “Ego quidem maleficia nescio: nam Dominus meus Jesus Christus operatur in me virtutem suam.” Fabianus Præses dixit: “Consule tibi, et sacrifica diis, ut evadas multa tormenta.” Sanctus Maximus respondit: “Ego quidem pro Christi nomine mori paratus sum.”
[8] [nec equuleo læditur] Tunc Fabianus jussit eum in equuleo suspendi, et membra ejus scindi. Et cum esset in supplicio, oravit ad Dominum, dicens: “Domine Jesu Christe, succurre famulo tuo, et da mihi immarcescibilem coronam.” Hæc cum dixisset, apparuit ei Dominus, dicens: “Noli timere, famule Deus, Maxime: ego tecum sum in omnibus, usque ad consummationem, et ego confundo omnes inimicos tuos, et compleo desiderium tuum.” Cum ergo torqueretur, confractum est equuleum, et ministri arefacti sunt: Maximus stabat illæsus.
[9] [Jussu ejus de fide Christi loquitur infans trimestris,] Impius vero Fabianus, non Christi virtute, sed magicis artibus factum credebat; et dicebat ad eum: “Quare tanta maleficia exerces, ut et pœnam non sentias, et ministros doloribus torqueas?” Beatus Maximus respondit: “Numquam dictum est quia maleficus aliquando non potuit sentire pœnam. Sed ut manifestetur tibi fides Domini mei Jesu Christi, fac adduci infantem trium mensium de platea g, et secundum ejus sententiam sequi debemus.” Tunc Præses direxit ministros, ut infantem adducerent. Cumque exissent ministri, invenerunt infantem super brachia matris suæ, et adduxerunt eum. Mater vero ejus sequebatur eos ejulans. Tunc introduxerunt infantem in prætorio ante conspectum Præsidis. Fabianus dixit: “Ecce, Maxime, adductus est infans, sicut dixisti.” Sanctus Maximus respondens dixit infanti: “Tibi, infans … per Dei, sapientiam, qui aperuit os muti, et linguas infantium facit disertas, ut dicas Præsidi omnem veritatem de Christi fide, et de idolorum cultura.” Tunc respondens infans dixit: “Audi, Præses, verba mea, et noli dubitare aliquid de me, cum sim infans. Deus omnipotens loquitur per os meum, quia ipse est sempiternus et verus. Ipse fecit sæcula, et ipse nos redemit per Passionem suam; unde meruimus vocari nomine christiani. Ipse dat pluvias in tempore; ipse regit regna, imperia; ipse est adorandus, non idola manufacta, idest lignea et lapidea, aurea et argentea, marmorea et fictilia, quæ neque videre possunt et audire, qui non possunt liberare cultores suos. Et cum sit lapis, ab homine componitur; figet genua ante simulacrum, dicens: Deus meus es tu, salva me; et nescis, infelix, quia Deus in cœlis est, et habet ipse potestatem super omnem creaturam? Nunc ergo audi me, et crede in Christum, qui mihi dedit fiduciam loquendi, ne forte cum diis tuis demergaris in infernum.”
[10] [propterea morte affectus.] Hæc audiens Præses, tremefactus est, et ne seditio fieret in populo, jussit infantem cædi, dicens ei: “Quis te docuit hæc verba loqui?” Puer autem respondens, dixit Præsidi: “Infelix et miser, non sentis opera Christi, cum sim infans trium mensium, quem necdum decet ætatem loqui? Quis magistrorum me potuit discere vel docere? Vel quis doctor qui linguam meam poliit, nisi Deus omnipotens, qui dat innocentibus astutiam, puero autem juniori sensum et cogitationem?” Præses vero cum hæc audisset, jussit infantem torqueri; et cum torqueretur, dixit matri suæ: “Mater, da mihi aquam bibere.” Mater vero ejus dixit ei: “Fili, noli jam istam aquam bibere, sed aquam illam bibe cælestem, ubi sunt omnes innocentorum animæ, qui pro Christi nomine passi sunt. Et rogo te, Domine meus qui meruisti coronam martyrii, ut cum veneris in regnum Domini Dei tui, memor sis mei. Credo enim in Christo Jesu, quia per te dimittuntur peccata mihi.” Infans vero hæc audiens, in pace exhalavit spiritum. Tulitque eum mater ejus gaudens, eo quod meruisset de suo fructu offerre Domino innocentem hostiam.
[11] [S. Maximus, editis miraculis, milites Christo adjungit;] Fabianus tremens dixit: “Maxime, quamdiu maleficia exerces, et non sacrificas diis?” Sanctus Maximus respondit: “Gratias ago Domino meo Jesu Christo, quod infantem coronavit; nam tu, Præses, nihil quæris; ego enim semper Domino meo sacrifico.” Cumque hoc audisset Fabianus, jussit eum capite verso septem dies suspendi, quoadusque de naribus ejus sanguis stillaret in terram. Et post septem dies venerunt milites decem et octo videre exitum Martyris Christi, et invenerunt eum psallentem et dicentem: “Domine, salva me de ore leonis, ut enarrem nomen tuum fratribus meis.” Ad hæc verba milites cæci facti sunt. Tunc ait ad illos Beatus Maximus dicens: “Credite in Dominum Jesum Christum, et continuo illuminabuntur oculi vestri.” At illi audientes, ceciderunt in facies suas, dicentes: “Famule Dei, ora pro nobis; credimus enim in Dominum Jesum Christum.” Cumque nominarent Jesum Christum, continuo aperti sunt oculi eorum, et baptizavit eos h in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, et cum illo se mori fatebantur.
[12] [quos Fabianus capite damnat.] Nunciatum est hoc Fabiano Præsidi, et jussit ut illi ducenti, qui in carcere crediderant, et milites simul omnes capitalem subirent sententiam. Et ducti sunt ad supplicium gaudentes. Omnes simul decollati sunt pro Christi nomine, et corpora eorum jacuerunt in platea multis diebus, et neque a canibus neque a volucribus tacta sunt. Tunc Christiani corpora eorum cum grandi diligentia sepelierunt, atque optime collocaverunt. Sanctus vero Maximus gratias agens Domino. Fabianus autem Præses dixit ad Martyrem Christi: “Usquequo permanes in malitia tua? Sacrifica jam, ut maximum honorem habeas ab Imperatore nostro.” Sanctus Maximus respondit: “Ego semper sacrifico Deo meo; nam non adoro idola manufacta, de quorum imaginibus plateæ sternuntur, et fustra sculpuntur. Surda sunt quidem, et omnes qui in ipsis credunt.”
[13] [Frustra suppliciis] Tunc Fabianus jussit lampades ardentes in lateribus poni. Et cum factum fuisset, flamma exiliens multos ex ministris concremavit. Sanctus vero Maximus illæsus stabat, multique videntes credebant in Christo Jesu. Præses autem jussit eum iterum in carcerem mitti. Sanctus vero Maximus psallebat dicens: “Deus, laudem meam ne tacueris, quia os dolosi et peccatoris super me apertum est. Loquuti sunt adversum me lingua dolosa, et sermonibus odii circumdederunt me, et expugnaverunt me gratis. Adjuva me, Domine Deus meus, ut in me non glorietur inimicus.”
[14] [et promissis] Alia vero die jussit eum impiissimus Fabianus produci de carcere. Et cum esset productus, ait ad eum Fabianus: “Maxime, quid cogitasti de salute tua? Ecce direxerunt invictissimi Principes, ut honoreris. Quod si renuere volueris, gladiatores te percutient, et carnes tuas tradent volatilibus cœli et bestiis terræ. Vide ergo; cogita quid facturus sis, ut evadas multa tormenta.” Sanctus Maximus respondit: “Dona Imperatorum tuorum cum ipsis sint in perditionem. Nam ego Dominum Jesum Christum adoro, qui mihi donat meliora; nam quod mihi promittis tu, iniquitas est.” Fabianus Præses dixit: “Multum te sustineo. Deum enim Asclepium timeo, et ipsi do claritatem. Adora ergo eos, qui tibi corpus et animam dederunt.” Sanctus Maximus respondit: “Insanis, Fabiane: quid loqueris blasphemiam?”
[15] [S. Maximum aggreditur.] Fabianus vero jussit eum flagellis cædi, quo ad usque videret fluvium sanguinis ejus in terra manere, et jussit sanguinem ejus in terra manere. Terra vero non suscipiebat sanguinem Martyris Christi. Tunc dixit ad Præsidem: “Aspice, Fabiane, et vide quia sanguis iste in testimonium erit, cum venerit Dominus judicare terram, qui vobis præparavit ignem ardentem, atque inextinguibilem, ubi pœna non minuetur, et vermis non morietur. Nam plagas, quas mihi intulisti, non infirmitatem sed fortitudinem mihi intulerunt.” Audiens hæc Fabianus, tremefactus præcepit ut levaretur a cæde, et dixit: “Ecce, quanta mala tibi ostendi. Pœnam non sentis: per maleficia infantem loqui fecisti: meos ad te convertisti: milites autem separasti. Quid aliud es facturus, nisi deponere incredulitatem tuam, et adores Deos, ut habeas magnum honorem in palatio Diocletiani et Maximiani?” Sanctus Maximus respondit: “Erubesce, impie Fabiane. Imperatores tui sacrilegi non poterunt te liberare de pœna æterna. Exerce quidquid potes.”
[16] [Quo condemnato] Tunc videns Fabianus constantiam Beatissimi Martyris decrevit dicens: “Quoniam si iste vixerit, multos per sua maleficia separabit a deorum cultura.” Et ante ipsum dictavit sententiam, dicens: “Impium Maximum rebellem deorum, et blasphematorem Imperatorum nostrorum, eo quod diis sacrificare noluerit, jubemus eum capitalem subire sententiam, et corpus ejus tradi volatilibus cœli et bestiis terræ.”
[17] [et facto terræ motu, multi baptizantur.] Tunc venerunt milites, et ejecerunt eum foras extra civitatem millia duo, ut ibi eum decollarent. Sanctus vero Maximus psallebat in via dicens: “Sæpe expugnaverunt me a juventute mea, et non potuerunt mihi; Dominus vero in omnibus adjuvit me.” Et iterum: “Christus mihi vita est, et mori lucrum.” Et cum venisset ad locum præparatum, ubi debuit decollari, omnis populus sequebatur videre exitum Beatissimi Maximi. Et cum Sanctus Dei Maximus figeret genua, fudit orationem ad Dominum, dicens: “Domine Deus omnipotens, qui fecisti omnia verbo tuo, et sapientia tua constituisti hominem; nunc ergo, Domine, exaudi orationem meam, et aperi oculos cordis istorum, ut cognoscant quia tu es Deus adorandus et colendus, quia non est alius præter te.” Cumque complesset orationem, accessit unus ex militibus ibi astantibus, et decollavit eum. Et statim terræ motus factus est magnus. Omnis populus cum hæc vidisset, crediderunt in Domino, et clarificaverunt eum, quoniam magnus est, et timuerunt nomen Domini Jesu Christi; et simul omnes unanimiter baptizati sunt in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, veneratique sunt omnes in fide, et dixerunt timore concussi: “Vere unus est Deus christianorum. Credimus ei. Hymnum referimus Christo.” Erant enim gaudentes et exultantes in Domino Jesu Christo, cui se exhibuerunt esse servos. Miratique sunt milites, quoniam viderent mirabilia, et terræ motum esse factum, et crediderunt in Dominum Jesum Christum, et baptizati sunt in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, confitentes peccata sua, et recedentes ab eorum cultura.
[18] [Ad ejus sepulcrum crebra sunt miracula.] Tunc omnes credentes in Christo sepelierunt corpus Beatissimi Maximi cum magna diligentia, atque optime collocaverunt in locum qui vocatur via Caballaria i, in quo loco multa beneficia usque nunc ostendit; cæci illuminantur, leprosi mundantur, dæmonia expelluntur, debiles accipiunt virtutem, et Gentiles k perveniunt ad fidem.
[19] [S. Maximus, Julianæ cuidam se ostendens,] Interea præsentati sunt omnes sacerdotes Ecclesiis Dei, quia metu persequutionis dispersi erant. Post annos autem quindecim latebant reliquiæ Beatissimi Maximi. Scriptum est enim: Non potest latere civitas supra montem posita. Et iterum: Veniet tempus ut corpora Sanctorum moveantur de locis suis. Sanctus vero Maximus apparuit cuidam mulieri religiosæ l et metuenti Dominum, dicens: “Juliana, surge velociter, et annuncia sacerdotibus ut tollant reliquias corporis mei. Ego enim sum Maximus, confessor Dei, qui pro Christi nomine passus sum in hac civitate, et corpus meum remansit in agro, sunt hodie anni quindecim.” At illa tremefacta dixit: “Nescimus locum, ubi te requiramus.” Qui respondens, dixit ei: “In agro innocenti, ubi videritis Crucem, ibi requirite.”
[20] Surgens quoque mulier indicavit sacerdotibus. Tunc exivit omnis civitas psallentes et benedicentes Dominum, [corpus suum levari jubet.] faculas habentes in manibus. Et fodientes invenerunt corpus Beatissimi Maximi post annos quindecim integrum, et candidum velut nix, et condiderunt illud aromatibus, et omnes dederunt gloriam Deo Patri, et Filio, et Spiritui Sancto, qui sanctos suos coronat. Passus est Beatissimus Maximus quarto kalendas Novembris, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria, et imperium in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Acta posteriora Antonium hunc appellant. Cassittus autem [Act. sinc. S. Max., pag. 29.] librariorum inconsiderantiam insimulat, qui Antoninum pro Anolino scripserint, eodem scilicet qui in Actis SS. Firmi et Rustici Maximiani consiliarius dicitur [Act. SS., tom. II Aug., pag. 420, nn. 3, 5.] , et in aliis, suspectæ quidem fidei, Præfectus, qui et idem in fastis consularibuslegitur consulatum gessisse anno 306, ubi et cognomina indicantur P. Corn. Mitto Cassitti conjecturas magis alte repetitas de Fabiano Præside [Act. sinc. S. Max., pag. 33 – 37.] . Equidem nomina ista ex Actis S. Pontiani simpliciter excepta nullus dubito. Cfr. Comment. præv., num. 18 et num. 23 extr.
b Semel hic monitos lectores volo Acta S. Maximi ita hic edita esse, ut curæ tantum fuerit omnia secundum textum a Cassitto traditum fideliter exprimere, non autem menda per conjecturas, quamvis obvias, corrigere. Cæterum quivis ea facile per se perspiciet, præsertim si oculos conjecerit in scripturam Codicis Casinensis.
c De Cumis ejusque antiquitatibus sacris et profanis fuse Julius Cæsar Capaccius, Antiquit. et Hist. Campaniæ [Ap. Græv. et Burmann., Antiq. Ital., tom. IX, part. III.] cap. XX, et Camillus Peregrinus, Dissert. II de Campania Felice [Ibid., tom. cit, part. II.] cap. XV. Series autem Episcoporum, qui noti sint, habetur apud Ughellium, Italiæ sacræ (edit. Coleti) tom. VI, col. 227 – 230. Ex qua tamen tollendum videtur nomenMaxentii, qui primus affertur inter Cumanos Episcopos [V. supra, Comment. præv., num. 13.] : quum primus qui certo hanc Ecclesiam rexisse cognoscitur, sit Adeodatus ille qui anno 465 interfuit Concilio Romano sub Hilaro papa, cum Sotere Neapolitano et Tiberio Capuano episcopis.
d Hoc loco Cassittus triumphum agit. Elucet, ait [Act. sinc. S. Max., pag. 97.] , hac locutione Actorum nostrorum antiquitas perquam veneranda; dictumque comprobat allatis locis Prudentii, Hymn. 6 περὶ στεφ., Gregorii Nazianzeni, Orat. 39, Chrysost., Homil. 71, Zachariæ papæ, in epist. scripta anno 748 et Nicephori Callisti, Hist. Eccl. lib. III. cap. ult., ubi sacramenta nostra mysteria nuncupantur. Qua ratione autem ex his testimoniis consequi necesse sit Acta nostra conscripta esse circa medium sæculum IV, plane non video.
e Et hinc præclarum argumentum repetipro opinione sua circa ætatem Actorum autumat Cassittus. Quotiescumque, ait [Pag. 20.] , Historiographus noster baptismi facit mentionem [Act., nn. 6, 11, 17.] , lotos ait Catechumenos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti. Sufficiebat baptismum nominasse: at cum sæculo IV Ariana pestilitas grassaretur, sedulo et expresse Trinitatis mysterium enarrandum erat. Verum hoc genere argumenti validius etiam demonstrari posset Acta posteriora seu fusiora conscripta esse dum ariana lues serpebat. Secundum hæc enim S. Maximus postrema oratione sua sic est Dominum deprecatus: Domine … exaudi me nunc devotissime deprecantem, ut … (circumstantes) te creatorem suum cognoscant, qui es trinus in unitate et unus in trinitate… [Ed. Cassitt., pag. 157.] . Nulla utique adeo præclara Trinitatis confessio reperitur in prioribus Actis. Attamen ipse Cassittus fusiora illa sæculo XIII aut forte XI adornata censet [Pag. 138 extr.] .
f Hæc desumpta sunt, sicut et alia quædam, ex Actis S. Pontiani. Cfr. Comment. præv., num. 18.
g Cfr. Comment. præv., num. 17. — Cæterum illa traditio jam vigebat Cumis ineunte sæculo XIII: nam in Actis translationis SS. Julianæ et Maximi anno 1207 a teste oculato conscriptis, hæc leguntur: Sublevatisque sanctis pignoribus (i. e. S. Maximi reliquiis) foderunt inferius et invenerunt aliud mausoleum, in quo sancti pueri erant reliquiæ, quem tres menses tantum habentem loqui fecerat B. Maximus coram Fabiano Præfecto [Act. SS., tom. II Febr., pag. 883, n. 6.] . Unde, sicut et nomine Fabiani hic inserto, patet Acta nostra saltem sæculo XIII antiquiora esse: quod etiam jure concluditur, ut recte notavit Cassittus, ex eo quod nulla in iis mentio fit translationis sacrorum corporum anno 1207 institutæ.
h Glossema hic intrusum profitetur Cassittus, qui, quum superius nn. 5 et 6 S. Maximus legatur Dominum deprecatus esse ut sacerdotem mitteret, qui baptizaret captivos recens conversos, hinc ostendere nisus est S. Maximum sacerdotem non fuisse, sed neque diaconum seu levitam, ut in posterioribus kalendariis vocatur. Neque adeo hic laborasset, si vidisset Codicem Casinensem, ubi baptizatiquidem dicuntur milites, sed non adjicitur designatio ministri.
i Ubinam fuerint Via Caballaria et ager Innocentii, ex nullo documento antiquo videtur constare.
k Hunc locum Cassittus maxima fiducia citat, ut ostendat Acta nostra sæculo IV recentiora censeri non posse. Opinatur enim [Pag. 18.] idololatras pæne nullos fuisse Cumis sæculo IV desinente, nullos ineunte V per totam Campaniam. Nihil ergo sequiore ævo loci fuisset conversionibus Gentilium, quas frequentissimas ad S. Martyris tumulum contigisse perhibet scriptor Actorum, quum eas inter beneficia referat quæ multa ibidem ostendi ait. Præterea et illud non leviter prætereundum notat editor, quod quum ter in Actis sermo inducatur de idololatris, hi infideles (n. 1), cultores idolorum (n. 9), gentiles (n. 18) a scriptore appellantur, omisso penitus multo post sæculum IV usitatiore vocabulo paganorum. Quod posterius argumentum vi sua non carere, haud diffitebor, si modo cæteris validioribus firmaretur aut non impugnaretur. Nunc autem non ita operose diluitur. Etenim (et sic uno verbo refutantur reliquæ demontrationes Cassitti, quæ fere repetuntur ex quadam nonnullorum factorum aut locutionum in Actis nostris occurrentium similitudine cum iis quæ leguntur in Actis indubie vetustis) non infitias ibo scriptorem nostrum ita in antiquioribus Actis legendis versatum esse, ut facile potuerit multa ex iis in sua transferre, tum res, tum modos loquendi, unde nonnulla venerandæ antiquitatis indicia iis conciliata sint. Neque etiam (quod alias monui) præfracte contenderim omnia in hac Passione S. Maximi æque falsa esse atque conficta. Attamen propterea recedendum non puto a sententia quam circa summam Actorum proposui in Commentario prævio.
l Tota hæc historia revelationis corporis S. Maximi deest in Codice Casinensi. Neque alibiuspiam, quod noverim, quam in Actis de quibus numm. 8 et 10, occurrit mentio Julianæ illius ascetriæ. Celebris quidem erat apud Cumanos cultus S. Julianæ virginis et martyris Nicomediensis, ac nomen ejus sæpe cum S. Maximi nomine occurrit conjunctum in monumentis in superiore tractatione memoratis [Cfr. Comment. præv., num. 1.] . At nulla, ut patet, cognatio habetur inter ea quæ de utraque Juliana traduntur. De fide autem hujus narrationis qua Acta S. Maximi Bovinensia terminantur, nullis certis indiciis, quidquam definire temerarium foret.
* cod. humilem
PASSIO S. MAXIMI MARTYRIS EDITA
ex codice Casinensi 139.
Maximus, martyr Cumis in Italia (S.)
BHL Number: 5845
EX COD. CAS.
Sub Diocletiano et Maximiano Imperatoribus facta est ingens persecutio christianorum, ita ut circa domos, circa plateas, circa nimphas, idola erigerentur; ut si quis vellet emere aliquid aut vendere, aut aquam de fontibus haurire, idolis primitus immolaret. In tantum enim rabies diaboli excreverat, ut Christi fidem de omnibus terris expellere se posse confideret. Insidiabantur infideles fidelibus, et quasi immundum aliquid eorum dogmata perhorrebant. Trahebantur etiam viri ac mulieres, et diversis suppliciis macerabantur pro Christi nomine.
[2] Interea directus est Fabianus preses in Apamiam civitatem, ut ibi omnes ad sacrilegium provocaret. Cumque ibidem veniret et pro tribunali sederet, jussit omnem populum ad se congregari. Cumque congregatus esset omnis populus, ita ad eos locutus est dicens: “Sciatis omnes quia invictissimi imperatores Diocletianus et Maximianus me direxerunt in hanc civitatem, ut occidam et vivificem, humiliem et exaltem; et ideo directus sum, ut deos immortales adoretis. Quod si nolueritis, diversis pœnis afflicti moriemini.” Audiens hæc universus populus, procidentes in terram, adorabant idola surda et muta, et Deum vivum derelinquebant.
[3] Erat igitur in eadem civitate vir sanctus et Deo dignus, nomine Maximus, genere clarus, religione pius, et castitate pudicus. Hic itaque, tropheo crucis armans frontem, in faciem præsidis se obtulit, dicens: “Audi, preses, verba mea, quia non effugies judicium Dei. Quid provocas homines adorare idola surda et muta, quæ penitus in nullo possunt adjuvare cultores suos?” Tunc iratus Fabianus preses ita ad eum locutus est, dicens: “Cujus te patrocinio muniri existimas, velcujus condicionis es, ut ita respondeas?” Beatus Maximus in Christi fide firmus, dixit ad eum: “Hæc est condicio mea, ut idola manufacta abnuam et in Dominum Jhesum Christum credam.” Fabianus preses dixit: “Non audisti quia invictissimi imperatores Dioclitianus et Maximianus tradiderunt michi hanc provinciam in potestatem, ut ii qui diis immortalibus sacrificare noluerint, diversis suppliciis macerentur?” Beatus Maximus dixit: “Audivi, et irrisi.” Fabianus dixit: “Cogita de salute tua, et adora deos immortales.” Sanctus Maximus dixit: “Ommutesce, infelix, et noli in auribus meis hanc creatori injuriam facere.”
[4] Tunc iratus Fabianus jussit plumbatis latera ejus tundi. Cum autem tunderetur beatus Martyr, manus cædentium defecerunt, et dicebant ad Presidem: “Vere, preses, nos pejus torquemur quam iste.” Tunc preses jussit beatum Maximum in custodia recludi, quoadusque reliqui Christiani venirent de diversis civitatibus ad martyrizandum.
[5] Sanctus vero Maximus reclusus per decem dies, neque cibum neque aquam accepit, sed tantum in Domino confortabatur. Et ecce circa mediam noctem angelus Domini aperuit januas carceris, et terremotus factus est magnus, et audita est vox psallentium, et omnium vincula qui erant in ipsa custodia resoluta sunt. Erant enim in carcere animæ circiter ducentæ. Hi omnes prociderunt ad pedes beati Maximi dicentes: “Succurre nobis, famule Dei, et instrue nos, ut et nos credamus in Dominum Deum tuum. Forsitan ignoscet nobis peccata nostra, et qui usque nunc per ignorantiam colebamus idola, nunc relicto vanitatis errore, adoremus Deum vivum qui regnat in cælis.” Hæc audiens beatus Maximus, agebat Domino gratias dicens: “Benedico te, Domine Jhesu Christe, qui me dignatus es habere servum. Concede et provide sacerdotem, per quem hi qui in te crediderunt, sua abluant peccata.” Sacerdotes enim Christianorum dispersi erant propter insidias impiissimi Fabiani.
[6] Et ecce apparuit Dominus cuidam episcopo, Maxentio nomine, dicens ei: “Maxenti, famule meus, surge velociter et vade ad carcerem, ubi servus meus Maximus vinctus sedet propter nomen meum. Sunt enim ibi animæ quæ in me credunt, et indigent baptizari: quia non perdes mercedem tuam.” Hæc audiens Maxentius, perrexit velociter, ferens secum ministros, et stetit ante fores carceris, dicens: “Si quis desiderat baptismum Dei, veniat. Sacerdos enim sum Altissimi.” Et cum hoc dixisset, prociderunt omnes ad pedes ejus, et statim baptizavit eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, et abiit in locum suum.
[7] Alia autem die nuntiatum est præsidi quod omnes vincti credidissent in Christum. Tunc Fabianus, ne error fieret in populo, jussit omnes vinctos in carcere manere, sanctum autem Maximum suis aspectibus præsentari. Ex officio dictum est: “Astat Maximus.” Dixit ad eum preses: “Nunquid cogitasti de salute tua, ut sacrifices diis et evadas multa tormenta?” Sanctus Maximus dixit: “Hoc est quod tibi sæpius dixi, quia non derelinquo Dominum vivum et adoro idola manufacta.” Fabianus vero jussit ante eum carbones ignis poni, ut ex duobus unum sibi eligeret, aut in ipsis tura imponere, aut nudis plantis super eos incedere. Sanctus vero Maximus tropheo crucis frontem armans, nudis plantis ingressus super carbones ardentes, dicebat ad præsidem: “Ecce ego in nomine Domini Dei mei Jhesu Christi ambulo super carbones istos ardentes, et nichil mali sentio; tu autem si verum dicis, pone in nomine Jovis tui manum tuam in carbones istos, et liberet te Jovis tuus, si potest.” Fabianus dixit: “Unde articulum maleficii didicisti?” Sanctus Maximus dixit: “Ego quidem maleficia nescio, sed Dominus meus Jhesus Christus ipse operatur in me virtutem suam.” Fabianus præses dixit: “Consule tibi et sacrifica diis, ut evadas multa tormenta.” Sanctus Maximus dixit: “Ego pro Christi fide mori paratus sum.”
[8] Fabianus vero præses jussit eum in æculeo suspendi, et omnia membra ejus scindi. Et cum esset in supplicio beatus Maximus, orabat ad Dominum, dicens: “Domine Jhesu Christe, succurre famulo tuo, et da michi immarcescibilem coronam.” Et cum hæc dixisset, apparuit ei Dominus dicens: “Noli timere, famule meus Maxime. Ego tecum ero usque in consummationem, et confundo omnes inimicos tuos, et compleo omne desiderium tuum.” Cum vero torqueretur sanctus, confractus est æculeus, et ministri arefacti sunt, et sanctus martyr stabat illesus.
[9] Impius autem Fabianus, non Christi virtute, sed magicis artibus factum credens, dicebat ad eum: “Maxime, quare tanta maleficia exerces ut pœnas non sentias et ministros arefacias?” Beatus Maximus dixit: “Nunquam dictum est quia maleficus aliquando potuit non sentire pœnam. Sed ut manifestetur tibi quanta sit virtus fidei Jhesu Christi, fac afferri infantem trium mensium de platea, et secundum ejus sententiam faciamus.” Tunc præses direxit ministros, ut infantem adducerent. Cumque exissent ministri, invenerunt infantem super brachia matris suæ, et adduxerunt eum ad præsidem. Mater vero ejus sequebatur eos ejulans. Tunc introduxerunt infantem in prætorium ante conspectum præsidis. Et dixit præses ad sanctum Maximum: “Maxime, ecce adductus est infans, sicut dixeras.” Sanctus autem Maximus dixit infantulo: “Tibi dico, infans, per Dei sapientiam te obtestor, qui aperuit os mutum et linguas infantium fecit disertas: ut loquaris ad præsidem veritatem de Christi fide et de idolorum cultura.” Tunc respondit infans et dixit: “Audi, præses, verba mea, et noli aliquid de me dubitare, cum sim infans. Deus enim omnipotens loquitur per os meum, quia Dominus Jhesus Christus ipse est sempiternus et verus Deus, nunc et semper et in sæcula, et ipse nos redemit per passionem suam; unde meruimus vocari ex ejus glorioso nomine christiani, * ipse regit regna et imperia, ipse est adorandus et colendus, non idola manufacta, id est lignea et lapidea, aurea et argentea, marmorea et fictilia; qui neque videre possunt, neque audire, et non possunt liberare cultores suos. Nunc ergo, præses, audi me, et crede in Christum, qui michi dedit fiduciam loquendi tibi; ne forte et tu cum diis tuis demergaris in infernum.”
[10] Hæc audiens præses, tremefactus est, et ne seditio excitaretur in populo, jussit ut vapularet infans, dicens ei: “Quis te docuit hæc loqui?” Infans respondit: “Infelix et miser, non sentis opera Christi? Cum enim infans sim trium mensium, quem necdum decet loqui ætate, quis magistrorum me potuit docere, vel quis est doctor qui linguam meam erudiit nisi Deus omnipotens, qui [dat] innocentibus astutiam, puero autem juniori sensum et cogitationem pudicam?” Præses vero cum hæc audisset, jussit eum torqueri. Et dum torqueretur infans, dixit matri suæ: “Mater, da michi aquam bibere.” Mater vero ejus dixit ei: “Fili, noli jam aquam istam desiderare, sed aquam illam bibe cælestem quæ potat omnes ad se venientes. Et memor esto mei, fili, cum veneris in regnum Dei tui. Credo enim in Christo Jhesu, quia propter te dimittet michi peccata mea.” Infans vero, hæc audiens, exalavit spiritum in pace; tulitque eum mater ejus, gaudens quod sic meruisset de suo fructu offerre Deo innocentem hostiam.
[11] Fabianus autem tremefactus dixit Maximo: “Quamdiu maleficia exerces, et non sacrificas diis?” Sanctus Maximus respondit: “Quid me interrogas de hoc? Ego quidem gratias ago Domino meo Jhesu Christo, qui infantem coronare dignatus est credentem et veritatem nuntiantem. Nam tu, præses, frustra laboras; ego enim Deo meo sacrifico hylari vultu et mente.” Cumque audisset hæc Fabianus, jussit eum capite verso suspendi, quo ad usque de naribus omnis ejus sanguis distillaret in terram. Et post septem dies, venerunt milites decem et octo videre exitum martyris, et invenerunt eum psallentem atque dicentem: “Domine, salva me de ore leonis, ut enarrem nomen tuum fratribus meis.” Ad hæc verba milites cæci facti sunt. Tunc ait ad illos beatus Maximus: “Credite in Dominum meum Jhesum Christum, et continuo illuminantur oculi vestri.” Illi autem, hæc audientes, prociderunt in facies suas coram ipso, dicentes: “Famule Dei, ora pro nobis; credimus enim in Dominum Jhesum Christum.” Cumque nominassent Dominum Jhesum Christum, aperti sunt oculi eorum, et statim baptizati sunt in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti; et cum illo se velle mori fatebantur pro Christi nomine.
[12] Nuntiata sunt hæc Fabiano, jussitque ut illi ducenti qui in carcere crediderant, et milites simul omnes capitalem subirent sententiam. Ducti itaque sunt ad supplicium gaudentes, et omnes simul decollati sunt pro Christi fide. Et cum corpora eorum jacuissent in platea per multos dies, et neque a canibus neque a volucribus contaminarentur, christiani rapientes eos, cum grandi diligentia in optimis locis sepelierunt. Fabianus vero dixit ad martyrem: “Usquequo permanes in malitia tua? Sacrifica jam diis, ut maximum honorem habeas ab imperatoribus nostris.” Beatus Maximus dixit: “Ego semper sacrifico Deo meo; idola autem manufacta nunquam adoro: surda enim sunt, et dæmonia in ipsis habitant.”
[13] Tunc Fabianus ira commotus jussit lampades ardentes in lateribus ejus poni. Et cum factum fuisset, auxiliante Domino famulo suo, extinctæ sunt lampades, et incenderunt illos qui eum torquebant. Ipse vero stabat illesus, multique videntes crediderunt in Christo. Præses vero, hæc videns, jussit eum in carcerem recipi, dicens ei: “Cogita de salute tua, Maxime: ecce do tibi tempus cogitandi.” Sanctus vero Maximus psallebat dicens: “Deus, laudem meam ne tacueris, quia os peccatoris et dolosi super me apertum est. Locuti sunt adversus me lingua dolosa, et sermonibus odii circumdederunt me, et expugnaverunt me gratis. Adjuva me *, Deus meus, ut non in me glorietur inimicus.”
[14] Alia vero die jussit impiissimus Fabianus eum produci de carcere. Et cum esset productus, ait illi Fabianus: “Maxime, quid cogitasti circa salutem tuam? Ecce direxerunt michi invictissimi principes, ut si consenseris sacrificare, honorificeris: quod si nolueris, gladiatores te percutient, et carnes tuas tradent volatilibus cæli et bestiis terræ. Vide ergo, et cogita quid facias, ut evadas multa tormenta.” Sanctus Maximus respondit: “Honores imperatorum tuorum cum ipsis sint in interitu. Ego autem Dominum Jhesum Christum adoro, qui michi donat coronam inmarcessibilem et vitam æternam; nam promissa tua vana sunt et dona inutilia.” Fabianus præses dixit: “Per multa te sustineo. Deum enim Asclepium timeo, et ipsi do claritatem. Adora ergo deos, qui tibi corpus et animam dederunt.” Sanctus Maximus respondit: “Insanis, Fabiane; quid loqueris blasphemias?”
[15] Fabianus vero jussit eum flagellis cedi, quo ad usque videret fluvium sanguinis ejus decurrentem in terram. Cumque cederetur, visus est sanguis ejus in terram manare; terra vero non suscipiebat sanguinem martyris. Tunc sanctus Maximus dicebat ad Fabianum: “Respice, Fabiane, et vide quia sanguis iste in testimonium erit, cum venerit Dominus judicare terram; qui vobis præparavit ignem ardentem atque inextinguibilem, ubi pœna vestra non minuetur, et vermis non morietur. Nam plagæ quas michi intulisti, non infirmitatem, sed fortitudinem michi præstant.” Ad hæc Fabianus expavit, et præcepit ut relevaretur a cæde, et dixit ei: “Ecce, ut video, derides tormenta quæ tibi ingeruntur, per maleficia tua. Infantem loqui fecisti, milites meos ad te convertisti et a me separasti. Per salutem imperatorum, nisi sacrificaveris diis immortalibus, diversis pœnis et cruciatibus interibis. Si vero, deposita pertinacia, adores deos quos imperator et omnes adorant, habebis magnum honorem apud eos.” Sanctus Maximus dixit: “Quid furis insanissime? Tormenta quæ michi inferre minaris, corona mea sunt *. Dii quos colitis, dæmonia sunt, et nichil prodesse vobis possunt: nec in futuro prævalent vos liberare a tormentis quæ vos fortiter torquere habent. Exerce ergo quicquid potueris.”
[16] Tunc videns Fabianus constantiam beati Maximi, dixit astantibus: “Si iste contumax et rebellis deorum diu vixerit, multos per sua maleficia separabit a deorum cultura.” Dehinc coram omnibus dictavit sententiam, dicens: “Impium Maximum, rebellem deorum et blasphematorem imperatorum nostrorum, eo quod diis sacrificare noluit, jubeo capitalem subire sententiam, et corpus ejus tradi volatilibus cœli et bestiis terræ.”
[17] Tunc venerunt milites, et ejecerunt eum extra civitatem ad miliaria duo, ut ibi eum decollarent, et omnis populus sequebatur eum, ut videret exitum ejus. Sanctus vero Dei psallebat in via, dicens: “Sæpe expugnaverunt me a juventute mea; et non potuerunt adversum me. Dominus enim in omnibus adjuvit.” Et iterum: “Christus michi vita est et mori lucrum.” Et cum venisset ad locum preparatum, ubi erat decollandus, figens genua, fudit orationem ad Dominum, dicens: “Domine Deus omnipotens, qui fecisti omnia verbo tuo, et sapientia tua constituisti hominem, exaudi orationem meam, et aperi oculos cordis istorum, ut cognoscant omnes quia tu es Dominus adorandus et colendus, et quia non est alius Dominus præter te.” Cumque complesset orationem, accessit unus ex militibus ibi astantibus, et decollavit eum. Et statim terremotus factus est magnus. Omnis vero populus et milites cum hæc vidissent, crediderunt in Deum, et laudaverunt, et clarificaverunt eum, quoniam magnus est; et simul omnes baptizati sunt in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti.
[18] Et sepelierunt corpus beatissimi Maximi cum magna diligentia in optimo loco. In quo ipse sanctus martyr multa beneficia usque nunc ostendit, per virtutem Domini nostri Jhesu Christi, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus in sæcula sæculorum. Amen.
[Annotata]
* apographum nostrum add. Ipse dat pluvias in tempore
* apogr. nostr. add. Domine
* add. apogr nostr. promissa imperatorum venti sunt.
APPENDIX.
De S. Maximo qui Apameæ coli refertur.
Maximus, martyr Cumis in Italia (S.)
[Apamea, ubi a Martyrologio Romano ponitur hac die S. Maximus aliquis, martyr,] In Martyrologio Romano ad hunc diem 30 octobris annuntiatur: Apameæ sancti Maximi martyris, sub eodem Diocletiano. Quæ mentio in nullo antiquiore martyrologio occurrit, sed neque habetur in editione principe Romani [Roma, ex Typographia Dominici Basæ, 1583.] . Reperitur autem in editione Veneta [Apud Johannem Variscum et socios, 1584.] , quæ instituta est secundum tertiam Romanam (ipsius hujus editionis Romanæ, sicut et secundæ, copia nobis non fuit): hæc autem prima approbationem nacta est S. Sedis per bullam Gregorii XIII S. P. sub die 14 januarii 1584 datam. Baronius tunc manum emendando Martyrologio nondum admoverat. Itaque nescimus quo auctore vel indicio Apameensis ille martyr insertus sit. Ipse Baronius nomen ejus non sustulit quidem, ignorasse tamen videtur quemnam sanctum significaret. Nam in adnotationibus suis ait solummodo: Græci agunt de eodem XVII. kalend. octob. in Menologio, Sirletano scilicet, quo uno usus est Baronius. At Menologium Sirletanum de S. Maximo ad eam diem nihil habet præter hæc verba: Sancti martyris Maximi ense consummati [Canisii Thesaur. (Ed. Basnag. Amstelæd. 1725), tom. III, part. I, pag. 467.] , omissis passionis ejus loco et tempore. Nec quidquam supplent alia monumenta orientalia, ubi altum de S. Maximo Apameæ in Asia aut in alia Orientis civitate passo silentium. Divinando igitur illud adnotasse videtur clarissimus ecclesiasticorum annalium parens, quum quid sibi vellet Apameensis ille Maximus prorsus ignoraret. Secus, opinor, scripsisset, si scivisset exstare Acta latina Maximi cujusdam qui die 30 octobris et quidem, secundum ms. codicem, Apameæ passus traditur, atque in Neapolitana ditione reperiri vicum quemdam qui olim Apamea appellabatur, prope Piscinam, in Aprutio ulteriori, ad orientalem plagam lacus Fucini, ubi hodieque S. Maximi et reliquiæ asservantur et hac ipsa die 30 octobris memoria colitur.
[2] [invenitur in Italia.] Horum primum auctorem habemus Paulum Marsum de Cæsis, in Commentario suo ad Ovidii Fastos [Hervagii, Basileæ 1550.] , dum Marsyæ fabulam interpretans: Verum, ait [Lib. VI, pag. 378.] , cum historia rerum illius non habeatur, quod longe ante bellum Trojanum fuerit, magno mihi argumento est patria regio, illum magnum fuisse regem in Asia, et ejectum e regno duxisse secum multos diversorum locorum Asiaticos: quibus cum agros, quos in Italia occupaverat, divideret quinque, vicum aut oppidum quod exstruxissent, a nomine prioris patriæ denominarunt. Etenim Celæne in Phrygia sub ditione Marsyæ regis fuere, et nunc oppidum ejusdem nominis est in regione Marsorum (hodie provincia Aprutii in regno Neapolitano) sex millia passuum a municipio nostro. Et Plinius [H. N., lib. V, cap. XXIX.] tradit Celænas prius (in Phrygia scilicet), deinde Apamiam appellatam. Et vicus nunc est, olim oppidum, mille passibus distans ab eodem municipio, hoc est a nostra patria Piscina, cui nomen est Apamia. Vicum hunc etiam indicat Mutius Phœbonius in sua Historia Marsorum [Neapoli 1678, et ap. Græv. et Burmann., Thesaur. Antiq. Ital., tom. IX, part. IV.] , sed ita ut nullum jam vestigium ejus perspexisse, sed ex Pauli de Cæsis auctoritate ejus situm definire videatur. Attamen documentum citat sæculi XIV ineuntis, in quo Apamea vicus nominatus erat. Sic enim scribit lib. III. cap. VIII (ubi de Valeria civitate jamdudum diruta): [Valeria] hostili sive igne absumpta, sive alio rerum infortunio in caligine temporis involuto, ruit; civesque sparsim per agros se recipientes, vicos aliquos inhabitare cœperunt, qui sua fata sentientes, vix nomina ad nos transmiserunt. Horum unus notior alio, Apinianum… Alter Apamea dictus, eodem itinere a Piscina, ex Paulo Marso in Fastorum recensione, … omniumque cum Piscina consortium unicam efficiebat universitatem, ut in instrumento exemptionis a muneribus publicis Joanni de Maso et Petrucciæ, ejus conjugi, jam ab anno MCCCIII concessæ, plene constat; cujus transumptum, ne crescat volumen, relinquimus [Mut. Phœb., Hist. Mars., pag. 271; ap. Græv. et Burm., tom. cit., col. 200.] . Apameam et alios illos vicos memorat quoque Petrus Corsignani [Reggia Marsicana, Napoli 1738, tom. I, pag. 700.] ; sed quidquid refert, ex Phœbonii historia hausit, nec ullum attulit novum indicium.
[3] [Non differt S. Maximus Apameensis a S. Maximo de quo in Codice Casinensi; imo rursus præsagit animus eum non differre a S. Maximo Aquilano.] De Piscina vero et cultu S. Maximi ibidem observato, eodem loco Phœbonius: Piscina autem, ait, quæ villa in vita S. Berardi enunciatur, horum caput, reliquorum concursu in oppidum crevit; lætis siquidem auspiciis, ut episcoporum sedes, et Valeriæ in agri possessione et cathedræ locum occuparet. Deinde paulo infra, ubi de monumentis sacris ejus oppidi: Inter septa murorum Monialium S. Claræ rudi ædificio, sed regulari observantia expolitum, monasterium extat… In earum ecclesia S. Maximi, sub sæva Diocletiani persecutione martyrio coronati, brachium veneratur, illiusque annua solemnitas III kal. Novembris recolitur; passique in Apamea, ut in sacro Romano Martyrologio asseritur, vico, ut diximus, ex quo Piscina crevit: diversum putamus ab illo quem Græci in Menologio XVII [Non XVIII, ut legitur apud Burmannum.] kal. Octobris ponunt, et ex eo loco martyrii (at Menologium Sirletanum non indicat locum martyrii illius sancti) Eminentissimus Baronius in annotationibus (ad quem nostræ Apameæ notitia non devenit), unum eum idem * ponit, suspicatus non aliam adesse Apameam quam illam in Asia a Strabone lib. XII., Ptolom. in tab. IV. et V. Asiæ, et Liv. lib. XXXV et XXXVIII positam; et cum locum martyrii et diem teneamus, non hæsitandum, etsi sorores deperdita acta deplorent, quæ si extarent, veritas elucesceret [Mut. Phœbon., pag. 273; ap. Græv. et Burm, col. 202.] . At exstant illa Acta, non authentica tamen, et a S. Maximo Cumano ad Apameensem, aut vice versa, non tam accommodata quam translata. Qui autem consideraverit ea quæ in documentis Cumanis magis fide digna sunt, quibus nempe Imperatoribus passus sit S. Martyr et qua die natalis ejus memoria antiquitus coleretur, eadem et de S. Maximo suo traditione accepta referre Piscinates, is profecto facile sibi persuadebit non duos, sed unum, quem, ut sæpe fieri consuevit, diversæ civitates sibi quæque vindicaverint, his indigitari. Sed et aliquis ulterius forte sibi hic progrediendum duxerit. Siquidem et Aquilani olim os brachii præcipuum S. Maximi sui se possidere gloriabantur [V. supra, num. 24.] : unde suspicio oriri potest cultum ejusdem S. Maximi cum particula reliquiarum Piscina Aquilam, ad Ecclesiam satis vicinam, aut Aquila Piscinam transiisse, quamvis alia dies illi Aquilæ assignata sit, forte quia hac die illuc pervenerunt reliquiæ S. Martyris quæ concessæ sunt Ecclesiæ Aquilanæ. Hæc tamen non nisi per meram conjecturam dicerentur.
[Annotatum]
* forte unum eumdem
DE SS. ATHANASIO ET IRENE MARTYRIBUS
VERISIMILITER INTER ANNOS CCCV ET CCCXIII.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Athanasius, martyr in Ægypto (S.)
Irene ejus soror, martyr in Ægypto (S.)
AUCTORE R. D. B.
S. Athanasii ejusque sororis S. Irenes certamen laudatur tum in Coptico Synaxario, tum in Æthiopico, ad diem 3 mensis Hedar, [In Synaxario] quæ diei 30 octobris congruit. Ad eamdem diem relati fuere in Kalendarium Æthiopicum a Ludolfo partim editum [Ad historiam Æthiopicam Commentarius, pag. 396.] , hisce verbis: Sancti Athanasius et Iraæus martyres. Sed, quantum reperio, in nullis antiquioribus libris memorantur, quam quæ modo citata. Quorum quis fuerit auctor, quænam ætas, jam breviter disputare visum est. Coptici Synaxarii, arabice scripti, exstant exempla in Bibliotheca Vaticana [Mai, Scriptt. vett. Nova Collect., tom IV, codd. 62, 63, 64, 65, pag. 93, 109, 121, 122.] , in Florentina [Assemanus, Biblioth. Mediceæ codd. mss. orient. catal, pag. 168.] , atque etiam, quemadmodum scribit cl. Zotenberg, in Bibliotheca nationali Parisiensi [Catalogue des mss. éthiop. de la Biblioth. Nation., pag. 152.] . Exemplari vero quod Henricus Brugsch, simul cum aliis libris mss. arabicis, secum ex monasterio coptico Ambæ Bischoï ad montem Schibat in vicinia lacus Natronis [Cfr. Andreossy, Sur la vallée des lacs de Natroun, apud Panckoucke, Description de l'Égypte, tom. XII, pag. 27; Ritter, Die Erdkunde, tom. I, pag. 860 et seq.] in Europam attulit, usus est clar. Wüstenfeld, cum Synaxarium ex lingua arabica sermoni germanico tradidit, et excudendum curavit typis Gothensibus anno 1879. Initium hisce concipitur verbis: In nomine Dei, creatoris, vivi, æterni, boni: ei sit honor, amen. Incipimus cum auxilio excelsi Dei et sub ejus misericordi ope perscripturam Compendii Vitarum martyrum et sanctorum sex priorum mensium: et hic est liber, qui in lingua græca Synaxarium vocatur, in lingua arabica collectionem significat. Exordium capitur a mense Tut, qui est primus copticorum mensium et prope æquinoctium autumnalem: dies tunc duodecim horas habet [Synaxarium, das ist, Heiligenkalender der Coptischen Christen, pag. 5.] . In inscriptione secundæ partis ejusdem Synaxarii auctor dicitur: Pater Amba Michael, episcopus Atribæ et Meligæ, cum aliis patribus [Ibid., pag. VI.] .
[2] [Coptico,] Inscriptio exemplaris Bibliothecæ Vaticanæ est hæc: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti unius Dei, cui gloria semper in perpetuum et æternum. Amen. Incipimus ope Dei excelsi, et bonitate providentiæ ejus, scribere tomum primum libri synaxarii continentis epitomen vitarum martyrum per totum anni circulum; necnon angelorum, apostolorum et sanctorum memorias, juxta recensionem factam a patre Michaele episcopo Atribæ et Meligæ, et ab aliis sanctis patribus. Ipse vero liber synaxarium græce appellatur, quod arabice collectionem sonat [Mai, tom. cit., pag. 93.] . Assemanus [Op cit., pag. 164. Cfr. Seldenus, De Synedriis Hebræorum, p. 1398.] codicis Florentini eamdem ferme inscriptionem summatim recitat; verum solus ibi memoratur Michael, omissis aliis sanctis patribus, ita ut non indicetur operi Atribensis episcopi additamenta fuisse facta. Et re quidem vera, si nonnulla accesserunt, ea pauciora sunt quam quæ Vaticano codici adjecta fuere.
[3] [et in Æthiopico] Copticum Synaxarium et in linguam suam transtulerunt Æthiopes et sanctis pluribus auxerunt. Quod tum indicem ab Assemano et Maio contextum, tum Wüstenfeldii translationem cum Dillmanni [Catal. mss. orient. Musæi Britannici, pars III, codd. æthiopici, pag. 46; cfr. Dillmann, Catal. mss. Bibl. Bodleianæ, pars VII, pag. 37.] et Zotenbergii [Catal. des mss. éthiopiens de la Bibl. Nation., pag. 161.] catalogo conferentibus perspicuum videbitur. Nec mirum est Æthiopes tanta veneratione suscepisse Synaxarium Copticum seu Alexandrino-Monophysitarum: quippe qui præsertim ab Ecclesia Alexandrina fidei luce fuerint illustrati. Præcipuus enim eorum Apostolus, S. Frumentius, missus illuc fuerat ab Alexandrino præsule S. Athanasio, ut eos Christi religionem doceret. Hi deinceps sancti patriarchæ successoribus adeo obtemperarunt, ut Alexandrinam Ecclesiam, modo rite modo perperam doctrinam catholicam interpretantem, ducem plerumque sint secuti. Porro Synaxarii Æthiopici exordium in codice Bibliothecæ Bodleianæ Oxoniensis hoc est: In nomine Patris, etc. Cum auxilio et beneficio Dei, incipiamus scribere librum Synaxarii, quod significat collectionem, a sanctis Patribus, Doctoribus Ecclesiæ, Patre glorioso, abbate Michaele, episcopo Atribi et Maligi urbium, et Patre glorioso, abbate Joanne, episcopo Burlesi urbis, aliisque Patribus sanctis et gloriosis haustum et collectum ex omnibus certaminibus Angelorum, et Prophetarum, et Apostolorum, Justorum, et Martyrum, et Patriarcharum sanctorum, et eremitarum monachorum, unde eorum commemorationes celebrarentur, eorumque certamina quotidie, inde ab initio Mascarram mensis usque in finem anni, legerentur. Perfecerunt autem hujus libri collectionem anno Martyrum innocentium 963 (seu Christi 1247 [Art de vérifier les dates, pag. XVII.] : eorum preces et benedictio sint cum dilecto eorum Tawalda-Madhen in sæcula sæculorum! Amen [Dillmann, Codd. Bibl. Bodleianæ Oxon., pars VII, pag. 37.] .
[4] [a Michaele aliisque composito] Ex quo proœmio intelligitur Synaxarium præsertim a Joanne episcopo Burlesi (urbis Ægypti secundæ) fuisse adauctum. Joannem quemdam, ejusdem Ecclesiæ antistitem, ætate Damiani patriarchæ Alexandrini seu sæculo VI vixisse, accipimus ex Renaudotio [Hist. Patriarch. Alexandrin., pag. 146. Cfr. Lequien, Oriens Christ., tom. II, col. 571 et seqq.] . Sed alius est, ut recte asserit Dillmannus [Catal. mss. orient. Mus. Brit., pars III, pag. 46.] , atque Synaxarii auctor. Quem etiam diversum putat a Joanne, Burlensi itidem episcopo, qui in Synaxario ad diem 19 mensis Tachsas laudatur. Alter vero Synaxarii scriptor, Michael, idem esse videtur [Ibid.] atque episcopus ille Atribæ et Meligæ, de quo Renaudotius [Hist. Patr. Alex., pag. 298.] : Inter Jacobiticæ ecclesiæ scriptores clarus est Michael, episcopus Melichæ, qui Responsiones juridicas sive canonicas edidit … et cujus Quæstiones et Responsiones arabice exstant in Bibliotheca Parisiensi [Catal. codd. mss. Bibl. reg., tom. I, pag. 107, Paris. 1739; Dillmann, loc. cit.] . Hujus ætas, addit Lequien, est incerta. Quinam fuerint alii patres sancti et gloriosi, de quibus in exordio, hactenus non videtur exploratum. Quum tamen Vansleb [Hist. de l'Église d'Alexandrie, pag. 62, 333 et 335. Cfr. Wüstenfeld, Synaxarium, pag. VI et seq.] Synaxarii auctorem dicat Amba Petrum, episcopum Maligensem, credibile est hunc quoque ad opus nonnulla adscripsisse.
[5] [ante sæculum XV exiens,] Sed quicumque demum fuerint auctores, monumentum eorum hagiologicum magni æstimandum censent eruditi. Si e Synaxario pauca demas, ait Assemanus, quæ de commentitiis pseudosanctorum Monophysitarum miraculis ibidem a Coptis finguntur, cætera quidem luce dignissima esse arbitramur; ex eo potissimum quod in iis tota ferme nationis Coptorum et Habessynorum historia describitur, Alexandrinæ Ecclesiæ traditiones et ecclesiastici ritus illustrantur [Bibl. Medic. codd. orient. catal., pag. 187.] . Neque aliter visum est cardinali Maio [Scriptt. nova Coll., tom. IV, codd. arab., pag. 93.] . Uterque vero existimat librum prodiisse sæculo XV, quum Michaelem, Meligensem episcopum, circa annum 1425 floruisse asseverent. Sed alii alio modo tempora notant. In proœmio Synaxarii Æthiopici quod exstat in Bibliotheca Bodleiana [Dillmann, Codd. Bibl. Bodl. Oxon., pars VII, pag. 37; Codd. mss. orient. Mus. Brit., pars III, pag. 46.] , legimus: Perfecerunt autem hujus libri collectionem anno martyrum innocentium 963 seu Christi 1247 [Art de vérifier les dates, pag. XVII.] . In Parisiensi vero exemplari opus dicitur absolutum anno martyrum 903, (Christi 1187). At quædam multo ante composita fuisse, indicio est Æthiopica laudatio S. Cyriaci, quam ex Londinensi codice orient. 667, collato cum codice 660 [Catal. of the ethiop. mss. in the Brit. Mus., pag. 152 et seq.] , nobis descripsit clar. Wright. Ibi enim dicitur: Obiit S. Cyriacus sexcentis circiter abhinc annis; nam vixit tempore Theodosii magni (qui obiit anno 395), patris Arcadii et Honorii. Eadem in Coptico Kalendario Wüstenfeldii, excepto quod hic legitur anni septingenti [Wüstenfeld, Synax., pag. 97; cfr. pag. VI.] ; ex quo colligere est unum ex auctoribus vixisse circa annum 1090, imo 990. Sed ibidem manifesto apparet quædam primigeniæ scriptioni fuisse addita sæculo XIV exeunte, aut ineunte XV; certe post annos 1382 et 1387 [Ibid.] . Neque, deficientibus documentis, certiora proferre habemus, neque ad litem dirimendam conjecturis uti visum est.
[6] [laudantur SS. Athana sius et Irene.] Porro sive hunc sive illum temporis notandi modum adhibemus, æque dici potest usurpatum fuisse Synaxarium inter annos 1450 et 1500, scilicet plus sæculo ante Urbanianum decretum anni 1634, et quando Æthiopes Ecclesiæ catholicæ fidem sub summa Romani pontificis auctoritate profitebantur [Cfr. sup., pag. 239.] . Itaque a Coptis hæreticis, et ab Æthiopibus, modo catholicis, modo hæreticis, culti fuere SS. Athanasius et Irene. Quos etiam in sua Martyrologia aut Sanctorum Lexica receperunt Castellanus, Eques de S. Allais, Petinus, Stadler [Vollständiges Heiligen-Lexicon, tom. III, pag. 49] aliique. Sed plura aut luculentiora cultus eis delati indicia nobis inquirentibus non occurrerunt. Quod enim dicit Petinus eos die 30 octobris coli apud Græcos, id neque unde sit piscatus significat, neque nos uspiam reperimus.
[7] [martyres,] Sanctorum fratrum martyrum brevissimam tantum Passionem nacti sumus, neque compertum nobis est fueritne unquam scripta prolixior. Haud inconsultus dicendus esset qui Actis superstitibus non summam haberet fiduciam, quum non paucis erroribus inficiantur Synaxaria Copticum et Æthiopicum. Ex utroque tamen laudationem sanctorum nostrorum huc referendam duximus, exorsi a Coptica. Hujus quidem titulum plures in catalogis suis descripserunt [Assemanus, Bibl. Medic., pag. 168. Maius, Scriptt. vett., tom. IV, codd. arabici, pag. 99. Dillmannus, Catal. Bodl., pars. VII, pag. 43.] : Certamen (vel martyrium vel requies) sancti Athanasii ejusque sororis Irenes, sub Maximiano imperatore. Ipsa vero Acta germanice reddita protulit Wüstenfeldius [Wüstenfeld, Synaxarium der Coptischen Christen, pars I, pag. 97.] , quæ nos rursus latine interpretabimur: Hac quoque die æternam beatitudinem ingressi sunt sanctus pater Athanasius ejusque soror Irene, postquam multis cruciatibus affecti fuere a Maximiano. Qui quum adversus eos omnia frustra tentasset, in cisternam vacuam eos projici jussit, eisque aquam superfundi: ubi perierunt et coronam martyrii sunt consecuti.
[8] [necati a Maximiano,] Iisdem fere verbis prædicantur nostri martyres in Æthiopico Synaxario: in quo præconio edendo opera usi sumus doctissimi et humanissimi Guillelmi Wright, qui nobis illud ex codice ms. Musæi Britannici 667, cum codicibus 660 et 656 collato, anglico sermone ad verbum expressit. Nos ex eo latine: Hac quoque die (3 mensis Hedar) requiem ibi nacti sunt sanctus pater Atnatewos ejusque soror Irai, postquam magno cruciatu a Maksemyano torti fuere. Qui quum eis cruciandis esset fessus, eos nudatos projecit in puteum, cujus ostium occlusit *. In quo puteo requiem nacti sunt. Addere juvat salutationes rhythmicas quas reperimus in Synaxario Æthiopico, non autem in Arabico:
Gloria Atnatewo et Irai, qui amore et concordia fraterna juncti, consenserunt
Ad profundendum, Christi causa, sanguinem,
Quando ostium putei super eos clausum fuit,
Atque ibi spiritum reddiderunt.
[9] [et, uti videtur, in Ægypto.] Hæc paucula de SS. Athanasio et Irene nobis innotuerunt. Nec ibi quidpiam de genere, domo, ætate et professione. Quæ melius definiri possent, si sancti illi fratres iidem essent atque Abathir et Irene, soror ejus, martyres, qui memorantur tum in Æthiopico Kalendario Ludolfi [Ad hist. Æthiop. Comm., pag. 392.] , tum in Synaxario coptico [Assemanus, Bibl. Medic. codd. orient. catal., pag. 166. Mai, Scriptt. nova Coll, tom. IV, codd. arabici, pag. 16. Cfr. Dillmann, Bibl. Bodl., pars VII, pag. 40.] , ubi proponitur ad diem 28 mensis Tut: Martyrium S. Abatiri ejusque sororis Irenes, sub Ariano Ægypti præfecto. Sed horum Acta legenti [Wüstenfeld, Synax., pag. 47 et seqq.] apparebit diversum esse par illud a sanctis nostris Athanasio et Irene. Qui ubinam obierint, conjectura assequi licet. Quum enim nusquam nisi in libris hagiologicis copticis eorumque æthiopicis surculis nomen inscriptum habeant, eos Ægyptios fuisse non absurde opinamur. Nec multum ad aliam viam ineundam nos movent Castellanus, in Martyrologio Universali, ejusque imitatores Eques de Saint-Allais, pariter in Martyrologio Universali, et ven. presbyter Pétin, in Lexico Hagiologico, ad diem 30 octobris dicentes: In Æthiopia sancti martyres Iraæus et Athanasius; nam Castellanus nihil aliud adhibuit quam Ludolfi Kalendarium æthiopicum, ubi hæc tantum verba occurrunt: Athanasius et Iraæus martyres; arbitratus utrumque sanctum martyrii coronam in Æthiopia meruisse. De tempore autem quo mortem oppetierint, in Actis perhibentur cruciati jussu Maximiani. Verum, ut omnes concedent, minime incredibile est hoc loco significari Maximinum Dazam, in cujus ditione fuit Ægyptus ab anno 305 ad annum 313; ut tunc quoque martyrium contigisse existimari possit. Cæterum, quod de SS. Athanasio et Irene in antiquis scriptis superstitibus sileatur, mirandum non est; siquidem pauci martyres nomine suo designati sunt, quamvis sub Maximino, modo Cæsare, modo filio Augustorum, modo Augusto [Eckhel, Doctrina nummorum veterum. part. II, tom VIII, pag 51 et seqq., edit. 1828.] , multi religionis christianæ ergo fuerint jugulati: quorum certamen et triumphum brevibus verbis retulerunt Eusebius [Hist. eccles., de mart. Palæstinæ, pag. 674; ibid., lib. VIII, num. 13, pag. 641, lib. IX, num. 6, pag. 734, edit. Laemmer.] , Lactantius [Opp. tom. II, de Mort Persec., cap. 36, col. 251, edit. Migne.] et S. Athanasius patriarcha Alexandrinus [Acta SS., tom. I Jan., pag. 130. Cfr Opp. S. Athanasii, tom. II, col. 910, edit. Migne.] .
[Annotatum]
* occluserunt al.
DE S. ASTERIO CONF. PONT. AMASEÆ IN PONTO
INEUNTE SÆCULO V.
SYLLOGE HISTORICA.
Asterius, episcopus Amasenus in Ponto (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unica. S. Asterii cultus, institutio, tempora, orthodoxa fides, biographi et scripta.
Non semel in Actis nostris incidit sermo de Amasea seu Amasia, [Amaseæ in Ponto] metropoli Ponti in Asia Minori. Testimonia de ea veterum congessit Christophorus Cellarius [Notitia orbis antiqui, tom. II, pag. 277 et seqq., edit. 1773.] . Inter quos veteres eminet Strabo, inde oriundus. Religionis Christianæ primordia et civitatis fata in hierarchia ecclesiastica explicuit Michael Lequien [Oriens Christianus, tom. I, col. 521 et seqq.] . Reliquas ejus vices, maxime civiles, reperire est in Geographica Caroli Ritteri [Die Erdkunde, tom. XVIII, lib. III, pag. 154 et seqq.] et in Asia Minori Caroli Texier [Asie Mineure, pag. 603 et seqq.] . Sedem et nomen non mutavit oppidum, sed fere tuguria pristinorum palatiorum tenent locum, ut pæne in universa Asia. Quamquam non omnem splendorem deperdidit Amasea, quippe quæ incolarum adhuc habeat viginti millia. Ante hujus sæculi initia eam pauci videntur visitasse viatores Europæi, sed multi Arabes et alii hujus generis homines. A septuaginta abhinc annis plures, non minori animo quam scientiæ studio, contulerunt se in hanc urbem, quam non omnino christianis vacuam repererunt: nam juxta quadraginta octo vicos a Mahumetanis occupatos, quinque viderunt habitatos a Christianis. Ex illo tempore obscurum amplius non est ubi olim posita fuerit et adhuc exstet Amasea; adeoque quantum olim diffidere licuit mappis geographicis Asiæ Minoris, easque suspectas habere, tantum nunc fas est recentioribus confidere et tuto easdem sequi. Quapropter nihil addendum ducimus quo melius cognoscatur Amaseæ situs, pristinæ provinciæ Hellenoponti metropolis.
[2] [floruit S. Asterius episcopus,] Floruit ibidem sæculo IV S. Asterius, virtutibus et literarum humanarum divinarumque laude spectabilis. In nullis fastis sacris græcis, quantum novimus, invenitur ejus nomen; nec mirum: nam his fere continentur martyres, et e confessorum numero dumtaxat ii qui ad sedem patriarchalem Constantinopolitanam pertinent, ita ut paucissimi alii, iique aliarum sedium patriarchæ, illic locum repererint. Hactenus unum solum Kalendarium quod ad patriarchatum Antiochenum [Mai, Scriptorum veterum nova Collectio, tom. IV, codd. arab., pag. 34 et seqq.] spectet, editum fuit, sed parcissimum est in referendis sanctis confessoribus. Haud abundantius est Alexandrinum jam pridem a Ludolfo excusum [Cfr. ibid., pag. 14 et seqq., Calendar. Coptitarum.] . Quapropter ex tribus illis fastorum generibus nihil concludi potest adversus S. Asterii sanctimoniam et cultum, olim forte Amaseæ observatum. Bianchinius [Demonstratio hist. eccles., tab. III, sæculi II, numm. 14 et 52; cfr. Indiculus, pag. 2016 et 2119.] sibi attulisse visus est duo antiquissima venerationis publicæ indicia, scilicet alteram imaginem musivam S. Asterii Lateranensem, alteram Ravennatensem; et bis dixit S. Asterium Amasenum exhiberi: in quem errorem lapsus est Guénebault [Dictionnarie d'iconographie, col. 80.] . Certum enim est priore imagine nequaquam repræsentari S. Asterium Amasenum, sed (ut ex appictis nominibus sociorum, Pauliani, Telii, Anastasii etc., patet) homonymum militem episcopo Domnione Salonæ martyrium fecit: quorum octo militum corpora Joannes papa IV, ipse Dalmata, prope baptisterium Lateranense transtulit [Ciampini, Vet. monum. Mus., tom. II, pag. 106.] . Neque major fides imagini Ravennatensi videtur habenda.
[3] [jam pridem inter sanctos numeratus in Oriente,] Sed extra controversiam est ab antiquissimis temporibus S. Asterium inter sanctos habitum fuisse. Photius: Legi, inquit, adhortationem ad pœnitentiam Sancti Asterii episcopi Amasei: Ἀνεγνώσθη τοῦ μακαρίου Ἀστερίου ἐπισκόπου Ἀμασείας, ἐκ τοῦ προτρεπτικοῦ εἰς τὴν μετάνοιαν [Bibliotheca, codd. CCLXXI, tom. IV, col. 202, edit. Migne.] . Qui idem Photius, secundum editionem Photianam Andreæ Schotti, in excerptis sermonis II, nempe in S. Stephanum protomartyrem, beatitudinis laudem adjunxit S. Asterii nomini; sed hæc laus ab editionibus posterioribus videtur abesse. Sermonibus S. Asterii a se editis titulum præfixit Combefisius: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἀστερίου ἐπισκόπου Ἀμασείας. Verum hic forte ab ipso editore confictus est. Melioris notæ esse videtur titulus sermonis de S. Euphemia martyre, ab eodem Combefisio editi, in quo μακάριος Ἀστέριος [Combefisius, Bibliothecæ novum Auctarium, col. 208.] . Quod facile intelligitur: nam sæculo ante Photium, quum scilicet anno 787 concilium II Nicænum celebrabatur, Adrianus Papa scripsit: Beatum Asterium toto Orient Sanctum habent [Epistola ad Carolum M., apud Labbe, Concil., tom. VII, col. 953,] . Et quidem in Actione VI illius Synodi, ubi vindicatur ejus doctrina, annumeratur sanctis patribus nostris ἁγίοις πατράσιν ἡμῶν qui salutarem nobis Dei voluntatem disseruerunt [Labbe, Concilia, tom. VII, col. 486.] ; et jam ante in Actione IV [Ibid., col. 207 et 739.] ejus Sermo de S. Euphemia cum Beati Asterii, episcopi Amasiæ titulo probatus fuerat, et post ejus recitationem Theodorus sanctissimus episcopus Catanes dixit: Beatus doctor et Dei studiosus (ὁ μακάριος και θεοφόρος διδάσκαλος Ἀστέριος) Asterius, velut astrum lucidum, omnium nostrum mentes illuminavit: ut jam non præter æquum et rectum catholica et sancta Ecclesia venerandas imagines suscepisse videatur, sed commode et tempestive sanctorum patrum consiliis acquievisse [Ibid., col. 214 et 741.] . Utique τοῦ μακαρίου vocabulum non idem omnino significat ac τοῦ ἁγίου. Verumtamen quum vita functi dicuntur μακάριοι, beatitudo eorum cœlestis indicatur: ita ut, si ipse cultus et honor ecclesiasticus hac voce non exprimitur, illud saltem quod in gloria sanctorum præcipuum est, τοῦ μακαρισμοῦ laude declaretur [Suicerus, Thesaurus eccles. ex PP. Græcis concinnatus, tom. II, vbis Μακάριος et Μακαρισμός; Stephanus, Thesaurus linguæ Græcæ, tom. V, iisdem verbis, edit. Didot.] .
[4] [et propterea relatus inter exceptos ab Urbanianis decretis.] Quapropter quum in casibus exceptis ab Urbanianis decretis veniant servi Dei per communem ecclesiæ consensum, vel per immemorabilem temporis cursum, aut per patrum virorumque sanctorum scripta [Apud Bened. XIV, De Beatif., lib. II, cap. XVII, num. I.] inter sanctos habiti, dubitandum non est quin Asterius Amasenus nomen beati et sancti conservare possit et debeat. Recte itaque Baronius, in Annotatis ad Martyrologium Romanum, ad diem 16 septembris, Sanctum nuncupavit Asterium Amasenum episcopum. Post Baronium Combefisius sæpe dixit sanctum Asterium. Item Cotelerius sancti Asterii Amaseæ episcopi homilias (si tamen sint genuinæ) edidit [Ecclesiæ Græcæ Monumenta, tom. II, pag. 1.] . Item qui in tomo XL Patrologiæ Mignianæ Græcæ Opera S. Asterii Amaseni episcopi edenda curavit. Sanctum similiter appellarunt Antonius Pagius [Critice Baronii, ad annum 403, num. XIV.] , Ludovicus Du Mesnil [Doctrina et discipl. Ecclesiæ, tom. II, lib. XVIII, pag. 434.] et Orsius [Della Istoria ecclesiastica, tom. IX., lib. XX, pag. 239 et seq.] . Cui Orsio præiverat Tillemontius, qui non solum eum sanctum dixit, sed jure meritoque se id facere ostendere conatus est [Mém. eccles., tom. X, pag. 408, edit. 1705.] . Non aliter D. Ceillier [Hist. générale des auteurs sacrés, tom. VIII, pag. 487 et seqq.] et qui eum secuti sunt; quos inter Richard et Giraud [Bibliothèque sacrée, V° Astère (saint).] , ac Joannes Alzog [Grundriss der Patrologie pag. 282.] . Quod S. Asterium officio liturgico nunquam cultum fuisse credidit Castellanus [Martyrologe Universel, pag. 909.] , venerabilem eum vocavit, inter ἀημέρους, significans tamen beatum eum dictum fuisse in Actis concilii Nicæni II, et sanctum in Breviariis Viennensi, Parisiensi, Senonensi et Lexoviensi, ad diem 16 septembris, qua colitur S. Euphemia, cujus (nisi sit alterius Euphemiæ) martyrium ex pictura descripsit S. Asterius [Cfr. Acta SS., tom. V Sept., pag. 283.] . Decessores nostri [Acta SS., tom. III Julii, pag. 275, 631 et seq.; tom. V Julii, pag. 128.] eum ter sanctum nominarunt; sed ad diem 16 septembris, ad quam in Opere nostro S. Euphemiæ martyris Acta declarata sunt, intercessit Stiltingus [Ibid., tom. V Sept., pag. 264.] , castigans Tillemontium, qui denegarit sanctitatis titulum Venerabili Bedæ, Adoni Viennensi et Ennodio Ticinensi, tot tantisque auctoritatibus sanctis aut beatis nuncupandis, et Asterium Amasenum affectato quodam studio sanctum appellarit. Sed comparatio cum sanctis Beda, Adone et Ennodio, laudi est sancto Asterio ejusque cultui, nedum officiat. Dein errat Stiltingus, contendens μακαρίου titulum non legi in Actis græcis concilii Nicæni II, sed dumtaxat in versione latina. Quod autem hodie de S. Asterio agimus, non alia est causa quam quod Butlerus exemplo præivit: hac forte nixus ratione, quod in fastis aliquot græcis hodie, ut in Prætermissis notatum est, memoratur sanctus homonymus, scilicet Asterius martyr. Unde factum est ut in libris hagiologicis gallicis et germanicis posterioribus, dies 30 octobris quasi S. Asterii memoriæ dicatus videatur: quod et perperam affirmatur a Moronio [Moroni, Dizionario di erud. eccl., V° Asterio (sancto).] . Errat item Guenebault [Diction. d'iconographie, V° Astère (saint).] , tradens a Bailleto referri S. Asterii Amaseni festum ad diem 9 novembris: hac die de S. Theodoro Tirone, Amaseno cive, dixit Bailletus, in Topographia Sanctorum, V° Amasee, memorans dumtaxat sanctum Asterium episcopum Amasenum ad finem sæculi IV.
[5] [Magistrum servum Scytham habuit,] Ex sermone in servum centurionis quem Dominus sanavit, cujus sermonis argumentum nobis servavit Photius, cognovimus S. Asterii educationem et institutionem. Discipulus scilicet fuit servi cujusdam genere Scythæ, quem vir Syrus, civis Antiochenus et grammaticæ græcæ magister, sibi coemerat. Sed audiatur ipse S. Asterius, christianos ad clementiam in servos exhortans apud Photium [Photii Bibliotheca, cod. CCLXXI, opp., tom. IV, col. 214 et seq.] : Vidi, inquit, Scytham, nuper adolescentiam ingressum, celerius Græcam linguam addiscentem. Deinde cum dominus liberalibus illum studiis informaret, tantum ille profecit, et omnes artes addidicit, ut et Græcis et Romanis inclaresceret: nam et jurisprudentiam professus est. Dominus vero qui emerat, Syrus erat, civis Antiochenus; qui et liberos grammaticam docebat. Quin etiam pius (φιλάρετος) hic scriptor Asterius se hujus Scythæ empti discipulum fuisse profitetur: ubi aut quibus in studiis non exprimit. Quam late Scytharum vox pateat [Cfr. Ortelius, Thesaurus geographicus, V° Scythæ.] , nemo non novit. Gothum fuisse natione illum servum arbitratus est Tillemontius [Mém. eccl., tom. X, pag. 408. Cfr. Histoire des Emp., Philippe, art. IV, tom. III, pag. 125, edit. Brux.] , et verisimiliter jus docuisse Beryti, ubi in schola publica legibus Romanis operam darent Orientales. Illucne se contulerit S. Asterius, omittit ille idem, sed significat dubitari non posse quin juri studuerit, et causas forenses egerit. Etenim in homilia I edita a Combefisio, quæ est de Divite et Lazaro, distinguens pauperes voluntarios et probabiles a pauperibus necessariis et improbis: Sane vero, ait, si quando ad præsidis tribunal accessi, parietum perfossores omnes ac plagarios, grassatoresque et fures, ac ipsos homicidas, inopes ac ignobiles, sine lare ac sedibus homines, vidi [Bibliothecæ novum Auctarium, tom. I, pag. 15.] . In arte oratoria secundum formam Asiaticam eum fuisse versatissimum, ut illis temporibus, apparet ex superstitibus orationibus.
[6] [Successit Eulalio episcopo Amaseno catholico.] Quomodo religionem christianam et ordines sacros capessiverit, incompertum est. Videtur successisse Eulalio, non sede Amasena exturbato, sed vita functo. Qua distinctione facilius intelliguntur Tillemontius [Mém. ecclésiastiques, tom. X, pag. 410.] et D. Ceillerius [Histoire des auteurs sacrés, tom. VIII, pag. 487.] . Populus Amasenus, quem regendum suscepit, genuinæ doctrinæ tenacissimus erat; nam quum Valens imperator Eulalium relegasset eique suffecisset arianum episcopum, hic quinquaginta vix homines decipere potuit; qui et ad Eulalium redierunt, quum anno 378 Gratianus permisisset episcopis catholicis sedes suas repetere [Sozomenus, Hist. eccles., lib. VII, cap. II, col. 1419, edit. Migne.] . Hanc cladem et triumphum Eulalii retulit Tillemontius, addens verisimiliter ei substitutum fuisse S. Asterium. Ceillerius vero, prætermissa clade, nihil dubitans affirmat S. Asterium Eulalio proxime successisse, nec ullum tamen documentum antiquum profert.
[7] [Viderat persecutionem Juliani apostatæ,] In homiliis beati viri duo occurrunt indicia, quibus illius tempora definiantur. In oratione de Avaritia, quum generatim commemorasset apostatas, factos ex avaritia Christi desertores, sic pergit: Anteriorum exempla temporum nostri hujus sæculi memoria auditioque servavit ac docuit; sunt autem recentia ac nostræ ætatis. Cum enim Augustus ille (Julianus apostata), repente deposita, quam diu per simulationem gestaverat, Christiani persona, totaque reducto sipario nudata scena, tum ipse dæmoniis impudenter sacrificavit, tum alios variis propositis præmiis ad scelus idem invitavit: quantus ab Ecclesia ad altaria factus est concursus? Quam multi per honorum escam et illecebras, una cum ea transgressionis hamum devorarunt? Qui nunc quidem stigmatici civitates oberrant, omnibus odio ac ludibrio habiti, tanquam Christi Domini propter pauxillum argenti proditores; expuncti Christianorum albo, sicut Judas, apostolorum; a transgressoris appellatione noti, sicut a signis equi, qui se tantum trahi passi ad omnium peccatorum deterrimam provocationem, impuræ mox ac execrabilis impietatis doctorem secuti sunt [Apud Combefis, col. 55.] . Porro sæviit Juliani persecutio annis 362 et 363, quum Eulalius adhuc viveret et sedem Amasenam obtineret. Hinc manifestum est S. Asterium illo ævo fuisse inter vivos.
[8] [et casus plurium virorum consularium.] Altera oratio dicta fuit anno 400, seu post consulatum Eutropii. Etenim explicans rationem adeundi consulatus improbam et divina vindicta dignam: Ubinam consules et fasces? exclamat. Eos enumera ac recogita, qui heri ac nudius tertius (ab anno 392 ad annum 399) extitere. Nonne hic quidem (Fuffinus consul) ut facinorosus aliquis per repentinam armatæ multitudinis seditionem capite truncatus est, ostentatusque majore post necem pompa, quam cum in curru sublimis pro magistratu ac honore gestiret? alter vero (Timasius) cum prætoris munere ipse adeptus honorem, in Ægypti atque Libyæ extremis finibus, in locis arenosis, et humoris omnis humanique cultus expertibus, damnationis supplicium fugiens miserrime extinctus est? Quid de eo (Abundantio) dicemus, qui et ipse exconsul ac exprætor, in terra nunc Colchide agens, ejusce regionis barbarorum humanitati vitam ac spiritum debet? Illum autem expræfectum (Tassianum), invictum illum, ut putabatur, ac leonini pectoris, qualis vitæ catastrophe excepit! Primum quidem filium suum (Proculum) vidit capite truncatum; tum et ipse capitali sententia damnatus est, laqueoque jam gulæ admoto, clementia principis manibus carnificis exemptus est, ut quantulum ætati supererat, senex in dolore et calamitate sensuque malorum exigens, ac plenus dedecoris ac ignominiæ, tali magni consulatus exitu vita decederet. Ille autem (Eutropius eunuchus) superiori anno (399) gigantea prorsus facinora atque etiam majora molitus, cujus sexus in dubium vocabatur, quique heriles effugiens virgas, consulares affectavit, ac tantum telluris possedit, quantum nec facile nominare; qui nunc exigua conditur humo, et quantulam ei non nemo miseratione motus impertiit! Nonne igitur vere, juxta sapientem illum Ecclesiasten, si qua talia: “Vanitas vanitatum?” ac vel amplissimæ dignitates, inania quædam visa et ostensa somniorum? quæ cum ad breve oblectarint tempus, postmodum diffugiant; cumque aliquantum floruerint, subito marcescant [Apud Combefis, Sermo adversus Kalendarum festum. col. 75.] . Atque ex hoc loco apparet inter dicendum B. Asterium non minima usum fuisse libertate, neque parum imitatum S. Joannem Chrysostomum.
[9] [Est discernendus ab Asterio ariano.] Anno 431, quo œcumenicum concilium Ephesinum celebratum est, non amplius in vivis erat beatus vir, quum hujus synodi Actis subscripserit Palladius Amaseæ episcopus. Quanto tempore ante obierit, nusquam proditur; sed ex Photii Quæstione Amphilochiana CCCXII [Opp. tom. I, col. 1162, edit. Migne.] intelligimus eum ad provectam senectutem devenisse. Hac oratione Photius conatur beatum virum omnino segregare ac discernere ab homonymo ariano, illius fere ævi scriptore. Sed et Asterii nostri orthodoxia vel inde elucet, quod Eulalio successit, gregem plane catholicum gubernaturus. Quin et Photius ex homilia in cæcum a nativitate sinceram S. Asterii fidem manifestam fecit. Postquam enim monstravit hujus homiliæ et sermonis de S. Euphemia eumdem esse auctorem: Pius, inquit, hoc loco manifeste est, æqualem prædicans Patri et coæternum filium. Quamobrem arianus non sit, qui explicationem figuræ verborum elegantiæ subjiciat [Photius, Bibliotheca, opp. tom. IV, cod. CCLXXI, col. 218.] . Sed non argumentum dumtaxat hujus homiliæ superest: eam integram edidit Combefisius [Bibliothecæ novum Auctarium, col. 105 et seqq.] , et quidem ea prædicantur ibidem de Filio quæ nunquam arianus dixerit. Præterea in sermone de SS. Petro et Paulo Arii ludicra παίγνια et Eunomii prava conamina παρεγχειρήματα apertis verbis damnat, Filiumque Dei Patris et ipsum esse Deum perspicue profitetur [Ibid., pag. 145.] .
[10] [Disseruit de sacris imaginibus] Haud minus catholice sensit de sacris imaginibus, ita ut Sermo de pictura martyrii S. Euphemiæ in concilio Nicæno II cum summis laudibus recitatus fuerit, uti jam monuimus. Attamen in eodem concilio ex beati viri homilia in Lazarum et divitem [Ibid., pag. 6. Cfr. Conc. Nicæn. II, Act. VI, apud Labbe, tom. VII, col. 487.] iconoclastæ protulerunt testimonium, cujus vim Nicephorus patriarcha dissolvere studuit. Audi eum in Antirrheticis: Secundum, inquit, producunt Asterium Amaseæ episcopum, in Sermone qui ejus nomine prænotatur, in Divitem et Lazarum, in hæc verba dicentem: “Noli Christum pingere. Satis enim illi est una illa corporationis humilitas, quam sponte nostri causa suscepit. Quinimo verbum, quod vacat corpore, spiritali ratione animo tuo gestans, circunfer.” Atque hæc sunt S. Asterii verba, ut leguntur in S. Nicephori excerptis a Combefisio [Ibid., col. 267.] in lucem datis. Quæ tamen paulo aliter prodeunt in S. Nicephori Antirrheticorum editione quam curis cardinalis Maii debemus [Nova Patrum Bibl., tom. V, pag. 69 gr., pag. 80 lat.] . Sed quod istorum omnium, ibi dicitur, summopere pudefacit insaniam, non intelligunt miseri. Semper enim in ore habent citantque magistrum Asterium jubentem: “Christum ne pingas.” Quibus subtiliter respondere conatur S. Nicephorus, invocans tamen præter explicationes difficiliores ejusdem auctoris sermonem de pictura martyrii S. Euphemiæ, atque etiam sermonem ejusdem aut alterius Asterii de muliere a profluvio sanguine liberata, in qua oratione verba fiunt de Christi statua ab illa erecta. Eumdem S. Asterii locum explicuit S. Theodorus Studita in epistola ad Naucratium filium [Ap. Sirmond., Opp., tom. V, pag. 438.] . Epiphanius diaconus in concilio Nicæno II [Labbe, Collectio Concil., tom. VII, col. 487.] animadvertit S. Asterium illic agere de officio divitum benigne faciendi pauperibus; eumque ibidem non probare nimias expensas divitum in comparando sibi vestimenta intertexta historiis evangelicis: quibus expensis impediantur ne faciant necessarias eleemosynas. Et hæc quidem recte Epiphanius; sed argumentationi illi suæ nonnulla inseruit S. Asterius, quæ vir Christi imaginibus videndis assuetus nunquam dixerit. Quapropter jampridem viris catholicis eruditissimis probata non sunt responsa illa subtilia, quibus non solius S. Asterii, sed concilii Illiberitani et epistolæ S. Epiphanii Cyprii ad Joannem episcopum Hierosolymitanum, auctoritatem nonnulli amoliri conantur.
[11] [potius secundum diversitatem disciplinæ et consuetudinum] Concilii Illiberitani verba hæc sunt: (Can. XXXVI.) Placuit picturas in ecclesia esse non debere, ne quod colitur et adoratur in parietibus depingatur [Ibid., tom. I, col. 974.] ; et S. Epiphanii hæc alia: Inveni ibi (in villa Anablatha) velum pendens in foribus ejusdem ecclesiæ tinctum atque depictum, et habens imaginem quasi Christi vel sancti cujusdam; non enim satis memini cujus imago fuerit. Quum ergo vidissem et detestatus essem in ecclesia Christi contra auctoritatem scripturarum hominis pendere imaginem, scidi illud, et magis dedi consilium custodibus ejusdem loci, ut pauperem mortuum eo obvolverent et efferrent [Opera S. Epiphanii, tom. III, col. 390, edit. Migne.] . Hæc S. Epiphanii vel etiam S. Asterii verba perpendentes, Petavius [De theologicis dogmatibus, tom. VI, De Incarnat, lib. XV, cap. XIV, num. 8, pag. 326, edit. Antverp. 1700.] , Natalis Alexander [Hist. eccles., tom. III, sæcul. III, pag 141 et seqq., edit. 1778] , Tillemontius [Mém. ecclés., tom. X, pag. 517.] aliique notant imagines vel similia non necessaria esse ad cultum divinum, et penes Ecclesiam judicium esse utrum amovenda sint an permittenda, vel etiam præcipienda, secundum temporum et locorum requisita. Unde factum sit ut priscis illis temporibus alibi alia fierent, atque etiam iisdem in locis modo eadem probarentur, modo vitarentur. Utique nemo jam negat, etiam inter acatholicos doctos, a temporibus fere apostolicis Romæ et in aliquot aliis Ecclesiis usitatas fuisse imagines sacras, non solum martyrum, sed Deiparæ quoque cum puerulo Jesu: quam rem manifestissimam fecit Joannes Baptista Rossius in Commentario de selectis Imaginibus B. Virginis Mariæ ex catacumbis romanis erutis [Immagini scelte della B. Vergine Maria, tratte dalle catacombe romane, Roma 1863.] .
[12] [quam secundum certa dogmata et instituta divina.] Verum, licet aliquot luculentissima eaque antiquissima exempla supersint, facile deprehenditur veteres christianos passim multa temperatione in colendis imaginibus usos esse; et Christum sæpius significasse Mosis, Jonæ, bonique Pastoris, quin et Orphei, Panos, aliisque figuris biblicis et mythicis, caventes ab ipsius Christi effigie imitanda. Imo, quamvis salus nostra a passione et cruce Domini Nostri Jesu Christi proficiscatur, non nisi multo post pacem Ecclesiæ redditam Christus cœptus est patiens exhiberi, et quidem initio cum gloria potius quam cum ignominia, stans verbi gratia coram Pilato lavante manus et innocentiam ejus testante. Ipsa crux (signum αδιάφορον et gentilibus cum christianis multis in rebus commune) non semper aperte indicatur. Sed cum valde antiqua est, cirris aliisque ornamentis est aucta, aut nonnihil distorta, ut a solis initiatis intelligi queat. Profecto mirum non est S. Asterio, secundum usum disciplinamque Asiæ Minoris judicium facienti, placuisse picta martyria, minus autem pictam Christi imaginem. Atque nunc etiam Græci aliique Orientales, licet inter picturam et sculpturam nullum intercedat naturale discrimen, imagines pictas probant, sculptas vero improbant, nisi in templorum fastigiis. Quin et Romæ, præter statuam ad introitum ecclesiæ S. Augustini positam, vix ullæ B. Mariæ Virginis imagines sculptæ usurpantur, quæ citra montes frequentissimæ sunt. Universum itaque istud negotium ad usum et disciplinam spectat, potius quam ad doctrinam et instituta divina. Neque videntur plerique protestantes, maxime in Anglia, ab his abhorrere; imo et vidimus Christi capitis effigiem nuper pictam in cruce, positam super mensa aut altari, in pristina basilica Trevirensi, quæ tanta arte tantoque sumptu in templum protestanticum fuit mutata [Cfr. De Rossi, Bullettino di archeol. cristiana, 1a serie, Ind., v° Immagini; Garrucci, Veteri ornati, Ind., v° Cristo; Hefele, in Lexico ecclesiastico Wetzeri et Welti, v° Christ (images du); et Conciliengeschichte, tom. I, pag. 170, edit. 1873; Martigny, Dictionnaire des Antiquités chrétiennes, et alii passim.] . Atque hæc disseruimus, quo melius intelligantur quæ de sacris imaginibus dixit S. Asterius.
[13] [Extollit S. Petri auctoritatem in universam Ecclesiam.] Pariter sanctorum martyrum cultum eorumque reliquiarum venerationem non in una homilia commendat pius episcopus. In sermone autem de SS. Petro et Paulo magnifice prædicat S. Petri facinora et auctoritatem: quam auctoritatem ad universam ac toto orbe diffusam Ecclesiam extendit: Cum ergo Salvator, inquit [Combefis, Auctarium novum, pag. 146 et seq.] , sponte assumpta morte, humanum genus sanctificaturus esset, ceu peculiare quoddam depositum ac peculium, universalem ac orbe toto diffusam viro huic commendat Ecclesiam, ubi tertio interrogasset illud: “Amas me?” Cumque is multa alacritate singulis interrogationibus totidem professiones adjecisset, mundi curam accepit, velut unum gregem, unus pastor, quibus audivit: “Pasce agnos meos”: fereque sui loco dedit Dominus fidelissimum discipulum in patrem pastoremque, ac magistrum, iis qui essent accessuri ad fidem. Cum itaque eam vocem audisset, haudquaquam segnitie vitam traducendam duxit; nec dilexit vivere extra periculorum aleam: quin universum circunquaque lustrans terrarum orbem, cæcis Christum revelabat; iis dux effectus qui exerrabant, eos provocans qui pietatem gustassent, hostes impugnans, consolans domesticos, persecutiones sustinens, carcerum molestiam ferens, multis modis evangelii causa pericula adiens.
[14] [Ejus homonymi, biographi] Superest ut de beati viri nomine et scriptis breviter dicamus. Asterii nomen sæculo IV et V inter gentiles et christianos nequaquam singulare fuit. Quapropter in secernendis paucis aliquot Asteriis operam quamdam posuit Photius [Photius, Bibl., opp. tom. IV, cod. CCLXXI, col. 218.] , majorem Tillemontius [Mémoires ecclés., tom. X, pag. 407.] , continens tamen se intra sex christianos; sed latius exspatiatus est Fabricius [Biblioth. Græca, tom. VIII, pag. 612 et seqq., edit. Hamburgi 1717.] , qui viginti tres recensuit, præter Amasenum: quibus novus editor Harles duos alios adjecit [Tom. IX, pag. 518, edit. Hamburgi 1804.] . Numerus tamen his expletus non est. Omissi enim fuerunt aliquot martyres de quibus in nostris Actis dictum fuit. In S. Asterii Amaseni gesta non sine laude inquisivit Combefisius, et Vitam aliquam edidit, simul cum ejus Operibus. Majore cura et singulari quodam amore in eamdem rem incubuit Tillemontius [Mémoires ecclés., tom. X, pag. 406 et seqq.] . Proxime eum secutus est D. Ceillier [Hist. génér. des écrivains ecclés., tom. VIII, pag. 487 et seqq.] . Butleri aliorumque breviores memorias omittimus. Arbitramur bibliographorum potius quam hagiographorum esse S. Asterii operum catalogum texere. Quem lector accurate factum reperiet apud Oudinum [Commentarius de scriptoribus, etc., tom. I, col. 893 et seqq.] et apud Fabricium [Locis supra citt.] . Præterea Ludovicus Dupin [Nouvelle Bibl. des auteurs eccl., tom. III, pag. 77, edit. Paris. 1693.] argumenta homiliarum fuse explicuit. Fusius D. Ceillier; quin et Tillemontius aliquam ad hanc rem curam contulit.
[15] [et scripta.] Quinque priores homilias cum versione Philippi Rubenii edidit Antverpiæ anno 1615 Joannes Brantius, quibus sex alias anno 1648 subjecit Franciscus Combefisius, in priore tomo Auctarii novi Bibliothecæ Patrum. Homilia XII de S. Stephano alicubi tribuitur S. Proclo, at potius S. Asterii est. His adde sex sermones quorum dumtaxat argumenta servavit Photius; et septimum, id est, encomium S. Basilei martyris, episcopi Amaseni, qui sub Licinio, circa annum 320, passus est die 26 aprilis; quod encomium Ἀστερίου ἐπισκόπου Ἀμασίας in illius festo legi perhibetur in Typico S. Sabæ [Cotelerius, Monumenta Græca, tom. II, pag. 515.] . Cotelerius anno 1681 edidit septem homilias in psalmos VI et VII [Ibid., pag. 1 et seqq.] , omissa homilia in psalmum IV, a Savilio inter opera S. Joannis Chrysostomi edita. Dubitat Tillemontius num sint fœtus S. Asterii Amaseni. Quin etiam Ludovicus Dupin et Oudinus eas adscribunt Asterio Sophistæ et Arianorum fautori. Alii quoque sermones tribuuntur S. Asterio, sed minore fide. Omnia sancti episcopi scripta, edita hactenus, typis repetita sunt in Patrologia Græca Migniana [Tom. XL, col. 163 et seqq.] . Plures alias editiones atque etiam versionem gallicam memorant bibliographi; sed (ni fallor) omittunt omnes Basanensem anni 1782, qua S. Asterii homiliæ conjunctim cum S. Prosperi Aquitani operibus, duobus tomis forma media seu in quarto, iterum in lucem prodierunt.
DE SS. THEONESTO EPISCOPO ET MARTYRE AC SOCIIS TABRATA ET TABRA ITEM MARTYRIBUS
PROBABILIUS SUB FINEM SÆC. IV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Theonestus, martyr in Istria (S.)
Socii, martyres in Istria (SS.)
AUCTORE B. B.
§ I. SS. Theonesti et sociorum memoria in fastis sacris. Bina eorum Acta.
Hac die annuntiat Martyrologium Romanum: Altini S. Theonesti, episcopi et martyris, qui ab Arianis occisus est. [Memoria in Martyrologiis et Catalogis.] Eadem repetit Castellanus [Martyrologe Universel.] . Antea Galesinius multo prolixius in hunc modum [Martyrologium S. Romanæ Ecclesiæ.] : Altini sancti Theonesti episcopi et martyris. Hic, tumultuantibus Arianis, catholicæ fidei propugnator egregius, exilio ab illis mulctatus ad Damasum pontificem Romam confugit; inde Mediolanum permittente pontifice profectus, ad Ambrosium episcopum divertit, Arianosque multos ab impietatis opinione disputationibus suis revocavit. Post, Gallia et Germania peragrata, multisque populis ab eo Christi fide et vera pietate informatis, demum ad urbem Altinum venit; ubi dum rite populum instituit, magna hominum a fide abhorrentium vi concitata, martyrio coronatur. Usuardus silet; ast in auctariis apud Sollerium ter memoratur Sanctus de quo disquirimus, scilicet ex editione Lubecana-Coloniensi: Item ipso die, sancti Theonesti episcopi et martyris; ex Greveno: Ipso die commemoratio sancti Theonesti episcopi et martyris ac sociorum ejus; denique ex Molano: Apud Altinum, natalis Theonesti martyris et pontificis, qui Moguntiæ fidei rectæ prædicationem exorsus est, et Albanum ab Arianis trucidatum vidit. In tomo XIII operis quod inscribitur Ecclesiæ Torcellanæ antiquis monumentis a Flaminio Cornelio seu Cornaro illustratæ reperitur Menologium Venetum, in quo enuntiantur Sancti, qui seu in civitate seu in aliqua civitatis ecclesia venerationem habent. Ibi ad diem XXX octobris legitur: Altini sancti Theonesti episcopi et martyris, qui ab Arianis occisus est. Et additur nota: De sancto Theonesto et sociis martyribus agitur Venetiis die 22 novembris in ecclesia monialium S. Laurentii, ad quam, ut notat Dandulus in Chronico, nonnullæ ipsorum reliquiæ translatæ fuerunt. “Martyrologium Wolphardi (minus) (de quo cfr. Potthast, Bibliotheca Historica medii ævi, p. 438) habet, uti ex Cod. originali 1871 notavi cum essem Monachii: X Cal. Dec. (22 Novemb.) Cecilie Theonesti Tabrathe … Tabri est.” Ita rescripsit nobis R. D. Falk, parochus Mombacensis, prope Moguntiam. Sanctum Theonestum laudant etiam Ferrarius [Catalogus Sanctorum Italiæ.] , Petrus de Natalibus [Catalogus Sanctorum et gestorum eorum.] , hac eadem die, nempe novembris XXII. Mentionem hujus sancti Martyris non reperi nec in Maurolyco, nec in Menologio Basiliano, nec in Kalendario Constantinopolitano, cæterisque id genus. Confer Peyronet [Catalogus Sanctorum et Sanctarum.] . Itaque duobus diversis diebus memoria SS. Theonesti et sociorum in variis fastis recensetur, nempe XXX Octobris et XXII Novembris. Plures in priorem diem conveniunt cum Martyrologio Romano, quo die propterea nos prætulimus eorum Actis in Opere nostro locum dare.
[2] [Res gestæ, primum ex scriptoribus italis: — Petro de Natalibus,] Duplici ex fonte fluxit historia S. Theonesti, altero Italico, Germanico altero. Acta damus ex Henrico Canisio, parum utique fida et in multis mendosa atque asystata, ut ex commentario et annotatis nostris patefiet; sed antiquiora desiderantur. Inter Italos ordine primus, narrationis abundantiam si spectamus, venit Petrus de Natalibus, episcopus Equilinus. Sic autem habet [Catalogus, lib. X, cap. 97] : De sanctis Theonisto, Tabra et Tabrata martyribus. Theonistus episcopus, Tabra et Tabrata diacones et martyres, apud civitatem Altinensem passi sunt, tempore Theodosii imperatoris primi. Qui sanctus episcopus cum discipulis suis prefatis, et sancto Albano coepiscopo, et Urso clerico, de quibus dictum est supra in eorum passione undecimo calendas julii, a Philippensibus egressus est, ex insula Nausica, tempore predicti imperatoris, veneruntque Romam, et ibidem oratione facta, Mediolanum abierunt, ibique a sancto Ambrosio episcopo et doctore, et prefato Augusto, tunc ibi degente, honorifice suscepti sunt. Inde ad Gallias predicando transierunt. Et cum ad Augustam civitatem pervenissent, sanctus Ursus a paganis comprehensus, per multa tormentorum genera martyrium passus est. Theonistus vero cum ceteris venit ad regem Rosimundum christianum, qui misit eum ad Paulinum episcopum Trevirensem; indeque cum navigio Maguntiam adierunt, ubi dum predicaret Albanus, a gentilibus tentus et flagellis cesus, novissime gladio capite truncatus est. Theonistus autem cum Tabra et Tabrata multa cede mactati, in navi perforata missi sunt. Qui Deo duce cum navi ad portum quemdam incolumes pervenerunt. Dumque vestimenta eorum madefacta siccarent, a Gothis iterum capiuntur, et in eadem navi perforata remittuntur, altoque pelagio (pelago) iterum propelluntur; sed Dei virtute restaurata navicula, sancti iterum sine periculo ad littus perducuntur, qui divina admonitione devenerunt Altinum. Et dum Oderentum pervenissent, et Christum Dominum predicarent, a paganis detenti, et extra civitatem educti, verberibus afflicti sunt. Dum autem essent in ponte, et Theonistus flexis genibus oraret, [Col. genua ipsius uti in cera molle defixa sunt; quorum vestigia ibidem usque in presens apparent. Inde a gentilibus dimissi, Altinum devenerunt; ibique iterum ab infidelibus comprehensi capitalem sententiam exceperunt. Corpora vero truncata surgentia, capita sua manibus propriis sumentia portaverunt, et inter Eridanum et Silerem ea deposuerunt, ubi et a fidelibus tumulata sunt. Passi sunt autem decimo calendas Decembris (XXII Novembris). Porro Catalogum suum composuit Petrus post medium sæculum XIV. Certe in nota, manu, ni fallor, Bollandi nostri scripta, in folio prævio exempli quod habet musæum nostrum, quodque typis excusum est Vicentiæ anno 1495 (est ea Catalogi editio princeps), hæc leguntur: Petrus de Natalibus inchoavit Catalogum Sanctorum anno 1369 die S. Barnabæ, adhuc plebanus SS. Apostolorum Venetiis; absolvit anno 1371, 16 Maii creatus episcopus Equilinus. Ita traditur in codice ms. D. Joannis Angeli, ducis ab Altemps, apud Thadæum Donnolam in tractatu de loco martyrii S. Felicis episcopi Spellatensis, edito Venetiis 1620. Obiter notemus SS. Theonestum et duos socios, sive detentos, sive dimissos, et iterum comprehensos, denique mactatos, a paganis, gentilibus, infidelibus ita habitos dici; nullum diserte verbum de Arianis.
[3] [Philippo Ferrario,] Fidiora, nec tamen omni ex parte satis probata, subministrat Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad diem XXII Novembris, sub titulo: De S. Theonesto episcopo, Tabra et Tabrata diaconis, martyribus Tarvisii. Theonestus episcopus Philippensis cum Tabra et Tabrata diaconis et discipulis suis, ab Arianis vexatus, Romam venit ad Damasum papam, Theodosio imperante; a quo benigne acceptus, cum ibi aliquandiu demoratus esset, inde discedens Mediolanum proficiscitur, ubi a S. Ambrosio liberaliter tractatus est et ad Theodosium imperatorem deductus. Cumque martyrii cupidus diversa loca peragrasset, multa passus, tandem navigans ad littora hadriatica appulsus, apud Altinum consedit; cumque ibi libere fidem catholicam prædicarent, ab Arianis facta in eos conspiratione comprehensi, apud Pontem marmoreum Silis capite truncantur, Tabra prius, deinde Tabrata decollatis, postremo Theonesto 10 kal. Decembris. Quorum corpora a nonnullis viris religiosis noctu urbe Tarvisina egressis, delata in ædem S. Joannis Baptistæ apud Silem amnem tumulata sunt, postea in basilicam S. Petri cathedralem translata, ibi honorifice recondita fuere. Quæ omnia testatur se Ferrarius hausisse ex monumentis ecclesiæ Tarvisinæ, ex Petro in catalogo lib. 10, c. 97 et aliis, additque sequentem annotationem, in qua reddit inter alia rationem cur partim a Petro recesserit: Multa, inquit, ex actis mss. ecclesiæ Tarvisinæ et apud Petrum in catalogo prætermisimus, præsertim de Urso clerico Augustæ passo, cum nihil tale Augustæ, neque Prætoriæ neque Vindelicorum, invenerimus. Ursus enim, qui Augustæ colitur, non martyr sed confessor est. Illud etiam de Albano Moguntiæ coronato omisimus, cum ille ex Beda (sufficiat hic monuisse, spurium prorsus esse martyrologium illud Bedanum quod hic laudat Ferrarius) sub Diocletiano et Maximiano passus, sit unus ex Thebæis militibus, sicuti et Ursus, qui passus fuit Salodori in Helvetiis, non sacerdos aut socius S. Theonesti episcopi. Nec refert quod Moguntinæ ecclesiæ breviarium cum Petro Galesinio, secuti Petrum Equilinum loco citato, S. Albanum presbyterum et socium S. Theonesti episcopi faciant. Magis enim Bedæ credendum est quam his, qui sicuti in Urso Augustæ, ut aiunt, martyrio affecto, decepti sunt, sic in Albano hallucinati videntur; cum enim Albanus, socius Theonesti martyris, qui apud Vercellas passus est, et Ursi apud Salodorum coronati, esset, loco Theonesti militis Theonestum episcopum in Actis S. Albani permiscuere. Hæc ita Ferrarius; quam recte, infra discutiemus.
[4] [Hagiologio Italico Flaminii Cornelii,] Itaque plura ex narratione Equilini resecavit, alia correxit seu mutavit Ferrarius; hunc rursus contraxit et emendavit Cornarus in Hagiologio Italico, ubi ad eumdem diem XXII Novembris hoc modo [Hagiologium Italicum, in quo compendiosæ notitiæ exhibentur Sanctorum Beatorumque ad Italiam seu ex nativitate seu ex obitu seu ex corporis possessione spectantium, ex probatioribus monumentis et scriptoribus collectæ, etc., tom. II, pag. 305, Bassani 1773.] : De sanctis Theonesto, Tabra et Tabrata martyribus Torcelli et Tarvisii. — Theonestus episcopus Philippensis cum Tabra et Tabrata diaconis, Arianorum perfidia vexatus Romam venit, ubi a S. Damaso papa benigne exceptus est; indeque discedens, cum multa Italiæ loca peragrasset, Altini tandem in Adriatici maris æstuariis positi consedit. Cumque ibi libere catholicæ fidei dogmata prædicaret, Arianorum turba in eum et socios irruens apud Pontem marmoreum martyres capitis abscissione coronavit. Quamvis Hagiologium Italicum non ferat in fronte nomen auctoris, aliunde tamen noscitur conscriptum a Flaminio Cornaro (alias Corner sive Cornelio) senatore Veneto. Mens ejus fuit non solum contrahere styloque meliore reddere catalogum Philippi Ferrarii, sed etiam emendare; addidit præterea notitias novas plus quam septingentas [Conf. Biographie universelle, voce Cornaro.] .
[5] [Chronico Andreæ Danduli et Italia sacra;] Denique sanctos martyres laudat etiam Andreas Dandulus, sed breviore quam hactenus recitati scriptores elogio. Sic autem in Chronico [Lib. IV, cap. XIV, part. I.] recenset apud Flaminium Cornelium [Ecclesiæ Torcellanæ antiqua monumenta, part. I, pag. 46, Venetiis 1749.] : Theonistus fidei pugil a Philippensibus expulsus, cum discipulis suis Urso, Albano, Tabra et Tabrata peregrinans, Ursus in Augusta Rhetiæ, et Albanus Maguntiæ martyrizati sunt; Theonistus vero cum reliquis in Altinam urbem venientes ab Arianis supra pontem marmoreum, transeuntem ramum Sileris, decollati sunt. Quæ adduntur, ad reliquias pertinent, de quibus suo loco latius tractamus. Notandum verba a Philippensibus quæ modo signavi, non legi apud Muratorium qui primus Chronicon Danduli publicavit [Rerum Italicarum Scriptores, tom. XII, pag. 1, Mediolani 1728.] , quod deinceps non putem novis curis prodiisse [Conf. Potthast, Bibliotheca historica medii ævi, pag. 263, Berolini 1862.] . Cæterum Muratoriana lectio in aliis quoque sat notabiliter variat, ut operæ pretium sit hanc adscribere integram [Ubi supra, tom. XII, pag. 58.] : Theonistus fidei pugil, expulsus cum discipulis suis Urso, Albano, Traba, et Trabata peregrinans, Ursus in Augusta Rhetia, et Albanus Maguntiæ martyrizati sunt. Theonistus vero cum reliquis in Altino urbe Venetiæ venientes ab Arianis super pontem marmoreum, transmeantes ramum Sileris, decollati sunt. Non dubitem Cornelium seu Cornaro (eumdem qui scripsit Hagiologium Italicum) lectionem suam hausisse ex Coleti appendice seu tomo X Italiæ sacræ Ughellii, ubi col. 10 Danduli excerptum iisdem verbis recitatum habes. Dum autem scriberet Coletus (impressa est appendix anno 1722) nondum in lucem venerat Muratorii editio (typis excusa Mediolani anno 1728). Inferre itaque licet Coletum, sive alium quem Cornaro secutus sit, usum fuisse codice a Muratorianis diverso vel saltem a clarissimo præfecto Bibliothecæ Mutinensis non recepto. Secus dicendus foret de industria, nec monito lectore, non solum mutasse, sed etiam vitiasse locum. Verum hæc usu venient, ubi de sede episcopali S. Theonesti agendum erit. Cæterum inter testimonia, quorum certa ætas, Chronicon Danduli primas tenet, utpote vicennio fere antiquius Catalogo Equilini, confecto, ut vidimus, circiter annum 1370; Andreas vero Dandulus dux Venetiarum creatus 4 januarii anno 1342, ad annum usque 1354 vixit et regnavit, ut est apud Muratorium [Rerum Ital. Scriptt., ubi supra, pag. 3.] . Initium magistratus Danduli refert Tiraboschius ad annum 1343, magnisque laudibus ornat ejus Chronicon, in quo continetur historia reipublicæ Venetæ a primis æræ christianæ temporibus usque ad annum 1342, seu vitæ scriptoris penultimum [Tiraboschi, Storia della letteratura italiana, tom. V, pag. 333 – 336, Modena 1775.] . Observat in texenda historia Dandulum stylo haud parum rudi usum, forte ut morem gereret consuetudini suæ ætatis, et ut facilius narratio obvia foret. In epistolis quibusdam quæ supersunt, inter quas una et altera Petrarcho missa, dictio multo tersior est [Ibid., pag. 336.] .
[6] [Dein ex Germanis: — Rabano Mauro,] Hactenus ex scriptoribus Italis; jam ad Germanos veniamus. Ordine temporis primus occurrit B. Rabanus Maurus, qui ad diem 21 junii multa de S. Theonesto tradit in elogio S. Albani: In Mogontia natalis Albani martyris, qui sub Theodosio imperatore de insula Namsia pergens cum S. Theonesto et Urso Mediolanum venit, indeque exiens, auxiliante Domino pervenit ad Gallias et in servitio Dei manens, ad martyrium pro nomine Salvatoris promptus. Postquam autem in Augusta civitate B. Ursus martyrium accepit, Theonestus cum Albano Moguntiacum pervenit, dumque ibi prædicaret verbum Dei, Albanus discipulus ejus martyrium explevit, et sepultus est ibi juxta civitatem. Ita Rabanus in Martyrologio, quod publice juris fecit Canisius [Thesaurus monumentorum, tom. II, part. II, pag. 314 – 352.] scriptum ante medium sæculum IX, ut probabilius censet Papebrochius [Acta SS., tom. IV Junii, pag. 86.] . Est ergo ejus testimonium longe antiquius cæteris supra enumeratis ex Italia, cum horum nullum superet sæculum XIV. Eadem omnia verba, nisi quod pro Theodosio ponitur Diocletianus, reperiuntur in supposititio Bedæ martyrologio, inserto antiquioribus hujus operum editionibus Basileensi et Coloniensi, et separatim etiam typis Plantinianis Antverpiæ 1564 excuso. Notum vero est, genuinum Bedæ Martyrologium repertum atque editum fuisse a decessoribus nostris Henschenio et Papebrochio [Vide ibid., tom. II Martii, ab initio. Cfr. J. A. Giles, Complete Works of Venerable Bede, vol. IV, part. III et seq., Londin. 1843.] . Prius itaque prorsus spurium est, sumptumque longe maximam partem ex Adone, cujus elogia partim prolixiora compilator contraxit, partim deficientia aut breviora de suo auxit vel adjecit. Sancti vero quos Adoni addidit, desumpti plerumque sunt ex Rabani Martyrologio; alios aliunde accepit, nullo habito ad Bedam respectu, cujus ætate posteriores sanctos annis ducentis trecentisque non dubitavit adsciscere [Ubi supra, tom. II Martii, pag. VII.] . Cæterum genuinus Beda vacat ad diem XXI junii, nec in Auctariis sive Flori sive aliorum ulla de S. Albano additur mentio [Ibid., pag. XXXIII.] . S. Theonestus et ipse non apparet sive ad diem XXII nov. vel XXX octobris sive alio quovis Bedanæ lucubrationis loco. Confer Papebrochium in Actis S. Albani [Tom. IV Junii, pag. 86 et seqq.] . Atque ex his efficitur perperam Ferrarium Bedano niti martyrologio, ut Acta S. Theonesti sociorumque impugnet. Vide supra, n. 3.
[7] [Sigeberto Gemblacensi,] Proximus Rabano sequitur Sigebertus Gemblacensis, qui ad annum CCCCXXV notat: Hoc tempore Theonistus episcopus ab hereticis pulsus est ab urbe Philippis, cum discipulis suis Albano, Urso, Tabraham et Tubraham, ex quibus Albanus apud Moguntiam Galliæ, reliqui vero in diversis Italiæ locis pro Christo martyrizantur [Pertz., Monumenta Germaniæ historica. Scriptor., tom. VI, pag. 307.] . Atque hæc ita leguntur in genuina et primigenia Chronographia Sigeberti, ut liquet ex Bethmanni docta accurataque recensione. Porro Sigebertus natus an. 1030, obiit anno 1112. Chronicon composuit, non quidem continuo calamo, at neque ita, ut absolutis quæ ipsum præcedebant, res sui temporis prout actas comperisset, statim litteris mandaret. Totum potius opus ultimo demum vitæ decennio scripsisse videtur [Ibid., pag. 273.] . Itaque ejus testimonium pertinet ad labens sæculum XI, adeoque tribus fere sæculis antiquius est Dandulo et Equilino.
[8] [Breviario Moguntino anni 1507,] Post hæc adjungimus lectiones ex antiquo Breviario Moguntino, cujus bina possidet museum nostrum exemplaria, alterum anni 1507, alterum anni 1570. Juverit recitasse ex utroque tum quæ de S. Albano die XXI junii, tum quæ de S. Theonesto die XXX octobris, sancto nostro Martyri sacro, in his reperiuntur. In priore Breviario summa, ut ponitur ad calcem, cum diligentia castigato et emendato … impresso Lugduni per Franciscum Fradin, anno salutifere incarnationis Domini 1507 pridie idibus Novembris, hæ sunt XXI junii de S. Albano lectiones, sex numero: Tempore Honorii impiissimi regis Persarum, in Carthagine orta altercatione magna inter christianos et arrianos, convenerunt sexcenti septuaginta episcopi. Inter quos Theonestus, vir religiosus, a Philippis pro fide Christi expulsus, causa orationis Romam venit cum discipulis suis Albano, Urso, et Thabratan. Ubi aliquantulum moratus causa predicandi, Thusciam, Liguriam peragrans, Mediolanum adiit, ibique ab Ambrosio benigne receptus, multa contra arrianos disputavit, et tandem progressus Augustam venit, ibique multa ab infidelibus passus, collegam suum Ursum reliquit, qui tentus ab infidelibus in eodem loco martyrio coronatus est. — Theonestus autem Alpes transgrediens usque ad Sigemundum regem pervenit; sed ipse dum esset vere catholicus, causam sui itineris dinoscens per suos legatos misit ad eum * beatum Paulinum Treverensem episcopum, cum quo aliquantulum moratus tandem in pace dimisit eum. — Theonestus vero propositum iter arripiens, venit in civitatem Magunciam, quæ sita est in litore Rheni fluminis. Cui ecclesie tunc prefuit beatus Aureus episcopus. Sed ab Arrianis a sede sua expulsus, ad alia loca migravit; qui postea eodem reversus, cum sorore sua Justina ibidem martyrio coronatus est. — Sanctus itaque Theonestus audiens Maguncie multitudinem magnam, cepit cum sociis suis veritatem catholicæ fidei instanter illis exponere, ut verum Deum agnoscentes, ad unitatem matris ecclesie redirent. — Pluribus autem diebus predicationis instantia consumptis, pagani videntes se in omnibus victos et confusos, Albanum, quia confidenter verbum Dei predicabat, comprehendentes et foris civitatem educentes, caput ejus gladio amputabant; quod ipse statim propriis manibus complectens, illuc deportavit, ubi nunc propiciante Domino, corpus ejus simul cum capite requiescit; et ab illo tempore usque nunc plurima et innumerabilia, operante Domino, per illius intercessionem fiunt mirabilia. In his videre est plurima de S. Theonesto, et pauca tantum de S. Albano. Nec sane omnia fida sunt, imo plura manifeste apocrypha; v. g. rex ille Persarum Honorius, concilium Carthaginense, cui interfuisse S. Theonestus dicitur, et alia quæ refutata invenies a Papebrochio in Actis S. Albani ad diem 21 junii [Tom. IV Junii, pag. 86 et seqq.] . In eodem Breviario hæc solum de nostro sancto Martyre ad diem ejus: Theonesti XXX octobris, ferialiter, sicut de uno martyre, cum collecta sequenti: concede, quesumus, omnipotens Deus, ut qui triumphum laudabilem beati Theonesti martyris tui atque pontificis recolimus, digne ipsius imitationem sectando, gaudiorum ejus mereamur esse participes. Per Dominum. Operæ pretium duxi hæc paulo latius hic adscribere etiam ob hanc rationem, quod Breviarium istud est inter prima quæ ad usum Ecclesiæ Moguntinæ typis excusa sunt et simul ad artis typographicæ incunabula ascendit. Antiquiora tamen exstant Breviaria. Certe nobis præsto sunt, ut alia omittam, Breviarium Pataviense anni 1505, Coloniense anni 1498, Ratisbonense anni 1496, Basileense Fratrum Prædicatorum anni 1492, et Matutinale Coloniense anni 1481.
[9] [item anni 1570,] In altero ejusdem Ecclesiæ Moguntinæ Breviario, typis mandato Coloniæ anno Domini 1570 jussu et authoritate Reverendissimi patris amplissimique principis ac domini D. Danielis S. ejusdem Moguntinæ sedis Archiepiscopi etc., die S. Theonesti festo, id est, 30 octobris, in hunc modum ordinatur Officium: Theonesti martyris et pontificis ferialiter. Capitulum: justum deduxit. Collecta eadem quæ supra, nisi quod loco imitationem ponitur conversationem. Sequuntur lectiones duæ: Theonestus episcopus, Philippis urbe Macedoniæ, Hunerichi Wandalorum regis arriani perfidia evocatus, ab eodemque cum aliis plerisque catholicis episcopis in exilium pulsus, cum Albano sacerdote, Urso, Thabraamo et Thabrathamo Romam pervenit. A pontifice autem ad Gallias evangelizandi gratia destinatus, Tusciam Liguriamque docendo brevi percurrit. Inde vero Augustam Vindelicorum perveniens, beatum Ursum suum martyrio coronatum ibidem reliquit. Nihilominus propositum iter continuans, Moguntiæ, tum forte pastore suo orbatæ, prædicationem rectæ fidei exorsus, Albanum quoque ab Arrianis trucidatum vidit. — Theonestus vero ultro progredi molitus, ab iisdem fidei hostibus naviculæ perforatæ absque omni instrumento nautico cum discipulis qui supererant, imponitur, Rheni fluctibus, ut pereat, commissus; at divinitus omnes scaphæ ad littus incolumes deferuntur. Hinc per medias Gallias redeuntes ad mare, pleraque loca Italiæ sana doctrina illustrarunt. Tandem apud Altinum, dum ubique prædicationis officio fideliter incumbunt, comprehensi, capite et ipsi plectuntur. Eorum corpora statim excitata, capita suis ipsorum manibus excepta, aliquot passibus gestasse in locum ubi recondita sunt, memorantur. In his nihil de Honorio Persarum rege, nihil de Carthagine, nec de concilio ibidem habito. Prætermittitur quoque Mediolanum et Ambrosius, item sanctus Auræus. Liquet lectiones istas prioribus esse castigatiores emendatioresque; utrum vero in omnibus fidæ sint, inquiremus in decursu hujus commentarii. Sufficiat hoc loco notasse omnino perperam asseri B. Ursum coronatum, apud Augustam Vindelicorum, quandoquidem beata ejus mors Augustæ Prætoriæ Salassorum contigit. Cæterum ad diem 21 junii, qua in hoc etiam Breviario colitur S. Albanus, lectiones de S. Theonesto silent, excepto quod ejus nomen semel tantum profertur, scilicet in exordio: Albanus presbyter cum Theonesto episcopo suo Philippensi, Hunericho Wandalo in catholicos grassante, Romam exul venit. Exinde de solo S. Albano procedit narratio. Eadem prorsus in editione hujus Breviarii recognita anni 1611.
[10] [et Trithemio.] Denique, ut nec hunc omittam, Trithemius in Compendio sive Breviario primi voluminis annalium sive historiarum (a Fabricio dicitur chronicorum) de origine gentis et regum Francorum per annos 1189, a Marcomiro usque ad Pipinum regem ita habet: Anno Pharamundi sexto, Dominicæ nativitatis CCCCXXV, indictione Romanorum octava, sanctus Theonestus, episcopus Philippensis in Græcia, ejectus de sua ecclesia violentia hæreticorum, cum Albano presbytero, Urso diacono, et Abraham subdiacono, venit in Italiam, ac deinde in Germaniæ fines. E quibus Albanus apud Moguntiam pro fide Christi patitur [Johannis Trithemii Opera historica, pag. 35, Francofurti 1601.] . Asserit Freherus [Ibid., pag. 62.] completum esse Breviarium anno 1514, ætatis Trithemii quinquagesimo quinto (natus erat an. 1462). Ipse autem Trithemius in epistola dedicatoria ad Laurentium episcopum Wirceburgensem testatur se scripsisse Annales tribus tomis. Verum, inquit, prolixior evasit historia; quare operæ pretium arbitratus sum, si ex tribus ipsis Annalium voluminibus totidem libros extraherem breviores. Hinc Compendium libri primi; et hoc quidem, ait iterum Freherus [Ibid., pag. 63.] , tantum ex luculentissimis et elaboratissimis illis germanicarum rerum annalibus Trithemianis nobis reliquum est… Speramus (certe optamus) opera illa integra aut eorum saltem bonam partem alicubi extare et latere, atque fore ut aliquando e latebris emergant. Quæ spes hactenus frustra fuit. Cæterum non tanti meriti, quanti aliæ ejusdem scriptoris lucubrationes, præsertim Chronicon cœnobii Hirsaugiensis, censetur Compendium. Multum enim abest. Audiamus Fabricium: Verum, inquit [Bibl. mediæ et infimæ latinitatis, tom. III, pag. 155.] , ut recte Labbeus, hæc ferme omnia falsa et ex mendacibus nugis scriptorum nullius bonæ frugis collecta. Ut ut sit, potuit Trithemius notitiam de S. Theonesto deprompsisse partim ex Rabano et Sigeberto, partim ex aliis minus limpidis fontibus.
[11] [Præter monumenta enumerata, habemus] Atque hæc sunt monumenta quæ tam apud Italos quam apud Germanos colligere licuit. Inter antiquiora ordine temporis primo loco venit Rabani Martyrologium, scriptum circiter medio sæculo IX; Rabanum proximus sequitur Sigebertus Gemblacensis, qui sæculo labente XI Chronicon absolvit. Post hos habemus Andream Dandulum, defunctum anno 1354; Petrum Equilini episcopum, cujus Catalogus ad finem perductus est inclinante sæculo XIV, circa annum 1371. Ejusdem, si non altioris ætatis, censeo Breviarium Moguntinum vetustius, impressum anno 1495 et 1507, prælucente utique altero manu scripto, ad usum chori aliorumque ad horas canonicas obligatorum præparato, nec probabiliter paucis tantum ab annis. Ex his cum Actis et inter se collatis monumentis eruendum est quid probabiliter statui de vita et gestis S. Theonesti possit. Sed prius de ipsis S. Theonesti sociorumque ejus Actis disserendum.
[12] [Acta prolixiora a Goswino scripta sæculo XI,] Bina edidit Canisius Acta SS. Albani et sociorum: altera prolixiora, quæ potius panegyrim dixeris eamque admodum verbosam; altera breviora, quæ partim compendium sunt priorum, partim originaria. Prolixiora desinunt in morte S. Albani, quæ contigit prope Moguntiam; breviora S. Theonesti res gestas prosequuntur a profectione ex Germania usque ad martyrium haud procul Altino in ditione Venetorum, adeoque rectius inscriberentur Acta SS. Theonesti et sociorum. De scriptore et ætate amplioris Passionis satis compertum, quamvis aliud senserit Canisius: Quis sit, ait [Thesaurus, tom. IV, pag. 154.] , auctor horum actorum non constat; addit tamen: Sed si conjecturæ locus est, videtur esse Sigeardus, monachus monasterii S. Albani, qui anno 1297 scripsit acta S. Albani, teste Trithemio. Fallitur uterque. Canisii conjecturam refutavit jam Serarius: Manuscriptorum meorum, inquit [Moguntiacarum rerum tom. I, pag. 124.] , optimus (codex) clare et designate illius auctorem pronuntiat Goswinum, duasque hujus præfationes, unam ad Sigefridum primum, archiepiscopum Moguntinum, alteram ad Bardonem, S. Albani abbatem, præfigit, quas hic redderem, si operæ esset pretium. Reddidit postea Papebrochius [Acta SS., tom. IV Junii, pag. 88 et seq.] . Atque ex his præterea colligit Serarius Goswinum scripsisse circa Domini annum MLXXII; quod, inquit, et postea in eo ipso anno confirmat idem MS; certe ante annum MLXXXIV quo e vivis discessit Sigefridus episcopus [Mogunt. rerum tom. cit., p. 491.] , ad quem altera Goswini scripta epistola. Cæterum non liquet utrum Goswinus fuerit canonicus Moguntinus, ut Fabricio placet [Bibliot. lat., lib. VII, p. 79.] , an monachus. Ipsa hæc de se loquitur ad Sigefridum: Quamvis christianæ religioni, ex sacri ordinis professione debeam, ut Deo et sanctis ejus omnibus orthodoxis humili devotione inserviam; tibi tamen, Pater mi, et ecclesiæ, cui auctore Christo præsides, speciali quadam servitutis lege memet adjicio et ad humilitatis jugum sub manu tua cervicem mentis inclino [Vide Serarium, pag. 124; Papebroch., ubi sup.] . Quæ quidem primo intuitu potius canonicum metropolitanæ ecclesiæ quam monachum indicare videntur. Ast notandum ex Serario [Pag. 47.] : Inter omnia monasteria primum et præexcellens fuisse quod apud veteres episcopale aut Majus aut S. Martini monasterium appellatur, hodie vero Metropolitanum canonicorum collegium. Nihil itaque obstat quominus cum Papebrochio Goswinum verisimiliter habeamus monachum Majoris illius monasterii aut S. Martini, non tamen S. Albani, ut nonnulli perperam voluere. Efficitur certe historiam S. Theonesti his Actis contentam sæculo saltem XI litteris fuisse mandatam.
[13] [et breviora, quæ nobis videntur ejus dem esse ætatis,] Novimus itaque sat verisimiliter Actorum prolixiorum ætatem et scriptorem, ast non ita breviorum, quæ duabus constare partibus diximus. In priore describitur Vita ab exordio peregrinationis (scilicet quando S. Theonestus cum discipulo Albano aliisque nonnullis Macedonia egressi sunt), usque dum pervenerunt Moguntiam, ubi Albanus gloriosa morte occubuit. Jam vero cum hæc prior pars ex fonte fluat qui origo est prolixiorum Actorum, nihil mirum hactenus ambas Passiones fere concordare rebus, imo et mendis erroribusque, differre tantum verbis; ita ut non videatur dubium alteram alteri præluxisse. Nec facile definierim utrum prolixior sit antiquior breviore, an hæc ætate præcedat. Quin imo non video quid impediat quominus Goswinus utriusque auctor habeatur, cum et stylus et narrationis series conveniant. Ut ut sit, utraque vita, quod ad primam partem spectat, si non ejusdem auctoris et ætatis, saltem paris est meriti, utique non valde præclari. Sed quid de secunda parte, qua describitur iter sancti Martyris et duorum sociorum a Moguntia usque ad Altinum, ubi ab Arianis pro recta fide inter fecti fuerunt? Hic jam nulla institui potest collatio cum prolixioribus Actis, utpote quæ desinunt in morte S. Albani, prope Moguntiam occisi. Sane si prior pars sit a Goswino conscripta, nulla videtur ratio, nisi forte quia nomina imperatorum variant, cur posteriorem alii tribuamus auctori. Cæterum dictio eadem est, nec aliunde quid deprehenditur quo diversa scriptoris manus prodatur. Quæ si admittantur, constabit a quo et quo tempore breviatio, seu Acta S. Theonesti in lucem venerint. Sed hæc conjectura tantum est.
[14] [ex parte suffragantibus Canisio et Basnagio.] Canisius, qui primus utraque edidit Acta, de auctore compendii hic notat: Porro cum in MS. membranis Windbergensibus sint alia breviora … incerto auctore, volui et illa dare [Ubi sup., pag. 154.] . Ad ætatem quod spectat, idem Canisius et cum ipso Basnagius utrisque adscribunt in margine annum 1297, adeoque censent binas Passiones paris esse antiquitatis. Nec officit eorum auctoritati eos falli in definienda ætate prolixioris Vitæ, cui, ut vidimus, ducentos fere annos demunt, dum eam huic ævo recentiori assignant; manifestum enim est eos, si illi adscripsissent annum 1072 (quem notavimus supra, num. 12 parum abesse a vero), eumdem et alteri breviori Vitæ adscripturos fuisse. Itaque, ut breviter resumam, Acta prolixiora, quæ recte S. Albani et sociorum dicuntur, utpote in illius morte desinentia, satis constat conscripta a Goswino monacho circa annum 1072; breviora, quæ passim etiam S. Albani vocantur, longe tamen potiore jure S. Theonesti dicenda erant, utpote quæ res illius gestas plene complectuntur, haud improbabiliter eidem tribuuntur auctori, licet magis ex conjectura quam ex certis argumentis idoneisque testimoniis. Atque hæc de ætate et scriptore. Jam de merito seu pondere.
[15] [Opus Goswini auctoritate sua movet,] In præfatione ad Sigefridum docet ipse nos Goswinus unde sua collegerit: Me, inquit [Tomo IV Junii, p. 88.] , ad stylum contuli, et quæ cana seniorum fide auctore didiceram, in unum stylo subserviente collegi. Et in altera præfatione ad Bardonem [Ibid., p. 89.] : Tersius ergo scribentur si quæ de tanto martyre narravit antiquitas, si quæ in schedulis fidelium respersit devotio, quantum tunc temporis hæreticorum patiebatur immanitas. Quibus posterioribus verbis sat aperte insinuatur scriptam fuisse brevem (aliud non ferebant hæretici) Passionis historiam sub ipsum martyrii tempus. Fontes itaque Goswino fuerunt vetustæ schedulæ seu antiqua Passio et insuper alia a senioribus memoriæ tradita, cum, inquit, pæne omnis historia et chronica magis audita quam visa denarret. Laudatur apud Trithemium in Chronico Hirsaugiensi, circa annum Christi 892, Rupertus monachus undequaque doctissimus, qui inter alia Vitam quoque S. Albani metrice descripsit. Nihil sane impediret quominus hac etiam usum putaret aliquis Goswinum, nisi suspicandum esset Trithemium confudisse Rupertum illum cum altero longe juniore, qui sæculo floruit XIII vel serius. Imo omne tolleretur dubium, si ex laudata Vita excerpti sunt versus, quos recitat Serarius ex quodam D. Latomo: Schismate sub tali solio de pontificali — Pellitur ejectus Romamque petit Theonestus, etc. Notum namque est versus leoninos excoli ut summum sæculo XII cœpisse [Conf. Acta SS., tom. IV Junii, p. 89.] .
[16] [non obstante Paperbrochio.] Verum, ait Papebrochius in Actis S. Albani ad diem XXI Junii [Ibid.] , quæcumque aut quandocumque scripta reperit Goswinus, in iisdem connectendis infelix admodum historicus fuit sicut etiam topographus et chronologus. Nimiam exaggeratamque esse hanc censuram, puto mox planum fore ex commentarii nostri § II, ubi inquiremus quæ certa, quæ dubia de sancto Theonesto ad nos pervenerint, quæ vero falso ei tribuantur. Cæterum licet Papebrochius prolixiorem vitam spectet, attamen quæ objicit partim impetunt quoque breviorem, in cujus primam partem plerique errores ex altera dimanarunt. Melioris notæ est pars secunda, ut jam dixi et ex sequentibus luculentius apparebit. Quapropter censuimus Acta ista breviora, prout initio num. 2 jam monuimus, commentario haud absurde subjici posse, tum quod satis antiqua sunt, tum quod meliora desiderantur, tum denique quod in priore parte nonnulla resecando quæ chronologiam turbant, item emendando unius alteriusve loci situm præpostere signatum, v. g. Augustæ, narrationem nanciscimur ab initio ad finem haud male sibi constantem. Ad definiendam magis antiquitatem fontis communis Actorum a Canisio editorum, visum est eis adjungere quæ sub nomine S. Theonesti leguntur in Passionali sæc. X [Cfr. Pertz, Archiv, tom. VIII, pag. 508.] ms. Bibliothecæ Regiæ Brux. sub n. 7984, quod erat olim in collegio nostro Molshemensi, quandoquidem hic rivulus ad tempora Rabani Mauri ascendit.
[Annotatum]
* lege eum ad
§ II. De martyrii loco et tempore. Ubinam episcopus fuerit S. Theonestus.
[Ex allatis probatur S. Theonestus martyr fuisse.] Et primum quidem ex omnibus constat de martyrio. Ita Sigebertus, Dandulus, Equilinus præsul, Breviaria Moguntina. Silet Rabanus, quod peregrinationem sanctorum virorum non prosequitur ultra mortem S. Albani, apud Moguntiam inter fecti; nec proinde ex illius silentio quidquam intuleris martyrio adversum. Alii recentiores, quos supra laudavimus, uno ore eum martyrem prædicant. Unde Coletus in Supplemento [Italia sacra, tom. X, col. 10.] : Ut certum est S. Theonestum Altini martyrii palmam adeptum, ita certum est Altinatem episcopum non fuisse, de quo nos infra latius. Repugnat Papebrochius in Actis S. Albani. Quod, inquit [Acta SS., tom. IV Junii, pag. 89.] , ad S. Theonestum, Albani Moguntini magistrum, attinet … is die XX (imo XXX) octobris colitur, ibidemque verosimiliter sicca morte est defunctus, forte etiam tumulatus in sui nominis sacello. (Conf. infra, n. 27.) Theonestus autem episcopus cum sociis Tabra et Tabratha, ex Africa verosimiliter advectus Altinum, in Marchia Tarvisina, tempore Wandalicæ persecutionis, ut et alii multi ad varia Italiæ loca, ibidem cum iisdem obiit, eversaque ab Hunnis civitate, translatus in ædem cathedralem Torcellensem, ibidem colitur XXII novembris. Itaque Papebrochio Theonestus alter sicca morte defunctus est, alter obiit, utique morte naturali. Sic autem ille pronuntiat, quod non fidit Goswino, qui vitam S. Albani consarcinavit inclinante sæculo XI: Verum, inquit, quæcumque aut quandocumque scripta reperit Goswinus, in iisdem connectendis infelix admodum historicus (pariterque, ut addit infra, topographus et chronologus) fuit, cum duos Theonestos duosque Albanos, locis plane dissitis diversissimisque temporibus mortuos in eamdem conflavit personam. Putem hæc ab erudito decessore confidentius dicta, imo ex mera conjectura. Certe cæteri scriptores sive ante sive post Papebrochium, unanimi voce S. Theonestum asserunt magistrum S. Albani, atque prope Altinum ob rectam fidem cruenta morte interemptum. Labitur autem procul dubio Papebrochius, ubi festum sancti viri alligat XX octobris, dum apud omnes signatur vel dies XXX ejusdem mensis vel XXII novembris. Diserte Cornetius seu Cornarus, in Menologio Veneto [Tom. XIII, pag. 396.] : Altini sancti Theonesti episcopi et mart. qui ab Arianis occisus est. Concordat nihil hæsitans Josephus Cappellettus [Le Chiese d'Italia, tom. IX, pag. 517, Venetiis 1855.] , cujus opus prodiit viginti et unum tomos complectens posterioribus hisce annis Tomus 1 in lucem venit an. 1844, ultimus an. 1870.
[18] [Tempus martyrii incertum; forte exeunte sæculo V, sub Hunerico, Vandalorum rege,] Si revera, ut in nonnullis documentis laudatis, atque diserte in Actis asseritur, in Africa versatus sit sanctus Theonestus cum sociis ætate Hunerici, satis probabiliter definiri potest tempus martyrii. Audiamus Serarium: Si enim, ait [Moguntiacarum rerum tom. I, pag. 176.] , ut habet historia, grassante Hunericho Wandalo, has in oras venit, quando id magis factum, quam quando impius ille tyrannus, ariana hæresi totus furens, catholicos, qui in Africa erant, episcopos omnes Carthaginem vocavit, cum Arianis disputare jussit, ecclesiis bonisque omnibus spoliavit et in exilium ejecit? Factum autem hoc fuit anno CCCCLXXXIV, ut ex Uticenci Victore, lib. II et III de Persecut. Wandalica, principio lib. III de bello Wandalico, Nicephoro lib. XVII c. LXI, Evagrio lib. IV c. XIV et aliis patet; cum in regnum Genserico patri successerit Hunerichus anno CCCCLXXVI, et eam calamitatem in catholicos effuderit anno regni sui septimo. Vel igitur ab historia ista omnis removendus Hunerichus, vel post annum CCCCLXXXIV differenda cædes tam S. Theonesti quam S. Albani aliorumque sociorum. Ex accuratioribus calculis Gensericus extinctus est die 24 januarii anno 477; patri successit Hunericus eodem die, sceptrumque tenuit usque ad diem 11 decembris anno 484, nec contra catholicos sæviit ante annum 483 [Art de vérifier les dates, pag. 357.] . Cum autem non in Africa, sed alii in Germania alii in Italia passi sint, liquet SS. Albanum et Ursum interfici non potuisse, nisi adulto vel etiam provecto priore persecutionis hunericianæ anno, cum eis transfretandum esset ex Africæ oris usque ad Alpes, siquidem Ursus necatus Augustæ Prætoriæ fuit, et hinc Moguntiam pergendum, ubi S. Albanus occubuit; quod sane iter, talibus in adjunctis, facile plures insumpserit menses. Ad S. Theonestum binosque superstites socios Tabram et Tabratham quod attinet, cum Altini palmam reportarint, eis ex Germania, superatis denuo Alpibus, in Italiam redeundum fuit, aut mare per flumina Galliæ petendum: ut haud absurde eorum triumphus innectatur anno 484, quem novimus secundum adeoque postremum præfatæ persecutionis fuisse.
[19] [potius tamen sub Damaso papa,] Atque hæc ita, si sincera habeatur mentio Hunerici. Quid autem? Imprimis præter bina Acta et bina item Breviaria Moguntina (hæc manifeste ex Actis deprompta), silent cætera monumenta sive italica sive germanica superius laudata de Hunerico. Insuper hujus ætas componi nequit cum aliis notis chronologicis in Passione utraque signatis, ex quibus efficitur SS. Theonestum et socios floruisse sub Damaso papa, Ambrosio episcopo Mediolanensi, Theodosio coævo imperatore; item sub Paulino episcopo Trevirensi, denique sub Sigismundo rege vel alio simili. Porro tres priores præfuerunt sub finem sæculi IV, centum proinde fere annis ante Hunericum: scilicet Damasus ab anno 366 ad annum 384 [Ibid., pag. 245 et seq.] ; Ambrosius ab anno 374 ad annum 397 [Tillemont, Mémoires, tom. X, pag. 853 et 856.] ; Theodosius ab anno 379 ad annum 395 [Art de vérifier, etc., pag. 352 et seq.] ; Paulinus Trevirensis paulo major est, utpote qui obiit circa annum 360 [Gallia christiana, tom. XIII, col. 376. — Acta SS., tom. VI Augusti, pag. 668.] , nec potuit cum hoc agere S. Theonestus, si alios tres supra laudatos viros, ut in Actis asseritur, prius convenerit. Sigismundus integro et amplius sæculo tardius vixit, rex ab anno 516 ad annum usque 524, quo, jussu Clodomiri, necatus cum uxore et liberis est [Art de vérifier les dates, pag. 660.] . Expuncto itaque Hunerico, retentisque Damaso, Ambrosio et Theodosio, peregrinatio sanctorum nostrorum collocanda foret inter annum 374, quo Ambrosius factus est episcopus, et annum 384, quo defunctus S. Damasus. Porro cum ex narrationis serie non videatur martyrium multopere removendum a reditu ex finibus Moguntinis in Italiam, poterit mors S. Theonesti et duorum sociorum poni anno circiter 384, potius tamen paulo ante quam post hunc annum. Quod autem Paulinus Trevirensis legatur in Actis coævus S. Ambrosio, ortum probabiliter ex confusione cum Paulino Nolano, quem constat egisse cum sancto præsule Mediolanensi tum alias tum speciatim circa annos 387 et sequentem [Tillemont, Mémoires, tom. X, pag. 254.] . Cæterum non repugnat scriptorem Actorum bona fide habuisse coætaneos in pastorali dignitate et officio laudatos antistites Mediolanensem et Trevirensem. Nam, teste Florentinio, Mersæus in ann. archiepiscoporum Trevirensium “docet S. Paulinum a S. Martino Turonensi consecratum et a D. Ambrosio dilectum et excultum [Cfr. Acta SS., tom. VI Augusti, pag. 672] . ” Quæ tamen multo aptius conveniunt S. Paulino Nolano [Vide Tillemont, op. mox cit., tom. XIV, pag. 11.] ; nullo autem modo episcopo Trevirensi cognomini, siquidem hic, ut dixi, diem obiit supremum circa annum 360, adeoque annis præter propter quatuordecim antequam Ambrosius infulis donaretur.
[20] [circa finem sæculi IV;] Atque hæc sunt quæ de tempore martyrii ex Actis licuit elicere, parum utique firma. Equidem tantas inter tenebras malim, expuncto Hunerico, cujus mentio paucioribus in monumentis iisque magis recentibus reperitur, inhærere aliis eorumdem Actorum notis chronologicis, diemque SS. Theonesti et duorum sociorum emortualem adscribere anno circiter 384. Cæterum turbatissima fuere tempora a morte Valentiniani I (an. 375), post quem Justina hujus uxor Arii dogmate penitus infecta, maximas habuit partes in imperio administrando tum sub Gratiano tum sub Valentiniano II, qui uterque rerum potiti sunt ætate admodum juvenili, cum ille necatus sit anno vitæ 24, Christi 383, imperii 16; hic strangulatus anno Christi 392, vitæ 20, imperii 8. Mirum itaque non est, Arianos Justinæ favore feroces, facilius in orthodoxos variis in locis sæviisse, præsertim ab anno 383, quo fratri interfecto successit Valentinianus, usque ad annum 388, quo Justina vivere desiit [Cfr. Art de vérifier les dates, pag. 351 et seq.] .
[21] [quod etiam a plerisque assumitur.] Huic rationi Acta interpretandi ad tempus quod spectat martyrii, consonant pleraque monumenta supra laudata, sive italica sive germanica. Sic Galesinius floruisse sanctos pugiles tradit sub Damaso et Ambrosio; Petrus de Natalibus, imperante Theodosio primo; Ferrarius nominat Damasum, Ambrosium, Theodosium; Hagiologium Italicum benigne exceptos memorat a Damaso papa; Dandulus nullam habet notam chronologicam. Atque hæc Itali. Inter Germanos Rabanus, omnium antiquissimus eorum qui S. Theonesti noscuntur mentionem facere, diserte asserit, eum venisse Mediolanum sub Theodosio imperatore. Hi ergo omnes conveniunt in tempus martyrii a nobis supra expositum, nempe circiter annum 384. Itaque præter Acta (quæ, ut vidimus, non sibi constant in temporum notis, imo prorsus asystata comperiuntur) et bina Breviaria Moguntina manifesto ex Actis concinnata, nihil est quod suadeat sanctos viros ætate Hunerici exilio mulctatos, passosque labente sæculo V, seu post annum 484. Solus Sigebertus martyrium sub initia ejusdem sæculi V signat. Sic nempe habet ad annum Christi 425: Hoc tempore Theonistus episcopus, etc., adeoque vel sub Honorio, vita functo an. 423, vel sub hujus successore Valentiniano III, quo regnante Africa Vandalis cessit perfidia comitis Bonifacii. Nec absurda conjectura foret, hinc in Acta irrepsisse mentionem et Vandalorum et Hunerici qui in ms. Windbergensi Honorius scribitur, forsitan hallucinatione amanuensis, certe lapsu historico. Cappellettus Sigeberto adhæret, nihil afferens quo hæc ejus opinio firmetur: Sub pontificatu Hilarii, Altinensis episcopi, anno 425, martyrium subiere, Arianorum opera, Theonestus, Philipporum episcopus, Tabra et Tabrata, ejus discipuli [Chiese d'Italia, tom. IX, pag. 517.] . Hactenus de anno emortuali, quantum ex collatis variis monumentis si non statuere, saltem conjicere nonnulla cum probabilitate licuit.
[22] [Philippis eum egressum esse satis concorditer perhibent documenta nostra,] Altera quæstio est, unde egressus et qua insignitus dignitate S. Theonestus in Italiam Galliamque venerit. Sanctum virum cum sociis nonnullis profectum ex Macedoniæ urbe Philippis, dicunt omnes præter Rabanum, qui sicut ms. Bruxellense mox a nobis edendum, eum de insula Namsia perrexisse ait Mediolanum. Petrus de Natalibus solus urbem et insulam conjungit: A Philippensibus, inquit, egressus est, ex insula Nausica, manifesto respiciens Rabani Martyrologium. Ast insula sive Namsia sive Nausica nusquam reperitur nec extat. Utique subest vocis corruptio. Unde Papebrochius [Acta SS., tom. IV Junii, pag. 87.] : “Namsiam” vel “Nansiam” aut “Nauseam” (et similiter Nausicam) insulam nemo novit; quamquam præsumere ex nominis affinitate possimus, legendum esse “Naxiam insulam” (quæ Cycladum una est, antiquioribus “Naxus” dicta), unde “Paulus episcopus τῆς Ναξίων πόλεως civitatis Naxiorum” in Concilio C. P. Act. 5 invenitur subscriptus Mennæ patriarchæ, sententiam contra hæreticos ferenti. Quæ conjectura si accipiatur, nihil oberit quominus S. Theonestus Philippis, quæ haud procul ab ora maritima visitur, discedens rectoque itinere per mare Ægæum navigans, Naxum appulerit, atque inde Italiam versus vela fecerit. Hac ratione haud absurda reperitur Petri de Natalibus narratio, facileque componitur cum lectione Rabani; sic ut posterior peregrinationem auspicetur ab insula, prior a Macedonia, unde Naxum venerit sanctus Martyr. Cæterum, stando documentis nostris, multo verisimilius est S. Theonestum non ex præfata insula oriundum esse, sed Philippis, hincque egressum itineri se in Actis descripto commisisse. Juverit addidisse ex Cellario breviter [Notitia orbis antiqui, tom. I, pag. 848, Lipsiæ 1773.] : Philippi, multis nominibus clara urbs non modo auctore, rege Philippo, cui opportunus locus visus est adversus Thracas gerendo bello, verum etiam prælio in campis Philippicis, quo Cassius et Brutus occubuerunt, et divina epistola S. Pauli πρὸς Φιλιππησίους ad Philippenses. Hodie urbs penitus destructa. Rudera tamen haud contemnenda spectantur. Nomen aliquomodo perseverat in vico Filibedjik [Vide Heuzey, Miss. de Maced., part. I, pag. 33 – 34. Apud Renan, Saint Paul, pag. 140.] .
[23] [eumque ibi fuisse episcopum.] S. Theonestum episcopali insignitum fuisse dignitate, haud facile negabit quisquis documenta ad ejus vitam pertinentia consuluerit. Sed quæ ejus sedes? Non constat; attamen, omnibus collatis documentis, probabilior sententia eorum est, qui eum Philippensi Ecclesiæ præfuisse tenent. Sic Petrus in Catalogo; sic Ferrarius et Hagiologium Italicum, Acta et bina Breviaria Moguntina. Item Sigebertus: Theonestus, ait, episcopus … pulsus ab urbe Philippis. Rabanus silet de dignitatis gradu; a Galesinio in ms. regio Bruxellensi et in Romano Martyrologio dicitur episcopus, sed prætermissa sede. Cæterum Philippis cathedram a S. Paulo institutam nemo non novit; cui primus insedit Epaphroditus, cujus diserte meminit ipse in sua Epistola gentium Apostolus. Præsules Philippenses recenset Lequien tantum octodecim; aliorum nulla hactenus reperta memoria. Inter illos, qui ordine quintus venit, Porphyrius, interfuit concilio Sardicensi; sextus, Flavianus, subscripsit Ephesino; septimus, Sozon, strenue in Latrocinio decertavit pro Ecclesia Dei. Post quem signatur ordine octavus Demetrius circa annum 553, Philipporum episcopus. Post hunc nullus, ait Lequien, occurrit mihi deinceps usque ad tempora Photii, quando inter metropolitas et archiepiscopos sedisse legitur “Nicolaus Philipporum.” Alii sederunt tardius, ut Joannes sæculo XII, Nestorius sæculo XVI. Responsioni Dionysii patriarchæ super erroribus Calvinianorum, quam dedit anno 1672 subscripsit cum aliis “Germanus Philipporum” [Lequien, Oriens christianus, tom. II, col. 70.] . Hodie titulus est archiepiscopalis in partibus [Moroni, Dizionario, verbo Filippi.] . Ab initio Ecclesia Philippensium erat suffraganea sedis Thessalonicensis; sæculo IX erecta fuit in metropolim secundæ Macedoniæ [Ibidem.] . Ex hac notitia apparet nullam in adhibitis a Lequieno monumentis inveniri mentionem S. Theonesti. Qui propius accedunt ad hujus tempora (secundum opinionem nobis probabiliorem de anno emortuali beati Antistitis), sunt hi: Porphyrius circa annum 347, quo celebratum est concilium Sardinense; Flavianus, subscriptus anno 431 Ephesino, et denique Sozon in Latrocinio seu conciliabulo præfatæ urbis anno 449 mascule decertans pro Flaviano contra impium Dioscorum [Lequien, op. cit., col. 69, 70; Conf. Cabassutium, Notitia conciliorum, pag. 263 et seq., Lovanii 1776.] . Manifestum porro est ex hujusmodi prætermissione S. Theonesti inter octodecim præsules Philippenses, quando aliorum nulla superest memoria, nihil inferri legitime posse contra sententiam, quam plerisque documentis innixam vidimus.
[24] [Fortasse a Vandalis captus fuit,] Difficultatem movet ex Canisii Actis Serarius noster, quod in his mentio fiat de rege Vandalorum. Non sunt, inquit [Moguntinarum rerum tom. I, pag. 175.] , dissimulanda quæ in hisce historiis videntur impeditiora. Et primo quidem occurrit locus ubi S. Theonestus egit episcopum et unde cum S. Albano expulsus Moguntiam advenit. Nominatur enim urbs Macedoniæ, Philippi. Sed quomodo hinc eos ejicere potuisset Hunerichus Wandalorum rex? Nonne in Africa tantummodo regnabat? An in ejus aliquando potestatem venit Macedonia? An in Africa Philippensis alia quæpiam urbs? Responderi quæ possint, duo sunt. Unum, Africam quidem et Macedoniam magno vastoque terræ ac pelagi disclusas esse spacio, neque in Macedoniam usque prolatum ipsius Hunerichi aut ipsius patris Genserichi regnum; fieri tamen potuisse, ut Philippis Pontificem, aliosque tum ecclesiasticos tum laicos complures eriperent, ereptosque alias in oras ablegarent. Quamvis Africanus rex tantum esset Genserichus, solebat tamen infestis Wandalorum suorum classibus omnia pæne Mediterranei, Adriatici et Ionii maris loca divexare, latrocinia, cædes ac prædas ubique agere. Sic enim de eo Victor Uticensis (lege Vitensis) lib. II, (imo lib. I ad finem) [Patrol. lat., Migne, tom. LVIII, col. 202.] , de persecutione Wandalica: “Quæ in Hispania, Italia, Dalmatia, Calabria, Apulia, Sicilia, Sardinia, Bruttiis, Lucania, Epiro vel Hellada gesserit, melius ibi ipsi, qui passi sunt, miserabiliter lugenda narrabunt.” Cum ad Helladam igitur, vel ad ejus certe viciniam pertineat Macedonia, et a mari absint non procul Philippi, potuit Gensericus S. Theonestum cum S. Albano et alios cepisse, in Africamque suam duxisse et tandem exilio male mulctasse. Ita Serarius, nec improbabiliter in ea, quam præfert sententiam, nempe non recedendum ab Actis, ubi traditur S. Theonestus cum sociis in Africam exulasse sub Hunerico. Verum cum nobis apocrypha sit hæc Actorum pars, adeoque Africanum illud iter supposititium, mota a Serario difficultas evanescit. Conf. n. 19.
[25] [nam certe in Africa episcopus non fuit,] Aliam subjungit laudatus scriptor solutionem his verbis: Alterum tamen, quod dici queat, est, non “Philippenses” istos fuisse, sed “Ippenses” aut “Hipponenses”. Nam in Cæsariensi Mauritania ἴππα, et in provincia quæ speciatim Africa vocatur ἱππὼν duplex a Ptolemæo ponitur, Βασιλικὸς nimirum, ubi fuit S. Augustinus pontifex … et Διάῤῥυτος, ubi esse potuit S. Theonestus. Et in eadem est κίπιπα, unde “Cipipensis.” Sed quia propter D. Pauli epistolam notiores plerisque Philippenses, facile potuit pro horum aliquo scribi “Philippensis.” Hæc Serarii conjectura statim eliditur, quum, ut diximus, nulla sit fides Actis in hac parte. Præterea audiendus Papebrochius in Actis S. Albani, martyris Moguntini: Serarius, ait [Acta SS., tom. IV Junii, p. 90.] , conjectat “Hippensem” vel “Cipipensem” aut etiam “Hipponensem” in Africa episcopum fuisse Theonestum; quod … non caret difficultate, eo quod, licet “Hippam” et “Cipi pam” Ptolomæus nominet, et “Hipponensem” episcopum sciamus fuisse Augustinum, probare tamen nequeamus eas urbes fuisse episcopales, quando Victor Vitensis omnes Africæ ecclesias enumeravit, quarum episcopi catholici anno CCCCLXXXVI (dicendum erat CCCCLXXXIV) Carthaginem convenerunt, cum Arianis disputaturi, nominatis etiam cathedris, quæ tum forte vacabant; ut oporteat tria illa loca, si omnia erant episcopalia, habuisse antistites arianos anno illo, atque adeo Theonestum, si ex earum aliqua pulsus advenit, sub Geiserico Hunerici patre passum fuisse ante plures annos. Ast Theonestus nec sub Genserico nec sub hujus successore Hunerico uspiam præfuit in Africa. Certe inter terræ istius episcopatus (quos longo et accurato ordine recenset tomo I Africæ Christianæ) nec Ippæ seu Hippæ nec Cipipæ meminit Morcellus; meminit autem utriusque Hipponis, Diarrhyti scilicet et Regii. Prioris sub collatione Carthaginensi præsul erat Marianus, et quintus venit in Albo episcoporum provinciæ proconsularis, qui conventu a rege Hunerico indicto annno CCCCLXXXVI (dicendum rursus erat CCCCLXXXIV), Carthaginem profecti atque inde in exsilium pulsi sunt [Morcelli, Africa christ., tom. I, pag. 180, Brixiæ 1816.] . Subscriptio in Notitia sic habet: Marianus hippzaritensis. Monet autem Morcellus nomen oppidi Hipponis Diarrhyti multis modis ab afris proferri. Nam et “Hipponem zarytum” appellabant, et “Hipponezarestum” et “Ipponizaritense” oppidum et similia, ut vulgus solet, quum vim vocis ignorat [Ibid.] . Itaque in hac sede nullus S. Theonesto locus. Hippone Regio præfuit S. Augustinus ab anno 397 ad annum 430. Antequam moreretur successorem constituerat Heraclium; nec tamen hunc Hippone functum pontificatu veri simile est, inquit Morcellus [Ibid, pag. 183.] , quum ea urbs post Augustini obitum “incolis destituta ab hostibus fuerit concremata” ut Possidius testatur. Alium qui deinceps ibi sederit haud novimus præter Servandum, de quo scribit laudatus Morcellus [Ibid.] : Post longa sæculorum sex intervalla, prodit hic a Gregorio VII pontifice maximo archiepiscopus Hipponensibus datus; additque: Trecentis post annis nomina rursum audita episcoporum Hipponensium; qui tamen ornamentarii fuerunt, nec umquam in Africa versati sunt. Ex hactenus prolatis manifestum est S. Theonestum nec Hippone nec alibi inter Africanos Antistites sub Vandalis sedisse.
[26] [nec Altini,] Ughellus S. Theonestum Altinensem facit antistitem, sic recensens, ubi de Aquileiensi patriarchatu in genere [Italia sacra, tom. V, col. 8.] : Altinus etiam præsul fuit Thernestus martyr, ab Arrianis peremptus anno 425. Cujus natalis ex Martyrologio Romano agitur 30 octobris. Ast Coletus aperte contradicit in Appendice seu Italiæ Sacræ tomo decimo [Ibid., col. 10.] : Post Hilarium (quem floruisse ostendit anno 422) Theonestum, inquit, in Altinati cathedra locant nonnulli inter quos Ughellus … pro fide catholica … peremptus est anno 425, de quo item Martyrologium Romanum ad diem 30 octobris. Verum ut certum est S. Theonestum Altini martyrii palmam adeptum, ita certum est Altinatem episcopum non fuisse. De eo hæc scribit noster Dandulus in Chronico…: “Theonestus fidei pugil a Philippensibus expulsus” integrum Danduli locum recitavimus supra, num. 5, notantes in editione Chronici Muratoriana desiderari verba a Philippensibus expulsus. Nec aliter sentit Cornarus, qui licet pluribus in locis de S. Theonesto loquatur, ne subindicat quidem illum Altinensem occupasse cathedram, sed Philippis advectum Altini martyrio coronatum affirmat. Confer Cappellettum [Le Chiese d'Italia, tom. IX, pag. 517.] , qui S. Theonestum asserit passum sub pontifice Altinensi Hilario, currente anno 425. (Vide supra, n. 21 ubi diximus diversas esse sententias de anno martyrii, nobisque probabilius videri id contigisse sub finem sæculi V. Idem scriptor Catalogum texit omnium episcoporum qui Altini et, post translatam cathedram, Torcelli sederunt, ab anno 381 ad annum usque 1829. Nulla inter hos de Theonesto mentio [Ibid., pag. 610 et seqq.] .
[27] [circa quam urbem passus est.] Locus martyrii absque controversia Altinum est, ut efficitur ex documentis tam germanicis quam italicis. Dandulus, memorata Ursi et Albani passione, sic pergit: Theonestus vero cum reliquis (Tabra et Tabrata) in Altinam urbem venientes, ab Arianis supra pontem marmoreum, transeuntem ramum Sileris, decollati sunt. Petrus in Catalogo refert sanctos viros primum venisse Oderentum (nempe Otranto), ibique a paganis detentos et extra civitatem eductos verberibus afflictos fuisse. Inde transivisse per pontem ubi orarunt flexis genibus, dimissosque a gentilibus, Altinum devenisse, ibique iterum ab infidelibus comprehensos capitalem sententiam excepisse. Similia recitant Acta, sed corruptis hinc inde vocabulis: Turba .. eos persecuta usque ad pontem marmoreum, qui est super Renum fluvium Silea, utique pro super ramum Sileris. Inepte Actorum scriptor vel transsumptor amanuensis cum ramum in renum convertisset, ineptius Renum fluvium induxit. Insuper Acta martyrium in ipso ponte contigisse narrant, dum ex cæteris documentis habetur viros sanctos, transmeato ponte, nec procul inde decollatos. Vide tabulas Spruneri ad Italiam spectantes, in quibus n. 1 exhibetur illa regio, qualis erat sæculo IX et duobus sequentibus. In laterculo delineata est Insula Veneta (der Inselstaat Venedig) et signatur Silis fluvius supra Tarvisium ortus, qui, antequam Altinum perducatur, scinditur bifariam, seu in duos ramos dividitur [Histor.-geograph. Hand-Atlas, Gotha 1846.] . Ipsius gloriosi certaminis adjuncta paucissima innotuerunt. Legimus quidem in Petri Catalogo: Corpora vero truncata surgentia capita sua manibus propriis sumentia portaverunt, et inter Eridanum et Silerem ea deposuerunt, ubi et a fidelibus tumulata sunt. De capite manibus gestato concordant Acta Canisii, sed pro solo S. Theonesto; secundum Moguntinum Breviarium posterius et Passionale Brux. duo socii idem fecerunt. Dandulus silet de his quæ mortem proxime secuta sunt, sed subdit: Corpora sub Primigenio patriarcha Paulus episcopus in Torcellum deduxit. Refert Ughelli in Italia Sacra, tomo I, col. 1364, hoc factum esse anno 635, quo Altinum urbs esse desiit. Notatione dignissima sunt quæ de cultu S. Theonesti in tractu Moguntino, et infra secundum Rheni cursum in oppidulo Caub, ducatus Nassoviæ, diœcesis nunc Limburgensis, tradit laudatus jam a nobis Rev. D. Falk, Parochus Mombacensis [Mainzer Journal, initio anni 1881.] . Sanctum aliquem Theonestum in his regionibus fuisse, eumdemque illum esse qui Altini martyr obiit, in dubium vocari nequit. Hactenus tamen nihil in lucem prodiit, quo pugnantes inter se temporum et locorum notæ quæ in antiquissimis Actis occurrunt, corrigi possint. Quod scribitur ab eodem Reverendissimo Domino de sigillo ipsius oppiduli Caub exhibente Sanctum aliquem veste episcopali decoratum et ab angelis ductum in navicula perforata, spem faceret certi luminis, nisi simul moneremur hunc esse S. Nicolaum, patronum ecclesiæ ejusdem nominis [Ibid.] .
[28] [Collatio mss.] Illud ergo unum superest, ut apographa indicemus quibuscum Acta Canisianæ editionis a nobis collata fuerunt. Sunt autem duo. Alterum Acta breviora Canisii præbet transsumpta ex ms. Rubeæ-Vallis, illudque modo notabimus litera B. Inscribitur: Martyrium S. Theonesti Philippensis ep. et sociorum. 30 Oct. Alterum ad nos venit ex ms. Ultrajectino S. Salvatoris, et inscriptio ei facta est: Vita S. Theognesti archiepiscopi et martyris. 21 Junii. Signabitur litera C. Invenitur autem utrumque apographum hodie sub n. 8926 inter mss. cod. Bibliothecæ Regiæ Bruxellensis, cum aliis multis similibus documentis olim in usum Operis Bollandiani undique collectis. Servatur in eadem Bibliotheca sub n. 98 – 100 Passionale ms. membranaceum in folio, sæculi XIII. Inter alia Passionem exhibet S. Albani Martyris Moguntini, fol. 12, V° — 15, r°; sed hanc jure hybridam vocaveris, quippe quæ coalescat ex prima aliqua parte quæ nihil aliud est quam brevior Passio Canisii (quam mox dabimus) usque ad verba: Augustus vero audita sancti viri fide, habens paginam unam pro quatuor quæ dimidium efficiunt Actorum prolixiorum S. Albani apud Canisium; assuuntur deinceps ex integro quatuor paginæ quæ efficiunt reliquam partem eorumdem Actorum prolixiorum. Nihil ergo inde luminis affertur. Neque magis hic ad dissidentia mss. inter se componenda prodesse potest apographum quod olim Florentiæ descripsit Papebrochius ex Legendario ms. membr. Caroli Strozzi, Senatoris Florentini, quodque invenitur primo loco in mox citato codice Bruxellensi 8926. Omnium recentissimam esse hanc narrationem patet vel ex hoc solo quod intemperantius versatur in additamentis ab argumento plane alienis, sine ulla disquisitione causarum. Pauca tamen ex hoc italico rivulo desumpta inter annotata referemus.
PASSIO S. THEONESTI ET SOCIORUM EJUS [Martyrium sancti Theonesti Philippensis episcopi et sociorum B. Vita sancti Theognesti archiepiscopi et martyris C.]
ex ms. Windbergensi collato cum Codd. Rubeæ-Vallensi et Ultrajectino.
Theonestus, martyr in Istria (S.)
Socii, martyres in Istria (SS.)
BHL Number: 8111, 8112, 8113
a
EX IMPR. ET MSS.
[S. Theonestus, sede sua Philippensi pulsus,] Temporibus piissimi regis Honorii [impiissimi Honorici regis B. imp. Honorii C.] , Persarum atque Medorum [atque M. om. C.] , Vandalorum gentis [Wandalorum g. B. apud Wandalorum gentem C.] , dum orta foret [esset B, C.] maxima altercatio [alt. max. C.] inter christianos arianosque [et arianos C.] , ex fide S. Trinitatis, sævissima in [inter B.] christianos persecutio [exorta B.] orta est. Ubi dum [ex fide-ubi dum om. C.] Carthagine [Carthagini B. ita ut Cartagini C.] synodus congregaretur [cong. syn. C.] tam fidelium quam arianorum [tam-arianorum om. C.] , a præfatio Honorio [Honorico B.] sexcenti septuaginta episcopi [sexcentorum sept. episcoporum C.] ibidem convenerunt [ibid. conv. om. C. tanta persecutio orta est ut quamplurimi episcopi a suis sedibus expulsi exilio damnarentur add. C.] . Inter quos b vir valde egregius Theonestus [inter quos fuit Theognestus archiepiscopus C.] a Philippis expulsus, et propria sede [om. C.] privatus, pro certamine [serto B.] fidei et individuæ sanctæ [sanctæque T. causa B.] Trinitatis [pro-Trinitatis om. C.] peregrinationis causa [peregrinationis gratia B.] Romam venit, una cum discipulis suis Albano et Urso [ven. viris Alb. et U. C.] , venerabilibus viris, et [om. B.] Tabra et Tabratha [Trabahan et Trabatham B. Thebaham et Trabracham C. — Apostolicum exequens præceptum: Dum peregrinamur, a Domino corripimur, ne cum hoc mundo damnemur add. B.] .
[2] [in Italiam venit cum discipulis, et primum Romam adit.] Sed [Et C.] cum jam aliquandiu [aliquamdiu B, C.] ad limina apostolorum Petri et Pauli moraretur, una cum licentia beatissimi papæ [aliq. Romam moratus fuisset ad apost. lim., cum licentia Domini Papæ C.] , qui tunc temporis beati Petri principis apostolorum vicarius [vicarius B. P. apost. pr. B.] esse claruerat [qui-claruerat om. C.] , Tusciam [Tuschiam C.] Liguriamque peragrans, Italiamque ultra [ultro B, C.] progrediens, civitatem [om. C.] Mediolanensium [Mediolanum C.] adiit, quæ tunc temporis metropolis erat [quæ-erat om. C.] ; ubi sanctissimum Ambrosium inveniens, ab illo [ubi a beato Ambr. C.] benigne susceptus [est add. C.] , multa [ibi etiam C.] contra arianos [contra ar. multa B.] ambo [om. B, C.] concionati sunt [om. C.] . Sed ipsi [sed ip. om. C.] , auxiliante Domino [Deo B.] , armati fide sanctæ Trinitatis, secundum veritatem [virtutem B.] in omnibus [Armati-omnibus om. C.] victores extiterunt.
[3] [Mediolani agit cum S. Ambrosio.] Sed dum hæc ita se haberent, vir beatissimus [sed-beatissimus om. C.] Ambrosius [autem add. C.] Theodosium imperatorem [om. B.] christianissimum adiit, nuntians illi [denuntians ei B. Theodosio imperatori Christianissimo denuntiavit C. ] adventum beati [beatissimi B. beati Theognesti C.] Theonesti, immensosque labores illius [ejus C.] atque certamina, quæ pro fide catholicæ religionis atque individuæ Trinitatis habuit [quæ pro fide catholica sustinuit C.] , dicens illi [ei B.] adhuc ista [om. B, C.] non sufficere, nisi etiam seipsum pro Christi amore [etiam-amore om C.] ultro ad martyrium vellet proferre [ad mart. ultro se offerret C.] . Qua de re [et ob hoc C.] Gallias ipsum velle [appetere add. B, C.] , ubi [om. B.] ille [ab ipso B.] benigne susceptus est, altissimo polorum Regi commendans, ut viam ejus dirigere in pace dignaretur. Et [om. B.] abscessit inde [in pace B. ubi-inde om. C.] .
[4] [Inde in Gallias transit.] At [ubi add. B.] dum per angusta vallium atque per dirupta [præ angustia vallium atque per devexa B.] montium [loco at-montium: sed Theogenestus a sancto Ambrosio discedens, dum C.] Alpes Appenninas [Apenninas B.] transgredi [mereretur tr. C.] niteretur, venit ad Augustam civitatem Reciæ [Rethiæ B. Retiæ C.] . Ubi etiam [om. C.] a perfidis multa perpessus [et add. B.] , collegam suum Ursum ibi [om. C.] reliquit. Qui tentus ab infidelibus in eodem loco martyrio coronatus est. Ibi [ibique B. in loco martyrizatus est ubi C.] usque hodie multa per illum [ipsum C.] Dominus mirabilia operatur. Sed reverendus vir Theonestus præfatas Alpes transgrediens usque [ad add. B.] Sigismundum regem pervenit [Reverendus autem Archiepiscopus Theognestus præf. Alp. tr. venit ad Sigis. reg. C.] . Sed ipse [rex autem C.] dum esset vere [vir B.] catholicus, causam sui itineris dinoscens [dum-dinoscens om. C.] , optime eo usus, per suos legatos [per suos leg. om. C.] misit [om. B. remisit C.] eum ad beatum Paulinum, Treverinorum [Treverorum B. Trevirorum C.] episcopum, qui tunc temporis verus miles atque propugnator extitit catholicæ et [atque B.] apostolicæ fidei, et arianorum [Arianorumque B.] sævitiam expulit, illosque magnifice devicit [quidevicit om. C.] .
[5] [Apud Treviros subsistit.] Atque [Isque B.] ad eos ait [qui et ipse eum cum suis suscipiens, ait illis C.] : “Ut quod [quid B.] ad nos venistis [venistis ad nos B.] , fratres carissimi et [atque B.] desideratissimi? Quia Maximianus et Valerianus nuper pro fide Christi obierunt [certamen adierunt B. pro utobierunt: Jam nuper pro fide Christi Maximinus et Valerius certamen adierunt C.] , et ab impiis martyrio sunt coronati [sunt mart. cor. B. mar. cor. sunt C.] . Nunquid et vos ad martyrii coronam properare velitis [vultis B. ad martyrium … vultis, fratres mei C.] ?” Cui illi aiunt: “Quis contra nos, si Deus pro nobis [si D. pro n. quis c. n., B, C.] ? Non enim timemus, quid faciat nobis homo. An [nam B.] ipse Dominus in Evangelio commemorat, dicens: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Sed potius eum [eum pot. B.] timete, qui potest [habet potestatem B.] animam et et corpus perdere in gehennam [an-gehennam om. C.] .” At ille: “Bonum, inquit, propositum habetis. Deus autem dignetur vobis subministrare perseverantiam [perseverantiam ministrare B.] cum victoria martyrii.”
[6] [Moguntiæ rectam fidem prædicat, cum S. Albano, qui ibidem occiditur.] Et cum aliquandiu apud illum [ipsum B.] morarentur, vale dicens eis [pro Bonum-vale dicens eis: propositum eorum laudans et aliquamdiu secum retinens C.] , dimisit eos in pace. Indeque viam [illique iter B.] arripientes [pro inde-arripientes: qui C.] , venerunt [in add. C.] civitatem [om. B.] Moguntiam [Maguntiam B, C.] , quæ sita est supra [super C.] Renum [Rhenum B.] fluvium, quæ et [est B.] metropolis est [om. B.] citerioris Galliæ [om. B. quæ-Galliæ om. C.] , ubi etiam [om. C.] cum fluxus [confluxus B.] Arianorum atque Gothorum [Aranorum atque om. B. Gothorum B, C.] adveniret, ipsisque [ipsisque C.] fidei veritatem exponerent [fidei exponeret virtutem B.] , ut sanctæ Trinitatis gloriam agnoscerent, eorumque insaniam [vesaniam C.] in publico confunderent [defenderent B. illi add. C.] , arreptum Albanum educentes foras civitatem [for. civ. educ. B. eduxerunt foras civ. C.] , ictu ferientis caput ejus abscissum est [ubi caput ejus gladio abscissum est C.] . Atque ipse [statim add. B. mox caput ipsum arrip. C.] caput ejus [suum B.] arripiens, propriis manibus deportavit [ad locum add. C.] , ubi nunc propitiante Domino [prop. D. om. C.] corpus ejus simul cum capite requiescit, ubi [quo in loco C.] ab illo tempore usque nunc plurima et innumerabilia, miserante Domino, per illius intercessionem [perintercessionem om. B. per ejus merita miserante Deo C.] fiunt miracula.
[7] [Ipse S. Theonestus, cum aliis duobus sociis naviculæ perforatæ impositus,] At dum [cum B.] beatissimus [beatus Theognestus C.] Theonestus naviculam vellet ascendere ultraque [ultroque B. conaretur add. C.] progredi cum discipulis suis [una cum dictis T. et T. B.] Tabra et Tabrata [Trabaham et Trabathan B Tabraham et Tabracam C.] , turbæ Gothorum et Arianorum [pro Goth. et Arn.: infidelium C.] circundantes eum, incidentes naviculam ejus foraverunt illam [foderunt eam B. ac perforantes naviculam ejus C.] , et [om. C.] ipsum mittentes in eam [immittentes in illam B.] discipulosque ejus, voluerunt eos [eum B.] in profundum fluminis immergi [ipsum cum discipulis suis miserunt in ea, volentes mergere in profundum C.] . Hinc [Tunc B.] beatus Theonestus læto animo et [laeto animo et om. B.] hilari vultu cum navicula sua pervenit usque ad littus [ad lit. usq. per. B.] illæsus. Et cum [dum B. pro hinc-et cum: sed cum auxilio omnipotentis Dei navicula sua ad littus pervenisset illæsus et vestimenta C.] vestimenta sua detergeret, secumque cogitaret quid illum agere oporteret [secumque oporteret om. C.] ; iterum tuba infidelium illum circumdedit [circ. e. turb. inf. C.] , et [rursus add. C.] tenentes eum duxerunt iterum ad oram fluminis, et miserunt [immiserunt B.] illum in suam navim, quam antea [ante B.] perfoderant; et duxerunt eum [eam B.] in medium supradicti fluminis cum præfatis viris, et demiserunt illum [dimiserunt eum B. pro tenentes-dem. illum: imponentes in eadem navi quam perforaverant, duxerunt in medio fluminis cum suis, et dimiserunt eos C.] ut in mediis fluctibus perimerent [illum perimerent B. interirent C.] .
[8] [Dominum deprecatus, mirabiliter servatur,] Sed dum [om. B.] beatus Theonestus [om. B.] chlamydem suam misit in [id add. B.] ipsum foramen, oculos suos elevans ad cœlum [et add. B.] , dixit: “Domine Deus meus [om. B.] , qui fecisti cœlum et fundasti [om. B.] terram et inebriasti eam, et dedisti escas [escam B.] omni carni et clausisti aquas abyssi vehementis; qui mare creasti et terminum ei posuisti et dixisti: Usque huc venies et non procedas [procedes B.] amplius; te deprecor, fili Dei vivi, ut confirmes hanc naviculam meam, in qua hunc [nunc B.] ab infidelibus videor periclitari, qui in Chana Galilææ de aqua vinum fecisti, qui [et add. B.] cæco nato oculos aperuisti, qui surdos audire fecisti, qui mulierem a fluxu seminis [sanguinis B.] liberasti, qui mortuos suscitasti [resuscitasti B.] et super aquas maris ambulasti; exaudi me, Domine, et miserere mei, et da mihi portionem salutis æternæ, ut cognoscant omnes gentes, quia tu es Deus benedictus una cum Patre tuo [om. B.] et Spiritu Sancto, trinus et unus per omnia sæcula sæculorum. Amen.” Tunc facta est [pro Sed dumamen: Beatus vero Theognestus chlamyde sua foramen naviculæ obstruens, cum diutius oraret, facta est C.] vox ad eum de cœlo dicens: “Theoneste, noli timere, quia [om. C.] exaudita est oratio tua, et restaurata [restituta C.] est navicula tua sicut prius [navis pristinæ integritati C.] . Quia in omnibus Michaël [Archangelus add. C.] auxiliabitur tibi, et ipse ductor tuus erit [et-erit om. C.] . Perge ergo [nunc add. B.] quacumque [quocunque B.] via te [te via B.] deduxerit, quia Dominus tibi [tui B.] miserebitur [pro dominus-miserebitur: in omnibus ductor tuus erit C. scias quoque in proximo vocationem tuam adesse add. B. sciasque in, etc. add. C.] .”
[9] [et regressus in Italiam, variis in locis Christum Dei filium annuntiat.] At ille ad littus perveniens, insidias infidelium devitans [devitavit et C.] , per medias Gallias remeans, ad mare usque [om. C.] pervenit [ubi mercatorum navim conscendens alta maris penetrans, ad Hydrontum Græciæ civitatem, quæ regio Pentapolis dicitur usque pervenit add B ubi mercatorum navim ascendens, ad Adronium usque Græciæ civitatem, quæ regia et Pentapolis dicitur, pervenit add. C.] ; ubi verbum Dei [Domini C.] prædicans atque [et C.] disseminans, multa per illum [eum B.] Dominus magnifica operari dignatus est [multa et magnifica in ejus oratione operatus est Deus miracula C.] . Iterumque [iterum autem C.] navim [navem C.] ascendens, Siciliamque veniens, innumerabiles populorum turbas per suam doctrinam [doc. suam B suam orationem C.] Domino acquisivit, atque [inde C.] Venetiam veniens [ingrediens C.] , et verbum veritatis annuntians, usque in [om. B. ad C.] Altinum venit.
[10] [Denique Altini martyrium subit cum duobus sociis.] Cumque ibi prædicare cœpisset, tunc [om. B, C.] turba plurima [om. B.] infidelium circumdederunt [circum dedit B, C.] eum cum præfatis alumnis suis [eum ac socios ejus B.] , egredientesque civitatem iterum turba populorum eos persecuta [est] [pro iterum-m. qui est: persecuti sunt eos B. pro egredientes-persecuta: et persecuti sunt egredientem civitatem C.] usque ad pontem marmoreum, qui est super Renum [Raunium B. om. C.] fluvium Silea, ibidemque [ibique B. ibidem C.] martyrio coronati [sunt coronati B. coronati sunt C.] , ita ut Tabra [Tabraham B, C.] in capite pontis decollatus sit [sit decollatus B. decollatus fuerit C.] , et [om. C. sanctus add. B.] Theonestus in medio ponte, et Tabrata [Tabrathan B. Tabretram C.] ex alia [altera B, C.] parte pontis [om. B.] , ita duntaxat ut omnes pariter decollati sint [pro ita-sint: et tunc pariter tres capite plexi sunt B. ita sint om. C.] .
[11] [Sepultura] Et beatus Theonestus [ipse autem T. B. ipse autem beatus Theognestus C.] caput suum [om. B. suis C.] propriis manibus detulit usque ad locum, ubi [et add. C.] corpus ejus postea a religiosis viris una cum capite [pro postea-capite: cum capite ac corporis discipulorum ejus a relig. vir. pos. C.] humatum est [est positum B.] . Ubi et corpora discipulorum ejus Tabra et Tabrata [Tab. et Tabr. om. B.] simul cum eo [ipso B.] requieverunt in pace. Ad quorum tumulum [et corporatumulum om. C.] per [jam ad C.] intercessionem ipsorum [eorum C. secundum fidem exigentium plurima beneficia largiuntur per virtutem J. C. D. N. qui cum P. et S. S. vivit et regnat in sæcula sæculorum. Amen. reliqua desunt B.] multa et [multa et om. C.] innumerabilia omnipotens Deus operatur miracula; præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per omnia immortalia sæcula sæculorum. Amen. Acta sunt hæc sub die decima kalendarum novembrium in Altino civitate, sub Theodosio imperatore Augusto [pro omnipotens-Augusto: quotidie fiunt miracula C.] .
ANNOTATA.
a Dixi in Commentario prævio, numm. 12 et 14, Passionem quam Canisius tomo IV Thesauri monum. pag. 167, inscribit S. Albani, rectius inscribendam nomine S. Theonesti.
b Cuivis conferenti initium horum Actorum et variantes lectiones cum initio sequentis Passionis ex codice Brux. sæculi X, statim patebit nos impediri quominus in argumento de quo hic agitur, tempora et nomina presse definiamus. Legendarium Florentinum Senatoris Strozzi, post initium, ubi narrat quomodo Theodosius primus imperator factus sit, et quid sint Philippenses in Macedonia, sic habet: Igitur egressus est Theonistus vir Dei ex eadem Philippensium provincia temporibus supradicti Theodosii imperatoris, cum duobus discipulis suis Albano et Urso de insula Nansia, veneruntque ad urbem famosissimam Romam, ubi S. Damasus papa ejusdem urbis… Cernens inibi pacem Ecclesiæ integre restitutam nihilque pati adversi, arrepto itineris * partes Liguriæ repedavit, veniensque Mediolanum, sanctissimi Ambrosii tunc urbis episcopi se præsentavit obtutibus. Refert deinde multa de electione ejusdem S. Ambrosii et de Justina, matre Valentiani, et sine ulla transitione addit: Profectus vir Dei Theonistus de urbe Mediolanensi, tendens gressus per Æmiliam, venit ad Augustam civitatem, quæ sita est ad radicem montis qui nuncupatur Jovis. Notandum est hanc postremam locutionem adhiberi in Actis S. Albani Burani de quo egit Papebrochius Tomo IV Junii. Nihil ergo novi nec certi de Sancto nostro recens hic narrator, sed omnes fontes miscet. Ducit eum exinde post necem S. Ursi excutientem pulverem de pedibus suis ob ferocitatem populi, in Burgundiam, quæ est inferior pars Germaniæ, ad Sesemundum regem, feliciter ibi sceptra gerentem; inde Treviros abiit civitatem quam vir Domini Paulinus … gubernabat; inde rursus direxit viam ad urbem Moguntiam, quæ est metropolis Germaniæ Superioris… Erat … ibi gens Gothorum, quam veteres Getas magis quam Gothos nominabant. Interfecto ab iis S. Albano, excusat narrator S. Theonistum quod extra se ductus et furore commotus, ut sæpe solet humana natura quassari, maledixit et exprobravit sævissimos Gothos: præcavens enim non maledixit cum eis gentem. Dein post visionem in qua illi dicitur: Perge ad Venetiarum provinciam et prædica ibi; inde quippe Altinum proficiscere civitatem, prius tamen, missis in dexteram navigii remis, venit Odrantum civitatem (quæ Hydruntus est in littore Adriatico). Inde profectus prædicatione expleta, Altinum adiit civitatem… Nulla hic mentio de Arianis. Dicitur: Incolæ loci illius, seditione commota, irruerunt super eos. Quærit Sanctus latibulum cum discipulis Tabra et Tabratha, quorum nomina hic primum ponit scriptor; denique S. Theonistus accepit caput suum in manibus et portavit inter fluvium Rodianum, quam vocem Eridanum interpretamur, et Sylem. Quibus omnibus inspectis, videtur judicium esse debere quod in fine Commentarii protulimus, ad conjecturas capiendas nos adigi, donec monumenta certa prodierint, et nihil aliud nunc fieri posse quam ut ostendamus summam saltem Actorum Canisii contineri in Codice Bruxellensi sæc. X, folio 173, quod jam facimus.
* pro itinere
PASSIO S. THEONESTI
ex codice Bruxellensi 7984 sæculi X.
Theonestus, martyr in Istria (S.)
Socii, martyres in Istria (SS.)
BHL Number: 8110
EX MSS.
INCIPIT PASSIO SANCTI THEONESTI EPISCOPI.
[SS. Theonesti et sociorum peregrinationes variæ et martyrium.] Tempore Theodosii imperatoris egressus est beatus Theonestus episcopus de insula quæ vocatur Namsia, una cum discipulis suis, Albano videlicet et Urso, et intravit in urbem Romam causa orationis. Egrediens de partibus Romæ, pervenit in urbem Mediolanensem ad sanctum Ambrosium episcopum. Tunc vir beatissimus Ambrosius ad Theodosium imperatorem pervenit, dicens: “Vir sanctissimus Theonestus pervenit ad nos, et auxilliante Domino Jesu Christo ad Gallias martyrii causa vult pervenire.” Quod audiens rex Deo gratias egit, et dato pacis osculo, ire permisit. Inde transeuntes venerunt in Augustam civitatem. Cum autem in predictam civitatem pervenerunt, adpræhensus est beatus Ursus a viris illius civitatis, et ibi accepit martyrium. Transiens ergo inde beatus Theonestus, venit cum suis discipulis ad Sisemundum regem. Tunc rex Sisemundus misit eos per legatos suos ad Paulinum episcopum. Tunc episcopus dixit ad eos: “Quid huc advenistis, quia fratres nostri Maximianus et Valerianus hic fuerunt interfecti.” Pergens autem inde beatus Theonestus cum navicula sua ad portum Magontiæ civitatis, pervenit et introivit in civitatem, ut ibi Christum prædicaret, et in eadem civitate Albanus discipulus ejus accepit martyrium. Tunc beatus Theonestus inde transiens duorum discipulorum solatio destitutus, cum duobus aliis Tabram et Tabratham in Gothiam pervenit, et ibi Christum prædicavit. Tunc turbæ Gothorum perforaverunt naviculam unam et duxerunt beatum Theonestum et posuerant in naviculam quam perforaverant, et in pelagus præcipitaverunt eum. Tunc beatus Theonestus læto animo et hilari vultu cum navicula, Domino gubernante, ad ripam alteram fluminis inlæsus pervenit. Et dum vestimenta sua ab aquis exsiccare vellet beatus Theonestus, Gothi conscensis navibus transnavigaverunt fluvium et apprehenderunt eum, et miserunt eum iterum in naviculam quam ante jam perforaverant, et duxerunt eum longe in mare, et dimiserunt eum ut ibi periret. Tunc beatus Theonestus oravit ad Dominum ut eis dimitteretur, et clamide suo obduxit foramina quæ in navicula erant, et elevans oculos suos ad cœlos, dixit: “Domine Deus meus, qui fecisti cœlum et fundasti terram super aquas, et dedisti escam omni carni, qui mare fundasti et terminum posuisti ei, et dixisti: Usque huc veni, et iterum in temetipsum revertere, te deprecor, Fili Dei vivi, qui in Chana Galileæ de aqua vinum fecisti, qui mulierem a fluxu sanguinis liberasti et mortuos suscitasti, et super aquas maris pedibus ambulasti; exaudi me et miserere mei, sicut misertus es Noe in diluvio.” Tunc ei vox de cœlo audita est dicens: “Theoneste meus, noli timere: restaurata est navicula tua; perges in Venetias per Odronto civitatem.” Et statim, Domino annuente, per Odronto civitatem in Venetias, et inde in Altinam civitatem pervenit, et in eadem Christum prædicavit. Tunc multa turba populorum predicationem ejus non ferentes, circumdederunt eum, ut interficerent eum. Tunc beatissimus Theonestus foras civitatem perrexit et duo discipuli cum eo. Et multitudo populorum persecuti sunt eos usque ad pontum super ramo fluvio Sile, et ibi comprehendentes beatum Theonestum cum discipulis suis, interfecerunt eos. Et ipse caput suum in manibus suis portavit. Inter flumen Rodiano et Sile ibi posuit illud, et discipuli ejus similiter fecerunt, et ibi cum ipsis requiescit in pace apud Dominum omnipotentem et homines christianos *. Acta sunt autem hæc in civitate Altina sub Theodosio imperatore, sub die X kl. Decembres, regnante Domino nostro Jesu Christo.
[Annotatum]
* Scripta forsan ante translationem reliquiarum, de qua in Comment. præv., num. 27.
DE S. ERNACH VIRGINE SANCTIMONIALI S. PATRICII DISCIPULA IN HIBERNIA
MEDIO CIRCITER SÆC. V.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Ernacuag, sanctimonialis in Hibernia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unica. Sanctæ Ernach cultus, natales, officium, lapsus et correctio.
In Kalendario Sanctorum Hiberniæ quod Wilhelmus Reeves [Ecclesiastical Antiquities of Down, Connor and Dromore, pag. 380. Cfr. pag. 300.] confecit, ad diem 8 januarii legimus: [S. Ernach, virgo,] S. Eargneath, virgo, de Dun-da-en; ad diem vero 30 octobris: S. Ernachuag, de Dun-da-en et simul S. Herenat, virgo, de Dun-da-en. Quam sententiam a Martyrologio patrio Dungallensi hibernice scripto, seu Michaelis O'Clery [The Martyrology of Donegal. Cfr. Biblioth. Royal. de Brux., mss. 4639 et 5095.] , a se et Jacobo Todd edito, mutuatus est. Ibi enim die 8 januarii occurrit: Eargnat, virgo de Dun-da-en in Dalradia, et 30 octobris: Hercnat, virgo in Dun-da-en in Sylva Dalradiæ. Pariter in Martyrologio quod dicitur B. Ængussii, anno circiter 900 concinnato ad diem 8 januarii [Whitley Stokes, On the Calendar of Oengus, pag. XXVII, in Transactions of the royal Irish Academy, Irish mss., tom. I, part I, edit. 1880.] celebratur Ercnat hua[g] an orbba, alias Ercnait uag an orba: quod significat: Ercnat virgo hereditas, aut, si ven. virum Joannem O' Hanlon sequimur: Ercnat electa ad hereditatem [cœlestem] [Ap. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, tom. I, p. 125. Cfr. Cod. ms. Brux. 5100, fol. 96 V°] . Ibidem ad diem 30 octobris: Hernach huag ardage, alias Ernach uag ardaige, seu Ernach virgo celsa columna [Whitley Stokes, op. cit., pag CLII. Cod. Brux. 5100, fol. 110 r°.] Ubi disjunctae prodeunt voces Ernach uag, Ernach virgo, ex quibus Wilhelmus Reeves nomen unum conflavit. Ernachuag, ait idem, in Festilogio Ængussii sic annotatur: Filius Jairnn ejus nomen, et in Dun-da-en in sylva Dalaradiæ est [commemoratus]. Re quidem vera, in editione Festilogii, quæ recens Dublini prodiit, voci Ernach hæc affigitur glossula [Whitley Stokes, op. cit., pag. CLXI.] : Ernach i. e. Mac Iairnd est nomen ejus; sed ad tetrastichum non apte conveniebat; et est in Dun Daen in sylva Dal Araide. Jure itaque diceres non in Ernach virginem cadere glossam, sed in alium Ernach, qui quidem in Festilogio Ængussii omissus fuerit. Certe citatur aliquis Ernach in Menologio Dungallensi ad diem 30 octobris [Todd et Reeves, Martyrology of Donegal, pag. 289.] : Colman, abbas… Hercnat, virgo, de Dun-da-en… Dochonna. Feidhlimidh de Dohmnach. Ernach Filius Echin. In Martyrologio Drummondiensi, valde antiquo, ab Alexandro Forbes, episcopo anglicano Brechinensi, juris publici facto, ad diem 30 octobris: Apud Hiberniam natale … sancti virginis Ernach [Kalendars of Scottish Saints, pag. 27.] , et ad diem 8 januarii: Item apud Hiberniam Ercnat sancta virgo et Necten in Britannia eodem die migraverunt ad Christum [Ibid., pag. 1.] .
[2] [culta die 8 januarii et 30 octobris,] Quamvis S. Eargnat ad diem 8 januarii et S. Hercnat ad diem 30 octobris in Martyrologio Dungalensi commemorentur, utramque tamen suo Kalendario ad diem 30 octobris inscripsit Wilhelmus Reeves, ratus ob causas manifestas unam et eamdem esse sanctam virginem. Qua in re ei præluxit Colganus [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 42.] . Ven. vir Joannes O'Hanlon [Lives of the Irish Saints, tom. I, pag. 125.] arbitratur sanctæ virginis natalem die 8 januarii, translationem vero die 30 octobris fuisse celebratam, eaque opinio inde confirmatur, quod, ex supra citatis, in Kalendario Drummondiensi sancta dicitur die 8 migrasse ad Christum. Ei Sanctorum honores fuisse delatos in ecclesia Cluainda-en seu Dun-da-en, alias Duneane, diœceseos Conerensis parœcia [Reeves, Ecclesiast. Antiq., pag. 86, 300.] , scribit. Colganus [Acta SS. Hiberniæ, pag. 42.] . Hanc præcipuam laudem ideo habuit Tamhlacht, Ultoniæ oppidum, ad lacum Echach Peagh, quod ibi beata femina fuit sepulta. Quam vero ob causam in Dun-da-en peculiari cultu fuerit cohonestata, non reperio. Suspicor Hibernos opinatos esse, quum S. Patricius ibi aliquando domicilium habuisse dicatur, eodem loco S. Ernach, utpote sancti episcopi discipulam, fuisse commoratam. Ex dictis quoque perspicuum est ejus nomen diversis modis scriptum fuisse, Ernach, Ergnata, Eargnat, Ercnat, Hercnat, Hernat, Herenat.
[3] [nata nobili familia,] Existimat Colganus [Colganus, Trias thaumaturga, pag. 24, 73, 124.] sanctam virginem sub annum 460 floruisse; idque, secutus Vitas S. Patricii ejusque discipuli S. Benigni, infert ex eo quod S. Benignus, qui septennis erat dum S. Patricius anno 431 in Hiberniam venit [Lives of the Irish Saints, tom. I, pag. 125. Cfr. Reeves, Eccles. Antiq., pag. 300.] , ab ea in flore adolescentiæ, sed jam sacerdos, amari cœpit. Colgani sententia videtur satis probabilis, quum Benignus tum temporis annos circiter triginta quinque natus esset, sacerdotes autem eo ævo non ante trigesimum ætatis annum, ut videtur, ordinari solerent. Ex iisdem fontibus, et præsertim ex Vita S. Benigni, quæ, hibernico idiomate, in ms. codice Bibliothecæ regiæ Bruxellensis exstat, didicit Colganus beatæ Ernach patrem fuisse Darium cognomento Derga, filium Finchadii, filii Eugenii, filii Niellani. Addit Colganus: Videtur autem hic Niellanus esse, qui regioni de Hy-Niellaim prope Ardmachiam et familiæ ejusdem nominis, in eadem regione olim florenti, nomen imposuit. Et nisi opinio me fallat, fuit Niellanus filius Fedhlimii, filii Fiachri Cassani, filii Collæ cognomento Dachrioch: de quo in Menologio genealogico cap. 9. Placet ven. viro Joanni O'Hanlon familiam uti et territorium quæ nuncupantur Hy-Niellain prope Armacam, ab illo Niellano nomen accepisse.
[4] [discipula fuit S. Patricii.] Fuit S. Ernach una ex virginibus quæ a S. Patricio, Hiberniæ apostolo, sacrum velum accipientes, perennem castimoniam Deo voverunt. Quum autem suis virtutibus in Ecclesia Dei fulgeret, a S. Patricio digna habita est quæ lavaret reficeretque sacras vestes. Immo ex quadam nota quam ad Ængussii Festilogium pertinere dicit O'Curry, discimus Ercnat, virginem sanctimonialem, fuisse Sancti Columb Cille coquam et vestificam, ejusque ecclesiam esse Cille [sic] Choca in Cairbre ua Ciardha [nunc Carbury in Comitatu Kildariensi]. Ercnat erat ejus verum nomen, quod significat Plumariam: siquidem Ercadh, in vetere idiomate Gaedhelico idem erat quod nunc delineans et acu pingens. Ipsamet enim virgo sancto Columb Cille ejusque discipulis vestes acu pingebat, concidebat et suebat [O'Curry, Manners and customs of the ancient Irish, tom. III, pag. 123, cit. apud Whitley Stokes, pag. CCLVII.] . Ad idem munus obeundum pariter a sancto viro electæ fuerunt S. Lupita, S. Patricii soror, et Cruintheresia, regis Britanniæ filia [Colganus, Acta SS. Hib., pag. 41.] . Non tamen videntur fuisse id genus sanctimoniales diaconissæ, ut describuntur a Pinio [Acta SS., tom. I Sept., Tract. prælim., pag. 1 et seq.] , Cabassutio [Notitia Concil., pag. 25, edit. Lugd. 1690.] , Pelliccia [Christianæ Ecclesiæ politia, tom. I, lib. I, pag. 64 et seqq.] , Mannhartio [Antiquit. christianæ, pag. 106.] , Colmano [Lyman Coleman, The antiquities of the Christian Church, cap. III, pag. 54.] allisque pluribus; sed harum aliquam prætulisse speciem. Similitudinem minorem habent cum Ordinum Præmonstratensis et Cisterciensis monialibus conversis: quarum erat lavare canonicorum aut monachorum vestes aliaque hujusmodi, ac vicissim ab iis cibo spirituali nutriri et refici [Cfr. supra, Comment. de B. Ricwera, pag. 52; Acta SS., tom. XII Oct., pag. 391.] , quæque tamen non erant ad cultus divini res curandas peculiari modo adhibitæ. Suo officio S. Ernach aliquo tempore rite functa est, omnem laborem suscipiens ut decore et splendide liturgia sacra perageretur, nunquam tamen felicior quam cum sibi esset concessum sacrosancto sacrificio Missæ, et officiis divinis solemniter decantandis interesse.
[5] [Amore inhonesto S. Benignum amavit;] At illa delectatio quam ex laudibus divinis percipiebat, non multum abfuit quin ei maximum damnum faceret. Etenim Jocelinus, monachus Cisterciensis sæculi XII, in Vita S. Patricii, (quod opus majori cum delectu prudentiaque collectum [Acta SS., tom. II Martii, pag. 521.] voluisset Papebrochius), scribit: Venerabilis Benignus inter ceteras munerum dotes, quibus illum ditaverat divina gratia, vocis in cantu dulcisonæ quadam pollebat prærogativa; ita ut audientium compungendo plerumque penetraret aures et corda. Sed quoniam virtus aut donum divinitus collatum plerisque solet esse odor vitæ in vitam, quibusdam odor mortis in mortem; ex vocis melodia ministrabat tentator delinquendi occasionem. Quædam namque sanctimonialis fæmina, Ernachuag, dum oblectaretur super Benigni cantum mellifluum, auribus crebro perceptum, interiori desiderio succendebaturad peccatum criminale, cum ipso viro Dei hujus ignis ignaro committendum. Turpium ergo schematum fomentis adhibitis, fervens et fœtens in tantum exarsit et excrevit concupiscentia, ut vix in ejus pectore se caperet amoris perniciosi flamma. Et quia propter disciplinam S. Patricii, puella non poterat potiri secreto Benigni colloquio, ex accessus et alloquii ipsius difficultate ampliori urebatur incendio. Calliditate igitur fæminea instructa, gravissimam infirmitatem simulans decubuit doloris lecto, implorans cum ploratu animæ consilium, sacræque Communionis salutare viaticum a sancto sibi præberi Benigno: erat enim tunc gradu sacerdos, magna veneratione habitus, qui et officium sacerdotale sacris adornabat actibus. S. Patricius autem, revelante Spiritu sancto, non ignorabat quo sanctimonialis illa laborabat incommodo. Accito itaque discipulo suo, videlicet Benigno, præcepit ut ægram visitaret, et quæ saluti animæ congruebant, illi ministraret. Obsecundans ille Patri spirituali, ejus benedictione postulata et percepta, domum decumbentis intravit, editoque signo Crucis (sicut moris erat ubique Patricio domum quamlibet ingredienti), omnes insidias latentis inimici, saluti hominum invidentis aut quieti, effugavit. Res mira claruit atque præclara, et, licet inusitata, tamen utilissima. Elevans oculos puella vidit ingressi Benigni staturam valde terriblem, faciemque ejus flammigeram, illud habitaculum atque seipsam intus et exterius collustrare, sanctumque Patricium manibus suis caput ipsius obumbrare. Ab illa ergo hora usque ad vitæ terminum, ignem venereum sensit in carne extinctum, ac si corpus ligneum vel lapideum gestasset, non carneum. Diligebat deinceps S. Benignum illa sanctimonialis sancto sinceroque amore, seque confitebatur ipsius meritis per S. Patricium a gehennali ereptam ardore. Unusquisque ergo quod sensit super hoc signo videat, quia unusquisque secundum Apostolum abundat in suo sensu: ego vero magis admiror, plusque appretior miraculum hic gestum ad animæ vivificationem ac vegetationem, quam alicujus in carne mortui resuscitationem. Hactenus Jocelinus, qui in Actis S. Patricii describendis quatuor nunc deperditas Vitas ejusdem Hiberniæ apostoli, a SS. Benigno, Mel episcopo, Lomano, Patricio juniore, ejus discipulis concinnatas, præ manibus habuit. Jocelini librum, licet non omnibus numeris perfectum, Papebrochius, relictis aliis S. Patricii Vitis, Actis Sanctorum Bollandianis inseruit.
[6] [sed miraculo fuit correcta.] Duo quoque alii S. Patricii biographi sanctæ Ernach imprudentiam posteris tradiderunt, interposito tamen hoc descrimine, quod ab iis dicitur illa femina S. Benignum nimio amore dilexisse, et inde ægrotasse ac defuncta esse, dum contra Jocelinus illam tantum simulasse morbum refert. Prior ex illis historicis videtur esse S. Evinus, qui, ut ait Papebrochius [Ibid., pag. 520.] , assumpsit ex antiquioribus latinis aliquas, indeque nunc paragraphos, nunc periodos transcribens, easque hibernice reddens, atque eadem lingua adjungens reliqua quæ ipse aliunde cognoverat atque addenda judicabat. Qui scriptor, postquam ferme eodem sermone ac Jocelinus S. Benignum adumbravit, subjicit: Cum enim S. Patricius Ardmachiæ ageret, quædam virgo, filia viri principis in illa regione, nimirum Darii, filii Finchadii, qui Ardmachiam S. Patricio contulit; mira suavitate cantus S. Benigni illecta, cœpit cum melodiæ dulcedine, aliam admittere delectationem, tam virgineæ verecundiæ quam vitæ noxiam. Flammæ etenim paulatim succrescentes, ita vires tacito administrarunt incendio, ut dum illud optati desiderii explendi aquis extingui non potuerit, primo virgini omnes corporis vires, et postea ipsam pene vitam ademerit. Quod cum S. Benignus resciret, rem S. Patricio, et causam, prout contigit, aperuit; in casu deplorando, ejus opem et auxilium implorat et postulat. S. Patricius hæc audiens, aquam benedixit, et jubet ut S. Benignus corpus virginis ista aspergat; quod cum fecisset, illa sancta virgo, inquit author ille vetustus, surrexit confestim viva, et postea spiritualiter dilexit eum. Hæc est Ergnata, filia Darii, quæ quiescit in Tamhlacht. Rem eodem modo, sed minus prolixe narrat alius biographus, quem Colganus [Trias thaum., pag. 162 et seq.] , repugnante Papebrochio [Ibid., pag. 44.] , suspicatur fuisse S. Eleranum. Hæc sunt ejus verba [Acta SS. Martii, tom. II, pag. 250.] : In illo tempore filia Dairi discipulum sancti viri, nomine Benignum, nimio amore dilexit: et inde ægrotavit, ac defuncta est. Benignus autem aquam benedictam a sancto (Patricio) suscipiens, perrexit ad locum, in quo puella erat mortua, quam aqua aspergens, illico incolumis surrexit: et postea spiritualiter dilexit eum. Ipsa est Ercnata sancta filia Dairi, quæ est in Tamlachta-bo [Trias, pag. 46.] . Verum Jocelino potius quam duobus aliis scriptoribus fidem habendam esse arbitror. Ipse enim, quamvis S. Patricii Vita, S. Evino adscripta, usus sit [Acta SS., tom. II Martii, pag. 578.] , alios tamen scriptores, ut procul dubio in hac re veraciores, in sanctæ Ernach lapsum referendo sequi maluit. Idem dicatur de ejus morte et ad vitam reditu. Quod genus miraculi non adeo rarum est in Sanctorum Actis, quemadmodum disputavit Benedictus XIV [De beatif. et canoniz., etc., lib IV, part. I, cap. XXI, num 5.] , theologorum commentarios de hominibus mortuis divinaque ope revocatis ad vitam breviter contrahens. Neque plura de beata Ernach explicanda nobis occurrunt.
DE SS. THALASIO ET BAJO MARTYRIBUS EXOLDUNI IN GALLIA
SÆCULO V EXEUNTE.
COMMENTARIUS CRITICUS.
Thalasius, martyr Exolduni in Gallia (S.)
Bajus, martyr Exolduni in Gallia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. De SS. Thalasio et Bajo paucissima supersunt documenta. Clades civitatis Bituricensis, oppidi Exolduni et monasterii B. Mariæ Virginis.
Scriptores rerum Bituricensium inter civitatis suæ viros pietate fortique animo præstantes, [De SS. Thalasio et Bajo] SS. Thalasium et Bajum Exoldunenses, utpote veritatis christianæ martyres, jure meritoque recensent. Sed, quamvis nulli labori pepercerint [Cfr. Pérémé, Recherches sur Issoudun, pag. 55.] , quemadmodum et ad me viri docti ex illa regione oriundi scripserunt, ut eorum ætatem, historiam cruentæ mortis, aliaque hujus generis perspecta haberent, non potuerunt non fateri sese omne suum oleum et operam perdidisse. Videntur ambo SS. Sidonio Apollinari, Sulpitio Severo, Venantio Fortunato ipsique diligentissimo S. Gregorio Turonensi aliisque antiquis Galliæ centralis scriptoribus, qui istius tractus martyres et sanctos sermone soluto aut carmine celebrarunt, prorsus fuisse ignoti: nam ne verbum quidem de illorum glorioso agone vel triumpho literis mandarunt. Scriptorum silentium adeo fuit altum, ut præter veterem quamdam locutionem latinam, et tres martyrologiorum enunciationes, certe non antiquas, frustra aliquod documentum quæsiveris. Scilicet in ecclesia Exoldunensis monasterii Deiparæ exstabat capsa lignea, quæ in summo muro, novem pedes alto, posita erat, et in qua (ita Gasparus Thaumas de la Thaumassière) existimant Exoldunenses contineri corpora sanctorum qui nominati sunt Thalasius et Baius, quorum primus Senator Exolduni, alter vero archipresbyter in eodem martyrisati; hac quoque in abbatia sunt canonisati sanguinisque suorum effusione protectores dati [Hist. du Berry, tom. II, lib. V, cap. V, pag. 146, edit. 1867.] . Ubi illud imprimis notandum est, quod, quum gallico sermone opus suum scripserit laudatus auctor, latine tamen retulit hæc verba: Thalasius et Baius quorum, etc.; ita ut in his adesse vestigia antiquæ inscriptionis videri possit. Quapropter ea nomine inscriptionis Exoldunensis passim in hoc commentario significabimus.
[2] [non supersunt] Historiam rerum Bituricensium, ex qua citata verba descripsimus, confecit Thaumas de la Thaumassiere, innixus, ut fatetur in præfatione, bene multis diplomatibus genuinis a se lectis, illamque anno 1689 in lucem primo edidit [Cfr. Lelong, Bibl. Hist. Franc., tom. III, pag. 433, edit. Fevret.] . Hunc virum res Bituricenses accuratissima diligentia collegisse referunt Ludovicus Moreri [Le Grand Diction. historiq, tom. X, pag. 109, edit. 1758.] ejusque sequax Carolus Richard, O. P. [Diction. ecclés., tom. V, pag. 287, edit. Paris. 1762.] . Quibus consonant Ludovicus Michaud [Biographie Univ., tom. XLV, pag. 249, edit. 1825.] , Ludovicus Raynal [Hist. du Berry, tom. III, pag. 449, tom. IV, pag. 379 et 418.] et doctor Hoefer [Nouv. Biogr. Univ., tom. XLV, pag. 26, etc.] , quorum primus eum nuncupat operum probatorum scriptorem, secundus modo peritum historiæ, modo eruditum boni nominis; tertius censet ejus Opera præsertim de rebus Bituricensibus esse eximia. Fateor eum ab Armando Pérémé [Recherches sur Issoudun, pag. 291 et 54.] admissæ aliquando negligentiæ incusari: sed me non fugit hunc historicum fere omnia sua placita de SS. Thalasio et Bajo e Thaumasserio excerpsisse, quin hoc loco in eo errorem deprehendat, imitatus Felicem Pallet [Nouv. hist. du Berry, tom. V, pag. 138.] , qui anno 1785 Thaumasserii narrationem, nullo mutato verbo, in suos historicos libros transtulit.
[3] [nostro ævo] Dein in Martyrologio jam dicti monasterii Exoldunensis ad diem 30 octobris legebatur: In territorio Bituricensi, castro Exoliduno sanctorum martyrum Thalasii et Baii [Apud Thaumassière,, Pallet et Pérémé, loc. cit.] . Item in Martyrologio Bituricensi monasterii puellaris S. Laurentii, edito a Labbeo, occurrunt hæc verba ad diem IV idus maji (12 maji): In territorio Bituricensi translatio sanctorum Florentii, Davidis, Talazii et Asclipii episcoporum [Labbe, Biblioth. mss., tom. II, pag. 699.] . Hæc verba recentissima manu addita fuisse testatur editor Labbeus. Præterea in eodem martyrologio ad diem 30 octobris: Bituricas castro Exiliduno S. Thalasii episcopi [Labbe, ibid., pag. 704.] . Addit et traditio popularis, in Officium ecclesiasticum clero Bituricensi proprium traducta, utrumque sanctum martyrem simul sæculo V pro Christo animam posuisse eorumque sacras exuvias Exolduni et Biturigibus periisse. Nec alia de utriusque sancti martyris muniis, gestis, agone, morte et antiquo cultu nobis innotuerunt.
[4] [nisi paucissima documenta:] Inspiciens curiosus lector hæc monumenta historica, animadvertet omnia obscura nocte esse obvoluta. Utique ex iis excerpere possumus SS. Thalasium et Bajum, cives Exoldunenses, ibi eodem tempore morte cruenta pro Christo fuisse affectos; sed quandonam martyrium subierunt? Num tempore imperatorum Romanorum? Sed tunc in Gallia forte nondum erant creati archipresbyteri. An ibidem ætate Visigothorum? Sed quonam pacto per hæc tempora potuit senatoria dignitate insigniri S. Thalasius? Dein ille idem S. Thalasius qui in inscriptione monasterii B. Mariæ Virginis dicitur Senator, in martyrologio Bituricensi S. Laurentii perhibetur Episcopus. Præterea quanam ratione reliquiæ S. Thalasii Exolduno Bituricas in monasterium puellare translatæ fuerunt? Tandem adde traditiones Bituricenses et Exoldunenses non in unum idemque conspirare. Et hæc documentorum penuria tanta est, ut in nullis aut historiis aut annalibus aut aliis libris scriptis sæculo XII antiquioribus, modo aliquot diplomatum Exoldunensium titulos excipias, nomen oppidi Exolduni reperiant eruditi [Pérémé, cap. IV, pag. 64.] . Nec aliquis culpet vel Bituricenses vel Exoldunenses, quasi suorum cœlestium patronorum historiam propria incuria interire permiserint; nam causa hujus infortunii nulla est alia quam innumeræ calamitates, quibus provincia Bituricensis, oppidum Exoldunense, ipsumque monasterium Deiparæ, exuviarum SS. Martyrum per plura sæcula sedes, ferme indesinenter pressa fuerunt: quæ nisi præ oculis habeantur, ratio hujus commentarii nostri de SS. Thalasio et Baio vix intelligi possit. Quapropter nobis hanc cladium seriem breviter indicantibus, ignoscat lector, eo quod ad utriusque sancti martyris Acta dilucidanda, valde utile, ne dicam necessarium, erit. Itaque ab ipsis originibus Exoldunensibus exordiamur, ne cuiquam absurdum videatur S. Thalasio senatoris nomen fuisse inditum.
[5] [quum Exoldunum, ubi perhibentur occisi,] Porro Exoldunum quod dicitur fuisse olim scriptum Exoldunum, Exolidunum, Exuldunum, Exelodunum, Exilidunum, Exildunum, Uxellodunum, Urselodunum, Eussodunum, Essodunum, Issoldunum, Auxellodunum, Ypsilodunum, Seldunum, Sodunum, Xoldunum [Valesius, Notitia Galliarum, pag. 190; Pérémé, pag. 20.] , quodque hodie nomen Gallicum habet Issoudun, civitatis vel etiam provinciæ aut diœceseos Bituricensis semper fuit oppidum. De Exolduni etymologia multum disputarunt Chaumeau, Thaumassière, Catherinot aliique; sed, licet in hoc labore multum insudarint, sub judice litem reliquerunt. Verum vel ipsum nomen desinens in dunum, ut Lugdunum aliaque similia [Cfr. Raynal, Hist. du Berry, tom. I, lib. I, cap. II, pag. 38.] , Exolduni oppidi celticam originem ac proin remotissimam antiquitatem manifesto demonstrat. Haud paucorum eruditorum est sententia recensendum esse Exoldunum inter Biturigum urbes quas illi, ne patriæ fines a Romanis occuparentur, igni deleri libenti animo passi sunt, et de quibus Julius Cæsar scripsit: Omnium consensu, hac sententia probata, uno die amplius XX urbes Biturigum incenduntur [De Bello Gallico, lib. VII, cap. XV.] . Quin etiam iidem eruditi existimant Exoldunum, postquam civitas Bituricensis a Romanis fuit subacta, aut municipium aut coloniam Romanam esse effectam. Re quidem vera neque inter Galliæ colonias Romanas, neque inter municipia a scriptoribus numeratur: at rei periti opinantur non pauca Galliarum municipia, colonias, imo et civitates, quarum notitia temporum acerbitatibus videbatur interiisse, paulatim e tenebris in lucem fuisse evocatas. Nostro quidem ævo, ait Benjaminus Guérard, Gallicarum antiquitatum scientissimus [Essai sur le système des divisionis territoriales de la Gaule, Introduct., pag. 2 et seq.] , ducentæ circiter gentes Galliam Belgicam, Celticam et Aquitaniam incolentes nobis innotuerunt: sed asserit Josephus, Judæorum historicus [De Bello Judaico, lib. II, cap. XVI (al. XXVIII), pag. 119, edit. Didot.] , suo tempore fuisse trecentas et quinque, Plutarchus [Opera, tom. II, Cæsar, cap. XV, pag. 852, edit. Didot.] trecentas; quin et Appianus [Roman. Histor. quæ supersunt, de bellis civil., lib. II, num. 150, pag. 409, edit. Didot.] quadringentas dicit a Julio Cæsare devictas Romanisque subditas. Unam ex his gentibus fuisse Exoldunensem omnino verisimile est; nam in urbis vicinia repertum traditur numisma inscriptum literis Gens Xoldu, ac triginta et una urnæ sepulcrales, certa sedis Romanæ indicia. Apparent et ibi vetustissima rudera, quibus constat locum ab iisdem Romanis ex parte saltem post exustionem fuisse restitutum [Pérémé, cap. II, pag. 21; cap. III, pag. 39.] . Præterea Galliæ oppida infra Ligerim sita brevi post suam cladem libentissime Romanos mores susceperunt [Rivet, Hist. litt., tom. I, part. I, pag. 126; Desjardins, Géogr. de la Gaule Romaine, tom. II, cap. I, pag. 22 et seqq.] . Neque dubitandum est quin Exoldunum munitum fuerit: unde nomen castri ei accessit, uti in Martyrologio Exoldunensis monasterii Deiparæ legimus. Castra enim, uti et castella, quemadmodum observat Cangius [Gloss., tom. II, V° Castellum, edit. Paris. 1842; Longnon, Géogr. de la Gaule au VIe siècle, pag. 15.] , oppida munita dicta … fuerunt … vel ut loquitur Schœpflinus, locus munitus defendendæ provinciæ extructus [Cfr. Alsatia illustrata, tom. II, pag. 430.] . Idem alibi: Oppidum exiguum quod vicum potius majorem appellares vel burgum, ubi nec episcopus, nec comes, nec præfectus, nec ullus judicum provincialium sedem habuerat [Ibid., tom. I, pag. 178.] . Quibus quoque locis sua erat curia seu ordo, vel senatus; quod postea nobis ostendendum erit. Atque hæc de oppidi Exoldunensis antiquitate.
[6] [uti et tota civitas Bituricensis,] Verum, uti modo monuimus, illud præclarum oppidum Galliæ Celticæ [Baudrand, Nov. Lex. Geogr., pag. 282, edit. 1677.] martyrio SS. Thalasii et Baji celebre, monumentis historicis, quibus illorum gloriosus triumphus dilucidetur, propter temporum iniquitates omnino caret. Postquam enim Exoldunum, non secus atque integra Bituricensium civitas, ultra quinque sæcula Romanis fuit subdita, sub imperium Visigothorum, qui jam a quinquaginta septem circiter annis Galliæ meridionalis partem occupabant, ab anno circiter 474 ad annum circiter 484 transiit [Dufour de Longuerne, apud Bouquet, Recueil des Historiens des Gaules, tom. III, pag. 683 et seq.] . Anno vero 507 Chlodoveus, rex Francorum, aliis suis Gallicis possessionibus hunc tractum armorum vi adjunxit [Cfr. Ibid., pag. 379.] . Dein civitatis Bituricensis, sive hæc fuit regni Aurelianensis, sive regni Aquitanici, vel ditionis regis Anglorum, infausta fata semper subiit Exoldunum. Hinc incredibilibus calamitatibus obrutum fuit, quando universus Bituricensis ager, regibus Francis inter se bellantibus, crudeliter igni ferroque circa annos 532 et 583 vastatus fuit [Cfr. Gregor. Turon., Hist. Francorum, lib. III, col. 250; lib. VI, col. 398, edit. Migne.] : item quando ei, sæculo VIII, Carolus Martellus primo, dein Arabes et postea Pippinus, Martelli filius, tam ingentem cladem intulerunt [Cfr. Dufour, tom. cit., pag. 704.] , et quando sæculo IX illum Normanni multos annos depopulati sunt. Et singulariter ipsum Exoldunum annis 1135, 1504 et 1651 flammis quasi deletum fuit. Præterea anno 1174 ab Henrico II rege Angliæ, et anno 1195 ab ejus filio Richardo expugnatum fuit. Accedit quod sæculo XVI Calvini asseclæ et sæculo XVIII turbatores rerum civilium et ecclesiasticarum omnia sancta Exolduni subverterunt. Hæc passim referunt Raynal [Hist. du Berry, tom. I, passim.] , Pérémé [Recherches sur Issoudun, cap. X, pag. 168 et seqq.; cap. XII, pag. 204.] , Pallet [Nouvelle hist. du Berry, tom. V, cap. I, pag. 125.] aliique. Quæ continuæ clades monumentis historicis non potuerunt non esse exitiosæ.
[7] [ipsumque monasterium, reliquiarum sedes, pluries fuerint combusta.] Tandem, quod hoc loco minime prætermittendum est, monasterium Deiparæ Exoldunense reliquiarum sanctorum martyrum per plura sæcula domicilium, alterius generis calamitatibus fuit afflictatum. Etenim monachis Exoldunensibus, quorum exordia ad annum 947 referuntur, anno 1481 abbates commendatarii, cœnobiorum pestis, præesse inceperunt: et, quum, uti eorum mos erat, disciplinam regularem flocci facerent, paulatim monasterii incolæ religiosæ suæ professionis adeo immemores facti sunt, ut ad vitæ sanctimoniam revocandi fuerint. Postea anno 1620 iterum eis datus est abbas regularis, Jacobus Touchet, qui, anno 1674 vita functus, successores in feliciter nactus est et ipse abbates commendatarios, quibus bullas constanter denegavit Sancta Sedes. Nec mirum: nam hi viri sua, Deo post habito, quærentes, monasterii res tam incredibiliter dissolverunt, ut sæculo XVIII ineunte ad tres vel quatuor monachos esset redactum: quorum regulari præfecto non nisi duo millia librarum numerabantur [Cfr. Voyage littéraire de deux Religieux Bénédictins, tom. I, pag. 21 et seq.; Gallia christ., tom. II, col. 156 et seq.] . Eorum tandem supellex ex auctoritatis publicæ mandato diei 17 julii anni 1793 fuit huc illuc sparsa: monasterii vero archivum in foro combustum [Pérémé, pag. 284.] . Et hic miser status tum monasterii Deiparæ, præsertim tempore abbatum commendatariorum, tum provinciæ Bituricensis et oppidi Exoldunensis magna causa fuit cur SS. Thalasii et Baji memoria tantum detrimenti passa sit.
§ II. De traditionibus Exoldunensibus et Bituricensibus. De tempore martyrii SS. Thalasii et Baji. — Fuitne S. Thalasius senator et postea episcopus? An idem ac Thalasius episcopus Andegavensis? De archipresbyteratu S. Baji. Fuitne monachus? De genere utriusque martyris. De nomine S. Thalasii.
[Non concordant traditiones Bituricenses et Exoldunenses] Non mirum est inter tot strages, quas modo memoravimus, monumenta antiqua de martyribus Exoldunensibus periisse, et solam forte oralem traditionem per longa tempora eorum memoriam servasse. Quæ traditio, quum sanctorum reliquiæ adessent et perenni cultu honorarentur, semper viva esse debuit. Dein, quæ Baronius de traditionibus Romanis, multum approbantibus decessoribus nostris Henschenio [Acta SS., tom. III Aprilis, pag. 409.] et Sollerio [Ibid., tom. III Julii, pag. 479.] , protulit, valent quoque de traditionibus Exoldunensibus [Cfr. Papebrochius, Resp. ad exhibitionem errorum Sebast. a S. Paulo, Art. XIX, num. 15; Acta SS., tom. VII Octob., pag. 824; ibid., tom. VIII, pag. 821; Mabillonius, De Azymo et ferm., cap. VIII, Opp. posth., pag. 154; Honoré de Ste Marie, Réflexions sur les règles de la critique, tom. II, pag. 299; Pitra, Etudes sur les Bollandistes, pag. 135.] . Ait quippe: In his quæ sunt Romanæ Ecclesiæ, major est adhibenda fides ejus alumnis quam cæteris [Martyr. Roman., ad diem 26 Aprilis, in Nota.] . Traditiones autem illæ in quantum spectant ad S. Thalasium duplici brevissimorum documentorum genere continentur, quorum alia ut § superiore vidimus, sunt Exoldunensia, alia Bituricensia, et non ita similia sunt, ut ex eodem fonte hausta dici possint: neque ita dissimilia, ut ad eumdem sanctum ex parte non pertineant. Ex traditionibus Exoldunensibus colligimus utrumque sanctum, quorum unus senator, alter archipresbyter fuit, pro Christo Exolduni sanguinem profudisse et ibidem suorum (id est, civium) protectores, in monasterio Deiparæ, ubi eorum reliquiæ in eadem capsa depositæ fuerunt, cultu ecclesiastico fuisse eodem die 30 octobris honoratos: quasi ad indicandum eos in eodem certamine martyrium esse adeptos, ut in Bituricensi Officio ecclesiastico legitur. Bituricensia vero documenta nobis exhibent aliquem S. Thalasium episcopum, cujus, non secus ac SS. Florentii, Davidis et Asclepii episcoporum, ad S. Laurentium translatio fuit facta. Qui sanctus idem habitus sit oportet a martyrologii scriptore (verene an falso, inquiretur inferius) ac sanctus martyr Thalasius Exoldunensis; nam ad diem 30 octobris in eodem martyrologio hæc quoque occurrere verba vidimus: Bituricas castro Exiliduni S. Thalasii episcopi. Ex his apparet eumdem S. Thalasium ab Exoldunensibus habitum fuisse senatorem, et a Bituricensibus episcopum.
[9] [de SS. Thalasio et Bajo.] Hos secutus est Nicolaus Catherinot, qui in Bituricensi Sanctuario recensens sanctos quorum corpora ad S. Laurentium quiescunt, addit S. Thalasium episcopum Arvernensem ibi coli die 12 maji et præsertim die 30 octobris. Nonnihil in diversum opinatus est Claudius Chastelain in Martyrologio Universali, ad diem 30 octobris, hoc effatum proponens: Exolduni in territorio Bituricensi, S. Thalasius chorepiscopus, cujus corpus servatur a monialibus S. Laurentii Biturigibus. Nec defuerunt qui suspicati sint S. Thalasium Exoldunensem, seu, si mavis, Bituricensem, eumdem fuisse atque Andegavensem, qui absens Actis concilii Turonensis anni 461 subscripsit [Sirmondus, Concilia Galliæ, tom. I, pag. 123 et seqq.] , et cui Acta concilii Venetensis anni 465 fuerunt transmissa [Ibid., pag. 137.] . Sed hæc conjectura parum accurata est; nam ei non favet traditio aut Bituricensis aut Exoldunensis, neque etiam Andegavensis, quæ nunquam episcopum illum videtur inter sanctos annumerasse. Jam vero ex memorata illa diversitate exoriuntur aliquot quæstiones: prima, quonam ævo sancti martyres vixerint; secunda, num fuerit S. Thalasius episcopus aut saltem chorepiscopus; tertia, fueritne senator; quarta denique, num forte Exoldunensis, Bituricensis et Andegavensis unus idemque sit. Quas ita solvere tentabimus, ut alia nonnulla, quæ non absurde de sanctis viris affirmari possint, uti de eorum nomine et professione, immisceamus, habentes præ oculis quæ de antiquissimis Exoldunensibus originibus supra dicta sunt.
[10] [Ambo martyres facti videntur inter annos 474 et 484.] Itaque, priusquam ulterius procedimus, utile erit ostendere non erroris incusandam esse traditionem popularem ecclesiasticam, in Officiis liturgicis clero universo Bituricensi propriis relatam, et initio hujus commentarii a nobis indicatam: qua apertis verbis SS. Thalasius et Bajus affirmantur sæculo V labente pro Christo sanguinem suum fudisse: quin imo hæc sententia certe verisimilior est. Etenim rerum ecclesiasticarum Franciæ scrutatoribus non occurrunt ante sæculum V aut chorepiscopi aut archipresbyteri [Cfr. Thomassin, Discipl. de l'Église, tom. I, col. 453, 466.] , qualis prædicatur clare S. Bajus: unde credibile nobis videtur hujusmodi dignitates ante sæculum V in Gallia non fuisse, ac proin S. Bajum suo munere non esse functum ante sæculum V. Nec objiciatur eum forsan fuisse primarium castri Exoldunensis presbyterum, sine archipresbyteri nomine tamen, uti multis in locis usus fuit, atque hac de causa posteriore tempore archipresbyteri nomen sortitum esse. Sed hujus rei, quæ mera est conjectura, nulla datur demonstratio: quum contra traditio ecclesiastica diœceseos, tum in inscriptione monasterii Deiparæ, tum in Officio ecclesiastico apertissime expressa, eum fuisse archipresbyterum sine ambagibus pronuntiet. Neque videntur in tractu Bituricensi sæculo V aut postea certo fuisse martyres, nisi quo tempore hæc civitas Evarico regi Visigothorum fuit subdita, id est, ab anno circiter 474 ad annum 484. Quam crudelis erga catholicos fuerit Evaricus, arianismi acerrimus propagator, referunt et S. Apollinaris Sidonius [Epist. ad Basilium, apud Sirmondum, tom. I, col. 1022 et seqq.] et S. Gregorius Turonensis [Opera, Hist. Franc., lib. II, cap. 25, col. 221, edit. Migne.] . Hic, S. Sidonii testis oculati brevians narrationem, scribit: Hujus tempore et Evarix, rex Gothorum, excedens Hispanum limitem, gravem in Galliis super Christianos intulit persecutionem. Truncabat passim perversitati suæ non consentientes, clericos carceribus subigebat: sacerdotes vero, alios dabat exsilio, alios gladio trucidabat. Nam et ipsos sacrorum templorum aditus spinis jusserat obserari, scilicet ut raritas ingrediendi oblivionem faceret fidei. Maxime tunc Novempopulanæ, geminæque Germaniæ [lege Aquitaniæ] urbes, ab hac tempestate depopulatæ sunt. Extat hodieque et pro hac causa ad Basilium episcopum nobilis Sidonii ipsius epistola quæ hæc ita loquitur. Sed persecutor non post multum tempus, ultione divina percussus, interiit. Sub hac, inquam, persecutione SS. Thalasium et Bajum religionis catholicæ causa animam posuisse existimo. Et si fides populari traditioni tribuitur, locus agonis et hodie visitur, tumulus, olim extra, nunc intra pomœrium positus.
[11] [Non videtur S. Thalasius fuisse episcopus,] Quibus de martyrii tempore disputatis, dilucidanda venit quæstio fueritne S. Thalasius episcopus an senator et martyr. Nec facile est responsum, quum traditio Bituricensis eum episcopum, Exoldunensis vero non episcopum, sed senatorem et martyrem prædicent. Verum præ oculis habendum est traditiones Exoldunensium antiquiores esse quam Bituricensium, et secundum effatum Baronii, quod supra adduximus, credibiliores, utpote ad sanctum suum civem pertinentes. Deinde Exolduni nunquam fuit sedes episcopalis. Quod quum videret Castellanus, ut, quantum fieri posset, utrasque traditiones inter se conciliaret, chorepiscopum eum dixit: sed non feliciter. Sic enim discessit a Bituricensi traditione, neque accessit ad Exoldunensem; nullum habens omnino documentum quo novam hanc sententiam firmaret. Re quidem vera sæculo V existebat in Galliis hoc clericorum genus. De illis jam in concilio Nicæno I actum fuit [Labbe, Conc., tom. II, col. 47.] ; et memorantur anno 439 in canone III concilii Rejensis [Ibid., tom. III, col. 1286.] , in Galliis, et eorum munera parum ab officiis et juribus archipresbyterorum discrepabant, uli ostendunt Thomassinus [Discipline de l'Église, tom. I, lib. II, cap. I, pag. 447 et seq.] , Pellicia [Pellicia, Christianæ Ecclesiæ politia, tom. I, lib. II, pag. 114 et seq.] , Binterim [Denkwürdigkeiten, tom. I, pars II, pag. 386 et seq.] aliique. Sed aliud est fieri potuisse ut S. Thalasius hoc gradu honoratus fuerit, aliud secundum veterem aliquam memoriam ita affirmari posse. Hinc traditio Bituricensis et sententia Castellani minus firmæ nobis videntur. Placitum vero Catherinoti existimantis S. Thalasium fuisse Arvernensem episcopum, quum nulli documento innixum inveniatur, parum curandum apparet.
[12] [sed dumtaxat senator,] Magis itaque placent monumenta Exoldunensia, quæ suadent S. Thalasium fuisse Senatorem Exolduni: quod plures perperam intelligentes, in eo fuerunt, ut crederent eum in senatu romano habuisse sedem [Cfr. Pérémé, cap. IV, pag. 57. Tacit. Ann., lib. XI, 25.] , aut a familia patricia romana ortum duxisse, non attendentes Gallis suos olim fuisse senatores. Neminem enim latet civitates, oppida, municipia, aliisve nominibus designata loca, disposita et gubernata fuisse ad similitudinem urbis Romæ. Ait quippe Justinianus: Qui rempublicam olim nobis disposuerunt, existimaverunt oportere secundum regiæ urbis instar (Romæ) adunare in unaquaque civitate nobiles viros et unicuique senatus dare curiam, per quam debuissent agi quæ publica sunt, et omnia fieri secundum ordinem [Authenthicæ seu Novellæ Constitutiones, coll. IV, tit. 17, nov. 38, de decurionibus et filiis eorum, præf., pag. 72, edit. Elzevir. 1668. Cfr. Willems, Antiquités Romaines, part. II, lib. III, sect. III, cap. II, § 3; Guérard, Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 1 et seq.; Raynouard, Histoire du droit municipal en France, tom. I, lib. I, pag. 1 et seq.] . Quo vero pacto S. Thalasius togam senatoriam induere meruerit, ex nullo documento historico erui licet. In senatores enim cooptabantur alii jure hereditario, utpote nati postquam pater senatorium adeptus erat ordinem, alii vel ob merita vel ob amplissima peracta munera. Iis quidem demandatum erat vectigalia decernere, municipiorum magistratum nominare, civitatis res administrare et tueri, atque apud imperatorem ejusque legatos agere. Neque obstat minor Exolduni celebritas, quominus verisimiliter senatum habuerit, adeoque in eo S. Thalasius sederit: nam, uti jam vidimus num. 5, Exoldunum creditur olim fuisse aut colonia aut municipium romanum, ac potuit S. Thalasius, si non inter urbis Exoldunensis, certe inter civitatis Bituricensis senatores referri, quum Exoldunum intra Biturigum limites esset. Nunc autem in inscriptione monasterii Deiparæ fertur fuisse Senator Exolduni, nec ratio prostat cur ei in alia curia sedem assignemus.
[13] [confusus forte cum episcopo Andegavensi vel alio.] Devenimus tandem ad postremam quæstionem, fueritne S. Thalasius Exoldunensis idem ac S. Thalasius qui Biturigibus colitur. Priusquam respondeo, non possum non aperire anxietatem quamdam quæ meum obsedit animum: videlicet satis superque notum est olim atque omni fere tempore homines sacrilegos extitisse, qui falsas circum ferrent reliquias; ita ut concilia, atque etiam Tridentinum, leges adversus eorum facinora ferre debuerint. Porro nonne mirum est quatuor episcoporum corpora, de quibus plane nescimus ubi sederint aut unde venerint, in puellare S. Laurentii cœnobium una translatione illata fuisse? Sed quum nulla dubitandi firma causa prostet, hanc suspicionem ex animo expuli, tamquam certum habens esse reliquias cujusdam S. Thalasii. Sed quidquid id est, statui non posse videtur unum eumdemque esse sanctum virum. Omitto ambas partes contendisse corpus S. Thalasii apud se fuisse: nam infirmius est hoc argumentum, quoniam per synecdochen sæpius pars corporis corpus dicebatur. Quod validius est, sancti illi distinguuntur muneribus senatorio et episcopali; distinguuntur etiam societate, quum unus socium habuerit S. Bajum, alter SS. Davidem, Florentium et Asclepium. Quod si quis velit S. Thalasium Bituricensem fuisse Andegavensem episcopum, qui anno 453 ad hanc Ecclesiam gubernandam assumptus fuit, et absens consensit, octo annis post, Actis concilii Turonensis [Gallia christiana, tom. XIV, col. 546 et seq.] , ut ante dixi; nihil ego habeo quo id confirmem. Quæ controversiæ de S. Thalasio tales sunt, ut, præsertim ob defectum documentorum, solvi nequeant. Nunc aliæ de ejus socio quæstiones sunt instituendæ, quæ, quamvis non adeo sint arduæ, difficulter tamen dirimuntur.
[14] [Explicantur archipresbyteri munera quibus functus est S. Bajus,] S. Bajum Exolduni archipresbyteri munus obiisse, videtur apertum: nam martyres, præsertim qui animarum curam gerunt, si paucissimos excipias, quo loco domicilium habent, sanguinem pro Christo profundunt: quin et nemo facile negabit illud ex ipsa inscriptione colligendum esse, ubi fertur in eodem Exolduno ac S. Thalasium martyrium fecisse Bajum, suorum, id est, Exoldunensium civium, protectorem. Quum itaque S. Bajus esset munere archipresbyteri Exolduni auctus, Exoldunense castrum pro episcopo Bituricensi regebat. Hoc enim fuisse illo ævo archipresbyterorum officium, videmus in scriptis S. Gregorii Turonensis, loquentis de Moderico qui archipresbyter castrum Ternodorense regebat [Opera S. Gregorii Turonensis, Historia Francorum, lib. V, col. 321, edit. Migne.] , et de Publiano qui et ipse regebat Brivatum [Ibid., Miracula Martyrum, lib. II, col. 814.] . Nec fugit sæculis IV et V archipresbyteros solitos esse ab episcoporum latere non secedere, præsertim in Oriente, ac proin suum domicilium habuisse ubi episcopi, et eorum fuisse legatos ad explenda pro ipsis ea munera episcopalia quibus fungi poterant presbyteri. Sed id quoque certum est, sæculo VI in Gallia alios archipresbyteros in urbe episcopali [Ibid., lib. I, cap. LXXVIII, col. 774.] , alios in castris et in vicis suam habuisse sedem: nam præter jam memoratos Modericum et Publianum, meminit S. Gregorius Turonensis Eulalii archipresbyteri Archtonæ in pago Pictaviensi [Ibid., Gloria Confessorum, col. 834.] , et alterius qui vici in pago Herbatilico, in Namnetum Pictonumque confinibus siti, nomine Becciaci, archipresbyter erat [S. Greg., Gloria Mart., cap. XC, col. 784.] ; item et archipresbyteri Mereensis vici (Mercy-sur-Cher) in pago Bituricensi, vel Nereensis vici (Neris) in Burbonensi pago [Ibid., Vitæ Patrum, col. 1054.] . Et quum S. Gregorius de altero archipresbyterorum genere loquatur, tamquam de instituto jam dudum in Gallia existente, et plures eorum sic recenseat quasi non ita pridem vixissent, non est mirum S. Bajum sæculo V archipresbyteri munere Exolduni esse functum [Thomassin, Discipl. de l'Église, part. I, lib. II, cap. III, col. 460 et seqq.; Pellicia, Christianæ Ecclesiæ politia, tom. I, lib. I, pag. 71 et seqq.; Selvaggius, Antiquitatum christianarum Institutiones, lib. I, part. II, cap. I, pag. 15 et seq.; Morinus, De sacris Ordinationibus, part. III, Exercit. XVI, pag. 215 et seq.; Binterim, Denkwürdigkeiten der Christ-Katholischen Kirche, tom. I, pars I, pag. 514.] .
[15] [qui fuit et monachus.] Quum pro more a nobis usurpato Sancti qui in statu monastico vixerunt, a clericis sæcularibus secernendi sint, breviter hoc loco indicare lubet quare S. Bajum inter monachos referamus. Ut passim notum est, S. Eusebius episcopus Vercellensis eosdem monachos instituit esse quos clericos [Opera S. Ambros., tom. IV, sermo LVI, num. 3 et 4, col. 720, edit. Migne.] . Quam disciplinam in Hipponensem Ecclesiam traduxit S. Augustinus, et S. Martinus in Gallias; unde per S. Patricium in Hiberniam translata fuit. De Galliis sic loquitur Ruinartius in Præfatione ad Opera S. Gregorii Turonensis, secutus Adrianum Valesium [De Basilicis, cap. III, pag. 24 et seqq., Paris. 1657. Disceptationis de basilicis defensio, pag. 15 et seqq., Paris. 1660.] et Mabillonium [Acta SS. Ord. S. Bened., Præf. in sæc. II, num. 27.; ibid., Præf. II in sæc. III, num. 45, Paris. 1669 – 1672.] : Monasticus ordo jam tempore Gregorii ita erat clericatui conjunctus, ut idem fuerit monachum esse ac clericum … et quidem ut passim suis locis observamus, quos Gregorius appellat clericos initio capitis, eosdem postea monachos nuncupat. Nec mirum, cum illis temporibus, et jam multo antea, monachi clericalibus omnibus officiis perfungerentur, præcipuamque divinorum officiorum celebrationi operam impenderent: imo et abbates, ut modo dicebamus, clericos ordinabant, et cum aliquid solemniter in Ecclesia agendum occurrebat, statim episcopi, ut passim memorat Gregorius, suæ diœcesis abbates et presbyteros convocabant [S. Gregorii Turonensis Opera, Præfatio, col. 34, edit Migne,] . Quæ verba quoque ad sæculum V ac proin ad S. Baji tempora spectare videntur: nam S. Gregorius, ubi monachos eosdem ac clericos aperte dicit, loquitur de viris qui sæculo V inter vivos degebant. Post Ruinartium monachi benedictini Tassin et Toustain [Nouveau traité de diplomatique. tom. III, pag. 300; tom. V, pag. 388.] iisdem placitis adhæserunt, referentes S. Gregorium Turonensem ultra sexagies clericos nuncupasse monachos. Nec quisquam existimet hos clericos omnia explevisse officia quæ nunc monachis incumbunt: nam vita communis eis præscripta non erat, sed contemptus rerum et accuratio levitarum, adeo ut non multum dispares essent hodiernis bene institutis clericis. Hæc itaque S. Baji videtur fuisse conditio.
[16] [Uterque martyr videtur fuisse Gallus.] Hucusque de muneribus sanctorum martyrum locuti sumus, nec verbum de eorum gente diximus. Nomina quidem eorum sunt græca; Bajo significatur Parvus, uti et Thalasio Marinus: quod nomen apud Gallos meridionales non adeo rarum erat [Cfr. Rivet, Hist. littér., tom. I, part. I, pag. 60.] . At forsan quis inde colliget utrumque sanctum domo aut origine fuisse græcum. Nec absurda esset hæc conjectura, quum ante et post Christum natum Græci quam plurimi in Galliis sibi domicilium constituerint, fuerintque patriorum usuum quam barbari tenaciores [Cfr. Rivet, ibid., tom. I, part. I, pag. 45 et seqq.] : sed neque oblivioni dandum est populos a Romanis debellatos, brevi post tempore adeo in unum cum victoribus suis fuisse confusos, ut eorum et mores et linguam admitterent, illi vero qui in rempublicam administrandum cooptabantur, multo magis ad ritus et consuetudines romanas sese accommodarent. Quin, ut paucis exemplis rem conficiam, liquet ex epigrammate anni 442 Romæ reperto [Edm. Le Blant, Inscriptions chrétiennes de la Gaule, tom. II, num. 657, pag. 539; Rossi, Inscriptiones christianæ, tom I, pag. 310.] , et ex Apollinaris Sidonii aliorumque istius ævi vocabulis, Gallos nomina græca et latina sibi assumpsisse. Quæ satis suadent non posse ex nomine SS. Thalasii et Baji certo conjici Galline fuerint an Græci. Quum cæterum nulla sit ratio cur alienigenæ existimentur, quumque fuerint cives Exoldunenses, et in Gallia muneribus honestissimis functi ibi martyrium fecerint, hæc regio eorum patrium solum dicenda videtur.
[17] [S. Thalasius] Præterea considerandum est S. Thalasium, utpote senatorem, inter nobiles seu patricios fuisse numeratum, ac proin fere tria aut plura habuisse nomina. Quocirca nonnulli quærere possent, quale nomen Thalasius fuerit. Porro si vel Reipublicæ vel primorum imperatorum tempore inter vivos degisset, dubitandum esset; nam tunc prima appellatio erat prænomen, secunda nomen gentis, tertia cognomen [Cfr. Sigonius, apud Grævium, Antiq. Roman., tom. II, col. 1951 et seqq; Onuphrius Panvinius, ibid., col. 1991 et seqq.; Cannegieter, De mutata Romanorum nominum ratione; Marquardt, Römische Privatalterthümer, tom. I, pag. 10 et seqq.] ; sed quum multo postea beati martyres ævum egerint, non dubitamus quin Thalasius pro horum trium ultimo putandum sit. Quod et facile colligitur ex Sirmondo nostro dicente in Præfatione ad Opera sancti Apollinaris Sidonii: Romanis, stante Republica, proprium id nomen fuit, quod primum, id est prænomen: quo nimirum fratres ipsi, cum cætera nomina communia haberent, inter se distinguebantur, ut M. Tullius Cicero, et Q. Tullius Cicero fratres. Postea vero non primis, sed ultimis nominibus ut propriis uti ac distingui cœpere, ut Salvius Otho et Salvius Titianus: item Flavius Vespasianus et Flavius Sabinus fratres apud Suetonium. Quo spectans Suetonius idem, in Vitelliis fratribus tamquam peculiare notat, solis eos prænominibus distinctos fuisse; quod certe Reipublicæ temporibus novum non fuisset: tum quippe fratres, ut dixi, non aliter distinguebantur.
[18] [ultimo nomine, ut proprio, designatur.] Idque pluribus aliis argumentis demonstrat Sirmondus. Dein ille idem ostendit posterioribus sæculis imponendorum nominum hunc pariter morem fuisse, ut tum propria cujusque, tum adjuncta seu cognomina, seu prænomina (quæ omnia in singulis capitibus variabant) a parentibus ut plurimum cognatisque, patribus, patruis, avis, proavis, reliquisque affectibus, omissa gente, mutuarentur. Plerisque tum erant tria nomina, sed nonnullis etiam plura. Sic Quintus Flavianus Memmius Symmachus, Fabius Claudius Gordianus Fulgentius, Cajus Sollius Apollinaris Sidonius, Magnus Felix Ennodius, Fabius Laurentius Marius Victorinus, etc.; quibus omnibus id unum erat commune, quod ultimum vocabulum nomen proprium erat [Opera Sirmondi, tom. I, pag. 831 et seqq. Cfr. Opera Ennodii, ibid., col. 1365.] . Quot nomina habuerit S. Thalasius senator, prorsus nescitur, uti et in aliis centenis præclaris hominibus obtinet; sed illud mihi certum est, Thalasium ultimum fuisse ejus nomen, idque proprium: in quo non laborabatur græcumne esset an latinum. Atque hæc pro nostro proposito de Romanorum nominibus sufficiunt. Subsimilem quidem sententiam, de nominibus SS. Ambrosii et Augustini disserens, pro more suo egregie proposuit commendator Joannes Baptista de Rossi, nostro ævo archæologiæ christianæ omnium consensu facile princeps [Bullettino di arch. crist., serie I, anno II, pag. 73 et seqq.; anno III, pag. 15.] .
§ III. De cultu SS. Thalasii et Baji Exolduni et per totam diœcesim Bituricensem.
[SS. Thalasii et Baji] Etsi nobis verisimile apparet utrumque sanctum martyrem brevi post præclarum suum agonem in Sanctorum album fuisse translatum, cum istius ævi talis esset consuetudo, tamen, de cultu illis collato dicturi, lectorem præmonitum volumus, nullum hucusque nobis præsto esse monumentum historicum quo hujus cultus exordia detegi possint. Antiquissima documenta in quibus utriusque martyris nomen occurrit, sunt Hagiologium Gallo-Francicum ad usum Bituricensis monasterii S. Laurentii, et Martyrologium ad usum Exoldunensis monasterii B. Mariæ Virginis. De prioris monumenti liturgici ætate nihil scimus, ut initio commentarii indicavimus, nisi quod post sæculum XIII fuit confectum. Illud tamen esse valde vetus, manifestum est, quum a nostro Labbeo annis 1643 et 1657 editum fuerit e codice vetustate propemodum exeso atque usu assiduo detrito: qui codex fuit ex alio antiquiore aut ejusdem Laurentiani monasterii aut abbatiæ S. Sulpitii jam olim descriptus, et identidem novis accessionibus locupletatus [Bibl. mss., tom. II, pag. 706.] . Fueritne minus antiquum alterum monumentum historicum, Martyrologium nempe Exoldunensis monasterii B. Mariæ Virginis, de quo Thaumasserius anno 1689 in Historia rerum Bituricensium, affirmare non ausim. Suspicor illud antiquius esse anno 1481, quo monasterium cœpit per plura sæcula sub jugo abbatum commendatariorum gemere, et disciplina monastica pessum ire: nam in hac rerum conditione homines ad martyrologium efficiendum non videntur valde apti. Hinc affirmandum videtur non tantum S. Thalasium, sed etiam S. Bajum centum annis ante decretum Urbanianum anni 1634 fuisse cultu ecclesiastico cohonestatum, ac proin hunc insignem honorem utrique sancto sæculis XVIII et XIX legitime fuisse collatum. Id quoque perspicuum est ex eo quod longissimi temporis scientia et tolerantia episcoporum fuit probatus: quæ scientia et tolerantia ubi adsunt, noluit Urbanus VIII suum decretum cultui sanctorum et beatorum non canonisatorum præjudicare. Nec fuit alia causa cur in Proprium Officiorum diœceseos Bituricensis fuerit traductus ab archiepiscopis istius civitatis: quibus, ut omnium diœceseon episcopis, jure ordinario fas est, teste Benedicto XIV [De Canoniz., lib. II, cap. VII, num. 1, et seqq] , de cultu Sanctorum legitimo judicium ferre, non tamen illum ampliare.
[20] [cultus Exolduni] Itaque in abbatia Ordinis S. Benedicti sub tutela B. Mariæ Virginis Exolduni recolebatur olim, die 30 octobris, memoria SS. Thalasii et Baji; quo die in choro martyrologica legebatur annuntiatio, superius edita, num. 3, ubi et de eorum reliquiis diximus. Firmatus erat Sanctorum cultus miraculorum gloria: legitur quippe in Gallia Christiana: In Exoldunensi abbatia singulari cultu habentur SS. Thalasius et Bajus … quorum sanctitatem frequentia quæ ad sacras eorum reliquias fiunt miracula probant [Gallia christiana, tom. II, col. 157, edit. 1720.] . Cum Gallia Christiana concordat monachus Benedictinus Beaunier [Recueil historique des Archevêchés, Evêchés, Abbayes, etc. de France, tom. I, pag. 236.] , perhibens cultum SS. Thalasii et Baji ex miraculis et ortum et quaquaversus extensum fuisse per hunc tractum. Item Edmundus Martene et Durandus [Voyage littéraire de deux Bénédictins, tom. I, pag. 21.] tradunt initium hujus singularis devotionis et popularis concursus referendum esse præcipue ad annum circiter 1700, quando puer quidam membris omnibus captus, sanctorum martyrum interventu fuit sanitati redditus. Postea plura hujus generis miracula patrata fuerunt, atque hinc cultus erga SS. Thalasium et Bajum non mediocria cepit incrementa. Ex Thaumasserio discimus ipsius tempore, id est circa annum 1689, die 30 octobris Exolduni beatorum martyrum festum ritu duplici fuisse celebratum: quod et adhuc obtinuisse anno 1785 refert historicus Pallet [Nouvelle histoire du Berry, tom. V, pag. 143.] : quæ sane non tolerassent archiepiscopi Bituricenses, nisi eorum cultus fuisset plane probatus.
[21] [et Biturigibus.] Jam monuimus num. 3 eodem die solius S. Thalasii memoriam celebratam fuisse in Martyrologio cœnobii S. Laurentii Biturigibus, et die 12 maji translationem ejusdem S. Thalasii et trium episcoporum; quod putabatur, uti etiam refertur a Castellano, ibi quiescere ejus corpus: de qua re vide supra, num. 9. Atque ex his monumentis certissimum est in una ecclesia Exoldunensi SS. Thalasii et Baji cultum viguisse, et in altera Bituricensi unius S. Thalasii. Sed nequaquam ab omnibus Exoldunensibus aut Bituricensibus clericis Officium et Missa in eorum honorem celebrata est; multoque minus hunc cultum pertinuisse ad universam diœcesim Bituricensem, vel etiam ad omnes ecclesias, fuit ostensum. Quin in Breviariis Bituricensibus ineunte sæculo XV et annis 1500, 1510, 1625 et 1651 confectis aut typis editis, quæ accuratissime scrutatus est R. P. Caffin, Societatis Jesu presbyter, ne verbum quidem fit de SS. Thalasio et Bajo. Honoris quidem ecclesiastici beatis martyribus a Bituricensi Ecclesia delati, antiquius documentum præ manibus non habemus quam Directorium ms. Ecclesiæ Bituricensis anni 1625, ubi ad diem 30 octobris, omisso S. Bajo, festum S. Thalasii episcopi et confessoris indicatur. Verum anno 1734 cum tanta incrementa ab aliquot annis cepisset cultus utriusque martyris, clerici Bituricenses omnes jussi sunt, ex mandato archiepiscopi de Roye de la Roche foucauld, præscribentis novi Breviarii usum, colere die 30 octobris ritu simplici memoriam non solius S. Thalasii, sed etiam S. Baji, et in Officio divino et in Missa antiphonas vel etiam orationes recitare de Communi Martyrum: quem ritum in archidiœceseos Directoriis annorum 1848 et sequentium nondum in desuetudinem ivisse videmus. Sed ab anno 1863, ex quo Breviario utuntur Romano clerici Bituricenses, ritu simplici celebrant SS. Thalasii et Baji festum, et præter orationes de Communi Martyrum addunt lectionem sequentem, a S. Congregatione Rituum approbatam:
[22] [Extenditur ad totam diœcesim Bituricensem.] Thalassius ex nobili et patricia stirpe natus, spretis opibus, clericali militiæ nomen dedit. Sacerdotio initiatus mox ad episcopalem evectus dignitatem, in Arvernensi territorio pontificalia obiit munera. Bajus autem fuit archipresbyter. Quinto labente sæculo, persecutione Exolduni sæviente, Thalassius et Bajus fidem constanter profitentes, sanguinis effusione martyrium simul compleverunt die trigesima octobris, qua die insignes sanctorum martyrum reliquiæ in beatissimæ Virginis Mariæ abbatia Exoldunensi devoto cultu asservatæ, fidelium venerationi exponebantur. Labentibus sæculis, beati Thalasii corpus allatum fuit in S. Laurentii Bituricensis abbatiam, quæ quotannis die maii duodecima hanc translationem solemni festo recolebat. In civili autem perturbatione quæ circa finem decimi octavi sæculi in Galliis exarsit, pretiosæ reliquiæ tum Exoldini, tum Avarici (id est Biturigibus) disjectæ perierunt. Non periit autem sanctorum martyrum memoria, meritoque diœcesis in qua martyrii palmam adepti sunt, protectores habentur. Quæ hac lectione continentur, pleraque supra ad examen revocata fuerunt, ita ut plura de iis dicenda non videantur.
DE S. GERMANO CONFESSORE PONTIFICE CAPUÆ IN CAMPANIA
VERISIMILITER ANNO DXL VEL DXLI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Germanus, episcopus Capuanus in Italia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ 1. Cultus S. Germani. Civitatis S. Germani initia. De sancti episcopi reliquiis. Suntne hodie Placentiæ?
In Martyrologio Romano ad diem 30 octobris legimus: Capuæ S. Germani episcopi et confessoris, magnæ sanctitatis viri: cujus animam in hora obitus ejus ab angelis in cœlum ferri sanctus Benedictus aspexit. [Die 30 octobris colitur S. Germanus Capuanus,] Occurrit S. Germani nomen in Martyrologio Ottoboniano [Martyrologium Adonis, pag. 686, edit. Georgii.] . Sed ab Adonis Martyrologio exsulat: quod si in nonnullis codicibus scriptum est, recentiore manu dicit Dominicus Georgi esse additum [Ibid., pag. 552.] . Idem obtinet in Usuardo. Abest scilicet a codicibus puris secundum priorem ipsius Usuardi editionem factis, et a Sollerio nostro editis. In exemplaribus autem multo magis recentibus tum Belgii, tum Germaniæ, S. Germanus Capuanus commemoratur. Atque hi codices similes sunt posteriori editioni Usuardi; nam sancti Germani nomen non deest a codice Pratensi qui fuit auctus ab ipso Usuardo, et a Bouillartio anno 1718 accurate editus. Ea de re magnam controversiam fuisse concitatam, non ignorat eruditus lector: quæ hoc loco redintegranda non est. Quidquid enim est de lite inter Sollerium et Bouillartium orta, hoc constat, Usuardinum Martyrologium post medium sæculum IX ab auctore suo retractatum esse; in hac altera editione memorari S. Germanum; atque hujus proinde cultum extra Italiam illo ævo fuisse propagatum. In duobus quoque kalendariis Anglicis [Hampson, Medii ævi Kalendarium, tom. I, pag. 458 et 470.] , quorum prius, Exoniense, sæculo circiter XII latine, posterius sæculo circiter XIV gallice fuit conscriptum, annuntiatur ad diem 30 octobris festum S. Germani episcopi Capuani; item in kalendario Missalis Eboracensis anni 1516; quo perspicuum est illis temporibus sancti viri festum apud Anglos in liturgiam fuisse receptum. Adde quod ejus mentionem faciunt ad eamdem diem Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum, Maurolycus in Martyrologio, Castellanus in Martyrologio Universali, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, cardinalis de Noailles in Martyrologio ad usum Ecclesiæ Parisiensis edito.
[2] Sed præsertim in civitate S. Germani floruit ipsius S. Germani cultus. [præsertim in oppido Italiæ] Nec mirum est, quum ab eo nomen suum duxerit, et parte reliquiarum ejus aucta fuerit, quando iis Capuani a Ludovico II imperatore circa annum 872 fuerunt spoliati. Hujus civitatis primordia, utpote cum S. Germani cultu arctissime connexa, referimus. Noverunt omnes monasterium a S. Benedicto in monte Casino conditum, eversum fuisse circa annum 580 a Longobardis, ejusque monachos Romam sese contulisse, ibi domicilio prope basilicam Lateranensem a Pelagio II fuisse donatos, et post centum fere et quinquaginta annos ad pristinam habitationem reversos. Scilicet, ineunte sæculo VIII, Petronax abbas, ægre ferens a Casino monte sancti Benedicti discipulos exsulare, in eo monasteria duo, approbante Romano pontifice Gregorio II, instruxit: alterum in ipso monte, ubi S. Benedictus cœnobium instauraverat; alterum, prope Casini castrum ad radices montis, nomine SS. Salvatoris nuncupatum [Mabillonius, Annal. Ord. S. Bened., tom. II, pag. 55, edit. Paris. 1704.] . Eodem loco S. Bertharius, abbas Casinensis, postea a Sarracenis anno vel 883 vel 884 occisus [Acta SS., tom. IX Octob., pag. 680; Pertz, Monum. Germ., Scriptt., tom. VII, pag. 610.] , civitatem ædificavit, eamque, uti scriptor anonymus [Chronicon Casinense, Mon. Germ., tom. III, pag. 229.] , Ignotus Casinensis dictus, et Leo Ostiensis [Ibid., tom. VII, pag. 603. Cfr. Muratori, Rerum Italic. Scriptt., tom. IV, pag. 310.] referunt, vocatam voluit Eulogimenopolim, id est, Benedicti civitatem, sed id, ut ait Angelus de Nuce, abbas Casinensis sæculo XVII [Muratori, ibid.] , non præstitit, vel ejus successores non observarunt, verisimiliter quod ibi insignes S. Germani Capuani reliquiæ magna veneratione habebantur. Contra legitur in S. Bertharii Actis, ab Ignatio, priore Casinensi sæculo XV, scriptis, iisque e fontibus coævis haustis: Et quia Bertharius maximam partem reliquiarum a serenissimo et christianissimo imperatore Ludovico receperat, quas de civitate Capuana acceperat, et præcipue S. Germani episcopi, cujus corpus idem acceperat imperator, civitatem ipsam S. Germanum appellari instituit [Acta SS. tom. IX Octob., pag. 672 et 675.] .
[3] [quod ex ipso nomen duxit,] Propter hunc diversum loquendi modum difficile dictu est, quo pacto S. Germani nomen oppido adhæserit. Verum valde probabile videtur, quum illius sancti episcopi translationis fama longe lateque percrebruisset, et undique adventarent populi ad ejus visitandas reliquias et implorandum patrocinium, pronos fuisse ad dicendum se ad S. Germanum ire, atque hac ratione nomen S. Germani nomini Eulogimenopolis fuisse suffectum. Si vero Ignoti Casinensis et Leonis Ostiensis narratio est certa, verisimiliter factum est (quod innumeris locis obtinuit), ut appellationem ecclesiastici vel civilis magistratus auctoritate datam, appellatio spontanea et popularis vicerit. Qui cultus seu veneratio erga S. Germanum ab eo tempore non mediocriter crevit, quum abbates Casinenses, hinc quasi a S. Benedicti temporibus [Ughelli, Italia sacra, tom. I, col. 571; Vita S. Benedicti, auctore S. Gregorio, apud Muratori, Scriptt. Italiæ, tom. IV, pag. 202.] , ex pontificum Romanorum indulgentia, veluti episcopi hunc tractum regerent, ejusque necessitatibus spiritualibus providerent; illinc avita reverentia S. Germanum, uti infra videbitur, non potuerint non prosequi. Utilissimæ fuerunt novo oppido locisque circumjacentibus tum pietas erga sanctum episcopum, tum auctoritas monachorum Casinensium. Scilicet quum jam a multis annis antiquissima Casinensis diœcesis, cujus bene multi incolæ religionis christianæ immemores vivebant, careret episcopis, neque ulla spes alicujus obtinendi affulgeret; paulatim, ædificato S. Germani oppido, pietas christiana cepit incrementa eximia.
[4] [præeuntibus monachis Casinensibus.] Qui plura de oppido velit, adeat Gattolam aliosque qui ejus historiam persecuti sunt [Cfr. Gattola, Ad historiam abbatiæ Casinensis accessiones, part. II, pag. 747 et seq. Cfr. Descrizione istorica del monasterio di Monte Casino, pag. 1 et seqq., edit. Neapol. 1775. Cfr. Giustiniani, Dizionario del Regno di Napoli, tom. VIII, pag. 148 et seqq.] . Ibi cultus S. Germani nullatenus est antiquatus; nam in istius diœceseos Directorio liturgico anni 1847, omnes clerici ejus festum die 30 octobris agere jubentur. Præterea clericis ipsius oppidi S. Germani mandatum est ut eodem die, sub ritu duplici primæ classis cum octava celebrent festum sancti episcopi, utpote protectoris specialis; dein, ut die 26 ejusdem mensis dedicationem insignis ecclesiæ collegiatæ S. Germani recolant. Illi monachi Casinenses, qui S. Germani cultum tanta alacritate in ejus oppido promoverunt, non potuerunt quin intra parietes domesticos exemplo popularibus præirent. Utique hujus priscæ religionis paucissima supersunt antiqua documenta: nam (modo excipias sancti episcopi Vitam duobus codicibus inscriptam), tantum tria Bibliothecæ Casinensis editores protulerunt. Scilicet duo kalendaria, quorum prius, utpote festum S. Francisci Assisiatis referens, ante annum 1229 non fuit exaratum: posterius vero post annum 1323, siquidem S. Thomæ Aquinatis festum proponit. Porro in priore kalendario ad diem III kal. novembris [Bibliotheca Casinensis, tom. III, Florilegium, pag. 133.] , et in altero ad IV kal. novembris [Ibid., pag. 137.] legitur: Germani episcopi. Tertium monumentum est missale monasticum [Bibl. Casin., tom. III, pag. 174 et 176.] , quod quamvis literis vulgo gothicis XIV sæculi desinentis dicatur exaratum, multo tamen ante primitus compositum existimo, propterea quod in eo nec S. Bernardi, nec SS. Dominici et Francisci ulla mentio habetur: nihilominus anno 1087 posterius; nam missam celebrandam indicit in honorem S. Nicolai, cujus cultus post translationem anni 1087 præcipue in Occidente florere cœpit.
[5] [Honoratur Capuæ aliisque in locis.] Nec minus religiose Capuani sancti sui episcopi memoriam servarunt. Et quidem ejus festum in Capuana ecclesia metropolitana et tota diœcesi solemniore ritu duplici secundæ classis celebratur. Quo pacto remotissimis temporibus ibi fuerit honoratus, posteris non tradiderunt scriptores. Scimus tamen eum memoratum fuisse in quinque Ecclesiæ Capuanæ Kalendariis, quibus antiquiora non videtur invenisse Michael Monachus, rerum sacrarum illius Ecclesiæ scientissimus. Ex his unum est anno 1087 posterius: nam in eo translatio S. Nicolai anno 1087 peracta memoratur; sæculo tamen XIII medio anterius, utpote non continens festum S. Francisci Assisiatis. Alia esse videntur sæculi XIII et XIV [Sanctuarium Capuanum, part. IV, pag. 401, 410, 420, 433.] . Erat et Capuæ, quo tempore Michael Monachus scribebat, id est anno 1630, oratorium S. Germano sacrum, non longe ab episcopio seu palatio episcopali positum [Ibid., pag. 123.] . Dein extitit in diœcesi Calvensi archiepiscopo Capuano subdita ecclesia S. Germani a Palera anno 1173, et S. Germani in Pizone [Ibid.] . Honoratur quoque cultu ecclesiastico, uti ex earum colligimus Kalendariis, in diœcesibus Calensi et Placentina. Nunc de reliquiis beati episcopi loquendum est.
[6] [Ludovicus II S. Germani reliquias ex urbe Capua] Sepultus fuit (sic episcopus Suessanus Franciscus Granata) in ecclesia majore S. Stephani in Capua vetere, ubi diutissime cultus ei fuit delatus: dein cum nova civitas fuisset ædificata, eo transportatum est sacrum corpus, innumeris in eis solennibus editis miraculis [Granata, Storia sacra della Chiesa di Capua, tom. I, pag. 103 et seqq.] . Sed postea, ut ante diximus, S. Germani corpus Capua fuit alio translatum. Scilicet Ludovicus II imperator, Lotharii imperatoris filius, ac proin Ludovici Pii nepos, Italiam anno 866 ingressus est [Leo Ostiensis, lib. I, cap. 36, pag. 605; Muratori, Scriptt. Ital., tom. IV, col 312.] ; ubi plures civitates circumiens, Berolæ per menses circiter undecim remoratus est [Leo Ostiensis, pag. 606.] , atque fugatis Sarracenis, Capuam integro fere anno tenuit [Ibid., pag. 607.] ; unde, ait Leo Marsicanus seu Ostiensis, sæculi XII ineuntis scriptor [Ibid.] , sublato corpore beati Germani ejusdem civitatis episcopi, demum Franciam est reversus: moratus per diversa loca in partibus istis per annos circiter sex. Quibus verbis subjicit Angelus de Nuce in Notis: Cujus [S. Germani] capite ditavit novam S. Germani civitatem: inde sic appellatam, ut fert traditio. Adde Ignatium in Vita S. Bertharii narrantem, uti vidimus, maximam partem reliquiarum S. Germani civitati istius nominis fuisse datam a Ludovico II. Itaque manifestum videtur his sacris lipsanis aliquando Sangermanenses fuisse auctos. Sed cum de illis postea historici sileant, tantum affirmantes ibi sancti episcopi digitum religiose servari [Descrizione istorica del monasterio di Monte Casino, pag. 32, Neapoli 1751.] , existimandum est eos tanto thesauro fuisse spoliatos. Et certe parum verisimile est S. Germani oppidum, proptera quod beati viri digitum, exiguam corporis partem, haberet, suam appellationem accepisse: quod tamen nemo miraretur, si ejus sacrum caput ibi aliquando fuisset conditum, postea bellis et vastationibus deperditum. Hinc arbitror Ludovicum II caput et alias quasdam partes minus præcipuas sancti episcopi Sangermanensibus dono dedisse, reliquas vero, quum peteret Franciam, secum asportasse.
[7] [Placentiam tulisse dicitur.] Verum quo transtulerit Ludovicus II S. Germani Capuani sacras exuvias, non tradiderunt historici. Contendunt quidem a pluribus sæculis Placentini sancti episcopi corpus intra sua quiescere mœnia, sed id antiquis documentis ostendere non possunt [Campi, Historia ecclesiastica di Piacenza, tom. I, pag. 217 et 223.] . Nemo saltem negat cujusdam S. Germani ossa a Placentinis, ante hominum memoriam, asservata fuisse in ecclesia quæ erat olim monialium cœnobii S. Sixti, Ordinis S. Benedicti, et ab anno 1112 monachorum ejusdem Ordinis [Wion, Lignum Vitæ, lib. II, pag. 199; Lubin, Abbatiarum Italiæ Notitia, pag. 300.] . In ejus enim fronte scriptum exstabat hoc epigramma [Campi, tom. I, pag. 223.] :
DIVO SIXTO PP. SECUNDO MARTYRI
HIC QUIESCENTI SACRUM. UBI ET SS.
QUATUOR INNOCENTUM CORPORA, FABIANI
PP. TIMOTHEI, SYMPHORIANI, MARCELLI,
ET APULEI MARTYRUM, AC GERMANI
EPISCOPI, MACHARII, ET FELICIS CONFESSORUM,
NECNON VIRGINUM, ET MARTYRUM MARTINÆ,
ET BARBARÆ DOMUM HANC, ET CIVITATEM
E CŒLO PROTEGENTIUM FELICITER CONQUIESCUNT.
[8] [Ubi detectæ feruntur] Accedit quod anno 1501, apertis SS. Germani episcopi et Macharii sepulcris, hæc fuerunt confecta instrumenta, pro decessoribus anno 1752 descripta ex codice ms. pergameno ipsiusmet abbatiæ [Bibl. Royale de Bruxelles, Mss., num. 8926.] :
In nomine Domini, amen. Anno ab Incarnatione ejusdem millesimo quingentesimo primo, indictione quarta, die decimo quarto mensis aprilis, in ecclesia sancti Xisti Placentiæ, coram nobilibus viris domino Daniele Bagaroto, filio quondam domini Benedicti, et domino Joanne de Siccamilicis filio quondam domini Janoni, testibus rogatis, etc.; constitutus et existens reverendus domnus Jacobus de Genua, abbas monasterii sancti Xisti Placentiæ, in Tyboriis * sive confessionalibus dictæ ecclesiæ et astantibus cum eo domno Hieronymo de Laude, domno Hylario de Placentia, domno Joanne Evangelista de Bobio, domno Hieronymo de Varisio, domno Hieronymo de Placentia, domno Aluisio de Placentia, fratre Damiano de Honaria, monachis professis dicti monasterii, et pluribus aliis monachis et commissis *: mandavit quibusdam cæmentariis ibidem existentibus, quatenus dissolvere deberent fabricam altaris positi in dicto loco, in capella situata in capite a manu sinistra. Quo altari dissoluto, et cæmentis ejus amotis, apparuit monumentum sanctorum oblongæ ex durissimo silice, cum quatuor laminis ferreis quatuor lateribus dictæ arcæ applumbatis. Et de prædicta inventione præfati dominus abbas et monachi rogaverunt me notarium ut publicum conficiam instrumentum. Ego Augustinus de Valaria, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius Placentinus, suprascriptum instrumentum, per dominum Georgium de Bilegno notarium publicum Placent. ac episcopalis curiæ Placent. cancellarium, ejus vice et mandato, extraxi, finivi, et ita scripsi. Ego Georgius de Billegno, imperiali auctoritate notarius publicus Placentinus, suprascriptum instrumentum rogatus fram., * ipsumque magistro Augustino de Valaria, notario publico Placentino, nomine meo tradidi finiendum et scribendum, et ita me subscripsi; et episcopalis curiæ Placent. cancellarius.
[9] [in ecclesia S. Sixti:] In nomine Domini, amen. Anno ab Incarnatione ejusdem millesimo quingentesimo primo, indictione quarta, die decimo quarto mensis aprilis, in loco de quo supra et circa horam primam noctis in præsentia testium suprascriptorum et domini presbyteri Francisci de Captaneis, rectoris ecclesiæ sanctæ Mariæ in Burgheto, testis rogati, etc.; præfatus dominus abbas una cum monachis superius nominatis, et pluribus aliis monachis et commissis, aperiri jussit monumentum sanctorum Maccharii et Germani confessorum, et in eo inventa fuerunt duo vasa, alterum vitreum, in quo erat corpus sancti Germani, et alterum terreum, in quo erat corpus sancti Maccharii; quæ vasa cum reliquiis suis reverenter cum luminaribus elevata, præfati dominus abbas et monachi detulerunt in sacrarium dicti monasterii et ibidem eas reposuerunt. Et de prædictis rogaverunt me notarium, ut publicum conficiam instrumentum.
Sequuntur eædem subscriptiones.
[10] [quod nonnulli negant] Sed Ferdinandus Ughelli [Italia sacra, tom. IV, vol. 306.] et Christophorus Poggiali [Memorie storiche di Piacenza, tom. II, pag. 351 et seqq.] , quamvis minime negent apud Placentinos cujusdam S. Germani ossa fuisse condita, censent tamen S. Germani Capuani corpus extra Italiam portatum fuisse a Ludovico II imperatore; qui, ut ait Leo Ostiensis, sublato corpore S. Germani … demum Franciam est reversus. Verum (quod hi scriptores non attendunt) a Leone non narratur corpus S. Germani fuisse translatum in Franciam, sed tantum Ludovicum II illud sustulisse, quum reverteretur in Franciam. Præterea, etsi ille rex Capua egrediens consilium habuisset reliquias sancti episcopi secum in Galliam ferendi, nihil certe obstat quominus in itinere mentem mutaverit, eas dando Placentinis monialibus S. Sixti. Quod minime incredibile est, quum eodem tempore Angelberga seu Engelberga, regis uxor [Muratori, Antiq. Ital. medii ævi, tom. II, col. 454, edit. Mediol. 1739.] , nulli labori pepercerit ut Placentinum monasterium, a se circa annum 874 constructum, ditaret sacris reliquiis, v. g. SS. Sixti, Fabiani, Marcelli et Apulei [Campi, tom. I, pag. 223 et seq.] . Cur autem a scriptoribus coævis S. Germani Capuani prætermittatur nomen, hæc forsan causa est, quod ecclesia monialium S. Sixti erat condita in honorem Resurrectionis Dominicæ et SS. Sixti, Fabiani, Marcelli et Apulei, non vero S. Germani nostri; vel etiam quod beati episcopi corpus Placentiam non fuit nisi post templi consecrationem translatum. Atque hæc exposuisse sufficit.
[11] [Sangermanenses, quum nullas jam haberent S. Germani reliquias,] Jam vero Sangermanenses patroni sui digitum, quem a pluribus sæculis habebant, sæculo XVIII exeunte amiserunt. Scripsit enim ad nos reverendissimus dominus Carolus de Vera, hodiernus abbas Casinensis, die 16 decembris 1867: Thesaurus insignis hujus reliquiæ, sive capitis sive probabilius digiti sancti Germani, studiosissime in collegiali ecclesia, ejus nomini dicata, pluribus sæculis asservatus, superiore tandem sæculo exeunte deperditus est, cum Gallicæ reipublicæ milites Italiæ regiones et præsertim meridionales has nostras provincias invadentes, omnia humana divinaque subvertere et pretiosa quæque rapere visi sunt. Tunc enim vasa sacra et altarium ornamenta, argenteæ thecæ, et quidquid erat auri vel argenti, sublatum, ossibus sanctorum dissipatis, et plerumque omni ablata spe recuperandi, aut ea saltem pristinæ authenticitati restituendi. Ita res se habuit usque ad annum 1846, quum reverendissimus P. D. Joseph Frisari, cui tunc temporis erat commissum regimen Casinensis hujus cœnobii et diœcesis, propitiam nactus occasionem ex universali omnium Casinensis congregationis abbatum ad capitulum generale concursu, abbatem Parmensis monasterii S. Joannis evangelistæ, D. Ildefonsum Varzer, deprecatus est, ut ab ecclesia Placentina aliam insignem reliquiam pro nostra S. Germani ecclesia impetraret. Nec longa interposita mora, voti compos effectus, dimidium unius costulæ sancti Germani episcopi pluraque ossicula dono excepit, authenticis locis extracta; quæ nova argentea theca ipse suis manibus reverendissimus abbas inclusit, quæque hactenus in supradicta ecclesia religiose custodiuntur et populi venerationi quotannis exponuntur. Hactenus reverendissimus abbas D. Carolus de Vera, cui gratias maximas habemus.
[12] [alias a Placentinis acceperunt,] Quo ritu corpus S. Germani ex hypogeo sacelli sui in superiorem ecclesiam elatum fuerit, et a sacro corpore unum fuerit separatum os, narrat Ildefonsus Varzer, literis datis die XIII junii anni 1846 ad reverendissimum abbatem Frisari. Quam epistolam italice scriptam latine reddo: Placentiam appulsus, inquit, adii illustrissimum Nasalli, vicarium generalem, et consilium cepimus ut ex hypogeo erueretur sacrum corpus, et portantibus duobus presbyteris in superiorem ecclesiam transferretur. Quæ quum fierent, præsentes aderant reverendissimus dominus Nasalli, canonici custos reliquiarum et cancellarius episcopalis; qui conscripsit instrumentum et jussit ut tum a me, tum a præposito curato cum quinque fabricæ curatoribus, duobus presbyteris, duobus testibus, duobus clericis et duobus bidellis, et aliis utriusque sexus adstantibus subscriberetur. Præmissis precibus, artifex thecam unum cubitum * et trientem longam aperuit; quam in duas partes divisam invenimus, additis SS. Germani et Macharii eremitæ nominibus. Unaquæque pars continebat tubum crystallinum involutum tela gossympina subnigra, eaque humida, longum circiter unam palmam, et diametri septem digitorum, cum operculo pariter crystallino. Præpositus quidem sacris reliquiis custodiendis primo tubum [S. Germani reliquias continentem] extraxit et aperuit, dein supra chartam albam omnia ossa effudit. Costa quæ integra esse debebat, in duas erat divisa partes, cujus altera seposita fuit cum quatuor aut quinque ossiculis, instar nucum avellanarum, duobus tribusve aliis in lipsanothecam reconditis.
[13] [ut testatur epitaphium.] Dein omnia reliqua ossa, plus minus ampla, simul cum pulveribus eidem tubo denuo fuerunt inclusa. Ipse tubus fuit clausus, et repositus ut antea: theca etiam occlusa fuit et denuo plumbata et inter preces pristino loco reposita: dein lapide fuit opertum sepulcrum, et clavibus desuper decussatim positis, tandem muro inclusum. Dimidia costæ pars, simul ac ossicula [ex S. Germani reliquiis extracta, et] inclusa pyxidi, gossympino involuta, fuerunt tradita inter manus meas, sigillo munita. Postea in sacello Placentino marmor erectum fuit, eique hæc inscripta verba:
EX OSSIBUS
DIVI GERMANI EPISCOPI CAPUANI
HOC IN SACELLO QUIESCENTIBUS
FEMORIS PARTICULA
CIVIBUS SANCTI GERMANI IN REGN. NEAPOL.
AD PEDES MONTIS CASINI PETENTIBUS
ALOYSIO DE COMITIBUS SANVITALE ANTIST.
ADNUENTE
PRÆPOSITO CURIONE ET REI ADMIN. CURATORIBUS
AD CULTUM AUGENDUM
V KAL. JUNII ANNO R. S. MDCCCXLVI
CONCESSA.
Ex hucusque disputatis jure colligimus S. Germano Capuano jam inde antiquitus ad nostrum ævum cultum ecclesiasticum non spernendum fuisse delatum. Jam de ejus biographo agamus.
[Annotata]
* i. e. cryptis voce placentina
* i. e. fratribus laicis
* forte formavi
* braccia
§ II. De S. Germani Vita. Quandonam fuerit episcopus Capuanus. Ejus legatio Constantinopolitana et mors.
[S. Germanus, in Vita scripta ante annum 874,] S. Germanus Capuanus, uti alii multi sancti episcopi ejusdem ævi, nullum gestorum suorum scriptorem aut coævum aut supparem nactus est. Quæ Vita superest, diu post beati viri obitum, ex vetustis aut coævis historicis monumentis, aliquando perperam intellectis, collecta fuit a scriptore, qui fatetur nihil a se nisi compilationem fuisse factam: De cujus [S. Germani] vita vel actibus, quia nonnulla ad nostram memoriam scriptorum series, quibusdam deferentibus, detulit, ea stylo proprio collecta depegi. Inter quos scriptores recensendi sunt Romanus pontifex S. Hormisdas, et ipse S. Germanus, vel alius episcopus ejusdem nominis, ipsiusque socii, Constantinopolim ad schisma exstinguendum legati, atque etiam S. Gregorius Magnus. Quod si quando erravit biographus, id neque ejus malæ fidei, neque segnitiei, sed potius documentorum penuriæ est tribuendum. In referendis miraculis adeo parcus est, ut unum dumtaxat ex S. Gregorio Magno depromptum proponat, Paschasium nempe, diaconum Ecclesiæ Romanæ, per ejus interventum e purgatorio fuisse liberatum; quin et dicit: Utrum sane tantus hic vir aliquorum miraculorum signis effulserit, ad nostram usque notitiam vetus minime fama perduxit. Ætas vero scriptoris, viri utique parum literati, nullo indicio videtur posse definiri. Sed manifestum est eum ante annum 873 vel 874 vixisse; sin aliter de ablatis hoc anno a Ludovico II imperatore S. Germani reliquiis meminisset. Hanc Vitam inferius edemus ex codice ms. monasterii Casinensis sæculi XI [Bibliotheca Casinensis, tom. III, pag. 307; cfr. pag. 254.] , collato cum editionibus Mombritii [Vitæ SS., tom. I, pag. 327.] et Michaelis Monachi, qui usus est codice ms. Capuani monasterii S. Joannis [Sacrarium Capuanum, pag. 99.] .
[15] [dicitur legatus fuisse Constantinopolim.] Est autem hæc Vita S. Germani valde jejuna: nam quonam anno natus, quibusnam muniis ante episcopatum functus sit, quamdiu Ecclesiæ Capuanæ præfuerit, aliaque hujus generis, in ea frustra quæsieris. Nobis tamen ex illa scriptione innotuit eum habuisse patrem Amantium matremque Julianam, cives Capuanos clarissimos et potentes, ac post patris mortem suas divitias, non reluctante matre, in pauperes erogasse. Refert etiam S. Germanum unum fuisse ex legatis quos S. Hormisdas, Romanus pontifex, quo facilius res ecclesiasticæ Constantinopoli ordinarentur, ad Justinum I imperatorem misit. Sed hæc narratio, quæ Baronio aliisque pluribus multum placuit, omnino incerta est. Utique in documentis coævis, quam maxime sinceris, dicitur Germanus quidam fuisse unus ex illis legatis pontificiis; verum in nullo, quod sciam, perhibetur episcopus Capuanus. Baronius [Annales, ad annum 497, num. I.] autem subjicit eum fuisse eumdem Germanum episcopum qui pro S. Anastasio II, Romano pontifice, apud Anastasium imperatorem Constantinopoli legatione functus est. Meliorem viam iniisse videtur Andreas Thiel [Epistolæ Romanorum pontificum, tom. I, pag. 618 et 843.] , Baronii opinionem partim suscipiens, partim respuens. Nequaquam enim certum ei videtur S. Germanum Capuanum simul et Cresconium a S. Anastasio II, religionis catholicæ causa, ad Anastasium imperatorem anno 497 fuisse legatos; quum S. Germanus non fuerit tunc Capuanorum episcopus. Etenim ad hanc dignitatem dicitur fuisse promotus post Alexandrum [Michael Monachus, pag. 100. Granata, Storia sacra di Capua, tom. I, pag. 99.] , cujus proximus decessor Constantinus sedit inter Patres concilii Romani anno 499, temporibus Symmachi, Romani pontificis, celebrati [Labbe, Conc., tom. IV, col. 1315.] . Sed idem Andreas Thiel, Baronio assensus, opinatur Germanum illum qui jam legatus fuerat ad Anastasium imperatorem, a S. Hormisda etiam ad Justinum I fuisse missum, utpote ob primam legationem rerum ecclesiasticarum Orientalium plane gnarum. Suspicari videtur laudatus auctor [Op. cit., pag. 618.] hunc Germanum fuisse episcopum Pisaurensem, et unum ex patribus concilii Romani anni 499 [Labbe, Conc., tom. IV, col. 1315.] . Nec absurdus dici potest ille sensus. Quare, quum valde dubium sit S. Germanum Capuanum nomine S. Hormisdæ Ecclesiæ Romanæ partes egisse, atque hæc legatio a Baronio aliisque rerum ecclesiasticarum scriptoribus [Baronius, Annal. eccl., ad annum 549, num. II et seq. Labbe, tom. IV, col. 1469 et seqq. Hefele, Concilien, tom. II, pag. 672 et seq., edit. 1875. Thiel, pag. 831 et seqq.] prolixe relata sit, eam nostris Actis non esse inserendam opinamur. Volumus tamen monitum lectorem, jam sæculo IX viris doctis, uti Hincmaro, visum fuisse S. Germanum Capuanum hanc obiisse legationem [Acta SS., tom. I Octob., pag. 93 et 156.] .
[16] [Fuit episcopus Capuanus] Ejus pontificatus initium et finis neque a biographo notantur, neque ex aliis historiarum monumentis certo possunt definiri. Scriptores quidem plerique eum jam anno 519 præsulem fuisse arbitrantur [Baronius, Annales, ad ann. 519, num. II et seq. Michael Monachus, Sanct. Cap., pag. 107. Labbe, Concil., tom. IV, col. 1417.] ; sed hac una de causa, credo, quod eum putant illum esse Germanum episcopum quem sanctus Hormisdas ad Justinum I legavit. Hoc autem nobis exploratum non esse, ante diximus. Imo et anno 524 alius Capuanæ Ecclesiæ præerat episcopus, si verum est (quod narrat Muratorius) hoc ipso anno S. Joannem, Romanum pontificem, cum sociis laicis et cum episcopis, Ecclesio Ravennatensi, Eusebio Fanensi, Sabino Capuano aliisque duobus, a Theodorico Gothorum rege Constantinopolim fuisse missos [Annali d'Italia, tom. III, pag. 340.] . Revera neque inter Capuanos antistites uspiam reperitur Sabinus, neque Anastasius Bibliothecarius [Liber pontificalis, pag. 190, edit. Vignolii.] et auctor Historiæ Miscellæ [Apud Muratorium, Rerum Ital. scriptt., tom. I, pag. 103.] , quos citat Muratorius, alios S. Joannis socios quam laicos memorant. Sed laudato auctori magis suffragatur scriptor Historiæ Cæsareæ, quem, utpote coævum, magni fecit Papebrochius, cum Acta S. Joannis papæ ad diem 27 Maji explicaret [Acta SS., tom. VI Maji, pag. 702.] . Nominans enim ille Ecclesium, Eusebium et Sabinum, beati pontificis socios, addit Sabinum fuisse episcopum Campanum. Subjicit tamen Papebrochius: Sabinum nullum novit Ecclesia Capuana .. neque inter reliquos Campaniæ episcopos ullum hujus nominis refert Ughellus [Ibid., pag. 703.] . Sed hisce verbis non prorsus alliditur Muratorii placitum, quum scriptor Historiæ Cæsareæ non spernendus sit auctor, et episcoporum Capuanorum annales valde obscuri videantur.
[17] [inter annos 524 et 541.] Nunc quid certi de temporibus S. Germani proferre possimus, aperiendum. Deficientibus antiquis Capuanorum antistitum catalogis, tria tantum præsto nobis sunt documenta, quæ aliquid luminis afferant. Mittimus enim, ut minus sinceras, Vitas S. Sabini episcopi Canusini [Ibid., tom. II Febr., pag. 324.] et S. Placidi martyris [Ibid., tom. III Octob., pag. 120 et 141.] ; in quibus illi feruntur familiariter usi S. Germano. Primum documentum sunt Acta Romani Concilii anni 499, a Labbeo aliisque edita: ubi inter Patres exhibetur Constantinus episcopus Capuanus. Secundum est Vita S. Benedicti a S. Gregorio Magno composita, et a S. Germani biographo ex parte descripta: in qua sanctus abbas narratur in monasterio Casinensi, quod non fuit conditum ante annum 529, vidisse animam S. Germani ab angelis in cœlum ferri. Insuper aliunde constat sanctum Benedictum die 21 martii anno 543 obiisse. Tertium denique monumentum est S. Victoris, episcopi Capuani, epitaphium, hisce verbis conceptum: VICTOR EPISC. SEDIT ANN. XIII. DIES XXXVIII. DEPOSITUS SUB DIE IV NON. APRIL. ANN. XIII. P. C. BASILI V. C. INDICTIONE SECUNDA [Michael Monachus, Sanct. Cap., pag. 91. Acta SS., tom. VIII Octob., pag. 83.] : quæ significant S. Victorem die 24 februarii anni 541 factum fuisse episcopum, et die 2 aprilis anni 554 de vita migrasse [Art de vérifier les dates, pag. 336, edit. 1773.] . Ad summam itaque id unum dicendum videtur, S. Germanum, post annum 525 Ecclesiæ Capuanæ præpositum, non ante annum 529 mortuum esse, neque post diem 24 februarii anni 541. Nonnulli autem existimant usque ad hunc annum 541 eum fuisse episcopum.
[18] [Plura minus recte ei tribuuntur.] Nec tantum egregius episcopus, sed et vir literatus nonnullis visus est. Fertur enim a Baronio aliisque S. Germanus scripsisse ad S. Hormisdam plures et egregias epistolas, quum legationem pro eo Constantinopoli obiret. Verum quia nobis minus constat beatum episcopum hoc munere fuisse functum, lectorem qui hæc scripta melius nosse velit, mittimus ad Baronium, Labbeum, Andream Thiel aliosque. Existimat quoque Michael Monachus S. Germanum epistolam dedisse ad S. Remigium Remensem, propterea quod Hincmarus in Vita majore S. Remigii dixit: Hic beatus papa Ormisda misit Constantinopolim ad Justinum imperatorem in legatione Germanum, Capuanum episcopum, cujus animam vidit ab Angelis in cœlum deferri S. Benedictus. Qui pro curatione puellæ dæmoniacæ ad beatum Remigium literas suas direxit. Sed erravit Michael Monachus: nam Hincmarus narrat S. Benedictum, non vero S. Germanum, ad S. Remigium de puellæ dæmoniacæ curatione dedisse epistolam [Acta SS., tom. I Oct., pag. 72 et 156.] . Nec minus a vero deflexit Platina, ubi S. Gelasii referens gesta, dixit: Fuere etiam in primo hujus pontificis (Gelasii) tempore, Germanus et Epiphanius, quorum alter Ticinensis, alter vero Campanus episcopus fuit. Hi multum auctoritate et sanctitate sua Italiam, a Barbaris vexatam, juvere, orationibus et blandiciis barbarorum corda mollientes [De vitis Romanorum pontificum, pag. 63, edit. Coloniæ Agrippinæ 1626] . Nam S. Germanus non fuit Capuanus episcopus quo tempore Romanam sedem obtinebat Gelasius, quum hic jam ante annum 497 obierit. Sed manifestum est Platinam hic S. Germanum Capuanum duxisse pro S. Germano Autissiodorensi, qui in Italiam iter instituit, et postquam non paucos captivos a vinculis liberavit, apud Ravennatenses e vita discessit [Acta SS., tom. VII Julii, pag. 219.] . Sanctus vero Epiphanius Ticinensis, tempore S. Gelasii papæ, et ipse operam in redimendis captivis posuit [Ibid., tom. II Januarii, pag. 372.] . Quibus disputatis, lectoris oculis Vitam beati episcopi subjicimus.
VITA S. GERMANI EPISCOPI CAPUANI
ex codice ms. Casinensi collato cum editionibus Mombritii et Michaelis Monachi.
Germanus, episcopus Capuanus in Italia (S.)
BHL Number: 3465
a
EX MSS. ET IMPR.
[S. Germanus, in Campania Felice natus,] Campaniæ tellus sicut ad proferendos multimodi generis fructus opima est, ita singulis quibusque temporibus, cœlestis verbi fœcundata semine, probabilis vitæ viros, ceu multiplicem segetem produxit. De [E A.] quorum collegio beatissimus Germanus, quasi quiddam [om. A. quoddam B.] splendidissimum sidus terris inditum [addictum A.] , virtutum omnium epythomate [epitome B.] prodit [præditus B. virtutum-prodit om. A.] , ad culmen, usque sanctitatis enituit. De [om. A.] cujus vita vel actibus [vel a. om. A.] , quia nonnulla ad nostram memoriam scriptorum series, quibusdam deferentibus [referentibus A.] , detulit, ea [eam … collectam A.] stylo proprio collecta depegi [depinxi A.] , illa quoque nihilominus suis in locis adjiciens, quæ de hoc egregio viro beatus papa Gregorius suavissimus ac præclarus doctor [suavissimus a. p. d. om. A.] in suis [om. A.] dialogis retulit, ita ea [om. A.] , ut ab ipso fuerant [fuerunt A.] digesta, interserens [interseranda A.] . Beatus igitur Germanus patre Amantio, matre Juliana, Capuanis civibus editus, clarissimis admodum, et juxta sæculi dignitatem potentibus, non sine quodam præsagio tale sortitus est nomen, quippe mox futurus qui germana cunctos caritate diligeret. Denique a puero cunctis laudabilis vitæ bonis, sed [in primis tamen A.] caritati præcipue [om. A.] , quæ bonorum omnium radix est, studens [studebat A.] , qua intentione [in add. A.] Dei amore [admodum add. A] flagraret, in proximi cœpit dilectione non segnis ostendere [in proximi c. d. n. s. o. om A.] : nam cum ad omnes mira [mera A.] puritate suæ charitatis ramos extenderet [ostenderet A.] , summo studio alendorum cœpit pauperum se curis impendere, eisque tegmina, vel quæque essent necessaria, providere. Factum est autem, ut ejus genitor Amantius, de hoc sæculo commigrans [migrans B.] , in ditione filii totas suas relinqueret [derelinqueret suas A.] facultates. Germanus vero cum matre vidua remanens, cœpit genitricis animos [animum A.] de mundi contemptu, rerumque omnium abjectione tentare [pertentare A, B.] .
[2] [mira liberalitate in pauperes beneficus,] Quid plura? Assensu cœlesti suadenti [assensum cœlestia A.] filio bona mater accommodans, Germani arbitrio quidquid velit facere committit, se nihilominus ad omnia obsequuturam promittens. At ille, qui largiflua effusione opum suarum prius [pios A.] fructus expenderat, ad hoc usque gradatim excrescendo progressus est, ut cunctarum suarum rerum patrimonium venderet, susceptumque pretium per Christi pauperes [pro C. pauperibus A.] dispensaret, immo ipsi in pauperibus Christo tribueret. Nec passus est partem solummodo præbere, nisi totum etiam pro æternæ vitæ habitatione [retributione A, B.] amitteret: reputans illud apud [om. A.] animum suum [animo suo A.] pro perdito haberi [habere A.] , quod non in cœlestis gazofilacii claustro posuisset. Tali igitur modo sæculi istius [om. A.] impedimentis exutus, cœpit tanto jam liberius cœlestis tramitis viam currere, quanto [quantum B.] ei nihil [nihil ei A.] de mundi ambitione superaret [supererat A.] , quo potuisset retardari: insistere sanctæ [scilicet A.] lectioni, vacare orationibus, dare operam vigiliis, macerare corpus vigiliis [jejuniis A, B.] , Domino [dicto A. Deo se B.] semper continuæ compunctionis usu hostiam exhibere.
[3] [episcopus creatur Capuanus,] Qui dum talibus exercitiis vitam duceret, defuncto [Alexandro add. B.] ejusdem Capuanæ ecclesiæ episcopo, consensu omnium ad pontificale decus eligitur. Et licet conatus [om. A.] pro humilitate [humanitate A.] sit [om. A.] totis obsistere [obsisteret A.] viribus; Domini tamen voluntas, qui eum ad hoc ipsum præparaverat, impleta est: præsulatusque [episcopatusque A.] honorem cunctis annitentibus [amitentibus lætantibusque A.] suscepit. Sublimatus itaque episcopali dignitate [Tum vero episc. d. s. A.] , talem se subjecto cœpit gregi exhibere, ut excepta paterna, quam summo studio peragebat, pro animabus sibi commissis sollicitudine, de cætero se cunctis communem, et [om. A.] quasi in nullo disparem conservum præberet: illud opus familiariter [familiare A.] sibi, cui ab ineunte ætate studuerat, pauperum scilicet curam, nulla interpositione relinquens.
[4] [et legatur Constantinopolim,] Eodem tempore cum apud urbem Romam ac totius Italiæ terminos Theodoricus regnaret, et tam genti propriæ, hoc est, Gothis, quamque et Romanorum populo jure [om. A.] potestatis præesset, extincto apud Constantinopolim ictu fulminis imperatore Anastasio, qui [quod A.] se [om. A] et multos illarum regionum populos Eutycianæ hæreseos macularet [maculavit A. macularat B.] contagio, Justinus Dei omnipotentis nutu, catholicæ servator religionis, suscepit imperium. Hic cum reintegrandæ [grandem A.] universalis fidei sollicitudinem gereret, Romam ad Hormisdam b, tunc ejusdem urbis pontificem [episcopum A.] , legatos misit, per quos etiam ei suæ [suæ ei A.] credulitatis [incredulitatis A.] textum direxit, summa intentione efflagitans, ut sibi eruditissimos catholicæ assertionis viros dirigeret, quatenus languentem Græciam præfatæ hæreseos illuvione [Græciam hæresi in linnone A.] purgaret. Habito itaque Romanus pontifex cum [per Romanum pontificem et A.] Theodorici regis nutu sacerdotali [et sacerdotum A.] concilio, quis potissimum ad deferenda [defendenda A.] orientalibus populis salutis monita mitteretur, omnibus hæc sententia [hæc s. o. A.] placuit, neminem alium hujuscemodi legationis [delegationis A.] posse dignius implere officium, quam Germanum Capuanæ civitatis episcopum. Evocatur continuo venerabilis ad urbem antistes: nec mora, acceptis in comitatu duobus Romanæ Ecclesiæ presbyteris duobusque diaconibus c, iter arripuit. Quanta autem in hoc itinere marinorum fluctuum pericula sustinuerit, quibus discriminibus exagitatus sit, brevitati studens, omitto [omnino A.] retexere [retexit A.] . Quæ tamen ille cuncta lætanti animo pertulit, dummodo animarum periculis [periculo A.] subveniret: nec veritus est qualecumque corporale subire dispendium, qui anhelabat turbatarum mentium [turbatarum m. a. A.] propulsare naufragium [suffragium A.] .
[5] [ubi pacem catholicam componit.] Tandem cum ad regiam urbem propinquasset, tanto omnium amore ac veneratione habitus d est, ut ei obviam Justinus Augustus, stipatus innumera [in misericordia A.] exercitus sui multitudine, non solum cum sacerdotali cœtu, sive [ac A.] Joanne e ejusdem Ecclesiæ præsule, sed etiam cum [om. A.] monachorum cæterorumque religiosorum turmis occurreret, ac [atque A.] eum [om. A.] cum hymnis ac spiritualibus canticis per aliquot [alia A.] millium spatia in urbem usque cum exultatione perduceret [in exaltationem produxerit A.] . Tanta itaque beatissimo Germano divinitus gratia collata est, ut licet [incassum add. A.] Acacii complices [Acacium cum pluribus A.] , qui dejectus de episcopatu [ejectus episcopatu A.] ejusdem regiæ urbis fuerat, reniti tentaverunt [retinere tentaverit A. tentaverint B.] omnes tamen [om. A.] pariter ad catholicæ fidei splendorem, relictis errorum tenebris, remearent. In quibus rebus quantum vel scientiæ vel sanctitatis luce beatus tunc Germanus claruerit, si quis sollicite attendat [intendat A.] , evidenter agnoscit [agnoscet A.] .
[6] [Paschasium diaconum] Utrum sane tantus hic vir aliquorum miraculorum signis effulserit, ad nostram usque [usque ad. n. A.] notitiam vetus minime fama perduxit. Sed quid exteriorum operum mirabilia quærimus, cum de interioribus miraculis [miraculorum A.] , quæ utique præstantiora sunt, certitudinem teneamus [tenemus A.] ? Cum [Quandoquidem A.] scilicet [om. A.] longe excellentius sit defunctam peccati morte animam salutari verbo [morbo A.] resuscitare, quam extincto corpori vitam restituere. Quot ergo animas venerandus [iste add. A, B.] ab æterna morte salutifero dogmate eripuit, tot gloriosior [gloriosis A.] miraculis, quasi * exteriora signa effecisset, apud internum * judicem existit. Quamvis in hac relatione [relegatione quæ Pasch. A.] , quæ de Paschasio f Romanæ urbis diacono subjungenda est [om. A.] , magnum hujus viri miraculum, meritumque declaratum sit in eo, quod ejusdem ministri animam vel videre potuerit, vel pro ejus remissione [per e. remissionem A.] divinam misericordiam obtinere [obtineret A.] . Paschasius denique, apostolicæ sedis diaconus, cujus apud nos rectissimi et luculenti de Sancto Spiritu [Spiritu S. A.] libri extant, miræ sanctitatis vir fuit, eleemosynarum maxime operibus vacans, cultor pauperum et contemptor sui g: sed hic in ea contentione quæ, inardescente zelo fidelium, inter Symmachum atque Laurentium facta est, ad pontificatus ordinem Laurentium [facta-Laurentium om. A.] elegit [degit A.] , et omnium post unanimitate superatus in sua tamen sententia usque juxta diem h sui [ipsius add. A.] exitus perstitit [præstitit A.] , illum amando atque præferendo, quem [qui A.] episcoporum judicio præesse [præesset A] sibi Ecclesia refutavit i.
[7] [suis precibus e purgatorio liberat.] Hic itaque cum temporibus Symmachi, apostolicæ sedis præsulis, esset defunctus, ejusdem [ejus A.] dalmaticam feretro superpositam dæmoniacus tetigit, statimque sanatus [salvatus A, B.] est. Post multum vero temporis, beato Germano medici pro corporis salute dictaverunt, ut in Angulanis Thermis [turmis A.] lavari k debuisset. Qui [om. A.] ingressus easdem Thermas [turmas A.] prædictum Paschasium diaconum stantem, et obsequentem [sibi add. B.] in caloribus invenit; quo viso vehementer extimuit, et quid illic tantus vir faceret, inquisivit. Cui ille respondit: “Pro nulla alia causa in hoc pœnali loco deputatus sum, nisi quia in parte Laurentii contra Symachum sensi; sed, quæso te, pro me Dominum deprecare [sed-deprecare om. A.] ; atque in hoc cognoscas, quod exauditus sis, si huc rediens, me non inveneris.” Qua de re vir Domini Germanus se in precibus strinxit, et post paucos dies rediit, sed jam prædictum Paschasium in loco eodem minime invenit. Quo [In quo add. A, B.] facto patenter datur intelligi quanti apud Deum [Dominum A.] venerabilis Germanus meriti extiterit, qui etiam solutam corpore animam potentibus precibus a reatu valuit noxæ emundare [emendare A.] .
[8] [S. Germam animam ferri in cœlum] Sed jam veniamus [venimus A.] ad ejus obitum gloriosum et auditu mirabilem [mirabili A.] , cui similem [simile unquam A.] , in quantum recordari possumus, nulla umquam [nulla umquam om. A.] vetus lectio prodidit: in quo et manifeste sanctorum animas [in quo etiam sanctorum animæ A] , mox ut carne exuuntur, cœlum penetrare monstratur [monstrantur A.] , et cum quanta illuc gloria ab Angelis deferantur, ostenditur: tantoque hoc ipsum teste vulgatum sit, ut de hoc [unde hoc A.] dubitare quis, vel [om. A.] etiam infidelis, nullatenus possit. Igitur dum beatissimus Germanus ambulans de virtute in virtutem, succresceret, jamque ad grandævam, plenus, ut Scriptura refert, dierum, hoc est [hoc est om. A.] bonorum operum, pervenisset ætatem, relictis hujus mundi turbinibus, ad cœlestis regni gaudia felix migravit. Cujus admirabilem in cœlis ascensionem beatissimus [beatus B.] pater Benedictus l, pene quinquaginta millibus ab eo longe divisus, spirituali intuitu [spiritu A.] contemplatus aspexit [est A.] . Quod ut plenius possit agnosci, ipse de ejusdem [ejusmodi A.] patris Vita narrationis ordo ponendus est. Quodam itaque tempore [quodam temp. it. A.] Servandus m diaconus atque abbas ejus monasterii quod in Campaniæ partibus a Liberio [et Libero A.] quondam patricio fuerat constitutum, ad venerabilem Benedictum, visitationis gratia, ex more convenerat: ejus quippe monasterium frequentabat, ut quia idem quoque vir doctrina gratiæ cœlestis affluebat [influebat A.] , dulcia sibi invicem vitæ verba transfunderent, et suavem cibum cœlestis patriæ, quia adhuc perfecte non poterant, saltem suspirando gustarent.
[9] [S. Benedictus] Cum vero hora jam quietis exigeret, ut membra sopori concedere debuissent, turris n erat in medio posita, quæ super totius habitaculi tectum imminebat; in cujus turris superioribus se vir Domini Benedictus, in ejus quoque inferioribus [se add. A.] Servandus diaconus collocavit. Quo videlicet in [om. A.] loco inferiora superioribus pervius [per hunc A.] continuabat ascensus: ante eandem vero turrim largius erat habitaculum, in quo utriusque discipuli quiescebant. Cumque vir Domini Benedictus, adhuc fratribus quiescentibus [quiescentibus fratribus A.] , instans vigiliis, nocturnæ orationis tempora prævenisset, ad fenestram stans, et omnipotentem Dominum deprecans, subito intempesta noctis hora respiciens, vidit fusam [fuscam A.] lucem desuper cunctas noctis tenebras effugasse, tantoque splendore clarescere, ut diem vinceret lux illa, quæ in tenebris radiasset. Mira autem valde res in hac speculatione sequuta est: quia, sicut post ipse narravit, omnis etiam mundus, velut sub uno solis radio collectus, ante oculos ejus adductus est. Qui venerabilis pater, dum intentam oculorum aciem in hoc splendore coruscæ lucis configeret [infigeret A.] , vidit Germani Capuani episcopi animam [Germani animam Capuani episcopi A.] in sphera ignea ab angelis in cœlos deferri.
[10] [divinitus cognovit.] Tunc tanti sibi testem volens adhibere miraculi, Servandum diaconum iterato, bis terque ejus nomine [nomen A] cum clamoris magnitudine vocavit: cumque ille fuisset insolito tanti viri clamore turbatus, ascendit, respexit, partemque jam lucis exiguam vidit. Cui tantum hoc [om A.] obstupescenti miraculum, vir Dei per ordinem quæ fuerant [fuerunt B.] gesta narravit, statimque in Cassinum castrum religioso viro Theoprobo mandavit, ut ad Capuanam [Capuam A.] urbem sub ea nocte transmitteret, et quid de Germano episcopo ageretur, agnosceret, et indicaret. Factumque est, et [ut A.] reverentissimum [reverendum A.] virum Germanum episcopum is qui missus fuerat, jam defunctum reperit: et inquirens subtiliter, agnovit eodem momento fuisse illius obitum [obitus A.] , quo vir Domini ejus cognovit ascensum. Quod omnipotens Deus [Dominus A.] ideo voluit tam idoneo teste manifestari, ut cunctis patenter innotesceret, quia magnum quoddam [bonum add. A.] venerandus hic in suis abditis egerit. Ecce quanta sublimitatis gloria a mundo exiit, qui [quia A.] toto mentis conamine [nixu A.] mundi peritura despexit: ecce quam coruscus et splendidus cœlum petiit, qui in terris corpore positus, mente continuo [continua A.] cœlestibus inhæsit: en qui flammis [flammæ A.] charitatis in Dei semper et proximi amore flagravit, quanto luminis fulgore circumfusus [circumfulsus A.] cœli secreta penetravit. En [Et A.] qui retentus [recens A.] adhuc carnis vinculo, supernis civibus corde interfuit, quanta eorum ministerii [ministeriis A.] dignitate ad supernæ [gratiæ add. A.] patriæ [patria A.] regna subvectus est. Quæ umquam mundana sublimitas, quæ regnantium fallax gloria huic valet veræ gloriæ comparari? Quæ triumphantium pompa tyrannorum huic poterit vel aliquatenus triumpho conferri? Illi auratis [aurati A.] invecti curribus, perituri in perpetuum [perpetius A.] , ignibus [urbibus B.] inferuntur; iste deportatus ab angelis, cœlo perenniter fruiturus immittitur. Illi multorum mortibus truculenti, ad æterni supplicii tenebras pertrahuntur. Iste, pluribus a morte liberatis, ad æternæ lucis quietem perducitur. Illos post fluxæ voluptatis lætitiam fleturos sine fine inferna deglutient [deglutiunt A, B.] . Istum post abstinentiam et lamenta numquam finienda gaudia susceperunt [ad quæ nos faciat pervenire Dominus noster Jesus Christus qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per infinita sæcula sæculorum add. A.] . Amen [om. B.] .
ANNOTATA.
a Ubi exemplaria Michaelis Monachi et Mombritii a codice Casinensi discrepant, id, adscripta litera A pro Mombritio, et B pro Michaele, in margine indicavimus. Titulus in Mombritiana passione hic est: Vita B. Germani Capuensis episcopi et confessoris. Exstant etiam S. Germani Acta in codd. mss. Sublacensis et Reatinæ Ecclesiæ, atque in Lectionario Sublacensi et Farfensi; quorum exemplaria, olim ad decessores nostros missa, asservantur nunc in Bibliotheca Bruxellensi, num. 8926. Sed ex iis apographis omnes variantes lectiones adscribere operæ pretium non duximus.
b S. Hormisdas B. Petri sedem occupavit ab anno 514 ad 523. Ejus Acta illustrarunt decessores nostri ad diem 6 augusti [Acta SS., tom. II Augusti, pag. 155.] .
c Minus accurate recenset biographus socios Germani episcopi. Fuerunt enim Joannes, ignotæ sedis episcopus, Blandus presbyter, et diaconi Felix atque Dioscorus. Quod liquet exlegatorum Suggestionibus a Baronio, Labbeo aliisque recitatis.
d In epistola ad S. Hormisdam referunt legati Romani, quanta lætitia Constantinopoli excepti fuerint.
e Exposuerunt decessores nostri Joannem II, dictum Cappadocem, Ecclesiæ Constantinopolitanæ fuisse episcopum ab anno 518 ad annum 520 [Ibid., tom.I Augusti, pag. 56*.] .
f Quæ biographus de Paschasio, diacono Romano, refert, ad verbum fere desumpta sunt ex S. Gregorii Dialogis, lib. IV, cap. 40 [Apud Migne, Patr. lat., tom. LXXVII, col. 396.] . S. Paschasius, licet ejus festum in Martyrologio Romano ad diem 31 maji indicetur, non nisi post pœnas in purgatorio solutas ad cœlum migravit [Acta SS., tom. VII Maji, pag. 438 et seq.] . Ita S. Gregorius Magnus. Idem accidit S. Vitalinæ [Ibid., tom. III Febr., pag. 245 et seq.] .
g Quæ scripta tribuuntur Paschasio diacono collegit J. P. Migne [Patrologia latina, tom. LXII, col. 9 et seqq.] .
h Aliquando disputatum fuit num S. Paschasius in schismate obierit. Baronius vero, in Notis ad Martyrologium Romanum, ad 31 diem maji, dicit eum in schismate perseverasse usque ad diem sui exitus seu exclusive usque ad diem exitus, vel mortuum esse vertente adhuc controversia. Quam interpretationem, licet S. Gregorii Magni verbis minus videatur consonare, non pauci scriptores propugnant. Forsan non multum a veritate recedet, qui existimabit S. Paschasium non mortuum esse schismaticum formalem, sed materialem, quales fuerunt S. Petrus Lucenburgensis, S. Vincentius Ferrerius, B. Ludovicus Alamandus, et nonnulli sancti episcopi Patriarchatus Aquilejensis [Benedictus XIV, De canonizatione et beatificatione Sanctorum, lib. III, cap. XX, num. 7. Acta SS., tom. VIII Octobris, pag. 907.] .
i De hac contentione ad summum pontificatum egerunt decessores nostri, die qua colitur S. Symmachus, 19 julii [Acta SS., tom. IV Julii, pag. 635.] .
k Thermas Angulanas suo tempore vocatas esse Sudatorium S. Germani affirmat Michael Monachus [Sanctuarium Capuanum, pag. 120.] ; item Octavius Rinaldo, Capuanas origines illustrans [Memorie istoriche, tom. I, lib. IV, cap. 21, pag. 330.] .
l S. Benedicti visionem iisdem fere verbis narrat S. Gregorius Magnus, uti diximus in Commentario prævio, num. 14. Fuit quoque sanctus episcopus familiaris S. Sabini episcopi Canusini, si fides habetur biographo scribenti eum cum Germano Capuanæ Ecclesiæ pontifice crebris familiaritatibus convenisse [Acta SS., tom. II Febr., pag. 324.] .
m Servandus vinculo amicitiæ cum S. Benedicto junctus erat: quem cum suis discipulis Mauro et Placido hospitio accepit. Eum sanctititulo Acta Mabilloniana S. Placidi insigniunt, at alibi hac appellatione decoratum non invenit decessor noster Jacobus Bueus [Ibid., tom. III Octobris, pag. 88 et seq.] .
n Turrim, de qua hoc loco biographus, descripsit Mabillonius [Annal. Bened., tom. I, pag. 95, edit. 1703.] .
* quam si cod. Sublac.
* æternum cod. Sublac.
DE S. GONDUINO CONFESSORE IN FRANCIA
MEDIO SÆCULO VII.
COMMENTARIUS CRITICUS.
Gonduinus, confessor in Francia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. S. Gonduini cultus. Hospitio accipit S. Eustasium. Ejus filii, filia S. Salaberga, et affines.
Castellanus [Martyrologe Universel, pag. 718.] , cujus vestigiis insistunt eques de Saint-Allais [Martyrologe Universel, pag. 408.] et ven. vir Petin [Dictionnaire Hagiographique, tom. I, col. 1215] ad diem 30 octobris mentionem facit S. Gonduini confessoris, [S. Gonduinus, olim cultu cohonestatus,] quum manifestum sit cultum, qui nunc obsoletus est, ei sæculo X fuisse delatum. Etenim in Kalendario sanctorum, ut ait Mabillonius, quod psalterio Hemmæ Francorum reginæ præfigitur … tertio … kalendas novembres nomen sancti Gonduini patris sanctæ Salabergæ … occurrit, itidemque … in litaniis psalterio insertis ejusdem Hemmæ, uxoris Lotharii regis [Annales Benedictini, tom. I, lib. 14, n. 48, pag. 440, edit. Parisiens. 1703.] : quæ Hemma sæculo X vivebat.
[2] [hospitio accipit S. Eustasium,] S. Gonduino non contigit habere biographum: et pauca ex ejus gestis quæ posteris tradita fuere, ex SS. Salabergæ, Austrudis, Agili et Eustasii Actis sumpsimus. Porro hæc historica monumenta omnino sunt sincera, nec arbitror fidem aliquando eis fuisse denegatam: quo fit ut pede non incerto incedamus. Quæ in iis legimus, si paucissima excipiantur, potius ad ejus familiam quam ad ipsum spectant. Verum, quoniam gloria patris est filius sapiens, prætermittere non possumus eas progeniei res gestas, quarum aliquatenus pars fuit. Jam vero scriptor anonymus vitam describens S. Salabergæ, filiæ S. Gonduini, et referens quomodo S. Eustasius, abbas Luxoviensis, eam adhuc puellam a cæcitate liberaverit, ait: Remeans ex Baicariis (id est, Bavaris, quibus Christum notum fecerat), vir egregius, post Germaniæ Belgicæque laboriosum callem, tandem pervenit ad quemdam virum illustrissimum, opibus et divitiis opulentum, famaque secundum seculi dignitatem præclarum, et aulicis rebus aptum, nomine Gundoinum, qui eo tempore manens apud villam Mosam nomine, ob amnem in eo loco defluentem sic appellatam, qui amnis ex Lingonicis finibus fontem sumens, post multos anfractus crebrosque terræ circuitus, Rheni velocissimi fluminis in se fluenta ex parte recipiens, oceanum Barbaricum late ingreditur.
[3] [qui ipsius liberis bene precatur,] Viso igitur Gundoinus venerabili viro, velut gratissimum munus suscepit. Porro, ut assolet, et res se habent humanæ, inter salubria adhortationis verba, colloquio virorum fidelium animus crescebat piorum. Cœpit isdem vir Dei sciscitari, utrum eidem viro illustri, Francorum orto natalibus, soboles adesset: cernebat quippe, ut opinor, vir Dei a Deo fore præscitam prolem, quam postea rei probavit eventus. Tunc vir illustris Gundoinus cum conjuge sua Saretrude, eleganti forma et nobili femina, duos bonæ indolis adolescentulos, ob benedictionis percepturam gratiam præsentavit: quorum senior Leuduinus, cognomento Bodo; junior vero Fulculfus, qui et ipse alio vocabulo Bodo dicebatur. Sciscitatur denuo vir Dei, si adhuc proles superesset. Ad quem illi fatentur se habere puellam germanam, licet ætate præferentem, sed dudum luminibus orbatam. Ad quos vir Deo plenus ait: “Veniat, quæso, ipsa, et nostris præsentetur obtutibus.” Senserat enim, ut reor, in spiritu, ei a Domino sanitatem fore collaturum *. Triduano igitur a semetipso exacto jejunio, super oculos puellæ oleum benedictionis vir Dei effudit. Mirum dictu! Mox puella sanitatem pristinam, Christi gratia opitulante, perfectissime * consecuta est [Acta SS., tom. VI Septembris, pag. 521 et seq.] . Eamdem fere narrationem habet S. Eustasii biographus [Ibid, tom. III Martii, pag. 787.] . Ex qua colligimus S. Gonduinum fuisse virum præclarum et divitem, hospitio accepisse S. Eustasium, genuisse ex Saretrude uxore duos filios, unamque filiam Salabergam, visu orbatam, at S. Eustasii interventu sanatam. Hinc quoque comperimus sanctum nostrum fuisse Francum seu Francorum ortum natalibus. Filiam autem ejus Sicambram fuisse subindicat biographus, quum, ut mox videbimus, eam dicat Blandinum, et ipsum ex Sicambrorum prosapia spectabili ortum, utique popularem, accepisse in conjugem. Nec mirum: voces enim Franci et Sicambri ab antiquis auctoribus subinde adhibitas fuisse ad idem significandum, omnes consentiunt [Browerus, Notæ in carmina Venantii Fortunati. lib. VI, pag. 161 et seq., edit. Moguntiæ 1617. Cfr. Opp. Fortunati, Carmen de Chariberto, Not., col. 212, edit. Migne. Cfr. Watterich, Die Germanem des Rheins, pag. 207 et seqq.] .
[4] [ac futura prænuntiat.] Itineris comes S. Eustasio fuit S. Agilus, postea abbas, S. Gonduini consanguineus, quemadmodum nos docet S. Agili biographus, dicens: Deveniunt (Eustasius et Agilus) ad quemdam potentissimum virum, nomine Gondoinum, qui … beatissimi Agili consanguinitatis nexu propinquus, morabatur eo tempore in villa quam Mosam vocant, ob amnem super quem sita est. Hic sanctissimos viros … officio * recepit, secumque morosius retinuit. Cum ingressi fuissent domum, benedictione præmissa, post multa colloquia spiritalis doctrinæ, oblati sunt eis ad benedicendum duo filii ejusdem viri: quos suis benedictionibus sacrantes, et sæculi dignitate futurum ut florerent, et ad futuram vitam feliciter migrarent, vero vaticinio designarunt, ut post evidentissime claruit [Acta SS., tom. VI Augusti, pag. 580.] . Ex quibus verbis discimus S. Gonduini filiis a sanctis Eustasio et Agilo futuram sanctimoniam, splendorem in hac vita, migrationemque in cœlum post obitum aperte fuisse prænuntiatas. Huic sermoni consonat S. Austrudis, filiæ S. Salabergæ, biographus anonymus [Ibid., tom. VIII Octobris, pag. 111.] . De singulis S. Gonduini cognatis proximis pauca referre juvat.
[5] [S. Gonduini filius Leuduinus] Saretrudis, uxor S. Gonduini, quid gesserit, aut quo tempore obierit, referre prætermiserunt historici. Nec multo melius notus est alter eorum filius Fulculfus seu Filculfus. Alter vero Leuduinus biographum nactus est, qui ipsum ortum dicit patre Bertoldo * et matre Bertilde: ex quo sequitur ut duplex fuerit sancto Gonduino nomen [Ibid., tom. III Sept., pag. 840.] . Certo etiam scimus ex Vita S. Salabergæ, Leuduinum uxorem duxisse Odilam, nobilitate et ingenii natura boni pollentem; postea divitiis in monasteria erogatis, monasticam suscepisse vitam, dein Tullensium fuisse creatum episcopum [Ibid., tom VI Sept., pag. 526.] , et post mortem in sanctorum albo inscriptum [Ibid., tom. III Sept., pag. 538 et seqq.] . Veneranda quoque Odila, Christi stigmate (seu signo) suscepto, sanctarum virginum se choro conjungens, sub obedientiæ tenore (monialis in S. Salabergæ cœnobio Laudunensi) vitam beatam degens, spiritum, cui omnia debentur, reddidit [Ibid., tom. VI Sept., pag. 526.] . Eorum vero filia Teutberga monasterio puellari, a patre condito, fuit præposita [Ibid., tom. III Sept., pag. 839.] .
[6] [et filia Salaberga, sanctimonia clari.] Unicam vero suam filiam Salabergam, quam a S. Eustasio cæcitate liberatam vidimus, S. Gonduinus ejusque uxor contra puellæ voluntatem cuidam generositate pollenti, Ricchramno nomine, in matrimonio tradiderunt. Qui vix eam duobus mensibus jure matrimonii habens, humanis rebus exemptus, vita privatus est… Salaberga … decrevit animo ut ad sacrarum virginum cœnobium, quod venerandus vir Romaricus … in Vosago construxerat saltu, latebram fuga expeteret: fecissetque satis votis, si sexus non fuisset impedimentum, et regia non impedissent obstacula. Per idem tempus Francorum sceptra regnique gubernacula Dagobertus (primo rex Austrasiorum, dein, ab anno 628, rex etiam Neustriæ et Burgundiæ) regebat, vir in primis acer ingenio, et principatu clarus; et non solum fidei jure sibi subjectus *, verum etiam exterarum vicinarumque gentium fama metuendus. Metuens autem præfatus Gundoinus ne ob filiam iram regis sævitiamque incurreret, eam a calle quo ire sponte decreverat, pedetentim retraxit. Jam enim opinio ejus ad aures regias pervenerat. Morabatur denique hisdem temporibus in aula prædicti principis vir quidam strenuus, consiliis regiis gratus, et inter suos fama celeber, nomine Blandinus, qui cognomentum Baso acceperat, qui utpote et ipse ex Sicambrorum prosapia spectabili ortus est, mox prædictam Salabergam, non ejus sponte, quia jamdudum divinis præceptis se implicare voverat, licet invitis parentibus, regio tamen jussu, et ob liberorum procreandorum causam, prædictus vir ad suum adscivit conjugium [Ibid., tom. VI Sept., pag. 522.] . Fueritne Blandinus idem atque vir sanctus de quo ad diem 1 maji egerunt nostri decessores, disceptari potest [Ibid., tom. I Maji, pag. 49.] . Ex quo conjugio nati sunt tres filiæ, Saretrudis, Ebanis, Austrudis, et duo filii, Eustasius et Baldoinus. Eustasio [Ibid., tom. VI Sept., pag. 516 et seq.] , Austrudi [Ibid., tom. VIII Octobris, pag. 108 et seqq.] et Baldoino [Ibid., tom. I Januarii, pag. 502.] sanctorum honores fuerunt tributi [Cfr. De Mangin, Histoire du diocèse de Langres, tom. I, pag. 294 et seq. Calmet, Histoire de la Lorraine, tom. I, lib. 10, num. 41. Roussel, Diocèse de Langres, tom. I, pag. 136 et seq.] . De Ebani et Saretrude vix recurrit alibi mentio. Ipsa Salaberga, viro converso, prolibusque Deo sacratis, religionis veste accepta, inito cum beato Walberto, abbate Luxoviensi, consilio, conniventia existente mariti, cœnobium puellarum in suburbio Lingonicæ urbis, in hæreditate vel successione paterna conatur extruere. Atque hæc abunde sufficiunt ut sit manifestum quanta claruerint sanctimonia S. Gonduini posteri et affines.
[Annotata]
* collatam ms. Accincti monasterii
* om. in ms. Accincti mon.
* officiosissime in cod. Accincti mon.
* alias Bertaldo et Bertardo
* subjectis cod. Accincti mon.
§ II. S. Gonduini domicilia, egregie gesta, ætas.
[S. Gonduinus domicilium habuit] Nec tantum biographus S. Gonduino defuit, sed et scriptor qui posteris traderet quo anno, quo loco Franciæ natus sit, quibus muniis in aula aut alibi functus, ubinam vitam degerit. Sunt tamen ejus domicilii quædam indicia. Legimus enim in Vita S. Salabergæ, ejus filiæ, ab auctore suppari exarata, eam in suburbano Leucorum oppido, territorio Lingonico confini … extitisse oriundam [Acta SS., tom. VI Sept., pag. 521.] ; item in alia ejusdem sanctæ Vita, ab auctore anonymo scripta: Beata et venerabilis mater Salaberga Gundoino patre, matre vero Saretrude in confinio Lingonicæ urbis oriunda fuit, in terra quam Uternensem * nuncupant, ob amnem qui ibidem profluit [Mabillonius, Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti, sæc II, pag. 423; cfr. sæc. IV, part. II, pag. 598.] ; item, uti videmus in Vita S. Eustasii, quam Jonas monachus Bobiensis, auctor coævus, scripsit: Cum S. Eustasius iter caperet, venit ad quemdam virum, nomine Gundeonum, qui eo tempore ad villam quam Mosam vocant, ob amnem in loco fluentem, morabatur [Acta SS., tom. III Martii, pag. 787.] . Ferme idem legitur in Vita S. Agili [Ibid., tom. VI Augusti, pag. 580.] .
[8] [in pago Tullensi] Quæ verba indicant S. Gonduinum, ut virum multis fundis divitem, saltem duo incoluisse domicilia: alterum in Terra Uternensi, locum originis S. Salabergæ, alterum villam Mosam, ubi SS. Eustasium et Agilum hospitio accepit: in qua villa non absurde fertur S. Salaberga cœnobium puellarum inchoasse. De priore domicilio nobis notum est, illud jacuisse in suburbano Leucorum oppido seu Tullensi in Terra Uternensi; qui tractus, ait Mabillonius, inter Mosam et Matronam, a Septemtrione ad Austrum protenditur ad leucas circiter decem, amne Orna (a quo nomen accipit) irrigatus [Acta SS. Ord. S. Bened., sæc. IV, part. II, pag. 598, edit. 1680.] . Opinantur Mabillonius [Ibid.] , Cleus [Acta SS., tom. VI Sept., pag. 519 et 523.] et Benedictus Picart [Hist. de Toul, pag. 87.] S. Gonduinum in terra Uternensi eum coluisse locum qui vocatur Gunduini Curtis, gallice Gondrecourt. Alteram sancti viri habitationem fuisse in villa Mosa, inter omnes constat. Sed ubinam illa jaceret, in disceptationem cecidit. Aliis enim placet [Roussel, Le diocèse de Langres, tom. II, pag. 408. Cfr. Annuaire ecclés. et hist. du diocèse de Langres, ann. 1838, pag. 12. Acta SS., tom. VI Sept., pag. 519.] eam esse vicum hodie dictum Meuvy, in tractu Calvimontano situm *; aliis vero, vicum Meuse, ad caput amnis Mosæ, in tractu Lingonensi *. Neque ad nodum expediendum prodest, quod villam Gunduini dicunt Mosam vocari ob amnem in loco fluentem [Acta SS., tom. III Mart., pag. 787.] , seu, ut ait S. Agili biographus, ob amnem super quem sita est: quippe quæ in utrumque vicum, Meuse et Meuvy, optime quadrent. Priori tamen, pro quo stant Mabillonius [Ann. O. S. B., tom. I, ad ann. 614, num. XI; ad ann. 630, num. XVIII.] et presbyter Beaulleret [Annuaire de Langres, pag. 12.] , favent quæ legimus in Vitas S. Salabergæ: Salaberga … cœnobium puellarum in suburbio Lingonicæ urbis, in hæreditate vel successione paterna conatur extruere… Qui locus, licet Austrasiorum finibus immineret, vicinus tamen Burgundiæ, erat distans a Luxovio monasterio paulo minus millibus quadraginta [Acta. SS., tom. VI Sep., pag. 525.] . Porro hæc in solum vicum Meuse cadere videntur: quum non tantum ibi possessiones haberet S. Gonduinus, sed etiam locus quadraginta circiter passuum millibus a Luxovio distet: contra Meuvy dissidet milliariis quadraginta septem vel octo [Cfr. Annuaire de Langres, pag. 13 et seq.] .
[9] [et in tractu Lingonensi.] Negotium autem non facessunt voces saburbium Lingonicæ urbis, quasi ad oppidum Lingonas et S. Gonduinus habitasset et S. Salaberga cœnobium condidisset. Jam pridem enim observarunt, inter alios, Mabillonius et noster Cleus, apud pricos auctores suburbanum et suburbium frequenter dici pro territorio. Quod et hoc loco verum est, quandoquidem monasterium a S. Salaberga in suburbio Lingonicæ urbis inchoatum, ut ait biographus, a sancta abbatissa mox fuit relictum, quia (sic idem scriptor) in eodem loco puellarum cœnobium tutum non erat, nihilque stabilitatis habebat vel munitionis locus [Acta SS., tom. VI Sept., pag. 525.] . Quæ de Lingonibus, utpote urbe munita, dici nequeunt. Non immerito itaque Mabillonius opinatus est S. Salabergæ monasterium extitisse in villa Mosa, quam coluit ipsius pater, et villam hanc esse vicum Meuse [Cfr. Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, col. 451 et seqq.] . Sed ulterius progressus presbyter Beaulleret, quæsivit quo loco vici Meuse cœnobuim fuerit inchoatum, atque indicat eam partem cui hodie nomen Terre-aux-Saints, aliquot centum passibus a parochia Meuse dissitam, in via quæ ducit ad vicum Lecourt.
[10] [Forsan et alios fundos habuit.] Præter fundos de quibus ante egimus, alii forsan fuere sancto Gonduino [Annuaire de Langres, pag. 2.] . Non enim inepte diceres eum significari in instrumento anni 709, quo Wolfoaldus et Adalsinda, uxor ejus, plurima dona conferunt monasterio S. Michaelis in pago Virdunensi, et in quo: Condonamus, aiunt, portionem illam in loco qui dicitur Monnone-Villa, super fluvio Mosa, in pago Virdonense, quem Adalbertus quondam, de Gondoino dato pretio comparavimus, cum mancipiis, casis, mansis, campis, pratis, silvis, etc. [Diplomata aliaque instrumenta ad res Gallo-Francicas spectantia, tom. II, pag. 281, edit. Pardessus.] .
[11] [Monasterio Grandivallensi condendo] Non innotuit quibus rebus egregie gestis tantum sibi nomen apud populares fecerit S. Gonduinus, et dignus habitus fuerit qui in albo Sanctorum inscriberetur. Dicitur tantum, auctore S. Walberto, abbate Luxoviensi, monasterium Grandivallense in diœcesi Basileensi condidisse. Idque verisimile esse infert Longuevallius [Hist. de l'Église Gallicane, tom. V, lib. IX, pag. 98 et seqq., edit. Paris. 1826.] ex Vita S. Germani, primi cœnobii abbatis. Audiens autem, ait Vitæ scriptor, Gundonius, vir illustris, quod B. Waldebertus abba sagaci intentione requirebat loca, ubi monachi sui residere, et vitam sanctam degere deberent; ministros suos ad eum direxit, ut ad ipsum quantocius properarent. Tum vero B. Waldebertus absque ulla ambiguitate ad ipsum Gundonium accedit dans consilium. Illustris vir Gundonius dedit illi loca opportuna, et licet difficilis sit introitus eorum, aditus eorum inveniri queunt. Tunc cœpit Waldebertus lenibus verbis mulcere animum ejus, et si vellet pro Dei intuitu vel pro remedio animæ suæ vel pro absolutione peccaminum suorum, firmitatem de ipsis locis manibus suis seu bonorum hominum roboratam manibus exhiberet… Contigit autem ut moreretur Gundonius dux, et Bonifacius dux sive Cathicus in locum ejus succederet [Acta SS. Ordinis S. Bened., sæculum II, pag. 512 et seq.] . A qua Longuevallii sententia Mabillonius alienam prorsus proposuerat, scilicet Gundonium hoc loco ducem appellatum, alium esse a Gundoino S. Salabergæ patre, qui neque dux fuit, neque amplius in vivis erat, dum a Gundonio Grandivallense monasterium ædificari cœpit [Ibid.] . At Cleus censet Longuevallii opinionem non esse ineptam et Mabillonii placita in hunc modum refellit.
[12] [verisimiliter operam vavavit.] Primo putat Mabillonium nunquam ostensurum S. Gonduinum non fuisse ducem, eo magis quod extitit, uti num. 2 et 3 vidimus, nobilitate et opibus valde præstans, et regi Dagoberto quam gratissimus. Addit tum Gundonium de quo in Vita S. Germani [Acta SS., tom. III Februarii, pag. 263 et seqq.] tum Gundoinum de quo in Actis S. Salabergæ, Waldeberto notum fuisse, nominaque una dumtaxat litera transposita variare, conspirare reliqua fere omnia. Post hæc pergit: Quomodo enim, quæso, ostenditur non fuisse in vivis superstitem Gundoïnum, S. Salabergæ patrem, quando Gundonius S. Waldebertum ad se invitavit, fundum construendo monasterio Grandivallensi concessurus? Ipsam Mabillonii hactenus chronotaxim appello. In Annalibus Benedictinis tom. I, pag. 400 illigat missionem S. Germani ad regendum cœnobium Grandivallense, nuper a Gundonio conditum, anno 647. Mortem S. Salabergæ, tum in Notis ad Acta, tum in Annalibus, figit circa annum 655. Sancta Austrudis Laudunensis parthenonis regimen post matrem adivit vicennis, ut ejus biographus coævus testatur. Igitur hæc nata est anno circiter 635. Demus annos omnes illius seculi præcedentes S. Salabergæ primogenitæ Gundoïni, credamusque, ut Mabillonius figit, illam a S. Eustasio circa annum 614 a cæcitate et sanguinis fluxu liberatam. Ex his fluit, sanctæ patrem natum dici non debere ante seculi sexti annum circiter 80. Jam vero, si inde ordiaris computum, juxta quem numerare poterat Gundoïnus annos circa 25, cum ei nata est primogenita, septuagenarius nondum erit, quando regendo Grandivallensi monasterio præfectus est S. Germanus: quæ ætas et aliquot etiam anni amplius, an concedi citra credibilitatem Gundoïno non possint, judicet lector. Certe obiisse illum ante Christi annum 660 nusquam ostendit Mabillonius, neque alius, quem vidi, quispiam; atque inde deductus computus apud me verisimilitudinem non excedit, manetque probabilis conjectura, eumdem S. Salabergæ parentem monasterii Grandivallensis fundatorem fuisse, quæ ex nostra chronotaxi fiet etiam verisimilior. Hactenus Joannes Cleus [Acta SS., tom. VI Septembris, pag. 518.] , cujus disputationem non parum firmat unus ex collegis et decessoribus S. Austrudis Acta illustrans [Acta SS., tom. VIII Oct., pag. 108 et seqq.] .
[13] [Vivebat adhuc medio sæculo VII.] Tam prolixe exposuimus S. Gonduinum in Grandivallensi monasterio fundando fuisse verisimiliter S. Waldeberti adjutorem, ut hoc pacto simul ostenderemus quo circiter tempore vixerit. Sane ex eo quod filiam suam Blandino collocavit, quo tempore Francorum sceptra regnique gubernacula Dagobertus regebat [Cfr. supra, num. 6.] , manifestum est S. Gonduinum inter homines fuisse anno 628. Sed et post annum 660 vixisse dicendus erit, si concedetur cœnobium Grandivallense ab ipso fuisse conditum. Gondoeni cujusdam comitis nomen reperimus inter subscriptiones diplomatis quod Childericus rex anno 670 pro monasterio S. Dionysii confecisse fingitur [Diplomata, etc., tom. II, pag. 152, edit Pardessus.] . Signo etiam Gundoeni comitis consignatum fuit diploma quo Dagobertus I, anno 636, plurima dona in Lemovicensi et Bituricensi confinio S. Dionysii monasterio contulisse dicitur. Sed his non immorabimur, cum utrumque diploma sit spurium.
[Annotata]
* Ornois
* Arrondissement de Chaumont.
* Arrondissement de Langres.
DE S. FOILLANO MARTYRE FOSSIS IN BELGIO
CIRCA ANNUM DCLV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. De S. Foillani Vitis manuscriptis et typis editis.
S. Foillani mentio jam occurrit in Actis S. Fursei, cujus frater et socius fuit. Immo ejus res gestas paulo post obitum literis fuisse consignatas, [S. Foillani Vita scripta fuit] hinc colligendum putat Cornelius Smet [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 14.] , quod Beda, S. Fursei laudes persecutus: Hæc, inquit, de corporis ejus incorruptione breviter attigimus, ut quanta esset viri sublimitas, legentibus notius existeret. Quæ cuncta in LIBELLO EJUS SUFFICIENTIUS et de ALIIS COMMILITONIBUS IPSIUS (ex quibus certo fuit S. Foillanus) quisquis legerit, inveniet [Hist. eccles., lib. III, cap. 19.] . Quem libellum conjicit Bollandus [Acta SS., tom. II Jan., pag. 36.] esse ipsam Fursei Vitam, a se editam [Ibid.] ; sed simul hanc non integram dici posse, quippe quæ de commilitonibus perpauca referat. Ipsius autem S. Foillani prolixiores Vitas coram habemus quinque diversas. Duarum tantum auctores noti sunt, de quibus paulo inferius. Reliquarum unam conscripsit vel perpolivit quidam Frater Paulus. Quam nobis exhibet codex sæculi XII, olim benedictini monasterii S. Laurentii Leodiensis, nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis num. 9742; unde eam edimus [Vita prima.] , adjectis variis lectionibus ex codice ejusdem bibliothecæ 7483 sæculi XIII. Hunc autem cœnobii Boni-Fontis in diœcesi Remensi quondam fuisse librum, etsi neutiquam in ipso codice significatur, certo tamen colligimus ex eo quod Passio S. Foillani episcopi et martyris, in codice Bruxellensi 8928 servata, et, ut ibidem dicitur, ex ms. monasterii Boni-Fontis descripta, eadem omnino verba, easdem habet rimas quam quæ in codice 7483 reperiuntur; excepto quod nonnullæ voces omissæ indicantur aut conjectura suppletæ, et iis quidem locis ubi in eodem codice 7483 aliquid desideratur: ex quo nimirum majores literæ ornatæ barbara manu fuerant excisæ: quibuscum et ea quæ verso folio eodem spatio exarata erant, ablata fuere. Denique lectiones varias addimus ex codice Bruxellensi 18654; de quo dicendum erit num. 4.
[2] [a quodam Fratre Paulo,] Auctoris nomen refertur in ipso exordio, hisce verbis concepto: In nomine Domini incipit descriptio beati Foillani martyris, primo rusticano stylo composita, postea a quodam Fratre Paulo exarata. Paulum hunc, immo et auctorem Vitæ primigeniæ, nunc deperditæ, quæ ei præluxit, in Belgio scripsisse manifestum videtur: nam de Hibernia, in qua sanctus vir natus est, de Gallia, in qua evangelium prædicavit, vix verbum habet; sed et Angliam, ubi S. Foillanus cuidam monasterio præfuit, omnino prætermittit. Contra non pauca de ejus domicilio Nivellensi, de Fossensi cœnobio ab eo inchoato, de aliis quæ in Belgio gessit, ac tandem de ejus martyrio tradit. Verum quo tempore, quove Belgii loco fuerit confecta utraque hæc scriptio, et cætera hujus generis quæ ad illarum auctoritatem statuendam vim habeant, prorsus latent.
[3] [et ab alio auctore ignoto.] Eamdem antiquam Vitam quam Paulus, præ oculis habuit scriptor anonymus, cujus libellum, ex codice Bertiniano vetustissimo a Rosweydo nostro exscriptum, servat jam citatus codex Bruxellensis 8928; quemque nos ex ipso illo codice Bertiniano, hodie in publica bibliotheca Audomaropolitana reposito, et ad sæculum XI a peritis relato [Num, 791. Cfr. Catalogue général des mss. des bibl. des départements, pag. 360.] , secundo loco inter S. Foillani Vitas infra edemus. Certe et ipse exordio suæ scriptionis: Cujus [Foillani] vitæ seriem, ait, olim quidem non satis polito digestam stilo, nunc vestra poscente, et magis imperante, Fratres, caritate cogimur nostro, licet humili, et ut doctis patet quibusque, imperito describere calamo. Dein eadem omnino quæ Paulus et eodem ordine refert, nisi quod aliis utitur verbis, multaque ad ornatum sermonis, ut ipsi videbatur, intermiscet præconia et hortationes oratorio stylo conscripta. Sed et longe prolixior est in enarranda corporum SS. Foillani et sociorum inventione, ita tamen ut, quod ad res ipsas pertinet, nihil quod sit alicujus momenti adjungat. Eam Vitam edimus ex tribus codicibus sæculi XI: Bertiniano 791 supra indicato; Namurcensis seminarii 21 (quem accurate descriptum videsis in proœmio Vitæ coævæ S. Huberti [Bulletins de la Commission royale d'histoire, tom. V, num. 3, ser. IV, pag. 217, Brux. 1878.] editæ a collega P. Carolo De Smedt); Mettensi 395, in quo multa menda, sed fere ablata; quædam vero alia manu sunt restituta vel correcta, et ita quidem ut primigenia lectio discerni nequeat. Numeri nonnulli, ad lectiones Officii distinguendas, tum a prima, tum ab altera manu in margine adscripti fuere, sed non eodem ordine ab utraque. Usi etiam sumus codice Trevirensi 965 (alias 1151) sæculi XIII, pergameno, in-folio, quo continentur Acta Sanctorum octobris. Erat olim Trevirensis monasterii S. Maximini. Adjecimus præterea lectiones varias ex codicibus Duaceno 838, sæculi XIII [Catalogue général des mss., tom. VI, pag. 577.] ; Bruxellensi 7460, olim Vallicelliano, itidem sæculi XIII; Montensi 8439, sæculi XIII, in quo Vitæ hujus loca quædam reperimus; et denique, quod attinet ad eam partem qua inventio corporum S. Foillani et sociorum narratur, ex Bruxellensi 18654, secundum mox dicenda [Num. 5.] .
[4] [Quorum scriptiones adhibuit tertius biographus,] Tertiam earum, quas edimus, Vitarum S. Foillani exhibet nobis alius codex, olim Leodiensis cœnobii S. Laurentii, nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis [Num. 18654.] , sæculo XII, ut videtur, exaratus. Ejus auctor ex quadruplici præsertim fonte narrationem hausit. Ex Vita altera S. Fursei, a majoribus nostris excusa ad diem XVI januarii [Acta SS., tom. II Jan., pag. 45 et seqq.] , sumpsit quæ de ortu, de nativitate et infantia S. Foillani narrat [Num. 1 – 4.] ; ex Bedæ Historia ecclesiastica Anglorum [Lib. III, cap. 18 et 19.] , quæ spectant itinera ejus in Angliam et in Galliam [Num. 5 – 12.] , Foillano scilicet accommodans quæ ibi de S. Furseo leguntur, et de suo addens vel referens ex traditione (cujus alias vestigium non occurrit), peregrinationem Romanam a SS. Ultano et Foillano susceptam, hujusque consecrationem episcopalem per Martinum papam I [Num. 13.] Deinde, post pauca de statu religionis in Gallia eo tempore, reliqua de Actis sancti martyris ad necem usque, descripsit ad verbum ex Vita prima, a Paulo concinnata. Denique historiam revelationis corporum ac translationis eorum ad monasteria Nivellense et Fossense [Cap. II, num. 12 – 16.] sumpsit de Vita secunda.
[5] [usus etiam Vita S. Fursei.] Hujus tertiæ Vitæ, præter textum integrum quem continet codex Bruxellensis 18654, habemus rursus in codice 8928 ejusdem bibliothecæ duplex apographum, alterum [Fol. 62 r° – 65 vo.] e codice cœnobii Fossensis, alterum [Fol. 7 r° – 10 r°.] e codice Andreæ Duchesnii; sed sistit utrumque in capitulo nono (secundum codicem Laurentianum): quin immo in codice Duchesnii inscripta erat hæc lucubratio Vita S. Fursei et conjuncta cum libro II Vitæ ejusdem seu de ejus miraculis. Unde egregie confirmatur eam conscriptam fuisse ad supplendum utriusque Vitæ prioris silentium de S. Foillani gestis ante ejus adventum in Belgium. Itaque hanc solam partem quam a prioribus Vitis non mutuatus est auctor, ex citatis apographis edendam censuimus. Quod vero ad reliquas partes duas attinet, ex codice 18654 ad duas priores Vitas lectiones varias adscribemus. Non autem esse plurimum auctoritatis ipsi parti primæ adjungendum, constabit facile perpendenti ab anonymo ejus scriptore accommodata esse Foillano quæ de Furseo leguntur, tum in hujus Vita, tum apud Bedam; de peregrinatione vero Romana S. Foillani ejusque ordinatione per Martinum papam I, omnino sileri in utraque Vita priore, ac proinde in antiquiore illa quam utriusque scriptor secutus est; quum tamen hæc ejus generis sint quæ minime omnium hagiographi illius temporis reticere consueverint.
[6] [S. Foillani Vitam metricam et miracula scripsit circa annum 1100] Ex nullo alio fonte quam modo indicatæ tertiæ Vitæ textu integro (cum supplementis scilicet ex Vitis I et II) hausisse videtur prolixum suum de S. Foillano carmen Hillinus ille, cujus lucubrationem nonnulli omnino deperditam existimabant [Cfr. Hardy, Materials relat. to Great. Brit. and Ireland, tom. I, part. I, p. 254.] , atque hic primum edimus ex apographo, quod olim majores nostri ex ms. S. Foillani apud Rhodium * transcripserunt et simul cum aliis de S. Foillano documentis compegerunt in codice jam sæpius citato, nunc Bruxellensi 8928. Neque aliud hujus Vitæ novimus exemplar aut apographum. Quod autem de ejus scriptore comperire licuit, jam subjungimus. Nomen suum ipse manifestat primis sui carminis versibus:
His Ita Litterulis Libet Insinuare Notatis
Veraci Specie, quo nomine censear ipse:
Si primos apices ex partibus octo retractes,
Carminis auctorem noto…
Dein paulo inferius opus Sigeberto, suo quondam magistro, dicat. Porro eumdem Hillinum libri quoque de Miraculis S. Foillani auctorem fuisse, discimus ex hujus libri Prologo, ubi: Jam passione, ait, beati martyris Foillani metrica digestione parata, verso stylo, decrevimus etiam ipsius aliqua reserare miracula. Dein: Humilitas tua, familiarissime magister Sigeberte, in hoc opusculo, non modicam scribendi confert audaciam: quia qui versuum nostrorum olim non abdicasti chartulam, confidimus quoniam non indignaberis et hanc sancto martyri subservire scedulam, præsertim cum tuo instinctu labori huic me devoverim, tuoque favori me confidenter inclinaverim. Neque minus indubium est hanc Miraculorum seriem fuisse scriptam post annum 1086: nam in ea num. 28 de S. Foillani translatione, anno illo facta, agitur. Antiquior tamen est anno 1125, siquidem num. 1 legitur: In pago Hainaugia nomine, in nemore nuncupato Charboneria, loco qui dicitur Ampolinis, contermino parrochiæ vici qui vocatur Sterpeis, ubi fusus est cruor innoxius beati Foyllani martyris et pedissequorum ipsius, facto procinctu, determinatum est atrium, in cujus medio ligneum ecclesiolæ constitutum est ædificium, et altare ad laudem Dei sub honore martyris ipsius erectum; quin unum proferatur verbum de egregiis donis a Burchardo, episcopo Cameracensi, factis anno 1125 ad augmentum cultus divini in sacello de Senophe, aut de inchoato collegio canonicorum Fossensium, cui brevi post substitutum fuit monasterium Præmonstratense; sed potius indicat ibi nullum cœnobii vestigium videri. Præterea quum auctor, num. 18, dicat: NUPER imperatore Henrico contra Menapes ascendente pro defensione Cameracensium, quos impugnabant pars exercitus Teutonicorum, transiens per Pongeias vicum appendentem usibus Fossensis ecclesiæ, subjiciatque S. Foillani interventu tunc fuisse collatum beneficium, sequitur ejus scriptionem esse referendam ad tempus quo contra Menapios, id est, contra Flandros, ab Henrico imperatore bellum fuerit actum. Jamvero quum Henricus IV anno 1102, et ejus filius Henricus V anno 1107 et 1108 adversus Flandros pro Cameracensibus bellum gesserint [Gesta pontificum Cameracensium, pag. 67 et 91, ed. Car. De Smedt, Paris. 1880. Mon. Germ. hist., tom. VII, pag. 505 et seq., 518 et seq.] , nec possit certo dignosci utrum de patre an filio mentionem faciat Hillinus, dicendum est eum vel brevi post annum 1102, vel brevi post annum 1108 scriptum suum edidisse.
[7] [Hillinus,] Jam quis fuerit Hillinus, S. Foillani biographus, inquirendum est. Possevinus noster de eo his loquitur verbis: Hillinus monachus Corbeiæ in Gallia, Congregationis Floriacensis, scripsit carmine ac soluta oratione martyrium S. Foillani episcopi et martyris, libris duobus, qui asservantur mss. in cœnobio S. Foillani extra Rutenas, in tractu Tolosano [Apparatus sacer, tom. I, pag. 761. Cfr. Vossius, De Historicis latinis, lib. III, part. IV, cap. 11. Fabricius, Bibl. latina mediæ et infimæ ætatis, tom. III, pag. 270, edit. 1754.] . Pro Rutenis (Rhodez) scribendum fuisset Rhodium (Le Rœulx) in Belgio. Dein Hillinum soluta oratione S. Foillani Vitam composuisse, minus certum est; rectius dixisset Miracula S. Foillani. Denique Possevinum, quod Hillinum monachum Corbeiæ in Gallia seu Veteris dixerat, reprehendens domnus Rivet [Hist. litt. de la France, tom. VIII, pag. 592.] , et ipse in errorem incidit, existimans eum fuisse eumdem Hillinum qui anno 1106 lector erat in Corbeia Nova seu Saxonica, atque inde anno 1110 transiit ad regendum monasterium Oltenslevense [Annales Benedictini, tom. V, pag. 499 et 555.] . Non ita se res habet: qui enim S. Foillanum laudavit, canonicus Fossensis fuit, uti mox planum fiet. Sed imprimis eum puerum Fossis fuisse educatum colligendum putarunt aliqui ex iis quæ ipse refert num. 30 Miraculorum: Cum adhuc disciplinæ scholari subessem, ait, accommodatori cuidam pro re puerili trium obolorum debitor eram, sed unde voluntati ejus in reddendo sufficerem, habere non poteram… Die quadam templum ingressus, præfatum martyrem ex nomine cœpi invocare. Verum ex his et sequentibus verbis nihil confici potest. Integrum enim textum legenti apparebit ea non de se prædicare Hillinum, sed de suo consobrino et nutritio, Joanne quodam, quem auctor noster loquentem introducit. Quod si ipse literas didicit Fossis, inde certe postea exiit ut, magistro Sigeberto, sublimioribus studiis operam daret; nam in Prologo Vitæ metricæ ita suum magistrum alloquitur:
Scitari (sane memini, reminisceris ipse)
Inter res varias me solitus fueras
Si quid de Vita Foilliani martyris extra
Quam legimus nostro constiterit loculo.
Comperto per me nil sciri plus ibi, nostræ
Indignabaris desidiæ super his.
[8] [canonicus Fossensis] Se denique in Fossense collegium conclusisse, tum scriptis significat, tum ipse aperte profitetur. Nec ulla unquam fuisset controversia, si meminissent auctores non solum HILLINI nomen in principio carminis, sed et monasterium officiumque figurari. Appositis enim ordine suo primis singularum vocum literis, efficitur ex quarto versu CANTOR, ex quinto LEVITA, ex septimo FOSSENSIS, ex octavo CENOBII [Vita metrica, init.] . Sed etiam patet ex serie Miraculorum eum in canonicos Fossenses fuisse cooptatum. Dicit enim: Præpositus ecclesiæ nostræ (Fossensis). Postea narrat num. 32 quomodo S. FOILLANUS fratri cuidam, nomine Rothardo, quocum satis aperte indicat se vixisse Hillinus, præsto fuerit; dein num. 33 dicit: NOSTRAM AD ECCLESIAM (Fossensem) duo viri venere, sacerdos alter, alter laicus, et ad altare (S. Foillani) xenia, filum videlicet argenteum ad proceritatem staturæ hominis dimensum obtulere. Quibus locuti quidam de FRATRIBUS, sciscitantes utrum suo, an cujuslibet alterius voto, donum hoc gratis inferrent ecclesiæ, hac in re nihil sua referre, verum cujusdam ingenui se sub hoc voto legatos esse responderunt. Fuit itaque Hillinus canonicus Fossensis et perperam putatus pro monacho Corbeiæ, Veteris aut Novæ.
[9] [et discipulus, uti videtur, Sigeberti Gemblacensis.] Hillini Fossensis magistrum Sigebertum non dubitamus fuisse monachum illum Gemblacensem, scriptis plurimis ac præsertim chronico celebrem. Et reapse hanc sententiam proposuit Colganus in notis ad narrationem Inventionis S. Foillani [Acta SS. Hib., pag. 103.] . Nequaquam mirum esset Hillinum Fossis sese contulisse ad vicinum monasterium Gemblacense, ut ibi a Sigeberto in scientiis divinis et humanis erudiretur. In multis enim monasteriis Ordinis S. Benedicti, præter scholas ad juniores monachos instituendos erectas, florebant et scholæ quas e locis etiam longinquis venientes clerici aliique frequentare solebant [Bulæus, Historia Universitatis Parisiensis, tom. I, pag. 79 et seqq. Historia rei literariæ Ordinis S. Benedicti, tom. I, pag. 190 et seqq.] . Gemblaci autem, ab anno circiter 1071, docebat Sigebertus [Cfr. Pertz, Monumenta Germaniæ historica, tom. VI, pag. 268. Cfr. ibid., tom. VIII, pag. 550.] , qui non paucos ibi auditores disciplinæ monasticæ expertes nactus est: nam unus ex ejus discipulis, monachus Gemblacensis, Gesta abbatum Gemblacensium enarrans, de Sigeberto, ad annum 1112, scribit: Multa contulit ad usum et ornatum ecclesiæ cœnobii Gemblacensis, quæ adquisierat voluntaria eorum, quos instruxerat, liberalitate [Ibid., tom. VI, pag. 269; ibid., tom. VIII, pag. 550.] . Hos inter auditores qui non erant monachi, verisimiliter annumerandus est Hillinus, qui prius S. Foillani Vitam, dein ejus Miracula intra annos circiter 1086 et 1102 vel 1108 descripsit: ac proin literariis studiis, quo tempore ea Gemblaci promovebat Sigebertus, operam dare potuit.
[10] [Cujus scriptionem, a nobis edendam,] Hillini scripta, uti notat Cornelius Smet [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 15.] , neque stylo neque dictione multum commendantur. Carmina quidem sunt sæpe intricata et intellectu difficilia: res autem ipsæ sunt fere ex antiquioribus Vitis sumptæ. Neque multo magis placet series Miraculorum S. Foillani: cujus auctor (ut inconcinnitatem sermonis omittam) interdum res minus verisimiles incaute credit, vel res singulares pro miraculis putat. Quum tamen plura referat quæ ad veterem Belgii geographiam, ususque et consuetudines explicanda pertineant, nolumus libellum, hactenus ineditum, ab Opere nostro abesse. Vitam quoque metricam edere placet, quod a ratione nostri Operis non alienum, quin illi maxime congruum videtur, ut Vitæ Sanctorum antiquæ, etiam ex aliis derivatæ (non tamen solummodo contractæ) his subjungantur, quum et ad literariam, ut aiunt, historiam rei hagiographicæ multum valeant, et non raro in illis reperiatur fons traditionis alicujus, de qua unde sit orta, secus frustra quæsieris.
[11] [in solutam orationem convertit Philippus de Harveng.] Simili ratione, ne videlicet aliquod documentorum quibus niti possint recentiores S. Foillani biographi desideraretur, adducti sumus ad denuo cudendam (quæ sola inter hactenus allatas inedita non est) Vitam S. Foillani auctore Philippo de Harveng, quamquam nihil aliud præstat nisi Vitam metricam ab Hillino conditam in solutam orationem vertit. Quod et ipse affirmat in Prologo hisce verbis: Rogatis et instanter rogatis, ut sancti martyris præsulisque Foillani Vitam quam versifice descriptam habetis, alio scribendi genere percurram, et absolutam a metro deducam in planitiem prosaicæ libertatis, quasi religiosis auribus pluscule placituram maturæ gratia novitatis. Quia vero neque dictare, neque dictata scribere jam valeo diu, diu quoque hujuscemodi negotium recusavi, et quem deposueram, stylum resumere differens, meum sæpius otium excusavi. Cujusmodi excusationem cum vestræ dilectioni sentiam non satis complacere, dignum duxi a meipso contra propositum extorquere, ut huic negotio aggrediar curam potius impartire, quam offensis vobis prædicto martyri non servire. Fuit autem Philippus de Harveng, ut notum est, in canonicos Præmonstratenses cœnobii Bonæ-Spei in Hannonia adscitus circa annum 1130, et circa 1152 abbas creatus [Cfr. Lepaige, Bibliotheca Præmonstrat., pag. 508 et seqq.] . Multa scripsit opera quæ Balthasar Bellenus, curante Nicolao Chamart, abbate Bonæ-Spei, anno 1621 Duaci edidit, et ven. presbyter Migne anno 1855 Parisiis iterum typis mandavit [Patrol. lat., tom. CIII.] . Inter hæc legitur Vita S. Foillani, quam dabimus tum ex ea editione, tum ex codice Montensi 8439, sæculi XIII, qui olim erat cœnobii S. Foillani prope Rhodium [Cfr. Biblioth. Bruxell., ms. 8928.] .
[12] [Vitæ plures jam typis editæ sunt.] Illas quinque Vitas, de quibus hactenus, excipiet longe brevior, quam perscriptam invenimus in codice nostro Bruxellensi 8928 [Fol. 66 r° et v°.] , non indicato codice unde sumpta fuerit. Opinantur autem illam inter officia divina recitari solitam fuisse in cœnobio Fossensi: certe in codice nostro proxime sequitur Vitam Fossensem supra memoratam [Num. 5.] , et eadem manu exarata fuit. Nonnulla continet quæ in superioribus non reperiuntur. Verum omittenda duximus tum Acta e codice Rubeæ-Vallis prope Bruxellas a Cornelio Smet olim vulgata [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 16 et seqq.] , tum ea quæ recentius protulit [Analectes pour servir à l'hist. eccl. de la Belgique, tom. V, pag. 414 et seqq.] ven. vir Josephus Barbier ex codice sæculi XIII, nunc Namurcensi, prius S. Huberti in Arduenna. Harum enim prior nihil aliud quam breviter complectitur Vitam tertio loco supra recognitam. Altera vero est ipsa Vita nostra secunda, resectis hortationibus et orationis pigmentis quæ narrationi auctor intexuerat. Denique elogium S. Foillani inter similia de aliis sanctis Hibernis reperimus in codice Bruxellensi 4241, ineunte sæculo XVII, exarato [Cod. 4241, fol. 86.] . Quod quum nihil novi contineat, hoc loco interponere ab re alienum videtur. Typis mandatæ fuerunt tres sat prolixæ S. Foillani Vitæ, gallice conscriptæ. Edidit enim Sebastianus Bouvier Leodii anno 1657 et iterum anno 1674 Miroire de saincteté en la vie, mort et miracles de S. Fuellien evesque et martyr; item Leodii anno 1739 J. Rousseau La vie de saint Feuillien, évêque et martyr; et recentius Namurci anno 1861 E. C. Delchambre Vie de S. Feuillien évêque et martyr. Porro quæ a recentioribus circa S. Foillanum in lucem data fuere, diligenter enumerata inveniet curiosus lector in eximio Indice Bio-Bibliographico eruditi sacerdotis Ulyssis Chevalier [Répertoire des sources hist. du moyen âge, pag. 751.] . Addenda sunt quæ ediderunt Albanus Butler et Adrianus Baillet in collectis Vitis Sanctorum, Bartholomeus Fisen in Floribus Ecclesiæ Leodiensis, Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii et Indiculo Sanctorum Belgii, Miræus in Fastis Belgicis et Burgundicis, Hugo Menardus in additamentis ad Martyrologium Ordinis S. Benedicti.
[Annotatum]
* Le Rœulx in Hannonia
§ II. De tempore quo vixerit et mortuus sit S. Foillanus.
[S. Foillanus circa annum 650 Galliam petiit,] Imprimis quæ de S. Foillani ætate certiora sint habenda, eruamus ex duabus Vitis antiquioribus (prima et secunda), ex primigenia quam adhuc latere dolemus, confectis [Cfr. supra, num. 2 et 3.] . Nullas hæ temporum notas præbent quoad nativitatem et qui proxime secuti sunt anni. Sed tantum docent S. Foillanum post mortem S. Fursei fratris e patria sua venisse in Franciam, Sigeberto rege Francorum, Grimoaldo majore domus, Erchenaldo quasi patricio, vivente non solum S. Gertrude Nivellensi, sed etiam ejus matre B. Ituberga, uxore quondam B. Pipini, qui vulgo Landensis cognomine distinguitur. Jam vero obiit S. Furseus anno circa 650 [Mabillonius, Acta SS. O. S. B., sæc. II, pag. 314; Annales O. S. B., tom. I, ad ann. 650, num. I, pag. 409, edit. 1703. Cointius, Annales eccl. Franc., tom. III, pag. 262. Bouquet, Recueil des hist. des Gaules, tom. III, pag. LXIX.] . S. Sigebertus mortuus est anno 656 [Richter, Annalen der Merovingern, pag. 167, Halæ, 1873.] , postquam per annos amplius viginti regnaverat. Grimoaldus major domus in Austrasia fuit ab anno 642 ad annum circiter 656 [Ibid., pag. 167 et seq.] : Erchinoaldus vero item major domus in Neustria ab anno 640 ad annum circiter 658 [Ibid., pag. 165 et 168.] . Denique B. Ituberga vita functa est post obitum viri clarissimi Pippini domini sui anno duodecimo [Acta SS. Belgii, tom. II, pag. 430 et seq. Cfr. pag. 363; tom. III, pag. 642.] , id est anno 651 aut 652, quum ipse Pipinus e vita migraverit anno 639 [Richter, Op. cit., pag. 164.] aut, ut alii opinantur, anno 640 [Acta SS. Belgii, tom. II, pag. 363; tom. III, pag. 642.] . Ex quibus omnibus inferre licet circa annum 650 S. Foillanum in Galliam iter habuisse.
[14] [et obiit circa annum 655.] Non ita liquido ex iisdem duabus Vitis apparet quandonam necatus fuerit. At certe non post annum 657. Biographorum enim testimonio cognitum est eum pridie solemnitatis Quintini beatissimi martyris, seu die 30 octobris, in latrones incidisse et postridie ab iisdem esse occisum [Vita I, num. 5 et 6. Cfr. Vita II, num. 15.] ; corpus autem ejus septuagesimo circiter die post necem, medio mense januario, repertum a S. Gertrude [S. Foillani Vita I, num. 8. Vita II, num. 15.] , adhuc, ut videtur, abbatissa Nivellensi. Quo munere se abdicavit tribus mensibus ante mortem, seu circa diem 17 decembris anni 658 [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 6 et 154.] , si quidem obiit die 17 martii anni 659 [Ibid., pag. 141.] . Immo, secundum Surianam editionem Vitæ S. Gertrudis [Ad diem 17 martii, num. 6.] , triennii fere spatium intercessit inter abdicationem et mortem. Quo fundamento nixus Cointius, anno 655 S. Foillanum interiisse statuit [Ann. eccl. Franc., tom. III, pag. 417.] , eumque alii secuti sunt, atque ipse Cornelius Smet [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 6.] , cum nihil, inquit, suadeat ab ea opinione recedere, non tamen, ut idem ait, propter rationem a Cointio productam. Nam et in editione Suriana voci TRIENNIO in margine substituitur TRIMESTRI, atque ita etiam legitur, tum in Vita S. Gertrudis a Smetio edita, tum in aliis antiquissimis codicibus mss. Quos inter præ aliis memorandus est optimus codex bibliothecæ Bruxellensis 7882, sæculo X exaratus; habet enim: quasi trium mensium spatio. Præterea lectionem hanc sinceram confirmari optime arguit Smetius ex eo quod S. Gertrudis de abdicando suo munere tunc cogitavit, ubi per revelationem divinam cognovit quod suus de hac luce appropinquasset transitus [Ibid.] : id quod, subjicit ille, de termino adhuc per triennium remoto in tantillo vitæ (minus triginta trium annorum) et præfecturæ decursu qualis S. Gertrudis fuit, accipi non potest. Attamen alia est ratio cur S. Foillanus non post annum 655 mortuus dicatur. Etenim translationi martyris, jam a septuaginta diebus occisi, inter fuit mense januario Grimoaldus major domus: hic autem, ut arbitrantur nunc plerique, jam anno 656 comprehensus est et interfectus. Neque multo ante annum 655 obiisse sanctum virum, hinc confici potest, quod, quum anno 650 vel 651 primum S. Gertrudem adiisset, et monasterium Fossense condidisset, dein regendo in spiritualibus parthenonem Nivellensem plurimum peregisse temporis legitur [Vita II, num. 8.] .
[15] [Non videtur institutus fuisse a S. Brendano.] Hæc certiora sunt. Neque nos moratur quod in tertia Vita perhibetur S. Foillanus ex Anglia non discessisse nisi post mortem regis Annæ; cujus necem ad annum 654 refert Auctor Chronici Anglo-Saxonici [Monumenta historica Britannica, tom. I, pag. 312.] , atque eum secuti Florentius Wigorniensis [Ibid., pag. 531.] et Henricus Huntendunensis [Ibid., pag. 707.] . Etenim hinc notum est Chronici auctorem, licet in ipsis rebus narrandis non spernendus sit historicus, tempora tamen minus accurate notasse [Ibid., pag. 117 et seqq.] ; hinc ipsa Vita tertia, ut ante diximus, non ita magnam fidem sibi facere videtur. Unde etiam minus certa habenda sunt quæ ibidem narrantur de Romano itinere S. Foillani ad Martinum Papam (qui Romæ sedit [Jaffé, Regesta Rom. Pont., pag. 161 et seqq.] ab anno 649 ad annum 652 vel 653): quamquam hæc cum temporum notatione hactenus statuta optime congruunt. Non item vero congruit quod refert tertius ille biographus de S. Foillani pueritia. Eum enim literis instructum perhibet a S. Brendano Cluainfertensi [Vita III, num. 4.] , qui ante annum 578 vel 579 e vita discessit [Annal. quatuor magistrorum, ad. ann. 576. Acta SS., tom. III Martii, pag. 600.] . Ex quo sequeretur S. Foillanum ante annum 570 natum esse, atque octogesimum jam egisse annum, quum in Galliam et in Belgium venit: quod iter, quos labores ab eo illa ætate fuisse susceptos, non admodum probabile videtur. Probabilius vero, scriptorem nostrum, quum apud Bedam legeret S. Foillanum fratrem fuisse S. Fursei, quæ in hujus Vita reperit, S. Foillano affinxisse; nec ea solum quæ ad genus pertinent, sed etiam quæ ad annum natalem et institutionem: scilicet non attenderit Furseum Foillano multum forsan ætate antecessisse, atque illa proinde non utrique fuisse communia.
[16] [Monasterio Cnobheresburgensi in Anglia præfuit.] Ex antiquissimis Actis S. Fursei [Acta SS., tom. II Jan., pag. 41.] certo colligere licet S. Foillanum sub fratris institutione vixisse in monasterio Cnobheresburgensi; cui etiam fuit præpositus, postquam S. Furseus se in eremum recepit. Hic, cum ibidem annum traduxisset [Ibid.] , Galliam petiit, et brevi post, condito cœnobio Latiniacensi, obiit circa annum 650. Ex quo sequitur S. Foillanum Cnobheresburgi abbatem fuisse anno circiter 648. Quandonam autem in Angliam venerit, incertum est, nisi stari possit tertia illa Vita, in qua perhibetur simul cum S. Furseo ex Hibernia profectus, et apud Sigebertum et Annam, reges Anglorum Orientalium, gratia valuisse. Imperium autem iniit Sigebertus anno, ut videtur, 630, et e regno abiit anno 634 [Ibid., tom. XII Oct., pag. 899 et seq.] . Quum Sigebertus et Egericus frater, ejus successor, a Penda, rege Merciorum, anno verisimiliter 637 trucidati fuissent, tunc rerum potitus est Annas, rex religiosissimus [Ibid., tom. II Jan., pag. 41 et 55.] Furseoque et ipse amicissimus. Sed de illa profectione S. Foillani cum fratre in Angliam, de gratia ejus apud Sigebertum et Annam, de fundatione monasterii Cnobheresburgensis, est rursus cur ambigatur: quæ omnia in Vita coæva S. Fursei de hoc solo leguntur [Cfr. ibid., pag. 41, num. 35 et 36.] , et ex ea satis manifesto a scriptore tertiæ Vitæ S. Foillani fuerunt surrepta.
§ III. De patria et genere S. Foillani.
[S. Foillanus Hibernus] In Ven. Bedæ Historia ecclesiastica Anglorum [Lib. III, cap. XIX, col. 146.] legimus S. Furseum de nobilissimo genere Scotorum fuisse. Ex eodem igitur genere fuit S. Foillanus, quem Fursei fratrem ibidem dicit. Porro Dempsterus [Hist. eccl. gentis Scotorum.] et Camerarius [De pietate Scotorum, lib. III.] (homines videlicet Britanno-Scoti, seu de illa regione quæ hodie Scotia dicta, ad septentrionem Angliæ adjacet) patriæ suæ vindicarunt quoscumque sanctos nomine Scotorum insignitos in veteribus Actis repererunt. Quos jam dudum redarguerunt Colganus [Acta SS. Hiberniæ, Append. ad Vit. S. Fursei, cap. III, p. 93 et seq.] , noster Stephanus Vitus *, in dissertatione manu scripta, cujus apographum olim in musæo Bollandiano, nunc autem in regia bibliotheca Bruxellensi exstat loculo 7658 [Vindiciæ Scotorum veterum et sanctorum indigenarum Iberniæ, etc.] , Cornelius Smet [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 2 et seqq. Cfr. Acta SS., tom. I Jan., Præfatio, pag. XXX.] , et alii: satis enucleate ostendentes, usque ad sæculum saltem XI vulgo Scotos fuisse appellatos incolas illius insulæ, quæ ab antiquis jam et ad nostra usque tempora Hibernia nuncupatur. Imo (quod jam in superioribus nostri Operis tomis notatum est) eruditus Pinkerton, et ipse Britanno-Scotus, rem jam universim apud scriptores Scotos recentiores in confesso esse confirmat [An enquiry into the history of England, tom II, pag. 223, Edinburg. 1814. Cfr. Varin, Etudes relatives à l'état des Iles Britanniques, etc., pag. 5 et seq., in Mém. présentés à l'Acad. des inscript., series I, tom. V, part. I.] . Argumenta hujus assertionis decretoria a laudatis auctoribus allata hic redintegrare supervacuum esset: quum præsertim de SS. Furseo et Foillano dubio locum tollat ipse Beda, de priore scribens [Hist. eccl. Angl., lib. III, cap. XIX, col. 145.] : Verum dum adhuc Sigebertus regni infulas teneret, supervenit de Hibernia vir sanctus, nomine Furseus. Et paulo inferius: Erat autem vir iste de nobilissimo genere Scotorum. Nec eum ab iis Hiberno-Scotis, qui ad septentrionem Angliæ jam pridem sedem habebant, sed ab insula Hibernia oriundum esse, ex iis apparet quæ addit Beda: Cum ergo [Furseus] … multis annis in Scotia verbum Dei omnibus annuntians, tumultus irruentium turbarum non facile ferret, relictis omnibus quæ habere videbatur, ab ipsa quoque INSULA PATRIA discessit, et paucis cum fratribus per Brittones in provinciam Anglorum devenit [Ibid., col. 148 Cfr. Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 3.] . Itaque Furseus, et proinde ejus frater S. Foillanus, in insula Hibernia nati sunt: quibusnam parentibus, jam est inquirendum.
[18] [ab aliis ex Momonia oriundus dicitur,] Præterquam quod ex Beda constat sanctos fratres fuisse de nobilissimo genere Scotorum, legimus in S. Fursei Vita eorum patrem Fintanum et matrem Gelgehen fuisse filios regum. Sed satius hic erit legentium oculis subjicere quæ congessit Colganus in libro jam rarissimo de Actis Sanctorum Hiberniæ [Tom. I, pag. 94.] : aliud enim non est quod proferri possit. Sic igitur ille: In propriis Actis pater S. Fursei (et proinde etiam S. Foillani) dicitur fuisse Philtanus seu Fintanus, filius Finnlogæ Momoniæ regis. Et idem tradunt non solum lectiones Breviarii Latiniacensis, Desmaii in ejus Vita, et alii externi scriptores, sed et Menologium Hibernicum, quod vocamus genealogicum, aliique Hibernici scriptores infra citandi: in quibus ejus genus paternum refertur per gradus ad Lugum Laga, virum principem et celebrem de stirpe Emerii in Momonia. Et sane ipsum esse domo Momonium, vel saltem in Momonia habitasse, indicant Vitæ SS. Barrei, cap. 24, Molaggæ, cap. 19, et Cronani, cap. 16.
[19] [ab aliis ex Ultonia:] Sed alibi dicitur sanctus vir oriundus ab Ultoniæ regione Maghmurthemne, seu Conaille Murthemne; ut in Martyrologio metrico abbatis Lugmadensis Mariani: 16 Januarii natalis S. Fursæi de regione Conalliæ Murthemne. Idem, ait Colganus, iisdem verbis tradit Ængussius auctus ad eundem diem. Martyrologium vero Cassellense hoc habet stemma: 16 Januarii, S. Fursæus filius Finnlogæ, filii Dergrogæ, filii Locani, F. Lagæ, F. Conallii, F. Eochadii, de Ultonia oriundus, quiescit Peronæ. Nomen matris ejus erat Gelgesia: et habuit sibi devinctos S. Magnennum de Kill-Magnenn, et S. Meldanum filium Hua-Kuinn de Inis-mac-hychuinn in lacu Connaciæ, Loch Oirbsen dicto, nunc vero Loch-coirb. Idem stemma, sed ad stipitem deductum, profert Menologium genealogicum: S. Fursæus filius Finlogæ, filii Deghroghæ, F. Lochani, F. Kierii, F. Lagæ cognomento Leathanglass, F. Conalii Anghonnacii, F. Eochadii, F. Feghii, F. Rossii, F. Fachtnæ, F. Senchadii, F. Alildi, F. Malcrocii, F. Roderici magni. Legit etiam Colganus in quodam glossemate marginali ad Martyrologium S. Ængussii et in Annalibus Roscreensibus ad annum 652, quoddam vetustum carmen quo S. Fursei pater (immo avus) dicitur Locinus de Dalaradia (quod nomen Dalaradia hic sumptum non pro familia, sed pro regione sic dicta), et mater Gelgesia filia regis Connaciæ.
[20] [quod minus est probabile.] Stemmata hæc inter se contraria suspensum tenent Colganum, ipsique videtur duorum sanctorum ejusdem nominis, quorum unus sit ex Ultonia, alter ex Momonia, et Acta seu genus et patriam ab … auctoribus in quibusdam confundi. Furseum vero S. Foillani nostri fratrem, filium existimat Fintani, filii Finlogæ regis, non totius, sed Australis Momoniæ: primo, ait, quia ita authores externi supra citati docent, qui non poterant id desumere nisi ex vetustis monumentis… Secundo quia prædictum Menologium genealogicum, a quatuor nostrarum antiquitatum longe peritis antiquariis compilatum, cap. 37 deducit genealogiam S. Fursæi ad Logam cognomento Laga Alilly olum, percelebris Momoniæ regis fratrem… Tertio quia his consensit vetustus codex Lecanensis in Connacia, in quo … cap. 21, num. 1, legitur: S. Fursæus filius Finntani fuit de semine Logæ Laga, qui fuit filius Eugenii Taighlech, et frater Alilii olum… Quarto idem testatur Sever. Ketinus, … in Historia regum Hiberniæ… Quinto id evidenter probat genealogia horum diversa supra adducta… Sextum et præcipuum argumentum probans hos fuisse diversos ejusdem nominis sanctos, est, quia non solum patres, sed et matres et fratres habuerunt diversos. Nam mater S. Fursæi Peronensis erat Gelgesia filia Ædhfinnii, principis Hi-Briuniæ, ex stemmate regum Connaciæ … et fratres ejusdem juxta omnes fuerunt S. Foilanus et Ultanus. Mater vero S. Fursæi de Ultonia … fuit Bronachia filia Milconis, reguli de Dalaradia in Ultonia … et fratres ejusdem sancti Mochaius, Macercyus, Colmanus, Camrarensis, et Columbanus Mulensis. Hi floruerunt in sæculo quinto vel sub initium sexti; Fursæus vero noster sæculo septimo [Acta SS. Belgii, tom. I, pag. 95.] . Ut igitur hanc disputationem definiamus, nobis cum Colgano propius fidem videtur sanctos fratres Furseum et Foillanum a regulis Momoniæ esse oriundos. Hoc unum addere juvat, ejusdem ac sanctos nostros prosapiæ fuisse S. Brigidam virginem, filiam Leneni, S. Colmanum, fratrem S. Brigidæ, SS. Drugheniam, Lugeniam, Lucellam, Macham, Rinthacham, sorores SS. Brigidæ et Colmani, S. Mothemnogum seu Temneogum, coquum S. Molvani Cluainfertensis. Atque hæc rursus ex Colgano [Ibid., pag. 104.] .
[21] [Non fuit S. Livini discipulus.] S. Foillanus aliquando pro Foillano S. Livini martyris discipulo putatur: sed perperam; nam primo neque in Vita S. Fursæi, neque in Actis ipsius S. Foillani martyris, hunc S. Livino adhæsisse, vel cum eo unquam vixisse ullo modo significatur: quin immo satis aperte indicatur eum nulli viro in Belgio fuisse obnoxium. Adde quod ea S. Livini Vita, in qua de ejus socio Foillano agitur, minoris est fidei et pluribus post ejus mortem sæculis scripta. Neque in ea de S. Foillani martyris Fossensis natalibus, aut de ejus præclare gestis, quam minima fit mentio: quod sane S. Livino, qui virum tam egregium inter discipulos numerasset, non parum fuisset honorificum [Cfr. ibid., tom. III, pag. 96 et seqq.] . Propter has aliasque causas, licet SS. Foillanus et Livinus eodem circiter tempore ad Belgium appulerint, censebit procul dubio lector S. Foillanum Fossensem alium esse atque illum Foillanum qui S. Livini legitur discipulus [Cfr. Mabillonius, Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. II, pag. 308.] .
[Annotatum]
* White
§ IV. De S. Foillani monachatu in Hibernia et in Anglia. Fueritne monachus Benedictinus.
[S. Furseum secutus,] Gelgehes, mater SS. Foillani, Fursei et Ultani, quia, inscio patre, in matrimonium ierat, ejusdem mandato, in utero gestans primogenitum Furseum, publice comburenda erat. Verum, quum miraculo a tanta ignominia fuisset liberata [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 45 et seq. Cfr. Vita III S. Foillani, num. 3.] , non dubitavit primogenitum aliosque filios, quos jam Domino devoverat, divino servitio in perpetuum mancipare. Cujus rei Furseus, Foillanus et Ultanus certiores facti, consilium, a quo nullus unquam eos dimovere potuit, parendi matris votis, ceperunt. Hinc S. Furseus, quem puerum S. Brendanus monasticis eruditionibus instituit [Ibid., tom. II Januarii, pag. 46.] vitam monasticam amplexus est, primo in Hibernia, dein in Anglia: quod tradit S. Fursei antiquissimus vel etiam æqualis biographus hisce verbis: Bonorum ergo operum et gratiæ fructibus plenus, patriam parentesque relinquens, sacræ Scripturæ studiis aliquot vacabat annis: ac sufficienter instructus monasterium in quodam construxit loco, ubi, undique religiosis confluentibus viris, aliquos etiam de parentibus suis pia sollicitudine evocare curavit [Ibid., pag. 37.] . Et infra: Completis vero annis decem, omnibus sine personarum acceptione verbum Domini annuntians, irruentium populorum multitudines non ferens, aliquantorum etiam animos, invidia stimulante, contra se commotos esse deprehendens, relictis omnibus quæ habere videbatur, paucis cum fratribus ad insulam quamdam parvulam in mari profectus est. Atque exinde non multo post de Hibernia peregrina littora petens, per Britannos in Saxoniam transvectus est, ubi honorifice a Sigeberto Orientalium Saxonum rege susceptus, verbo Domini barbara mitigabat corda. Completis vero duodecim annis … locum monasterii a prædicto sibi rege Sigeberto traditum acceleravit construere. Quod monasterium vocabatur Cnoberesburch, in quodam castro constructum, silvarum et maris vicinitate amœnum [Ibid., pag. 41.] : nunc vocatur Burghcastle, positum in Suffolcia, ad ostia Garienis fluvii [Acta SS., tom. XII Octobris, pag. 898.] .
[23] [S. Foillanus monachus fuit in Anglia] Sanctus vero Furseus S. Foillanum et alterum fratrem S. Ultanum, item plures alios viros sanctimonia insignes, tum monasticæ tum apostolicæ vitæ imitatores habuit; quod et liquet ex subsequentibus verbis ejus biographi: His rite gestis, vir sanctus ab omni seculi atque ipsius monasterii cura alienare se cupiens, cum sapientibus fratribus tractabat. Habuit enim secum reverentissimos et spiritales viros, qui exemplo tanti viri, et in monasterii probatione, et in diversis laboribus vitæ, ad humilitatis et caritatis gratiam profecerant: inter quos etiam germanos proprios habuit Foillanum, sanctum admodum virum; cui etiam sacerdoti cum sanctis Gobbona et Tibulla presbyteris, monasterii et animarum dereliquit curam: alterum vero Ultanum anachoretam, diuturna monasterii probatione ad eremitalem vitam instructum, multis jam annis ab eodem electum. Relictis itaque omnibus curis et rebus, nudus ad fratrem suum Ultanum, qui jam theorica pascebatur vita, solus profectus est. Qui labori quotidiano et orationibus continuis deservientes, annum integrum ibidem philosophabantur [Acta SS., tom. II Jan., pag. 41.] .
[24] [et in Hibernia.] Plurium auctorum testimonio cognitum est S. Foillanum et in Hibernia et in Anglia vitam monasticam vixisse, simul et apostolicam. In Anglia quidem, uti vidimus, in Suffolciæ cœnobio Cnobheresburg monasticis disciplinis duce S. Furseo se aliquando exercuit. Ubi, eo in Galliam transeunte, rector fuit constitutus. Verum quibusnam in locis antea monachi in Hibernia vixerint SS. Furseus et Foillanus, posteris tradere omisit biographus coævus. Attamen ex alio biographo discimus S. Furseum in monasterio Clainfurt a patruo suo S. Brendano monasticis eruditionibus institutum fuisse [Ibid., pag. 46.] . Postea, ut invidorum fugeret tela, accepta licentia a beato præsule Brendano, ususque suo suorumque consilio, ad aliam insulam Rathmath * nuncupatam transiit, in qua secus locum Ebren vocitatum venerabile monasterium cum necessariis cellis suis ædificavit, magnamque congregationem religiosorum monachorum ibidem Deo largiente constituit [Ibid., pag. 47.] . Quo aliquos parentum suorum, fratresque etiam suos germanos Foillanum et Ultanum pia sollicitudine vocare ac cœlestibus imbuere documentis curavit [Ibid.] .
[25] [Secundum Hibernorum instituta vixit,] De eorum monasticis exercitiis prorsus silent scriptores: sed, quum non adeo ab aliis Hibernis monachis videantur SS. Furseus et Foillanus discrepuisse, eorum adumbrabimus vitæ genus, referendo quo pacto venerabilis Beda mores monachorum Lindisfarnensium (qui et ipsi Hibernica sectabantur instituta) laudibus extollat. Quantæ autem, ait sanctus vir, parsimoniæ, cujus continentiæ fuerit Colmanus episcopus Lindisfarnensis ipse cum prædecessoribus suis, testabatur etiam locus ille, quem regebant, ubi abeuntibus eis, excepta ecclesia, paucissimæ domus repertæ sunt, hoc est, illæ solummodo sine quibus conversatio civilis esse nullatenus poterat. Nihil pecuniarum absque pecoribus habebant. Si quid enim pecuniæ a divitibus accipiebant, mox pauperibus dabant… Unde et in magna erat veneratione tempore illo religionis habitus; ita ut ubicumque clericus aliquis aut monachus adveniret, gaudenter ab omnibus tanquam Dei famulus exciperetur. Etiam si in itinere pergens inveniretur, adcurrebant, et flexa cervice, vel manu signari, vel ore illius se benedici gaudebant; verbis quoque horum exhortatoriis diligenter auditum præbebant. Sed et diebus dominicis ad ecclesiam sive ad monasteria certatim, non reficiendi corporis, sed audiendi sermonis Dei gratia confluebant: et si quis sacerdotum in vicum forte deveniret, mox congregati in unum vicani, verbum vitæ ab illo expetere curabant. Nam neque alia ipsis sacerdotibus aut clericis vicos adeundi, quam prædicandi, baptizandi, infirmos visitandi, et, ut breviter dicam, animas curandi, causa fuit, qui in tantum erant ab omni avaritiæ peste castigati, ut nemo territoria ac possessiones ad construenda monasteria, nisi a potentibus sæculi coactus, acciperet [Beda, Hist., lib. III, cap. XXVI, apud Migne, Patrol. lat., tom. XCV, col. 164. Mon. hist. Brit., pag. 204.] . Hactenus Ven. Beda. Hic, licet Anglo-Saxo et Regulæ Benedictinæ alumnus, abstinere non potuit a laudandis presbyteris Scotis, qui, non secus ac Britones, monachis Romanis eorumque discipulis varias ob causas fuerunt infensi [Ibid., lib. II, cap. IV, col. 87; lib. V, cap. XXI, col. 271 et seqq. S. Aldelmi Opera, Epistola ad Geruntium, pag. 86, edit. Giles.] .
[26] [et Anglo-Saxonibus prædicavit evangelium.] Sed ex Bedæ verbis quoque apparet Hiberniæ monachos, quemadmodum supra indicavimus, laboribus apostolicis impigram dedisse operam, ecclesiarumque ministerio fuisse omnino addictos. Sed forsan plures minus probabunt S. Foillanum ejusque fratres, extra patriam evangelium prædicaturos, non ad alios quam ad Anglo-Saxones ivisse, quum his gentibus virorum apostolicorum non videatur fuisse penuria, utpote sedem suam habentibus juxta Britones; ex quibus multi presbyteri non tantum in Britannia, sed in aliis regionibus innumeros homines ad Christum adduxerunt. At hæc animadversio recta non est: deerat enim Anglo-Saxonibus præconum verbi divini copia: neque eis præsto erant presbyteri Britones [Beda, Hist. eccl., lib. I, cap. XXII, col. 52; lib. II, cap. XX, col. 115, edit. Migne.] , quippe qui, semper memores calamitatum suis popularibus ab Anglo-Saxonibus illatarum, eis veram religionem explicare nolebant. Sed Hiberni omnem gentem, utpote Christi sanguine redemptam, regno cœlorum aptam habentes, nihil non fecerunt ut omnibus populis, etiam Anglo-Saxonibus, ovile Christi aperirent; quin et eis vestem monasticam in suis cœnobiis induerunt [Colganus, Trias thaumaturga, Tertia Vita S. Columbæ, cap. 24, pag. 328.] . Horum bonæ voluntati adeo benedixit Deus, ut maximam partem Anglo-Saxonum ad fidem adjunxerint [Les Moines d'Occident, tom. IV, pag. 127.] . Quæ laus etiam ad S. Foillanum pertinet.
[27] [Non fuit monachus Benedictinus.] Nemini, credo, facile probabitur sententia Wionis et Bucelini, qui, duce Trithemio [De viris illust. Ordinis S. Benedicti, cap. 86, apud Busæum, Opera spiritualia Trithemii, pag. 80.] , S. Foillanum cum ejus fratribus monachos faciunt Benedictinos. Etenim neque Beda, qui et ipse S. Benedicti professus est instituta, quidpiam hujusmodi narrat, neque verisimile est monasterium Cnobheresburgense ad Benedictinæ Regulæ normam fuisse constitutum: nam hujus ævi Hiberni monachi suarum consuetudinum erant tenacissimi, neque ullum proponitur argumentum cur ab hac semita deflexisse dicantur S. Foillanus ejusque fratres, primi Cnobheresburgensis monasterii incolæ. Adde quod S. Furseus, ad S. Ultani fratris sui exemplum, monasterium relinquens, vitam eremiticam ingressus est, eamque post annum deseruit; dein in Galliam migrans, Latiniacensis monasterii fundamenta posuit. Quæ variæ peregrinationes variæque formæ vitæ religiosæ cum lege stabilitatis Benedictinorum parum concordant, et minime suadent inter eos S. Furseum esse numerandum. Verum quæ hic de S. Furseo, eadem de S. Foillano dici posse, lector facile videbit. Re quidem vera illud objicere proclive est [Colgan, Acta SS. Hiberniæ, pag. 96.] , monasterium Fossense, cujus auctor fuit S. Foillanus, S. Benedicti admisisse Regulam, si quidem S. Ultanus, qui primus illud rexit, postea Galliam petens, benedictino monasterio Peronensi ad mortem usque præfuit. Sed id nullum videtur argumentum; nam præterquam quod nemo unquam ostendit, et verisimiliter nunquam ostendet monachos Peronenses tum temporis in S. Benedicti Ordinem fuisse adscriptos, manifestum est in cœnobio Fossensi usurpatam fuisse Hibernorum monachorum disciplinam, illudque ideo inter Scotorum monasteria numeratum. Quam appellationem, vel quod a remotis temporibus ita nuncupabatur, vel etiam forsan quia primigeniam tenuerat regularem disciplinam, sæculo nono nondum deposuerat. Describens enim Eginhardus, Caroli Magni notarius, miracula ad sanctorum martyrum Marcellini presbyteri et Petri exorcistæ reliquias Trajecti ad Mosam patrata, cum narrat virum quemdam subito sanitati restitutum fuisse: Hic homo, ait, de monasterio Scotorum, quod Fossæ vocatur, se venisse, Dothiumque appellari dicebat [Acta SS., tom. I Junii, pag. 203; cfr. ibid., tom. II Febr., pag. 362. Vardæus et Sirinus, S. Rumoldi Acta, etc., pag. 298 et seqq.] . Sed hæc hactenus. Iis enim satis ostensum est S. Foillanum non secundum Benedictinas, sed potius secundum Hibernicas institutiones fuisse monachum. Fueritne etiam ad dignitatem episcopalem unquam productus, jam est inquirendum.
[Annotatum]
* nunc Kill-Fursa.
§ V. Variæ sententiæ de episcopatu S. Foillani. De viris apostolicis dictis episcopis sæculis VII et VIII, licet tantum essent presbyteri.
[S. Foillanum fuisse episcopum facile intelligitur,] S. Foillanum ad episcopi gradum fuisse evectum, omnino credibile est. Aliter placet Cointio [Ann. Franc., tom. III, pag. 388.] , Mabillonio [Acta SS. Ordinis S. Bened., sæc. II, pag. 308.] aliisque, tum quod Beda et martyrologia Centulense, Rosweidianum, Antverpiense Maximum, Ultrajectense, atque Leydense de episcopatu silent, tum quod in diplomatibus Burchardus et Nicolaus, episcopi Cameracenses, de quibus in Gloria Postuma, ei non alium quam martyris dant titulum [Cfr. Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 5.] , tum etiam quia numeratur inter abbates, non inter episcopos, qui S. Fursei [Acta SS., tom. II Jan., pag. 41.] translationi interfuerunt. Beati nempe viri corpus quadriennio post mortem, a reverentissimis subvectum episcopis, Eligio scilicet et Auberto et FOILLANO et Emiano ABBATIBUS fuit translatum. Sed qui hanc rationem magnam putant, non attendunt Foillanum et Eminianum in codicibus nonnullis prætermitti [Acta SS. Ordinis S. Bened., sæc. II, pag. 309.] (ut in codice quo usus est Mabillonius; in eo etiam cujus apographum, olim a P. Chiffletio ad nostros decessores missum, in musæo Bollandiano servatur), nec uspiam dici Foillanum, de quo hoc loco, esse sanctum martyrem cujus illustramus Acta. Miramur etiam Mabillonium ita sensisse, qui certe non ignoravit argumenta sua esse tantum negativa, et in martyrologiis episcopos martyres, omissa sæpe nuncupatione episcopi, brevitatis causa tantum martyres appellari: item optime noverat beatum martyrem ab auctoribus Vitæ primæ, secundæ et tertiæ, ab Hillino in Vita metrica, a Philippo de Harveng, abbate Bonæ-Spei, a biographis S. Madelgarii [Acta SS., tom. III Julii, pag. 671.] et S. Ettonis [Ibid., pag. 60.] (quamquam hi non permagni æstimandi) et ab aliis pluribus dictum fuisse episcopum.
[29] [quamvis nonnulli auctores contradicant.] Sed his minus movebatur eruditissimus vir, propterea quod ipsi occurrerat multos presbyteros medio ævo nomine episcopi fuisse designatos, etiamsi hoc munus non essent adepti; quando scilicet evangelicæ prædicationi gnavam dederant operam. Certe Anscharius, dicit Mabillonius de præsenti quæstione disputans, in vita sancti Willehadi Bremensis episcopi, hoc in sæculo (III Benedictino) exhibita, observat, eum septennio priusquam episcopus esset, vocatum episcopum fuisse. “Septem annis, inquit, prius in eadem Presbyter est demoratus parochia, vocatus tamen Episcopus, et secundum quod poterat cuncta potestate præsidentis ordinans.” Nec aliam ob causam Gregorius, presbyter et abbas Trajecti ad Rhenum, dictus est a nonnullis episcopus, quam quod post Bonifacii martyris necem eam Ecclesiam administravit. Hinc conjecturam capio, plures ob eamdem causam episcopi nomine donatos fuisse. Sic S. Richarius abbas et auctor cœnobii Centulensis, in Martyrologio Notkeri sexto kalendas maii, et Vulmarus, abbas Silviniacensis, apud Adonem quinto-decimo kalendas julii, appellantur episcopi, eo quod partes episcopi in disseminando evangelio expleverint. Existimo etiam id nominis ea forte de causa traductum ad eos, qui synodo Ingilheimensi in causa Ebbonis Remorum episcopi subscripsisse inveniuntur hoc modo: “Ratoldus presbyter vocatus episcopus, Amalricus vocatus episcopus,” apud Frodoardum, in libro secundo Historiæ Remensis, capite vigesimo [Acta SS. Ord. S. B., Præf. in Sæculum tertium, part. 1, num. 37, pag. XXIII, edit. Paris. 1672.] . Dein S. Willehadi Acta illustrans, hinc argumentum sumit cur sancti complures, præcipue in Belgio, episcopi dicantur, qui tamen nusquam consecrati sunt episcopi [Ibid., part. II, pag. 409.] .
[30] [Plures in Hibernia episcopi sine sede aut titulo:] Sed nemo non videt Mabillonium multo longius progressum esse, si ita intelligatur, quasi episcopi titulus characterem episcopalem vulgo non significaret: nisi enim gravia momenta secus sentiendum suadent, ubi quemdam episcopi nomine insignitum reperimus, re vera eum episcopum fuisse concludere licet. Hic autem, ut vidimus, non afferuntur contraria argumenta, nisi mere negativa. Dein supra hominum memoriam Fossis, Leodii, et alibi S. Foillanus cum ornatu episcopali pictus et repræsentatus fuit, et in liturgia aliisque Ecclesiarum precibus ut episcopus invocatur. Nec difficultatem affert quod nulli sedi fuit affixus, quum id Ecclesiæ Hibernicæ ritibus minime repugnaret. Apud Hibernos, non tantum frequentissimæ erant sedes episcopales, sed etiam multi qui nulli certæ Ecclesiæ præfuturi erant, ad episcopi ordinem evehebantur; adeo ut Sirinus, in Disputatione historica de S. Rumoldo, medio sæculo XVII affirmarit sese in antiquissimis sanctorum Hiberniæ Litaniis, Ængussio, qui … (sæculo IX) vixit, veluti authori tributis, legisse centum supra quinquaginta diversas ædes, aut sacraria nominata, in quorum singulis septem episcopi sancti, tamquam scilicet illic conditi, aut aliquando præfecti, vel morati, vel certe in veneratione habiti, invocantur [S. Rumoldi Acta, pag. 160.] : quem magnum episcoporum numerum introduxisse in Hiberniam videtur S. Patricius. Is, quemadmodum multi narrant scriptores, fertur suis benedictis manibus consecrasse in Hibernia trecentos sexaginta quinque episcopos, totidemque basilicas fundasse [Ibid., pag. 161.] . Ex his multos creatos fuisse episcopos sine sede aut titulo, de qua disciplina plura concilia postea multum conquesta sunt, non semel in hoc Bollandiano Opere fuit dictum [Cfr Acta SS., tom. XII Octobris, pag. 624, 690 et 888.] . Quin addit Sirinus [S. Rumoldi Acta, etc., pag. 161.] multos fuisse episcopos qui munus inferiorum presbyterorum per se ipsos obibant.
[31] [cujusmodi fuerunt multi ex iis qui evangelium prædicarunt.] Præterea notum est ex Hibernia monachos tantum eosque frequenter episcopos ad evangelium prædicandum prodiisse. Fuerunt autem per universum terrarum orbem numero plurimi. Nimirum (præterquam quod eis ad exteras adeundas nationes innata erat proclivitas, nec ulla stabilitatis lege, utpote tunc temporis nondum vigente, tenebantur) flagrantes desiderio pervulgandi per totum mundum Christi doctrinam, in Belgium, Galliam, Germaniam, Norwegiam, Sueciam, Islandiam transibant; quin nonnulli Italiam petentes episcopalibus sedibus ibidem incardinati fuerunt [Gratianus Lucius (Joannes Lynch), Cambrensis eversus, tom. II, cap. XXV, pag. 638 et seqq., edit. Matth. Kelly. Vernulæus, De propagatione fidei christianæ in Belgio per sanctos ex Hibernia viros.] ; adeo ut de iis dixerit S. Bernardus in S. Malachiæ Vita: In exteras etiam nationes, quasi inundatione facta, illa se sanctorum examina effuderunt [Vita S. Malachiæ, cap. VI, col. 1082, Opp. S. Bernardi, tom. I, edit. Migne.] , iisque verbis addere potuerit Carolus de Montalembert [Les moines d'Occident, tom. II, lib. IX, cap. I, pag. 467, edit. 1863.] : Quum suæ patriæ sint ignoti, eorum nomina conquirenda sunt in annalibus primitivis omnium Europæarum gentium, quæ ab ipsis plerumque christianæ factæ, eorum sacra corpora religiose servant. Sed de illo incredibili Hibernorum ardore propagandæ religionis rursus agemus infra, ubi de monasteriis Scotorum. Unum hic addam. Adversus plures episcopos Scotos concilia Cabillonense II anni 813 [Labbe, Concilia, tom. VII, col. 1281.] , et Celichytense (Cealchyte) in Anglia anni 816 [Ibid., col. 1486. Cfr. Acta SS., tom. XII Oct., pag. 889.] decreta fecerunt, quia posthabita jurisdictione territoriali, tantum personalem attendebant; ac proinde omnibus gentibus non christianis, utpote Ecclesiæ nusquam subditis, quin imo Christianis, per universam sparsis terram, religionem catholicam prædicare, auctoritate quadam generali seu apostolica, sibi licitum existimabant; vel etiam quia episcopos publice carpere non verebantur. Nemo tamen unquam negavit quin ex iis multi vitæ sanctimonia claruerint, atque maxime pro fuerint rei christianæ. Et si quis opponat episcopos Scotos, non secus ac chorepiscopos, olim a pluribus synodis non genuinos habitos fuisse episcopos, consideret velim ideo sæpe hanc eis denegatam fuisse dignitatem, quod ab uno dumtaxat consecratore impositionem manuum accepissent: sed hæc sententia, per falsas Mercatoris decretales invecta, minus firma est, quippe quæ neque cum primigenia neque cum posteriore disciplina ecclesiastica conveniat [Cfr. V. De Buck, apud Forbes, Lives of S. Ninian and S. Kentigern, pag. 336 et seqq.] .
[32] [In antiquissimis monumentis S. Foillanus sat aperte dicitur episcopus.] Hæc si rite perpendissent, non tam fidenter negassent aliqui auctores S. Foillanum unquam ad episcopatum fuisse productum. Quin imo, nostras partes tenuisset Mabillonius, nisi extra modum codicem ms. Compendiensem Vitæ S. Fursei codici edito a Bollando prætulisset, quamvis hagiographus usus sit codice qui prorsus cum narratione Bedæ concordet. Porro videtur ab antiquissimo S. Fursei biographo satis aperte significari et a ven. Beda subindicari S. Foillanum, antequam migravit in Galliam, episcopum inauguratum fuisse. Prior enim, postquam narravit monasterii Cnobheresburgensis exordia, ut ante diximus, addit: Vir sanctus ab omni sæculi atque ipsius monasterii cura alienare se cupiens, cum sapientibus fratribus tractabat. Habuit enim secum reverentissimos et spiritales viros, qui exemplo tanti viri, et in monasterii probatione, et in diversis laboribus vitæ, ad humilitatis et caritatis gratiam profecerant; inter quos etiam germanos proprios habuit Foillanum, sanctum admodum virum; cui ETIAM SACERDOTI cum sanctis Gobbona et Tibulla PRESBYTERIS, monasterii et animarum dereliquit curam: alterum vero Ultanum anachoretam… Relictis itaque omnibus curis et rebus … ad fratrem suum Ultanum profectus est [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 41.] . Item Beda: Quibus rite gestis, cupiens se ab omnibus seculi hujus, et ipsius quoque monasterii negotiis alienare, reliquit monasterium et animarum curam fratri suo Fullano et PRESBYTERIS Gobbano et Dicullo, et ipse ab omnibus mundi rebus liber in anachoretica conversatione vitam finire disposuit [Ibid., pag. 55.] . Jam vero nemo hæc in oculis habens, negabit Bedæ et præsertim beati Fursei biographi sententia diverso nomine fuisse presbyteros S. Foillanum ac SS. Gobbanum [Cfr. Acta SS., tom. IV Junii, pag. 23; tom. II Januarii, pag. 199. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, tom. I, pag. 313.] et Dicullum seu Tibullum; id est, primum fuisse episcopum, duos alios dumtaxat presbyteros: secus enim hos tres sanctos viros, nullo appellationis discrimine, vel sacerdotes vel presbyteros nuncupassent: idque luculentius fit ex eo quod, etsi, ut ait noster Petavius. SACERDOTIS nomen tam summo, id est episcopo, quam secundi ordinis et simplicibus tributum postea sit; plerumque tamen absolute positum, singularem illum designat, qui episcopus vocabatur. Imo vero passim in latinis canonibus sacerdos pro solo usurpatur episcopo; reliqui non sacerdotes sed presbyteri nominantur [Eccles. Hierarch., lib. I, cap. XII, § 14, in Dogm. theol., tom. VII, pag. 536, edit. Fournials.] . Quam sententiam Petavii Ludovicus Nardi, recitatis multis conciliorum canonibus dictisque sanctorum patrum et scriptorum ecclesiasticorum, verissimam esse, egregie ostendit [Dei Parochi, tom. I, cap. IX, pag 208 et seq. Cfr. Cangius, Gloss. latinitatis, V° Sacerdos. Zaccaria, Onomasticon rituale, V° Sacerdos, pag. 129. Ruinart, apud Migne, Opp. Victoris Vitensis, lib. V, cap. XIX, col. 257, annot.] , licet in regula multo generaliore ab eo tradita non raræ sint exceptiones.
[33] [Non videtur sacratus a S. Martino I.] Mabillonius, in nota Vitæ sancti Fursei adjecta, dicit Bollandum quidem addidisse: Cui etiam sacerdoti cum SS. Gobbona et Tibulla presbyteris monasterii, etc., et eadem fere legi apud Bedam, sed in vetustissimo apographo deesse. Verum hæc lacuna procul dubio explenda est ex illo S. Fursei biographo, qui ipsi Bedæ præluxit. Nec dubito Hillinum et Philippum a Bona Spe aliosque biographos, qui S. Foillanum episcopum prædicant, id a Beda et antiquissimo S. Fursei biographo mutuatos esse. In hoc tamen omnes fere qui olim de S. Foillani episcopatu egerunt falsi videntur, quod eum a S. Martino papa consecratum ferunt, quum Beda et primus S. Fursei biographus eum episcopum fuisse indicent ante S. Fursei discessum in eremum, id est, ante annum circiter 648. Ideo in errorem lapsos credo, quod compertum habebant multos presbyteros Hibernos [Cfr. Lynch, Cambrensis eversus, tom. II, cap. XXV, pag. 620 et seqq.] atque etiam Anglo-Saxones, in antiquo Belgio divini verbi præcones, Romæ pontificem Romanum convenientes, in episcoporum ordinem ab eo fuisse adscitos: quales fuerunt SS. Wiro, Plechelmus, Willibrordus et Bonifacius. Explicato S. Foillani episcopatu, sequitur ut de ejus ad nostrates adventu disseramus.
§ VI. De S. Foillani aliorumque virorum apostolicorum adventu in Belgium. Necessitudo Hibernorum cum Pippini familia.
[S. Foillanus in Belgium adductus,] Multum disputatum fuit inter eruditos cur tot viri sancti, eodem circiter tempore ab Hibernia oriundi, in Belgium migraverint; quos inter SS. Foillanus, Ultanus, Furseus, Eloquius, Etto et Adelgius. Vetustissimum quidem monumentum historicum, Vita scilicet S. Fursei, præter naturalem peregrinandi ardorem, non aliam illorum virorum in Belgium adventus indicat causam, nisi indefessum prædicandi ubique evangelii studium; a quo in patria vel in Britannia dissidiis bellisve non raro impediebantur. Sed in Vitis S. Madelgarii seu Vincentii [Acta SS. Julii, tom. III, pag. 671.] , comitis in Hannonia et postea monachi Alti-Montensis *, atque S. Ettonis [Ibid., pag. 60.] , et in Vita tertia S. Foillani infra edenda, legimus eos ex Hibernia a S. Madelgario in Belgium fuisse adductos. Eamdem sententiam proposuerunt Vinchantius et Aubertus Miræus.
[35] [ut videtur, a S. Madelgario,] Verum ad hanc Madelgarii agendi rationem explicandam alii aliam inierunt viam. Pius ille comes, si biographo S. Foillani credendum, peregrinationis Hibernorum maxima causa fuisse dicitur …, qui multos ad peregrinandum pro Christo animavit et auxilio fovit. Res paulo aliter exponitur in Vita S. Madelgarii: Qui S. Foillanum episcopum… Ultanum et Furseum, Eloquium et Algisum, Ettonem et Aldegisum aliosque dudum contubernales in Hibernia habuerat, et reversurus in patriam, itineris comites et socios fidissimos habere voluit. Biographus vero S. Ettonis narrat Madelgarium ex Hibernia, natali solo, in Franciam venisse, ductaque uxore S. Waldetrude, sub Dagoberto militasse; dein petiisse Hiberniam cogitantem illic aliam uxorem ducere; sed S. Waldetrudem eo quoque se contulisse: inde tandem ambos in Galliam reversos esse, secum ducentes Foillanum episcopum, et fratres ejus Ultanum et Furseum, Eloquium, Algisum, Ettonem et Aldegisum. Addit eos hoc suscepisse iter scientes raro quemquam in patria sua perfectum esse posse et cum dicto Madelgario et beata Waldetrude navigio in Franciam venisse, cupientes inde orationis gratia Romæ limina apostolorum adire [Acta SS., tom. I Junii, pag. 223.] . Vinchantius [Annales de la province d'Haynau, Montibus 1648, lib. III, cap. VIII, pag. 91; Annales Hannoniæ, tom. VII, lib. X, cap. XXI, pag. 98 et seqq., edit. Paris. 1829.] , qui sæculo XVII vixit, secutus est tres recensitos biographos, in Annalibus Hannoniæ referens SS. Eloquium, Furseum, Ultanum, Ettonem, Wasnonem, Adalgisum et postea S. Foillanum, rogante S. Madelgario, in Belgium navigasse. Sed plerosque auctores fallit tum quod Adelgisum et Algisum pro duobus viris perperam putant, tum quod SS. Foillanum et Furseum eodem tempore ex Hibernia solvisse perhibent. Accedit quod credibile non est S. Madelgarium, cujus eximiæ laudes in sinceris S. Waldetrudis [Acta SS. Belgii, tom. IV, pag. 441.] et S. Aldegundis [Ibid., pag. 316. Cfr. Acta SS., tom. I April., pag. 838; tom. II Jan., pag. 1036.] Vitis prædicantur, voluisse se illicito divortio, quin et adulterio, contaminare.
[36] [non tamen temporibus Dagoberti II,] Aubertus Miræus [Fasti Belgici et Burgundici, pag. 402.] denique, suis conjecturis aberrans, opinatur sanctum Madelgarium vel fuisse Hibernum vel saltem aliquamdiu in Hibernia vixisse, fortasse cum Dagoberto, Sigeberti Austrasiæ regis filio, qui a Grimoaldo, majore domus regiæ, illuc fuerat ablegatus: inde in Galliam venientem multos viros apostolicos, in his Foillanum, Furseum, Ultanum, Eloquium, Ettonem et Adalgisum adduxisse. Verum ab hoc placito, utpote cum certo temporum ordine pugnante, est omnino recedendum. Sanctus enim Foillanus in Galliam anno vel 650 vel 651 venit, obiitque in Belgio, ante annum S. Gertrudis emortualem 659 [Cfr. supra num. 14. Acta SS. Belgii, tom. II, pag. 232, 234; tom. III, pag. 141. Acta SS., tom. III Aprilis, Diatriba de Dagobertis, pag. VII, num. 15.] , imo ante annum 656, quemadmodum ostendimus. Sanctus vero Sigebertus, rex Austrasiæ, anno 656 mortuus est, brevique post ejus filius Dagobertus a Grimoaldo in Hiberniam exul missus fuit: unde in Galliam anno circiter 661 reversus, rex totius Austrasiæ salutatus est anno 674 [Ibid., pag. IV, VII et seq.] . Quæ omnia cum Miræ sententia minime concordant.
[37] [exceptus est a Pippinorum familia: cui magna cum Hibernis necessitudo.] Jam vero, perpensis biographorum testimoniis, negare non possumus accessum in Belgium S. Foillani aliorumque ejusdem gentis sanctorum, circum fusum esse tenebris. Videtur tamen valde probabile traditionem quæ apud Altimontenses monachos viguit de commercio S. Madelgarii cum S. Foillano aliisque sanctis pluribus, de ejus exilio in Hibernia, ac de eximiis muneribus quibus ibi functus sit, non esse penitus inanem [Acta SS., tom. III Julii, p. 657.] . Quæ opinio non adeo levis apparebit, animadvertenti magnam necessitudinem Hibernos inter et gentem Pippinianam exstitisse, quacum aut sanguine aut matrimonio devinctus fuit S. Madelgarius. Certe S. Gertrudis, filia Pippini Landensis, SS. Foillano et Ultano a se in suum monasterium receptis, animæ suæ curam commisit, donoque dedit villam Fossensem, ut ibi fieret Scotorum cœnobium. Dein a Grimoaldo, filio Pippini, Dagobertum II, S. Sigeberti filium, regno detrusum, apud Hibernos relegatum fuisse, passim notatum est. Item licet Pippinus Heristallus S. Lambertum, episcopum Leodiensem, popularem suum, magno honore haberet, ipsi tamen a confessionibus fuerunt SS. Plechelmus [Acta SS., tom. IV Julii, pag. 59.] et Wiro [Ibid, tom. II Maji, pag. 313, 317.] Hiberni. Et illud quidem Pippinorum cum gente Hibernica commercium per duo mansit sæcula, adeo ut Hibernici magnates sese Caroli Magni subditos vel etiam servos dicere gloriarentur. Cujus rei testis est Eginhardus in Vita Caroli Magni: Auxit etiam, ait, gloriam regni sui, quibusdam regibus atque gentibus per amicitiam sibi conciliatis… Scotorum quoque reges sic habuit ad suam voluntatem per suam munificentiam inclinatos, ut eum numquam aliter nisi dominum, seque subditos et servos ejus pronunciarent. Extant epistolæ ab eis ad eum missæ, quibus hujusmodi affectus eorum erga illum indicatur [Pertz, Monum. Germ. hist., Scriptt., tom. II, pag. 451.] .
[38] [Ex Anglia discessit propagandæ fidei causa.] Quid itaque mirum S. Foillanum, iniquissimis temporibus ex Anglia discedentem, potius Belgium quam Italiam vel aliam quamcumque regionem petiisse, jure sperantem sese ope familiæ Pippinorum Belgas idololatras Christo facile esse lucraturum? Quam itineris causam refert auctor Vitæ tertiæ, et cum eo alii multi, quum dicant sanctum virum, e Saxonia orientali digressum, in Gallias propagandæ religionis causa trajecisse, quod occiso rege Anna, Penda, rex Merciorum, Saxoniam orientalem popularetur, ibique res ecclesiasticas pessumdaret. Quæ nobis eo magis placent, quod S. Furseus ob similes causas ex Anglia migravit: hic enim jam antea turbatam incursione gentilium provinciam videns, et monasteriis quoque periculum imminere prævidens, dimissis ordinate omnibus, navigavit in Galliam, ibique a rege Francorum Lothowio vel patricio Herconualdo honorifice susceptus, monasterium construxit in loco Latiniaco. Hactenus Beda [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 55.] , cui præluxit scriptor antiquissimus Vitæ S. Fursei [Ibid, pag. 41.] . Nunc nobis explicandum quibusnam muneribus in monasterio duplici Nivellensi functus sit S. Foillanus.
[Annotatum]
* Haumont
§ VII. De monasteriis duplicibus et præsertim Nivellensi.
[Monasteria duplicia jam inde antiquitus in Oriente exstiterunt,] Monasteria duplicia a remotissimis temporibus, licet diverso modo, exstitisse certum est. Et revera, quamvis quibusdam scriptoribus non prorsus manifestum sit therapeutas et therapeutrias (de quibus Philo, Eusebius Cæsariensis, S. Hieronymus aliique), fuisse Christianos, dici tamen potest eos primos monasteriorum duplicium aliquatenus fuisse auctores [Cfr. Examen histor. et canon. libri Mariani Verhoeven de regularium et sæcular. clericorum juribus et officiis, cap. II, pag. 38 et seqq.] . De S. Pachomio quoque refert ejus biographus, eum haud ita procul a suo monasterio ad alteram Nili ripam sorori suæ cœnobium, quod et ipse regebat, construxisse [Acta SS., tom. III Maji, pag. 304.] . Post eum rursus alii nonnulli juxta mulierum monasteria a se condita, ad ministerium sacrum in iis peragendum, virorum cœnobia ædificata voluerunt [Cfr. Opera S. Basilii, tom. III, col. 998, edit. Migne. Cfr. Opera S. Eulogii Toletani, Memorialis SS., lib. III, cap. X, apud Migne, Patrol., tom. CXV, col. 807.] . In quibus Orientis asceteriis feminæ a viris regebantur. Justinianus, a monachis et a monachabus omne discrimen pravitatis abesse volens, in Codice, lib. I, tit. III, cap. 41, monasteria duplicia e medio tollere studuit. Quæ etiam reprobavit secunda synodus Nicæna, canone XX [Labbe, Conc., tom. VII, col. 614. Cfr. Gregorius M., Epist., lib. XI, epist. 23.] .
[40] [et sæculo V etiam forte in Hibernia.] In Occidente vero num ante sæculum V fuerint instituta, ex nullis historicis monumentis hactenus fuit ostensum. Certe hæc disciplina sæculo V seu tempore S. Patricii, si fides Triadi Usserii habetur, apud Hibernos vigebat [Usserius, Britannicarum rerum antiquitates, cap. XVI, pag. 473 et seqq. Cfr. Varin, Mémoire sur les causes de la dissidence entre l'Eglise Bretonne et l'Eglise Romaine, in Mémoires présentés par divers savants à l'Acad. des Inscriptions, etc., ser. 1, tom. V, part. II, pag. 176 et seqq.] : quamquam S. Patricius, Jocelino ejus biographo narrante, sanxivit ut a mulieribus viri sequestrarentur, et utrique sexui ædificia et oratoria distincta construerentur [Acta SS., tom. II Martii, pag. 562.] . Quæ omnino consentiunt cum canone IX concilii Hibernici, cui S. Patricius præfuisse a multis dicitur [Cfr. Haddan et Stubbs, Councils and documents rel. to Great Britain, tom. II, part. II, pag. 328 et 331.] , et cujus hæc sunt verba: Monachus et virgo, unus ab hinc, alia ab aliunde, in uno hospitio non commaneant, nec in uno curru a villa in villam discurrant, nec assidue invicem confabulationem exerceant [Labbe, Concilia, tom. III, col. 1478.] . At in his decretis non prohibentur proprie monasteria duplicia, id est, monasteria mulierum juxta monasteria virorum condita, sed potius commercia nimis familiaria monachos inter et monachas, vel etiam habitatio sub uno tecto.
[41] [Prohibita fuere in Gallia meridionali.] In Gallia meridionali, ne monasteria duplicia crearentur, diu vetuit lex ecclesiastica. Præscripserat enim concilium Agathense, anno 506 præside S. Cæsario Arelatensi celebratum, canone XXVIII, ut: Monasteria puellarum longius a monasteriis monachorum, aut propter insidias diaboli, aut propter oblocutiones hominum, collocarentur [Ibid., tom. IV, col. 1388.] . Videtur hæc lex in ea parte Galliæ pro qua lata fuerat, optime fuisse servata; nam scriptores deinceps de monasteriis duplicibus ibidem constitutis nullum verbum faciunt, quamvis non pauca feminarum cœnobia in his partibus sæculis VI et VII exordium ceperint. Opinor per multum temporis ab hoc tramite non recessisse Galliæ septentrionalis monachos et monachas. Sane in his tractibus medio circiter sæculo VI monasteria duplicia fuerunt instituta. Verum hæc innovatio nec episcopis nec presbyteris Gallis, sed monachis Hibernis et Britonibus, vel eorum discipulis, est tribuenda. Qui, quum in Hibernia et Britannia leges civiles et ecclesiasticæ plerumque essent personales, territoriales leges exterarum gentium apud quas degebant, vix curabant, quin immo potius spernebant. Quæ agendi ratio satis explicat cur hi advenæ, licet nullus Galliæ aut presbyter aut episcopus canonem Agathensem violare auderet, id sibi fas existimarent.
[42] [Multa instituta sunt a Britonibus et Hibernis.] Quos inter fuere S. Fridolinus Hibernus [Acta SS., tom. 1 Martii, pag. 432, 439. Hist. litter. de la France, tom. III, pag. 297.] et S. Martinus Vertaviensis, Britonum eruditus disciplinis [Ibid., tom. X Octob., pag. 794, 798, 800.] , monasteriorum duplicium in Gallia fundatores. Monasterium enim hujusmodi in Seckingen prope Basileam, quod totius Galliæ jure ac merito existimatur antiquissimum, condidit sæculo VI S. Fridolinus, et eodem circiter tempore Durenense in tractu Nannetensi S. Martinus Vertaviensis. Eos proximo ævo secuta est S. Radegundis regina, quæ monasteria Pictaviensia, nomine S. Crucis et S. Mariæ nuncupata, constituit [Ibid., tom. III Aug., pag. 55.] . Quorum vestigiis præ multis aliis institerunt, tum S. Columbani discipuli, S. Eustasius Faræ-monasterium anno circiter 614 in Brigensi pago [Annal. Benedict., tom. I, pag. 305, edit. Paris. 1703.] , S. Waldebertus Laudunense anno 640 [Ibid., pag. 379.] , S. Amatus Romaricimontense circa annum 620 [Ibid., pag. 315. Acta SS., tom. IV Sept., pag. 105.] , Ado Jotrense anno circiter 634 [Annal. Bened., tom. I, pag. 364.] monasteria ædificanda curantes; tum S. Amandus Trajectensis episcopus, qui et ipse in insula Oyem disciplinas monasticas a Britonibus verisimiliter doctus, Malbodiensis, Marchianensis et Nivellensis institutor fuit [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 171 et seq.] .
[43] [Fuit Nivellis monasterium duplex,] Pro certo etiam habemus monasterium Nivellense fuisse duplex, in quo essent viri et feminæ; nam ibi S. Gertrudis, ut ait ejus Vitæ auctor, gubernatrix extitit famulorum famularumque Christi, quæ sub ditione sua degerunt [Acta SS., tom. II Mart., pag. 596.] : quæ et morti proxima vocavit unum de fratribus et præcepit ei dicens: “Vade festinanter ad illum peregrinum qui nomine vocatur Ultanus” … et paulo inferius: Gertrudes … sub die sexto decimo calendas aprilis, agens Creatori suo gratias, qui sine corruptione eam ad suum dignatus est vocare regnum, Deo desideratum reddidit spiritum. Dum ibidem ego et alius frater, Rinchinus nomine, fuissemus evocati propter sororum consolationem, vocavit me … [Ibid.] . Adde quod in Vita II S. Foillani, quam subnectimus, ubi ejus iter Fossas num. 9 describitur, legimus: Celebratis itaque missarum rite solemniis, sanctissimæ virgini Gerthrudi valedicens et FRATRIBUS ac SANCTIMONIALIBUS, eorumque sanctis se commendans precibus, corpusculi quoque sui sepulturam quadam animi perspicacitate eis commendabat attentius. Post hæc iter arripiens trium dumtaxat FRATRUM comitatu contentus… Qui monachi Nivellenses erant alii peregrini, alii indigenæ; nam S. Gertrudis per nuntios … de transmarinis regionibus gnaros homines adscivit ad docendum divinæ legis carmina: qui gnari homines dicuntur in pluribus codicibus mss. de gente Scottorum, et in Vita prolixiore S. Gertrudis SS. Foillanus et Ultanus [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 151 et seq.] . Dein beata virgo alloquens monachum sui cœnobii, S. Ultanum nuncupat peregrinum: quo satis indicatur non omnes monachos Nivellenses fuisse Hibernos [Ibid., p. 154.] .
[44] [cui præfuisse videtur abbatissa.] Verum aliquando controversia exstitit, utrum ibi (ut postea apud Anglo-Saxones [Beda, Hist. eccl. Angl., lib. IV, cap. 23.] et in cœnobiis Fontis-Ebraldi) viris feminæ præessent; atque simul disputarunt fueritne S. Gertrudis S. Foillani moderatrix. Mabillonius in Præfatione ad sæculum II Benedictinum, num. 32, affirmat monachis Nivellensibus præsedisse abbatem quemdam, non vero monialem. Certe S. Gertrudis coævus biographus refert fuisse Nivellis, decem annis post felicem beatæ puellæ obitum, virum cui curam monasterii commendatum fuerat regere [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 157.] . Huic scriptori consonat sanctæ Aldegundis Malbodiensis, anno circiter 684 defunctæ, æqualis biographus scribens: Supradicta famula Dei Aldegundis, de visionibus atque revelationibus quas Christus sponsus ejus revelavit, cuidam viro religioso Subino, abbati de Nivialensi monasterio, narravit ordinanter et scribendo tradidit [Acta SS. Ordinis S. Bened., tom. II, pag. 812.] . Unde collegit Mabillonius in monasterio Nivellensi præter abbatissam quæ sanctimonialibus præerat, fuisse abbatem monachorum istic degentium [Ibid., Præfat., num. 32.] . Sed, ni fallor, non satis accurate: nam hinc S. Gertrudis, uti vidimus, dicitur gubernatrix extitisse famulorum famularumque Christi, atque uni de fratribus præcepisse ut S. Foillani fratrem adiret; illinc facile intelligimus fratri cuidam curam possessionum monasterii fuisse demandatam, quum in S. Gertrudis Vita legamus eam bonis ac fidelibus dispensatoribus foris de fratribus, infra vero septa monasterii spiritualibus sororibus curam familiarem commendasse [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 151. Cfr. pag. 187.] ; atque etiam Subinum aliis monachis fuisse præpositum, ita tamen ut ipse abbatissæ esset obnoxius. Quod si statuatur S. Gertrudi abbatissæ paruisse S. Foillanum, quærendum est num hic saltem aliorum Nivellensium monachorum rector exstiterit. Id ex antiquis documentis historicis non comperitur, nisi forsan ex Vita sancti viri a Cornelio Smet edita, ubi legitur habuisse socios martyrii TRES DISCIPULOS SUOS [Ibid., pag. 18.] . Quænam vero Nivellis S. Foillani fuerint munera, discimus ex pluribus codicibus mss. Vitæ S. Gertrudis, ubi fratres de gente Scottorum, atque etiam SS. Foillanus et Ultanus, a beata abbatissa acciti dicuntur ad docendum divinæ legis carmina. Item in Actis quæ jam edemus, seu Vita I, S. Foillanus perhibetur eam quotidie refecisse spiritualibus cibis [Num. 4.] . Denique cur ut martyr colatur sanctus noster, in ejus Gloria Postuma explicabimus.
VITA PRIMA S. FOILLANI
AUCTORE PAULO
ex codd. mss. Bruxellensibus
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
BHL Number: 3070
a
AUCTORE PAULO.
[Deus donorum supernorum distributor,] In [Num. 1 om. B. numm. 1, 2, 3 om. C.] nomine Domini incipit descriptio beati Foillani martyris, primum rusticano stilo composita, postea a quodam fratre Paulo exarata b.
Divinæ operationis miracula, licet sint ante sæcula in ratione artificis incommutabiliter fixa, et in ipsis temporum auspiciis per quasdam principales materias ineffabili moderatione discreta; ad exercendas tamen creaturæ rationabilis voluntates, ordine dispensatorio nascentibus sæculis semper distributa sunt ab ipso, et ea quodammodo sancta et individua Trinitas hodie operari non cessat. Quod perspicue declaratur testimonio veritatis dicentis: Pater meus usque modo operatur et ego operor. Operatur denique Pater per Verbum suum, ut eo ineffabiliter mediante trahantur ad ipsum. Operatur per Spiritum, ut eo per subjectam creaturam invisibiliter discurrente, omnia sibi perpetua dilectione copulentur, quatenus, postposita rerum transeuntium mutabilitate, animus fidelis sola dominicæ caritatis dulcedine satietur, et sit Deus omnia in omnibus. Ipse autem Spiritus Patri et Filio coæternus et essentialis hujus insecabilis Trinitatis dona juxta capacitatem singulorum per Ecclesiæ membra diffudit, maxima dans grandioribus et leviora minoribus. Porro eadem utilia omnibus, ut in distributione gratiarum nec mortalibus captura difficilis, nec intentio possidentium sit confusa divortiis. Unde fit ut beata mater nostra quosdam habeat evangelistas, quosdam vero apostolos, alios in doctrina perspicuos, alios in discendi humilitate devotos, quosdam in prophetandi scientia claros, plerosque in verborum eruditione probatos, nonnullos in centesimi fructus assecutione percupidos, quosdam vero in sacrosancti martyrii perfectione coruscos. Hæc autem omnia operatur idem atque unus Spiritus, dividens singulis prout vult. Ista vero donorum diversitas, quamvis tendat ad unum in viarum conclusione compendium, non tamen eandem apud mortales possidet laudem.
[2] [patronum nobis dedit] Inter omnia enim [om. B.] quibus in hac peregrinatione ad supernam patriam properatur, martyrio nihil pretiosius creditur. Nec humana opinatio in hoc se falli existimet [existimat B.] , cum mediator Dei et hominum dicat: Majorem caritatem nemo habet quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis. O vere dignum hujus felicissimæ virtutis præconium, cujus ipse est laudator qui et retributor, ipse venerator qui et glorificator, idem palma qui et corona. Habemus ergo patronos qui nostræ infirmitati subveniant, spirituali varietate distinctos, ut si sunt qui nostræ fragilitatis miserias penitus abolere nequeant, sint [sunt B.] tamen qui pro ipsis apud pium judicem fiducialiter intercedant. Hanc autem obtinendæ peccatorum nostrorum veniæ facultatem illos præ ceteris promeruisse confidimus, qui, despectis usquequaque carnalis vitæ negotiis, in tantum divinæ repromissionis desiderio capti sunt, ut etiam vitam sibi a persecutoribus suis pro spe hujuscemodi extorqueri magnanimi constantia non recusarent.
[3] [S. Foillanum,] Fecit hoc beatissimus et orthodoxæ fidei prædicator egregius Foillanus, qui ab ipsis Oceani finibus non sine virtutum lumine cum sole simul emergens, Galliarum provincias veræ religionis exemplis [exemplo B.] veluti quibusdam radiis illustravit. Cujus quidem sanctimoniam meritique apud Deum venerabilis decus eximium, lingua vitiorum rubigine squalens explicare non sufficit. Sed unde nobis tantus [vir add. B.] effulserit quem carnaliter de nostra [non fuisse de nostra fam. B.] familia non fuisse novimus [quamvis corr. add. A. licet add. B.] , incultus sermo recitare formidet, propter fidem tamen audientium censuimus enarrandum. Itaque quantum inter oblitterata hujus sanctissimi viri gesta repperiri potest, Hibernia, Gallorum insula, quæ Brittannici maris limite ambitur, oritur [om. B.] , regalique progenie insignis c, fratribus quoque Ultano atque Furseo cœlestis agri cultoribus præditus, impulsu sancti Spiritus, qui ei exteris nationibus revelaverat prædicandum, cum fratre suo confessore Domini Ultano partem Galliarum quæ Francia dicitur, navigio vectus expetivit. Porro hunc germanus suus Furseus in eosdem fines ante præcesserat: cujus vitæ præconium qualitercumque scriptorum licentia exaraverit, nostræ temeritatis sententiam non incurrit [prius occurrit A.] . Cæterum de tanto viro nihil aliud quam quod cœlestis patriæ civi convenit, existimamus [æstimamus B.] .
[4] [monasterii Fossensis conditorem.] Sanctus autem Domini Foillanus, cum divino nutu non inveniret ubi requiesceret pes ejus [hanc add. C.] , veram Dei arcam, quæ procellis hujus sæculi superferebatur, adiit, beatissimam scilicet virginem Gertrudem [Geretrudem et sic deinceps C.] , cujus officiosissima probitate diebus illis plurimum florebat Ecclesia. Quæ videns columbam ramum olivæ viridis ore mansueto ferentem, aperta illico pietatis fenestra, avide intromisit in arcam. Compertoque Foillanum esse episcopum d, benigna deinceps familiaritate percoluit, præbens cum omni devotione sibi suoque fratri Ultano quæcumque carnis necessitas exegisset. Porro ipsa quotidie reficiebatur ab hospite suo Foillano spiritualibus cibis. Qui quanto magis explebant [replebant B.] mentem, tanto majorem nutriebant esuriem, non quia [prius qua A.] detrimentum famis ingererent, sed quia [prius qua A.] ad sumendas crebro hujuscemodi epulas desiderium repararent. Cumque tale commercium infatigabili augmentatione grandesceret, visum est prudentissimæ virgini tantam viri facundiam nec posse nec debere constringi. Unde protinus consulta matre [nobilissima add. B, C.] Ituberga, tradidit ei de rebus proprietatis suæ locum, quem indigenæ Fossas vocant, jure perpetuo; ut collocatis ibidem vineæ cœlestis agricolis, putandorum palmitum, quorum luxuria botris [prius botriis A.] pernoxia erat, studium liberius exsequi posset. Quod ille donum, tamquam [jam add. B, C.] a Domino præsignatum, cum magna animi alacritate suscepit. Constructoque inibi templo et fratrum per cellulas habitatione distincta, germano quoque suo Ultano dominici [domini B.] gregis custodia delegata, ad supradictam Sancti Spiritus arcam reversus est; in quam [qua B.] deinceps per incrementa bonorum operum congessit manna virtutum.
[5] [Qui, postquam socios hortando erexit,] His ita gestis, rex regum et dominus dominantium famulatum sui militis æterna remuneratione donare disponens, et non ferens ultra mundi hujus [hujus mundi B.] laboribus fatigari, quem filio suo coheredem [om. C.] misericorditer adoptarat, movit spiritum ejus, ut germanum suum Ultanum gratia visendi [visitandi B, C.] adiret, quatenus et illi debitum caritatis exhiberet affectum, et fratribus sub ejus censura degentibus geminæ liberalitatis administraret [ministraret B, C.] obsequium. Cumque inclitus pontifex pridie solemnitatis Quintini beatissimi martyris, peracto ecclesiasticæ religionis officio, profectus esset, tres in suo comitatu habens discipulos, in silva cœnobio sanctæ [beatæ B, C.] Gertrudis contigua, quæ e Sonefia [Soneffia C.] dicitur, quodam bivio deceptus, incidit in latrones. Quorum flagitiosissimus princeps, cum virum Dei falso humanitatis [falsa humanitate quasi C. falsa humanitate B.] hospitio recepisset, lupus agno molitur insidias, et crudelis in alium, multoque in se crudelior, hospitalitatis virtutem, perverso [perversissimo B. om. C.] ordine [om. C.] , convertit in vitium trucidandi. Tum vero fortissimus athleta, cum esset plenus Spiritu Sancto, tempus sibi passionis imminere prænoscens, noctem illam vigiliarum atque orationum studio duxit insomnem, et inter orandum discipulos suos a formidine mundanæ tempestatis doctrinali verbo [mansuetudine B, C.] compescuit, dicens: “Nolite, fratres, terreri persecutionibus mundi, quæ aliquoties ad probandam fidelium patientiam inferuntur; nec timeatis eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere, sed potius eum timete qui potest animam et corpus perdere in gehennam. Quid enim, si tenebrarum satellites momentaneo furore bacchantur, aut etiam si sententiam corporalis necis infligunt: numquid id quod in puncto temporis agitur, bonis sine fine manentibus et gaudiis nulla perturbatione variandis debet æquari? Sed et si quis ita desipit ut corporeos cruciatus sempiternæ lætitiæ præferendos autumet, auctoritate apostolica coercetur quæ ait: Existimo quod non sint [sunt B.] condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis. Magis autem unusquisque conscientiæ suæ mucrone percutiendus est, quam sibi ipse ponens testem sive carnificem [sic B, C. artificem A.] non timeat in novissimo condemnandam. Oportet enim nos stare ante tribunal Christi, ut referat unusquisque propria corporis, prout gessit, sive bonum sive malum.”
[6] [a latrone interficitur.] Hæc eo dicente latro ille, cujus atrocissimæ insaniæ [vesaniæ C.] vix poterit stilus congruus inveniri, cum collegis suis ministris diaboli domum ingressus est. Ubi primum venerandi præsulis Foillani capite amputato [amp. cap. ven. pr. F. B.] , discipulos pariter illius in ore gladii percusserunt. O vere miserum in tanta crudelitate latronem! O sociorum ejus puniendam ardoribus æternis audaciam! Qui nequaquam unius criminis immensitate contenti, tria simul immania perpetrarunt: falsissimam quippe humanitatem homicidio saginaverunt *, atque in utroque [utraque C.] dira cupidine traditorem Domini imitati sunt. Habebunt igitur cum eo portionem supplicii, cui similem habuerunt [habuere B, C.] formam peccati [peccanti C.] . Accipientes itaque corpora sanctorum, in umbrosis ferarum latibulis absconderunt. Spolia vero quæ tam nefario quæstu consecuti fuerant, in detrimentum animæ suæ diviserunt sibi [hactenus pars hujus Vitæ in cod. 18654.] .
[7] [S. Gertrudis] Interea virgo sanctissima Gertrudis crebris sollicitabatur insomniis, quod patroni sui diuturniorem quam putaverat, pateretur absentiam. Et continuo missis equitatibus [equitibus B.] ad beatum Ultanum, qui Fossensi cœnobio præerat, quare frater ejusdem reversionis suæ moras fecerit sciscitatur. Quibus ille respondens: “Oranti, inquit, mihi in ecclesia, columba f nivei candoris plenis sanguine alis apparuit: quo signo arbitror fratrem meum passionis triumpho migrasse ad Dominum. Porro ubi et qualiter id factum sit, ipsi est requirendum cui divina clementia curam nostri specialiter delegavit.” His auditis, missi pretiosæ virginis regressi sunt, omnia quæ a sancto viro acceperant, nuntiantes.
[8] [corpus S. Foillani reperit,] Tum [Tunc B.] illa, ut erat animi studiosi, circumquaque patronum suum quærens nec usque [usquam B.] inveniens, jam quod homines latet [latebat corr. A.] a Domino docuit esse quærendum. Atque ilico [illo B.] indicto sibi suisque omnibus triduano jejunio, contriti cordis hostia inediaque corporis, sedulo quoque lacrimarum fonte Deum exorandum esse præmonuit, ut fidelibus suis dignaretur ostendere quod humano ingenio non poterat deprehendi. Cumque triduanæ oblationis munia peregissent, revelatus est ei per angelum carissimi sui ordo locusque passionis, viditque columnam igneam a loco in quo corpus jacebat exanime, pertingentem usque ad cœlum, et continuo convocato clero et plebe fidelium, multis quoque eo signo ostenso, cum hymnorum cœlestium melodia illucusque perrexit. Ubi annuente miseratione Salvatoris, die post passionem gloriosissimi martyris septuagesimo [sexto add. B.] , venerabile ejus corpus discipulorumque suorum inventa sunt.
[9] [et, præsentibus viris nobilissimis,] Eo tempore dignus memoria Dido g quidam, Pictavensis [Pictaviensis corr. A.] episcopus, cum Grimaldo [sic B. Grialdo A.] h quodam patricio, ad loca sancta visitandi gratia ierat. Qui cum, transeunte corpore, post nocturna officia sopore carneo paululum teneretur, responso angelico surgere et in occursum Heliæ prophetæ jussus est properare. Expergefactus autem cantantium voces audivit, puerosque quidnam hoc esset interrogans, ferri sanctas exsequias cum auditis modulationibus didicit. Accito igitur sibi jam dicto patricio, cadaveri sancto obviam * festinavit. Quorum uterque devotissimis animis suave illud onus usque ad cœnobium nobilissimæ virginis propriis humeris deportavit. Et hæc omnia apud fideles ob meritum sancti martyris contigisse non dubium est. Quid autem putamus causæ fuisse quod vir tantus in via sæculi hujus labentis erravit? Sed si modum hujus [om. B.] erroris attendimus, non eum frustra errasse consideramus. Erravit quippe [quidem B.] , sed in via pedum, non in via morum, non deserendo justitiam, sed exercendo doctrinam; et fortassis homo justus contraxerat ex terrena habitatione culpam, pro qua recti itineris excederet lineam viæ [prius viam A. om. B.] . Verum ille qui judicat æquitatem, qui coronat in misericordia et miserationibus, permisit famulum suum incurrere carnale divortium, ut gloriosissimi [gloriosi B.] martyrii possideret triumphum. Unde et illud tetrasticon ob memoriam beati viri sollemniter ab Ecclesia recitatur:
Vir pius et justus Foillanus præsul aperto
Prædocuit [Perdocuit B.] recti tramitis ore vias.
Ipse tamen, silvis modicum carnaliter errans,
Martyrii palmam hinc tulit unde necem.
[10] [sepulcro condit.] Itaque corpus Deo digni et recolendi martyris Foillani, convenientibus undique ad id obsequium viris illustribus, maximeque Francorum nobillissimis, cum reliquo cœtu fidelium, præcipue tamen beata Gertrude [hujus add. B.] ministerii curam officiose tractante, Fossensi cœnobio perlatum est, ibique divina cunctis misericorditer arridente præsentia, sepultum, ubi per ipsius patrocinium frequenter fiunt dominicæ pietatis insignia, corporalis debilitas reformatur,. Spiritus Sancti pignus [prius pignum. A.] a devotis percipitur, præstante Domino nostro Ihesu Christo, qui vivit et regnat cum Deo Patre in unitate ejusdem Spiritus Sancti per omnia sæcula sæculorum. Amen [Explicit passio sancti Foillani episcopi et martyris add. B.] .
ANNOTATA.
a Hanc Vitam edimus ex codice Bruxellensi 9742, quem signamus litera A, collato cum codicibus ejusdem bibliothecæ 7483 (B), et 18654 (C). De quibus videsis Commentarium prævium, num. 1.
b Cfr. Comm. præv., numm. 2 et 3.
c De S. Foillani natalibus vide Comm. præv., numm. 17 – 20.
d Cfr. Comm. præv., numm. 28 – 33.
e Silva quæ Sonefia dicitur (Seneffe) adeo ampla erat ut, cœnobio sanctæ Gertrudis et Nivellensi oppido contigua, contineret etiam Rhodium (Le Rœulx) [Duvivier, Recherches sur le Hainaut ancien, pag. 62 et 197.] . Ipsam autem partem fuisse Silvæ Carbonariæ, haud obscure significat Hillinus, capite I Miraculorum dicens: In pago Hainaugia nomine, in nemore nuncupato Charboneria, loco qui dicitur Ampolinis, contermino parrochiæ vici qui vocatur Sterpeis, ubi fusus est cruor innoxius beati Foillani. Hanc silvam Sonefiam a Sonniaca silva (Soigne) discernendam esse notavit Carolus Duvivier.
f De Columba, christianæ simplicitatis symbolo, tum alii egregie disseruerunt, tum eruditus presbyter Martigny [Dictionn. des antiq. chrét., V° Colombe, pag. 162.] .
g Dido quem, quod Grimoaldo faverit, plures scriptores summopere vituperant [Acta SS., tom. I Oct., pag. 467.] , Pictavensi Ecclesiæ jam præerat, ut videtur, anno 655, et anno circiter 663 e vita migravit [Cfr. Gallia christ., tom. II, col. 1152 et seq. Beauchet-Filleau, Pouillé du dioc. de Poitiers, pag. 4. Besly, Evesques de Poitiers, pag. 13.] .
h Grimoaldus patricius seu, ut in Vita secunda legimus, major domus creatus fuerat anno 642a Sigeberto (quem alii II, alii III dicendum putant) Austrasiæ rege [Richter, Annalen des Fränk. Reichs im Zeitalter der Merovingern, pag. 167 et seq. Cfr. Acta SS., tom. III Martii, pag. XIII et seqq.; tom. I Febr., pag. 229 et seq] . Qui quum anno 656 diem obierit, ejus filium Dagobertum II totondit et per Didonem Pictavensis urbis episcopum in Scotia ad peregrinandum eum dirigens, filium suum in regno constituit [Richter, loc. cit. Cfr. H. Bonnell, Die Anfänge des Karoling. Hauses, pag. 110 et seqq.] . Sed perfidus Grimoaldus hoc ipso anno 656 comprehensus et interemptus est.
* corr. A sanguinaverunt.
* ire add. corr. A.
VITA SECUNDA S. FOILLANI
ex codice Bertiniano 791 cum aliis collato.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
BHL Number: 3071
a
EX MSS.
CAPUT PRIMUM.
S. Foillani ortus, iter in Belgium, domicilium Nivellense.
INCIPIT VITA SEU PASSIO SANCTI FOILLANI PRÆSULIS ET MARTYRIS, QUÆ CELEBRATUR PRIDIE KALENDAS NOVEMBRIS [Passio S. Foillani egregii martyris quæ est II kal. novembris B. Passio S. Foil. episcopi et martyris C. Incipit Vita vel passio S. Foil. præsulis quæ est kal. (corr. add. prid.) nov. D. Inc. Vita vel p. S. Foil. præsulis E. Incipit Vita beati Foyllani F. Item tractatus in Vita beati Foil. (post Expliciunt miracula beatissimi præsulis Foillani) H.] .
[Laudandus Deus in sanctis suis.] Benignum Dominum Deum [om. H.] nostrum in suis laudare sanctis psalmistæ monemur voce [voce monemur C, F.] dicentis: “Laudate Dominum in sanctis ejus.” Qui cum in se ipso magnus sit et laudabilis nimis, in eisdem tamen sanctis suis gloriosus est et mirabilis, ac per cuncta digne laudabilis. Quid enim Deo nostro a dignis [ab indignis F.] dignius, aut quid ei a nobis [a nobis om. F.] rependi justius, quidve nobis fieri potest salubrius, quam ut ineffabili ejus misericordiæ [mis. ej. B.] , cui vicem nullatenus referre valemus, debitas laudes et gratias corde, ore et opere reddamus, juxta illud Apostoli: “Gratias agentes Deo et [om. F.] Patri, qui dignos nos [om. sed add. alia manu in margine nos dignos F.] fecit in partem sortis sanctorum in lumine, qui eripuit nos de potestate tenebrarum, et transtulit in regnum filii caritatis [corr. manu post. claritatis A. claritatis D, E, F.] suæ, in quo habemus redemptionem per sanguinem ejus [et add. H.] remissionem peccatorum.” Quia ergo sola gratia Dei erepti sumus de potestate tenebrarum, id est, diaboli et ejus angelorum [ang. ejus B, F.] , et in filii dilectionis ejus translati sumus regnum, videlicet ut ipsi simus genus electum [et add. B, C, H.] , regale sacerdotium, offeramus illi debitæ laudis sacrificium, annuntiantes virtutes ejus, qui de tenebris nos vocavit in admirabile lumen suum, et in [om. A, D.] partem sortis sanctorum. Cujus sanctæ vocationis ministros, primo quidem apostolos posuit; quibus et dixit: “Vos estis lux hujus [om. D, E, H.] mundi.” Deinde convalescente atque clarescente luce ejusdem [om. F.] fidei, splendidos longe lateque Ecclesiarum pastores subnexuit, quos etiam in tantum gratiæ decus provexit, ut junctis sibi, quibus præerant [præerat D.] , gregibus diversi ordinis, sexus et ætatis, innumerabilem secum ducerent exercitum [exerc. duc. E.] militiæ nobilis, usque ad pretiosam mortem, pro amore dimicantem sui regis [gregis F. supra lineam al. man. vel gregis C.] . Ob cujus fidei, patientiæ et victoriæ meritum, palmam percipere meruerunt gloriæ cœlestis et perennis coronam beatitudinis.
[2] [S. Foillanus Hibernus,] In quorum sacrosancto futurus collegio præscitus est ab initio et prædestinatus almus puer Foillanus, qui [om. B, C, F, H.] in Hibernia ex regali prosapia [progenie F.] oriundus fuit [om. B, C, F, H.] ; qui nobilitatem [nobilitate F.] generis generositate nobilitavit eximiæ mentis. Ab ipsis enim pueritiæ annis divinis se jugiter mancipavit obsequiis. Et licet non nostras, sed natione videatur exterus, nobis tamen ut peculiaris dono divinæ providentiæ [dono div. prov. om. H.] est directus, dum ministros salutis humanæ cunctis mundi destinaret [dum ob salute (sic) humanam cunct. mun. destinatus est H.] partibus [divisio capit. indicatur add. II E.] . Hic [Sic C.] denique vir sanctus per incrementa ætatis ac probitatis adultus, dum vitæ præsentis peregit incolatum, seipsum in [om. H.] omnibus exemplum bonorum præbuit operum. Postquam vero eisdem operibus sibi patrocinantibus, ad cœlestis vitæ translatus est regnum, suarum nobis suffragatur [suffragatus F.] meritis intercessionum [prius intercessionibus; corr. al. man. C.] .
[3] [cujus Vita hic retractatur,] Cujus vitæ seriem olim quidem non satis [om. H.] polito digestam stilo, nunc vestra poscente ac magis imperante, fratres, caritate, cogimur nostro [vestro A.] , licet humili, et ut doctis patet quibusque, imperito describere [scribere F.] calamo. Ut tamen noverint omnes, qui hæc legere vel audire voluerint, qualis quantusque isdem vir extiterit; ad laudem nominis Domini, cujus munere talis tantusque [isdem vir-tantusque om. D, E.] fuit, atque [om. E, H.] ad capescenda [capensanda F.] ejus laudabilis vitæ exempla, fidelibus commemorando [prius commemoranda; corr. B.] de pluribus pauca breviter sanctitati vestræ, sicut jussistis, proponimus [proponimur H.] .
[4] [patria egressus,] Plurimorum quidem sanctorum, quos Ecclesiæ suæ imitabiles [mirabiles H.] gratia concessit divina, hujuscemodi vitæ fuit instantia, ut a minoribus ad majora, ab inferioribus ad celsiora [excelsiora F.] , ab imperfectis ad virtutum perfecta tenderent [tendens F.] culmina. Hic vero beatus pater Foillanus, quasi pigeret eum lento passuum [gressuum F.] conamine [prius Foillanus quasi firmo passuum conamine; sed recenti man., in textu deletis vbis firmo et quasi, in marg. script.: quasi pigeret eum lento H.] scalarum gradus ad altiora tendentes [prius tendens; corr. H.] scandere, divina se gratia [gratia se D.] subvehente, volatu, ut ita dictum sit, aquilino altissima virtutis [virtutum D, E, H.] fastigia petiit, et cum beatissimo patriarcha Abraham audita Domini voce: Exi de terra et de cognatione tua, imitator fidei et operis ipsius libentissime paruit. Reliquit igitur cognationem, reliquit et patriam, atque spontaneam adiit peregrinationem. Ideoque benedictionem filiorum Abrahæ, terram scilicet repromissionis, quæ terra viventium, eo quod illic omnes absque metu mortis vivant, rectissime dicitur, jure, ut ejus filius, hereditavit [III add. E.] . Quam sane mirandæ actionis iste sanctus apparuit, qui in una eademque re præcipuos utriusque testamenti, veteris scilicet ac novi, patres imitatus fuit. Non solum enim Abrahæ, in eo quod angelica admonitione patriam cognatosque deseruit, sed et apostolicorum pedissequus vestigiorum extitit, in eo quod dominica admonitione omnia habita [prius habitu; corr. H.] cum habendi voluntate reliquit. Dum ergo id quod in præceptis summum est, adimplevit, quod in præmiis quoque [om. F.] summum est, acquisivit, centuplum scilicet in hoc sæculo, et vitam æternam thronumque judiciarium in futuro. O quam pretiosum est [om. B, C, F, H.] quod cum Deo fit sine pretii comparatione commercium! O quam felices tam felicis mercimonii mercatores! Dant temporalia, accipiunt æterna. Relinquunt caduca, accipiunt immobili stabilitate vigentia. Relinquunt transitoria, accipiunt sine fine mansura [inverso ordine Relinquunt-mansura. Relinquunt-vigentia F.] . Quis [quid F.] igitur tantum tota aviditate non expetat [expectat C, H. prius exspectant vel exspectantur; corr. exspectat F.] mercimonium, quo [quod B.] pro luto aurum, pro terrenis cœlestia acquiruntur? Curramus ergo fratres, curramus omnes, toto properemus affectu, non sit in festinando mora; dum tempus est, dum vacat, dum negociator noster sustinet; dum sine discretione personæ omnes [om. F.] advocat ad se [ad se omn. vocat B. ad se omnes advocat C, H.] , dum etiam famelicis ac sitibundis per gratiæ suæ [om. H.] præconem quotidie clamat [ad se-clamat om. F.] : “Omnes sitientes venite ad me, et qui non habetis argentum, properate, emite et comedite. Venite, emite absque argento, et absque ulla commutatione vinum et lac;” dum ipse etiam per se ipsum laborantes et ærumnosos ad se invitat: “Venite, inquiens, ad me [ad me, inq. C, F.] omnes qui laboratis et onerati [honorati C.] estis, et ego reficiam vos.” Itemque: “Qui sitit, veniat et bibat.” His audiendi auribus, quæ in interiori sunt homine, perceptis, non negligamus, fratres, habentes præ oculis exemplar ac totius sanctitatis speculum hunc beatissimum patronum nostrum [nostr. patr. E.] Foillanum, qui se vocantem [vocante F.] Dominum non obturato [obturavit B. corr. obdurato C. obdurato F, H.] corde, non surda pertransiit aure, sed quam celerius secutus est festino obedientiæ pede. Cujus actionum exempla si prompta et alacri mente sectemur, præmiorum quoque participes effici merebimur. Sed jam ad ejus laudes merito prædicandas revertamur.
[5] [et episcopus factus,] [IIII add. E.] Præfatus igitur vir Dei a perfectis, ut dictum est, incipiens, et ad potiora quotidie contendens, ac soli Deo liberius inhærere desiderans, hoc quoque solum suum esse bonum reputans, omnem mundanam concupiscentiam posthabuit [corr. in marg. postposuit F.] , et animam suam sedem sapientiæ fieri instituit. Et quoniam ipse thronus Dei factus, tantum sessorem habere elegit [delegit B, C, F, H.] , jure cum senatoribus cœli thronum judiciariæ potestatis accipere dignus fuit. Cujus rei, adhuc in terra corporaliter commorans, quasi firmissimum tenuit pignus, dum vir honorificus honore pontificali sublimatus, cum beato Petro apostolo pontificium ligandi solvendique est sortitus, ut quæcumque statueret in terris, rata forent et [om. F.] in cœlis.
[6] [Galliam petit et Nivellis excipitur] Unde [et add. C.] in hoc promerendo, temporibus regis Francorum Sigeberti [Sigiberti H.] , cum Grimoaldus b esset [prius etiam; corr. rec. man. H.] major domus, et Erchenaldus [Herch. A, D.] c quasi patricius, post excessum vitæ sanctissimi fratris sui Fursei, qui olim secundum revelationem angelicam in Franciam veniens, cum præclaris fulgeret virtutibus, a prædicto Erchenaldo [Herch. D. Arch. F.] cum magno susceptus et habitus, etiamque sepultus d, ut tantum decebat virum, honore fuerat; socio seniore fratre eorum Ultano e [qui add. F, H.] , et ipse peregrinationis dilectæ sibi gratia Franciam adiit; et cum plurima evangelizando peragrassent loca, tandem ducente Domino, nobilissimæ tunc temporis [tunc temp. om. H.] matronæ [matronæ A.] Itubergæ [Ytubergæ H.] f, ejusque filiæ Gertrudis [prius Gerethrudis; corr. eraso e et sic deinc. A. Geretrudis B, C. et sic deinc. Gertrudis E, F, H. et sic deinc. Gertrudis D. sed deinc. Gerthrudis.] , sanctissimæ virginis, cujus multa apud nos sanctitatis clarent monimenta [cujus-monimenta om. H.] , sancta adepti sunt contubernia.
[7] [a S. Gertrude.] Vere digna nimiumque talium grata societas et amabilis Deo, ut venerabili præsuli Foillano divinitus sociaretur ac commendaretur [commodaretur F.] Gerthrudis, sacratissima virgo [sacrata F.] . Repræsentatur denique nobis istic [prius isti cum; dein delet. a corr. H.] evangelica pulcherrimis effigiata virtutum floribus imago, dum veluti quondam Johanni dilecto Christi [Chr. dil. C. Christus dilectæ F. Christo dilecto H.] evangelistæ et apostolo, ipsiusque in servando [servanda D.] matrem [apostolo ad servandam mater vic. H.] vicario, commendatur Maria, supra quam dici queat sanctissima ac purissima virgo; ita nunc huic Foillano, Christi dilecto vere et evangelistæ et apostolo [ipsiusque-apostolo om. F.] , insuper et virgini mundissimo, sacris tuenda admonitionibus et [add. rec. man. A. om. B, C, F, H.] exhortationibus, exemplis, precibus et meritis, commendatur Gerthrudis, ejus [corr. ejus comm. Gert. C. Gert. ejus comm. F.] chara virgo. Illa namque virgo, domina nostra beatissima, mater extitit verba angeli [evangelii F.] audiendo, credendo, ipsumque Verbum Dei concipiendo et generando: ista autem virgo mater esse meruit verbum Dei aure audiendo, corde credendo [ipsumque Verbum-credendo om. F.] , mente concipiendo, memoria alendo [memoriæ dando H.] , et in quorumcumque valuit sensibus verbo exemploque bonæ conversationis generando, atque in omnibus adimplendo et custodiendo. Sed et ipsius Christi vicariorum non est per omnia dispar, ut ita dictum sit, agnitio. Ille Christi apostolus, iste vir apostolicus; ille evangelicæ descriptionis, iste ejusdem prædicationis gratia dictus evangelista. Uterque vero [prius utero; corr. rec. man. H.] virginitatis præditus sanctimonia, sibi congrua sortitus est ministeria. Ille enim [om. F.] virginem matrem Domini accepit in suam [corr. sua C.] , iste virginem sponsam Domini sui, et, ut dictum est, matrem accepit in suam [corr. sua C.] . Calicis quoque Ihesu potandi [potando C.] , quem ille se bibere [posse add. B, F, H.] professus est, nec iste exsors [prius exorsus; corr. exors H.] fuit, quod in contextu nostri sermonis liquebit.
ANNOTATA.
a
Codices secundum quos Vitam alteram
S. Foillani edimus [Cfr. Comm. præv., num. 3. S. Bouvier, Miroir de sainteté, etc., pag. 273, edit. 1674.] , his distinximus literis:
A Cod. Audomaropolitanum seu Bertinianum 791, sæc. XI.
B Namurcensem (olim Broniensem), sæc. XI.
C Mettensem 395, sæc. XI.
D Bruxellensem 7460, sæc. XIII.
E Duacenum 838, sæc. XIII.
F Trevirensem 965, sæc. XIII.
G Bruxellensem 18654, sæc. XII.
H Montensem 8439, sæc. XIII.
Lectiones ex hac Vita seu potius panegyrico sumptæ recitabantur in S. Foillani Officio, octava die post festum inventi corporis.
b Cfr. Comm. præv. num. 13 et Vit. I, annot. h.
c Erchenaldus, in pluribus antiquis documentis [Cangius, Gloss. mediæ et infimæ lat., vbis Major domus et Patricius, tom. IV, p. 191, tom. V, p. 143, edit. Didot.] dicitur Majordomus, apud Bedam [Hist. eccles. Angl., lib. III, cap. XIX.] patricius; in Gestis abbatum Fontanellensium [Pertz, Monum. Germ, Script., tom. II, pag. 272.] modo Major domus, modo præfectus domus regiæ, modo patricius; in hac denique S. Foillani Vita, quasi patricius. Porro patricii Francici perinde ac duces et comites regebant provincias populisque jus dicebant. Videtur autem hoc munus præsertim apud Burgundiones obtinuisse, in quorum regno maxima ac suprema post regem extiterit dignitas, alia tamen a dignitate Majoris domus, licet summa parque fuerit utriusque potentia et auctoritas, dispari tamen nomine [Cangius, tom. IV, pag. 192.] . Atque hæc ex Cangio, qui Franciæ tum majores domus tum patricios recensuit. Cur vero S. Foillani laudator Erchenaldum quasi patricium dicat, hæc forsan causa fuit, quod aliquamdiu non utrumque Clodovei II regnum administravit, sed Neustriam tantum, Burgundiam procurante Flaocato. Cum ab anno 640 major domus fuisset Neustriæ, anno circiter 656 videtur trium regnorum, Neustriæ, Austrasiæ et Burgundiæ, major domus fuisse constitutus [Cfr. Bonnell, Die Anfänge des Karol. Hauses, pag. 143. Richter, Ann. des Fränk. Reichs, im Zeit. der Merov., pag. 128, 165, 166 et 168. Daniel, Hist. de France, tom. II, pag. 200, edit. 1755. Damiens de Gomicourt, Diss. sur les maires du palais, apud Leber, Collection des meilleures diss. relatives à l'hist. de France, tom. VI, pag. 77. Pertz, Die Gesch. der merow. Hausmeier, pag. 45 et seq.] .
d Quam ample S. Fursei funus celebrarit Erchenaldus, legimus in Vita sancti viri a Bollando edita [Acta SS., tom. II Jan., pag. 41.] .
e Non senior seu natu maximus e tribus fratribus perhibetur S. Ultanus a plerisque biographis, sed natu minimus.
f Cfr. Comm. præv. num. 13.
CAPUT SECUNDUM.
Monasterium conditum in villa Fossensi. Mors S. Foillani. Ejus corpus reperitur et Fossas transfertur.
[In villa Fossis, a S. Gertrude data, conditur cœnobium.] [V add. E.] Verum [Rerum A.] modis optime congruentibus, beatus præsul Foillanus almæ virgini Gerthrudi contubernalis effectus, fidei fervorem, spei longanimitatem et caritatis dulcedinem illius jugiter inserebat sensibus; ut Deum ex toto corde, et ex tota anima, et ex omni mente sua, et [atque B, C, F, H.] proximum sicut se ipsam diligeret. Sancta autem virgo, agnita tam ejus quam fratris sui Ultani sanctitate, per manus eorum [eorum man. F.] Deo obtulit [obtul. Deo B.] partem hereditatis suæ, scilicet villam vulgo Fossas a dictam, quam ipsis tradidit in servorum Dei alimoniam, ut in eo construerent loco monasterium ad perpetuale peregrinorum hospitium, quatenus e longinquis adventantes regionibus ibi competens sibi sumerent solatium. At vero sancti viri, gratia Dei [reliqua desunt, excisis foliis sequentibus H.] præbente effectum, quam citius expleverunt sacræ virginis votum, ædificatoque monasterio [atque servientium Deo delegato ministerio add. B, C. atque serv. Deo deleto minist. add. F.] , Ultanus quidem rector in eodem resedit cœnobio [cœn. res. F.] , sanctus autem Foillanus in beatæ virginis contubernio suo se reddidit officio b.
[9] [Quo tendens S. Foillanus incidit in latrones,] Quod cum plurimo peregisset tempore [temp. per. C, F.] , devotasque fidelium mentes ad virtutum culmen erigere et ad perfectionis studuisset fastigia concitare, Deo per omnia cooperante in bonum, jam ejus vocatio ad sacrum aderat martyrium. Incidit ergo illi ex fonte caritatis, quo jugiter redundabat, profluens [proflens F.] hujusmodi cogitatio, ut suam, consolationis exhortationisque causa, præsentiam exhiberet unanimi fratri Ultano, servisque Dei [om. F.] in præfato degentibus cœnobio. Celebratis itaque missarum rite solemniis, sanctissimæ virgini Gerthrudi [Gert. virg. F.] valedicens et fratribus ac [et D, E.] sanctimonialibus, eorumque sanctis se commendans precibus, corpusculi quoque sui sepulturam quadam animi perspicacitate eis commendabat attentius. Post hæc iter arripiens, trium dumtaxat fratrum comitatu contentus, dum viæ nescius per quemdam saltum iret erroneus, applicavit se [applicuit B, C, F.] ei satellitium [satellitum B, C, F.] diabolicæ tentationis, quod tamen sancto viro versum est in augmentum virtutis. Adest namque subito serpentina fraude et nequitia plenus minister diabolicus, qui falsam hospitii simulans humanitatem, sed abominandam cunctis mortalibus in eos meditans crudelitatis inhumanitatem, deductis per devia ad villam quæ vocatur Sonefia c, viris animo et opere rectis atque simplicibus, parabat [parat D, E.] illis necem, veluti lupus atrocissimus innocuis ovibus. Neque vero latere poterat virum prudentissimum, spiritu scientiæ ac [atque F.] præscientiæ plenum, dolosum satellitis satanæ machinamentum. Unde virtute [virtuti A, E.] fortitudinis ad omnia adversa constantissimum atque patientissimum gestans animum, more pernox solito [sol. pernox. E.] in continuatione psalmorum, hymnorum canticorumque spiritualium, a quibus vir Deo soli vacans non diebus, non noctibus cessabat, se suosque sodales attentius illi committens, eventum rei interritus expectabat d.
[10] [sociosque suos hortatus ut impavidi mortem occumbant;] [VI add. E.] Ergo post laudum expletionem matutinalium, cum sanctus vir suos videret commilitones ad mortis jamjamque imminentis pavidos [pavidus B.] exitium, ut erat facundissimus, potens in opere [pro in opere: incipere A.] virtutum et sermone exhortationum, hujusmodi illis vultu placido, ore sereno, promebat alloquium: “Nolite, quæso, fratres, turbari; nolite mortis formidine concuti; nolite terreri: oportet quidem hæc [hoc D, E.] fieri; oportet [nos mortis debitum pati; sed mementote quia oportet add. B. F. nos debitum mortis oportet in marg. add. C.] nos stare ante tribunal Christi. Mementote [memento D.] , filii carissimi, verborum Domini: Nolite, inquit, timere eos, qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Quod si appropinquavit tempus nostrum, et ideo nunc Dominus suo justo judicio, licet nobis occulto, nos in manus tradidit iniquorum, laudantes eum, in quo non est iniquitas, quia justus est in omnibus viis suis, eorum verbis, qui pro testamento ipsius in mortem sua [suam F.] tradiderunt [sua add. A.] corpora, humiles atque intrepidi dicamus: Moriamur et nos in simplicitate nostra, et testes erunt super nos cœlum et terra, quod injuste perdunt nos. Nam nos servi inutiles, cur mortis viam ingredi pertimescamus, sine qua ad veram vitam nequit fieri transitus, cum Dominum et Deum nostrum eamdem measse veraciter credamus? Quin [prius quia; corr. qui D.] potius benedicentes ipsum, cum psalmista humiliter deprecemur: Benedictus Dominus die quotidie: prosperum [enim add. B.] iter faciat [faciet F.] nobis Deus salutarium nostrorum. Deus enim noster est Deus salvos faciendi. Neque obliviscamur quod ad nostram pertinens consolationem subsequitur: Et Domini Domini exitus mortis. Atque illud apostoli sedula mente volvamus: Quia non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis.” Talibus alloquiis perterrita mitificabat ac [et F.] pavefacta suis [nimis B, C, F.] recreabat corda suorum.
[11] [occiditur; ejusque martyrium] [VII add. E.] Interea furiis jam ante mente conceptis agitatus, irruit ille miser, sed non miserabilis, non jam hospes simulatus, sed hostis apertissime truculentus [trunculentus A.] , non multo quidem satellite, quia nec erat necesse, comitatus, sed multo dæmone plenus, virumque sanctissimum mortem intrepide opperientem stricto appetens mucrone, sacrilegas manus sacrosancto ipsius impiavit sanguine. Deciso denique venerando [venerandi B.] sacerdotis capite, in socios quoque ejus simili [om. D, E.] cum suis sodalibus [crudeli add. E.] debacchatus est furore. Hoc quoque [ergo E.] maximo peracto scelere, filii tenebrarum putantes quod egerant celari posse [filii-posse om. B.] , abdita petunt silvarum, ibique nimium inhoneste honestum projiciunt, magis quam recondunt, thesaurum, corpora videlicet nuda atque omni tegmine spoliata sanctorum virorum. Ac ne forsan a vicinis aliqua valerent deprehendi suspicione, vestes sacras cum equis et indumentis ab eorum corporibus sublatis, in longinquis partibus studuerunt venundare [ven. stud. F.] , ac parvo quidem lucro maximum suarum dispendium animarum lucrifacere. O detestandum facinus avaritiæ, o cupiditatis ardor unaque sitis [una quæsitis E.] inexplebilis, cujus inebriati [inebrietati F.] veneno miseri homines, nec jam somno, sed in vivo corpore gravissima depressi morte, obturata [obdurata B, F.] audire nequeunt aure tonitruum illud terribile: “Quid proficit homo si mundum universum lucretur, animæ vero suæ detrimentum patiatur?” aut: “Quam dabit homo commutationem pro anima sua?” sed et illud, quod nimis horrendum [est add. F.] impiis sequitur: “Filius enim [autem F.] hominis venturus est in gloria sua cum angelis suis, et tunc reddet unicuique secundum opera ejus [sua B, F.] .” Heu! quam pessime [om. F.] miseri avari et rapaces animas suas habent venales, et sicut infernus, cui similes habentur, et ad quem festinare [properare B, C, F.] contendunt, semper insatiabiles modum nesciunt, et cum feralibus dentibus universa discerpant [discrepant A, E. discerpunt B, F. prius discerpent C.] , saturitatem penitus ignorant, sed semper esuriunt, semper inopes sunt [fiunt B.] . Verum totius humanitatis expertes, sanguine etiam exsaturari nequeunt: ideoque merito sine termino, sine modo, tormentis subigentur æternis: ubi vermes eorum non morientur [vermis … morietur B, C, F.] , et ignis non extinguetur, ipsique [ipsi F.] infelices mori non sinentur; quia mors veniens super illos ipsa non morietur, et dolor perpetuus, quos affliget, non interimet, neque ipse [om. F.] finietur. Ergo illis in æterna morte sine moriendi potestate, ut dictum est, durantibus infeliciter, justi in æterna vita sine timore moriendi, totius miseriæ ignari [omni add. B, C, F.] , jocunditate repleti gaudebunt feliciter. Cum quibus et beatus pater noster martyrque Foillanus, ut bonus miles, post labores sui certaminis, post sudores, quos in cœlo reposuit jam emeritus, copiosa suorum præmia [merita F.] meritorum recensens, indefectivis fruitur gaudiis, conspiciens cum angelis desiderabilem faciem Patris cœlestis. Cujus meritum sanctitatis etiam post depositionem sacri corporis revelatio patefecit angelica sanctæ Gerthrudi virgini cœlitus ostensa, veluti [sicut E.] sequens declarabit pagina.
[12] [revelatur S. Ultano, qui videt columbam sanguine cruentam;] [VIII add. E.] Igitur post hujusmodi excessum vitæ beati [patris et add. F.] præsulis Foillani, jam rotabantur dies plurimi quibus alma virgo Gerthrudis [Geretrudis et sic deinc. G.] optatum præstolabatur sui reditum patroni, vehementer admirans, cur in revertendo sibi constituti prætergressus sit tempus placiti. Tandem ad cœnobium quo vir sanctus ire perrexerat, nuncios mittit, ut tam morosæ causas dilationis scire posset [prius possit A. possit B, C, F, G.] . Qui venientes, cum desideratum minime virum [vir. min. E.] reperissent, Ultanum, ejus fratrem [fratrem ej. E.] , adeunt; quid super eo nosset, requirunt. Ille vero sanctus in his satis admiratus et cujusdam præmonstratæ sibi [om. C, F.] visionis sagacitate curiosus, atque [at G.] cum suo corde meditatus, his sacræ virgini velut oracula reddit affaminibus: “Tua, virgo prudentissima, perspicax viderit industria, quid portendant [portentant A. prius portentant D.] signa, non absque certi causa præsagii mihi taliter præostensa. In vigilanti denique orationum instantia affore mihi visa est [est visa D.] columba super nivem toto quidem corpore [corp. quid. F.] dealbata, sed fluvido [fulvido D, E.] roseoque sanguine alas perfusa, ac leni volatu scandens supera. Quorsum prospexerint [perspexerint D.] ista, tua, virgo beata, undique secus oculata perviderit sollertia. Namque de cari fratris præsentia nulla aliorsum patent indicia.” Postquam hæc hauserunt sacræ virginis aures [om. F.] , stimulant mentem acrioris curæ [prius vitæ G.] sollicitudinis, ac mox longe lateque nuncios dirigit [dir. nunc. F.] celeres, nullius tamen sibi certitudinis responsa ferentes. Quid ageret virgo anxia; quo se verteret, tanto patre orbata [et add. D, E.] ; cujus consilii caperet commoda tali consultore veluti viro suo viduata? Sed nequaquam defuit ei superni respectus gratia, illius inspirans animo [illius-animo om. G.] , ut, quæ hominibus videbantur occulta, ab eo, quem nil latet, et apud quem non est vicissitudinis obumbratio, quæreret propalanda. Et quoniam non satis suis [suis sat. C, F.] fidebat meritis, licet forent præcipua, sciens quia multum valet deprecatio [unius add. B, C, G.] justi assidua, sed amplius frequens multorum justorum orandi instantia [mult. just. or. freq. inst. E.] , aggregat secum fidelium, clericorum scilicet diversi ordinis, ac sanctimonialium, seu laicorum utriusque sexus, ad id peragendum, conventicula; triduana vigiliarum, jejuniorum atque letaniarum indicitur devoteque expletur observantia. Ipsa autem virgo veneranda, quam major in hoc [hæc B, C, F, G.] remordet cura, maxima se præ [pro se præ: semper A.] omnibus profligat [profigat G.] inedia, ac prece rogat assidua, quatenus a Deo certa sibi donentur sui pedagogi indicia. Et ecce respexit Dominus in orationem humilium, et non sprevit preces [precem B, D.] eorum.
[13] [et S. Gertrudi, cui ostenditur quo loco jaceat sacrum corpus] Denique ante lucanum [lucinium F.] dum virgo sibi [sibi virgo D, E.] consuetudinarium complesset [implesset G.] vigiliarum officium, et adhuc mens ejus intenta cœlestibus, juxta psalmistam, in matutinis meditaretur in Deo, ut videret virtutem et gloriam ejus, digna habita est [est habita F.] , utpote vitæ cultrix coangelicæ [angelicæ G.] , licet adhuc in terris posita corpore, angelica visitari, consolari ac lætificari societate et allocutione. Astitit nempe ei de cœlis [de cœlis ei F.] a Deo missus angelus, qui vultu sereno, voce amicabili, sic illam est [est illam F.] affatus: “ Virgo, inquiens, Gerthrudis Deo devota, ab ipso præelecta atque dilecta, quem et tu [om. B.] continuatim mente [om. C.] diligis sincera, hæc tuæ petitioni admodum sibi caræ reddita, ac per me tibi directa [dir. tibi B.] , ipsius accipe responsa. Præsto sunt, ait tuus sponsus, meæ excellentiæ aures ad tuæ humilitatis preces; ac [ad C.] lacrimas ex intimo caritatis fonte manantes, prospexi, extrinsecus roseas tuæ faciei genas irrigantes, quas in gaudium tibi versum [versas F.] iri actutum [om. F. actum A, D, E.] perpendes [perpendis A, D, E.] . Meus namque fidelis servus Foillanus, super quo sollicita haberis nimium, quem tibi pro tempore necessarium tuæque salutis et augendæ [augendi F.] gratiæ volui fore ministrum, post peractum fideliter [feliciter F.] commissum sibi officium, peregit quoque feliciter martyrio [commissum-martyrio om. F.] temporalis vitæ [vit. temp. D, E.] stadium et promeruit vitæ perennis bravium. Et quoniam bonum certamen certavit, cursum consummavit, fidem servavit, jure sibi repositam justitiæ coronam cum martyrii palma [palmam B.] percepit [VIII add. E.] .” Audiens angeli verba virgo beata, et in Domino, ut par erat, admodum gavisa, trini muneris exultat gratia, de visitatione scilicet angelica, et [om. G.] de consolatione divina, atque [de add. B, C, F, G.] sui patroni gloria. Ideoque magnifica sanctæ Trinitati persolvit munia. Addit [addidit F.] vero hæc angelus: “ Ne super tui corpore patroni nondum [patr. nond. om. G.] propalato aliquo movearis scrupulo, egrediens diligenter [om. G.] attende signa [signo B, C, F, G.] , ut illic quæratur [quær. il. F.] quo tibi monstravero.” Quod cum factum fuisset [esset B, C, F, G.] , igneam maximi splendoris ostendit illi [illi ost. B, C, F, G.] columnam, a [et C.] tellure, quo [qua B, C, F, G.] sanctorum reposita erant corpora, ad cœlum usque porrectam. Hujus itaque signi indicio amplius exhilarata, adhibuit quoque ad hoc perspiciendum [prospic. F.] plurimos, certæ relationis fideique gratia. Sicque cuncti hoc miraculo certificati [certif. mir. F.] , pergentes directo [recto D, E.] itinere, ad locum sibi cœlitus præsignatum [præmonstratum F.] pervenerunt, et quæsita citius justorum corpora invenerunt, post diem necis [om. F.] eorum septuagesimum octavum, qui est XVII [septimo decimo F.] kalendarum februariarum [februarium B.] , quo et beatus Furseus, frater ejus germanus, hujus vitæ fecit terminum, ac nunquam terminandæ acquisivit emolumentum. O gloriosum præsulem Foillanum, cujus puram animæ simplicitatem ac felicem martyrii cruorem alis sanguine perfusis nivea protestatur columba, sanctitatis meritum Gerthrudi beatæ virgini visio pandit angelica, specum latentis corporis ignea cœlotenus prodit columna!
[14] [Hoc, divinitus monitis Grimoaldo et Didone, Fossas transfertur.] Enimvero ut is qui apud Deum clarus erat meritis, apud homines fama celebris et honore foret venerabilis, accidit eo tempore Grimoaldum [Grimualdum G.] , qui erat major [major erat F.] domus [regiæ add. E.] , et Didonem, Pictavensem [corr. Pictaviensem C.] episcopum, illis immorari [innotari F.] partibus Cumque inibi [verbi F.] orandi gratia sanctorum Dei frequentarent limina, illo die quo beati Foillani sociorumque ejus corpora deferebantur funeranda, cum præfatus episcopus post vigiliarum officia sopori dedisset membra, talia per visum accepit [om. G.] monita, ut studeret occurrere quantocius ad Heliæ prophetæ corporis obsequia. Qui mox depulsa somni gravedine, surgens concite, hausit auribus diversorum voces psalmorum hymnorumque concrepantes melodias [prius melodiæ; corr.: melodiam A. melodiæ B, C, F, G. melodiam? D. melodiam; forte prius melodias vel melodiæ E.] . Ac percunctatus quænam essent hæc [prius hæ A.] , comperit eas virorum Dei exequiis inservire, sicque intellexit, quid sibi imperatum sit [fuerit E.] de corpore Heliæ prophetæ. Nec immerito beatus pater Foillanus post obitum suum tanti prophetæ dignus extitit scemate declarari, cujus sanctitatis meritum, dum adviveret [adhuc viveret C, F, G.] , ipse [om. F.] studuit imitari. Accito igitur [ergo D, E.] Grimoaldo, tunc domus regiæ totiusque regni Francorum provisore, proruunt debitum venerando funeri [funeris C.] obsequium impendere, ac subjicientes humeros vectationi piæ sarcinæ, in deferendo illam se gaudent insudasse. Ergo in monasterio beatæ Gerthrudis sacrarumque virginum tribus discipulorum sancti viri corporibus terræ mandatis, atque [om. E.] confluentibus ad exequias tanti præsulis undique sacerdotum, clericorum ac sanctimonialium, necnon et laicorum, tam nobilium quam et plebeium [plebeiorum D, G. plebium F. plebebeium C.] , vota ac donaria sua certatim reddentium, innumeris [in muneris B.] turmis, cum maxima honorificentia in psalmis et [om. D.] hymnis, hinc inde personantibus fidelium choris, ad jam præmemoratum monasterium, quod ipse et venerandus frater ejus Ultanus ædificaverant [ædificaverunt F.] super fluviolum, qui Bervenna [Beverna B, F, G. prius Berverna; corr. Beverna C. Hervenna D.] dicitur, atque ex situ [prius exitu; corr. ex exitu A. exitu C. ex exitu D, E.] loci Fossas nuncupatur, delatum est, ac sepultum venerabile pignus ipsius corporis. Ubi etiam nunc usque [usque nunc D, E.] ad declarandum sanctitatis [sanctis G.] ejus meritum, per orationis ipsius interventum, exaudiuntur preces humilium Deoque devotorum, quæ salutifera sunt, poscentium, præstante Domino nostro Ihesu Christo [præstante-Christo om. F.] , qui cum Deo [om. E.] Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen [Explicit passio sancti Foillani præsulis add. D. Explicit vita vel passio sancti Foillani add. E.] .
ANNOTATA.
a De Villa Fossis egemus in Gloria Postuma, num. 2.
b Quale fuerit hoc S. Foillani officium, exposuimus Comm. præv. num. 44.
c Cfr. Vitam I, annot. e.
d Jam a S. Patricii temporibus inter Hibernos monachos viguit mos cantandi psalmos et hymnos [Acta SS., tom. II Martii, pag. 577 et seq.; tom. II Maji, pag. 379. Cfr. De Montalembert, Les moines d'Occident, tom. III, pag. 92 et seqq.]
VITA TERTIA S. FOILLANI
ex codice Bruxellensi 18654, cum aliis collato.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
BHL Number: 3073
a
EX MSS.
CAPUT PRIMUM.
Patria, ortus, educatio S. Foillani ejusque fratrum.
[Philtanus, regis Hiberniæ filius,] I. De nobilitate generis SS. Fursei atque Foillani episcopi et martyris [Hic titulus et sequentes literis rubris exarati; numeri vero iis præfixi atramento postea sunt additi in A; tituli et numeri om. B, C.] . Circa tempora quibus in Francia regnaverunt filii vel nepotes Ludovici [Cludovici regis B.] , quem baptizavit sanctus Remigius, regnavit in Hybernia insula Fundloga [Funologa et sic deinceps B.] b, cujus frater fuit Brendanus c, qui Esbrem d insulam illustrabat [fundavit C.] episcopali officio. Porro in Scottia [Scotia et sic deinceps B.] e, quæ contigua est Hyberniæ, regnabat [regnavit C.] Brendinus [Vren et sic deinceps B.] , cujus frater [om. B.] major natu Feradach, junior [minor C.] vero vocabatur Adelfius [Adelphius et sic deinceps B.] Huic Adelfio erat filia nomine Gelgehes [Gerges B.] . Fundlogæ vero regi erat filius nomine Philtanus [Filtanus et sic deinceps B.] . Ex his carne et spiritu [carne B.] unitis lux magna emicuit, quæ longe lateque diffusis radiis orbem terræ illustravit. Philtanus enim gestiens se exercere primo adolescentiæ tyrocinio, contulit se ad Brendinum regem Scottiæ, ibique se [om. C.] honestavit bonæ indolis præludiis [proludiis A.] : ab eo etiam digressus, juniorem fratrem ejus Adelfium expetivit, vel quia is majoris erat nominis, vel (quod est [om. C.] probabilius) illuc eum dirigebat gratia divinæ dispensationis.
[2] [Gelgehen, inconsulto ejus patre Adelfio, uxorem ducit.] Cum nulla corporis elegantia, nulla animi gratia deesset Philtano, et cum omnis venustas [honestas C.] carnis et cordis [corporis C.] adesset Gelgehes [Gergi B. Gelgehi C.] filiæ Adelfii, facile obtinuit mutua familiaritas, ut ille ab illa præcordialiter amaretur. Eo perventum est, ut etiam sacerdotali benedictione uniti, rem nuptialem peragerent. Res legitime composita esse videbatur secundum ecclesiasticam regulam; sed rata esse non poterat secundum mundanam legem, quia non licebat filiis nuptialem subire copulam, inconsultis vel invitis patribus.
[3] [Quæ ad ignem damnata, miraculo incolumis evadit.] Adelfius, cognita filiæ suæ copula, quam jam intumescens [tumescens B.] uterus accusabat, intemperanti ira exarsit in filiam, et sine aliqua audientia edicit illam esse jactandam in fornacem ardentem. Concurrunt omnes ad triste spectaculum. Accurrit et ipse rex Scottiæ [Scotiæ C.] Brendinus, quasi mitigaturus intemperantiam [iracundiam C.] fratris sui. Omnibus attonitis super nova acerbitate rei, subito vox clara audita est ab omnibus: “O Adelfi, noli fieri parricida. Quod Deus conjunxit, homo non separet.” Consternantur [consternuntur corr. B.] omnes stupore, incerti unde hæc vox prodierit. Alii putabant hanc vocem fuisse [esse C.] angelicam, alii putabant ipsum infantem, novo miraculo, ex utero matris illic astantis [stantis C.] hanc dedisse vocem. Solus Adelfius in nullo terretur, in nullo movetur; sed reputans hæc verba esse phantastica, tres rogos accendi præcepit [præcipit C.] . Dictum ac factum. Puerpera ad ignem adducitur. Cunctis ergo flentibus, illa extensis ad cœlum manibus: “Fons, inquit, bonitatis, Deus, qui natus es pro nobis de [ex C.] virgine Maria, libera me de hoc incendio ignis, sicut liberasti tres pueros de fornace ignis ardentis. Et [quod B.] si hoc in igne peritura sum, non pereat saltem [om. C.] hic fructus uteri [ventris C.] mei. Quando enim me legitime [legitimo B.] viro copulavi, tibi devovi fructus uteri mei [quando-mei om. C.] .” Inter orandum, de terra lacrymis ejus madefacta fons aquæ prosiluit, et rogos ignis extinxit. Omnes flentes præ gaudio conclamant [clamabant B.] in laudem Dei, et puerperam eripiunt de manu furentis patris. Adelfius nullo pietatis affectu, nullo Dei motus respectu, nec sic destitit a vexatione filiæ, sed jussit eam trans mare secedere, proposito tenore numquam remeandi.
[4] [Ejus filii, SS. Foillanus et Furseus, a S. Brendano instituti.] II. De nativitate et infantia eorum. Philtanus de uxoris suæ liberatione gaudebat, sed nec ipse ad patrem suum Fundlogam redire audebat, quia offensam animi ejus timebat, quod, inconsulto eo, uxorem duxerat. In tantum rigor paternæ censuræ in filios vigebat [vigebat in fil. C.] apud illos. Sano ergo consilio directus, ad patrinum [patruum C. et corr B.] suum, Brendanum episcopum, divertit, eique causam suam aperuit. Et quia locutus est ad aures sapientis, invenit remedium suæ calamitatis, exceptus ab eo cum omnibus suis. Ibi, impleto tempore pariendi, natus est Furseus, et post eum Foillanus [Fullianus, et sic deinceps B.] . Et quia eorum infantia sacris [eorum add. C.] miraculorum præsagiis sæpe clarificata est, sanctus [sapiens C.] episcopus eos [om. B.] pro voto [pro voto eos C.] matris eorum divino officio mancipavit, litteris erudivit f, et ecclesiastica religione imbuit. Credas forte dixisse Brendanum fratrueli suo Philtano quod Jacob patriarcha dixit Joseph, filio suo: “Duo filii tui, qui nati sunt tibi, in terra peregrinationis tuæ, mei erunt; reliqui quos genueris, tui erunt, et nominibus fratrum suorum vocabuntur in possessionibus suis.” Quis non credat, quod etiam Brendanus prophetico spiritu Foillanum juniorem præposuerit Furseo, majori natu, sicut Jacob præposuit juniorem Effraim majori natu Manasse? Ipse enim Furseus multiplicatus est quidem in populos per gratiam confessionis, sed junior natu Foillanus erat futurus major illo per gloriam martyrii. Jam de flore pueritiæ eorum spargebatur ubique fragrantia [fraglantia A.] : unde maternus avus eorum Adelfius g tandem permotus, properavit ad eos visendos cum fratribus [suis add. B.] , Brendino scilicet rege et Feradach duce, et eis mediantibus a filia sua Gelgehe [Gerge B.] veniam pro his quæ in eam commiserat, postulavit; qua impetrata, hilaris eam secum cum sponso ejus reduxit. Non multo post etiam Fundloga rex, paternus eorum avus, hominem exuit, eique Philtanus filius [ejus add. B.] in regnum successit [Credas-successit om. C.] .
ANNOTATA.
a Uti jam monuimus [Comm. præv., num. 5.] , hanc tertiam Vitam edimus ex codice Bruxellensi 18654 (A), collato cum apographo codicis Fossensis (B), et apographo Duchesnii (C): utrumque exstat in Bibliotheca regia Bruxellensi, num. 8928. Eam vitam quoque exhibet ejusdem bibl. cod. 10850.
b De S. Foillani majoribus egimus in Comm. prævio, numm. 18 – 21. Foelanus quidam seu Failanus, Hibernici reguli filius, memoratur in Vita S. Coemgini seu Keivini, abbatis Glandelacensis. De quo Usserius: Foillanus ille, inquit, idem cum S. Foillano Fossensi fuisse existimari potuisset, quem anno 654 martyrizatum Sigebertini Chronici interpolator retulit; si non ille episcopus fuisse diceretur, et Failanus inter presbyteros in nostro cathalogo recenseretur [Britann. Eccles. antiquitates, cap. XVII, pag. 501.] . Neque nos sanctum martyrem eumdem putamus atque Foelanum illum incertum, eo magis quod Acta S. Coemgini, inquibus occurrit, fabulis aspersa sunt quam maxime insulsis [Acta SS., tom. I Junii, pag. 319 et seq.] .
c Brendani Acta illustrarunt majores nostri [Acta SS., tom. III Maji, pag. 601.] . Colganus non videt quomodo S. Brendanus potuerit esse patruus S. Fursei ac proin S. Foillani, cum habeant genealogias omnino diversas. S. Brendanus dicitur originem duxisse ex semine Kierii seu Cyri filii Fergussii; Furseus vero ex familia longe diversa [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 89.] . Porro sæculo VI floruerunt in Hibernia duo sancti Brendani: alter, monasterii Birrensis in Momonia fundator et abbas, colitur die 29 novembris; alter, qui S. Foillani cognatus dicitur, die 16 maji. Plura hic condidit monasteria, quorum præcipuum fuit Cluain-Ferta, situm in Connacia regione et comitatu Gallivensi (Gallway) [Cfr. Acta SS., tom. III Maji, pag. 601.] .
d Insula Esbrem nulla est in Hibernia. Colganus legendum existimat Ard Brennin, hoc est, mons vel collis Brendani, vel rectius Erbsen sive Orbsen. Est enim locus in Momonia qui Ardfearta passim, aliquando Ardfearta Breninn aut Ard-Breninn dicitur, in quo fuit olim nobile S. Brendani monasterium, et hodie episcopalis sedes est. Est etiam in occidentali regione Connaciæ in lacu Orbsen insula, in qua S. Brendanus ædem sacram extruxit, ut in Vita ejus hibernica c. 59 habetur: estque dubio procul quæ hic mendose insula Esbren, recte vero insula Erbsen vel Orbsen vocatur [Colgan, Acta SS. Hib., pag. 89.] .
e Quum scriptor vocibus Scottia et Hybernia diversas exprimat regiones, vixisse credendus est post sæculum XI: nam ad illud usque tempus, ut eruditi nunc passim concedunt, Hibernia æque Scotia et Hibernia vocabatur. Errat etiam biographus qui Scotiam in qua natus erat S. Foillanus, ab Hibernia diversam dicit. De qua re lege Commentarium prævium num. 18.
f Quomodo sæculo VII et sequentibus Hiberni præ reliquis gentibus literas coluerint, ostendunt Stephanus White [Apologia pro Hibernis, cap. V, pag. 46 et seqq.] , Zeus [Grammatica celtica, edit. Ebel, præf. auctoris, pag. XI et seqq.] et comes de Montalembert [Les moines d'Occid., tom. III, cap. VIII, pag. 307 et seqq.] .
g Maternum avum, Adelfium, Aedhfind, seu Aidhfinn, dicit Colganus principem fuisse regionis Hy-briun in Connacia [Acta SS. Hibern., pag. 89 et 95. Cfr. Corblet, Hag. d'Amiens, tom. II, pag. 232.] .
CAPUT SECUNDUM.
S. Foillanus ejusque fratres in Hibernia, in Scotia et in Anglia
evangelium promulgant. Initia cœnobii Cnobheresburg. Pietas S. Sigeberti
regis. Rex Annas occisus a Penda. S. Foillani iter Romanum.
[SS. Foillanus et Furseus, renuntiato regno, evangelizant Hiberniam] III. Quod exierunt de terra nativitatis suæ. Furseus [igitur add. C.] et Foillanus, par nobile fratrum, non magni pendentes hanc [om. C.] terrenæ nobilitatis pompam [reliqua pars hujus num. et totus num. 6 om. C.] , nihil ambiebant de fastu terreni regni. Quia enim sciebant se ex utero matris suæ esse deputatos in sortem Dei [Domini B.] , gaudebant quod funes hereditatis sibi cecidissent in præclaris. Quid enim potest esse præclarius quam quod ipse Dominus erat pars hereditatis eorum? Abjecto ergo ambitu regnandi, instabant officio prædicandi et ubicumque occurrebat opportunitas, construebant ecclesias, in quibus, lucrando fidelium animas, geminarent commissa sibi a Deo talenta. Gloriabatur Hybernia, lætabatur et Scottia se tam bonæ indolis alumnos enutrisse, eosque eo virtutum pervenisse, ut per eos vigeret regni potentia et Ecclesiæ proficeret religio.
[6] [et Angliam.] Cum ergo multis annis illustrassent natales terras verbo et miraculis, videbatur aliis jam eos fuisse [esse B.] perfectos, quos viderant omnia præcepta legis a juventute sua observasse. At illi, quæ retro erant obliti, et in anteriora se extendentes, recolebant quod dixit Dominus adolescenti de observatione totius legis glorianti: “Unum, inquit [om. B.] , tibi deest: relictis omnibus, sequere me.” Igitur qui jam olim contempserant regalem paternæ aulæ pompam, et quodammodo se filios regis esse negaverant, animati, credo, exemplo Moysi [Moysi exemplo B.] , cujus fidem laudat apostolus Paulus, quod negaverit [qui negaverat B.] se esse filium filiæ Pharaonis, ipsi modo etiam animati exemplo Abrahæ, exierunt de terra nativitatis suæ, assumpto secum tertio fratre suo Ultano. Et primo ingressi Britoniam, etiam ibi reliquerunt laboris sui memoriam, quia etiam in transcursu seminantes verbum Dei, multos multæ messis manipulos cum exultatione reportaverunt Deo.
[7] [Ibi Anglorum orientalium rex Sigebertus] IV. De adventu eorum in Anglia et de statu Angeliæ. Engressi de Britonia [prius Britannia; corr. Hibernia B.] , venerunt in Angliam, quæ vocatur etiam Saxonia. Cur [Et cur B.] vocetur [vocatur C.] Saxonia, hæc est causa a. Cum Britanni olim diu multumque infestarentur a vicinis sibi gentibus, scilicet Britonibus, Pictis et [om. C.] Scottis [degentes in Saxonia add. C.] , invitaverunt ad auxilium suum Anglos degentes in Saxonia. Angli [inv. Anglos ad aux. suum. Degentes in Saxonia Angli C.] in Britanniam veniunt et Britannos quidem ab incursione hostium tutos reddunt; sed paulo post, intellecta Britannorum imbecillitate, quos defendendos susceperant, eos sibi subjugant: et vindicantes sibi Britanniam, vocant eam Anglicam Saxoniam. Erat autem Anglia divisa in multos populos, in Mercios [Martios B.] , in Anglos australes, in Anglos occidentales, et [om. C.] in Anglos orientales: hi singuli populi singulis regibus subjacebant. Apud Anglos orientales regnabat [sic C. regnabant A, B.] tunc temporis Sigebertus, qui erat amator pietatis et religionis: ipse siquidem olim timore inimicorum suorum exulans in Francia, ab episcopis illius regionis accepit catholicæ fidei rudimenta et [ac C.] ab eis adductus [ductus C.] est ad salutare baptisma, et restitutus in [om. B.] regno patrum suorum, ritum religionis, qua fuerat imbutus in Francia, edixit tenendum esse in Anglia.
[8] [cœnobium condit, cui præficitur S. Foillanus;] Hac opportunitate rei et temporis accepta, Furseus et Foillanus prædicabant verbum Dei [Domini C.] liberius, et quia apertum erat eis magnum et evidens ostium prædicationis, construxerunt ex dono regis monasterium in loco hinc vicinitate maris, inde densitate silvarum amœno, qui vocabatur lingua anglica Cnoberisburch b [Enoberisburg C.] , quod interpretatur Cnoberi [Enoberi C.] urbs. Ad hoc monasterium multis undique confluentibus tamquam ad portum salutis, Furseus, ut studio prædicationis vacaret instantius, expedivit se onere regiminis, et omnem curam monasterii commisit Foillano, deputatis ei ad consortium laboris Gobbano c et Diculfo d presbyteris, et loquente in se Spiritu Sancto, prædixit ei imminere regno et Ecclesiæ grave periculum, monens ut jactaret anchoram fidei contra omnes tempestates malorum e.
[9] [et ipse factus monachus,] V. De sanctitate Foillani et devotione Sigeberti regis. Sanctus ergo [vero C.] Foillanus, electus a Deo in vas electionis, ut portaret nomen ejus coram gentibus et regibus, attendebat sibi et gregi, in [om. C.] suo præmonstrans opere quidquid docebat ore. Deus enim qui operatur omnia in omnibus, congesserat in hoc [hocin C.] uno homine divisiones gratiarum [et add. B.] , divisiones ministrationum, divisiones operationum, quas dividit singulis prout vult. Aderat fides Foillano solidata in Spiritu Sancto. Cum sermone sæcularis scientiæ, aderat ei sermo spiritualis sapientiæ; cum gratia sanitatum, aderat discretio spirituum. Tam multiplici gratia ditatus, factus erat omnia [in add. B.] omnibus, ut omnes lucrifaceret. Quid faceret sine bono proventu, qui ad altitudinem perfectionis ascenderat tanto virtutum provectu [provectu B.] ? In una re potest videri quam efficax fuerit labor sancti viri [Aderat fides-sancti viri om. C.] . Rex [vero add. C.] Sigebertus, regni diademate dignus, totum se in eum rejiciebat, semper ab ore ejus pendebat, eum ad auriculam suam familiariter ponebat [eum ad-ponebat om. B.] , ei cor suum fiducialiter [fideliter B.] aperiebat [aperuit C.] . Eo [et eo B.] res processit ut rex, deposita pompa regali, intenderet fieri miles Christi. Quid multa? Commissa regni [rei B.] providentia Egrico [Egerico et sic deinceps C.] , regni ipsius principi [corr. participi A. participi C.] , abjecit arma; abjecit etiam regni insignia; tonsuratus in clericum, novus Christi tiro, submisit se monasterialis disciplinæ jugo. Videbatur ei quod tunc potentius regnaret, cum se ipsum regulariter regeret, et nullum regali censura terrens, omnes solo humilitatis exemplo coerceret [corr. exhilarabat C.] .
[10] [brevi post a Penda, rege Merciorum, occiditur.] VI. De nece Sigeberti regis et perturbatione Angliæ. Sic fide christianitatis [christianorum C.] florente in Anglia, jam pene subversa erat idololatria [fuit idolatria C. erat idolatria A.] ; sed tamen adhuc parebant ejus vestigia. Gens enim [om. B.] Merciorum, indurata perfidiæ vitio, adhuc rebellabat [reb. adh. C.] Christo, et credentes in Christum vexabat frequenti bello. Nec hoc fiebat sine dispositione [dispensatione B.] Dei. Sicut enim Deus cum subvertit Cananæos ante filios Israel, aliquas gentes subvertere noluit, ut in eis experiretur Israelitas: sic nondum retraxerat ab idololatria [idolatria A.] gentem Merciorum, ut per illorum rebellionem probaret bonos et damnaret malos [Nec hoc fiebat-malos om. C.] . Penda rex hujus gentis erat, qui duos Anglorum christianos reges [reg. christ. C.] Eduinum [Edwinum B.] et Oswaldum [Osualdum B.] , bello victos, occiderat. Hic bello impetens etiam orientales Anglos, quorum rex fuerat Sigebertus, vexabat graviter Angliam. Angli ad debellandos [bellandos B.] Mercios [Anglos C.] se accingunt; sed minus fidentes Egrico [Egricio B.] , qui vice Sigeberti regnabat, Sigebertum, suum quondam regem, adeunt, orantes ut secum ad bellum prodeat; eumque renitentem de monasterio extrahunt et secum ducunt. Ille edoctus a Foillano quid deberet Deo, quid deberet [om. C.] proximo, accinxit se solo fidei gladio, solamque virgam gestans in manu, stetit inermis in belli procinctu. Utrimque concurritur: exercitus Christianorum conteritur, rex Egricus occiditur, ipse etiam rex Sigebertus [Sigibertus C.] martyrizatur, et Anglia tota perturbatur.
[11] [Anna imitatur S. Sigebertum;] VII. De successione Annæ regis et familiaritate erga Foillanum. Foillanus videns esse impletam prophetiam fratris sui Fursei de perturbatione regni, timebat etiam de perturbatione ordinis ecclesiastici et de [om. B.] desolatione monasterii sui, ideoque jam deliberabat de Anglia recedere; sed quia posuit spem suam in eo [suam spem in Deo C.] qui dixit: In mundo pressuram habebitis; sed confidite, ego vici mundum [qui dixit-mundum om. C.] ; sensit se non frustra sperasse in Deo [Domino C.] . Annas f enim vir regii generis et amator religionis, succedens in regno orientalium Anglorum, vitam Sigeberti habebat pro exemplo, ut et [om. C.] ipse inhæreret Foillani magisterio, et se per omnia dirigeret illius consilio. Honorabat Foillanus religiosam regis dignitatem: honorabat rex generosam Foillani sanctitatem, et ut pateret testimonium fidei suæ, ipse, et ipsius exemplo, quique Anglorum nobiles, ornaverunt monasterium ejus [om. B.] augustioribus ædificiis et donariis [domiciliis C.] .
[12] [occiditur et ipse a Penda.] VIII. Quod Anna occiso Foillanus discesserit ab Anglia. Quam variabilis [corr. instabilis B.] est qualitas aeris [hominum B.] , tam variabilis est qualitas temporis [temporum B.] . Sub rege Sigeberto arridebat mundo serenitas [Sub Sig. rege videbatur undique ser. B.] : eo occiso, inhorruit [sæva add. B.] tempestas [pro inhor. temp. voces indistinctæ, sine sensu C.] : regnante Anna, putabatur redisse serenitas, sed non fuit diutina. Violentus enim turbo Angliam concussit, cum rex Merciorum Penda rursum [pro rediisse ser. rursum: posse possessione regni diutina frui. Sed commovens Angliam contra eum, rex Merciorum Penda exercitum duxit C.] orientales Anglos bello vicit, et regem eorum Annam peremit [vicit C.] . Tunc statu regni labefacto, cœpit labefactari etiam ecclesiastica religio. Foillanus [igitur add. C.] videns evenisse quod timebat, cogitatum suum in Domino jactat, quia quo se verteret dubius erat: et inspirante sibi magni consilii angelo, huc evasit ejus intentio, ut exemplo fratris sui Fursei faceret Domini præceptum: “Cum persecuti vos fuerint in civitate una [civitatem unam A.] , fugite in aliam [quia quo se-aliam om. C.] .”
[13] [S. Foillanus, Romæ episcopus ordinatus, Galliam petit.] Communicato ergo [Et communicato consilio C.] consilio cum fratre suo Ultano [prius Furseo A.] , et eo assumpto in comitatum peregrinandi, relicta Anglia, primo expetivit [expetunt B.] Romam, ut apostolicæ auctoritatis consilio [om. B.] directi expeterent etiam Galliam, jam prædicatione [prædicationis A.] fratris sui Fursei illustratam [illuminatam B.] . Apostolicæ sedi [fidei B.] eo tempore præsidebat Martinus g, qui inimicis veræ fidei usque ad sanguinem restitit. Illi Foillanus cor suum aperiens, se totum cordi ejus infudit. Papa sentiens fervere Foillanum desiderio prædicationis, in episcopum eum consecravit et [ei add. C.] officium prædicandi [prædicationis B] injunxit. Roma egressi [egressus C.] Foillanus et Ultanus, Gallias, adeunt ut expetant Latiniacum, ubi frater eorum Furseus cœnobium fundaverat. Ubi eum jam obiisse audientes, de morte quidem ejus tristantur; sed [om. C.] de æterna ejus gloria lætantur. Inde ad Perronam h, ubi fratrem suum sepultum esse audierant, non tam pede currunt quam animo volant, ut fratres fratri [ut fratris sui B, C.] justa præsentialiter solvant [absolvant C.] .
ANNOTATA.
a Fata Britanniæ, postquam Angli et Saxones magnam partem ea potiti sunt,retulerunt biographus S. Fursei et venerabilis Beda. Ex eorum libris desumpsit S. Foillani biographus suam narrationem.
b Cfr. Comm. præv. num. 16.
c Gobbanus colitur ut sanctus ad diem 20 junii [Acta SS., tom. IV Junii, pag. 21.] .
d Diculfus, alias Dicullus seu Tibullus, fuit cultu sanctorum cohonestatus; sed ignoratur quo die [Ibid., tom. I Junii, pag. 5.] , quum novem fuerint sancti hujus nominis, nec sciatur aliquid de eorum vita [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, pag. 92.] .
e S. Foillani biographus indicat S. Furseumtemporibus regis Sigeberti munus præpositi dimisisse; sed huic non est assentiendum. Nam ex Historia ecclesiastica Bedæ et Vita omnino sincera S. Fursei constat hunc non ante annum 639 reliquisse monasterium Cnobheresburgh; quo tempore jam dudum S. Sigebertus e regno abierat [Cfr. Acta SS., tom. XII Oct., pag. 897 et seqq.] .
f De rege Anna, qui non raro sanctus dicitur, hæc majores nostri: In Heptarchia Anglo-Saxonica floruit seculo Christi septimo Anna, rex Anglorum Orientalium, vel hoc solum titulo felicior, quod quatuor genuerit filias, fastis sacris adscriptas et cultu ecclesiastico honoratas: ex his suos dies habent natales S. Ethelreda XXIII junii, S. Ethelburga VII julii, S. Sexburga VI julii, et S. Withburga XVII martii [Acta SS., tom. II Martii, pag. 605. Cfr. ibid., tom. II Julii, pag. 346 et seqq.; tom. XII Octobris, pag. 897 et seqq.] . De eo legimus apud Bedam: Successor autem regni eorum (Sigeberti et Ecgrici) factus est Anna, filius Eni, de regio genere, vir optimus atque optimæ genitor sobolis … qui et ipse postea ab eodem pagano Merciorum duce (Penda), a quo et prædecessor ejus, occisus est [Opera omnia, tom. VI, Historia Eccl., lib. III, cap. XVIII, col. 145.] . Annam quoque laudat Thomas Eliensis, scriptor sæculi XII: Anna, inquit, rex Orientalium Anglorum, filius Eni, de regio genere, vir optimus, nupsit Hereswydæ, sorori S. Hyldæ abbatissæ; ex quibus geniti sunt duo filii, Adulfus et Jurminus, et quatuor filiæ, primogenita Sexburga, Ethelberga, Etheldreda et Withburga. Præfatus Anna occiditur a Penda, rege Merciorum, anno regni sui XIX, ab Incarnatione vero Domini DCLIV, et in loco qui Blydburgh nuncupatur, sepelitur corpus ejus; ibi usque in præsentem diem pia devotione fidelium veneratur [Anglia sacra (cura Whartonis), part. I, pag. 595.] .
g Ostendimus in Commentario prævio [Cfr. num. 33.] perperam dici S. Foillanum a S. Martino consecratum, quamvis valde verisimile sit eum fuisse episcopum. Quin immo eum Romam petiisse, nequaquam incredibile videbitur reputanti quæ fuerit Hibernis peregrinandi alacritas et quanta pietas erga SS. Petrum et Paulum Romæ sepultos: quamquam, ut supra injecimus, de Romano hoc itinere silent antiquissimi scriptores. Quod tamen certum putat Baronius, quum in Annalibus ecclesiasticis ad annum 650 (num. III) scribat: Ad eumdem pontificem [S. Martinum] constat ex Hibernia accessisse S. Follianum, ut prædicandi gentibus evangelium ab eo licentia impertiretur; et ad annum 654: Qui a S. Martino pontifice missus est ad prædicandum evangelium Follianus, Fossensis episcopus, coronatus est corona martyrii una cum tribus discipulis. Ad quem locum notat Pagius oppidum Fossas nunquam habuisse episcopum.
h Perona est Picardiæ in Gallia oppidum, partitionis Suminæ (département de la Somme).
CAPUT TERTIUM.
S. Foillanus prædicat evangelium in Gallia.
[Venit S. Foillanus in Galliam, quæ tunc multis florebat sanctis viris.] IX. Quod Foillanus in Gallia [Galliam A.] prædicaverit. Foillanus injunctum sibi a papa Martino officium prædicationis exsequens, Gallias peragrabat, et [ac B.] corda audientium verbi ligone excolebat. Erat sane tunc temporis delectabile Gallias [Gallias delect. C.] inhabitare, vel prædicando peragrare, quia per virtutem Francorum omnia pacata erant, vel, quod erat majus, Galliæ sanctis viris refertæ erant; quorum studio fervebat ubique [om. C.] christiana religio. Inter quos præeminebant [præeminebat B. præminebat C.] Amandus Elnonensis a et non inferior [vel et inferior B.] Amando Eligius Noviomensis, Autbertus [Aubertus B.] Cameracensis, Cunibertus Coloniensis, Theodardus Trajectensis, sub quo jam adolescebat [coalescebat C.] martyr Christi Lantbertus [Lambertus B. Lantbertus Chr. mart. C.] futurus [om. B.] . Recensere omnes qui Gallias illustrabant sanctitatis merito, prohibet eorum [eorum prob. C.] multitudo. Scottia [Scotia C.] vero et Hibernia quam abundaverint [quod superabundaverint B.] sanctis viris, ex hoc satis apparet, quod eorum peregrinatio [prædicatio C.] adhuc Gallias sanctificat: hujus peregrinationis maxima causa fuisse dicitur dux Madelgarius b qui et Vincentius, qui potens in Francia, et ut dicunt [ut dic. om. C.] , potens etiam [om. B, C.] in Hibernia, multos ad peregrinandum pro Christo animavit et auxilio fovit [quæ sequuntur in cod. C, pertinent ad solum S. Furseum.] . Erant multæ etiam in sexu femineo c, per quas nomen Dei benedicebatur in mundo; quæ de bona cordis sui terra afferebant, aliæ tricesimum fructum pudicitiæ conjugalis, aliæ sexagesimum fructum continentiæ vidualis, aliæ centesimum fructum gloriæ virginalis. Inter has omnes lucebat sancta Gertrudes Niviallensis [Nivellensis B.] velut inter ignes luna minores [Cætera desunt B.] d.
ANNOTATA.
a Decessores nostri illustrarunt Acta SS. Amandi [Acta SS., tom. I Febr., pag. 815; Acta SS. Belgii, tom. IV, pag. 175.] , Eligii [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 194.] , Auberti [Ibid., pag. 529.] , Theodardi [Acta SS., tom. III Sept., pag. 580; Acta SS. Belgii, tom III, pag. 378] et Lamberti [Acta SS., tom. V Sept., pag. 518. Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 19.] . De sancto vero Cuniberto agetur ad diem 12 Novembris.
b Num S. Vincentius seu Madelgarius ex Hibernia in Belgium accersiverit plures evangelii præcones, disputavimus in Commentario prævio, numm. 34, 35 et 36 [Cfr. Le Cointe, Ann. eccl., tom. III, pag. 220.] .
c Erant S. Foillani tempore in Belgio multæ feminæ sanctimonia insignes, quas inter S. Gertrudis Nivellensis, B. Itta S. Gertrudis mater, S. Rictrudis, S. Aldegundis Malbodiensis, S. Waldetrudis, S. Begga, S. Berlendis, S. Dymphna, S. Gudula, S. Bertilia mater S. Waldetrudis; S. Bertilia V. Mareoli in Artesia; S. Aya, S. Adilia, S. Alena, S. Gertrudis vidua, S. Pharaildis, B. Itta sanctimonialis, B. Wulfetrudis, S. Amelberga, S. Reineldis, S. Eusebia, S. Landrada, S. Adeltrudis, S. Ragenufta.
d
Quæ in codice 18654 proxime sequuntur, descripta fuere, uti ante indicavimus, et ex Vita prima (numm. 4, 5 et 6) et ex Vita secunda (a num. 12 usque ad finem), nullo alio interposito discrimine, quam quod scriptor Vitæ tertiæ titulos, rubris literis exaratos, addidit. Quos hic simul omnes adjicere visum est:
X. Quod sancta Gerdrudis Foillanum exceperit (Vitæ I num. 4).
XI. Quia volens redire Fossas ad fratrem suum Ultanum, gratia dilectionis et consolationis, inciderit in latrones; et de consolatione quam habuit ad fratres (Vitæ I num.5).
XII. Qualiter receperit coronam martyrii (Vitæ I num. 6).
XIII. De revelatione corporis ipsius per columnam ignis (Vitæ II num.11).
VITA QUARTA S. FOILLANI
AUCTORE HILLINO
ex apographo Bruxellensi 8928.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
BHL Number: 3076
a
AUCTORE HILLINO
[Praefatio]
[Hillinus opus suum dicat Sigeberto magistro.] His Ita Literulis Libet Insinuare Notatis
Veraci Specie, quo nomine censear ipse.
Si primos apices ex partibus octo retractes,
Carminis Auctorem Noto. Tritures Operis Rem:
Lex Et Veracis Infra Titulabitur Artis,
Ordine primitiis de partibus hisce relatis:
Fulget Opus, Sensus Sed Erit Nota Simplicis In Se.
Cordis. Eo Nodos Oculis Bene Jecimus Istos,
Quos leviter solvi cognoscas, lege priori.
PROLOGUS.
Quo dictante mihi lenis fuit ira magistri,
Virgaque b de dorso sæpe reducta meo;
Cui natura prius studii, post contulit usus,
Ut sis multa legens, mente styloque potens;
His quibus intendis, vel ad horam forte remissus
Huic, Sigeberte, brevi, quæso, vaces operi:
Respirare tibi sub sollicitudine tali
Secreto curis fas erit a solitis.
Tempora nec perdes, quia promptior ipse resurges
Ad tua perlectis seria literulis.
Sic fotus modica requie, sua miles in arma
Acrior hostiles sternit agens acies;
Sic callem carpens, vires pausando resumens,
Ocior ad cœptam surgit eundo viam.
Scitari (sane memini, reminisceris ipse)
Inter res varias me solitus fueras
Si quid de vita Foillani martyris, extra
Quam legimus, nostro constiterit loculo:
Comperto per me nil sciri plus ibi, nostræ
Indignabaris desidiæ super his.
Et cum plura legas, meditans et plura reponas,
Te petimus nostræ parcere desidiæ;
Ut taceam quod nos per mille negotia tractos
Vita levis * curis exagitat variis:
Dic quod in arte decus maneat, vel quis, rogo, fructus?
Hujus inest artis rarus honor studiis,
Et fructus vilis quia dicitur istius artis,
Hoc magis in nostris ars tepet ingeniis:
Artes nutrit honor, quo discendi subit ardor,
Quarum fit fructus gloria præcipuus.
Si quis præterea fit in arte capacior ipsa
Sub disciplina strenuitate sua,
Conetur verbis licet explanare politis,
Quod recte sentit sæpe, loquendo nequit.
Qua de re si quem minus allicit, ipsa legentem
Delectans verbis secula mellifluis
Quæ rudis ex variis ars carpsit idonea chartis,
Sint tamen apta legi vel brevitate sui.
Otia mordacis curæ, cordis levitates,
Gloria vana, vagi mollities animi,
Fecerunt studio mentem desuescere sueto:
Unde manet major in meditando labor.
Nec mirum, cornu prisco desuescit ab usu,
Cum jacet atque sono non resonat solito.
Quod minus est justo vel plus, tua sollicitudo
Corrigat, ut notulis sis decus omne meis.
ANNOTATA.
a Cfr. Comm. præv., num. 13.
b De hujusmodi pœna, qua non monachi tantum, sed externi etiam scholares (ut Hillinus noster), in monasteriis afficiebantur, mentio est tum in Regulis multorum patrum et imprimis S. Benedicti [Cfr. Martene, Comment. in Reg. S. Bened., cap. XXX, pag. 398 et seq.; cap. LXX, pag. 886 et seq.] , tum in aliis monumentis quam plurimis [Cfr. Ekkehardus IV, Casus S. Galli, cap. VI, in Mon. Germ. hist., Scriptt., tom. II, pag. 111.] .
* brevis?
CAPUT PRIMUM.
S. Foillani ortus, patria, educatio. Ejus fratres Furseus et
Ultanus. Matrimonium eorum parentum. S. Fursei mirabilis nativitas.
Parentes ad S. Brendanum fugiunt et creantur reges. S. Foillanus et ejus
fratres aulam relinquunt.
[S. Foillanus] Præsul Foillanus, martyrque Dei venerandus,
Scribendi dignam fert mihi materiam.
Spiritus alme, meis aspires, obsecro, cœptis,
Ut vires nostro sufficiant calamo,
Et referens cunctis quoniam generale salutis
Principium sanctæ sit sinus Ecclesiæ:
Istius matris, dum consummabitur orbis,
Fructu fecundus concipiens uterus,
Parturiet sponso felicia pignora Christo,
Quos cives aulæ destinet æthereæ.
Hæc a bis binis pia mater partibus orbis
Salvandam gentem colligit in sobolem.
Hos et adoptari facit, heredesque vocari
Cujus in id Christo membra sumus medio;
Ac binis populis dum fert baptisma salutis,
Lætificat sponsum prole nova typicum.
Exaltans hæc se sub apostolica ratione,
Terrarum toto funditur in spatio.
Hanc et sublimant fusoque cruore subornant
Sancti cum sertis martyrio meritis.
Huic confessores interno robore fortes
Astant, collaudant, circueunt et amant.
Hujus inire sinum cœlesti prole refertum
Gaudens virgineus incolit usque chorus,
Virtutum donis insignia virginitatis
Splendida prætendens, immaculata gerens.
Hierusalem sanctæ cives hoc * credimus esse,
Quæ semper justis mansio pacis erit.
Exemplar nobis sunt hujus credulitatis,
Spem cœlo justi qui posuere sibi.
[nobili genere natus, pie et liberaliter educatus,] Inter quos meritis mox a puerilibus annis
Foillanus multis claruit indiciis;
Qui de nobilibus studuit natalibus ortus
Per fidei pignus nobilitare genus.
Cura parentis eum cum fratribus erudiendum
Novit discendis tradere literulis.
In rudimentis informatus puer ipsis
Mentis inoffenso nititur ire pede.
Tiro fit a puero, crescens quoque præduce Christo;
Ætatis gradibus proficit in melius.
Indolis egregiæ primævus adhuc levitate
Postposita, sese devovet Ecclesiæ.
Conformis vitæ virtutum præco futuræ
Munere cœlesti promeruit fieri.
Quid gerat interius vultus, dat scire serenus,
Ac mores animi vis probat eloquii;
Et quantum cunctos morum probitate coævos
Conatur multis exsuperare modis;
Hostis amarus ei parat argumenta nocendi
Humani generis mille reperta modis.
Sed crucis opposito pereunt phantasmata signo,
Nec capit effectum causa nociva suum.
[natus erat in Hibernia] Hoc ditata viro congaudet Hybernia Christo,
Læta quidem tali commonitore sui,
Quæ si permultos doctrinæ lumine claros
Namque probos genuit, plus tamen hunc coluit.
Felix ille sinus, vasto licet æquore cinctus,
Fine licet mundi sit situs occidui,
Nec Christum vidit, nec apostolicis documentis
Exstitit illustris: sic tamen emicuit,
Ut tot, tam claros mereatur gignere, per quos
Proles catholicæ pullulet Ecclesiæ.
Inde tenens Schottos a protenditur usque Britannos,
Insula non amplo se cohibens spatio.
Hanc etiam secernit ab orbe Britannicus æstus,
Et ne dicatur gallica pars patitur.
In Boream calido sese diffundit ab Austro
Insignis fluvius fontibus et liquidis,
Cujus in occiduos partes tenduntur Hiberos,
Et pars Cantabrico b clauditur Oceano.
[ubi fidem propagarunt S. Cœlestinus aliique.] Gentibus bis cæcis tenebris incredulitatis
Infundens primum lumen apostolicum,
Cultus errorem ventis compescuit omnem
Papa Cœlestinus c, doctor apostolicus.
Post quem promeruit ipsis iter esse salutis
Præsul Patricius, præcoque mirificus.
Huic et apostolicæ sedis sessore jubente
Doctrinæ claro lumine Gregorio,
Ad convertendos Augustinus sacer Anglos
Descendens unum contulit esse Deum.
Quos vanam cogens cessare superstitionem,
Univit Christo sub fidei lavacro.
His quoque confines superadivit regiones,
Quos * facit unanimes una colenda fides:
Nam coadunati Pytti sunt atque Britanni
Sub cultu fidei ferre jugum Domini,
Quorum per carnem generatam posteritatem
Ecclesiæ sanctum nutrit adhuc gremium.
Hoc etiam Schottis per dogma salus et Hybernis
Non minus accrevit, proficuumque dedit.
Nam quamquam loti fuerint baptismate Christi
Dogma dedit mentes consolidare rudes.
Inde fide socias præcellit Hybernia terras,
Et quæ doctrinis hausit apostolicis,
Despersit populis, retrahens hos mortis ab umbris,
Christo per duplum mna geminante lucrum.
[Quos, ordinatus episcopus, imitatus est S. Foillanus] In qua longævos præcellens atque disertos
Foillanus grato dogmatis eloquio,
Sicut luce sua super omnia lucifer astra,
Sic omnes verbo prominet et merito:
Namque per assiduum divini dogmatis usum
Mens evangelico fota sub eloquio,
Quidquid suggessit sibi gratia spiritualis,
Partiri cunctis pro modulo studuit,
Multotiesque suum duplicabat * præco talentum,
Accumulans Christo fœnora larga suo.
Et quia virtutis miræ fuit et pietatis,
Majorum gnavo cogitur arbitrio,
Ut subeat sortem præ cunctis pontificalem,
Ad dilatandam latius Ecclesiam.
Mox Hesbrenorum sacravit episcopus illum,
Ut liget et solvat, prædicet et doceat.
Sed de concesso divinitus hoc sibi dono
Ambitione caret, nec rationis eget.
Nam præsul factus nimium compungitur intus,
Seque dat in lacrymis et precibus nimiis,
Gratis ne demat, quod collatum retinebat
Donum vita prior, pontificalis honor.
Et ne surrepat, vel ne jactantia lædat,
Vir puræ mentis non modicum metuit.
Hoc magis accinctus, in lucrandis animabus
Desudans, quærit non ea quæ sua sint;
Verum cœlestis zelo percussus amoris,
Ad pietatis opus stat quasi præco bonus;
Mensque per internum cognoscens ipsa magistrum
Observare piis tempus in eloquiis,
Pandendum vitæ verbum præcogitat esse,
Fert veluti proprius quemque regens animus,
Et regimen sanctum grave præmeditans animarum
Vitæ doctores præsul habet comites,
Per quos divinæ portentur fercula mensæ,
Qui cupiunt pasci divitiis Domini.
[adjuvantibus fratribus SS. Furseo et Ultano.] Ex ipsis bini fratres fuerant uterini,
Ejusdem fidei lumine perspicui.
Alter Furceus, de quo perplurima scimus,
Alter et Ultanus, vir quoque magnificus.
Sustentatus ab his, quamquam grave pondus honoris
Digne sustinuit, rexit et, ut decuit,
Exemploque sui præsul, verboque salubri
Forma salutaris fit pius innumeris.
Sicut sol omnem radiis illuminat orbem,
Sic pellit cæcas partibus his tenebras,
Per verum solem feliciter irradiantem
Hanc zonam, pulsis perfidiæ tenebris.
His tribus excolitur, verbi quoque falce putatur
Præcipue domini vinea lata sui,
Ut pariens uvas condat, sorbendo labruscas,
Vinum divino spirituale peno.
Est operæ pretium, quod qualeque sit genus horum
Scriptis ad vestram ducere notitiam,
Et quia propter eos, mundo nondum tamen ortos,
Res miranda satis et nova contigerit.
[Ejus mater ob clandestinum matrimonium igni adjudicatur;] Principis Hyberni d cujusdam filius, ipsi
Dilectus patri, spesque patris domini,
Sanguinis omne decus cœpit fore, nullaque virtus
Defuerat juveni corporis et animi.
Hic dum tiro suis laudari quærit in armis,
Schottorum regis subditur obsequiis.
Quem pro militiæ comperta strenuitate
Multum regali complacitum domui,
Virgo decora nimis, Schottorum filia regis,
More puellarum cœpit amare sibi.
Cui sub amore pari respondit ephebus amanti.
Quod tamen ut lateat, sic fore dissimulat:
Per quosdam tamen hi secretos sunt sibi vincti
Clam genitore suo fœdere legitimo.
Legitimum fuerat, quia sic Deus esse volebat,
Cum non sit visum patribus esse ratum.
Par amor effectum sensit sub velle duorum;
Subditur illa viro concipiens utero.
Ergo tumens alius index facti fuit hujus.
Inde pater tristis, et domus ipsa patris.
Quid moror? ipse pater indignatus vehementer
Comburi natam jussit in igne suam:
Dum vult vindictam, rem non examinat ipsam,
Austerus * humanum transgrediendo modum.
[at Deum precata, miraculo liberatur,] Ergo succensa fornace requiritur illa.
Qua præsente, domus regia dat gemitus.
Spectatum veniunt, et inhumanum fore dicunt
Omnis turba patrem, dum furit in sobolem.
Rex et adest, prolem tradi jussurus in ignem,
Iræ non parcens, nec rabiem reprimens.
Sed sonitus vocis perterruit hic vehementis
Turbam præsentem, sic adeundo patrem:
“Rex, inquit, noli sic parricida vocari.
Discute rem, natam parce cremare tuam.
Non secernat homo, quod fœdere sanctificato
Instituit jungi consilium Domini.”
Excessu mentis cunctis simul obstupefactis
Exarsere magis ira furorque patris.
Et secum temnens, reputans phantasma fuisse,
Succendi ternos præcipit ipse rogos.
Gnata super rabie genitoris territa, tremens,
Sternitur, orando vota vovens Domino:
“Summa Dei virtus, qua rege jubente caminus
Succensus ternis non nocuit pueris,
Me miseram, ceu vis, præsentibus eripe flammis,
Nec mihi causa necis sit, precor, ira patris;
Aut si digna mihi manet ultio, quos tibi vovi,
Vel fructus uteri, quæso, tuere mei.
Vovi revera thalamis nuper sociata,
Nunc etiam voveo mortis in articulo.”
Inter et orandum lacrymarum rore suarum
Fons (nova res) terra prosiluit madida.
Excrescens et aquis fornacibus influit ipsis,
Extinguens validos igne cadente rogos.
Fratribus et servis regis super hæc stupefactis,
Eripitur trucibus gnata patris manibus.
Plebis ab ore piis Domino laus personat odis
Ad pia prodigii signa salutiferi.
Ex toto sævam necdum reprimens pater iram,
A se discedat nata minando rogat.
[et profuga in Hesbren parit S. Furseum, postea S. Foillanum et S. Ultanum,] Salvata gaudens de conjuge sic adolescens,
Dulce piis Christum scit fore præsidium,
Nec scit quid faciat, sed et ipse patrem metuebat,
Quo sine legitimo vinctus erat thalamo.
Quod versando diu divino denique nutu
Trans mare Brendanum consuluit patruum.
Frater patris erat: Hesbren terram decorabat
Præsulis officio, non minus et merito:
Is re comperta laudat cœlestia jura
Ejectosque piis excipit hospitiis.
Hinc hora primi partus mulier sibi nasci
Cognoscens puerum, glorificat Dominum:
Nomen Furseus puero, quandoque futurus
Magnus apud Dominum per fidei meritum.
Post hunc Foillanus oritur puer almus,
Donandus sertis martyrio meritis:
Huic * etiam puero gaudet mater sibi nato,
Quem vocat Ultanum, gratificatque Deum.
[quos S. Brendanus divinis mancipat officiis.] Quantus profectus per eos sit in orbe futurus
Apparere novis cœperat indiciis;
Et quia mirandis infantia claruit actis,
Hos fovet *, hos nutrit, hos ** amat, hosque colit,
Matris et ex voto desiderioque beato
Præsul divinis mancipat officiis.
Assuescunt pueri sincerus odor fore Christi,
Ac semper quod sunt, hoc redolere volunt:
Ut vas quo prius imbibitur, prætendit odorem,
Et specie flagrat quam semel ebiberat.
Horum vicinas exivit opinio terras,
Cor quoque materni res pia flexit avi.
Nam secum fratres ducens servosque fideles,
Hos properat parto visere naufragio,
Signaque prima novis addens, auditaque visis
Quæ miranda nimis claruerant populis,
Mansuescit parcens natæ, genero quoque credens
Nil sine cœlesti numine tale geri.
Mox veniam poscit commissis, hosque reducit
Et post se regni jus dat habere sui.
Hinc intervallo non longi temporis acto,
Nuntius ad juvenem venit obisse patrem.
Qui mox ut rediit, sibi regna paterna subegit,
Et duo sceptra tenens, sic duo regna regens.
ANNOTATA.
a Schotii quos commemorat Hillinus, ii erant qui hodiernam incolebant Scotiam [Cfr. supra, pag. 392.] .
b Oceanus Cantabricus ab Hispania septentrionali ad insulas Britannicas usque porrigitur.
c Scribit Prosper in Chronico integro, ad annum 431: Ad Scotos (id est Hibernos) in Christum credentes ordinatur a papa Cœlestino Palladius, et primus episcopus mittitur [Apud Migne, Patrologia, Tom. LI, col. 595; cfr. Acta SS., tom. II Julii, pag. 288.] .
d De S. Foillani parentibus cfr. Comm. præv., num. 18 – 20.
* lege hos
* quas?
* multiclabat cod.
* vox dubia
* Hoc?
* foves cod.
* hoc cod.
CAPUT SECUNDUM.
S. Foillani secessus in Angliam. Rex Anglorum orientalium S.
Sigebertus monasterium Cnobheresburg ædificat. S. Sigeberti monachatus.
[S. Foillanus migrat in Angliam] Hoc patre Foillanus inter fratres generatus,
Ditari regnis renuit in patriis;
Sanxit enim pretii majoris regna mereri,
Omni se studio subjiciens Domino,
Et tandem plebis strepitus ad se venientes,
Nolens perferre, quin, potius fugere.
Non se nativa meruit prædiscere terra
Angelico monitu posse manere diu.
Res hæc cum sociis agitur, cum fratribus almis,
Atque voluntati paret homo Domini.
Sic Abraham patria primus patriarcha relicta,
Advena divino paruit imperio.
Inde crucem nudam sibi proponens bajulandam.
Nudus jam Christi pauper amat fieri.
Cum re disposita, cum navi rite parata,
Foillano vincti consilio stabili
Plures sponte locis, quæ construxere, relictis,
Ascendunt puppis robora cum sociis,
Tres fratres, aliique pari probitate referti,
Ad nutum Domini non sine re profugi.
O tellus longum vitæ memoranda per ævum,
In qua pro merito complacuit Domino;
Quæ messi multæ multo messore legendæ,
Utpote quæ fusis ampla jacet spatiis,
Mittit messores, capiant quibus horrea fruges.
Quæ vitæ veras accumulent epulas.
O navis, tutis illabere per freta velis,
Hoc metuens nullum pondere naufragium.
Cum mare perveheris ventis impulsa secundis,
Ditatur gazis Gallia tota tuis.
Tunc lucri causa placet illis Anglica terra,
Lucri quo miseras salvificent animas.
[orientalem ad regem Sigebertum,] Sicut Beda a refert, et in historiis reperitur,
Quatuor in partes Anglia dividitur;
Et quæ pars orientales Angli vocitatur
Parebat sceptro, rex Sigeberte b, tuo.
Hic baptizatus, simul et vir religiosus,
Quorum rector erat, credere compulerat,
Et consignari feliciter in cruce Christi
Ecclesias regno constituendo suo.
Excepisse viros hic se gaudet memoratos,
Ut per eos sanctæ consulat Ecclesiæ.
Sub quo militiæ dum deservire beatæ
Gaudent, ad formam quosque trahendo suam,
Nec mora, constanti verbo suasuque salubri
Barbaricæ gentis cordibus edomitis,
Aptatur titulus Christi de nomine sumptus
Pluribus ascribi * dogmatibus fidei.
[eoque adjuvante monasterium exstruit,] Ecce locus templi datur illis ædificandi,
Ponto vicinus, consitus arboribus,
Quo stabat castrum Cnoberisburc nomine dictum,
Tutior unde suam rex erat in patriam.
Gentis conversæ cito primitias locus ipse
Sensit, et in donis et studiis operis,
Completurque brevi totius fabrica templi
Pro populi voto, sic faciente Deo.
Quos humanarum ditarat copia rerum,
Sordens peccati mammona labe sui,
Plures neglectæ redimentes tempora vitæ
Claudunt * cum re sepibus Ecclesiæ.
Huc species annis aliquot pia relligionis
Istorum meritis claruit et viguit.
Sic dum mente pia contendit in anteriora,
Ultano modicus complacuit loculus,
Contemplativam quo posset ducere vitam
Atque vacare Deo se cohibens eremo c.
[cui ipse præest.] Hinc adeo fratrum viguit ratione duorum
His culmen sanctæ partibus Ecclesiæ,
Ut rex, tonsura monachi supplex sibi sumpta
Militiæ solitum projiceret gladium,
Ac miles Christi factus se subderet ipsi
Qui regnum servis dat sine fine suis.
Et quia Foillanus sollertior est ibi visus,
Publica cessit ei causa tuenda loci.
Sic is delectus solers custos gregis hujus
Vitæ cœlestis pascua pandit eis.
Nulla vacillantis premit hunc incuria mentis,
Nec pigrum rebus tardat ab utilibus.
Sic quæ sunt infra sapiens procurat, ut extra
Disponat justo cuncta quibusque modo.
Asservatur ei reverentia semper ab omni
Cœtu subjecto cordis amore bono.
Gratia quippe virum perfundit tanta beatum
Ut grex hunc timeat, diligat atque colat.
Verum totius sunt Galbanus atque Disculfus
Curæ participes, atque pii comites.
ANNOTATA.
a Quo pacto inter se Britanniam partiti sint Angli, Saxones et Jutæ explanat Beda in Historia ecclesiastica Angliæ [Lib. I, cap. XV.] .
b Cfr. Comm. præv. num. 16.
c Quod obiter dicitur in S. Foillani et S. Fursei Vitis, S. Ultanum a fratribus, ut vitam contemplativam viveret, discessisse, hic aperte declaratur.
* ascriptis?
* Se claudunt?
CAPUT TERTIUM.
S. Fursei iter in Galliam. Initia cœnobii Latiniacensis. Rex Penda
Anglis orientalibus bellum infert. Regis Annæ nex. S. Foillanus petit
Romam.
[S. Furseus in Gallia cœnobium Latiniacense condit.] Post ea Furseus vestigia sacra secutus
Ultani, secum mansit amans eremum.
Cum quo cum mundi cura privatus ab omni
Sanciret toto corde vacare Deo,
Cœlitus ostendit huic visio spiritualis
Affore turbandam mox gladio patriam,
Proh * dolor! et magnum discrimen ubique futurum
Nuper constructis * esse monasteriis.
Quod cum Foillano quasi vaticinans reserasset,
Consilio fratrum consuluit Dominum,
Instinctu cujus, cum paucis trans mare vectus,
Expetiit voto Gallica regna pio.
Quem rex egregius mox excipiens Clodoveus
Ut decuit, tantum cœpit amare virum:
Cui dat et in vico * cognomine Latiniaco
Fundamenta sacri ponere cœnobii.
Hunc quoque patricius, nec non a rege secundus
Archenaldus a amans, utque patrem venerans,
Digne tractabat, seque illi subjiciebat
Ut vir totius justitiæ cupidus.
Qui non ignoto, Furseo hortante, locello
Struxerat expensis ecclesiam propriis.
Cui Perrona loco nomen, quo Summa b paludem
Efficit, et tutum conficit inde locum.
[Rege Penda Angliam orientalem occupante et occiso Sigeberto,] Quid plus? Fursei post discessum memorati
Mox Angli pestem sustinuere gravem.
Rex etenim sævus, cognomine Penda vocatus
Spernens esse piæ filius Ecclesiæ,
Anglorum parti quartæ solitus dominari,
Tentabat populos amplificare suos:
Jamque duos Christi subjectos relligioni
Reges pestifero vicerat in gladio.
Non tamen hoc illi suffecit ubique ruenti;
Sed foret ut latum latius imperium,
Irruit innocuos orientales super Anglos,
Quos servire piæ noverat Ecclesiæ.
Cœperunt illi multo terrore subacti
Quid facerent uno quærere consilio.
Tandem turbatis primoribus et stupefactis,
Accoadunato complacuit populo
Ut regem dudum conversum nunc Sigebertum
Orarent arma sumere pro patria:
Qui sub Foillano c vivebat in ordine sacro,
Fratrum cui curæ res erat ecclesiæ.
Quem contra stantem, necnon exire negantem
Mox ad bella trahunt, armaque sufficiunt.
Sed Christi miles pugil ulterius fore nolens,
Non habitum mutans, paret eis lacrymans
Atque manu nuda virga modo sumpta,
Se supplex totum rejicit in Dominum.
Permittente Deo, Sigeberto rege perempto,
Clades in toto pessima fit populo.
Occidit Egricus, quem pro se rex Sigebertus
Imperitare suo fecerat imperio.
[populi clades deflet S. Foillanus,] Post hos rex sceptrum suscepit et Anna tuendum,
Subjectusque Deo lotus erat lavacro.
Sed tamen a regno fugit detrusus adepto,
Quod patuit fieri judicio Domini.
Hinc piratarum manus irruit ad rapiendum
Prompta locum violans, et temere spolians.
Abstractaque pia fratrum cum plebe caterva,
Pene pater miserum ductus in exilium,
Ni celerare fugam gentem suasisset iniquam.
Argueretque malam fama moram populi,
Quæ conjecturis crescens ait affore regis
Occursus Annæ, militiæque suæ.
Sic patris egregii pietas divina saluti
Providit tanto temporis articulo.
Post has Foillanus clades, cum fratre locutus
Ultano, tantos flet cecidisse viros.
Quod res ecclesiæ, simul et regionis amatæ
Sic vastata foret, sit quasi causa, dolet:
Quod captivantur d plures pietate movetur,
Pro quibus ipse suam vir dare vult animam;
Si fieri posset, dissolvi corpore vellet,
Et sic perpetuo vivere cum Domino.
Quod quia differri scit tempore quemque latenti,
Cordis, ait, gressus dirigat ipse Deus.
Meque meæ * numerum donet complere dierum,
Sic det ut in membris computet ipse suis
[et, monente angelo, cum sociis tendit Romam.] Post hunc mœrorem, planctum nimiumque dolorem
Præsulis affatus mitigat angelicus:
“Vir simplex, homini raro potuit reserari
Judicium Domini pro ratione sui.
De re præsenti, tamquam levis aura meanti,
Indulsisse tuis sufficiat lacrymis.
Mente, manu, lingua, divinis usibus insta,
Cede loco, multis causa salutis eris.
Et si sit tempus breve, restat adhuc tibi magnus
Exercens cursus utilitatis opus.
Cujus inhæsisti desiderio vehementi
Mandatis, Christum fine sequere tuum.”
Mentis tristitia tanto solamine tersa,
Spiritus ipse viri cœpit adesse sibi;
Solamen gaudet quia tantum promeruisset,
Non cessans animo fundere vota Deo.
Sicque probans frater quæ Furseus quasi vates
Nutu cœlesti præcinuit fieri,
Cœlitus admonitus nimios vitare tumultus,
Hic detestatæ cedere vult patriæ,
Atque loci monachos, pretii ratione redemptos,
Abducens secum, deseruit loculum.
Jam conducta ratis raris onerata libellis,
Vestibus et sacris, pignoribusque piis,
Fratres cum paucis a finibus avehit ipsis,
Hoc in consilio dispositore Deo.
Inde Pyrenæis e pede collibus exsuperatis,
Dum per iter longum devia vasta legunt,
Intrant optatam jam multo tempore Romam,
Solvere pro votis dona, precesque locis.
Ac sanctos poscunt, sua quo monumenta quiescunt,
Ut dignis precibus sit per eos aditus.
ANNOTATA.
a De Archenaldo qui ab Hillino laudatur [Cfr. Vita II, cap. I, annot. d et infra, num. 23.] , scriptores alii aliud fecere judicium. Etenim scribit S. Audoenus Rotomagensis in Vita S. Eligii: Quadam nocte … fortuitu Eligius egressus tabernaculum … vidit subito columnam ignis e cœlo descendere, cubiculumque Herchenoaldi vehementer penetrare, et tacite secum eventum rei considerans, interitum bestiæ illius diacono suo … indicat. Confestim vero Herchenoaldus ultione divina percussus, cum subito in internis visceribus vasto cremaretur incendio, jussit protinus ad se vocari Eligium, qui cum vocatus affuisset et videret eum vehementer angi, cœpit ei suadere … ut sacculos copiosos metallo auri refertos, quos secum equi vehebant incomptos, pauperibus jam sine dilatione pro refrigerio suæ animæ tribueret, hoc ei solum adstruens prodesse, illa vero quæ in thesauris relinquebat, proculdubio animæ suæ obesse. Sed ille sicut semper rapidus, ita tenax et avarus, dum moras dilationis longius innectit, repente miser spiritum exhalavit [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 277 et 281.] . Auctor Miraculorum S. Fursei nuncupat Erchinoaldum electum Domini et beatum [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 42 et seq.] Item Fredegarius eum dicit patientem et bonitate plenum, sapientem, cautum, humilem et benignum circa sacerdotes, pacis sectantem, Deo placabilem [Bouquet, Recueil des Historiens des Gaules, tom. II, pag. 445.] . Quas laudes iterant Anonymus Dionysianus in Gestis Dagoberti regis [Ibid., pag. 594.] et Aimoinus [Ibid., tom. III, pag. 136.] . Legitur etiam in Gestis abbatum Fontanellensium [Mon. Germ. hist., Scriptt., tom. II, pag. 272.] : Erat autem præfectus Erchinoaldus, major domus regiæ, insignis bonitate ac eleemosynarum largissimus. Hæc sententiarium varietas hinc forsan orta est, quod Erchinoaldus in aliis locis se pium præstiterit et in pauperes ecclesiasque munificum, contra in aliis avarum et salutis æternæ incurium. Cæterum idem Ebroino contigit, qui episcoporum sanctorum alios trucidabat, alios amicitia sibi conjunctos habuisse perhibetur [Cfr. Acta SS., tom. I Oct., p. 382, 383, 392, 423, et seqq. 470 et seq., 476.] .
b Summæ, seu Suminæ aut Somonæ, vulgo la Somme, primum meminisse S. Gregorium Turonensem [Hist. Franc., lib. II, cap. XL.] , notavit Augustus Longnon [Géogr. de la Gaule au VIe siècle, pag. 157.] .
c Hillinum fallit quod putat S. Sigebertum sub S. Foillano vixisse in ordine sacro. Omnino verisimile est pium illum regem non Cnobheresburgimonachum fuisse, sed in cœnobio Betricheswurdensi [Acta SS., tom. XII Oct., pag. 897 et seq.] .
d Captivatos esse plures et (num. 19) a Foillano monachos pretii ratione redemptos, nec apud Bedam legimus, neque in Vitis antiquioribus. Hæc de suo protulisse videtur Hillinus, arbitratus S. Foillanum revera illa præstitisse, quæ ad abbatis officium pertinerent.
e Non Pyrenæi montes, sed Alpes, S. Foillano ex Anglia Romam petenti exsuperandi erant.
* cod. proch
* cod. constrictis
* invito cod.
* subintelligatur vitæ.
CAPUT QUARTUM.
S. Foillanus a Martino P. Galliam petere jubetur. Novit futura sua
fata. Annuntiat evangelium in Gallia. Nivellis a S. Gertrude hospitio
excipitur.
[Jubente S. Martino, S. Foillanus, martyrii præscius, Galliam petit,] Romæ qui sedi præerat tunc pontificali,
Martinus tantos cœpit amare viros,
Miraturque nimis rationem relligionis
Quam percepit ab his pluribus alloquiis.
Cordis sinceri secretum credidit illi
Foillanus, toto deditus huic animo.
De cujus vita, de cujus et ordine papa
Scrutans, non modicum lætus honorat eum:
Sicut et in sortem promotum pontificalem
Jussit, ut injunctum compleat officium,
Ut cœptis instet, fideique charactere signet
Gentes ignotas, atque fide vacuas.
Hinc cœlestis eum dulci somno resolutum
Visio de multis cœlitus admonuit.
Primum præcipitur, non ultra progrediatur,
Sed repetat Gallos lege Dei vacuos;
Et quoniam dignum sudoris oporteat ipsum
Fructum lucrari, certificatur ibi.
Post etiam loculus sibi quis cedat recolendus,
Nomine signato scire meretur homo:
Martyriique locum, terræque suæ monumentum
Nomine designat grata Dei pietas a.
Gaudens admitti quoniam potuere mereri
Auri divinæ vota precesque suæ,
Inscribit tabulis oracula mystica cordis,
Spe gaudens hilari de bonitate Dei.
Inde regyratis * humili sub pectore templis,
Curvatis genibus, atque datis precibus,
Poscitur a sanctis votiva licentia callis.
[adit Latiniacum et Peronam,] Hinc per iter licitum corripit ipse gradum,
Et evangelico dat condimenta libello
Vitæ cœlestis plura quibusque locis.
Intrans Francorum pro voto denique regnum,
Fratrem Furseum quo putat esse suum,
Nuper constructum pervenit Latiniacum.
Illic germanum novit obisse suum.
Hinc quoque Perronam properans contingere villam,
Fratris præfati visitat ossa sui.
Quo cum fratre suo fratris de morte dolendo
Ultano, fusis ingemuit lacrymis.
Certus at inde suo Furseum vivere Christo,
Funebre lamentum temperat ac gemitum.
Archenaldus ibi dum consulit utilitati
Proficuoque suæ vir locuples animæ,
Plurima quæ fratrum semper teneantur ad usum
Donativa sacræ contulit ecclesiæ;
Utque locus celebris foret usque celebrior, illic
Sanxit Furseum b condere post obitum.
Tempore non longo, cogente viro memorato,
Vir mansuetus eo deguit in loculo.
Indefessus ibi cœlestis nectare verbi
Squallida vicini corda rigat populi,
Proque modo vitæ magno tractatur honore,
Vulgus et innumerum sæpe frequentat eum.
[atque hinc Nivellam,] Verum post, causis intervenientibus, est his
Finibus egressus, fratre sequente gradus,
Seu quoniam cassum vitat decus atque caducum
Seu quia patricium c scit subiisse novum,
Seu quod ab excelsis oritur non futile mentis
Ipsi consilium quod patuit liquidum;
Et quasi cogendo caulas pastore sub uno
Fertilibusque jugis pascua pandit eis.
Vera salus optat tam cunctis, quam sibi, crescat.
Inde pie loculis præfuit innumeris;
Nota salutiferi fuit huic sententia libri;
Et quia terrestris mansio non stabilis,
Inde futura suis investigatur ab actis,
Quo permansurum scit sine fine statum.
Pluribus hunc Christo genitis fidei documento
Scire quis his fuerit, Gallia promeruit.
Excipit ergo pium pia virgo, pudica pudicum
Felix Gertrudis hujus in hospitiis.
Nobilis hæc fuerat, se Christo sponte dicarat,
Imposito veli chyrographo capiti,
Pipinusque patris nomen fuit, et genetricis
Itta, piæ vitæ lumen et Ecclesiæ.
[ubi S. Gertrudis,] Quæ pro laudanda, quam cernit in hospite, vita,
Spe meliorandi semper adhæret ei.
Quem de corde pio magis atque magis pia virgo
Diligit, æterno sæpe refecta cibo;
Nam manans vivus fons ex sermonibus hujus
Vitæ dulcis aquis cor sitientis alit,
Invigilansque piis studiis constantia mentis
Virgineæ, sponsi languet amore sui,
Nobiliorque suis non esse sodalibus ambit,
Fervens plus fidei nobilitate frui.
Ac permisceri sese mundo pereunti
Hoc magis extimuit, quod generosa fuit:
Sprevit carnali se credere nobilitati,
Qua præsumptivo corde superbit homo.
Vult etenim cunctis minor apparere coævis,
Ne maculet purum gloria vana statum.
Sic humilis, vitiis cum libertate fugatis,
Libera fit proprio virgo sub arbitrio;
Inque domo Domini meruit sic multiplicari
Fructibus æternis sicut oliva suis.
Ex acie mentis vir amicus simplicitatis
Gaudens cor sursum tendere virgineum,
Temporibus certis et convenientibus horis
Sanxit ei vitæ dogmata disserere.
[ab eo docta,] Inculcat trinus quia sit Deus, et tamen unus,
Spes pia, summa salus, vita, perenne decus.
Edocet hinc validum fidei robur retinendum,
Qua qui se solidat, quæque nociva fugat;
Speque futurorum semper gaudere bonorum,
Quam quisquis retinet, mente polo residet.
Post fortis quia sit ceu mors dilectio pandit,
Per quam cordis homo jungitur usque Deo.
Octo refert et ei quia sint quibus ipsa beari
Possit, quæ monstrat Christus et enum erat,
Insertisque decem mandatis, fervere mentem
Virgineam celsi cogit amore Dei.
Exultentque Deo suadet cor et caro vivo.
Nec caput inde malo pingue fit ex oleo.
Pontificis verbo quia proficit inclyta virgo,
Hunc colit; æternæ fit quasi dux patriæ.
Interiora Deo committit pectore toto,
Et nihil esse refert quidquid in orbe nitet.
[sanctissime vivit,] Doctrinis mentem fovet, et sibi spiritualem
Inde parat mensam, sic recreans animam.
Coccus bis tinctus, mitræ redimicula, byssus,
Pompa lenis vestis, cæsaries habilis,
Virginis in speciem nequeunt augere decorem
Quæ specie zonæ comitur angelicæ.
Ornatum mollem sibi, vel mundum muliebrem
Abjiciens animus cingere virgineus,
Vitat vestitum, quasi perniciem, pretiosum,
Assumpto membris cilicio teneris.
Obdurata cutis genibus sæpissime flexis
Testatur quantum fusa sit in Dominum.
Virtutum donis se præparat actibus almis:
Ipsi * pauperibus fit sua larga manus,
Orat, jejunat, Christoque placere laborat,
Exercetque piis ingenium studiis.
Carnem cum vitiis vigilando suam crucifigit,
Virtutumque domum cor facit esse suum.
Pectore sincero servat castissima virgo,
Ut vovit sanctæ claustra pudicitiæ.
Lumine cum claro fieri cupit obvia Christo,
Vultum * dissimilis virginibus fatuis.
Obrizo virgo quasi gemma nitescit in auro,
Filia præcipuis facta Syon meritis.
Quadratusque lapis fuit hæc in montibus altis
Juris * insertus quos regit ipse Deus.
Traditur in Christo merito castissima casto
Erudienda viro dogmate mellifluo.
Cœlitus huic tanto vigili committere, virgo,
Cum quo quid facias, sedula discutias.
[et cum S. Foillano agit non secus ac Deipara cum S. Joanne.] Hic * mater Domini fuerat commissa Joanni
Virgoque virgineis subditus officiis:
Parte parem meritis ipsum reor esse Joannis,
Cum quo cessit ei par decus officii.
Ille quidem caste vixit, tutela Mariæ,
Quæ genetrix mansit virgo quod ante fuit:
Sic quoque Gertrudis, quæ moribus edidit almis,
Sit liceat virgo, pignora grata Deo.
Ille fuit Christo dilectus virgo magistro,
Castus et hic vixit, atque Deo placuit.
Os verbum Domini diffundit apostolus orbi,
Sic vir apostolicus protulit oris opus.
Pathmos exilium passus fuit alter eorum,
Alter ab his ultro se dedit exilio.
Alter quæ vidit mysteria plurima scripsit;
At ea non alter legit inutiliter.
Quod, pia virgo, seris lacrymarum fluctibus almis,
Exhilarata metes, exhilarata leges.
Fructu centeno ditaberis in paradiso:
Virginitas typicum vendicat hunc numerum.
Purpura regalis possessio virginitatis;
Qua qui se vestit, clarior est reliquis.
Virginitas igitur Christi thesaurus habetur,
Cujus et hanc summum credimus esse datum.
Hæc est integritas, quæ quorum pectora firmat,
Puros ad vitam provehit angelicam.
ANNOTATA.
a Hæc revelatio non memoratur in antiquioribus Vitis.
b Obiit S. Furseus in castro Macerias (Mézerolles), sed post dies aliquot translatus fuit Peronam [Acta SS., tom. II Jan., pag. 35 et seq.] . De ecclesia Peronensi ab Erchinoaldo condita egere antiquissimus S. Fursei biographus [Ibid., pag. 41.] et Ven. Beda [Ibid., pag. 55.] .
c Erchinoaldo patricio mortuo suffectus est Ebroinus, ut Cointius contendit [Annales eccles. Francorum, tom. III, ad annum 560, pag. 495.] . Henschenius vero existimat post Erchinoaldum majorem domus egisse Radobertum, qui, brevi post e vivis ereptus, successorem nactus esset Ebroinum [Diatriba de tribus Dagobertis, lib. I, cap. X, pag. 53.] .
* regi ratis cod.
* lege Ipsis
* forte Multum
* forte Muris
* forte Sic
CAPUT QUINTUM.
S. Gertrudis S. Foillano dat villam Fossas. Cœnobium Fossense. Ejus primus abbas S. Ultanus.
[In villa Fossis sibi a S. Gertrude data,] Denique sub tanto virtutum virgo magistro
Ad montem migrans, tota polis inhians,
Cœpit ad augendum Christi decus ecclesiarum
Solvere consilium, quo retineret eum;
Hinc Ituberga consulta matre beata,
Cujus erat pia mens hæc eadem cupiens,
Ultro Gertrudis quasi firmum pignus amoris,
Munus virgo porrigit viro egregio.
Fossas indigenæ sanxere locum vocitare,
Nomen quale sibi fert situs ipse loci.
Suscipit hic, votis poscens ut gignere possit
In cœlo fructus fertilis ipse locus.
Quæ foret utilitas in munere, scire voluntas
Summa virum subiit, ireque disposuit.
Postquam res innotuit hæc, placidissima virgo
Gertrudis lœto comprobat hoc animo.
Inde valedicit, quos in Christo solidavit
Plebi cum clero, virgineoque choro,
Assumitque viros secum pro tempore paucos
Qui fiant comites tramitis, atque duces.
Itur, majorique peracta parte diei,
Collibus accinctus conspicitur loculus:
Quo tribulis, silvis cum vepribus atque frutetis,
Vicus erat clausus fontibus irriguis;
Quo via tendebat per convalles nemorosas,
Sub quibus assiduis prata rigantur aquis.
Rivus non multus fluit hinc Bebrona vocatus,
Sub quo Sambra suis pondus adauget aquis;
Et raros fructus referebat ager lapidosus,
Nam perrara bovum cura colebat agrum.
Hospitium cupitur, post quæque paranda parantur;
In stabulo positis pabula dantur equis.
Sicut fert usus, post cœnam dicitur hymnus;
Inde parata quies corpora fessa fovet.
Hinc galli cantu surgens, cœlosque precatu
Pulsans arcano victima fit Domino,
Cui sane nullum locupletius est holocaustum
Quam cor contritum, mite, fide validum.
[S. Foillanus exstruit hospitium et ecclesiam,] Jamque die media missarum laude peracta,
Psalteriique piis cantibus explicitis,
Per loca deductus vir circumstantia sanctus,
Mensurando locum, construit hospitium,
Quo se quique vagi, vel egentes, vel peregrini
Lassi colligerent, atque cibos caperent.
Noverat ipse pium cum pauperibus fore Christum,
Per quos hunc ipsum traxit ad hospitium.
Extructoque loco, fratrum sed et agmine læto,
Quorum servitium sit Domino placitum,
Christus solvendi cui jus dedit atque ligandi,
Petro constructam dedicat ecclesiam,
Quem dicit petram divinus sermo, super quam
Pondus sidereæ nititur Ecclesiæ.
Instituit vitam monachorum præsul habendam,
Quodque necesse fuit, fratribus ipse tulit.
Collatisque loco fiscis et rebus honesto,
Communes sanctæ res facit Ecclesiæ.
Hinc sumit victum, vestem quoque concio fratrum,
Incumbens Christo pervigili studio.
Hinc vulsis silvis pacta mercede laboris,
Ut sit terra ferax, incola multus arat.
Usibus humanis sic cultis fortiter agris,
Mox affert fruges multiplicata seges.
[quibus præficit Ultanum.] Virginis hortatu post hæc nimioque precatu,
Disponens * sancte res parat Ecclesiæ.
Ultano fratri curam mandat gregis almi,
Cujus vita novo regula fit loculo.
Iste theoreticam sanxit sibi ducere vitam,
Optans secretum solus habere locum;
Sed monitu typico veniens cum fratre beato,
Verbo cœlesti pascit oves Domini.
Sic re disposita, præsul cum virgine sacra
Corde vacat tota nocte dieque Deo.
De virtute duos in virtutem sociatos
Per mentis vires surgere conspiceres,
Et quasi de mundo non sint, sic vivere mundo
Conantur, famula carne diu domita.
Exemplar cunctis totius religionis,
Cor sursum vibrant, ut Dominum videant.
[Annotatum]
* Disponsens cod.
CAPUT SEXTUM.
S. Foillanus monachos Fossenses it visurus. Transit per cœnobium
Alti-Montis. Trucidatur cum sociis prope Sonephiam. Ejus occisores
æternas dabunt pœnas.
[S. Foillanus, die 30 octobris profectus Fossas,] Fulserat octobris lux ecce penultima mensis,
Traxerat et solem scorpio præcipitem:
Cum quæ sint hominis agitans pater interioris
Offert virgineis se lacrymans oculis,
Enarrans longe positos se velle videre
Fratres, quos verbo promoverat solito.
Quod fas esse sibi postquam petit, haud lacrymari
Desinit; hæc, moto mox super hunc animo,
Tum quia non fuerat gravis ulli, tum quod ab ipso
Ipse videbatur dignior esse locus;
Ergo refragari quod agendum præsulis almi
Mens pia prætendit, noluit aut potuit.
Sed dans assensum petiit cum fratribus ipsum
Nil ibi cunctari, sed remeare sibi.
Hinc etiam pacis iter invocat atque salutis,
Ac certum tempus constituit reditus.
Fatur et inde gregi pius hospes spirituali,
Flendo precans omnes esse sui memores.
Eheu! vir mitis iter irremeabile cunctis
Præsagire suis visus erat lacrymis.
Nam sese quasi mox sit dissolvendus agebat,
Finis sollicitum semper habens animum.
Ecce valedictis cum fratribus et benedictis,
Missarum expleto digniter officio,
Vectus equo graditur, paucique virum comitantur,
Qui præstent placidis ejus in obsequiis.
Fossis conventum meditatur visere fratrum *,
Intus et exterius si vigeat loculus.
[transit per domum S. Vincentii,] Sed tamen ante frui fert se sermone beati
Præcelsique viri velle Madelgarii,
Cui cognomen erat Vincentius, isque nitebat
Tum clari merito nominis in speculo.
Quem vice quisque sua sexus utriusque caterva
Lenibant verbis sæpe salutiferis,
Ut quasi conversus per vitæ dogmata fructus
Gignens in cœlo congreget in Domino.
Ad nos quod Schotti devenerunt vel Hiberni,
Hic, ceu res patuit, maxima causa fuit.
Nam magnæ famæ vir equestri notus in arte,
Clarus prosapiæ nobilitate suæ,
Francorum regi pro strenuitate virili
Clarus * præ servis principibusque suis,
Partibus occiduis princeps præfectus Hibernis a,
Pacis vicinis jura dabat populis.
Hinc dux magnifici remeans cum laude trophæi,
Aspirante bono cœlitus augurio,
Plures eduxit secum, rebus quoque fovit,
Quorum crevit ope Gallia tota fide.
Cui Gualdedrudis conjux erat auxiliatrix,
Utque * fovens inopes, hospitioque trahens.
Iste Madelgarius miles Domini pretiosus
Conservans votum, propositumque suum
Quo sancte vixit, quam plures inde retraxit
Moribus a priscis sævitiæ veteris.
[qui cum pluribus aliis sanctis in hoc tractu fidem propagavit.] Spargebant inibi vitalia semina multi,
Sæpius ex variis conveniendo locis,
Ettho b, Ghislenus, præsulque benignus Amandus,
Eloquius vita præditus angelica,
Magnus pro meritis Ausbertus Rothomagensis,
Alto Monte pio deditus exilio;
Hic a Trajecto Theodardus et a Cameraco
Aubertus, nitidus * Ecclesiæ baculus;
Eligiusque piæ qui pro vitæ probitate
Novihomo sanctæ præfuit Ecclesiæ,
Foillanus præsul factus feliciter exul,
Virgo Gertrudis gemma nitens, et in his
Gualdetrudis et Aldegundis Melbodiensis,
Et quos sub numero claudere non valeo:
Fructus centenos, terdenos aut duplicatos
Conantes cumeris addere sidereis.
O præfinitum, sed a Domino benedictum
Hoc tempus, sanctum, dulce, salutiferum!
Quo penitus legi reparantur spirituali
Abjecta Galli stultitia veteri,
Qui post Hunnorum clades ubicumque furentum,
Proh dolor! eversis funditus ecclesiis,
Missis tot nobis una præconibus almis,
Sunt restaurati catholicæ fidei.
[S. Foillanus in loco amœno silvæ Carbonariæ] Foillanus nemori præsul Charbeneriensi
Injectus, cœptam dum cupit ire viam,
Planitiem quondam virgultis undique septam
Inveniens, pulchrum denotat esse locum.
Accipit ergo statim laxum retrahens sibi frenum,
Descenditque brevem concipiens requiem.
Pastores pecorum vicinia cuncta suorum
Huc emittebat, mos vetus huic ut erat.
In cujus spatio tam claro tamque decoro
Turgebant omni pascua plana gregi.
In medio cumulus steterat mediocriter altus
Quo fuerat lignum pro theatro positum:
De cujus specula discernebat loca cuncta,
Agnoscens pecorum quisque gregem proprium.
Exercere suos soliti fuerant ibi ludos
Ex vicis pueri conveniendo sibi,
Et resonare suis pastorum carmina musis,
Resque suas lectis texere de tiliis;
Ac simul allatis silvarum fructibus, omnis
Vallabat dictum turba sedens stadium.
Manabat fontis juxta liquidissimus amnis.
Almus concretus est brevis alveolus,
Quo potus dulcis fuerat pastoribus ipsis,
Cum quibus et pecoris dempta calore sitis:
Fontem Foillani c quem nuncupat incola sancti,
Fessus vir Domini quod requievit ibi.
[prope Sonephiom a latronibus de via deducitur.] Quosdam per callem transire tuetur eundem
Vir sacer a villa nomine Sonephia,
Quos ut scitetur callem, pausans opperitur:
Sol occumbebat, et prope vesper erat.
Ecce salute data præsul pius atque recepta,
Primum quo ducat semita cœpta, rogat.
Post locus hic planus visu specieque decorus
Quod nomen teneat, curat ut ipse sciat.
Hæc ad Sonephiam, referunt, ducit via villam,
Hic locus Ampolines fertur ab indigenis:
Talis et hæc statio censetur nomine digno,
Nam semper pollens ambitus hujus inest.
Ut nomen dudum sibi cœlitus insinuatum
Percipit, esse suum scit prope martyrium.
Extimuit subitum caro martyrii cruciatum;
Sed caro quod timuit, spiritus hoc voluit.
Et quoniam suprema dies vitæ latet omnes,
Christus et ipse monet quisque sibi vigilet;
Huic observandæ vigilantia præsulis horæ
Attendens inerat, mors velut immineat.
Hoc vigilans animus, fervens, nunquamque remissus
Nomine jam notum substitit in loculum.
Et desiderio cum flagret vivere Christo,
Paulo turbatur, non tamen atteritur.
Conticet, et causam sociis non indicat ipsam,
Sed cordis zelo figitur in Domino.
Robur in adversis poscit Christum fore votis,
Christum sanctorum spem, caput atque thronum.
Ecce viri variis illic sermonibus actis,
Jamjam corde novum concipiente dolum,
Ducere pontificem se fingunt ire parantem
Ad lævam posito non procul hospitio.
Nox erat, et veluti causa callis breviandi,
Saltus perlustrant avia per latebras.
Post, intervallo modico de nocte peracto,
Cum velut errarent, invia perlegerent,
Divertendo brevius se per compendia vallis,
Vilia pastorum tecta simul subeunt.
[Socios ad martyrium hortatus,] Cœlicolas precibus accersit præco benignus,
Sanctorumque chorum poscit ad auxilium.
Pernox in psalmis decurrit tempora noctis,
Sollicitus finis, atque timens sociis.
Fatur et ad comites extremo fine paventes,
Dans solamen eis dulcibus alloquiis:
“Sitis constantes ad cuncta pericula, fratres;
Non turbet carnis pœna viros fragilis.
Sanguinis humani fusores atque superbi,
Nulla quibus summi cura timor Domini,
Corpora disperdunt, animas non perdere possunt:
Nam vivit Christo, cum cadit ipsa caro.
Fixa creaturis lex est sub jure creantis,
Qua nequit elabi terminus ipse sui.
Et cum cassa bonis videatur mors fore vivis,
Usque bonis bona fit, cum sit amara malis:
Constans humanæ dedit inconstantia sortis
Utile jus mortis semper adesse piis.
Absit terreri fortes formidine leti:
Quo constat nasci, constat et inde mori:
Sed sortem * mortis faciet constantia mentis
Nobis ad vitam promptius esse viam.
Ante tribunalem Christi post omnia sedem
Stabimus, ut fiant cordis operta palam,
Ac possit digne donari larga quibusque
Merces occulti pondere judicii.
Fratres, interius præcordia contineamus,
Firmeturque pio spiritus ipse Deo;
Nec nos pravorum moveant molimina, quorum
Cor in avaritiam mutat amicitiam:
Nam quacumque viri dissolvantur nece justi,
Invenient Christum, dulce refrigerium.
Quæ sub momento pertransit passio, Christo
Coget in æterna vivere nos patria.”
[cum iis trucidatur a scelestis hominibus.] His vix expletis, sibi noxius irruit hostis,
Extendens ensem præsulis in faciem:
Concisaque sacri capitis cervice, cruori
Incumbens fuso præsul obit Domino.
Hic quoque, complicibus gladio * ferventibus hujus,
Decisi simili morte jacent socii.
Mores ex usu præsul (res mira relatu)
Quos vivens habuit, mortuus exhibuit.
Namque Deo grates crebro post funera reddens,
Terruit audentum pectora carnificum.
Mox igitur causam ne diffamaret acerbam,
Ut scelus exactum sic fieret patulum,
Vulgi rumores magis in facto metuentes
Quam jus judicii judicis ætherei,
Aggrediuntur item, quasi vivat, humo recubantem,
Atque ruunt iterum præsulis in jugulum.
At rabies sceleris nequaquam sufficit illis
Quo semel hunc perimunt, bis quoque confodiunt.
O vesana nimis præsumptio tanta furoris,
Cordibus humanis res quoque fœda nimis:
Martyris exsanguem ferro discerpere carnem,
Quem mors jamdudum reddiderat gelidum.
Væ vobis miseris, scelerum novitate notandis,
Hac factis culpa membra diabolica.
Cum vultis linguam compescere martyris almam,
Per gladios duplicis fertis onus sceleris.
Jus etiam sanctum violantes hospitiorum,
Dum pacis signis innocuos trahitis,
Pœnas cum Juda capietis sorte maligna,
Carcere * claudendi terribilis barathri.
Inde specu denso delato corpore sacro,
Contecto ramis et levibus foliis,
Vestibus ac variis ornatibus hinc sibi raptis,
Diffugit abductis hostis avarus equis.
Unde putat lucrum, nescit sibi crescere damnum,
Ditaturque magis crimine quam spoliis.
[In cœlum ab angelis fuit ductus.] Athletam * sanctum paradyso constituendum
Ducunt angelici cum Michaele chori;
Et mucrone truci qui bis meruit resecari,
Mox duplicatur ei laurea martyrii.
Qui * sedes cœlis quia judiciaria cedit,
Hoc socio cœtus gaudet apostolicus.
Hunc etiam vatum pia gloria veridicorum
Ardet lætitia glorificare sua.
Huic quoque dat loculum confessio clara piorum,
Sanguine qui fuso complacuere Deo.
Hæret et æternæ cum confessoribus aulæ,
Jam status ipsius lux ubi vera Deus.
Hic quoque virgineæ super integritate choreæ
Exultat, puro se sociando choro;
Et felix omni meruit de parte beari,
Adjunctus civis civibus angelicis.
[Ejus occisores in inferno dabunt pœnas.] O detestandum scelus atque caput vitiorum,
Gravius innatam semper avaritiam!
Quæ sinus invidiæ, gremiumque cupidinis in se
Cuncta vorando bibit, et tamen inde sitit.
Quam sceleratorum sequitur genus omne virorum,
Suffocatque suam tot vitiis animam.
Sensibus humanis perit inde decus rationis,
Et fit, imago Dei ne sit imago Dei.
Auctori mortis sic proles perditionis
Nascitur, æternis condita sub tenebris.
Vah! * cur sic miseræ te participem genituræ
Fecisti, justum latro necando virum?
Cur tanto sceleri miserum te supposuisti?
Ecce rapina perit, num scelus inde fugit?
Perdere res poteris, scelus an te perdere credis?
Te miser, amissa, culpa manet gemina.
Te cum sacrilegis, homicidis, semper avaris
Exuret flammis ipsa gehenna suis.
[At viri pii æterna donabuntur mercede.] At cœleste datum constantia firma piorum,
Secum virtutes usque trahens comites,
Cui servire fides, spes et dilectio fervent,
Virtutumque gradus, his properans ducibus;
Hujus sublimis domus, his suffulta columnis,
Tempore perpetuo robore firma suo,
Nulla parte sui valet ullo turbine labi,
Telis infixo culmine conspicuo;
Unde videt stantem Christum, sanctosque tuentem
Regnum votivo quærere martyrio;
Flet in conspectu cujus venerabile munus
Sanctorum socias cœligenis animas,
Inter quas animam pretioso milite sumptam
Offert, Christe, tuis, cœlice rex, oculis.
Pressa corona sacro gyrat caput aurea signo,
Cujus fulgentem gestat apex lapidem:
Quo quia siderea, martyr pie, clauderis aula,
Obtineas, quæso, vivere nos Domino.
ANNOTATA.
a Quidam auctores, Hillinum secuti, perperam arbitrati sunt Hiberniam illo ævo fuisse Franciæ provinciam, cui pro Dagoberto I Madelgarius præfuerit.
b Elucidarunt majores nostri Acta SS. Ettonis [Acta SS., tom. III Julii, pag. 48; Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 666.] , Ghisleni [Acta SS., tom. IV Octob., pag. 1010; Acta SS. Belgii, tom. IV, pag. 337.] , Amandi [Acta SS., tom. I Febr., pag. 815; Acta SS. Belgii, tom. IV, pag. 175.] , Ansberti [Acta SS., tom. II Febr., pag. 342.] , Theodardi [Ibid., tom. III Sept., pag. 580; Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 378.] , Auberti [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 529.] , Eligii [Ibid., pag. 194.] , S. Waldetrudis [Acta SS., tom. I April., pag. 829; Acta SS. Belgii, tom. IV, pag. 414.] , et S. Aldegundis [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 1034; Acta SS. Belgii, tom. IV, pag. 291.] .
c De fonte S. Foillani agetur infra, in Gloria Postuma [Cfr. Th. Lejeune, L'abbaye de S. Feuillien, pag. 170.] .
* fratrem cod.
* pro Charus?
* forte Usque
* nititus cod.
* cod. fortem.
* gladios cod.
* cod. Parcere
* cod. Alletam
* forte Cui
* Vach cod.
CAPUT SEPTIMUM.
S. Foillani nex per visum S. Ultano revelatur. Dolor S. Gertrudis. S. Foillanus inhumatus jacet. Inventio ejus corporis.
[S. Gertrudis per S. Ultanum] Res læta hæc: nullus sonat ex antistite planctus,
Curatur nullis funus ab obsequiis;
Sed quamvis lateant vili scrobe, corpora servant
Circumpsallentes angelici proceres,
Proque sacrosancto justorum sanguine fuso
Miris prodigiis fit loculus celebris.
Quid remoror * multis? Ut diximus, his ita gestis,
Condicti tempus præteriit reditus.
At postquam meat unus et alter, itemque dierum
Cursus multorum, temporis in spatium,
Longa sacerdotis sancti mora non redeuntis
Gertrudi sacræ cor facit ingemere:
Anxia quid faciat? quo patrem virgo requirat?
Sat præsaga moram rem generare novam,
Hæret, et interius curarum pondere sensus
Cum nimis artat eam, quid peragat, dubiam,
Abbati sancto legatos prætitulato
Fossensi propere dirigit ecclesiæ;
Expletaque via, re, cur veniant, patefacta,
Ultanus subitas solvitur ad lacrymas.
Ut rediit ratio, paulum mœrore remoto,
Sese continuit, hisque benignus ait:
“Cum stans altari deservio cunctipotenti,
Libans ex solito corde manuque Deo,
In faciem niveam vidi volitare columbam,
Cujus erant alæ (res nova) sanguineæ.
Simplicitas per avem sic est ostensa: cruorem
Æstimo martyrium significare pium.
Qualiter aut quando res contigit, aut ubi, virgo
Sedulitate precum quærat apud Dominum.”
[de martyrio certior facta, ex Angelo discit] Ergo legatis redeuntibus, atque relatis
Signis, quæ mitis vir reserarat eis,
Qui jam germanum deplorabat quasi passum
Excessu mentis anxia virgo fuit.
Mox velut orba pio patre, vel viduata marito
Turbatur, mœret, ingemit atque dolet.
Reddit ut solitum rationis honor sibi sensum,
A Domino statuit quærere quid lateat.
Hac etenim pro re cum clero virginibusque
Mox iniit certum fervida consilium,
Explorare novam pia per jejunia causam
Indicenda pio per triduum populo.
Plebs, clerus, virgo poscunt lacrymis, prece, voto
Præsulis eventum notificare Deum.
Nec frustra precibus pulsatur janua Christi,
Ac lacrymis cleri, virginis ac populi.
Nam matutinis dictis apparuit hymnis
Angelus oranti tempore diluculi.
Dum speciem claram vultus faciemque pudicam
Admirans, virgo corde stupet pavido,
Vox lenis sonuit: “Quem quæris, virgo, recepit
Cursus fine sui præmia martyrii.”
Discit et hæc voto majora sui pia virgo,
Vere porrecto cœlicolæ digito:
Ignea sub specie lux est ostensa columnæ,
Corpora quo lateant invenienda, notans.
[ubi jaceat S. Foillanus, cujus virtutes figurat columba,] Virgo cum multa sexus utriusque caterva
Cœlitus ostensum fervet adire locum.
O quam mirifico quærentibus indice signo,
Reddidit inventus corpora sancta locus!
Exultat virgo signorum munere trino,
Rem magis hoc numero certa placere Deo.
Nam secum niveam considerat ipsa columbam
Præfati puram martyris esse animam,
Cujus felicem meritorum simplicitatem
Expressit simplex hujus avis species.
Hæc avis inter aves cum sit mitissima mites,
Hoc quod felle caret, mitior esse valet.
Attulit ipsa Noe ramum revirentis olivæ,
Vespere cessati nuntia diluvii.
Hujus et in specie sanctus quoque visus adesse
Spiritus est Christo gurgitis a lavacro.
Angelus alloquio cujus fruitur pia virgo,
Ut puto, sinceræ præfuit huic animæ,
Ut foret in vita comes et custodia firma,
Ne circumveniat invidus hostis eam.
Qui, quoniam verus vitæ testis fuit ejus,
Martyris eventus nuntiat ipse prius.
Dic mihi cui melius quam Gertrudi reseraret
Præsulis excessum, martyriique locum?
Vitæ pontificis testis sed et ipsa fidelis
Et cujus morum noverat ipsa modum:
Per castum castæ casto de corpore jure
Clausa diu patuit res, Deus ut voluit.
Porro de terra cœlo porrecta columna
Signavit vitæ culmen apostolicæ.
In qua dogmatibus, sed et exemplis imitandus
Ecclesiæ pater hic pondera sustinuit.
Quod species ejus fuit ignea, Spiritus almus
Extitit illustrans cor, animumque domans.
Sic ad discipulos hic venit in igne docendos,
Purgans, irradians, intima vivificans.
Concors antiquæ fuit illa columna columnæ,
Virginis hæc ductrix, Israel illa fuit.
Ergo columba, vel angelus, aut ignita columna
Almi pontificis conveniunt meritis.
Unius ternique Dei reputatur honori
Visio signorum notificata trium.
[quique per dies septuaginta octo sepultura caruit,] Ecce diu præsul latuit sylvis inhumatus,
Non tamen hunc tetigit bestia vel volucris.
Sed dum per decies septenos, octoque soles
Vere tabifluo putruit ipsa caro,
Gratis astantes profudit odoribus omnes
Ac si comburi thura putentur ibi.
Temporis hoc spatio quia post obitum monumento
Vir sanctus caruit, mystica causa fuit a.
Namque simul numeris a principio numeratis,
Summam bis senus terminat hanc numerus.
Sic autem numeros numeres, ne forsan oberrem:
Mox unum, duo, tres, scito simul fore sex.
Quatuor addendo, denos memorare memento.
Sic fit et in reliquis calculus is numeris.
Quinos, sex, septem, sed et octo, novemque, decemque
Pro quadraginta quinque legens numera.
His sed et undenos superaddens, et duodenos,
Septenos decies octoque conficies.
Sic duodenario facili ratione diremto,
Ter paribus numeris aut quater imparibus
Annuitur trinæ fidei simplex decus, atque
Virtutum pariles quatuor hinc species.
Et quoniam septem conformant quatuor et tres,
Signatur numero Spiritus almus eo.
Qui quos imbuerit, dociles, stabiles quoque reddit
In vera trini simplicitate Dei,
Nudat et a vitiis, ut se virtutibus ipsis
Vestiri summo complaceat studio.
Unde liquet vitam quia sic exercuit ipsam
Martyr, ut in cœtum transeat angelicum.
Rursus si numerum per septem dividis ipsum,
Unum septenis excipe compositis:
Videres siquidem fore conjicies * ibi septem,
Unus ubi deno crescit et in numero.
Nec sine re flamen sacrum signat tibi septem,
Ac præcepta decem denotat ipse decem.
Ergo ad denarium cum septem jungitur unum,
Tenditur ad summum perpetuumque bonum.
Quomodo quærenti respondeo: flaminis almi
Vivificans virtus legis adimplet opus.
Quidquid enim recti, quidquidque boni vel honesti
Scribitur, in sancto flamine complet homo.
In quem quam grave sit offendere * quemlibet, audi:
Surgere quippe reus non valet ulterius.
Hoc peccatori possunt delicta remitti,
Hoc quoque diligitur proximus atque Deus:
Et quem perfundit hæc septem gratia donis,
Unitur Christo, colligiturque Deo.
Hæc, si quid noxæ traxit vir in ordine vitæ,
Signant laxari, sic quoque pace frui.
[ex causa mystica.] Vel si vis, tempus quod volvitur usque diebus
Septem, septenus significat numerus,
Quod quæ subsequitur, octava dies fore fertur,
Qua radiante suis nox perit in latebris.
Nam mittens lucis radios indeficientis,
Continuat vitæ gaudia perpetuæ.
Istud idem quia per septem signetur et octo,
Testatur Salomon dogmate sub typico;
Sic suadendo, dato partem septem sed et octo,
Claudi perpetua tempora luce notans.
Quod totum vitæ sic transegisse caducæ
Signant felicem tempora pontificem,
Ut pateat vitam quia sumpserit ipse beatam,
Quam nullus claudit terminus aut operit,
Hinc corpus lacerum ramis dumtaxat opertum
Martyris, abjecta cernitur in fovea.
Limo concretis, multoque cruore capillis,
Amotaque suis cæsarie scapulis,
Ipse thesaurus sic delituit pretiosus,
Cujus apud Dominum non minus hoc meritum:
Nam meriti pretium non vestis, non facit aurum,
Verum sola fides gloria, laus, decus est.
Occisi capitis plagis placidissima visis,
Se dedit in planctum virgo gemens tenerum.
Quis dolor, aut quantus fuerit de præsule planctus,
Quæ pietas populo, quæque rei ratio,
Verbave præcelsæ bene convenientia causæ,
Etsi tentarit, lingua referre nequit.
Conclamant una: quia mortuus est sine causa,
In regno pacis additur iste piis.
ANNOTATA.
a Allegorica numerorum explicatio, ex Operibus suppositiciis sancti Augustini sæpe desumpta [Tom. III, Quæstio ex utroque mixt., col. 2335; tom. V, sermo 28, col. 1822; tom. VI, Dialogus Quæst., col. 741 et seq., edit. Migne.] , non raro in Vitis Sanctorum aliisque libris piis occurrit, originemque ex Gematria seu Hebræorum mystica explicatione numerorum S. Scripturæ ducere multis visa est [Cfr. Bonfrerius, Præloquia in Scripturam sacram, cap. XXI, ad calcem Commentariorum Menochii in S. Scripturam. Calmet, Dict. de la Bible, V° Cabale.] . Qua in arte versati sunt Clemens Alexandrinus [Opera, Strom., lib. VI, cap. XI, col. 303. Cfr. ibid. Le Nourry, Dissert. II, in Clementem Alexand., cap. 28, art. 5, col. 1386 et seqq.] , Origenes [Cfr. Card. Mai, Præf. ad Opera Theodori Mops., col. 109 et seq., edit. Migne.] aliique Græci, non secus ac SS. Ambrosius, Augustinus multique alii Latini. At contrariam plane rationem inierunt Patres Scholæ Antiochenæ [Opera Theodori Mopsuesteni, Præfatio Ottonis Fridolini Fritzsche, col. 25, edit. Migne.] , cujus præcipuum studium erat ut simplicem dumtaxat atque obvium Scripturarum sensum inquirerent, allegoricam vero earum interpretationem refugientes [Cfr. Socrates, Hist. Eccles., lib. VI, cap. III, col. 667, edit. Migne; ibid., Sozomenes, Hist. Eccl., lib. VIII, cap. II, col. 1515. S. Irenæus, Contra hæreses, lib. II, cap. XXIV, col. 790, edit. Migne. Cfr. Acta SS., tom. IV Sept., pag. 415.] .
* remor cod.
* forte congeries
* ostendere cod.
CAPUT OCTAVUM.
Translatio corporis S. Foillani Nivellas. Exsequias comitantur Dido
episcopus Pictavensis et Grimoaldus majordomus. Translatio Fossas.
Gloria S. Foillani in cœlis.
[S. Gertrudis et populus,] Virginis ad jussum cruor est collectus in unum a,
Membraque pontificis lota, velut decuit.
Vesteque vestito condigna præsule sancto,
Sublatoque ab humo, virgo subit pheretro.
Una sanctorum tria corpora consociorum
Portant alternis plebs humeris humilis.
Ex tanta causa concrescens maxima fama
Undique finitimos excitat huc populos.
Certatim corpus sanctum, venerabile pondus,
Ferre ruunt populi martyris eximii.
Ex ratione rei genita pietate salubri,
Alternante choro, laus resonat Domino.
Manat in ægrotis hæc larga medela salutis;
Pluribus exterius, pluribus interius.
Vulgo tam lætum fuit hunc meruisse patronum,
Quam grave cum tantum luxit obisse virum.
[comitantibus Didone, qui S. Foillanum Eliæ similem vidit,] Cum Pictavensis præsul regionibus ipsis,
Affuerat Dido, nomine notus homo,
Supplex orandos visens in sæcula sanctos,
Qui sua propitio vota ferant Domino;
Is princepsque pius, majorque domus Grimoaldus *,
Pausabant * una forte sub hospitio:
Pontifici, suavi dum laxat membra sopori,
Venit ab excelso nuntius a Domino.
Obvius Eliæ, dicens, exito prophetæ.
Hoc ter præmonuit angelus, et rediit.
Secreto cordis quid signet visio talis
Secum præsul agit, hæsit, et obstupuit,
Cum subito voces, laudes hymnosque sonantes
Auribus excepit, quidque foret didicit.
Cum * animadvertit rem quam per somnia vidit,
Eliam sanctum significare virum.
Cur nomen tanti vatis subscribitur isti?
An quia consimilis vita fuit meritis?
Partim consimiles quamvis videas fore mores,
Alter ab his vivit, alter ab his obiit;
Alter passurus, victor tamen inde futurus,
Alter jam passus non cadit ulterius.
Elias etsi fulsit præclarior orbi,
Attamen hic mundo claruit a Domino.
Magnus et utilis in populo fuit ille sacerdos,
Iste sacerdotis functus et officio.
Ille prophetavit, sic et hic præsagia vidit,
Qua nece, quove loco migret abhinc Domino.
Ille domum sprevit, solusque libens habitavit,
Hic patriam liquit, propria deseruit.
Fortior ille graves potuit perferre labores,
Hic quoque sustinuit multa molesta pati.
Abstinuit dapibus quam multis ille diebus,
Scimus et hunc licitis abstinuisse cibis.
Vitæ defunctum pius ille reduxit ad usum,
Hic meruit multas vivificare animas.
Illum de terris super æthera sustulit ignis,
Hunc super emicuit ignis, ubi jacuit.
Ergo personæ tam dignæ, tam venerandæ
Nomine censeri, vir pie, dignus eras.
[et Grimoaldo, sacra corpora Nivellam portant.] Nec mora, patricium præsul scit * relligiosum,
Et quid contigerit narrat, et audierit.
Cum quo prosiluit, flens procidit et benedixit
Sanctorum regi præ pietate rei;
Succintaque toga, sibi concedente caterva,
Cervicem sancto supposuit pheretro.
Cui proceres, clerus faciunt ut sit leve pondus,
Quodque libens portat, hoc minus usque gravat.
Certant instanter sanctum portare cadaver;
Tale putatur onus sit quia multa salus.
Atque Nivigellæ cum magno corpus honore
In medio sanctæ ponitur ecclesiæ,
Cœli clavigero quæ consecrata beato b,
Vicinis celebris extiterat populis.
Cum psalmis inibi celebrant funus patris almi
Relligio cleri, virgineique chori.
Hic Dido Gertrudi, Gertrudis virgo Didoni
De re quæ norunt, alterutrum referunt:
Unde salus hominis tradatur et interioris.
Post abeunt precibus alter in alterius.
[Unde S. Foillani corpus Fossas transfertur per Sambrim fluvium,] Cum confertur ibi si complaceat sepeliri,
Aut Fossas revehi corpus, amore loci,
Astans Ultanus vir crebro præmemoratus,
Quid de fratre velit, corde gemens aperit.
Scilicet ut loculo præsul revehatur amato,
Et sua post obitum nota sequantur eum.
Hinc sua Gertrudi reserat, sanctæque cohorti
Seria secreto vir pius alloquio.
Et procurata citius re, talibus apta
Obsequiis, cura virginis apposita.
Cum vehitur corpus, sequitur procerum comitatus,
Et cum plebe piis sudat in obsequiis.
Conduntur tumulis reliquorum corpora dignis
Permissu sancti consilioque viri.
Tempus erat tropico quo sol erat in capricorno,
Atque vias omnes impediebat hyems:
Ac collucentes hædi penitus pluviales
Reddiderant nubes imbre cadente leves.
Hinc Sambra fluvio pluviis hyemalibus aucto,
Visus erat cunctis transitus ipse gravis:
Nam percurrentem turbam transire volentem
Impetus excretæ maximus arcet aquæ.
Attamen ut litus tetigit venerabile funus,
Unda retroversis extenuatur aquis.
Hoc sub fasce sitis nullo monitore juvencis,
Vix rota de tanta tota madescit aqua.
Unde meant proceres, equites, peditesque frequentes:
Vix udus tanto gressus erat fluvio.
Gertrudisque vadum c patet, hoc nuncusque vocatum,
Quod dicunt reliquis tutius esse vadis.
[omnibus virtutes prædicantibus.] Denique cœnobio quod struxit martyre vecto,
Cunctorum pietas mox iterat lacrymas.
Nam perstant monachi, majorque frequentia vulgi
Lugubribus verbis funera flere patris.
Cujus virtutes almæ, monitusque salubres,
Ac mores sancti commemorantur ibi.
Et quia sollicitus cunctis fuerat pedagogus,
Hic inter lacrymas commemorat pietas,
Et motus animi non adversis variati,
Nec lætis tumidi, mitis et usque boni.
Atque gregis curam qua lege moneret habendam,
Supplex, mansuetus, justus et innocuus,
Per validum planctum recolit pia concio fratrum,
Exequiæque patris his resonant elegis.
Quid moror? en digno commendant ossa sepulchro,
Nec minuunt planctus exequiale decus.
Sacri pontificis quia regnat spiritus astris,
Mira laude chorus concinit angelicus;
Et nos in terra quoniam complectimur ossa,
In meritis ejus jure Deo canimus,
Quo pia patroni retinemus pignora tanti.
Cujus præsidium sustinet hunc loculum;
Quo contritorum votis precibusque gementum,
Cor panditur atque recolligitur.
Ægri sanantur, quocumque malo teneantur,
Quo * habuere prius dante salute status.
Quæ nunc usque Dei pietas virtute potenti
Subvenit afflictis, debilibus miseris,
Continuatque locus Christi tutamine fultus,
Foillani precibus relligionis opus.
Confluit, et loculo major pro martyre sancto,
Vulgus quæsita criminibus venia.
[S. Foillanus in cœlis] O martyr, cujus vitæ fuit exitus, ortus,
Cujus honore polus, laude resultat humus,
Quem templi duplicis decus ornat; nam retinent hic
Ossa manufactum, spiritus æthereum.
Opportuna piis cui gloria cedit in astris,
Nos sociato polo Christicolas Domino,
Quo requies dulcis, tranquillaque tempora pacis,
Nullus et occasus, sed sine fine status;
Devotisque tibi de templo materiali,
Decludas famulis spirituale tuis:
In quo non pascit * conspectum, quem variarit
Ipse color, paries per varias species.
Nec retinent coctis laquearia celsa metallis,
Nilque decoris eis fert labor artificis;
Casurusve lapis, pavimentave fusa politis
Addunt marmoribus effigiale decus;
Nec quod corrumpi valeat, seu quod variari,
Vel quidquam vani conspiciuntur ibi.
Hæc est Herusalem, quam sanctorum colit agmen,
Nunquam marcescens, semper amœna virens.
Quam retinere fide, spe, dulci cordis amore
Dicuntur justi carne sub hac fragili.
Quæ naturalis specie præclara decoris,
Nunquam fastidit, quos gremio recipit.
Nam pax admissis Deus est, et vita perennis,
Cujus vitali luce beantur ibi.
[æternis fruitur deliciis.] Nullus enim vidit, sed et auris nullius hausit,
Verum nec cordis visceribus patuit,
Æterni quanti constent pia culmina regni,
Ultio quanta malis, gloria quanta bonis.
Nam matutinæ nitidi diademate stellæ
Christo sunt juncti, sidera clara Dei,
Ætatis Christi simul in formam redivivi,
Hæsuri summo perpetuoque bono.
Cum mundi binas octava stolas feret ætas,
Ac duplex lætos palma beabit eos,
Vivet mundana caro prætereunte figura,
Conregnans animæ glorificata suæ.
Jamjam consumptis ex igne quibusque creatis,
Dumtaxat regnum tunc est angelicum.
Et nova terra novique manebit machina cœli;
Fulgebuntque pii solis ad instar ibi,
Conspectusque pii gaudebunt nectare pasci,
Cujus est species, gloria, vita, quies.
Mutua corda loqui poterunt, sed et omnia sciri;
Noctis enim tempus non erit ulterius.
Nostra per activam sic transeat actio vitam,
Ne seret introitum vita futura suum.
Ergo cum sanctis, quo martyr gaudet in astris,
Natum Patre Deo cordis adoret homo.
Cui par majestas in eodem, parque potestas
Flamine cum sancto tempore perpetuo.
O Foillane, Dei martyr, civis paradisi,
Usque tuere tuum, quæsumus, alme, locum.
Fac meritis precibusque tuis, vigeat status hujus
Ecclesiæ sanctus, detque pius Dominus.
ANNOTATA.
a Consuetudo colligendi sanctorum martyrum sanguinem videtur ad apostolica tempora referenda. In exemplaribus mss. Romanis Vitæ SS. Pudentis, Pudentianæ et Praxedis aPastore presbytero, teste oculato, scriptæ, legit Aringhus sanctorum martyrum corpora noctu B. Praxedem collegisse, sanguinem quoque spongia, quæ hactenus extat, de pavimento exhausisse [Acta SS., tom. IV Maji, pag. 301.] . Idem sequentibus temporibus factum fuisse referunt, ut alios omittam, scriptores Actorum S. Cypriani [Ibid., tom. IV Sept., pag. 333.] et S. Vincentii [Ibid., tom. II Jan., pag. 397.] , S. Ambrosius agens de inventis tum SS. Gervasio et Protasio [Opera S. Ambrosii, tom. III, col. 1023.] , tum SS. Vitali et Agricola [Ibid., col. 339.] , uti et Paulinus, ipsius S. Ambrosii coævus biographus, de S. Nazarii translatione loquens [Ibid., tom. I, col. 36.] . Quin et hoc pietatis opus cecinit Prudentius in hymnis primo SS. Hemeterii et Celedonii [Opera Prudentii, Peristephanon, Hymnus I, col. 277, apud Migne, Patrologia, tom. LX.] , dein S. Vincentii [Ibid., Hymnus V, col. 397 et seq.] ac tandem S. Hippolyti [Ibid., Hymnus XI, col. 545 et seq.] .
b Ecclesia monastica Nivellensis S. Petro erat dicata, uti et novum templum Fossense (cfr. num. 28).
c Vadum S. Gertrudis de quo in S. Foillani Vitis, est in parochia Auvelais ad Sambrim in provincia et diœcesi Namurcensi. Habet et hodie nomen Vadum boum S. Gertrudis, vernaculo sermone Le gué des bœufs de S. Gertrude, vel Vadum boum S. Foillani, vulgo Le gué des bœufs de S. Foillien [Vie de S. Feuillien, par E. C. Delchambre, cap. X, pag. 151 et seq.] , vel tantum Le gué [Jourdain, Dictionnaire de Géographie historique de Belgique, tom. I, pag. 379.] .
* Gimoaldus cod.
* pulsabant cod.
* pro Tunc?
* forte cit
* forte Quos
* cod. pasci
VITA QUINTA S. FOILLANI
AUCTORE PHILIPPO DE HARVENG
ex codice Montensi 8439 collato cum cod. Parisiensi 5371 et cum editione Nicolai Chamart.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
AUCTORE PHILIPPO DE HARVENG.
PROLOGUS
[S Foillani Vitam rogatus scribo.] Rogatus [Rogatis B, C.] , et instanter rogatus [rogatis B, C.] , ut sancti martyris præsulisque Foyllani [Foillani et sic deinc. B, C.] vitam quam versifice descriptam habetis, alio scribendi genere percurram, et absolutam a metro deducam in planitiem prosaicæ libertatis, quasi religiosis auribus pluscule placituram maturæ gratia novitatis. Quia vero neque dictare, neque dictata jam scribere [scrib. jam C.] valeo diu, diuque [diu quoque C.] hujuscemodi [hujusce B.] negotium recusavi, et quem deposuerum, stylum resumere differens, meum sæpius otium excusavi. Cujusmodi excusationem cum vestræ dilectioni sentiam non satis complacere, dignum duxi a me ipso contra propositum extorquere, ut huic negotio aggrediar curam potius impertire [impartire B, C.] quam offensis vobis prædicto martyri non servire. Primum ergo [igitur B.] vestris humiliter [om. C.] orationibus me committo, et in eis confidens, ad laborem iterum manum mitto, sperans quia [quod C.] si ab [om. C.] effectu completorio difficultas aliqua me tardabit, ad eum tamen obtinendum vestra devotio et martyris intercessio me juvabit.
EXPLICIT PROLOGUS. INCIPIT VITA PRÆDICTI MARTYRIS [Explicit-mart. om. C.] .
ANNOTATA.
a Cfr. Comm. præv. num. 11. Philippus de Harveng, quamvis Eleemosynarii cognomine hodieque notetur, a Philippo, Cisterciensi abbate de Eleemosyna, omnino est discernendus [Hist. litt. de la France, tom. XIV, pag. 268 et 290. Cfr. pag. 166 et seqq.] . Erat auctor noster Præmonstratensis abbas Bonæ-Spei. Qui, quantum ex prologo conjicere licet, a canonicis Præmonstratensibus S. Foillani prope Rhodium rogatus, de horum patrono soluta oratione dixit et Hillini carmina a metro absolvit, ita tamen ut ejus periodi aut periodorum partes eumdem sonum in cadendo referant. Perperam autem opinatur Bailletus [Vies des SS., tom. VII, table crit., pag. XXXII, edit. 1739.] Hillini poema in prosam conversum, esse illam ipsam S. Foillani Vitam quam excudit Menardus ex Mettensi codice S. Arnulfi [Martyr. O. S. B., pag. 900.] : cum hæc re ipsa non differat ab altera, ex iis quas edimus, Vita.
b Codici Montensi 8439 (alias 30 – 196), inscripsit manus recens Philippi de Harveng Vitæ variorum sanctorum, et folio primo Monasterium S. Foillani prope Reuxium [Cfr. Pertz, Archiv für deutsche Gesch., tom. VIII, pag. 472. Neues Archiv, tom. II, pag. 266.] . In hac Vitams. signatur singulorum capitum initium ipsa prima litera, quæ major est et coloribus distincta: in editis autem adjectæ fuere voces caput I, caput II, etc., et iis quidem locis quæ in margine notavimus. Codicem Montensem contulimus cum Vita typis mandata Duaci a Nicolao Chamart, et denuo a ven. presb. Migne excusa [Cfr. Comm. præv., num. 11.] . Ejusdem Vitæ exstat exemplar ms. in Bibliotheca publica Parisiensi, signatum num. 5371, sæculo XIII, ut videtur, exaratum [Cfr. Catal. codd. mss. bibl. reg., pars III, tom. IV, Paris. 1744.] . Cujus varias lectiones notavit et nobiscum humanissime communicavit eruditus vir Ulysses Robert. Eas etiam (præter discrimina quæ dumtaxat orthographiam spectant), adjecimus, codicem Montensem indicantes litera A, Parisiensem B, et eum quo usus est Chamart, C.
CAPUT PRIMUM.
S. Foillani regium genus. Mater
ab avo ejus igni adjudicata et liberata miraculo. Iter in Angliam, Italiam et Belgium.
CAPUT I.
Ut vita martyris, de quo me loqui vultis, vobis gratius innotescat, [Ejus mater, ob clandestinum matrimonium] dignum duxi ut a gemino quasi ovo ducta retro series dilucescat; quia nonnunquam [nunquam C.] ex sua origine seu specie primitiva laudem sibi contrahunt, vel forte vituperium, secutiva. In partibus Occidentis, in finibus terræ, Hyberniam provinciam [proviam B.] mare circumiens [circuiens C.] in insulam redigit, quæ ab una parte Scothos [Schotos et sic deinc. C.] , ab altera Britannos appropinquans, ab alia occurrente oceano coarctatur, et quantum maris ambitus permittit, ab austro in boream dilatatur. In hac princeps nomine Funologa imperans, natum sibi filium diligentius enutrivit, adusque gladio et more nobilium militiæ titulis insignivit. Factus miles Philtanus adolescens, jam lare patrio non contentus, ad regem Scothorum se transtulit, ut illic et conversationis [corr. in A. conversionis C.] honestæ sollicitior redderetur et studio probitatis ejusdem fama clarior haberetur. Qui cum in domo regia novus tiro strenue se haberet, et tam regi Agiulfo [Agiulpho C.] quam Scothis omnibus strenuitas [strenuitatis C.] merito complaceret, ejusdem regis filia Gergehes amplexata [Gergebes amplexa B.] est eum amore speciali, volens sibi jungi eum, si tamen Deus vellet, fœdere nuptiali. At ille virginem decoram facie, sermone verecundam, pudicam moribus, fastu præsumptorio non despexit, sed Deo gratum [a Deo gratum am. A. a Deo amorem B. Deo et amorem C.] et amorem præsentem et futuras esse nuptias intellexit. Timentes vero regem, manifestum [prius manifesti; corr. manu recenti manifestari A. manifesti B.] hujusmodi consilium non fecerunt, sed per quosdam eis [sibi C. ei sibi B.] familiares totam rei seriem peregerunt, consensuque pari et lege debita nuptialiter convenerunt, Deo sic disponente, quem et patrem propitium invenerunt.
[3] [capitis damnata, at liberata miraculo,] Res peracta regem tamdiu latuit, donec processu temporis novæ nuptæ venter intumuit; quo comperto, supra modum ira sæva patris incanduit, et tanquam stupri ream, concremari natam disposuit. Strue lignorum composita, ardet ignis suppositus, desævitque [desævire B.] fama mali [malorum C.] prænuntia: festinat civitas convenire. Quisquis adest, plorat uberius, paternum facinus exhorrescit; solus pater iræ tenax ad aliorum lacrymas non mitescit. Nupta prægnans producitur, jussa citius concremari; tanquam ovis innocua ducitur immolari. Ad homines jam non respiciens, Susannam eligit imitari, corde contrito gemere, Deum devotius deprecari. Et ecce vox de cœlo cunctis astantibus manifestat, quod rex injuste furit, jure filiam non molestat, prænantem negat [necat non C.] ream, reatum ascribit homicidæ: confutat, sed non mutat iram vel propositum parricidæ: auditam Domini [sic corr. A. enim B, C.] vocem putat dolo phantasmatis advenisse [et in auribus populi dolo gratiam invenisse add. B.] , et indignum ducens dolo posse decipi regiam majestatem, pietatis nescius, gravem in filiam exercet potestatem. Illa vero a precibus et lacrymis non desistens: “Deus, ait, qui tribus pueris flammas ignium mitigasti, qui Susannam de manibus falso accusantium liberasti, defende me miseram in tua solius misericordia confidentem, iram patris mitiga igne durius sævientem. Quod si forte de [a C.] præsentibus flammis eripi non sum digna, mei saltem onus uteri tu manu forti protege, tu consigna: et quod tibi vovens vovi ab ipsa protinus genitura, salva tibi, ut non mecum morte pereat immatura.” Hujus preces lacrymosas divina bonitas exaudivit, et de terra fletibus irrigata statim uberrimus fons exivit, cujus affluentia minaces flammas potenter annullavit, et mirando miraculo ardorem in refrigerium commutavit. Et hoc [add. rec. man. A. om. B.] viso, regem omnes ejus proximi [prox. ejus C.] arguunt confidenter, et de manibus ejus filiam quasi rapiunt violenter, conclamantes et laudantes Dei misericordiam et virtutem, qui lugentes consolatur, in se sperantibus dat salutem. Flexus pater, ab optato furore parricidii jam recedit, sed tamen adhuc ad diligendum filiam non accedit, imo illam a domo sua, et a tota Scothia [Schotia et sic deinceps C.] jubet citius removeri, semelque exosam ultra non sustinet intueri a.
[4] [confugit ad S. Brendanum, qui S. Foillanum instituit,] Phyltanus [Philtanus C.] juvenis, reddita gaudens conjuge, Scothiam est egressus, et tamen in Hyberniam, unde venerat, non regressus, putans quod patri suo Funologæ gravis vel ad modicum haberetur, [quia add. B.] eo etiam inconsulto, quasi furtive [furtivo C.] matrimonio jungeretur. Terram ergo [igitur B.] Herbreniorum paucis comitantibus introgressus, patruum suum Brendanum fiducialiter est aggressus, qui tunc terræ illi episcopali cathedra præsidebat, et tam Deo quam populo vitæ merito complacebat. Cum autem ille præsul nepotem [suum add. C.] benigne collegisset et apud eum nepos tempus modicum explevisset, Gergehes [Gergebes B.] uxor ejus [tempus add. B.] pariendi terminum est adepta, nec unius tantum mater, sed trium pariter est effecta b. Primum quidem Furseum, secundum Foyllanum, tertium vero Ultanum voluit appellari, in quibus (ut videtur) natura mysterium voluit operari, dum et in personis totidem summa nobis Deitas innotescit, et juxta Salomonem, triplex funiculus rumpi nescit. Et si quid [aliquid prorsus C.] habet quod Foillanus nasci medius invenitur, qui ab utroque latere virili fortitudine præmunitur, in quo nihil molle, nihil femineum conversatio decolor operatur, cujus vita sanctior, mors gloriosior prædicatur; hinc inde fratres suos tenens, alligat sanctitati, nec discordant ab invicem clavo medio copulati; unus Dominus, una fides, unum eos baptisma [bapt. eos C.] copulat et conjungit, una quoque professio, sola denique mors disjungit. Eos vero natos et provectos Brendanus episcopus litteris erudivit, processuque temporis divina eos gratia sanctis moribus insignivit, et juxta modum, imo supra modum ætatis, bonæ indolis exstiterunt, diligentique studio semper augendis virtutum meritis institerunt [corr. insisterunt A.] ; neque enim regna terræ vel opes regias ambierunt, sed amore paupertatis promissorum copiam contempserunt, et cum eis videretur paterna hæreditas arridere, elegerunt in ea potius [potius in ea C.] jus hæreditarium non habere.
CAPUT II.
[5] Agyulphus [Agiulphus C.] quippe rex Scothorum audiens et fecundam esse filiam, [eumque episcopum sacrat.] et tam præclarum esse specimen filiorum, ductus pœnitentia, flexus consilio plurimorum, assumptisque amicis, proximis, navigio filiam visitavit; et tam ipsam quam generum in Scothiam revocans, suum eis imperium assignavit. Parvo autem post tempore eidem Philtano mors patris ejus Funologæ nuntiatur: quo defuncto tam Hyberniæ quam Scothiæ sceptro regio sublimatur. Ad hæc læta et prospera filiorum humilitas non intendit, sed magis ad angusta [prius angusta; corr. augusta A.] et ardua religionis merita se extendit, sciens et recolens quia quidquid amatori suo transitorium mundus spondet, amatori cœlestium lance congrua non respondet [prius respondit A.] . Quorum cum religio de die in diem dignis profectibus augeretur, et fama vel opinio longe lateque celebris et commendabilis haberetur, Foyllanum, quem majoris prudentiæ et scientiæ gratia sublimavit, acclamante tam clero quam populo, episcopus in episcopum ordinavit. Ordinatus non tumuit, sed onus timuit et honorem, ne assumpta prælatio turbaret ejus desiderium et amorem, amans, imo desiderans magis [magis add. a corr. A. om. B.] in hac vita conversari humilis et privatus, quam a proposito declinare in assumpti officio præsulatus.
[6] [Hic ab angelo monitus in Angliam migrat,] Unde et cœpit Deum devotius et frequentius exorare, ut dignaretur ei suum beneplacitum [placitum C.] revelare, ut gressus ejus regeret et dirigeret in propositæ semitam paupertatis, ut in eo detineret et augeret solius desiderium sanctitatis. Nec defuit justis precibus misericordissimus exauditor, qui sanctum virum docuit, et per angelum monuit, ut domo, patria, parentibus derelictis, exiret et transiret ad incognitas regiones, et tam forma quam doctrina fructum faceret inter alias nationes. Quod nimirum fratribus suis Furseo et Ultano Foyllanus celeriter [cereliter B.] nuntiavit, assumptisque tam eis quam aliis, qui gratia religionis ei adhæserant, duce Deo, in Angliam navigavit c. In qua [quæ B.] Sygebertus [Sigebertus C.] rex eos devote suscipiens et ab eis audiens verbum vitæ, ad tantum mundi contemptum studuit promoveri, ut assumpto religionis habitu et tonsura, non differret monachum profiteri. Qui in terra sua monasterium construens, situ loci congruum, ædificiis opportunis, possessionum sufficientia, habitatoribus religiosis diligentius honestavit, et abjecta regia potestate, in eo se ipsum ordini mancipavit.
[7] [et monasterio a Sigeberto rege condito præficitur.] Cujus monasterii cura et custodia Foyllano præcipue delegatur, eo quod inter magnos majoris prudentiæ et scientiæ videbatur. Qui cum illic sancte et pie vivens cunctis imitabilem se [se imit. C.] præberet, et ejus opinio ad imitandum [invitandum C.] cæteros suavius et fructuosius redoleret, locum illum tam Sigeberti regis conversio quam Foyllani prælatio reddidit commendatum, multis confluentibus ad exhibendum illic Deo religionis devote famulatum. Non multo post tempore Furseo divina revelatio [prius relatio A.] notum fecit, quod locum illum, imo totam provinciam, hostilis incursio devastaret, ipse [proinde add. C.] Anglia derelicta, in Galliam conversandi gratia demigraret. Quod cum Foillano cæterisque fratribus nuntiaret, assumptis paucis vale facto Angliæ, in Galliæ partes venit, et apud regem Clodovæum ejusque principes gratiam non mediocrem adinvenit.
CAPUT III.
[8] Foyllanus vero religiosos viros quos in [unoquoque add. C.] monasterio collegerat, [Sed Anglia a Merciis perturbata,] volens in tribulationibus consolari, elegit cum eis mala supervenientia præstolari, ne percusso pastore invenirentur oves justo citius perturbari, et non tam impugnantis præsentia quam consolantis absentia, licentius evagari. Turbatur igitur Anglia, cum rex Penda nomine, illius quartæ parti solitus præsidere, affectaret in tribus reliquis [malam add. C.] potentiam et potentem malitiam exercere, et eo sæviente, Sigebertus rex de claustro cogitur revocari, et cum revocantibus non manu et gladio, sed verbo consolatorio præliari. Qui cum in prælio religiose et strenue se haberet, et invictus spiritu mortem pro patria sustineret, tot et tanti eodem excidio principes sunt prostrati, ut longum et superfluum ducam modum vel ordinem scribere seriatim, vel ipsos ad medium ducere [deducere C.] nominatim. Defensoribus autem prostratis, piratarum turba per provinciam libere debacchatur, et irruens in [et C.] cœnobium cui Foyllanus præesse dicebatur, captos abduxit [abducit B. adducit C.] fratres, et eorum pecuniam deprædatur, neque sancto viro parcit, sed tamen divino consilio reservatur. Qui attendens provinciam depopulatam, ejus principes cecidisse, monasterium spoliatum, religiosos viros in manus hostium devenisse, fratrem suum Ultanum alloquens, ostendit tanto se deditum dolori, ut pro vita cæterorum, si divino placeret consilio, vellet mori. Orant ergo simul ambo, instant precibus diligenter, divinum adjutorium optant sibi adfore confidenter, sperant sibi certius Dei beneplacitum revelari, justas justorum preces a justo desiderio non defraudari [correctum A. fraudari B.] .
[9] [Romam petit.] Nec distulit Foyllanum misso Deus angelo visitare, et tristes ejus lacrymas novo solatio commutare: “Noli, inquiens, malis instantibus plus justo atteri, plus dolere, sed paratus esto magis quidquid tibi mundus intulerit, sustinere. Locum istum, eo quod ipse novit consilio, Deus ad præsens postposuit, et te alias proficisci et proficere multis disposuit; nec enim in præsenti finem debitum tibi præstat, sed tempus laborandi et labor non modicus tibi restat.” Hujusmodi alloquio vir Dei admonitus, eos qui secum erant, reddidit [reddit C.] confortatos, et quos potest vel prece vel pretio fratres redimit captivatos; relictoque loco quem turbarat belli rabies importuna, et assumpta supellectili [supellectile A, B.] divinis ministeriis opportuna, tam se quam suos credit ventis prosperis et carinæ, felicique usum navigio partes eum excipiunt transmarinæ. Egressus de pelago consilium habuit Romam ire, ut Petri et Pauli mereatur gratiam invenire; quem is, qui tunc præerat, Martinus papa, devotius honoravit, et insignem religione, benedictionis suæ munere cumulavit. Et quia noverat [novit B.] illum pontificalem ordinem suscepisse, et locum ipsum tam humilitatis gratia, quam divino monitu reliquisse, injunxit ei ut, quamvis sedem pristinam non teneret, tamen officium præsulis exerceret, videlicet ordinando, confirmando, prædicando, in salutem suis auditoribus haberetur, et ut olim in proprio, ita nunc in exsilio, pontificali ministerio fungeretur.
[10] Postmodum vero in somnis cœlestis eum visio confortavit, [et inde Galliam. A S. Gertrude hospitio recipitur.] quæ reverti illum in Galliam diligentius imperavit, prædicens illi et vitæ seriem, et mortis exitum postfuturæ, locum etiam martyrii, locum illi nominans sepulturæ. Eo doctus oraculo et memoriter retinens visionem, prophetiam veneratur et præcognitam jam desiderat passionem, et vale facto sanctis apostolis, quorum sibi adesse patrocinium fuerat deprecatus, in Galliam reversus est d, Ultano fratre et quibusdam aliis comitatus. Qui cum ad monasterium quod frater ejus Furseus Perronæ [Petronæ C.] construxerat, devenisset, et eum jam defunctum et sepulturæ ibi traditum comperisset, humanitatis affectu commotus, non potuit non dolere, eique [eisque B. suæque C.] devotionis obsequium fusis coactus est lacrymis exhibere. Qui post luctum et obsequium ibidem diebus aliquot habitavit, et populis confluentibus spiritualem verbi alimoniam ministravit, sed cum illic nondum requiem posset ejus animus invenire, relicta Vermannorum [Germanorum C.] provincia, partes Hainonii [Haynonii C.] voluit pertransire. Quem egressum de Hainonio [Haynonio C.] Gertrudis virgo gratanter excipiens, et in eo doctrinæ verbum et vivendi formam inveniens, tanto illum desiderio visa est amplexari, ut suum quasi patrem amore faceret singulari e.
ANNOTATA.
a Totam hanc historiam, nescio quo auctore, recentiores quidam mire amplificarunt. Alii enim narrant Fintanum, antequam Gelgehenuxorem duceret, eam ad Christum convertisse [Cfr. Bouvier, Miroir, etc., part. I, cap. I, pag. 4 et seqq.; cap. III, pag. 29. Rousseau, Vie de S. Feuillien, pag. 21 et 55. Delchambre, Vie de S. Feuillien, pag. 65. Kairis, Notice sur Fosses, pag. 7 et seq.] , alii contra Fintanum ipsum ad fidem traductum fuisse ab uxore. Multis etiam placet Adelphium falsa numina coluisse, in Christianos infensissimum; sed postea profanos ritus exuisse et a nepote S. Furseo fuisse Christo adjunctum [Bouvier, part. I, cap. II, pag. 17 et seq. J. Desmay, La vie de S. Fursy, pag. 56 et seqq.] . Quæ prorsus silentur in Vitis omnibus antiquis.
b Quod hic primus narrat Philippus, et alii post eum multi, S. Foillanum, Furseum et Ultanum trigeminos fuisse fratres, non video quomodo constet cum Vitarum antiquiorum testimoniis.
c De itinere in Angliam a multis Hibernis illa ætate suscepto, hæc Baronius, ad annum 654: Sancta his temporibus æmulatio pertigit Hibernos ac Scotos religionis Christianæ cultores. Quod enim scissent ab Urbe complures in Britanniam ad Anglorum conversionem sanctos viros missos, et ipsi hactenus id non sine culpa neglexisse visi essent, quibus ob locorum propinquitatem id magis peragendum fuisset: complures ex ipsis paternis egressi domibus, ad prædicandum gentibus evangelium profecti sunt.
d Volunt multi hoc non primum esse S. Foillani iter in Galliam, sed alterum. Eorum sententia, S. Livinum, archiepiscopum, Scotiæ, cum Kiliano et Elia assectatus, transmisit in Belgium, dieque 16 julii anni 633, ingressus est monasterium nuper a S. Amando conditum. Hinc Flandriam et Brabantiam peragrantes, sanam fidem ubique propagarunt, donec, occiso S. Livino, S. Foillanus patriam repetiit, novos hinc ad nostrates adducturus apostolos. Verum a S. Furseo, qui ejus opera ad Anglos convertendos uti volebat, per plures annos fuit retentus [Bouvier, part. I, cap. IV, pag. 37 et seqq. Kairis, pag. 9.] . Quid de hac narratione sentiamus, jam num. 21 Commentarii prævii aperuimus. Cæterum non anno 633, sed 655 Gandense monasterium petiit S. Livinus [Cfr. Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 118.]
e In Vita S. Gertrudis quæ exstat in Bibliothecæ regiæ Bruxellensis num.14934 sæculi XI, de S. Foillani itinere Nivellensi hæc legimus: Contigit eodem tempore viros sanctos Foillanum, Ultanum aliosque quam plures animarum lucra quærentes a transmarinis regionibus in Galliam transfretasse, et ad ipsam, domicilium scilicet pietatis domumque refugii declinare. Quos pia virgo lætissime suscipiens, quosdam secum retinuit, quosdam vero per cellulas proprietatis suæ pro voto cujusque relocavit. Hi codices ædificationem sanctam continentes virgini offerebant: plurimaque alia novæ institutionis adjumenta, tum bonæ conversationis exemplo tum piæ exhortationis verbo conferebant. Auctores nonnulli recentiores, alii dubitando proponunt, asserunt alii S. Foillanum cum sociis quinquaginta S. Gertrudem adiisse [Cfr. Bouvier. op. cit., pag. 80. Delchambre, op. cit., pag. 118. Geld. a Ryckel, S. Gertrud, pag. 123, ed. 1637.] . Discipulos autem ejus et socios in apostolicis laboribus nominant SS. Fredegandum, Bertuinum [Cfr. Corblet, Hagiographie du diocèse d'Amiens, tom. IV, pag. 188.] , Ettonem, Adalgisum, Abelem, Forennanum, Eloquium, Wasnulphum, Mononem, Mumbolum [Acta SS., tom. VIII Oct., pag. 363.] , Obodium, Thresanum, Veranum, Corbicanum, Germanum, Helanum, Boetium, Authbodem, Columbanum, Gobbanum [Corblet, Hag. d'Amiens, tom. IV, pag. 306.] , Heliam, Kilianum et alios plures. Jam quæ fides his habenda videatur, paucis juvat indicare. Imprimis, quod ante dixi [Comm. præv., numm. 34 et 35.] , legenda Altimontensis S. Madelgarium exhibet secum ex Hibernia ducentem SS. Eloquium, Algisum, Ettonem et Adelgisum [Acta SS., tom. III Julii, pag. 671.] ; de quibus S. Ettonis biographus [Ibid., pag. 60; tom. I Junii, pag. 224 et seq.] : Erant igitur, inquit, tunc temporis septem fratres, uno spiritu et fide in Christo concordes, licet de omnibus non simus certi, utrum fuerint carnali nativitate germani, Foillanus episcopus, et fratres ejus Ultanus et Furseus, Eloquius et Algisus, Etto et Aldegisus… Hi ergo cum jam dicto Madelgario et beata Waldetrude in Franciam venere, inde… Romam meruerunt videre… In Galliam igitur reversi, unusquisque abiit ad locum cœlitus destinatum sibi. Venerabilis episcopus Foillanus cum germano suo Ultano, usque dum consummatus est in sylva Soneffia martyrio, moratus est in loco Fossas nuncupato, a beata Gertrude sibi dato. In Actis autem S. Momboli [Mabillon, Acta SS. O. S. B., tom. II, pag. 625, edit. 1724. Cfr. Hist. litt. de la France, tom. VI, pag. 90.] : Regnante Chlodoveo, Mumbolus ex Hibernia insula in Galliam venisse dicitur cum aliquibus venerabilibus viris Furseo, Ultano, Foillano, Eulogio, Adadgiso (sic) atque Cobano; ac denique apud S. Eloquii biographum: Eloquius cum B. Foillano (quem fratrem suum ferunt scriptores antiquarum relationum), atque cum B. Furseo … ad nostras devenit partes [Ibid., pag. 625.] . Verum in his plurima displicent, quoniam (ut alia omittam) S. Furseus non simul cum fratribus in Galliam transiit; neque huc statim venit ex Hibernia, sed prius Angliam incoluit, neque alios habuit fratres quam S. Foillanum et S. Ultanum [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 667 et seq.] . Sed etiam si standum sit illis Actis, quibus viri docti jamdudum fidem derogarunt, minime adhuc inferri posset SS. Eloquium, Ettonem et Adalgisum Nivellas contendisse.De aliis vero sanctis supra citatis ad summam dici potest, ipsas relationes antiquiores suspectas esse; nihil etiam in his fere deprehendi quo traditioni de Nivellensi itinere fides adjungatur; temporum notas nonnunquam inter se pugnare; imo ex iis viris plerosque non S. Foillani, sed Fursei socios perhiberi; denique in tanta rerum obscuritate, deficientibus documentis, non facile definiri, inter eos qui revera sanctos nostros comitati sint, quinam cum S. Foillano, quinam cum ejus fratre aliquot annis ante in Galliam migraverint [Cfr. Corblet, tom. II, pag. 252; tom. IV, pag. 136 et seq. Cfr. Acta SS., tom. VI Maji, pag. 393; tom. I Jun., pag. 121, 123; tom. II Febr., pag. 53.] .
CAPUT SECUNDUM.
Consuetudo cum S. Gertrude. Monasterium Fossis erectum et a S. Foillano procuratum. Reditus Nivellam.
CAPUT IV.
Illa quidem virgo nobilis genere, moribus insignis, dives patrimonio ferebatur, cujus et devota religio, et opinio prædicabilis habebatur; cujus a pueritia studium vitæ fuerat virginalis, non voluntas, non affectus, non propositum matrimonii conjugalis. Et quia regnum mundi et ornatum ejus omnem jam deposuerat et ad hoc demonstrandum capiti suo velum superposuerat, solum Christum desiderans, ei totis viribus adhærebat, et in cœnobio Nivellensi cum pluribus ejusdem propositi serviebat; amore [ardore C.] sancto flagrans, quidquid mundus diligit, respuebat, nec solum ab illicitis omnibus, sed etiam a licitis pluribus abstinebat, carnem suam jejuniis, vigiliis, asperitate vestium atterebat, et supra morem ætatis vel generis, despecta et contemptibilis apparebat. Quam cum intelligeret Foyllanus et diligeret tam devotam, spiritalibus inhærentem, a carnalibus tam remotam, dignum duxit apud eam aliquamdiu remanere, ut per eam posset ad melius promoveri, et eam forsitan promovere. Admiratur quidem in virgine tam devotam annorum juventutem, admiratur in juvene gratiosam [morum gratuitam A. morum gravitam B.] senectutem, admiratur in sexu fragili fortitudinem tam robustam, in despecta et neglecta mentis pulchritudinem tam venustam. Erat nimirum facies virginis nativo beneficio luculenta, sed laboris et fletuum superfuso pulvere lutulenta; honestare nitebatur ordo eam generis, lex naturæ, sed repugnans prævalebat contemptus pulchritudinis perituræ [parituræ A.] . Quibus autem virginibus, viduis, continentibus præsidebat, non majorem, non se parem, sed quasi subditam exhibebat, dum quod aliis ad tenendum rigorem ordinis [om. C.] imperabat, ipsa prius, ipsa districtius, curæ memor, oblita generis, observabat.
[12] [apud virum Dei perfectionem discere cupit,] Hæc quæ tanta et tantis fulta meritis habebatur, virum sanctum, magnum pontificem, non mediocriter admiratur, vultum ejus angelicum, os mellifluum in doctrina, mores digne compositos, mira præditos disciplina. Admiratur eum virgo pontificalibus infulis non tumentem, nil de supremo [supino A.] Mæcenate, de regali prosapia referentem, relicta domo, patria, parentibus, exsulantem, fortem in proposito omne solum pro patria reputantem. Audit enim [eum C.] , et approbat de Scripturis optime disserentem, loquentem profundissime, tanquam de cœlo tertio revertentem, de Deo tam non novo nova rudibus et incognita proferentem, et in auribus auditorum multam super his gratiam obtinentem. Optat ergo virum sanctum virgo secum diutius demorari, et ne forte longius exsulet, modis quibuslibet alligari; consilioque inito, quo ab itinere firmius debeat revocari, quærit locum in quo possit ille Deo devotius et secretius famulari. Novit enim episcopum concursus et tumultus populi non amare, non libenter et frequenter ad quietem et silentium recursare, et ideo quærit locum aptum et solitarium invenire; quærit, inquam, et inventum gaudet tali desiderio convenire.
CAPUT V.
[13] Erat autem locus ille vallis eo tempore nemorosa, circumsepta collibus, fontibus copiosa, frumento non abundans, sed ad [om. B.] alendum pecoribus fructuosa, pratis adjacentibus præterfluente rivulo gratiosa. In qua valle silva circumposita quemdam viculum abscondebat, quem a diebus pristinis habitator rarus et pauperrimus incolebat [incolabat B.] , quia locum sterilem vel incultum non satis amat populi multitudo, neque multos concives colligit locus horridus et vasta solitudo. Quem locum aut viculum, qui in eo primitus habitarunt, ex re nomen imponentes, Fossas proprie nominarunt, eo quod situs loci, natura operante, humilis et depressus tanquam vallo circumdante supereminentia collium est obsessus. Et quia sicut tumultus populosæ conceditur familiariter civitati, sic amica est solitudo religiosæ hominum paucitati, locum istum virgo sancta viro justo voluit præsentare, ut in eo se receptans, possit a tumultu forensium absentare, ut cum fessus tædio, cum afflictus fuerit labore prædicandi, hic respiret, hic spiritum refocillet, grata requie contemplandi. Præsentatum vero et oblatum locum Foyllanus cum his qui secum erant, perrexit invisere, inventumque circumiens et diligenter aspiciens acceptavit, et tam suo quam suorum convenire proposito indicavit. Præterea considerans quod locum (ut dictum est) Fossas incolæ nominant [nominarent C.] , visionem illam memoriter ad medium revocavit, quæ sibi Romæ posito martyrii locum et sepulturæ nihilominus nominavit. Cognito ergo jam sepulturæ loco, non differt gratias exhibere, ibique missas celebrans, tam sibi quam loco illi Deum postulat præsidere, et admonens fratres suos illic tandem stabiles residere, eisdem residentibus et Deo vacantibus diligit assidere.
[14] [Monasterio ibi condito præest S. Foillanus;] Convocati quippe quamplures multo silvam studio succidere festinarunt, securi frutices, ligone et fossorio salices [silices A, B.] exstirparunt, terramque rudem et incompositam ruderibus et arboribus nudarunt, et in brevi arabilem reddendisque aptam frugibus reddiderunt. Cujus loci opinio et ipsius pontificis, qui locum religiosius incolebat, longe lateque redolens, sibi plurimos attrahebat; quorum nonnulli ad usus illius larga beneficia conferebant, nonnulli vero se ipsos ad vivendum pariter transferebant. Sic processu temporis tam possessionum quam possessorum numerus augmentatur, et devotos conventus [convenas B, C.] Foyllanus [deinceps Foyllanus B.] devotior ulnis tenerioribus amplexatur, sic in illis quasi unus ex illis, non præesse, sed esse gratulatur, imo sic inter illos, ut longe infra illos abjectus et humilis habeatur. Quotquot intelligit Deo placere, diligit, et affectu colligit spiritali. Ipsum quoque fratrem secundum carnem amore suscipit non carnali, omnium tamquam suis profectibus [diligit et affectu-profectibus om. C.] diligit adgaudere, patientibus compati, mæstis et deficientibus condolere. Omnibus factus omnia, soli Deo vacare concupiscit; obliviscens quæ sunt retro, totus in atria Domini defatiscit; devotis instans precibus, absconditur in abscondito divinæ faciei; fidem et spem supergressus, adhærescere videtur speciei.
CAPUT VI.
[15] Videns autem virgo sancta Gertrudis Fossas non mediocriter profecisse, [qui sibi paulo post S. Ultanum substituit,] et de imo et [de loco hum. C.] humili velut caput [caput velut C.] ad virtutum eminentiam sustulisse, gavisa est, et virum sanctum Foyllanum sollicite studuit adhortari, ut ad ipsam revertens non differret sua eam præsentia consolari. Non enim æquo satis animo sufferebat ut ille assidue collectis fratribus interesset, sic illorum curam gerens, ut aliis quoque indigentibus non prodesset, sed optabat ut sic Fossis illorum necessitatibus præsto esset, ut ipsi quoque virgini suisque virginibus tempore congruo non deesset. Sancto cujus desiderio Foyllanus nec valuit nec voluit contraire, cum et ipsum Deum sciret nonnunquam virginis precibus obedire; et Ultanum fratrem suum non differens super hoc diligentius convenire, illi curam imposuit, et omnia disposuit, prout monasterio noverat expedire. Ille quidem Ultanus elegerat longius [longiuscule B.] a conventu suum habitaculum removere a, et in eo vacans Deo sedere solitarius et tacere, suspensus a terrenis, cum Paulo in cœlestibus conversari, continuis instare laudibus, angelico ministerio delectari. Cæterum a fratre commonitus, affectu [affectum C.] non prosequitur [sibi add. C.] gratiorem, sed postponens quietem et otium, curam suscipit et laborem, timens ne inveniatur a semita rectitudinis plurimum deviare, si jubenti Foyllano præsumpserit vel ad modicum obviare.
[16] [ipse ad Gertrudem reversurus.] Rebus ergo dispositis, et Ultano fratribus præsidente, præsul redit ad virginem, Deo suaviter omnia disponente, et cum ea vacat Deo, incumbit studio sanctitatis; assistentes sibi docet religiosæ regulam veritatis. Qui assistunt, qui audiunt, qui præsulem et virginem digne considerant, qui præceptis et exemplis eorum gratanter obtemperant, de illorum consortio, de illorum gaudent convictu sociali, de affectu mutuo, de amore lætantur spiritali. Sic nimirum præsul et virgo simul viam mandatorum Dei currunt, sic [prius si; corr. sic A. si B.] contendunt pariter in agone, sic animabus curandis invigilant, contempta corporum passione, ut se invicem æmulari videantur, et ad optatum [jam diu add C.] bravium certatim festinare, et quis cui præferri debeat, spectatores faciant dubitare. De eorum igitur conversatione, de convictu, de moribus et doctrina tantus odor [tantus odor om. C.] , tantus fructus, tanta denique [bene add. C.] vivendi redolet disciplina, ut non solum qui sub eis militant, eos studiosius imitentur, sed et longe positi, eorum famam celebrem [celebrent A, C.] , præclarum testimonium venerentur.
ANNOTATUM.
a In tractu Fossensi memoria proditum est S. Ultanum, antequam abbatiam Fossensem regendam suscepit, in solitudine vixisse, in ædicula quam S. Agathæ dicavit [Bouvier, Miroir de sainteté, etc., part. II, cap. IV, pag. 107. Kairis, pag. 11 et 71.] .
CAPUT TERTIUM.
Iter S. Foillani Fossas. A latronibus trucidatur. Miracula post mortem. Corpus repertum et Fossas translatum.
CAPUT VII.
[Fratrem Ultanum invisurus,] Dum [Cum C.] sic vivunt, dum sic proficiunt, dum plurimis utiles sic habentur, disponit Foyllanus fratres revisere, qui sub Ultani magisterio continentur; prius tamen Maldegarium, qui alio Vincentius nomine dicebatur, qui ei notus et familiaris et religionis merito [om. C.] charissimus habebatur a. Quo audito, virgo Gertrudis [Gerdrudis et sic deinc. B.] , etsi eum ægre sustinet vel ad modicum absentari, huic tamen proposito convenienter non potest reluctari; hoc solum ab illo diligenter exigit et precatur, ut expleto negotio, mora postposita citius revertatur. Valedicens igitur vir sanctus sancto conventui, ejus se humiliter orationibus commendavit, et hoc ipsum tanta devotione [tanta devotione om. C.] , tanto fletu, toties et toties replicavit, ut ex hoc videretur quasi quodammodo præsagire quod non esset rediturus, quamvis crederet se redire.
[18] [per silvam Carboneriam transit, et a latronibus deceptus,] Acceptis autem paucis, profectus est, et intendens ire Sonegias, Carboneriam [Carbonariam C.] silvam ingressus est, per quam præteriens, planitiem reperit spatiosam, clausam arboribus, herbida superficie speciosam, in qua erat tumulus aliquantulum eminens et sublimis, producensque rivulum grato murmure fons illimis, ad quem locum sæpissime pastores finitimi confluebant, et tam pascuis pecora, quam se ipsos colludiis et colloquiis refovebant, et [de add C.] specula, quam in prædicta tumuli eminentia fixerant, loca circumjacentia prospectabant, et pecora sua pascendi gratia dispersa longius observabant. Illuc vir sanctus veniens, et grata loci facie provocatus, pausandi gratia restitit, ibidem aliquantulum demoratus, et intuens quosdam viam publicam pertransire, sic eosdem pacifico sermone voluit convenire: “Vos, ait, qui transitis per viam, dicite quo tendatis, quis ille vicus est ad quem ire, vel forsitan redire festinatis; et cum hujus in quo stamus loci facies alicujus esse momenti videatur, dicite si apud vos quovis nomine censeatur.” At illi: “Locum, aiunt, in quo statis, Ampolines vocat vicinia; villa vero ad quam tendimus, vocatur Seneffia; et cum sol de occasu cogitet, et vespera festinet propinquare, bonum est vos nobiscum hospitandi gratia declinare.” Et recte locus ille Ampolines, hoc est ambitus pollens, nominatur, quia is quem silva circumposita naturaliter ambiebat, diffusa planitie, grata superficie præpollebat, et tam hominibus quam pecoribus jucunda ejus fecunditas arridebat; quem fecundum et jucundum, et pascuæ fructus exuberans, et fontis vena submurmurans exhibebat. Villa vero ad quam nequissimi homines pergunt ire, recte Seneffia dicta est, quia sine fide, sine fœdere, sine pace media, virum sanctum exorbitant et abducunt, et sub specie hospitalitatis, spondent beneficium et seducunt. Cum enim illum velut per quædam [quendam B.] compendia ducere se promittunt, in quasdam pastorum viles caulas [casulas B.] intromittunt, et dolosa malitia, violato jure, quo hospes hospitem colligit diligenter, de occidendo viro tractant et murmurant fraudulenter.
[19] [socios hortando erigit.] Considerans autem vir sanctus nomen loci quod longe ante sollicitius memoriæ commendarat, ex quo scilicet divina visio locum ei sepulturæ et locum martyrii nominarat, intellexit mortem veraciter sibi proximam imminere, quam, etsi promptus est spiritus, infirma tamen caro non potuit non timere. Quem timorem parcit manifestare sociis ne turbentur, sed jubet et admonet ut in Domino confortentur, ut recolant et teneant quia vitam immarcescibilem sortiantur, si mortem imminentem forti constantia patiantur: “Fratres, inquit, homines isti nequam, qui promiserant et nos debuerant hospitari, vice versa, consilium perditum videntur machinari, et quantum intelligo, ira, imo furiis agitantur, et læsa fide, non beneficium, sed homicidium meditantur. Orate [State C.] igitur et instate, dum vobis spatium indulgetur; dum mali male murmurant, vestra devotio sollicitius operetur, ut cum eorum malignitas diffinitione exsecrabili fuerit confirmata, vestra ad sufferendum inveniatur firmitas præparata.” Hæc et hujusmodi Foillanus loquitur et sistit [insistit C.] , et ipse in orando nihilominus vigilat et persistit, et tam prælatus quam subditus a sollicitudine vigili non desistit, donec malignus carnifex supervenit minaciter et assistit b. Qui viros sanctos inveniens sollicitos et pervigiles in orando, nullius reos culpæ addicit sententiæ gladiali, et peremptis innocuis gaudet miser malitia [militia A.] triumphali.
[20] [Ipse, capite amputato, orare non desinit.] Vir autem sanctus Foyllanus, sicut in devotione et precibus totus erat, sic occisus gladio in eodem proposito perseverat, et re digna miraculi, amputato capite veluti mortem nescit, dum aliis tacentibus ipse a cœptis [acceptis B.] precibus non quiescit. Quo audito, carnifex ultra quam dici valeat, obstupescit, et rem supra inauditam mirabiliter exhorrescit, timensque ne a loquente mortuo perpetratum homicidium reveletur, rursus in illum irruens, vulneribus addere vulnera non veretur. Quem occisum denuo et membratim crudelius laceratum abscondit in invio ramis et frondibus adumbratum, et cui non pepercit hominum [om. C.] inhumanitas bestialis, reveretur et tuetur bestiarum et avium feritas naturalis; nec dubitandum reor quin vir sanctus morte vexatus altera, repetito martyrio [repetiti martyrii C.] , duplici passione, nunc gaudeat duplicato beneficio præmii vel coronæ, et quem sævus carnifex morte mortuum iterum fecit mori, ille summus artifex gloriosum glorificet munere clariori. Nam si stella a stella [a stella om. C.] differre in gloria veraciter prædicatur, constat quod et martyr a martyre nihilominus differatur [discernatur C.] , et cui mors gemina velut præpotens temporaliter dominatur, eidem in præmio corona sine dubio geminatur.
CAPUT VIII.
[21] Horum autem occisioni nullus qui renuntiaret, interfuit, [Divinitus significatur martyrium S. Ultano] nullus planctum funebrem, exsequias de more nullus exhibuit, eorum cadavera nullus humana sollicitudine tumulavit, non quisquam ad tumulum preces, psalmos, non quævis funebria decantavit, non denique pro occisis salutarem hostiam immolavit. Diu ergo latuit homicidium perpetratum, donec dies redituro positus pertransiret; quo transito, cum præsul ad Gertrudem virginem non rediret, virgo pie sollicita Ultanum, misso nuntio, sciscitatur, quid ei super tanta mora præsulis videatur. At ille: “Cum missas, inquit, celebrans nuper altario præsto essem, et offerens sacrificium, ejusdem præsulis juxta solitum memor essem, visa est mihi columba ante faciem volitasse, corpus quidem niveum, sed alas sanguineas ostentasse; unde gemens conjicio et afficior hujuscemodi conjectura, quod ille fuso sanguine morte premitur immatura, et cum, sublato fratre, merito doleam de jactura, ad cumulum dolendi, timeo ne forte careat sepultura.” Hoc audito, virgo sancta inconsolabiliter constristatur, et eum, qui secum est, tam clerum quam populum lacrymabiliter adhortatur, ut non differat Deum privatim et publice deprecari, quatenus verbum istud non permittat diutius occultari.
[22] [et S. Gertrudi, quæ reperta sacra corpora] Ad mandatum virginis festinat clerus et populus Deum exorare, instare vigiliis, devoto spiritu jejunare, et ab injuncta oratione et jejunio non quiescit, donec ipsi virgini rei veritas innotescit. Quodam quippe diluculo, expleta synaxi matutina, oranti astat virgini luce fulgens angelus repentina, eique familiariter more loquitur consueto, et tristem ejus ignorantiam sermone refovet mansueto: “Virgo, ait, pater ille tuus tibi dilectissimus, de quo quæris, de quo doles, de quo times, de quo sollicita sic haberis, cum his qui secum ierant, gladio malignantium interfectus, adepto quod optaverat, in cœlestibus est receptus.” Hujusmodi alloquio virgo sancta non mediocriter confortatur, gaudens quod optata veritas tandem certius declaratur, et [om. C.] illuc assumptis utriusque sexus [om. C.] plurimis, pergit ire, festinans quem dilexerat, quamvis mortuum, invenire. Cum autem illo quo tendebant pariter, pervenissent, et defunctorum corpora prævio lumine reperissent, religionem pietas, fidem humanitas antecessit, et dilatis psalmis, cantu seposito, clamor nimius intercessit; clamore mitigato, psalmi congrui et funebria cantica subsequuntur; devoti clerici religionis debitum exsequuntur, commendant animas, angelos eis postulant subvenire, cum tamen non sit dubium laudes [magis add. C.] quam preces sanctis martyribus convenire.
[23] [Nivellam transferenda curat.] Virgo autem sanctorum corpora colligens c siccatis vulneribus, terso cruore, lota diligentius, sindone munda vestit, et exsequentibus cæteris solemne officium animarum, ipsa corpus præsulis rigat abundantia lacrymarum. Et mirandum quod eadem corpora longa dierum [corr. supra vocem dierum add. 78. A.] serie sub ramis jacuerint, vel sub divo, et jam læsa fuerint situ, imbre, aere corruptivo, supra morem tamen corporum diu carentium sepulturis, nihil prorsus dure olent, sed longe et late redolent instar balsami sive thuris. Lota igitur, ut dictum est, et linteis involuta corpora feretris imponuntur, et magno tam cantantium quam plorantium concursu Nivellam deferuntur; dubiumque est, utrum magis doleant de injuste et nequiter interemptis, an, dolore deterso, tandem gaudeant de inventis. Ipsa quoque virgo ad portandum præsulis feretrum se supponit, susceptumque, nisi lasso corpore, non deponit, et infirmo corpori fortis amor dat profectum, lassatisque viribus, amor tamen nescit lassitudinem vel defectum.
CAPUT IX.
[24] Cum Nivellam veniunt, ponunt in ecclesia corpora defunctorum, [Præsente Didone Pictavensi episcopo] et missas celebrant cum devotione plurima populorum, illisque dubitantibus utrum ibi an alibi [alibi.] debeant sepelire, abbas Ultanus adest, sic illos aggrediens convenire: “Ex divino, ait, consilio voluntas fuit præsulis, fixum propositum, multa cura, ut post ejus obitum Fossis eum colligat sepultura; quem si quis alias intenderit et contenderit [conderit B.] sepelire, tam Dei quam præsulis voluntati videbitur contraire.” Consentit virgo, consentit et populi multitudo, consentit et Dido Pictavensis episcopus, qui eo tempore orationis gratia illuc venerat, et divina visione commonitus, defuncto Foyllano lætus occurrerat. “Surge, ait angelus, et occurre citius Helyæ [Helias et sic deinc. C.] venienti,” et hoc ipsum tertio inculcat audienti, et hæc illi admonitio subito somnum rupit, et ille evigilans in verba hujuscemodi mox erupit: “Quid sibi vult, ait, talis admonitio de Helya? Estne frivolum, ut in somnis assolet, an forte prophetia? Unde habet Helyas propheta antiquissimus huc venire, ut ei venienti obviam possim ire?” Dum hoc volvit et revolvit, nec sufficit Dido pontifex admirari, ecce adsunt qui nuntiant Foyllanum mortuum apportari, et audiens planctus populi, clericorum lugubres melodias, occurrit et ait: “Iste, quantum arbitror, est Helyas. Quantum, inquit, sentio, et hujus fama vel opinio protestatur, quantum ætas prædicat, quæ tota sine macula decursatur, quantum habet cordis munditia, morum series, ordo vitæ, quæ a puero, carni renuntians, mundum transiit expedite, sicut propter nonnullam convenientiam Helyas dici meruit Joannes Zachariæ, sic revera non personam, sed similitudinem obtinet hic Helyæ.”
[25] [corpus S. Foillani transfertur, edito miraculo] Hoc attendens Dido præsul, Foyllanum devote veneratur, et cum Gertrude conferens, gratanter accipit quod de illo tam solemniter prædicatur; de quo sepeliendo videns quanta Ultano sit devotio, quanta cura, ratum habet quidquid illi de istius complacet sepultura. Igitur virgo sancta et tam cleri quam populi numerus infinitus, non cura domestica, non negotiis præpeditus, impositum corpus vehiculo Fossas non differunt reportare; quorum præcurrunt plurimi adventum funeris nuntiare. Qui cum ad Sambræ fluvium [in margine e regione Sambræ fluvium add. man. rec. apud Aytblot aut Aylblot A. in apogr. Brux., 8928 Ayvblot.] gradu concito pervenissent et hiemalibus tumentem pluviis excessisse longe alveum invenissent, vellent nollent, a cursu proposito destiterunt, et tam illi quam cæteri, donec vehiculum adfuit, restiterunt. Venientes autem jugales vehiculi, non bubulco, non stimulo, juxta solitum commoventur, sed muniti quadam fiducia, tumescentes aquas ingredi non verentur, et ab ingressu vel progressu, nullo prorsus obstaculo sunt remoti [relæsi A.] , quia in eo quod portabant onere, manifestius sunt confisi. Statim enim ut aquas juvenculorum ungulæ tetigerunt, re miranda, undæ tumidæ subsiderunt, et visus est tam subite ille tumor pristinus annullari, ut jam possit vadum illud non solum equo, sed et pede facile transvadari. Unde et vadum illud, Gertrudis vadum ex tunc et deinceps appellatur, quod nimirum melius et tutius [totius A.] vadis cæteris prædicatur, eo quod et preces virginis et meritum martyris videntur obtinere, ut facilius transeatur, quod et ipsi passu facili transiere.
[26] [in monasterium Fossense.] Quo transito, Fossas, quo tendebant, citius pervenerunt, ibique plures tam religiosos quam populares sibi obvios invenerunt. Quibus una concurrentibus dolor intolerabilis renovatur, et omnis turba præsulem tanquam recens mortuum lamentabatur [lamentatur C.] . Qui ejusdem exsequias planctu et cantu devote celebrantes, et in loco competenti cum honore maximo tumulantes [tumulate A.] , expletis missarum et psalmorum solemniis, Ultano [ultimum A. tumulato ultimum B.] valedicunt, et omnes una voce, implorata requie, benedicunt. Qui non solum sibi astantibus et ibidem ministrantibus videtur interesse, sed et cunctis eum digne requirentibus dignatur præsto esse; imo quisquis ejus memoriam ubicunque locorum diligit frequentare, eum sibi propitium, ejus sentit patrocinium salutare. Unde et ego qui in scribendo quæ prædicta sunt, utcunque laboravi, qui cum illa inciperem, eum mihi adfore postulavi, nunc etiam ejusdem precibus, ejusdem meritis me commendo, ut ejus interventu quandoque valeam adipisci quod intendo. Ipse quippe sic in cœlis, sic inter angelos, optata requie, divina facie gratulatur, ut suorum in terra laborantium memor et misericorditer adjutor habeatur; sic ipse suorum ea, quæ sua est, benevolentia miseretur ut, carens omni miseria, cum illo et in illo æternaliter glorietur, qui est super omnia Deus benedictus in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Hoc iter Sonegiense ante Philippum nostrum narravit Hillinus (num. 31 et 32), indicans simul ad S. Madelgarium venire solitos esse SS. Ettonem, Ghislenum, Amandum, Eloquium, aliosque plures. Idem in Actis S. Ettonis legimus: Ubi etiam [apud S. Madelgarium] confluebant quotidie SS. Amandus, Ursmarus, Erminus, Aldegundis, Waldetrudis, Gertrudis, venerandus sacerdos Foillanus cum Ultano fratre a monasterio Fossensi [Acta SS., tom. III Julii, pag. 61.] . Commerciumautem illud, ut ostendit Cornelius Smet [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 668.] , nequaquam certum est, et tota illa Vita dubiæ omnino fidei videtur. Porro S. Vincentium, ait Franciscus Vinchant [Ann. d'Haynau, lib. III, cap. XIV, pag. 110, edit. 1648. Bouvier, pag. 112 et seqq. Biograp. nation. de Belgique, tom. VII, col. 186. Cfr. Jacques de Guyse, Hist. du Hainaut, tom. VII, pag. 98, 136, 437, edit. 1629. J. Desmay, La vie de S. Fursy, pag. 109, Paris. 1623. Kairis, pag. 11.] , ideo visitavit S. Foillanus, quod eum in monasterio Sonniacensi ægrotare acceperat.
b Latronum Seneffiensium posteros pecunia mulctatos dicit Seb. Bouvier: quod scilicet tributum Seneffia quotannis Rhodiensibus canonicis pendebat [Part. II, cap. V, pag. 129.] .
c
Passim apud recentiores legimus S. Foillani caput separatim a corpore fuisse inventum, et in loco quo jacebat, ex quercu fontem miraculo emicuisse [Vinchant, Annales d'Haynau, lib. III, cap. XIV, pag. 110. Bouvier, part. II, cap. I, pag. 136 et seqq.] . Ibi anno 1141 sacellum in honorem sancti martyris conditum fuit, quod anno circiter 1640 refecit Philippus Malapert, Rhodiensis abbas. Prope fontem lapidi hæc inscripta fuerant: Fontis locus martirii demonstrat privilegium; et infra:
Martirii Foillane tui fons signat arenam
Qui subito sacra prodiit ortus homo [Th. Lejeune, L'ancienne abbaye de S. Feuillien, pag. 169 et seq.] .
LECTIONES DE S. FOILLANO.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
a
[S. Foillani itinera,] Lectio IV. Fullianus, patre Filltano, principe Hiberniæ, matre vero Gerge, regis Scotorum filia natus, sacris et humanioribus literis a Brendano, Esbrenensi episcopo, est eruditus. Fama vero ejus sanctitatis late circumfusa, Hibernorum episcopus accersitur. Quo munere cum fungeretur, et jam omnium plausum cum concivisset, timens vitam famosa sui nominis inter notos gloria maculare, cessit et ignotior apud Anglos maluit apostolicum munus et doctorem agere salutis. Sed postea vastata Anglia, et monasterio quod ibidem ad littus maris ex dono Sigeberti regis struxerat, diruto, ad urbem Romam peregrinatus est. Quem Martinus papa benigne suscipiens, prædicationis gratia ad Gallias destinavit. In quibus etiam multos Jesu Christo filios peperit.
[domicilium Fossense, mors,] Lectio V. Cumque apud Gertrudem virginem aliquamdiu moratus esset, liberalis virgo de patrimonio suo locum Fossas nuncupatum viro sancto donavit: ubi monasterio ædificato, aliquatenus resedit; tandemque illius optimis disciplinis fulgentis, ut verbi Dei dispensationi liberius instaret *, curam fratri suo Ultano reliquit. Intereaque a Gertrude revocatus, sese quamplurimis in exemplum bonorum præbuit operum. Quadam vero die Sonegias profecturus, assumptis tribus sociis, Carboneriam silvam ingressus, a nefariis hominibus, sub hospitii simulato nomine promittentibus se per compendia quædam ducturos, in viles pastorum caulas intromissus est. Ibique violato hospitalitatis jure, lupi ut ovina contecti pelle, de occidendo viro inter se tractare cœperunt. Quare Fulliano post matutinarum laudum expletionem, fratres suos ut in Domino confortentur, et ut dum indulgetur orent, hortanti, cruentus assistit carnifex; qui reperiens sanctos sollicitos et vigiles, sententiæ addicit capitali. Res vero digna miraculi, amputatis omnium quatuor capitibus, unus præsul ipse Fullianus a cœptis precibus non quiescit. Quo per carnificem audito, et ultra quam dici valeat obstupescente, timuit ne a loquente mortuo patratum scelus reveletur, atque irruens, denuo vulnera vulneribus addit, et membratim crudelius laceratum, in invio ramis et frondibus adumbrato abscondit. Verum enim vero cui non sic pepercit hominum crudelitas bestialis, ferarum et avium reveretur feritas naturalis.
[et translatio.] Lectio VI. Cum autem diu jacuissent inhumata corpora, sancta Gertrudis, monita ab angelo, nec non beatus Ultanus, visa, dum altari astaret, sanguine perfusa columba, per signum igneæ columnæ, a tellure qua sanctorum reposita erant corpora ad cœlum usque porrectæ, nihil grave post septuaginta octo dies situs, sed suave redolentia reperientes, terso diligenter cruore, Nivellas collegerunt. Tunc autem obviam Fulliano, sub nomine Heliæ, divina jussione ter commonitus Dido, Pictaviensis episcopus, qui tunc Nivellis erat, cubitu surgens, confestim ire properavit. Subinde vero corpus beati martyris vehiculo impositum, Fossas ex divino consilio transtulerunt. Nam cum Sambrem fluvium, hiemalibus tumentem pluviis, longe alveum excessisse præcurrentes multi invenissent, et ob id illic constitissent; contigit ut, quamprimum subsequentes plaustri jugales, non excitati, ut assolet, sed sua eruptione properantes, aquas attigerunt, factum sit non solum equo, sed et pede euntibus vadum transmeabile.
ANNOTATA.
a Has lectiones de quibus in Comm., præv., num. 12, exscripsimus ex codice ms. Bruxellensi 8928, fol. 66. Simillimæ sunt iis lectionibus quæ ad diem 31 octobris exhibentur in Ecclesiæ Leodiensis Breviario Ferdinandi episcopi-principis auctoritate denuo recognito et edito Leodii anno 1636; atque etiam in Officiis propriis Ecclesiæ Leodiensis ad formam Breviarii Romani redactis anni 1666. De variis Foillani Officiis in Gloria Postuma fusius erit dicendum.
* instarent cod.
MIRACULA S. FOILLANI AUCTORE HILLINO
ex codice Montensi 8439.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
BHL Number: 3078
a
AUCTORE HILLINO.
[Prologus]
[Miraculis sanctorum viri pii delectantur.] Incipit prologus in miraculis Beati Foyllani martyris. Gesta sanctorum humana pietas diligentissime solet amplecti, et miraculis quæ misericors Jesus per eos operatur, maxime delectari: quia, cum per id quod exterius ostenditur, eorum merita ponderat, quodammodo de virtute in virtutem proficiens, ad superna vehementius anhelat *. Unde jam passione beati martyris Foillani metrica digestione parata, verso stylo, decrevimus etiam ipsius aliqua reserare miracula, prætermissis his quibus in via peregrinationis hujus, Deo opitulante, claruit, vel quæ per Dei gratiam ad sepulchrum ejus miris modis patuisse contigit; seu quibus signis, aut qua revelatione, vel a quibus personis de loco sepulturæ corpus ejus suspensum fuerit. Humilitas tua, familiarissime magister Sigeberte b, in hoc opusculo non modicam scribendi confert audaciam: quia qui versuum nostrorum olim non abdicasti chartulam, confidimus quoniam non indignaberis et hanc sancto martyri subservire schedulam; præsertim cum tuo instinctu labori huic me devoverim, tuoque favori me confidenter inclinaverim. Sicut enim absque discrimine navis inter fluctus a gubernatore dirigitur: sic auctoritatis tuæ manu fultus, pes dictantis absque offensione graditur. EXPLICIT PROLOGUS.
ANNOTATA.
a Præter hunc codicem, quondam in monasterio S. Foillani prope Rhodium in Hannonia, nunc in publica bibliotheca Montensiservatum, et ejusdem codicis apographum olim ad Bollandianos missum [Mss. reg. Bibl. Bruxell., num. 8928, fol. 67 et seqq.] , nullum novimus in quo exstent miracula ab Hillino conscripta.
b Sigebertus ille videtur esse Gemblacensis, celeberrimi chronici auctor. Cfr. Comm. præv., num. 9.
* hanelat cod.
CAPUT PRIMUM.
De sanctitate loci in quo obiit S. Foillanus. Violatores puniti. Sanguis sancti martyris ebullit.
I
[Ampolinis, locus martyrii S. Foillani, prodigiis illustris,] Incipiunt miracula a. In pago Hainaugia b nomine, in nemore nuncupato Charbeneria c, loco qui dicitur Ampolinis d, contermino parochiæ e vici qui vocatur Sterpeis f, ubi fusus est cruor innoxius beati Foillani martyris et pedissequorum ipsius, facto procinctu determinatum est atrium, in cujus medio ligneum g ecclesiolæ constitutum est ædificium, et altare ad laudem Dei sub honore martyris ipsius erectum. Ubi dominicis et festivis diebus h ad ecclesiasticum obsequium i confluebant accolæ vicorum adjacentium. Cœpit igitur haberi loculus celebris finitimis nationibus, ob innumera signorum prodigia, quæ fiebant ibi divini nutus gratia. Nam ab indigenis crebro quasi luminaria de nocte spectabantur, et quasi melodiæ canentium audiebantur. Insuper et ægri variis et miris visionibus admoniti, qualicumque corporis aut animi morbo gravabantur, in locum adducti, fusis precibus, beati martyris interventione liberabantur.
II
[3] [nunc etiam sacer habetur et inviolabilis.] Etenim mota provincia, quotiescumque bellorum ingruebat asperitas, vicinia cuncta plaustris vehentibus res in eo loco coadunabat necessarias, sub tutela pii martyris conservandas: ob cujus sanctitatis venerabilem memoriam, Dei pietas usque in hodiernum diem ibi suum ostendit beneficium, et dignum memoria miraculum: videlicet liberum et inviolabilem hactenus manere locum ab omni manu prædonum, furum aut latronum. Asserunt quoque, si contigerit aliquando non solum hominem, verum aliquod brutum animal, eo metu mortis confugere ab insequentium prava velocitate, velut in præsidio tutum fore: cum pro dignitate loci vereantur inhabitantes infra septum atrii nunc usque vel equitare, vel animalia, nisi tempore seditionis, introducere k.
III & IV
[4] Accidit ibi nuper, inter plurima quæ prætermittimus, res nova et admiratione satis digna: [Ibi martyris sanguis ebulliit.] scilicet de loco ubi passus est martyr Foillanus, sanguinem ebullire l et * mirabiliter ** manare, quam multis videntibus et stupentibus, tam viris quam mulieribus. Quod ubi custodi Sonnegiensis ecclesiæ m, qui eidem parochiæ præerat, nuntiatum fuit, velut incredulus tam incognitæ rei, quamplures ab eisdem partibus venientes, si hæc ita se haberent, percunctari non desiit. Quibus eadem testantibus, necdum satis credidit: sed se eo venturum, quasi qui redargueret et exprobraret quæ dicebantur, promisit. Venit, vidit, credidit et obstupuit: atque Deo et sancto martyri gratias egit. Denique cum magna veneratione Liquorem illum in pyxide collegit: et intra sanctuaria ecclesiæ Dei, qua beati confessoris Madelgarii, cognomine Vincentii, corpus quiescit, cum quibusdam sanctorum monimentis et reliquiis n ibidem repertis honorifice reposuit. Quid æstimabimus, charissimi, hujusmodi fore signum: nisi quia sanguinem, quem passionis tempore tellus in se recepit, in testimonium martyrii præsulis, annuente Deo, humanis aspectibus manifestavit?
V
[5] Nostris etiam temporibus, in eodem atrio forte die dominica mulier mulieris alterius incubabat gremio, [Mulier in capite læsa, S. Foillano invocato, liberatur.] quatenus pexa cæsaries et exquisita sub æstivo leniretur umbraculo. Factum est autem ut cum obdormisset, a medio superciliorum usque ad consummationem occipitis, verticem capitis ejus quasi scindi per medium, et spatio plus quam trium momentorum interius cum vitæ periculo patere cerebrum. Illa autem, quæ velut instar monstri rem hanc exhorrebat, statim nomen Domini cœpit invocare, et auxilium beati martyris deposcere: statimque sicut prius solidato capite, quasi rei miræ testis apparuit canities in dextra cæsariei parte, non comparente priori et ætati congruo colore. Nec longo post tempore, cum evigilasset, quasi graviter afflicta multo planctu gemebat: et ipsi quæ rem tantam viderat, sciscitanti si quid in somnis sibi præter solitum contigisset, referebat gladii percussione se graviter in vertice lædi: sed manu martyris a læsione liberari.
VI & I
[6] Olim infra terminum ejusdem atrii domus cujusdam agricolæ sita erat, [Fur, rebus ablatis oneratus,] cui hortus plantandis oleribus sufficiens appendebat; cujus amplitudo, secundum quod oculis æstimatione metiri poterat, dimidia parte sui intra atrium, dimidia autem extra atrium se extenderat. Porro ea pars horti quæ atrio magis obnoxia fuerat, sata leguminibus fructus sui abundantia cultoris sui spem et laborem confortabat o. Quidam vero, cui sua non satis erant, de nocte sepem ascendens, hortum latenter introivit, et illicitis tamquam licitis fructuum primitiis se delectare cupiens, fasciculum fabæ colligavit, colloque sibi temerarius ad deferendum imposuit. Sed, agente Deo, non secundum illicitam voluntatem ei successit. Etenim velut hortulani curam gerens, iteratione frequenti, quasi spatium atrii metiens, angulos et ambitum loculi nocte continua perambulabat, et erroneus cum onere se sua repetere putans, fessus admodum, requie somni perdita, ventre vacuo, frigore perustus, fragili tantum sepe conclusus, redire vel exire nequaquam valebat.
II
[7] Rusticus igitur diluculo surgens, domum suam circumlustrans, [Deo agente, corripitur.] furem in horto cum onere deprehendit, et re comperta, quanta admiratione mox interius obstupuit, tanta verborum exacerbatione reum furti redarguit, et facti pœnitentem ac pudibundum, ideoque impunitum, liberum abire permisit; fierique tale miraculum per beatum martyrem animadvertit. O inæstimabilis ratio misericordiæ Dei! quod miser homuncio constrictus divina justitia, nescius hortum fere tota nocte pererravit, velut illicitæ voluntatis, qua rem proximi concupierat, nec furti commissum perfecerat, pœnitentiam egit, et in hoc quod se rem hujuscemodi perpetrare voluisse, nec licuisse puduit, animum ulterius furandi pulchre correctus amisit. Res pia, homine ipso confitente, vicinis omnibus innotuit, locusque sanguine martyris initiatus venerabilior haberi devotiusque frequentari cœpit.
III & IIII
[8] Item nuper in eadem vicinia forte miles habitabat qui, [Miles, in atrium S. Foillani irruens, punitur.] sicut mos plerisque militaris ordinis est pro quæstu suo causas odii in rusticos quærere, minis ac crebris insultationibus a plerisque, quæ sibi necessaria erant, extorquebat. Hic dum quadam die saltus et agros quæstus causa peragraret, virum qui sibi petenti rem, vel qua carere non poterat, vel quam ad manum non habebat, olim negaverat, a longe transire vidit. Quem comprehendere volens, et suffocando tormentare, calcaribus equum urgens, instanter fugare cœpit. Vir autem ruricola sollers sui circumspiciens, equitem post se festinantem agnovit, ac pro se timens, ad atrium præmemoratum plantis valde pernicibus fugiendo pervenit, et ad sui præsidium pii martyris opem invocavit. Eques vero dum fervido cursu fugientis viri tereret * vestigia, quasi mox comprehensurus eum irrupit in atrium. Quod præsumpsisse statim pœnituit miserum. Caballus enim rabie repentina fremens, sessorem suum a se repulit, et seipsum hac illac vagando misere perturbavit. Sic martyris merito contigit, ut qui sine causa simpliciori injuriam ingessit, injurias molestiores perferret, et qui nulla sua re multatus damnum infligere voluit, non immerito damnum gravius incurreret.
V
[9] Ungaris p sive barbaris olim Galliæ nostræ partes depopulantibus, [Fraxini mulier ad S. Foillani corpus usum loquendi recuperat.] quia nondum locus fossis fuerat circumdatus, consilio tam laicorum, quam clericorum, venerandum sancti martyris corpus delatum est in vicinum oppidum, quod nuncupatur Fraxinus q, super ripam Mosæ convenienter situm in rupibus. Ubi cum orationis gratia multi convenissent, et pro fiducia martyris misericordiam Dei suis in necessitatibus singuli quæsissent, mulier auditu destituta, linguæque carens officio, subsecuta est reliquos, veniam deprecatura, cordis, non oris alloquio. Quæ cum una cum pio desiderio oblationem suam apposuit pheretro, ab arcano colligationis suæ soluta vinculo loquitur de improviso, gratias agens Deo, cujus ineffabili clementia tanta beati martyris senserat beneficia. Deinde post hymnorum jubilationem, post prolixam laudum inclamationem, censum sui quotannis solvendum sancto martyri vovit: quod, permittente Deo, pluribus annis adimplevit.
VI
[10] [Sanatur puella cæca et multi pestiferi.] Sed et vidimus quia puella diu cæcitatis caligine detenta fuerit, et tamen postea viderit; quæ sicut ipsamet fatebatur, visum beati martyris ope recuperavit. Anno etiam quo pestilens ignis r occulta vindicta Dei membris irrepsit hominum, pedibus cruribusque maxime putrescentibus, adductis aliquibus ineffabili peste destitutis in oratorio ubi requiescit venerandum præsulis corpus, pestem teterrimam misericordia Dei in multis compescuit, et eos extincto igne pestifero vitæ reservavit s.
ANNOTATA.
a In margine alia manu additum est Dominica infra octav. lect. prima, et sequentes itidem lectiones numeris indicantur: quos etiam nos in margine adscripsimus. Atque ita confirmatur quod prodidit Molanus: Ibidem (in monasterio S. Foillani prope Rhodium) in Nocturnis leguntur gesta miraculorum S. Foillani, quæ idem Hillinus scripsit ad magistrum Sigebertum [Usuardi Martyr., ad diem 31 oct., annot., edit. 1573.] .
b Pagus major Hainaugiæ, ut explicat C. Duvivier [Recherches sur le Hainaut ancien, tom. I, pag. 80 et seqq.] , videtur complexus esse tum Hannoniæ minorem pagum, vicarias scilicet Bavacensem, Montensem, Melbodiensem vel Altimontensem, et Lobiensem; tum pagum Fanomartensem, comitatum scilicet Godefridi, in quo jacebat Vuambia (Wambaix) in tractu Cameracensi, vicariam Valentianensem (Valenciennes) et minorem pagum seu vicariam Templutensem.
c Charbeneriam silvam, quam alii alibi sitam fuisse dicunt, putat Car. Duvivier jacuisse ad dextra fluvii Scaldis, a Valentianis aut ultra, usque ad Gandavum [Ibid., pag. 14 et seqq.] . In plures minores silvas fuit aliquando divisa: scilicet Broqueroiam, Sonefiam, Silvam Mormal et Carboneriam proprie dictam, positam inter Sabim (Sambre) usque Thuinum et oppida Montes, Sonegias, Braniam-Comitis et Gosselies. Eam Carboneriam dictam putat noster Bucherius [Belgium Romanum, lib. XII, cap. XI, pag. 380. Duvivier, op. cit., pag. 11 et seqq. Cfr. Maury, Les forêts de la France dans l'antiquité, Mémoires prés. à l'Académie des insc., ser. II, tom. IV, pag. 32 et seqq.] a carbonibus qui, ex fagis inibi frequentibus, tunc (ut et hodie) fieri et ad vicinos deferri solebant. Quæ et Cangii et aliorum plurium est sententia.
d Locus ille Ampolines, hoc est ambitus pollens nominatur, ait Philippus a Bona Spe [Vide sup., Vita V S. Foillani, num. 18.] , quia is quem silva circumposita naturaliter ambiebat, diffusa planitie, grata superficie præpollebat, et tam hominibus quam pecoribus jucunda ejus fecunditas arridebat; quem fecundum et jucundum et pascuæ fructus exuberans et fontis vena submurmurans exhibebat. Contra Ampolinem vocatum dicit Vinchant [Annales de la province d'Haynau, lib. III, cap. XIV, pag. 110, edit. 1648.] quod locus Apollini quondam fuerit sacer. Utrum et quomodo prisci Galli Apollinem coluerint, multum fuit disputatum [Cfr. Julius Cæsar, De Bello Gallico, lib. VI, cap. 17. Martin, La religion des Gaulois, tom. I, pag. 378. Académie des Inscriptions, tom. XXIV, pag. 349 et 392, anno 1756.] neque nostrum est in his immorari. Hoc autem inter omnes convenit, Ampolinem fuisse ubi nunc exstat Rhodium, imo pressius, ut ferunt, in loco qui hodie vocatur La haie du Rœulx [Cfr. Th. Lejeune, Coup d'œil sur le canton du Rœulx, pag. 34.] . Quæ vox haie, haia, sæpe olim indicabat silvæ partem sepibus circumdatam, in qua feræ includerentur et a venatoribus captarentur.
e Parochia vici qui vocatur Sterpeis complectebatur totum illum locum, omnes illas villas de quibus ecclesia vici Sterpeensis decimas recipiebat. Ita Joannes Raepsaet; qui etiam parochiarum in Galliis origines refert ad sæculum VIII iniens, seu trecentesimum circiter annum antequam in civitatibus episcopalibus erectæ sunt [Œuvres completes, tom. V, Des droits des Belges et des Gaulois, lib. V, pag. 72 et seqq. Cfr. Examen libri Mariani Verhoeven de regularium et sæcularium clericorum juribus et officiis, cap. VI, num. 4, pag. 139 et seqq.] . Quod si per tot sæcula in oppidis quæ episcopos habebant, (excepta urbe patriarchali Alexandria,) non fuerunt inauguratæ, hanc causam fuisse explicant cummultis aliis cardinales Gerdil [Opp., tom. XV, Resp. ad episc. Ebredunensem, pag. 343, Romæ 1809.] et de la Luzerne [Droits des évêques et des prêtres, col. 153, edit. Migne.] , quod ibidem episcopus ipsemet munia ecclesiastica obibat, ejusque locum, si non posset, supplebant numerosi presbyteri ab eo deputati.
f Sterpeis, qui locus in Vita S. Madelgarii, sæculo XII scripta, dicitur Sterpeias [Acta SS., tom. III Julii, pag. 669.] , jacet prope Rhodium, et vernaculo sermone vocatur Strepy [Duvivier, Le Hainaut ancien, pag. 53, 62, 196. Burchardus Camer., in diplom. anni 1125, apud Miræum, Opp. diplom., tom. I, pag. 103. Gislebertus, Chronicon Hanoniense, in Mon. Germ. hist., Scriptt., tom. XXI, pag. 523 et 620.] .
g Ligneæ ecclesiæ non videntur in antiquo Belgio fuisse adeo raræ. Legimus verbi gratia in Chronico Lobiensi S. Ursmarum hujusmodi ecclesiam sæculo VII ædificasse [Vos, Lobbes, son abbaye et son chapitre, tom. I, pag. 363.] : idem fecerunt sæculo IX parentes SS. Herlindis et Renildis virginum Mosaci in Belgio [Acta SS., tom. III Martii, pag. 390.] . Qui construendi modus ad nostrates forsan venit per Scotos, quorum mos erat exstruere ecclesias non de lapide, sed de robore secto … atque arundine tegere [Acta SS., tom. III Febr., pag. 21. Cfr. Lingard, Antiquities of the Anglo-Saxon Church, tom. I, cap. VI, pag. 240 et seq., edit. 1858.] . Primam lapideam ecclesiam apud Pictos a Scotis conversos ineunte sæculo VIII monachi Romani, petente rege, construxerunt [Beda, Hist. Eccl., lib. V, cap. XXI, col. 271, edit. Migne.] .
h Festa præter diem dominicam celebrandasæculo XI recensuit Burchardus [Burchardus, Decreta, lib. II, cap. LXXVII, col. 640, edit. Migne, Patr. lat., tom. CXL.] : nempe Natalem Domini, S. Stephani, S. Joannis evangelistæ, SS. Innocentium, octavam Natalis Domini, Theophaniam, Purificationem S. Mariæ, Pascha cum tota hebdomada, Rogationum dies tres, Ascensionem Domini, dies Pentecostis, festa duodecim apostolorum, maxime SS. Petri et Pauli, S. Laurentii, Assumptionem Deiparæ, ejusdem Nativitatem, Dedicationem basilicæ S. Michaelis, dedicationem cujuscumque oratorii, festa Omnium Sanctorum et S. Martini. Quibus addendæ festivitates a singulis episcopis in suis episcopiis indictæ.
i Ecclesiasticum obsequium diebus dominicis præstandum per plura sæcula non aliud videtur fuisse quam Missæ auditio: idque colligitur ex conciliis Agathensi anni 506 [Sirmondus, Concilia Galliæ, tom. I, pag. 170.] , Aurelianensi anni 511 [Ibid., pag. 182.] , et capitulari Caroli Magni anni 787 [Ibid., tom. II, pag. 154.] . Quæ lex, utpote a Burchardo, scriptore sæculi XI [Op. cit., lib. II, cap. LIV et LXXI, col. 634 et 638.] relata, tempore Hillini nondum obsolevisse videtur. Qui plura de antiqua diei dominici celebratione velit, adeat Antonium Binterim [Denkwürdigkeiten, tom. V, pars l, pag. 123 et seqq. P. De Ram, Vies des Saints, tom. VII, pag. 1, edit. Bruxellis 1850.] .
k Atrium illud, facto procinctu determinatum (num 1), in quo asserunt velut in præsidio tutum fore quisquis eo confugerit, ad memoriam revocant atria illa in medii ævi monumentis sæpe citata, quæ, perinde ac ædes sacræ quibus obversabantur, asyli et immunitatis jure donata erant [Cangius, Gloss. lat., V° Atrium.] . De quo jure, ut in Belgio vigebat, librum edidit eruditus vir J. J. E. Proost [Histoire du droit d'asile religieux en Belgique.] .
l Memoratis his aliisque prodigiis, additPhilippus Brasseur [Origines Han. cœnobiorum, pag. 203.] : Et ne quis prædictorum fidem elevet, moneo (antequam ulterius progrediar) quod ad prætacti bullientis sanguinis memoriam in media ecclesiæ navi erectum hodieque stet S. Foillani signum: quo in loco ejusdem corpus inventum fuisse aiunt, ubi ab anno 1639 (etsi jam ab ante) extare solet sacellum cum additis hospitum cameris magnifice instauratum, et in eo fons ad instar putei: hic olim e terra prorupit, invento S. Pontificis capite.
m Custodi ecclesiæ, qui etiam ædituus vocabatur, demandata erat cura templi rerumque sacrarum. Sonegiis quidem erat presbyter; sed id munus, in partibus septentrionalibus, ob presbyterorum aut clericorum defectum, non raro laicis credebatur [Cfr. Acta SS., tom. XII Octobris, pag. 851.] . Fata ecclesiæ Sonegiensis collegit Theophilus Lejeune [Mémoire historique sur l'ancienne ville de Soignies.] .
n Reliquiarum quas per plura sæcula coluit populus Sonegiensis, elenchum dedit Theophilus Lejeune [Ibid., cap. VII, pag. 77 et seqq.] .
o Adscripsit rursus alia manus: Finis. In Octavis lect. I, et alios deinceps numeros.
p De hac Hungarorum irruptione agemus infra, ubi de fatis reliquiarum S. Foillani eritdisserendum.
q Fraxinus oppidum, situm in rupibus, non est hodie nisi ditio parochiæ Lustin prope Namurcum, habetque nomen vernaculum Surle-Rocher de Frêne. In eadem parochia sunt etiam aliæ ditiones quibus nomen simile [Vander Maelen, Diction. géogr. de la province de Namur, pag. 178.] . De Fraxino copiosius dicendum erit in Gloria Postuma, cum de S. Foillani reliquiis earumque translationibus agemus.
r In margine scriptum est alia manu: Finis.
s In Annalibus Laubiensibus legimus ad annum 1090: Hoc anno orta est pestis in hominibus quæ arsura dicitur, qua etiam multi perierunt [Mon. Germ., hist., Scriptt., tom. IV, pag. 21.] , et eodem anno in Annalibus Leodiensibus: Annus pestilens, multis hominum sacro igne computrescentibus [Ibid., pag. 29.] . Quæ lues etiam a multis aliis historicis commemoratur [Cfr. ibid., tom. XVI, pag. 501, 604, 623, 639. Bouvier, op. cit., part. III, cap. III, pag. 196 et seqq.] .
* et alia manu sup. lin.
* * sic corr.
* terreret cod.
CAPUT SECUNDUM.
Sanationes mirabiles. Beneficia a S. Foillano canonicis Fossensibus tributa.
[Rolceis in ædicula S. Foillani matrona capitis dolore liberatur.] Vico Rolceis a matrona quædam consuetudinario capitis dolore laborabat, nec aliquem nisi Deum languori suo posse mederi sperabat. Erat autem in eodem vico, in memoria supradicti martyris, ecclesiola, qua vicini de more completo ad parochiam sancto obsequio, pia veniebant orare diligentia. Quadam vero die hoc oratorio mulier, familiæ suæ sustentata manibus, introducitur: quatenus Deum et sanctum martyrem Foillanum cum lacrimis appellans, infirmitatis diutinæ detentione liberari mereretur. Post oblationem igitur cum oraret, inter orandum obdormivit, nec longo post evigilans, interni doloris sui aculeos cessasse lætabunda persensit, laudansque Deum, incolumitate percepta, domum nullo sustentante redit.
[12] [Cingulum S. Foillani mulieribus prægnantibus utilissimum.] Cum multa hujuscemodi digne notanda prætereantur, adhuc egregium et divinum in cingulo præsulis accipe miraculum. Si contigerit aliquando puerperam aut mulierem dolore partus graviter laborare, dilatoque tempore partus de vita desperare; cingulum beati pontificis e scriniolo deargentato cum reverentia sacerdotis manibus assumitur et defertur, ut eo præcincta muliere, muliebria naturæ solvantur, et dolores passionis intimæ minuantur. Audivimus et expertum est plures hujusmodi in tactu ejus liberari; quod haud dubium est, quin valeat meritis et intercessionibus pii martyris imputari.
[13] [S. Foillanus auxiliatur duobus canonicis in tempestate,] Agnoscamus etiam beneficentiam martyris in miraculo nihilominus accepto, sed eventu rei dissimillimo, et ad commendandum pulcherrimo. Duo Nivialensis b ecclesiæ canonici nuper in Rheni * partibus agebant obedientiam vini. Quod cum naviter ad utilitatem Deo servientium explevissent, et onerata rate soluto fune navigarent, ab occidentali cardine, procella sæviente, maxima tempestas irruit, quæ terribili aquarum inundatione metu mortis omnes perculsit. Nam visa quarundam navium periclitatione, quæ remis velociter actis strenue præcurrebant, tanto magis sibi timebant, et in spem vitæ vota Deo fusa prece vovebant. In tanto demum angustiarum mortis articulo, alter canonicorum, Gerlo nomine, sanctum martyrem Foillanum frequenter et attente cœpit invocare: credens ejus suffragio posse se tantum discrimen quasi propinquæ mortis evadere. Nec mora; sub densitate tempestuosi aeris, visa est a dextris ejus stare quasi imago hominis nautas ad navigandum confortantis, et navim quo remigare habebant impellentis. Mox adeo lenem senserunt surrexisse ventum, qui perflans velum satisfaceret desiderio naufragantium. Deinde ad laudem Dei sancto martyri psallere non distulerunt, et post in locum suum re bene acta redeuntes, piam rem, sicut acciderat, in medio retulerunt. Vidimus quippe post eos ipsos fratres humili habitu mentisque devotione cœnobium, quo beati pontificis ossa quiescunt, introire, et cum veneratione votorum suorum munuscula altari imponere, et hanc eandem rem, sicut erat, palam facere.
[14] [et canonicis Fossensibus bis litigantibus de terminis] Inter pauca quæ pro meritorum dulcedine ex ipsis beati martyris mirabilibus excipiuntur, stilo occurrit, quibus quantisve patrociniis fratribus de rebus ecclesiæ sæpius angustatis ex insperato subvenerit. In prædio quod vocatur Mihertinis c, quod appendet usui fratrum Fossensis ecclesiæ, quercetum stabat, quod juri suo quidam nobilis ex potestate vendicabat: asserens illud terminis villæ suæ, Bossuth d nomine, subjacere, sicut aiunt. Diu lis hæc inter viros utriusque potestatis maxima fuit, donec die constituto, prælatus ecclesiæ Fossensis cum advocato suo e contra adversarium rem discutere venit. Pars autem quæ videbatur injuste contendere, cœpit ad id adinventione callida confugere, quoniam eo nequaquam Mihertinensium juris esset, quod aquæ rivus, qui ibidem interfluit, limes agrorum vicinarum potestatum foret: hac fraudulenti occasione sperans ad se attrahere, quod cum violentia sibi nitebatur usurpare. Ibi partis utriusque fautores oratione perplexa plura, ne res ad effectum duceretur, interserunt: et quasi puderet singulos suam non prævalere partem, rem ipsam, quia vesper propinquus erat, in crastinum differunt. Sicut condictum fuit, in crastino redeunt, et quercetum, sicut asseritur, in ea parte fluvioli qua stare non solebat, inveniunt: cessataque jam lite, rem miram beati martyris imputant meritis; qui per gratiam Dei, tam insolito signo quod erat juris ecclesiæ suæ, detinuit.
[15] [prædii Mihertinensis,] Item in eodem fundo, scilicet Mihertinis, dum de proximis vicorum terminis ageretur, et inde maxima lis inter villicos oriretur, die denominata per advocatos, quædam pignora martyris, pera videlicet et baculus, ibi deferuntur, et in medio partium utrarumque ponuntur. Ibi quidem in publicum oratione partium promulgata, judicibus ex utraque parte sedentibus, communi censura decretum est, ut advocatus loca quæ fore sui juris æstimabat, perambularet: et mox ea sui juris esse jurejurando per idoneos testes legitime confirmaret. Ille itaque caballum ascendens, justi limitis metas præteriit, sed divinæ potestatis justitia protervam ejus confidentiam sic correxit. Nam solida terra cœpit sub eo repente dehiscere, et tanquam profunda palus infra se cornipedis vires per singulos passus exhaurire, donec currentibus multis et clamantibus, ne se perditum iret, immo potius ab incepto desisteret, et iram vindictæ Dei non incurreret, confusus acquievit, reumque se confitens, coram omnibus pollicitus est, in res ecclesiæ non se ulterius delinquere, vel aliquid temere præsumere. Hoc autem miraculo et vir prohibetur a perjurio, et a peccati liberatur laqueo, et ecclesia lætatur suo jure retento.
[16] [et villæ Fleruis.] Villa quoque Fleruis f nomine cuidam ingenuo jure hereditario cesserat in patrimonium: excepta quarta parte, quæ competebat usibus canonicorum Fossensis ecclesiæ. Sed sicut moris est plerisque potentibus, circa se manentes qui sui juris non sunt, magis opprimere, et eorum incommoda sua semper commoda putare: terminos quos juste possederat, transgrediens, ecclesiæ Dei possessiunculam cœpit, servis suis instigantibus, invadere: dicens eam partem, quam invadebat, sibi non usurpare, sed publica pascua fisci totius fore, nullique fas esse ibi vel ædificare, vel arare. Mansionariis g autem et servis ecclesiæ h Dei resistentibus, et prælato loci renitente justis responsionibus, dicto die convenitur in publicum, ut rei veritas rationi pateret omnium. Simulans igitur tyrannus ille sibi, in causa pro qua convenerant, præcipue justitiam placere, sedato conventu: “Veni, inquit, injustitiam exaltare, et æquitatem opprimere”, cum dicere decrevisset “æquitatem exaltare et injustitiam premere.” Quem cum pœnituisset etiam et puduisset dixisse, frustra laborans corrigere, facto silentio coram omnibus, illud idem secundo dixit, sed et tertio manifeste repetiit: ac si in eo dictum illud dominicum experiretur: “Ex verbis tuis justificaberis, et ex verbis tuis condemnaberis.” Hac ergo occasione vir locuples pudibundus acquievit; et mox in laude martyris plebs acclamatione maxima personuit, qui famulantibus sibi tam pulchro patrocinio subvenit.
[17] [Equus viri ecclesiæ agris nocentis fit rabidus.] Contigit etiam olim jam propinquo messis tempore, equitem per culturam indominicatus ecclesiæ transire, in termino villulæ Phalisulis i nuncupatæ. Quo eo descendente pausationis gratia, datur ablato freno sonipedi pascendi licentia. Accepta libertate caballus in terra de more volutatur. Hinc excussus, novas fruges avide pascitur, et damnosus conculcando, simulque pascendo, majus de seipso damnum suo incutit domino. Nam velut in ultionem damni frugum, illico versus est in rabiem, et periculose frendens, castrum Fossas introiit, maximum omnibus incutiens terrorem. Ibi plerumque claustri * interioris muralia saxa dentium angore perfringens, calcibus quoque feriendo dissolvens, miris se subrigebat saltibus, donec expiravit manu multorum perturbatus.
[18] [S. Foillani interventu miles a prædatione impeditur,] Nuper imperatore Henrico k contra Menapes l ascendente pro defensione Cameracensium, quos impugnabant, pars exercitus Teutonicorum, transiens per Pongeias m vicum appendentem usibus Fossensis ecclesiæ, assumebat sibi in prædam quæcumque oculis suis obvia fuerant. Contigit autem ut quidam eorum cumeram indominicatam frumenti frangere laborarent, et deprædari. Sed ad hoc sibi vires non suppetere non modicum mirati, cum janua parum munita, pariesque circumquaque fragilis haberetur, ab incepto cesserunt ex voluntate Dei. Hujus rei eventu, qui viderunt et audierunt, cum gaudio stupefacti, super clementiam et dignitatem meritorum martyris laudaverunt summam et incomparabilem potestatem Dei. Quod etiam cujusdam idonei presbyteri relatione, qui rei interfuit, didici, in medio referendum esse censui.
[19] [reus vinculis exsolvitur,] Præpositus ecclesiæ nostræ, Rabbodo nomine, quendam tanquam gravis injustitiæ reum in jus legum forensium advocaverat. Quem judex vades non habentem, arbitrio consedentium theloneario n custodiendum tradiderat; thelonearius autem eum in domo sua ligneis compedibus astrictum retinebat. Quid multa? Eadem die jam inclinata, celebria kalendarum inventionis beati martyris o incipiebant: cum vir prædictus præ desiderio libertatis apud Deum et sanctum martyrem votis obtinuit et lacrimis, ut in primo galli cantu p, horis videlicet matutinalibus, sopitis custodibus, de improviso solveretur a compedibus. Qui, clandestina nolens abire fuga, theloneario ter ex nomine vocato, se solutum ex misericordia Dei denuntiavit: apertoque domus ostio, lætus in templum confugit. Qui cum orasset, gratesque Deo et sancto martyri retulisset, mox tam laicis quam clericis rei eventum indicavit: et sic tantæ festivitatis lætitiæ liber et securus inter cæteros afffuit.
[20] [et sanatur vir debilis.] Quibusdam etiam ex nostris haud multo transacto tempore præ foribus ecclesiæ sedentibus, debilis quidam, corruptis genuum nervis, sustentans se baculis subhumeralibus, ad orandum supplex introivit. Cumque diutinam complesset orationem, nervos paulatim restitui sensit; ac sine aliqua sustentatione, incolumis et ovans exsiliens, quo migrare habebat, misericordiam Dei divulgando, migravit.
ANNOTATA.
a Vicus Rolceis idem putatur ac Roliers, qui in polyptychis Ecclesiæ Leodiensis anni 1558, a ven. canonico C. De Ridder editis, numeratur inter beneficia Concilii Florinensis [Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de Belgique, tom. II, pag. 388.] . Jacet hæc parochia, quæ hodieque vocatur Roly, in provincia Namurcensi, inter Philippopolim [Note: ] [Philippeville] et Mariæburgum. Sed locum in quo miraculum contigit, nuncupat Sebastianus Bouvier vicum Rossely, vulgo Rohey, prope Ogniacense monasterium: ubi exstabat olim ædicula S. Foillani, haud procul a Sabi, in agris dictis d'Aiseaux: quod sacellum jam dirutum est [Miroir de sainteté, part. III, cap. III, pag. 191.] .
b De Niviallensibus canonicis et canonicabus actum fuit in Actis SS. Belgii [Tom. III, pag. 171 et seqq.] et in Gallia christiana [Tom. III, col. 576.] .
c Prædium Mihertinum, lingua vernacula Mertenne, est hodie pars parochiæ Castillon prope Walcurtum, in provincia Namurcensi [Duvivier, Le Hainaut ancien, pag. 308.] .
d Bossuth. Non ita procul a Fossis duo sunt vici quibus hujusmodi nomen est: alter Bossus prope Walcurtum, alter Boussu-en-Fagne. De priore hic agi indicat Hillinus.
e Advocati ecclesiarum, ut notum est, ii erant qui ecclesiarum vel monasteriorum jura et bona tuebantur, quibus id muneris conferebatur, ut essent, qui in publicis judiciis earum causas defenderent et actoris vel rei partes agerent [Glossarium latinitatis medii ævi V° Advocatus.] . Hoc dignitatum genus, cujus exordia scriptores ad remotissima tempora referunt, ubique fere viguit [Cfr. J. de St-Génois, Histoire des Avoueries en Belgique. Muratori, Antiquitates medii ævi, tom. V, col. 275, edit. Mediol. 1741. Calmet, Histoire de la Lorraine, tom. VI, col. CLXIX et seqq.] . Capituli vero Fossensis videntur per longum tempus fuisse advocati domini de Morialmé [Borgnet, Cartulaire de Fosses, pag. XVIII, XLI, 20, 75 et seqq.] .
f Villa Fleruis (quæ eadem dici potest ac Flerius, Fleru, hodie Fleurus [Cfr. De Reiffenberg, Monuments rel. aux prov. de Namur, etc., tom. I. pag. 64, 105.] in Hannonia) anno 1145 oppidum facta traditur, quumHenricus, cognomine Cæcus, comes Namurcensis, eam mœnibus circumdedit [Galliot, Hist. génér. de Namur, tom. III, pag. 294 et seq.] . Hinc intelligitur cur Hillinus, qui ante annum 1145 S. Foillani miracula descripsit, dumtaxat villam, non vero oppidum nuncupet. Quamquam recentiores quidam auctores putant Villam Fleruis, de qua in miraculis, fuisse dumtaxat ditionem aliquam seu prædium vici Fleurus [Bouvier, op. cit., pag. 171.] .
g Mansionarii dicebantur qui ratione mansi vectigal solvebant. Mansus vero seu mansum erat quoddam prædium, domus quædam rustica, cui certa portio agri annexa. Nulla autem erat ecclesia (ita præscripserant varia tum concilia, tum capitularia) quæ non unum saltem mansum haberet. De variis mansorum generibus optimum commentarium scripsit Benjaminus Guérard [Polyptyque d'Irminon, tom. I, cap. VII, pag. 577 et seqq.] .
h Servi ecclesiæ nuncupabantur qui vel ad ecclesias vel ad monasteria pertinebant. Non secus ac servi fisci, melioris conditionis erant quam alii servi, multoque mitius a suis heris habebantur [Polyptyque d'Irminon, tom. I, cap. VI, pag. 351 et seqq. Acta SS., tom. XII Octob., pag. 361.] .
i Villula Phalisulis hodie vocatur Falisolle, estque vicus provinciæ Namurcensis, distans ab oppido Fossis unam circiter leucam.
k Cfr. Comm. præv., num. 6; ubi monuimus hæc de Henrico IV vel de Henrico V posse intelligi. Auctores nonnulli rem definite ad bellum anni 1102 referunt: quod re quidem vera in sat multis annalibus solum consignatur, omissa expeditione anni 1108 [Bouvier, op. cit., pag. 184. Mon. Germ. hist., Scriptt., tom. III, pag. 135, tom. IV, pag. 21, tom. V, pag. 14.] .
l Quos Hillinus Menapios, hos auctor Gestorum Galcheri episcopi Cameracensis Flandrenses vocat [Gesta pontif. Camer., pag. 90, ed. C. Desmedt.] . Quod mirum non videbitur recogitanti quinam fuerint olim Menapiorum fines [C. Piot, Les Pagi de la Belgique, pag. 1 et seq.] .
m Vicus Pongeias quisnam fuerit, utrum Poncia prope Jeneffe in tractu Namurcensi, an unus ex viculis quibus nomen Ponchau in Hannonia, an alius quidam, non facile definietur.
n Thelonearius, id est exactor thelonei seu vectigalis.
o Celebria kalendarum inventionis B. Martyris: Inventio S. Foillani celebrabatur XVII kal. februarii, id est die 17 januarii.
p Primus galli cantus, id est post mediam noctem; secundus autem validior sub auroram: unde hoc tempus vocatur gallicinium. Nemo mirabitur hunc ineuntis diei indicandi modum apud Hebræos, Latinos et Græcos usitatum, etiam in Belgio, quod vel ex Hillino discimus, sæculo XI fuisse usurpatum [Cfr. Erasmus, Opera omnia, Adagiorum chil. III, cent. VII.] .
* Reni cod.
* al. m. sup. lin. castri
CAPUT TERTIUM.
Elevatio corporis S. Foillani et miracula tunc edita.
[Matrona quædam, quæ Fossensi ecclesiæ] Matrona quædam haud infimo nata loco, tempore viduitatis suæ pristinæ vitæ consuetudinem gestiens in melius commutare, quid sibi optimum foret, quid etiam expediret, non solum interna consideratione, verum quorumdam suorum consilio cœpit attente scrutari. Demum adepto consilio tam per se quam per suos, prædiorum suorum loca, satis ad commorandum idonea, deseruit: et castro Fossis juxta monasterium beati Petri, apostolorum principis, ac venerandi martyris Foyllani a sinceriter habitare delegit, tum pro dignitate præsentis sanctuarii, tum quia psallentibus Deo clericis quotidie delectaretur in jubilatione spirituali. Illic itaque sibi soli minime vivens, liberalis in domesticos, liberalior in pauperes erat. Psalmis, jejuniis, vigiliis seipsam domabat. Interdum pro devotione sanctorum peregrina multis in locis Deo militabat. Ad hæc ex monitu caritatis intimæ participari desiderans orationibus cleri, beneficiisque fidelium ecclesiæ, Berengarium, venerabilis loci præpositum, religiosum et præstantis ingenii, consuluit; et ejus adjutorium super hoc expetiit. Hujus ergo consilium animadvertens usu frequentis colloquii suæ convenire intentioni, Henrico b, piæ memoriæ episcopo, sibi in sanguine proximo, quod in corde hæreret, professa est: impertirique sibi præbendam inter canonicos, illud idem non tam volentes, quam optantes, humiliter deprecata est. Hanc autem episcopus ut domesticam familiariter admisit, petitionibus ejus acquievit, bonis operibus insudare confortavit: partim pro consanguinitate, partim pro ingenuitate, partim quod ad utilius refertur, pro * profectu ecclesiæ. Gaudens equidem assecutam esse se quod tantopere moliebatur, ex intimo præcordiorum affectu Deo congratulabatur.
[22] [devotissima est,] Diligentius igitur et familiarius, ex caritate qua redundabat, se fratribus ingerebat, et ecclesiæ necessitudinibus, * oratione, consilio, largitione succurrebat. Verumtamen præter hæc beneficiorum ejus insignia, sub die qua memoria archangeli Michaelis celebris et jocunda habebatur, fratribus ab ea suis expensis annua refectio diligenter administrabatur. His et hujuscemodi morum affectionibus, æquitate videlicet et condescensione, utilitati consulebat animæ suæ; proficiens de die in diem multimoda virtutum probitate. Sane qua ratione quave pietatis industria res augeret ecclesiæ cogitabat: sed hoc ad effectum ex facili perducere non valebat, quoniam exhereditare pignora sua prædiorum portionibus nec volebat, nec poterat. Attamen benevolentiæ passibus ac beneficentiæ gradibus paulatim nitens explere, si non ex toto, saltem in aliquot, quæ pia meditatione conceperat, humano favore remoto, frugalitatis virtute, quæ modestia fulcitur ac temperantia, pecunia de reditibus suis collecta, non avaritiæ causa, sed profectus ecclesiæ gratia, [S. Foillani reliquias, pretioso feretro impositas,] in posterum animæ suæ sic consulere decernebat.
[23] Feretrum artificiosæ pulchritudinis gestatorium c, in quo beati sacerdotis ac martyris Christi Foyllani cineres et ossa reponerentur, metallorum fulgore diligenter intendebat insignire; quatenus ad tempus eo decor augeretur ecclesiæ, et cuncta tempore necessitatis aut pauperibus erogarentur aut inquirendis ecclesiæ facultatibus opportunitate sua distribuerentur. Præfato igitur præposito consulente, dictante, suamque operam adhibente, manibus aurificis ad unguem opus sculptile pretiosumque componitur, ubi passio supradicti pontificis in eminentioribus arcæ lateribus, in inferioribus vero quatuor paradisi flumina, duodecimque apostoli cum litteris eorum significantiam exprimentibus, evidenti ratione repræsentabantur, et pulchro spectaculo delectabiliter aspicientium oculi pascebantur. Ad hæc videres in altera frontium scrinii quasi majestatem Dei super aspidem et basiliscum ambulantem, in altero velut angelos animam præsulis assumentes, ac desuper manum dominicam protegentem eam et excipientem d. Deinceps quid facto opus sit, publice diffinitur: scilicet ut res ad episcopum referatur, cujus auctoritate causa decenter succederet, et pro memoria martyris amplius indeleta permaneret.
I
[24] Igitur prælatus canonicorum Fossensium, prout omnium voluntas erat, [transferendas curat,] episcopo sanxit indicare, quid fideles ecclesiæ fieri proposuerint super egregii præsulis ac martyris Foyllani translatione, referens orando, posse cuncta prospere succedere, si res memoriæ digna ejus præsentiæ magnificaretur auctoritate. Episcopus autem, re sibi relata, vir ut erat religiosus, ut amator loci, ut diligens executor ecclesiasticæ consuetudinis, petitionem fidelium ecclesiæ lætus exaudivit: certoque die, Deo permittente, se in loco affuturum ad exequendum quicquid tanta res exigebat, benigne spopondit. Si quidem ex constituto cum idoneis personis venit, apparatum rei laudavit, plebem infinitam convenire stupuit.
II
[25] Exierat enim fama per confinia regionis de translatione mox futura corporis præmemorati martyris: [maxima solemnitate.] conveniebantque ex congregationibus et parochiis monachorum, clericorum, sanctimonialium atque laicorum maxima multitudo; multi pro plangendis erratibus, multi pro tanti conventus spectaculo. Proceres autem cunctique majores promiscui sexus, prout cuique res sua suppetebat, ad altare quo reliquiæ martyris expositæ fuerant, munera pro suis reatibus abolendis offerebant. Nonnulli vero de populo qui præcedebant, datis oblationibus suis, a loco sanctuarii recedere præ multitudine subsequentium nequaquam poterant, et in tanta pressura coacervatæ plebis ii qui propius accedere nequibant, oblationes suas a longe projiciebant; quorum frequentia sic in ecclesia Deo deservientes impediebat, ut nec in choro canonice psallerent, nec missarum solemnia de more celebrarent.
III
[26] Contigit autem eadem nocte res memoriæ digna, [Quo die sanatur vir quidam calculosus,] et venerationi fidelium non incongrua. Quidam calculi laborans molestia, pia beati martyris expertus est suffragia. Nam de nocte consurgens matutinalibus horis, spe sibi concepta recuperandæ sanitatis, in templum ascendit et orationi devotus diu incubuit. Ibi quippe res pia relatu memoriæque digna contigit; quia cum præ nimia contritione cordis, precibus, lacrimis ac votis appellaret frequentius auxilium supradicti martyris, Deo donante, sic invenit remedium tædiosæ ægritudinis. Etenim cum adhuc oraret, contritum in frusta * cum urina sanguine permixta calculum emisit; quæ mox, oratione finita, colligens, multis ostendit, nec amplius ejusmodi morbo laboravit.
IV
[27] Ipso quoque die misericordiam Dei beatique martyris magnificentiam expertus est vir languidus ruricola, [alius vir languidus,] diutini languoris destitutus molestia. De longinquo quippe, conjuge puerisque suis suadentibus, advectus plaustro *, manibus suorum introductus est in monasterio. Igitur vir, pia cordis devotione magis quam verbi oratione, propter nimiam inbecillitatem sui, in templo paulisper jacens oravit: intra se statim se melius habere sensit. Nam dolore paulatim interius languescente, prisca cœpit incolumitate vigere, surgensque absque vehiculo, martyris merito, cum suis ad sua rediit.
V
[28] In tanta difficultate veniendi et exeundi, non solum a presbyterio, [et adolescens cujus manus arida erat.] verum etiam a toto templi spatio, episcopus cum dignioribus personis officio peracto, quod huic non indigne rei competebat, jussit ut ageretur processio. In platea autem qua de castro contra solis ortum exitur, turbis undique confluentibus, corpus martyris extra ferebatur. Stans igitur ex adverso adolescens, cujus aruerat fere cum brachio dextera manus, corpore pronus contra feretrum humiliabatur mente devotus, sicque, viso martyris feretro, Dei propitiationem humiliter implorabat: “Succurre mihi, beatissime martyr, tuis precibus, ut in * infirmitate mea sit mihi propitius misericors et miserator Dominus.” Quid multis? Quia sperans in Domino numquam in confusione relinquitur, intercedente beato martyre Foillano, dolor in gaudium convertitur, dum per gratiam Dei juvenculus incolumitati pristinæ restituitur. His tribus, præter alia, miraculis ad laudem sanctæ Trinitatis hæc festiva dies decorata celebratur, dum calculosus curatur, languidus vitæ restituitur, aridus curatur.
VI
[29] Hinc extra villam accepta statione, stans episcopus in eminentiori loco, [Hujus translationis decernitur annua memoria facienda.] post sermonem, quo dulcedine vitæ celestis astantium corda delinierat, absolutis in confessione delictorum suorum omnibus, annuam hujus diei celebrari indixit observantiam, ad honorem et gloriam trini nominis Dei, et æternam hujus translationis piissimi præsulis Foillani e memoriam. Statuit etiam ex decreto majorum, die videlicet ante diem festum, die quoque post diem festum institoribus, omnibusque locum frequentare volentibus pacem: ut singulis annis his diebus ad nundinas vel ad orandum in locum pacifice venirent et a loco pacifice redirent f. Damnavit quoque anathemate perpetuo, qui huic contrairent statuto. Igitur anno Incarnationis Dominicæ millesimo octogesimo sexto, tertio nonas septembres, indictione nona, factus est hic dies solito celebrior Castro Fossis, sub veneratione præmemorati præsulis ac martyris, ad honorem Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus in seculum seculi g. Finis *.
ANNOTATA.
a Docet nos Hillinus Fossense monasterium sæculo XI fuisse sub tutela SS. Petri et Foillani. Quanta fuerit medio ævo pietas ergaS. Petrum, quot ei ecclesiæ et monasteria sacra exstiterint, non est cur fuse explicemus, cum omnibus notum sit.
b Henricus episcopus, dictus Verdunensis, quia ante suum episcopatum erat archidiaconus Verdunensis, Leodiensi Ecclesiæ ab anno 1076 ab annum 1091 præfuit. Quum hic dicatur piæ memoriæ episcopus, certo inferri posset hæc non ante annum 1091 scripta fuisse, nisi hujuscemodi formulæ aliquando de superstitibus usurpatæ fuerint [Cangius, V° Memoria.] .
c Gestatorium seu Feretrum gestatorium est capsa in qua sanctorum jacent reliquiæ [Ibid., Vbis Feretrum et Gestatorium.] .
d Hoc loco adjecit alius scriptor: Elevatio beati Foyllani, et paulo inferius lectio prima, dein lectio secunda, et inde porro: quod etiam nos in margine indicavimus.
e Festum translationis S. Foillani die 3 septembris quotannis celebrabatur, ut infra dicitur.
f Nundinæ plurimis locis celebrabantur quo tempore sancti patroni agebatur dies festus. Id certe in Anglia, Belgio, Gallia, Hispania, Italia obtinuisse, inter omnes constat [Cfr. ibid., V° Nundinæ. Messager des arts et des sciences, Gandæ 1851, pag. 193. Diction. univ. géogr. de la France, tom. V, pag. 639 et seqq., Paris. 1805.] :
g Totam hanc miraculorum partem, scilicet caput tertium, ex eodem codice ms. edidit noster Cornelius Smet in Actis sanctorum Belgii [Tom. III, pag. 21 et seqq.] .
* vox fere erasa
* alia manu corr. necessitatibus
* frustra cod.
* plaustri cod.
* add. al. man. sup. lin.
* add. al. man.
CAPUT QUARTUM.
Miracula, interveniente S. Foillano, patrata. Beneficia plura ab eo collata.
[Candela in S. Foillani honorem miraculo inflammatur] Femina quoque quædam, prout olim noverat, locelli hujus oratorium ingressa, candelam a ad honorem Dei martyrisque Foyllani cum pia devotione cordis apposuit altari. Hinc paulo post cum vellet oratione facta digredi, deprecata est obnixe mulierem viduam inibi commorantem, curamque loculi gerentem, quatenus in ipso diei termino candelam quam obtulerat, accenderet, ut tota nocte lux in oratorio pro veneratione martyrii præsulis minime deesset. Sic ergo peregrina digrediente femina, mulier vidua, quasi quod petebatur, adimpletura, candelam ipsam ab altari submovit; et in arca servandam usquedum nox interveniret, reposuit. Appropinquante vero nocte, mulier quod pollicita fuerat, ex incuria neglexit, et pro consuetudine dormitum ivit. Cumque crastina die surrexisset et ipsam arcam occasione data reserasset, aspexit: o nova res! omnino combustam esse candelam, quam ibi reposuerat, et se peregrinæ feminæ votum ex oblivione defraudasse, multum dolebat. Stupens siquidem admiratione hujuscemodi eventus, timensque valde ne quid ex supellectili sua combussisset ignis clandestinus, a vestibus lineis super quas candelam collocaverat, favillam ignis oris sui flatu propulit, et manu sua cineres excussit, et a combustione tam ipsas vestes, quam cætera illæsa reperit. O quam admirabilis extitit hujus feminæ devotio! Quam pro merito martyris falli non passa est miseratio cœlestis a voti sui desiderio!
[31] [Ecclesiæ parietem reficienti adest S. Foillanus.] Dudum hujus oraculi paries ex vetustate declinabat, et secundum quod videbatur introeuntibus, jam ruinæ proximabat. Vir autem quidam suo labore suisque sumptibus ad restruendam ædem ligna ceciderat *, et ea ædificio convenientia curiose paraverat. Effossis ergo scrobibus, ubi postes statuti parietem intertextum constringerent, vir ille huic admodum intentus operi, totam fere percurrens diocesim b, vicinos propter nimium pondus operis sibi succurrere crebro commonuit: sed occasione præmissa nullus eorum aut venit, aut ex se venturum ipso die spopondit. Solus itaque reversus, infelicitati suæ reputans perperam hac in parte sibi successisse, cœpto nimium devotus operi, manus cum toto nisu corporis apposuit ponderosæ materiei, Deum et sanctum martyrem Foillanum invocans hac attestatione: “O beate martyr Foyllane, si voluntati divinæ acceptum est opus quod aggredior pro veneranda tui nominis sublimatione, modo mecum Dei virtute videaris laborare, et ad id quod explere desidero, mihi vires suppeditare.” O mira res! sensit illico sic postium pondera levigari, ut a se solo converti possent, et cuicumque loco leviter aptari.
[32] [Bona quædam ecclesiæ Fossensis vindicat.] In viculo qui vocatur Osanne mons c, duo rustici habitabant: qui ex generis propinquitate hereditatem prædecessorum diviserant inter se. Erant autem ambo servi cujusdam ingenui viri; sed pars hereditatis eorum competebat ecclesiæ canonicorum beati martyris Foillani. Cœpit ergo ex vicina mansione lis inter eos oriri, eo quod alter eorum ecclesiæ Dei, cujus commodo deserviebat, alter domino sub quo vivebat, fidelior appeteret videri. Arbor vero pirus erat litis eorum occasio; quoniam asserebat quisque eorum horti sui appendere termino. Denique diu durata lite, contentiosior, magis confisus potentiæ domini sui quam justitiæ, velut iratus accingitur securi ad eruendam pirum, ligans ad ipsam arborem funem robustissimum, ne casu suo alium, quam velle suum erat, vendicaret loculum. Cumque rem hujuscemodi conspexisset * alter eorum fieri, certus omnino quod injuste et violenter ageretur in prædium sanctæ ecclesiæ, Deum testem veritatis manibus junctis et in cœlum extensis acclamavit, et incusare sanctitatem martyris Foillani pie præsumpsit. Haud mora, arbor præfata pene cæsa, pene per funem ad ruendum incurvata, ex virtute Dei spem procacis fefellit rustici: saltum enim jamjam casui imminens fecit, funeque disrupto, sepem quoque aliquantisper a se distantem pertransiit, et terræ spatium quod sibi dolose homo perversus usurpare voluit, esse de jure possessionis ecclesiæ cadendo palam ostendit. Vir autem contumax, ut vidit ad nihilum redigi consilium quod inierat, a lite se compescuit, et territus tam evidenti miraculo justitiæ cessit. d … rto pridem inter nos sermone, quia benignitatem martyris plures experti fuerint, invocantes eum in angustiis suis, consobrinus et nutricius meus, Johannes nomine, sic interseruit:
[33] [Adolescentem ære alieno exsolvit.] “Ut sileam de hujusmodi quæ multis referentibus audivi contigisse, benignitatis ipsius experientiam, ex eo quod mihi contigit, advertite. Cum adhuc disciplinæ scholari subessem, accommodatori cuidam pro re puerili trium obolorum debitor eram, sed unde voluntati ejus in reddendo sufficerem, habere non poteram. Quotidie quidem me non solum ad solvendum urgebat, verum accusatione crebra me apud magistrum infamabat: cujus gravia verba, nedum verbera ferre, tunc temporis grave erat. Cumque calumniam hujuscemodi passionis diu sustinuissem et calumniæ remedium nusquam invenire me sperarem, die quadam templum ingressus, præfatum martyrem ex nomine cœpi, pavimento prostratus, sæpius invocare, quatenus ab hac molestia me dignaretur eripere. O pia res! mox mihi visum est quasi in interioribus innui: “Tolle quod optas ab illo loco monasterii.” Properans autem ad loculum qui mihi interius innuebatur, nec plus vel minus, quam debitum exigebat, repperi: quod tollens accommodatori, me modis omnibus infestanti, cum gaudio reddidi. Hoc igitur eventu pro prioris injuriæ tristitia, gratior assurrexit animi lætitia, concedente largitate Dei ex opitulatione clementissimi martyris Foillani.”
[34] [Rothardo largitur pecuniam qua calceos patri comparet.] Vix expleto sermone, quidam frater Rothardus nuncupatus, sacerdotii gradu jam promotus, non tamen grandævus ætate, palam orsus est enarrare sibi rem fere similem olim contigisse. “Quadam, inquit, die, cum ex more cuidam reverendi nominis sacerdoti minister assisterem, eique in celebratione sacerdotalis mysterii responderem, curis domesticis agitatus, inter multa cœpi considerare genitorem meum jam senio confectum, et aliquantisper a re propria minoratum, calciamentis egere; cui si vel in hoc consulere valerem, obedire viderer Scripturæ dicenti: “Elemosyna non erit in oblivionem:” itemque: “Quam malæ famæ est, qui relinquit patrem.” Hinc pietas, hinc paupertas, hinc misericordia, hinc indigentia videbantur in me contendere; quia quo nunc trahebar ex pietate, nunc retrahebar ex paupertate, et quo nunc voluntas impellebatur ex misericordia, nunc repellebatur ex indigentia. At cum scriptum sit nihil esse ditius bona voluntate, Deus, qui dives est in misericordia, dedit affectui pio victoriam sua incomparabili largitate; quia, cum ipse sit caritas, dare non tardat, quod quilibet ex caritatis spiritu postulat. Quid igitur? ad impetrandum * quod optabam, præcordialiter invocato nomine martyris præmemorati, mox haud longe a me tot argenteos e a pulvere sustuli, quot erant in emptione calciamentorum patris necessarii. Cum autem super hoc in excelsis gratias egissem, lacrymatus præ gaudio, expleta administratione mea, digressus sum a monasterio, cogitans etiam adhuc, unde subtularium f duritia mollesceret, pio defore negotio. Verumtamen ne sinceræ voluntati deesset, quod ex caritate subministraret, statim, ut magis mireris, in ipso introitu claustri nummi semissem inveniens, a terra levavi, eoque quod mihi videbatur deesse, supplevi.”
[35] [Ægrotus nomine Walterus, voto facto, a S. Foillano sanatur.] Hoc etiam anno, autumno jam ferme mediante, nostram ad ecclesiam duo viri venere, sacerdos alter, alter laicus, et ad altare xenia g, filum videlicet argenteum, ad proceritatem staturæ hominis dimensum, obtulere. Quibus locuti quidam de fratribus, sciscitantes utrum suo, an cujuslibet alterius voto, donum hoc gazis inferrent ecclesiæ, hac in re nil sua referre, verum cujusdam ingenui se sub hoc voto legatos esse responderunt; et inde seriem causæ breviter exposuerunt: “Vir, inquiunt, inclitus nomine Galterus, sub cujus dominio vivimus, liber genere, libertatis quoque speciem ornans ingenua morum liberalitate, cœperat admodum infirmitatis intimæ doloribus æstuare, ut sui de vita ejus ambigerent, et dolentes in invicem de fine ejus susurrarent. Contigit autem unum ex familia domus suæ sibi familiariorem circa medium noctis spatium in somnis videre visionem, idoneam scilicet personam grabato suo astare, sibique quasi cum magna vocis moderatione dicere: “Dic domino tuo ægrotanti, si votivam oblationem quæ contineat * in se longitudinem corporis ejus, parari fecerit, et eam beato martyri Foillano dederit, aut miserit, in brevi morbo languoris alleviabitur, et pristinæ sanitati donabitur.” Hoc ergo somnium non distulit somniator hero nuntiare, et post quid inde conveniat fieri, simul consulere. Æger illico præ desiderio sanitatis suæ conjiciens hæc in visu pro salute sua revelari, hoc voti pignus sui, quod in præsentiarum est, sanctissimo vovit martyri, et illud per nos destinavit huc deferri. Sic equidem quod de visione conjecit, experimento probavit, quia mox post votum alleviare morbum in semetipso sensit.”
EXPLICIUNT MIRACULA BEATISSIMI PRÆSULIS FOILLANI.
ANNOTATA.
a De hac antiquissima consuetudine accendendi in sanctorum honorem cereos vel candelas, meminerunt tum alii, tum SS. Hieronymus in Epistola ad Riparium [Opera S. Hieronymi, tom. I, col. 907, edit. Migne.] et in Libro contra Vigilantium [Ibid., tom. II, col. 345.] , atque Paulinus Nolanus in Natalitio carmine III de S. Felice [Opera S. Paulini, col. 467.] . De diurno cereorum usu dissertationem scripsit Muratorius [Ibid., col. 895 et seqq.] .
b Diœcesis medio ævo non raro usurpabatur pro parochia, et parochia pro diœcesi. Hoc loco significatur parochia [Cangius, Glossarium, vbis Diœcesis et Parochia.] .
c Osanne mons forsan est viculus cui nomen Aisemont, ad oppidum Fossas pertinens.
d Hoc loco quædam desunt in codice ms; et jam deerant, quum ejusdem apographum ad decessores nostros missum fuit sæculo XVII [Cfr. Mss. Bibl. Bruxell., num. 8928, fol. 75 v°.] .
e Argenteus seu denarius duodecima parserat solidi argentei, qui et ipse erat pars quinta solidi aurei. Non idem omni tempore pondus habuit denarius apud Francos. Sub Carolo Magno pendebat triginta vel triginta duo circiter grana (vernaculo sermone grains); sæculo vero XI, quo floruit Hillinus, pendebat in Gallia circiter viginti [Guérard, Polyptyque d'Irminon, tom. I, cap. IV, pag. 114 et seqq.; Cartulaire de l'abbaye de S. Père de Chartres, tom. I, pag. 188, num. 181.] . Argenteos sæculi XI vel XII de quibus verisimiliter hocce loco, nempe Leodienses, (nam inter eos fines jacebant Fossæ,) plures recenset nummorum Leodiensium scientissimus Perreau [Revue de la numismatique Belge, ser. III, tom. V, pag. 353 et seqq.] .
f Subtulares erant calcei seu pedulium genus quibus maxime monachi utebantur per noctem in æstate [Cangius, Glossarium, v° Subtulares.] .
g Xenia erant dona quæ quis ex voto vel alia ex causa tribuere tenebatur. Hic manifesto agitur de dono ex voto solvendo, filo videlicet argenteo ad proceritatem staturæ hominis dimenso. Hujusmodi anathemata, vulgo ex voto nuncupata, jam inde antiquitus in Ecclesia usurpari cœpere, ut colligitur ex Theodoreto Cyrensi, Sermone VIII de Martyribus [Theodoreti Opera, tom. IV, col. 1031, edit. Migne.] et S. Paulino Nolano in Natalitio carmine III [Opera S. Paulini, col. 465.] . Hinc omni tempore innumeris in locis videre fuit crus, caput, brachium aliaque hujuscemodi ex auro, argento vel cera confecta, quibus significaretur humani corporis membra Dei et sanctorum ejus interventu fuisse restituta. Qua de re plura tradit Muratorius in dissertatione De votis votivisque Christianorum oblationibus in sanctorum vene rationem factis [Ibid., col. 815 et seq. Cfr. Guénebault, Dictionnaire iconographique des figures, légendes, etc., col. 969 et seqq. Cfr. Bourassé, Dictionnaire d'archéologie sacrée, tom. II, col. 89.] .
* ciciderat cod.
* conpexisset cod.
* imperandum cod.
* prius contineant.
MIRACULA RECENTIORA S. FOILLANI.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
Ex codice ms. Bruxellensi 8928 fol. 61 describimus miracula quædam: quæ, ut dicitur in adjecta nota, excerpta sunt a D. Roberto Fossano, presbytero de Gilli, 9 julii anno 1609.
[Invocato S. Foillano, sanatur amens,] Narravit mihi Bartholomæus Coyneau, nunc prætor de Martine, vir fide dignus, quod circa annum Domini 1583, dum Fossis ad intersignium du Sauvage Home, in foro apud matrem ageret, adductus fuerit per homines aliquos, ut novemdiali cultu Deum invocaret ad basilicam sancti Fulliani, quidam de vico de Farcine, ætatis viginti octo aut circiter annorum; cujus nomen diu memoria tenuit, nunc autem excidit. Qui ex amore et furore quem ex discessu cujusdam quam deperibat puellæ, navigio, se vidente, ad partes Namurcenses, cum quodam ut desponsaretur recedentis, conceperat, in amentiam erat versus: qui septem diebus prioribus multa stulta, multa ludicra, multa blasphema proferebat. Octavo autem die sæviit supra modum, et tentus est valde stricte a custodibus, et etiam advocatus est unus ex servis molendini quod prope est. Postero autem die totus tranquillus, compos et sanus effectus est, et actis gratiis rediit, et vidit postea illum quotannis ad S. Fullianum venire. Jam autem putat illum e vita demigrasse.
[2] [infans reviviscit,] Referebat vitricus meus Joannes Gillent, civis Fossensis, quod dum semel in crypta B. Mariæ sub corpore beati martyris Fulliani exorcisaretur vir spiritum pessimum habens, in periodo ipsius actionis audierit et viderit frangi unam de quadrangularibus vitri magni particulis, et in terram tinnulo sonitu ferri, et hominem a dæmone liberari. Est publica adhuc Fossis fama, et mater mea Anna Thirion audivit, campanas diutissime de more pulsari, anno millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto, aut circiter, quando puer baptizabatur, qui triduo jam a profana sepultura in pago Roul jacuerat, sed instantia matris in puerperio agentis, quæ incessanter rogabat ut refoderetur puerulus; alioquin refossum illum iret ipsa suis manibus, ut deferretur ad ecclesiam S. Fulliani. Detulerunt quo præceperat votiva mulier, et sacri baptismatis est donum assecutus.
[3] [et alia impetrantur beneficia.] Plura narrantur a promiscua plebe, sed sunt ejus generis. Solet enim gloriosus Domini Fullianus super energumenis et dementatis invocari, et super puerulis non consecutis baptismum, et demum super intemperie aeris, scilicet longa siccitate aut pluvia, et tunc circumaguntur reliquiæ ejus solemni processione per agros. Quæ de amentibus hic asseruntur, testimonio suo confirmat Sebastianus Bouvier, qui narrat tum presbyterum de Falisulis sæculo XVI exeunte, tum suo ævo alios multos vesanos ad S. Foillani sepulcrum adductos resipuisse [Miroir de sainteté, etc., pars III, cap. VII, pag. 198 et seq. Cfr. cap. IV, pag. 211.] .
GLORIA POSTUMA S. FOILLANI MARTYRIS.
Foillanus, martyr in Belgio (S.)
AUCTORE R. D. B. & EX IMPR. ET MSS.
§ I. Oppidi cænobiique Fossensis origines et fata.
[Oppidi Fossensis] Gloriam postumam S. Foillani esse valde præstantem, in omnium incurrit oculos. Certe monasterium Scoticum, quod ipse Fossis fundavit, postea utique in capitulum canonicorum regularium mutatum, tractus illius, ad finem usque sæculi XVIII, decus fuit et ornamentum: et quum ibi Deus martyris sepulcrum miraculis gloriosum faceret, villa Fossensis in oppidum non ignobile paulatim crevit. In quod hodieque, ad sanctum illum virum honorandum et implorandum, pii Christiani undique confluunt. Accedit quod in ipso loco ejus martyrii præclarissimum monasterium Ordinis Præmonstratensis, vivente S. Norberto, fuit erectum. Item multarum ecclesiarum patronus adscitus fuit S. Foillanus. Ejus autem reliquiæ, modo huc, modo illuc, ne contumelias paterentur, in locum tutum translatæ, semper religiosissime servatæ fuerunt. De his aliisque hujus generis in præsenti nobis agendum.
[2] [origo fuit villa a S. Gertrude data, in qua monasterium] Exortum est oppidum Fossæ (nunc Namurcensis diœceseos) ex villa, quam, jure hereditario acceptam, S. Gertrudis S. Foillano concessit. Utrum ampla fuerit necne, utrum ex multis mansis an paucis constiterit, compertum non habemus. Sed erat communiter villa temporibus Merovingiorum fundus cum omnibus suis incolis; ætate autem Caroli Magni, vicus aut etiam paræcia [B. Guérard, Explication du cartulaire de Villis, pag. 4.] . Quam celebres villæ multæ sæculo IX fuerint, quam locupletes, indicio esse potest Palatiolum (Palaiseau), a Benjamino Guérard accurate descriptum [Polyptyque d'Irminon, tom. I, pag. 828 et seqq.; pag. 45 et seqq. Essai sur le système des divisions territ. de la Gaule, pag. 167 et seqq.] . Quin etiam non paucæ in oppida aut in vicos frequentissimos abierunt [Cfr. Cangius, Glossarium lat., vbis Villa et Palatium. Raepsaet, Anal. de l'origine et du progrès des droits des Belges, lib. III, cap. XIV, pag. 205 et seqq., edit. 1839.] . Jamvero in villa Fossensi mox exstitit monachorum cœnobium. Sancta quippe Gertrudis, ait auctor Vitæ secundæ (num. 8), agnita tam ejus [S. Foillani] quam fratris sui Ultani sanctitate, per manus eorum Deo obtulit partem hereditatis suæ, scilicet villam vulgo Fossas dictam, quam ipsis tradidit in servorum Dei alimoniam, ut in eo construerent loco monasterium … et inferius: monasterium … ipse et venerandus frater ejus Ultanus ædificaverant super fluviolum qui Beverna dicitur, atque ex situ loci Fossas nuncupatur. Non discrepat Martyrologium Adonianum auctum, quod olim servatum fuit in Leodiensi monasterio S. Laurentii et in ms. Florario Sanctorum transcriptum [Acta SS., tom. I Maji, pag. 118.] . Eadem quoque in reliquis S. Foillani Vitis, nisi quod in plerisque res ita narratur, quasi soli S. Foillano, non autem etiam fratri, villa fuerit donata. Neque laboro de opinione quadam temere orta, qua perhibetur S. Gertrudis, cum S. Furseus evangelium in Belgio prædicaret, ei cœnobium Fossense construxisse: quod ipse postea, in Galliam a Deo vocatus, fratribus suis dederit [Cfr. Bouvier, Recueil des fruits d'honneur de Fosse, pag. 10.] . Monasterii Fossensis etiam meminit æqualis scriptor Vitæ S. Gertrudis [Ibid., tom. II Mart., pag. 596. Cfr. Friedrich, Kircheng. Deutschl., tom. II, pag. 344.] , sed hanc non indicat aliquid ad rem contulisse. Contra disertissime Sigebertus Gemblacensis in Chronico, ad annum 648: Foillanus, inquit, dono Gertrudis virginis Fossense monasterium postea fundavit, ubi etiam martyrio coronatus quiescit [Mon. Germ. hist., Script., tom. VI, pag. 324.] . Verum hæc neque ad annum 648 referri possunt, quo S. Foillanus Belgium nondum attigerat, neque (quod opinantur aliqui auctores) ad annum 653, si quidem B. Ituberga, qua vivente Fossæ datæ fuerunt, tunc jam e vita migraverat. Porro hujusce donationis memoriam religiosissime tenuerunt canonici Fossenses; nam, uti scripsit anno 1637 Geldolphus a Ryckel [Histor. S. Gertrudis, pag. 116.] : Quotannis enim (nisi incommoda viarum vel bellorum latrociniorumve justus metus aliud suadeant) deferunt hi pastorale S. Foillani Nivellam III vel IV Pentecostes feria, referuntque ad suam ecclesiam S. Gertrudis abbatiale pedum. Dominica autem S. Trinitatis canonici ab abbatissa Nivellensi destinati reddunt vices, Fossas abeunt, excipiuntur cum eisdem ritibus et cæremoniis, ac sublato pedo S. Gertrudis, dimissi cum multa mutua charitatis apostolicæ significatione, ad propria remeant. Hæ et aliæ caritatis mutuæ significationes sæculo adhuc XVIII usurpari solebant [Jamart, S. Feuillen, pag. 10 et seqq.] .
[3] [Scotorum] Fuit cœnobium de quo agimus, Scoticum, seu in quo instituta et consuetudines hibernica vigerent [Cfr. Hundius, Metrop. Salisburgensis, tom. III, pag. 64 Œfelius, Rerum Boic. Scriptt., tom. I, pag. 340 et seqq. Chronicon mon. S. Jacobi, in Trithemii oper., pag. 3 et seqq., edit. Busæi.] . Atque ideo forsan a nonnullis vernaculo sermone vocatur monastère des Scats, perperam, credo, pro Scots. Certe Eginhardus, ut ante dixi, de Dothio quodam agens: Hic homo, ait, de monasterio Scotorum, quod Fossæ vocatur, se venisse, Dothiumque appellari dicebat [Acta SS., tom. I Junii, pag. 203.] . Atque aliquid simile forsan ab ipsa S. Gertrude subindicatur, ubi, Fossas mittens unum ex fratribus, qui a S. Ultano peteret quo die ipsa esset moritura: “Vade, inquit, festinanter ad illum peregrinum qui nomine vocatur Ultanus, qui est remotus in monasterio quod appellatur Fossuense [Acta SS., tom. II Martii, pag. 596.] .” Plane etiam constat cœnobium illud peregrinantium fuisse hospitium, quemadmodum alia plura Scotorum monasteria. Scilicet in concilio Meldensi anni 845 graviter conquesti sunt episcopi, quod monasteria Scotorum suis bonis spoliabantur, regemque Carolum Calvum de tanta iniquitate monendum esse decreverunt: Admonenda est, inquiunt, regia magnitudo de hospitalibus, quæ tempore prædecessorum suorum et ordinata et exculta fuerunt, et modo ad nihilum sunt redacta. Sed et hospitalia Scotorum, quæ sancti homines gentis illius in hoc regno construxerunt, et rebus pro sanctitate sua acquisitis ampliaverunt, ab eodem hospitalitatis officio funditus sunt alienata. Et non solum supervenientes in eadem hospitalia non recipiuntur, verum etiam ipsi qui ab infantia in iisdem locis sub religione Domino militaverunt, et exinde ejiciuntur, et ostiatim mendicare coguntur [Labbe, Concilia, tom. VII, col. 1832.] . De iisdem episcopi provinciarum Rhemensis et Rothomagensis ad Ludovicum regem Germaniæ anno 858 scripserunt: Hospitalia peregrinorum, sicut sunt Scotorum, et quæ tempore antecessorum vestrorum regum constructa et constituta fuerunt, ut ad hoc ad quod deputata sunt teneantur, et a rectoribus Deum timentibus ordinentur, custodiantur et dispensentur, obtinete [Ibid., tom. VIII, col. 661.] .
[4] [a S. Foillano conditum fuit.] Hujusmodi deversorium a S. Foillano fuisse conditum, diserte tradit auctor Vitæ secundæ, villam ipsi a S. Gertrude donatam dicens, ut construeret monasterium ad perpetuale peregrinorum hospitium, quatenus e longinquis adventantes regionibus ibi competens sibi sumerent solatium (num. 8). Quod sancti viri institutum maximæ utilitatis fructum præbebat. Hoc enim jam tempore Scoti seu Hiberni, quibus consuetudinem peregrinandi jam pæne in naturam conversam esse dicebat Walafridus Strabo [Acta SS., tom. VII Oct., pag. 908.] , incredibili ardore longinqua itinera agebant, sive ex moderatorum suorum mandato, sive divino monitu aut propagandæ religionis causa [Cfr. ibid., tom. II Febr., pag. 361 et seq.] . Porro monasterium scoticum a S. Foillano conditum fuit verisimiliter omnium hujus generis antiquissimum. Mabillonius quidem [Annal. O. S. B., tom. I, lib. XII, ad ann. 628, pag. 343, edit. 1703.] et Longuevallius [Hist. de l'Eglise Gall., tom. V, pag. 161, edit. Paris. 1826.] affirmant multo ante Meldense cœnobium Sanctæ Crucis a S. Farone conditum fuisse, quod esset Scotis advenis xenodochium. Sed num hæc fuerit mens sancti episcopi, jure dubitavit decessor noster, Josephus Van Hecke [Acta SS., tom. XII Oct., pag. 601.] , quum id ex S. Faronis Vita non videatur posse colligi. Postea vero monasteria dicta Scotorum, (de quibus egregie scripsere [S. Rumoldi Acta, § XI, art. XV, pag. 284 et seqq.] Vardæus et Sirinus,) in Germania valde frequentia fuere, præsertim postquam sæculo XI cœnobium Ratisponense, ex quo prodierunt Herbipolense, Nurembergense, Viennense atque Eistadiense, a B. Mariano Scoto fuit constitutum [Acta SS., tom. II Febr., pag. 368 et seqq. Cfr. Gretserus, Oper., tom. X, pag. 779, edit. 1737.] .
[5] [Quod verisimiliter a Normannis vastatum,] Utrum Fossense cœnobium sui juris fuerit, an regum aut episcoporum, utrum diu necne habitaverint ibidem monachi Scotici, propriam vivendi normam adhibentes, memoriæ non prodiderunt historici. Eginhardus quidem sæculo IX dicit, ut vidimus, monasterium Scotorum, sed forsan ob pristinam appellationem, non autem quod revera Scoticum esset. Sed id satis certum videtur, Normannos sæculo IX ei fuisse exitiosos, qui tum temporis Belgium totum pervastaverunt. Cujus cladis documenta sunt destructa ab iis barbaris monasteria S. Gaugerici prope Cameracum, Mortzellanum prope Alostum, Ulmetum Mechliniæ, S. Ghisleni in Hannonia, Altimontense ad Sambram, Sonegiense, Maricolense, Lætiense, Rotnacense, aliaque multa cœnobia et oppida diœcesium Cameracensis, Tornacensis et Leodiensis [Annales Vedastini, Mon. Germ. hist., Scriptt., tom. I, pag. 518 et seqq.; Annal. Bertiniani, ibid., pag. 441 et seqq. Annales S. Bavonis, apud De Smet, Corpus chronicorum Flandriæ, tom. I, pag. 443. Cfr. Smet, Heylige en roemweerdige mannen in geheel Nederland, tom. I, cap. XV, pag. 455 et seqq., edit. 1808.] , adeo ut vix credi possit, vicina cum essent, templum cœnobiumque Fossensia non similem tulisse fortunam.
[6] [mutatum fuit in collegium canonicorum,] Eodem jam sæculo monachis Fossensibus canonici forsan suffecti fuerunt. Etenim ad annum 890 legimus in auctario Chronici Sigeberti [Monum. Germ. hist., tom. VI, pag. 391.] scripto inter annos 1131 et 1137, et in Chronico Alberici [Ibid., tom. XXIII, pag. 631. Leibnitz, Accessiones historicæ, tom. II, pag. 222. Cfr. Hist. littér. de la France, tom. XVIII, pag. 280 et seqq. Böhmer, Regesta imperii, part. II, pag. LXVIII, edit. 1849. Wattenbach, Deutschlands Geschichtq. im Mittelalter, tom. II, pag. 354, edit. 1878.] sæculo XIII confecto: Franco episcopus Leodiensis (qui obiit anno 903) adquisivit episcopatui suo abbatiam Lobiensem et preposituram Fossensem cum appendiciis suis. Eadem fere verba occurrunt in Anselmi libro de gestis episcoporum Leodiensium [Monum. Germ., Script., tom. VII, pag. 200.] . Verum in diplomate anni 907 nuncupatur adhuc abbatia [J. Borgnet, Cartulaire de Fosses, pag. 2.] ; ita ut dicendum videatur cœnobium tunc temporis vel in pristinum statum rediisse, vel in collegium canonicorum nondum fuisse mutatum: ideo vero a chronologis sæculi XIII vocari præposituram, quod, quo tempore ipsi scribebant, jam pridem canonici monachis successissent. Et re quidem vera conversionem illam factam putant aliqui auctores [Hugo, Ann. Ord. Præmonstr., tom. I, col. 674. Cfr. Castillion, Sacra Belgii chronologia, pag. 43 et 223. Cfr. Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 13.] non sæculo IX, sed a Notgero, Leodiensi episcopo sæculo X exeunte, qui itaque, quantum conjectura consequimur, aut capitulum induxerit, aut ei novam indiderit formam. Hinc factum est ut Fossenses rectores præpositi deinceps appellarentur, quod in diplomatibus a ven. presbytero Josepho Barbier editis plane cernitur [Analectes pour servir à l'histoire ecclés. de la Belgique, tom. IV, pag. 396 et seqq. Cfr. Bouvier, Recueil des fruits d'honneur de Fosse, pag. 35 et seqq.] . A principio canonicos ibi fuisse numero triginta aut triginta duos, passim traditur.
[7] [postquam permissu Ludovici regis] A nemine scriptum accepimus in quem statum Franco præposituram Fossensem redegerit: sed credi potest eam simili fere fuisse conditione atque abbatiam Lobiensem, cujus idem Franco antea monachus fuit, et dein postquam ad infulas Leodienses evocatus fuerat, etiam abbas. Jamvero quomodo monasterii res disposuerit, sibique vindicaverit bonorum dimidium, legimus tum in historia cœnobii Lobiensis sæculo X scripta [Vos, Lobbes, son abbaye, etc., tom. I, pag. 375. Cfr. pag. 188 et 363.] , tum apud Folcuinum auctorem itidem sæculi X exeuntis [Migne, Patrol. lat., tom. CXXXVII, col. 557. Mon. Germ. hist., tom. IV, p. 61.] . Francone anno 903 (aut secundum alios anno 901) mortuo, Stephanus, Mettensis canonicus, Leodiensium episcopus est renuntiatus. Cui tamen non statim cessisse videtur abbatia Fossensis. Hanc enim ut ex diplomate anni 907 accipimus, donavit Ludovicus Infans, ab anno 900 rex Lotharingiæ, Kisalæ seu Gisellæ abbatissæ Nivellensi; quæ eam regis permissu Stephano præsuli dedit. Mortua vero Gisella, donationem confirmavit Ludovicus Infans [Borgnet, Cartulaire de Fosses, pag. 1 et seqq.] .
[8] [factum fuerat monasterium episcopale.] Idem anno 908 sanciens plures largitiones Ecclesiæ Leodiensi factas, memorat: Abbatiam, nomine Fossas, per præstariam a Gisla, abbatissa, nostra consanguinea, nostræ voluntatis consensu, acquisitam, in pago ac in comitatu Lummensi constitutam, cujus nunc adest comes Berengarius [Miræus, Opera diplom., tom. I, pag. 34.] . Ex quibus diplomatibus etiam discimus monasterium Fossense fuisse imperiale seu regium; nam a rege fuit datum Gisellæ, quæ, ipso concedente, illud ecclesiæ Leodiensi donavit: unde factum est episcopale. Cujusmodi fuerit hæc conditio, quoniam alias explicuimus [Acta SS., tom. XII Oct., pag. 658 et seq.] , hic summatim indicare satis erit. Duplicis generis erant monasteria. Alia vocabantur episcopalia et erant sub tuitione et defensione episcoporum: alia regia, et non secus atque ea quæ sub Romani pontificis protectione erant, nuncupabantur libera. Hinc ad reges vel ad episcopos, prout monasteria aut regia aut episcopalia erant, pertinebat rei temporalis et disciplinæ regularis cura. Hoc tamen non impediebat quominus reges ad recognoscendum num omnia rite in suis monasteriis peragerentur, episcoporum uterentur opera.
[9] [Villa Fossensis oppidum facta,] Ne deinceps templum monasteriumque Fossensia a barbaris diruerentur, ea Notgerus, uti refert Ægidius Aureævallensis, muris circumdedit [Mon. Germ. hist., Scriptt., tom. XXV, pag. 59.] : Fossæ ita factæ sunt oppidum. Idem episcopus, præter alia plura privilegia, impetravit anno 974 ab Ottone II imperatore ut in loco Fossas nuncupato theloneum mercatumque et monetam et materiam cervise constitueret [Borgnet, pag. 4; pag. XVII. R. Serrure, Dict. numism., V° Fosses.] . A Notgeri præsertim ætate historia Fossensis, tum ecclesiastica tum civilis, cum historia episcopatus Leodiensis fere semper commixta fuit, et cum in omnibus pene bellis ibidem motis Fossæ partem habuerint, non raro direptæ fuerunt. Quarum cladium aliquas, utpote cœnobio, templo reliquiisque S. Foillani funestas, breviter recensebimus. Anno 1140 Henricus, comes Namurcensis, ecclesiam totumque oppidum evastavit. Ita coævus auctor Triumphi sancti Lamberti de castro Bullonio [Mon. Germ. hist., tom. XX, pag. 501.] ; quocum concordant alter scriptor coævus, continuator Chronici Sigeberti Gemblacensis [Ibid., tom. VI, pag. 387.] , auctores Annalium Fossensium [Ibid., tom. IV, pag. 31.] et Annalium Floreffiensium [Ibid., tom. XVI, pag. 624.] . Sed scriptor Annalium Aureævallensium [Ibid., pag. 683.] cladem ad annum 1122 refert, alii autem ad annum 1137, 1138 aut 1142 [Ibid., tom. XXV, pag. 101.] , quæ posterior sententia verisimilior videtur [Borgnet, Cartulaire de Fosses, pag. XII.] .
[10] [cladibus oppressa fuit.] Brevi post hæc infortunia, id est, anno 1153, nova ecclesia S. Foillani … consecratur ab Henrico II Leodiensi episcopo [Mon. Germ., tom. IV, pag. 31; ibid., tom. XVI, pag. 624.] : quæ rursus anno 1174 fuit combusta [Ibid., tom. IV, pag. 31.] . Item anno 1408 Fossarum oppidum, ecclesiam et claustrum concremavit Guillelmus Bavarus, comes Hannoniæ, quum patrui sui Joannis Bavari, episcopi Leodiensis, partes adversus Fossenses propugnavit [Suffridus, apud Chapeaville, tom. III, pag. 107. Borgnet, Cartul. de Fosses, pag. XXXVI et seq.] . Eamdem calamitatem intulit Antonius de Croy, nomine Philippi ducis Burgundiæ, bellum adversus Leodienses agens, ita tamen ut ecclesia intacta remanserit [Suffridus, pag. 121, 126. Cfr. Borgnet, pag. XXXVII.] . Quem ducem Philippum imitatus est anno 1471 Ludovicus XI, rex Franciæ [Borgnet, pag. XLI.] . Proximo sæculo, anno 1554, rex Franciæ Henricus II, Carolo V imperatori infensus, impetu in Belgium facto, cum plura Namurcensis tractus loca expugnaret, Fossas incendiis absumpsit: qua clade multa archivi Fossensis documenta perierunt [Ibid., pag. XLII, pag. 135 et seqq.] . Haud mitius oppidum et claustrum habuerunt exeunte anno 1568 Calvinistæ ex Gallia, in nostram patriam irrumpentes [Ibid., pag. 147.] . Quod si Fossæ hostium ferro ignique deinceps non fuerunt dirutæ, non mediocria tamen in perpetuis sæculi XVII bellis detrimenta passæ sunt [Ibid., pag. XLV et seq.] . Quæ his temporum acerbitatibus superstita sunt monumenta historica, magnam partem publici juris fecerunt eruditi viri Julius Borgnet [Ibid., pag. 1 et seqq.] et Josephus Barbier [Analectes pour servir à l'histoire ecclés. de la Belgique, tom. IV, pag. 396 et 489; tom. IX, pag. 47 et seqq.; tom. XIII, pag. 361 et seqq.] .
§ II. S. Foillani memoria in fastis sacris. Cultus Fossis, in diœcesibus Leodiensi, Cameracensi, Tornacensi, Namurcensi aliisque locis.
[S. Foillanus, præsertim Fossis honoratus,] Foillanus, Foyllanus, Follianus, Fullanus, hibernice Faelan, Faolan, Foelan aut Faalan, gallico sermone Feuillen, Follien, Foillain, Fouillian, Foislains, Foignain, Fagnan, etc., plurium Hibernorum sanctimonia miraculisque insignium nomen est [Cfr. Colgan, Acta SS. Hiberniæ, pag. 104.] . Hos recensens Colganus indicat quibus diebus martyrologiis fuerint inscripti. Ille autem Foillanus qui Rhodii in Belgio morte occubuit, plerumque die 31 octobris, aliquibus tamen locis die 30 honoratur. Quæ veneratio statim post obitum aliquatenus exordium cepit, quum septuagesimo octavo die post necem sacrum corpus inventum fuit, et dein magnifice Fossas deductum. Sane maxima illa funeris pompa quam exponunt Vitæ scriptores, neque dici potest certum signum cultus publici et ecclesiastici, neque adeo insolens est: quippe plures viros sanctos tam splendide elatos novimus, ut exsequiæ ab elevatione corporis ex humo non multum discreparent [Cfr. Bened. XIV, De servorum Dei beatificatione et canonizatione, lib. II, cap. XII, num. 9.] . Attamen hujusmodi honores viro religiosissimo ob suam sanctimoniam delati jure tamquam inchoatus cultus habentur. Sed in his non acquievit Fossensium erga S. Foillanum pietas; quem videlicet ter singulis annis jam dudum coluerunt, celebrata die 16 januarii corporis inventione, die 3 septembris ejus translatione, 24 octobris sancti natalitiis, quorum octava in diem 31 octobris, nece martyris illustrem, cadebat. Adde quod ejus officium semel singulis hebdomadibus ritu duplici agebat clerus Fossensis: quæ pietas in hoc oppido perstitit, usque eo dum Galli, sæculo XVIII labente, res sacras in Belgio perturbaverunt.
[12] [et plurium parœciarum patronus,] Præter Fossensem aliæ sunt parœciæ quæ patronum præcipuum habent S. Foillanum, nempe in diœcesi et provincia Namurcensi: Longchamps prope Eghezée, Tillier, Omzée, Castillon; in diœcesi Mechliniensi in Brabantia: Enines prope Geldoniam, Offus (viculus vici Ramillies et ipse prope Geldoniam) atque præsertim Neerlinter, quo multi sanctum virum invocaturi confluunt [Bets, Geschiedenis der gemeente Neerlinter, pag. 65 et 72.] ; Leodii ecclesia Ultramosana S. Foillani (seu Pholani), quam, teste Joanne Foulon in Historia Leodiensi, anno 1189 per Pratanae familiæ nobiles conditam … primam post divi Remacli, aiunt M. S. Transmosani [Tom. I, pag. 285. Cfr. Délices de Liège, tom. I, pag. 152.] ; in oppido Aquisgranensi parœcia S. Foillani [Cfr. Noppius, Aacher Chronick, pag. 81 et seqq.] ; de qua ad majores nostros scriptum fuit: Templum ab hoc sancto denominatum est parochia juxta basilicam B. Mariæ Virginis: unde et translata est, ita ut olim tantum sacellum fuisse videatur, in quo parochialia nonnulla peragebantur [Mss. Bibl. regiæ Bruxell., num. 8928, fol. 57.] . Imo, jam sæpe laudatus auctor. Sebastianus Bouvier ecclesias S. Foillano sacras in Hibernia et in tractu Tolosano memorat.
[13] [memoratur in fastis sacris] In pluribus monumentis sæculi XI, in Vitis scilicet quas edidimus, sanctus dicitur Foillanus. Sed antiquiora documenta quibus planum fiat eum cultu ecclesiastico jam dudum fuisse cohonestatum, non sunt adeo multa. Imo ante Wandelbertum, medii sæculi IX scriptorem, nullus, quantum novimus, martyrologus eum celebravit. Commemoratur etiam, ad diem 31 octobris, tum in Festilogio quod Ængussii nomine vocatur, quodque recentissimus editor ad sæculum X exiens refert [Whitley Stokes, On the calendar of Œngus, pag. 4 et seqq., pag. CLIII.] , tum in aliis antiquis kalendariis Hibernicis, quæ modo indicabimus. Ejus festum saltem sæculo XI actum fuisse Leodii in Benedictino monasterio S. Laurentii, apparet ex Usuardi martyrologio quod ad istius abbatiæ usum sæculo XI contractum fuit, et nunc in loculo 10850 bibliothecæ regiæ Bruxellensis servatur: ibi, ut apud Wandelbertum, S. Foillani festum ad diem 31 octobris nuntiatur; itidem in martyrologio Usuardino sæculi XIV Centulensi, et sæculi XV Antverpiensi Maximo, Ultrajectino, Lubeco-Coloniensi, denique in additamentis sæculi XVI a Grevenio et Molano editis. Quibus adde Adonis martyrologium auctum [Martyrologium Adonis, pag. 554, edit. Dominici Georgii.] , atque martyrologium vetus Dublinensis ecclesiæ cathedralis SS. Trinitatis [Clarke Crosthwaite, The book of obits and Martyrology of the cathedral church of the Holy Trinity, pag. 172.] . Neque aliam inierunt viam B. Petrus Canisius in Martyrologio Germanico (quod vulgo dicitur Adami Walasseri), Galesinius in Martyrologio, Castellanus in gallico Martyrologio Universali, Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, in Indiculo Sanctorum Belgii et in Usuardi Auctario, cardinalis de Noailles in Martyrologio Parisiensi, Ferrarius in Catalogo Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, atque etiam Simon Peyronnet in Catalogo Sanctorum ac Sanctarum. A quibus non dissident O'Clery in Martyrologio Dungallensi [Todd et Reeves, Calendar of the saints of Ireland, pag. 289.] et Matthæus Kelly in Calendario Sanctorum Hiberniæ [Calendar of Irish saints, pag. XXXVIII.] .
[14] [ad diem 31 vel 30 octobris.] S. Foillani nomen occurrit etiam ad diem 31 octobris in veteribus Kalendariis Scoticis nuncupatis Drummondiensi [Alexander Forbes, Kalendars of Scottish Saints, pag. 27.] , de Nova Farina [Ibid., pag. 76.] et Adami King [Ibid., pag. 166.] . His adde Martyrologium Maurolyci, qui in hoc tamen errat quod pro Fossis in tractu Namurcensi putat Fossas Papirianas Etruriæ oppidum, de cujus situ multum olim disputarunt [Baudrand, Novum Lexic. geogr., pag. 298.] . Ad diem 30 octobris memoratur sanctus martyr in Fastis Belgicis et Burgundicis Miræi, in Ordine divini officii recitandi anno 1746 a Præmonstratensi familia edito, in Hagiologio Belgico contracto Balduini Willot [L'Abrégé du martyr. ou Hagiol. Belge, pag. 61, Insulis 1658.] , apud Bucelinum [Menol. Benedict., ad diem 30 oct.] aliosque. Tandem S. Foillani festum, ait Colganus [Acta SS. Hib., pag. 104 et seq.] , ponit Camerarius 30 novembris, quo die nullus ante ipsum hagiologus ipsius meminit. Alii tria ejus memorant festa: primum, inventionis, 16 januarii… Martyrologium Tamhlactense et Martyrologium Dungallense… Secundum, translationis, 3 septembris: ita Ferrarius, Wion, et Martyrologium Anglicanum. Tertium est passionis seu natalis, 31 octobris, de quo… Martyrologium Tamhlactense, Calendarium Casselense, B. Marianus Gormanus, et Carolus Maguir.
[15] [Cultus ejus celebris in diœcesi Leodiensi,] Jam nobis per singulas diœceses S. Foillani cultum recognituris, primum occurrit Ecclesia Leodiensis, ad quam Fossæ, ubi Sanctus noster sepultus fuit, diutissime pertinuerunt. Nemo itaque mirabitur jam inde antiquitus ejus festum die 31 octobris a Leodiensibus presbyteris fuisse celebratum. Cujus venerationis vestigia in missalibus, quæ quidem vidimus, annorum 1486, 1502 et 1515, deprehendimus [Cfr. Xav. de Theux, Bibliothèque Liégeoise, tom. II, pag. 539 et seqq.] : ibi enim die 31 octobris recitare jubentur sacerdotes in honorem SS. Quintini et Foillani hanc commemorationem: Deus qui nos annua sanctorum martyrum tuorum Quintini et Foillani solennia frequentare concedis: præsta, quæsumus, ut et eadem devotis mentibus celebremus, et eorum patrocinio promerente plene capiamus securitatis augmentum. Per. Hic ritus quoque indicatur in ejusdem ecclesiæ breviariis annorum 1488, 1535, 1558: ubi etiam in litaniis invocatur S. Foillanus. Rursus memoratur in Officiis propriis anni 1623. Anno 1636, uti liquet ex breviario tunc temporis excuso, S. Foillani festum agebant Leodienses ritu semiduplici, hanc usurpantes orationem: Deus qui nobis beati Foillani martyris tui atque pontificis natalitium gloriosum celebrare concedis, etc. Erant lectiones I nocturni: Justus si morte; lectiones II nocturni ex S. Foillani Vita (tertia ex iis quas edimus); lectiones III nocturni: Sint lumbi vestri etc., ut in communi unius confessoris non pontificis. Fiebat etiam commemoratio S. Quintini. In ejusdem diœceseos Officiis propriis Festorum annis 1644 et 1666 editis, indicantur antiphonæ, hymni, orationes, invitatorium, lectiones II nocturni, responsoria, soli S. Foillano, utpote ex ejus Vita sumpta, in totum accommodata. Tunc quoque de S. Quintino jam non fiebat memoria. Sed nescio qua de causa ex Breviario Leodiensi anni 1846, S. Foillani officium iterum exsulaverit, ita tamen ut de sancto martyre et de sancto Quintino, non secus atque in libris liturgicis Leodiensibus annorum 1488, 1535, 1558 et 1623, commemoratio: Deus qui nos annua, etc., dicatur recitanda: quod etiam obtinet in Breviariis Leodiensibus annorum 1766 et 1792. In Officiis vero propriis ineunte sæculo XIX a J. Zaepffel, episcopo Leodiensi editis, et iterum anno 1835 excusis, lectio tertia de S. Foillano ex ejus Vita sumpta est. In qua hæc notanda: a quo [papa Martino I] episcopus, ut ferunt aliqui, regionarius creatus … in Belgium venit anno circiter 640 … anno 655 a sicariis interfectus.
[16] [Montibus, Rhodii,] In Cameracensi quoque diœcesi quondam cultus fuit S. Foillanus: nec mirum, quum locus ubi pro Christo sanguinem profudit, hujus Ecclesiæ finibus olim contineretur. Festivitas tamen non erat celebris, si quidem de sancto martyre dumtaxat commemoratio in officio divino fiebat. Montibus autem in Hannonia, quod oppidum in Cameracensi diœcesi jacebat, S. Waldetrudis capitulum, uti in Officiis huic ecclesiæ collegiatæ propriis eorumque supplemento legimus, in honorem S. Foillani officium ritu duplici peragebat, eumque a remotissimis temporibus in litaniis invocabat; lectiones II nocturni quoad res ipsas, ad eam quam quintam vocavimus Vitam, accedunt, his additis: martyrio … est affectus anno salutis 657. Notatus cum veneratione martyrii tenetur locus in medio ecclesiæ monasterii S. Foillani. Hujus autem Montensium religionis ea videtur esse causa, quod in eorum ecclesia collegiata exuviæ sacræ S. Foillani per plures annos, ineunte sæculo XV, quieverunt, atque ibidem ejus coxa et tibia ad nostra fere tempora pie servata fuerunt. Rhodii vero, ubi S. Foillanus martyrii palmam adeptus est, canonici Præmonstratenses, qui a sæculo XII hanc sedem habuerunt, ter in anno, diebus scilicet 16 januarii, 3 septembris, 23 octobris et septem diebus sequentibus, beati martyris inventionem, translationem et obitum, eodem fere modo ac canonici Fossenses, celebrarunt. Etiamnum, licet exstincta ibidem Præmonstratensi familia, cultus viget, ut inter alia demonstrat Missa solemnis die festo in ejus honorem decantata.
[17] [in tota diœcesi Tornacensi, Namurcensi,] Sed post concordatum anni 1801, cum et Montes in Hannonia, et Rhodium non amplius diœceseos Cameracensis, sed Tornacensis essent partes, Cameracenses clerici Sanctum nostrum celebrare desierunt: contra episcopus Tornacensis, Franciscus Josephus Hirn, suæ diœceseos presbyteris anno 1805 præcepit, ut deinceps usi officio antea recitato a Montensibus canonicis S. Waldetrudis, quotannis die 31 octobris S. Foillani festum ritu semiduplici agerent: quod mandatum episcopus Gaspar Labis anno 1845 renovavit. Item quum ex concordato anni 1801 oppidum Fossæ, non jam Leodiensis, sed Namurcensis diœceseos esset, ac simul inter hujus Ecclesiæ sanctos transiret Foillanus, ejus festum, ritu simplici, adhibitis Breviarii Romani lectionibus de communi, agere jussi sunt clerici Namurcenses. Sed eorum antistiti, Carolo Pisani de la Gaude, concessit Pius VII die 27 januarii anni 1809 ut officium quod clerus Leodiensis, approbante anno 1804 S. Congregatione Rituum, usurpare solitus erat, a clero quoque Namurcensi adhiberetur. Quum autem Nicolaus Dehesselle, episcopus Namurcensis, officia propria suæ diœceseos anno 1841 mutaret, permittente S. Sede, jussit S. Foillani festum deinceps agi ritu duplici; lectiones nocturni II sunt epitome Vitæ tertiæ.
[18] [et Mechliniensi.] Quemadmodum Fossis sanctæ Gertrudis, ita Nivellis olim sancti Foillani cultus vigebat. Ibi enim, feria II, in festo penthecostes fiebat suffragium de S. Foillano, ut videmus in libris liturgicis sæculi XV et XVII [Edm. Jamart, S. Feuillen, son séjour et son culte à Nivelles, pag. 11 et seqq.] . Insuper die 30 octobris in honorem sancti ejusdem dicebatur Missa de communi unius martyris, cum oratione Infirmitatem, et quotannis in supplicatione publica (quod hodieque obtinet) hæc antiphona cantabatur: Beatus præsul Foillanus, almæ virginis Gertrudis contubernalis effectus, fidei fervorem, longanimitatem et charitatis dulcedinem illius jugiter inserebat sensibus. Hæc quidem pristina veneratio nonnihil obsoleverat; sed die 31 octobris anni 1877, decanus et parochi districtus Nivellensis, cum aliis nonnullis quorum ecclesiæ S. Foillano patrono gaudent, eminentissimum cardinalem Victorem Dechamps rogarunt ut dignaretur a sancta sede pro diœcesi Mechliniensi expetere officium proprium S. Foilliani die 31 octobris quotannis celebrandum. Hujus sancti viri … jus ad nostram devotionem, inquiunt, tum alia testantur, tum Nivigellensium in S. Foillianum avita devotio, quam maximæ perturbationes non potuerunt extinguere, quum singulis adhuc annis, in ecclesia Nivellarum, quando processionaliter reliquiæ S. Gertrudis circumferuntur, fiat S. Foilliani memoria, cantata in ejus honorem antiphona; testantur etiam variæ in S. Foilliani honorem extructæ in nostra diœcesi ecclesiæ, in locis Neerlinter, Ransbergen, Offus et Enines, illiusque in iis, et speciatim in ecclesia de Neerlinter, devotissimus et longe lateque, accurrentibus undique peregrinis, diffusus cultus. Assensus reverendissimus archiepiscopus die 8 junii 1878 a sancta sede petiit ut S. Foillani episcopi et martyris … liceat clero Mechliniensis archidiœceseos recitare Missam et officium cum oratione et tribus lectionibus propriis … jam pro diœcesi Tornacensi approbatis a S. R. C. die 9 martii 1865, et ejusmodi festum celebrari valeat sub ritu duplici minori ipsa die natalitia, nempe 31 octobris [Ibid., pag. 14 et seqq.] . Sacrorum Rituum Congregatio die 23 julii anni 1878 rogatam facultatem concessit: quam promulgans eminentissimus cardinalis festum die 6 novembris celebrari jussit [Ibid., pag. 13.] .
[19] [S. Foillani socii culti fuerunt Nivellæ] Hactenus de cultu S. Foillano continenter exhibito et propagato ad nostram usque ætatem. Sequitur ut ostendamus etiam ejus socios, ante hominum memoriam, iisdem auctos fuisse honoribus. Imprimis tres illi discipuli (quorum nomina conjicit Colganus [Acta SS. Hiberniæ, pag. 103. Cfr. Corblet, Hagiogr. du dioc. d'Amiens, tom. III, pag. 585.] esse Boetium, Columbanum et Gobbanum) in ea S. Foillani Vita quam noster Cornelius Smet ex codice cœnobii Rubeævallis edidit [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 19.] , nuncupantur martyres. Dein legimus in Martyrologio Usuardi a Grevenio aucto, et Coloniæ anno 1515, dein 1521 typis mandato, ad diem 16 januarii, quo S. Foillani et sociorum fuerunt reperta corpora, coli memoriam Foillani episcopi martyris et sociorum ejus; item apud Molanum [Natales SS. Belgii.] ad diem 30 octobris: Tres vero discipuli [S. Foillani] Nivellæ sunt sepulti in monasterio canonicarum S. Gertrudis, et cum S. Foillano invocantur in litaniis Rhodiensis abbatiæ; et in Indiculo suo Sanctorum Belgii [Pag. 34.] addit eos in litaniis invocari a canonicis Rhodiensibus hisce verbis: Sancte Foillane cum sociis tuis ora pro nobis. Præterea Balduinus Willot in Martyrologio Belgico, gallice scripto medio sæculo XVII, refert ad diem 31 octobris, servari Nivellis reliquias trium S. Foillani sociorum [Martyrologe ou Hagiologe Belg., pag. 110.] . Quæ verba leguntur etiam in ms. Martyrologio Belgicoad usum, sæculo XVIII exeunte, monialium S. Ursulæ Antverpiensium. De iisdem sanctis Saussayus in Martyrologio Gallicano ad diem 30 octobris: In tractu Leodicensi, inquit, Fossensi oppido … natalis trium beatorum ipsius sancti Foillani sociorum, qui ab iisdem iniquis cum eo interempti, felices spiritus immortali in victoria perfuderunt, et ad diem sequentem: Fossis celebratur natalis S. Foillani martyris et sociorum, quorum extrema concertatio peracta est heri. Utrum anno 1637, quo Saussayus suum Martyrologium edebat, tres martyres cultu publico et ecclesiastico Fossis honorati fuerint, necne, ex nullo alio documento historico mihi compertum est. Quin immo in officiis propriis ecclesiæ Fossensis sæculo XVIII usurpatis, quæque præ manibus habeo, nusquam S. Foillani socios ut sanctos coli reperio.
[20] [ubi sepulti,] Eos Nivigellæ fuisse sepultos omnes uno ore consentiunt biographi; et quidem, testibus Bartholomeo Fisen [Flores Ecclesiæ Leodiensis, pag. 473.] et Molano [Natales SS. Belgii, ad 31 oct.] , in ecclesia S. Gertrudis conditi creduntur. Immo, si cui pressius definire libeat, conjiciet forsan sacra eorum ossa jacere sub pristino altari majore. Quod quum ineunte hoc sæculo, parochus templi S. Gertrudis, nomine Allard, tollere vellet, novam aram positurus; ablato vetusti altaris lapide antico, aspexit duas capsas querceas, aureis ornatas stellis, antiquissimas et exesas: quæ, super structuram unum pedem altam collocatæ, multa ossa et permagna continebant. Quæ cujus essent nescius presbyter, aram veterem non auferendam, sed novam e regione statuendam duxit, ita ut inter duo altaria via esset qua ad capsas accederetur: ubi hodieque ossa illa cernuntur. Quum hæc itaque in sepulcro ligneo, stellis distincto, eoque mobili, in structura unum pedem alta, sub celeberrimæ ecclesiæ collegiatæ altari, posita sint; nemo qui libros Benedicti XIV de Beatificatione [Cfr. lib. II, cap. XII, num. 12 et seqq.] , aut S. Congregationis Rituum decreta de confirmatione cultus multorum sanctorum strictim attigerit, negabit prædictis exuviis cultum sacrum et publicum fuisse delatum. Quod nequaquam mirum videatur, si sint sociorum S. Foillani ossa: nam, ut ex omnibus sancti viri Actis constat, mortem cruentam cum pietate obierunt discipuli. Hoc olim requisitum et satis erat ut quis martyribus adscriberetur.
[21] [forsan in ecclesia S. Gertrudis;] Nolo tamen dissimulare ibi non trium hominum ossa, sed, ut videtur, duorum tantum esse. Quin etiam, non solum anceps dicenda erit conjectura, verum prorsus inanis, si Guillelmi de Rebreviettes opinione stabimus. Scripsit enim ille anno 1612 [L'image de la noblesse figurée sur la vie de S. Gertrude et de ses parens, part. III, cap. XX, pag. 454.] et recentiores quidam post eum retulerunt, sub altari majore ecclesiæ S. Gertrudis jacere B. Pippini Landensis et B. Idubergæ corpora, atque illius ossa Rogationum diebus in publica supplicatione quotannis circumgestari. Verum his, credo, assentiendum non est. Certe, ut alia omittam, anno 1680, quando majores nostri Acta B. Idubergæ juris publici fecerunt, Pippini et uxoris ejus exuviæ retro post summum altare collocatæ erant: quod sese vidisse testatur Henschenius, memorans etiam Molanum monuisse, eas tempore rogationum honorifice circumferri [Acta SS., tom. II Maji, pag. 308.] . Dein ætate nostra ab eminentissimo cardinali Sterckx recognitæ sunt eædem BB. Pippini et Idubergæ reliquiæ, hodieque per Rogationes circumferuntur, omnino diversæ ab iis quæ sub vetere altari summo quiescunt. Quum hæc igitur non sint sanctorum conjugum, utrum ad S. Foillani socios referri possint, ego statuere non ausim, neque ad id suspicandum, nisi levi ducor conjectura [Cfr. Edm. Jamart, S. Feuillen, son séjour et son culte à Nivelles, pag. 6 et seq.] .
[22] [atque, licet a latronibus occisi,] Illud quidem nemo non fatetur, S. Foillanum ejusque socios martyres semper et ubique fuisse habitos: sed utrum jure ac merito, aliquando dubitatum est, eo quod prædæ causa, non religionis, occisi perhibeantur [Hugo, Ann. Præmonstrat., tom. I, pag. 673.] . Quo evenit ut nonnulli auctores, tum Vitis antiquis fidem in hoc derogent, tum gravissimis verbis reprehendant eos qui S. Foillanum unice ex cupiditate interfectum putent. Volunt occisores fuisse aut homines pravos, ideo in sanctum virum accensos quod vitia carperet, aut insuper idololatras, qui ægre ferrent Foillanum ubique templa, altaria, simulacra falsorum numinum evertere atque adversus ea in ipso Ampolinis loco concionari; imo, sic illi, credere libet percussores missos esse a Penda, Merciorum rege, qui olim monasterium Cnobheresburgense evastans, S. Foillanum abbatem tunc frustra necare tentaverat [Bouvier, Miroir de sainteté en la vie, etc., de S. Fueillien, pag. 124 et seqq. Cfr. Lejeune, L'ancienne abbaye de S. Feuillien, in Annales du Cerele archéol. de Mons, tom. V, pag. 134.] . Quæ conjecturæ, non solum omnibus S. Foillani Vitis oppositæ sunt, sed etiam nullum habent usum. Quod enim S. Foillanus et socii, a latronibus perempti, martyribus adscripti sunt, a disciplina ecclesiastica illius ævi nequaquam abhorret. Scilicet sæculo VI et sequentibus, ut pluries in Opere nostro ostensum est, martyres sæpissime dicebantur viri sanctimonia præclari, qui, non quidem pro Christo seu pro pietate, sed cum pietate, injustam eamque cruentam mortem obiverant, præsertim si eos Dominus miraculorum gloria honestaret [Acta SS. Bollandiana vindicata, Papebrochii Resp. ad exhib. errorum, art. XI, § XVII, pag. 378. Acta SS., tom. III Junii, pag. 938; tom. IX Oct., pag. 141.] .
[23] [habiti pro martyribus.] Quales fuerunt, ut aliquos saltem colligam et simul appareat hanc disciplinam apud omnes populos Christianos medio ævo viguisse, S. Sigismundus, rex Burgundiæ [Acta SS., tom. I Maji, pag. 83 et seqq.] , SS. Ethelbertus et Ethelredus in Anglia [Ibid., tom. VIII Octob., pag. 96.] , S. Lupentius, abbas Catalauni in Gallia [Ibid., tom. IX Oct., pag. 602.] , S. Evergislus, episcopus Coloniensis [Ibid., tom X Oct., pag. 657.] , S. Meliavus seu Eliavus in Britannia Armorica [Ibid., tom. XI Oct., pag. 945.] , SS. Luglius et Luglianus in Artesia [Ibid., tom. X Oct., pag. 109.] , S. Meinradus, eremita in Helvetia [Ibid., tom. II Jan., pag. 384.] , B. Hainmarus, episcopus Autissiodorensis [Ibid., tom. XII Octob., pag. 369.] , S. Sigebertus, rex Anglo-Saxonum, postea monachus [Ibid., pag. 899.] , S. Eduardus, rex Angliæ, [Ibid., tom. II Martii, pag. 638 et seqq.] , S. Ericus, rex Sueciæ [Ibid., tom. IV Maji, pag. 187.] , S. Olaus, rex Norvegiæ [Ibid., tom. VII Julii, pag. 87 et seqq.] , S. Margareta Roskildiæ in Dania [Ibid., tom. XI Oct., pag. 716.] , S. Canutus Lawardus, rex Obetritorum [Ibid., tom. I Jan., pag. 391.] , S. Adalbaldus dux, in Belgio cultus [Ibid., tom. I Febr., pag. 296.] , S. Balduinus, archidiaconus Laudunensis [Ibid., tom. I Jan., pag. 502.] , S. Magnus, comes insularum Orcadum [Ibid., tom. II April., pag. 439.] , aliique multi. Non illud itaque singulare est quod S. Foillanus martyribus fuit annumeratus: quem etiam Hannoniæ protomartyrem vocatum legimus [Brasseur, Sancta Sanctorum Hannoniæ, pag. 228.] .
§ III. Translationes corporis S. Foillani. De statu hodierno reliquiarum.
[S. Foillani corpus,] Sæculo XVIII canonici Fossenses canebant in lectione VI secundi nocturni diei III septembris, Translationi S. Foillani sacræ: Illud certe ampliorem admirationis materiam nobis ingerit, quod continua undecim sæculorum vicissitudo, Normannorum, qui summa impietate sacra profanis immiscuerunt, repentina irruptio, oppidi Fossensis iterata et lamentabilis strages, atque exitiale, quo templum, claustra, tota denique civitas exsufflata fuerunt, geminatum incendium, sacrum Foillani corpus ad nos usque integrum transmitti non inviderint. Enimvero canonicos jure gratias egisse perspicitur e serie periculorum quibus S. Foillani reliquias Deus eripuit. Quæ discrimina breviter exponemus, exorsi a sacri corporis inventione paulo post necem.
[25] [post necem inventum et Fossas delatum,] In loco Ampolinis, ubi cæsus est, insepultus jacuit S. Foillanus plus duos menses. Prædones, ait auctor Vitæ primæ, corpora sanctorum in umbrosis ferarum latibulis absconderunt: quæ S. Gertrudis invenit die post passionem gloriosissimi martyris septuagesimo, quin, ut testatur secundus biographus, post diem necis eorum septuagesimum octavum, qui est septimo decimo kalendarum februariarum. Ut autem dies 16 januarii a 31 octobris, qua occisi sunt, septuagesima octava dici possit, utramque diem computemus necesse est. Ex tribus, quas edidit Colganus [Acta SS. Hib., pag. 99 et seqq.] , Inventionis narrationibus, nullam hic recudendam duximus; quoniam prima, e codice Rubeæ-Vallis, a Cornelio Smet fuit pervulgata; secunda nihil est nisi extrema pars Vitæ secundæ S. Foillani; tertia autem a lucubratione Philippi de Harveng nequaquam discrepat. Addit Colganus de eadem Inventione tum prosam brevem, tum hymnum ad vesperas, quæ nihil habent cur hic denuo exhibeantur. Idem sentimus de Vita S. Gertrudis quam exhibet codex 14934 sæculi XI Bibliothecæ Bruxellensis, quamque magnam partem edidit Geldolphus a Ryckel [Vita S. Gertrudis, pag. 59 et seqq., Lovanii 1632. Cfr. Acta SS., tom. II Mart., pag. 593.] . Ex ea non pauca sumpserunt recentes quidam S. Foillani biographi, quum ibi narretur quomodo beatus vir iret frequenter et rediret, modo fratres, modo sponsam Christi visitans; quomodo a latronibus cupiditate spolii cum tribus discipulis peremptus sit, atque tandem eum S. Gertrudis diu quæsitum reperiret. Inventum beati viri corpus primo Nivellas, hinc magno apparatu Fossas devectum fuisse, nemine dissentiente asserunt biographi. Sed de adjunctis non eadem omnium consensio. Si recentioribus credendum, S. Gertrudi, de sepulturæ loco ancipiti, dixit Ultanus hanc S. Foillani fuisse voluntatem ut Fossis humaretur. Imo hæc jam leguntur in iis S. Foillani Actis quæ Henschenius, de S. Ultano disserens, ex parte protulit, quæque ad tertiam Vitam accedunt: Deferunt Nivellam [repertum corpus], ponunt in ecclesia, Missas celebrant cum devotione populorum. Dubitantihus illis utrum ibi an alibi debeant sepelire, abbas Ultanus adest, sic eos aggrediens: “Ex divino, ait, consilio voluntas fuit præsulis et fixum propositum, ut post ejus obitum Fossis eum colligat sepultura. Quem si quis alias intenderit et contenderit sepelire, tam Dei quam præsulis voluntati videbitur contraire.” Consentit virgo, consentit et populi multitudo [Acta SS., tom. I Maji, pag. 119.] . Aliam traditionem, cujus nullum plane vestigium in antiquis documentis reperimus, nonnulli auctores scriptis consignarunt [C. Kairis, Notice sur la ville de Fosses, pag. 12.] . Quam si audire volumus, quum Nivellenses et Fossenses sacrum corpus pro suo quique vindicarent, illud, currui impositum, quatuor bobus tironibus commiserunt, ibi condituri quo boum juga consisterent. Qui (ut alia mirabilia taceam) sponte Fossas perrexerunt.
[26] [circa medium sæculum X reconditum fuit Fraxini.] Quo vero loco per Normannorum irruptiones quieverint S. Foillani reliquiæ, quo pacto ab eorum impietate defensæ fuerint, scriptores non retulerunt. Neque eas ante sæculum X quoquam extra Fossas deportatas fuisse ostensum est. Sed medio sæculo X ex hac urbe exsulasse scribit Hillinus, in beati viri Miraculis: Ungaris, inquit, sive barbaris olim Galliæ nostræ partes depopulantibus, quia nondum locus fossis (quod obtinuit anno 974) fuerat circumdatus, consilio tam laicorum quam clericorum venerandum sancti martyris corpus delatum est in vicinum oppidum, quod nuncupatur Fraxinus (hodie Frênes vocatum, pars parochiæ Lustin, prope Namurcum) super ripam Mosæ convenienter situm in rupibus: ubi, patrum memoria teste, dicunt incolæ per centum circiter annos mansisse S. Foillani reliquias, in specu qui vernaculo sermone dicitur La grande eglise [Annales du Cercle archéol. de Namur, tom. II, pag. 334 et seqq.] . Referenda videtur hæc translatio ad annum 954, quo, Hungri, ut ait scriptor suppar, Folcuinus abbas Lobiensis, Hasbanium ignibus et deprædatione aggressi, Carbonariam petunt [Mon. Germ. hist., Scriptt., tom. IV, pag. 66. Dussieux, Essai historique sur les invasions des Hongrois, pag. 62, edit. 1879.] . Quæ irruptio etiam, ut alios omittam, a Continuatore Reginonis [Mon. Germ. hist., tom. I, pag. 623.] et in Annalibus Wirziburgensibus commemoratur [Ibid., tom. II, pag. 242.] . Volunt autem quidam scriptores hæc alio tempore contigisse, nec tantum anno 926 quo Ungari totam Franciam, Alsatiam, Galliam atque Alemanniam igne et gladio vastaverunt [Cfr. ibid., tom. I, pag. 68 et 616; tom. II, pag. 241.] , sed etiam multo ante. Canonicus Florenville putat reliquias Fossensibus jam anno 900 fuisse redditas Verum, ut Carolo Kairis [Not. hist. sur la ville de Fosses, pag. 14.] placet, Fossis anno 880 a Normannis direptis, corpus S. Foillani Fraxinum portatum fuit: unde anno 914 ab episcopo Leodiensi Stephano et a Germaniæ imperatore in pristinum domicilium relatæ fuerunt.
[27] [anno 1086 in nova capsa depositum,] Proxime sequenti sæculo S. Foillani Translatio, cui Henricus I, episcopus Leodiensis, intererat, magna cum pompa Fossis celebrata fuit, die 3 septembris anni 1086. Quam narrans Hillinus, rei testis, addit Henricum annuam hujus diei celebrari indixisse observantiam. Cui non Fossis tantum, sed etiam Rhodii in S. Foillani abbatia usque ad sæculum XVIII obtemperatum est. Satius habemus, omissis aliis lectionibus IV, V et VI secundi nocturni, in hujus Translationis commemoratione olim Rhodii et Fossis recitatis, proponere lectionem VI alterius officii, in hac solemni die a canonicis Fossensibus usurpatam, quæ summa est narrationis Hillini. Anno demum octogesimo sexto supra millesimum, pia matrona urnam argenteam, auro gemmisque mira arte distinctam, honorificentius collocandis beati Foillani reliquiis legavit. Hujusce translationi septembris dies tertia præfigitur. Adest Henricus primus diœcesis nostræ episcopus et princeps. Tanta populorum illuvies oppidum totamque viciniam inundat, ut ad augustam hanc ceremoniam profluentes capere vix possint. Indicitur ab illustrissimo episcopo procinctus: sacerdotes sacram reliquiarum Foillani sarcinam certatim portitant, quam ingens supplicantis populi acies ordinata subsequitur. Et ecce vir quidam, diuturni squalore morbi tabidus et per omnia membra inutilis, a beato martyre pristinæ restitui flagitat incolumitati; acerbissimis alter calculi doloribus vexatus, crudeli liberari postulat stranguria; tertius demum aridam sibi recuperari dextram exorat: qui omnes non sunt fraudati a desiderio suo, sed integerrime sanati a quacumque detinebantur infirmitate. In triplicis autem hujus curationis memoriam, Henricus I translationem hodiernam sub invocatione sanctissimæ Trinitatis singulis annis celebrandam sancivit.
[28] [anno 1125 Rhodium translatum,] Sed alia mox contigit translatio. Quum enim Fossenses persuasum haberent, ea cœpta fortunatum iri quæ S. Foillano commendarentur, imo supra ejus corpus, corpore præsente, donationes non raro acciperent et agerent causas [Cfr. supra, Miracula, num. 15. Anal. pour servir à l'hist. eccl. de la Belg., tom. IV, pag. 397.] , sacra ossa Rhodium tulerunt, quando ibi sub Cameracensi episcopo Burchardo novum canonicis cœnobium institutum fuit. Id utique ad annum 1124 refert auctor Annalium Fossensium, dicens: Anno 1124 relatio beati martiris Foillani in Ampollinis, ubi et passus fuit [Mon. Germ. hist., tom. IV, pag. 30.] ; sed præferendus videtur annus 1125, quia Nicolaus, episcopus Cameracensis, in diplomate anni 1137 memorat hæc solemnia celebrata fuisse a decessore suo in ipsa Rhodiensis cœnobii constitutione: quam anno 1125 contigisse ipse Burchardus in diplomate testatur. Hic itaque, uti Nicolaus episcopus scribit, locum illum sancti sanguinis illius [S. Foillani] unda respersum et frequenti miraculorum luce perspicuum, ubi et capella in honorem illius erat sita, emancipavit, et tam ipsum, quam altare de Sterpei cum omnibus suis appendiciis, sed et altare de Archene prope Nivellam, item altare de Guasleir * et capellam de Borle-Fontine, beato martiri Foliano et ecclesie Fossensi, supra sacratissimum corpus ipsius, quod ibidem ad hoc perficiendum cumque plurimis sanctorum corporibus delatum erat, contradidit, ad usus siquidem fratrum, qui in eodem loco in silva, quæ Cherbonires dicitur, sub regulari habitu et ordine, Deo et beato martiri Foillano deservirent [Anal. pour servir à l'hist. eccl. de la Belg., tom. IV, pag. 399 et seq.] .
[29] [dein repertum anno 1176;] Quænam ab anno 1125 ad annum 1176, fata fuerint sanctarum reliquiarum, nemo memoriæ prodidit. Ad annum autem 1176 legitur in Annalibus Fossensibus: Hoc anno revelatum est Fossis corpus beati Foillani martiris in medio castro sub Raulfo Leodiensi episcopo [Pertz Monum. Germaniæ histor., Scriptt., tom. IV, pag. 31.] . Existimo S. Foillani corpus post combustam anno 1174 ecclesiam Fossensem fuisse absconditum, ac biennio transacto populi pietati fuisse redditum. Scribit enim idem Annalista Fossensis ad annum 1174: Ecclesia Fossensis media nocte comburitur cum claustro et omnibus officinis, cum basi … la [Bastida] episcopi et quadam parte ville predicte [Ibid.] . Quod vero spectat castrum in quo revelatum est corpus beati Foillani, mœnibus septum erat et vocabatur non raro claustrum, atque capitulum. Capiebat episcopi domum, S. Foillani ecclesiam collegiatam, cœmeterium et canonicorum domicilia. Præcipua ejus pars erat castellum seu domus episcopi. Hujus vero locus hodie Arvol seu Porte du château nuncupatur [Borgnet, Cart. de Fosses, Introd., pag. XVIII et seq.] .
[30] [anno 1232 in novum solium reconditum.] At cum civium Fossensium gratus erga S. Foillanum animus in dies caperet incrementa, piumque affectum demonstrare vellent, rogarunt anno 1232 Joannem II, cognomine Apianum, ab anno 1229 ad annum 1238 episcopum Leodiensem, ut B. Foillani corpus in capsa argentea eaque singulari artificio perfecta reponeret. Hujus solemnitatis testimonium in membrana scriptum, quæ a Joanne Apiano obsignata fuerat, sese vidisse refert Sebastianus Bouvier, anno 1657 martyris virtutes enarrans. Hæc erant verba: Anno gratiæ 1232, in festo B. Remacli, 3 die septembris, a Joanne Dei gratia venerabili Leodiensi episcopo, in hoc vase reconditum fuit corpus B. Foillani martyris gloriosi: qui regnante Sigeberto rege consecratus in episcopum a Martino papa, martyrio meruit civibus cœlestibus adscribi anno Domini 657 [Bouvier, part. III, cap. V, pag. 263 et seq., edit. 1657.] . Præterea in Annalibus Fossensibus ad annum 1232 legitur: Hoc anno repositum est venerabile corpus beati Foillani episcopi et martiris in feretro a Johanne Leodiensi episcopo [Mon. Germ. hist., tom. IV, pag. 32.] . Hoc vas erat argenteum, plus duos pedes altum, longum circiter quinque pedes, atque figuratum in modum tecti. In extremis partibus insculpta erat hinc Deipara radiis circumdata, et ad ejus pedes provolutus quidam canonicus: illinc S. Foillanus episcopus et martyr, ad cujus dextram nobilis quidam vir, et ad sinistram matrona quædam genu flectebant. Ex uno capsæ latere incisi erant sancti Petrus, Paulus, Michael, Lambertus et Ultanus: ex altero latere SS. Gertrudis, Henricus, Ludovicus, Egidius et Maternus. Canonicus, vir nobilis et matrona ibi expressi, quorum nomina ignota, verisimiliter ad conficiendum feretrum plurium contulerunt; quamquam civium memoriæ proditum erat, huic pietatis operi etiam a plebe non parum esse subventum. Atque hæc ex Sebastiano Bouvier, qui tamen erravit, dicens capsam quæ suo ævo continebat S. Foillani corpus, prorsus eamdem esse atque illam de qua anno 1232 Joannes Apianus, et in hac S. Ludovici effigiem fuisse cælatam. Nam S. Ludovicus rex anno 1270 et S. Ludovicus, episcopus Tolosanus, anno 1297 e vita migrarunt. Hinc dicendum est vel capsam post annum 1232 incisam, vel a Sebastiano Bouvier S. Ludovicum pro alio sancto viro fuisse putatum.
[31] [In bello fertur Montes in Hannonia a duce Guillelmo,] Anno 1408 Montes Hannoniæ delatæ fuerunt S. Foillani reliquiæ. Cujus rei hæc fuit causa. Quum Joannes Bavarus, electus episcopus Leodiensis, maxima apud populum suum invidia laboraret, eum solio detrusum vi expulerunt Leodienses. Quod indignatus ejus frater Guillelmus IV, comes Hannoniæ, partes Leodienses ingressus atque populatus est. Fossæ quoque captæ, et igni ferroque vastatæ. Attamen Guillelmus, sacrilega manu S. Foillani exuvias attingere non ausus, imo laborans ut eis a nullo vel minime noceretur, Montes eas transtulit, et canonicabus S. Waldetrudis ad tempus servandas commisit. Suæ voluntatis certissimum testimonium, in membrana scriptum, confici jussit. Quas literas, ut hodieque in archivo regio Montensi exstant, cum lectore communico.
[32] [qui illud canonicabus S. Waldetrudis in tempus commisit,] In nomine Domini, amen. Noverint universi et singuli hoc præsens publicum instrumentum inspecturi, quod cum nuper homines Leodienses vulgariter Hedroit nuncupati illustrem et strenuissimum principem reverendum et patrem, dominum Johannem Bavariæ ducem, electum Leodiensem et comitem Losensem, eorum dominum, nec non et venerabile capitulum suum beati Lamberti, una cum pluribus aliis presbyteris, nobilibus et notabilibus viris tam ecclesiasticis et regularibus quam secularibus civitatis et patriæ suæ Leodiensis, causa rationeque cessantibus, sed improba voluntate impetuque tumultuoso, a dictis civitate et patria propulissent, guerramque contra ipsum et suos commovissent, ac impiisime prosequerentur, ac tandem oppidum Trajectense, in quo causa præsidii refugerat, et seipsum cum suis receperat, cum maximo exercitu ab omni parte obsedissent, intendens hujusmodi oppidum vi aut fame capere, funditusque demoliri, ipsumque dominum et suos nequiter neci tradere, ut satis apparebat et fertur; tumque illustrissimus princeps et dominus potentissimus dominus Guillelmus dux Bavariæ comesque Hanoniæ, Hollandiæ et Zellandiæ, ac dominus Frisiæ, frater germanus præfati domini Johannis electi, attendens ipsum fratrem suum in tanto discrimine constitutum nullumque aliud eidem fratri suo patriæ refugium, volens e manibus hujusmodi tyrannorum ipsum eripere, ut tenebatur, diffidaverit, ab eodem fratre cum omni instantia requisitus, dictos Leodienses et patriam, movensque suum exercitum, intraverit dictam patriam, ipsam depopulando, vastando et comburendo, usquequo ad villam de Fossa ejusdem patriæ cum suo exercitu pervenisset: illam itaque crebris violentisque congressibus vi cepit sibique subegit. Qua quidem intercepta, et paulo post prædæ et combustioni exposita, contemplatus est ecclesiam principalem dicti loci incendio a casu conflagrari, et doluit super eam vehementer, præsertim cum nonnullorum relatu didicisset postmodum corpus beati Foillani martyris in eadem requiescere. Quamobrem præcepit sine mora corpus prædictum diligenter perquiri, et ab hujusmodi incendio posse tenus extrahi. Cujus vero corporis caput et ossa plurima ejusdem sancti martyris ibidem reperta fuerunt illæsa, ac diligenter recollecta, honesteque conservata; ac tandem de mandato ejusdem domini principis ad villam suam de Montibus in Hanonia delata, et in nova capsa cum pluribus serris reverenter recondita et inclusa. Igitur in nostrum notariorum publicorum, testiumque infrascriptorum, ad hoc specialiter evocatorum et rogatorum, præsentia personaliter constituti, incliti et potentes viri domini de le Hamaide, Anselmus dominus de Trasegniez, barones, Jacobus de Sars, miles præpositus Montensis, Balduinus de Frigidomonte, thesaurarius Hanoniæ, consiliarii præfati illustrissimi principis, vice et nomine ipsius, ut dicebant, jam dictas reliquias sancti Foillani consignatas integraliter realiterque tradiderunt, venerabili et nobili collegio ecclesiæ beatæ Waldetrudis Montensis, ibidem processionaliter, una cum collegio ecclesiæ sancti Germani dicti loci, ad invicem propter hoc congregato, custodiendas et in thesauraria ejusdem ecclesiæ beatæ Waldetrudis in deposito cum reverentia qua decet conservandas, tradiderunt, sub continentia verborum per ipsum dominum thesaurarium vivæ vocis oraculo quæ sequitur expressata: videlicet quod illustrissimus princeps antedictus hujusmodi reliquias prædicto collegio beatæ Waldetrudis tradebat et deliberabat, seu tradi faciebat, in dicta thesauraria reverenter et illibate conservandas, eis modo et conditione quod, dum dicto illustrissimo principi aut suis successoribus placuerit, potuerit et debebit, potuerunt et debebunt prætactas reliquias libere et integraliter ac sine aliqua difficultate rehabere, sibique aut suis successoribus per præfatum collegium seu capitulum restitui plenarie debebunt, disposituro seu disposituris de eisdem reliquiis pro libito suæ voluntatis, prout ejus seu eorum conscientia seu jurisperitorum consilium censuerit faciendum. Iis itaque modo et conditione dictum collegium ac capitulum beatæ Waldetrudis bona fide et absque malo ingenio illas reliquias conservandas receperunt, et præfato domino principi aut suis successoribus, seu ejus vel eorum specialibus nunciis, reddere sine ullo impedimento modo prædicto promiserunt. Et dehinc easdem reliquias dicta collegia reverenter, processionaliter et devote cantando, omnibus campanis pulsatis et luminaribus accensis, astantibus clero et populo, manibus ad feretrum aureo pallio contectum dominorum baronum et thesaurarii prædictorum, ac plurium aliorum virorum ecclesiasticorum appositis, ad dictam ecclesiam beatæ Waldetrudis detulerunt, in eademque thesauraria reposuerunt, una clavium ejusdem capsæ dicto præposito, et altera Broiando de Sars scutifero contraditis; unde per os dicti domini thesaurarii nomine quo supra, de præmissis instanter fuit petitum et mandatum per nos notarios infra scriptos fieri et tradi dicto domino principi publicum instrumentum. Acta fuerunt hæc in una domorum dicti illustrissimi principis nuncupata Bassecourt, thesaurario, collegiis, Broiando, Johanne de le Hestre, Johanne Couvet, scutiferis, Colardo de Gemblues, Johanne Vivien, Radulpho et Jacobo de Marchiennez, Johanne de Hon juniore, Lanseloto de Bertemont, et pluribus aliis ibidem congregatis testibus, ad præmissa vocatis specialiter et rogatis.
Et ego Stephanus Wiardi de Tongria, Cameracensis diocesis publicus auctoritate apostolica et imperiali notarius, præmissis omnibus et singulis, prout manu mea propria supra sunt descripta, una cum dictis dominis et collegiis et testibus ac notario subscripto, præsens interfui, eaque omnia et singula præsens in notam, per me recepta in hanc publicam formam collatione, inter nos notarios super hoc habita, redegi, signumque meum una cum signo et subscriptione discreti viri domini Johannis Ogin, alias de Sancto Vedasto, publici auctoritate imperiali notarii subscripti, hic apposui consuetum, requisitus et rogatus, in fidem et testimonium præmissorum.
Et ego Johannes de Sancto Vedasto, presbyter Cameracensis diocesis publicus imperiali auctoritate notarius, dum præmissa omnia et singula, prout supra scribuntur, propria manu discreti viri Stephani Wiardi, apostolica et imperiali auctoritate notarii publici, una cum prænominatis testibus ac eodem notario, præsens interfui, et idcirco me hic subscripsi, signumque meum solitum una cum signo et subscriptione præfati notarii hic apposui, requisitus et rogatus, in testimonium præmissorum [Archives de l'Etat à Mons, Trésorerie des chartes des comtes de Hainaut, num. 814.] .
[33] [et postea Fossis reddendum curavit,] Eodem anno bellum confectum fuit, et reliquiæ S. Foillani Fossensi ecclesiæ fidenter restitui poterant. Nihilominus nec ulli cura erat, ait Bartholomæus Fisen, ad priorem locum reducendi. Eam sibi sumpsit sanctus martyr, exilium diuturnius minime passurus. Guilielmo Bavaro, comiti Hannoniæ, aliquando dormienti videndum se præbuit, severeque monuit, corpus suum Fossas ut remitteret: ni fecerit, graviter luiturum. Expergefactus, cum secum reputaret quod per somnium acceperat, existimavit nihil esse præter inanis somni ludificationes, atque adeo statuit non parere. Hoc mentis decretum secutus est mox capitis dolor ingens, quem ipse comes intolerabilem diceret: et illo quietem omnem admittere prohiberetur. Irascentis S. Foillani dextram agnovit. Ejus corpus Fossas remitti mandavit [Historia Ecclesiæ Leodiensis, part. III, lib. VIII, pag. 180.] .
[34] [parte quadam in ecclesia S. Waldetrudis relicta.] Statuit tamen approbantibus canonicis Fossensibus, ut, in perpetuam memoriam domicilii exuviis S. Foillani concessi, hujus coxa et tibia canonicabus S. Waldetrudis darentur. Inclusæ fuerunt in pulchra admodum ex argento, auro illata, capsa, hac inscriptione decorata: Hoc reliquiare sancti Foillani dedit Guilielmus dux Bavariæ, comes Hannoniæ etc., qui corpus sancti post destructionem villæ de Fossis, in hac ecclesia deportaverat *, anno Domini M. CCCC. VIII. quo Leodienses, contra dominum suum ejus fratrem rebelles, in bello campestri devicit, totamque patriam subjecit, et postmodum dicti sancti corpus canonicis loci honorifice restituens, eorum consensu, has reliquias in perpetuam rei memoriam acquisivit [Cfr. Raissius, Hierogazophylacium Belgicum, pag. 546. Bouvier, Miroir de sainteté en la vie, etc., de S. Feuillien, part. II, cap. VI, pag. 243. Devillers, Mém. hist. sur l'église de Sainte-Waudru à Mons, pag. 57.] . Ipsum phylacterium, quod nunc cum reliquiis in eo contentis deperditum dicunt, descripsit P. Brasseur: Visuntur … coxa et os tibiæ in transparente argentea theca, sub stellato cœlo a duobus angelis hinc et hinc sustentata, cum hac in fundo inscriptione veteri charactere sculpta: Hoc reliquiare etc. Sæpius autem exponi solet prædicti S. Foillani theca ad eliciendam, dum magna siccitas est, pluviam, vel ad coercendam, ubi nimius imber superabundat [Sancta Sanctorum Hannoniæ, pag. 197.] . Cui thecæ ornandæ operam dedisse capitulum S. Waldetrudis, ostendunt tabulæ accepti et expensi [Compte de la recette générale du chap. de Ste Waudru, 12 oct. 1426.] .
[35] [Anno 1429, S. Foillani reliquiæ feruntur Nivellas.] Narrat Bartholomæus Fisen S. Foillani reliquias, cum bellum Leodienses inter et Philippum Bonum, Burgundiæ ducem et fere totius Belgii principem, anno 1429 esset exortum, Nivellam, tamquam in locum tutum, fuisse devectas. Quod Fossenses sapienter egerant; nam brevi post (anno 1430) Fossas obsederunt Burgundi, captasque incenderunt, unum templum relinquentes intactum [Historia Ecclesiæ Leodiensis, part. II, lib. IX, pag. 193.] . Post peractum bellum quum corpus S. Foillani, quod per integrum annum Nivellæ quievit, domum referretur, qui oneri sacro humeros subjecerant, pagum quemdam prætereuntes fœminam rogarunt aquam ex puteo, qua sitis ardorem restinguerent. Negavit illa: statimque defecto omni humore puteus aruit [Ibid., pag. 196.] . Quæ Fisen sese accepisse dicit a Joanne Stabulao. Verum mihi hujus chronicon, ab erudito viro Adolpho Borgnet editum, perscrutanti nihil hujusmodi occurrit: sitne forsan Bartholomæus Fisen alio exemplari usus, statuere non audeo.
[36] [Paulo post eas Hasseletum deferre frustra conati sunt canonici.] Anno 1455, Fossenses canonici, propterea quod claustrum cœnobii, reliquiarum S. Foillani sedes, non esset in bello locus satis tutus, de iis Hasseletum transferendis consilium ceperant. Hinc tanta inter capitulum et multos cives discordia, ut litem ad magistratus Leodienses, Dionantenses et Tudinenses, utpote viciniores, dirimendam detulerint. Hi, quum viderent non quidem inanem esse canonicorum timorem, sed S. Foillani exsilium popularibus gravissimum futurum, constituerunt ut tantus thesaurus in oppido maneret, simul Fossensium nomine polliciti, hos in muniendo claustro operam non exiguam esse posituros. Verum quoniam his promissis, a se palam confirmatis, non stabant magistratus Fossenses, eos de fide exsolvenda admonuerunt Dionantes, qui tractus Mosam inter et Sabim jacentis præcipui erant incolæ. Atque hæc ex documentis coævis iisque omnino certis, quæ Julius Borgnet, rerum Namurcensium scientissimus, publici juris fecit [Cfr. Cartulaire de Fosses, Introduction, pag. XXXVII et seqq.] . Ex quibus etiam discimus ad ornandam aut instaurandam S. Foillani capsam, anno circiter 1560, aliquid contulisse Fossarum magistratus [Ibid., pag. 300.] .
[37] [Maximam partem deperditæ sunt exeunte sæculo XVIII. Quædam Fossis servantur.] Sæculo proxime sequenti, anno scilicet 1628, hæ et aliæ capituli Fossensis reliquiæ ab Aloisio Caraffa, Urbani VIII legato, recognitæ dicuntur in tabellis domini Florenville, ineunte hoc sæculo Fossensis decani. Neque una dumtaxat ibi erat S. Foillani capsa. In recognitione vasorum sacrorum anno 1773 facta, memoratur, ut ad nos Fossis scriptum est, tum solium in modum calicis figuratum, tum brachium argenteum, in quibus sancti præsulis reliquiæ quædam servabantur. Sacrum patroni sui corpus diligenter custodierunt Fossenses usque ad sæculum XVIII exiens. Quid tunc de iis factum sit, quando scilicet anno 1792 et sequentibus, hostes in Belgio omnia sancta conculcarunt, nemo hactenus patefecit. Non mirarer si tantus thesaurus, simul cum capsa argentea in qua jacebat, a canonicis quibusdam in loco valde secreto esset absconditus: qui postea e vita migrarint, antequam arcanum potuerint aliis proferre. In eo etiam fuerunt Fossenses ut thoracem argenteum, in quo S. Foillani caput separatim inclusum erat, amitterent. Jam enim deportabatur Namurcum, quum ecce cives nonnulli, prædones insectati, ad pontem vocatum Laloup assecuti sunt, et venerabile pignus Fossas retulerunt: ubi hodieque colitur [Cfr. Bouvier, part. III, cap. V, pag. 229 et seq. Cfr. Delchambre, Vie de S. Feuillien, pag. 185.] . A peritis refertur thorax ille argenteus ad sæculum XVI exiens: sed ante eum alius exstiterit necesse est, si quidem ei aptatam videmus imagunculam quæ sæculi XIII dicitur, cum hac inscriptione: S. Foillanus, cujus caput interius, oretur pro factore [Jamart, S. Feuillen, pag. 7 et seq.] . Retinet eadem ecclesia duas arculas in quibus ferunt aliquas S. Foillani reliquias contineri, et quibus episcopi signum impressum fuit. Alteram Fossensi ecclesiæ accepit dominus Florenville, ibidem ineunte sæculo XIX parochus et decanus. Hanc suspicatur hodiernus parochus olim fuisse prioratus Ogniacensis: ubi, dum stabat cœnobium, in reliquiarum catalogo arcula continens S. Foillani lipsana memorabatur.
[38] [Mandibulam canonici Vallisscholares] Sed aliæ quoque, præter Fossensem, ecclesiæ, S. Foillani ossa quædam se possidere gloriantur. Ante dixi Montibus, canonicabus S. Waldetrudis coxam et tibiam fuisse concessas. Ibidem mandibulam inferiorem servabant canonici Vallis Scholarium, ad quos anno 1471 Fossis delata fuisse dicitur, quique anno 1603 eam Præmonstratensibus oppidi Rhodii dederunt. Fidem faciunt literæ quarum apographum, in Montensi archivo exsistens [Cfr. Leop. Devillers, Notice sur les archives de l'Etat à Mons, pag. 387.] , descripsimus:
COPIA.
Nos frater Melchior le Beghue Vallis Scholarium apud Montes Hannoniæ Dei gratia prior, universis et singulis præsentes litteras lecturis seu legi audituris, salutem in Domino sempiternam. Cum inter alias sanctorum reliquias quas in monasterio nostro cum honore servamus, habeamus mandibulam aliquam inferiorem cum aliquot dentibus, quam constat esse divi Foillani martyris et episcopi, tum ex majorum nostrorum traditione, tum ex antiquo quodam scripto quod hæc verba continebat: De sancto Foyllano; et erat scriptum illud suprapositum ipsi mandibulæ; ut ex altero scripto quod erat in capsa reliquiarum, hæc verba continente gallice: Touttes ces dignes et precieuses relicques furent donnees a l'eglises de Cheens par T. Resverend pere en Dieu et noble seigneur Monseigneur de Nerbone seigneur de Havrech; tum præsertim ex relatu religiosorum canonicorum monasterii in honorem ejus D. Foillani constructi prope Rodium; qui asserunt se Fossas pietatis causa profectos, (ubi sanctum corpus et caput ejusdem sancti diligentissime, religiosissime et honorificentissime asservatur,) sedulo inspexisse ipsum sancti caput, et vidisse inferiorem mandibulam deesse, quam Fossenses canonici dicunt se non habere, nec ubi sit ignorare. Et affirmant non esse distractas ab oppido suo reliquias ejusdem sancti, nisi cum rex Franciæ cum prædicto domino de Havrech Leodiensium fines peragratus est; qui etiam aliquas reliquias de templo Fossensi asportavit. In cujus rei satisfactionem donavit rex vitrum magnum, et alter D. de Havrech vitrum et tapetem quo corpus gloriosi martyris Foillani primo contectum fuit, utrumque ejusdem insignibus decoratum: quod iidem religiosi sancti Foillani adhuc vidisse se hoc anno millesimo sexcentesimo tertio dicunt.
[39] [dederunt abbatiæ S. Foillani;] Cum igitur ex his constet ejusdem domini de Havrech opera potuisse fieri ut hæc mandibula aliquo asportata sit, certum sit etiam aliquas eum reliquias dedisse monasterio nostro, in quo ipse honorifice sepultus est, ex his pie credimus hanc esse mandibulam divi Foillani. Hæc cum ita sint, reverendus dominus D. Joannes Rondeau Sancti Foillani prope Rodium abbas, non semel nobis supplicavit, et in honorem Dei et ad majorem cultum ejusdem divi Foillani, quem ille patronum non agnoscit solum, sed loci etiam sui peculiarem sanctum, quippe quem martyrio et sanguine suo consecravit, ut eamdem mandibulam sancti Foillani a nobis dono asportare posset. Nos igitur tam piam rationem considerantes, simulque in memoria habentes eumdem prælatum, pro suo in monasterium nostrum affectu, ecclesiam nostram quibusdam ornamentis decorasse; præsertim vero attendentes ejusdem in Deum sanctumque martyrem Foillanum ardentissimam devotionem; cum matura deliberatione facta cum fratribus nostris, ejusdem piis votis adnuimus, et eandem mandibulam libentissime communicavimus, cum non dubitemus eundem prælatum cum suis religiosis hujusmodi munere inflammatum, eam pro dignitate conservaturum. In quorum fidem ac evidens testimonium, præsentes consueto nostro sigillo manusque propriæ subscriptione munire voluimus. Actum Montibus Hannoniæ in nostro monasterio anno Domini millesimo sexcentesimo tertio, die vigesima tertia mensis octobris.
Concordat cum originali, quod ego notarius attestor.���������V. Hulin notarius.
[40] [eam ipsi accepisse dicuntur a Joanne d'Enghien,] Aliquot annis post, de eadem reliquiarum cessione scripsit ad Heribertum Rosweydum Ludovicus Desperies, canonicus regularis et prior abbatiæ S. Foillani Rhodiensis: De S. Foillano patrono nostro quid dicam? Tenent mordicus Fossenses habere se corpus, imo, nihil (præter in monasterio nostro) alibi præterea esse de corpore: nisi forte (sic mihi nuper dixit decanus Fossensis, cum illuc ea de causa amandatus essem) quod olim abstulisse potuit quidam dominus Joannes, dominus d'Enghien et de Havrech, qui in ea loca cum exercitu regis Galliæ venit, et præter alias injurias, etiam templum Fossense spoliavit. Potuit igitur tunc aliquid reliquiarum asportasse. Is postea in damni illati satisfactionem, præter alias restitutiones, donavit vitream fenestram magnam ad latus summi altaris, quam ego adhuc vidi habentem insignia depicta domini d'Enghien et de Havrech. Ad alterum latus fenestra item vitrea est, quæ etiam habet insignia regis Gallorum ob eamdem rationem. Imo et tapetem vidi satis veterem, in quo apparent eadem insignia domini d'Enghien et de Havrech, quo feretrum primo ornatum et coopertum esse dicunt. Ea est fama apud omnes frequens. Facit pro confirmatione hujus rei, quod cum nos a pauco tempore posceremus nobis dari mandibulam inferiorem S. Foyllani a prælato canonicorum regularium Vallischolarium Montibus (penes quem esse nobis constabat; quam et impetravimus) ostensum est nobis vetus scriptum in membrana (data per Joannem dominum d'Enghien et de Havrech) cujus sepulturam (saltem uxoris) in medio choro a terra elevatam et egregio lapide elaboratam vidimus. Vidimusque postea mandibulam eam inferiorem deesse in capite S. Foillani Fossis. Est et in templo S. Waldetrudis Montibus capsula argentea, in qua videntur duo ossa brachii S. Foyllani: forte id olim a nobis impetratum. Quid alii de Abbatis-Villa possint ostendere nescio. Huc accedit, quod Fossenses illud ipsum quod habere se putant, et ut opinor, habent, magna admodum cura asservant, et si quando in publica supplicatione effertur caput et corpus, quod habent, communicata re cum canonicis et magistratu oppidi, cives armati vicissim succedunt, sic ut semper apud sanctas illas reliquias noctu et interdiu duodecim saltem excubent. Testis sum oculatus, et miratus sum tantam de nocte in templo lucem ex facibus et aliis cereis. Supplicatione finita, postero die iterum conveniunt canonici et alii de magistratu, et re diligenter perspecta, ne quid furtim surreptum sit, honesto loco, sed multis seris occluso, reponunt; et si quando excursiones hostium aut militum insolentiæ timeantur, coacto inter canonicos et oppidanos concilio, secretissimo loco omnia abduntur. Hujus rei testes oculati sumus [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 14.] .
[41] [verisimiliter anno 1471.] Sed quæ hactenus recitavimus, oportet ut recognoscantur. Imprimis bellum quod ibi memoratur commodissime referri potest ad annum 1471: ad quem scriptor coævus, Joannes de Los: Tunc temporis, ait, Carolus Audax, Burgundiæ dux, sustinuit suam patriam invadi per gentem Ludovici XI regis Francorum. Nam usque ad Hannoniam extenderunt se Franci, stantes in terris Morialmez, descendentes usque in Fossis, Branio, Florinis, Walcourt, atque usque ad Floreffiam, prædas et rapinas captivitatesque hominum exercentes [Chronicon rerum gestarum ab anno 1455 ad 1514, pag. 66, edit. De Ram.] : de quo bello multa congesserunt monachus benedictinus Plancher [Plancher, Histoire de Bourgogne, tom. IV, pag. 396 et seq.] , de Barante [Histoire des ducs de Bourgogne, tom. VIII, lib. III, edit. Bruxellis 1839.] aliique. Dein Joannem de Enghien in hoc bello habuisse partem credibile est. Primo quidem colligimus ex codice ms. Montensis bibliothecæ Généalogies Nobles, auctoribus Laisné et Preudhomme, eodem tempore vixisse Joannem de Enghien (non quidem dominum de Havré, sed dictum de Havré), dominum de Preels: qui filius erat spurius Gerardi de Enghien, castellani oppidi Montensis. Dein circa annum 1463 Joannes de Croy aliique non pauci Hannoniæ viri nobiles (inter quos forsan Joannes de Enghien), quum Carolo Audaci essent invisi, e Belgio in Franciam sponte vel invite migrarunt, ibique regi Ludovico adhærentes, utilissimam operam navare potuerunt in bellis adversus Carolum gestis [Cfr. Plancher, tom. IV, pag. 315 et seq. Delewarde, Hist. du Hainaut, tom. V, pag. 92 et seqq. Mémoires de Duclercq sur le règne de Philippe-le-Bon, tom. IV, lib. XX, pag. 95 et seqq. De Barante, tom. VII, lib. XII, pag. 48 et seqq.] . Quare Ludovicus Desperies aliique non absurde suspicati sunt Joannem de Enghien ex iis fuisse qui anno 1474 Fossas diripuerunt.
[42] [S. Foillani reliquiæ quædam exstant Rhodii,] Rhodiensi abbatiæ S. Foillani non solum mandibula (quod ex prolatis documentis intelligitur), sed et aliæ obtigerunt reliquiæ. Videlicet, ut anno 1658 scribebat Philippus Brasseur [Sancta Sanctorum Hannoniæ, pag. 228 et seq. Cfr. Ph. Brasseur, Origines omnium Hannoniæ cœnobiorum, pag. 208, edit. 1650.] , S. Martyris mandibula cum osse capitis, junctura pollicis, et alio corporis ossiculo, quæ divitis argenti signo aut statua simul hodie reclusa sunt, donante rev. admodum D. Joanne Rondeau, piæ memoriæ prælato. Extat et os ejusdem brachii, argenteo deaurato cubito reconditum, quod peregrinis ad osculum dari solet… Sunt et aliæ [reliquiæ] ante annum 1609 hic exstantes, et modo quatuor argenteis phylacteriis decenter inclusæ sunt. Secundi phylacterii inscriptiones: De S. Jacobo minore, de S. Foillano, de S. Nicolao. Quum exeunte sæculo XVIII exstincta fuit abbatia, thesaurus ejus sacer, ut nobis Rhodio fuit scriptum, dissipatus est. Quasdam reliquias (et forsan aliquid de S. Foillano) ultimus abbas, N. Durieu, in parochiam Strepy, cui præfectus fuerat, transtulit. Ipsa vero S. Foillani mandibula inferior a quodam canonico Præmonstratensi, qui, suppressa abbatia, parochus creatus fuerat vici Thieu, huc portata fuit: sed postea ecclesiæ Rhodiensi restituta. Quam illustrissimus Gaspar Labis, episcopus Tornacensis, recognovit, ipso recognitionis instrumento in capsa reposito. Hodieque servatur, et secunda die dominica octobris in publica supplicatione circumfertur hæc theca, cui ex uno latere inscriptum fuit: S. Reliquiæ S. Foillani pont. mart. asservatæ Rhodii in Hannonia, ex altero:
Foillanus præsul sanctus alto germine regum,
Hic tulit emeritam martyris aureolam;
quæ nempe verba olim lapidi incisa erant in Abbatiæ Rhodiensis ecclesia, quo scilicet loco, ut ferebat traditio, sanctus vir occubuerat [Ibid., pag. 269.] .
[43] [Namurci,] Namurci sanctimoniales a Nostra Domina nuncupatæ plures habent, quæ olim in Ogniacensi prioratu S. Mariæ servabantur, S. Foillano tributas reliquias. Ex quibus nonnullæ simul cum aliorum sanctorum lipsanis in magno solio cupreo, inaurato, figurato in modum campanilis, repositæ sunt. Exstat etiam sancti martyris os, medium inter reliquias plurium aliorum, in capsa lignea, cujus operculum, bractea argentea obductum, in tecti speciem factum est. Item beati martyris simul et aliorum sanctorum reliquias continet parva statua argentea, posita in locello ligneo, cujus ima pars lamina argentea est operta. Dicitur hæc theca olim fuisse cardinalis Jacobi Vitriaci, qui aliquando vitam monasticam Ogniaci professus est. Religiose quoque servant Namurcenses moniales dentem involutum charta, in qua hæc gallice scripta sunt: Dens S. Foillani martyris. Item habent mandibulæ partem, cui inhæret dens, alteri omnino similis. Propter hanc similitudinem et quia in membrana quadam S. Foillani nomen est exaratum, hoc etiam ossiculum putatur esse beati præsulis. Sed, quo omnis dubitatio tolleretur, dentes illos Fossas miserunt sanctimoniales, S. Foillani capiti et mandibulæ admovendos. Sed num hujus sint pars, explorari tunc non potuit; quoniam, ut die 4 decembris anni 1864 scripsit rev. dominus Letor, decanus Fossensis, non totum sancti patroni caput conspicuum est: ejus ossa quædam in duabus arculis ab episcopo consignatis sunt recondita. Facile autem dubium eximeretur, si viris anatomiæ peritis, ut in recognitione S. Eutropii, episcopi Santonensis, factum est, incerta illa ossa examinanda crederentur [Cfr. Recueil des procédures faites pour la reconnaissance des reliques trouvées dans l'église souterraine de S. Eutrope.] . Præterea in museo Namurcensi ostenditur crux opere byzantino facta, in qua, præter plures aliorum sanctorum reliquias, exstant quædam de sancto Foillano martyre. Erat olim hæc crux hierotheca prioratus Ogniacensis, in cujus reliquiarum catalogo memoratur. Porro Ogniacenses reliquias Namurci recognovit die 16 decembris anni 1648 Engelbertus Dubois, episcopus Namurcensis.
[44] [Leodii,] Dein in ecclesia S. Foillani Leodii servabatur os crurale beati patroni, quod ei (ut legimus in instrumento obsignato a J. B. Le Grain, notario), petente Lamberto de Xhenomone * pastore ecclesiæ parochialis sancti Foillani Leodiensis ultra Mosam, dederunt die 7 octobris anni 1702 Decanus et capitulum insignis ecclesiæ collegiatæ beatissimi præsulis Foillani martyris oppidi Fossensis, patriæ ac diœcesis Leodiensis, Sambrem inter et Mosam siti. Joseph Clemens, archiepiscopus Coloniensis et Leodiensis episcopus, literis diei 28 octobris anni 1702, subscriptis a G. B. de Hinnisdael, coadministratore et vicario generali, permisit sacram reliquam, nempe os crurale, fidelium venerationi exponi. Hodie quoque ossa nonnulla, cum supplicatio habetur, Leodii circumgestantur, quæ dicuntur esse verisimiliter S. Foillani: utrum eadem putari possint atque reliquiæ de quibus modo diximus, minime compertum est. Sed, utcumque se res habet, cultum sancti nostri in hac ecclesia minime obsolevisse, tum alia plura indicant, tum summum ejus altare, in quo, anno 1871, S. Foillani res gestæ et miracula viginti picturis et imaginibus fictis artificiose expressa fuerunt.
[45] [aliisque locis, et in his Abbavillæ.] Ex reliquis Belgii et aliarum regionum templis, in quorum thesauro sacro aliquid S. Foillani servabatur, hæc strictim indicare juvat: abbatiam Broniensem prope Namurcum, Montense collegium Societatis Jesu [Brasseur, Sancta Sanct. Hann., pag. 253.] , sacellum SS. Bonifacii et Willebrordi Coloniæ [Gelenius, De magnitudine Coloniæ, lib. III, syntagma CX, pag. 617.] , abbatiam S. Joannis Valencenis [Brasseur, Sancta Sanct. Hann., pag. 269.] , ecclesiam collegiatam S. Petri Duacenam [Raissius, Hierogazophyl., pag. 411.] . Spectabiles sancti viri reliquias jam dudum acceperat Abbavillensis prioratus S. Petri, vel a comite quodam Pontici (du Pontieu), vel, ut alii ferunt, a tinctore, qui eas in flumine repererit [Ignace-Joseph, Hist. ecclés. d'Abbeville, pag. 160. Corblet, Hag. du dioc. d'Amiens, tom. IV, pag. 279.] . Anno 1492 in novam capsam argenteam reconditæ sunt et positæ in altari summo, in quo, jam anno 1349, S. Foillani res gestæ tabulis pictis expressæ fuerant [Corblet, loc. cit. Ignace, Hist. d'Abbev., pag. 159, 161 et 163.] . Ex iis ossibus tria quidem anno 1646 impetravit capitulum S. Fursei, Peronis: ubi die 5 maji summo apparatu receptæ, die 10 septembris in argenteum thoracem conditæ fuerunt [Corblet, tom. IV, pag. 279.] . Reliquis vero quid factum sit quum S. Petri prioratus est exstinctus, certo definire non ausim. Sed (ut nobis scripsit illius tractus presbyter), quo loco situm erat Abbavillensis prioratus, exstat in præsenti monialium Ursulinarum conventus, in quarum sacello, simul cum aliis reliquiis in eadem arcula, servatur S. Foillani os ad magnitudinem nucis: certe recenti manu inscriptum est S. Foillian. Pretiosas illas exuvias septuaginta circiter abhinc annis collegerat rev. dominus Cauchy, ecclesiæ S. Sepulcri parochus et decanus. In eodem Ursulino conventu cernitur in præsenti altaris vetusti antica tabula, quæ quercea est et exhibet literas S. F. medias inter palmas sculptas: anaglypta referenda videntur ad superius sæculum. Nostra etiam ætate quædam S. Foillani reliquias videre est tum in ecclesia Sancti Sepulcri Abbavillæ, tum apud Ambianenses moniales a Sacratissimo Corde nuncupatas [Ibid.] , tum etiam in Belgio, præter jam recensita loca, in vico Longchamps, cujus ecclesiæ anno 1849 capitis ossiculum fuit concessum [Delchambre, Vie de S. Feuillien, pag. 172.] .
[46] [Imagines S. Foillani.] Inquisitis sancti viri reliquiis, sequitur ut de variis ejus imaginibus breviter dicamus. Longum esset omnes persequi rationes quibus S. Foillanum expressum videmus. Quia tamen ejus episcopatum nonnulli acriter disputarunt, haud abs re erit ea simulacra memorare quibus episcopali vestitu exhibetur. Numerantur autem quam plurima. Cujusmodi est, præter signum sat antiquum Leodiensis ecclesiæ S. Foillani, item statuam sæculi XVI in templo S. Gertrudis Nivellis positam [Jamart, S. Feuillen, pag. 9.] , imaguncula templi Fossensis, aptata thoraci argenteo quo sacrum caput hodieque continetur. Ibidem inter octo tabulas pictas quibus, in ipso choro, sancti patroni vita, mors, corporis inventio et translatio efficta fuerunt, una est in qua apparet vir apostolicus episcopus sacratus a S. Martino papa, in Galliam veniens. Multo antiquiores sunt fictæ imagines quæ ligneos chori stallos ornant. In his autem anaglyptis exhibetur S. Foillanus episcopus sacratus ante Romanum iter. Sæpe etiam exprimitur cum columba, qua significatur S. Ultani visio [Supra, pag. 384.] , aut coronam conculcans, quod nimirum regiis opibus nuntium remiserit [Cahier, Caractéristiques des Saints, pag. 267. Corblet, Hag. du diocèse d'Amiens, tom. IV, pag. 280.] .
[Annotata]
* Wallers
* alias deposuerat
* lege Xhenomont
§ IV. Abbatia S. Foillani Rhodiensis.
[In loco ubi S. Foillanus cæsus est, ædificatur sacellum,] Antiquæ abbatiæ S. Foillani, oppido Rhodio (le Rœulx) adjacentis, cum ad sancti nostri cultum pertineat, fata strictim indicabimus. Ex collatis historicorum narrationibus apparet occisum esse S. Foillanum in silva Sonefia [Vita I, num. 5.] , imo in villa quæ vocatur Sonefia [Vita II, num. 9.] , seu Sonephi [Anal. pour l'hist. eccl. de Belg., tom. V, pag. 446. Cfr. supra, vita V, num. 18, pag. 414. Acta SS. Julii, tom. III, pag. 60.] , loco qui dicitur Ampolinis, contermino parochiæ vici qui vocatur Sterpeis [Miracula, num. 2.] : ubi postea exstitit Ruez cella et oppidum Rhodium [Duvivier, Recherches sur le Hainaut ancien, pag. 151 et 307.] , et ante hæc ædicula de Senophe. Sonefiam autem seu Senophiam eamdem putat Carolus Duvivier [Ibid., pag. 42, 62 et 196.] atque Seneffiam (Seneffe), pluribus tamen, ut facile intelligitur, contradicentibus. Jam vero in locum quo ceciderat S. Foillanus, imo quo corpus ejus fuerat repertum, fama est tot affluxisse peregrinos, tot religionis gratia sancti athletæ palæstram visitasse, ut hæc silvæ pars mox culta fuerit et habitabilis [Cfr. Lejeune, L'ancienne abbaye de S. Feuillien, pag. 134. Cfr. Chotin, Mém. sur l'étym. des noms de villes du Hainaut, in Mémoires de la Soc. des sciences, etc., du Hainaut, tom. IV, pag. 313, tom. V, pag. 150.] , (et hoc, ut multis videtur, indicat ipsa vox Rhodium, cujus etymon significet culta novalia.) Locus est mox sacello ornatus, quod sæculo XII sacellum de Senophe vocabatur. De cujus exordiis Hillinus: In loco, ait, qui dicitur Ampolinis …, ubi fusus est cruor innoxius beati Foillani martyris et pedissequorum ipsius, facto procinctu determinatum est atrium, in cujus medio ligneum ecclesiolæ constitutum est ædificium, et altare ad laudem Dei sub honore martyris ipsius erectum: ubi dominicis et festivis diebus ad ecclesiasticum obsequium confluebant accolæ vicorum adjacentium. Cœpit igitur haberi loculus celebris finitimis nationibus ob innumera signorum prodigia, quæ fiebant ibi divini nutus gratia. Hac, credo, narratione et aliis nunc ignotis usus Carolus Hugo, diligens medio sæculo XVIII Ordinis Præmonstratensis historiographus: Statim, inquit [Ord. Præmonstratensis ann., tom. I, col. 673.] , ab ipsa Foillani cæde, locum ipsius sanguine purpuratum Christiani ædicula et erecto altari consecrarunt, ad quod devotionis ergo confluebant accolæ, frequentibus miraculis ad pietatem allecti. Fontem, multimodis curationum generibus inclitum, sponte prorupisse fama est, ubi caput martyris abscissum jacuerat: totque visionibus et portentis locus ille inclaruit postea, ut specialem cultum mereri et exigere videretur. Quare aliquot monachi e Fossensi cœnobio submissi sunt a sancto Ultano abbate et fratre sancti Foillani, qui divinis illic fungerentur. Ad Normannorum vastitatem steterunt Fossenses in sancti Foillani cella, quam hostilis feritas eos deserere compulit. Remissa barbarorum persecutione, Nodgerus, Leodii inauguratus præsul, anno 971, restaurandis sacris suæ diœceseos locis intentus, Fossensem ecclesiam construxit, et munitam turribus tradidit canonicis, qui mox derelictam S. Foillani cellam postliminio sibi vindicarunt, in eaque divinis operantes, pastorale exercuerunt munus.
[48] [dein cœnobium, cui episcopi Cameracenses beneficia dederunt,] Quo tempore S. Foillani miracula describebat Hillinus, anno circiter 1100, a Sonegiensi presbytero videtur locus ille fuisse procuratus [Miracula, num. 2.] . Sed id omnino certum est, ineunte sæculo XII aliquot e canonicis Fossensibus Senophiæ vixisse. Etenim Burchardus, episcopus Cameracensis, diplomate dato in Senophe anno 1125 cedit ad augmentum cultus divini in sacello de Senophe, altaria de Strepy, Sereffle, Espinon, Mignan, de Crois, Warlers, Derkenne et Trunere, ut ex iis vivere possint fratres e Fossensi ecclesia sumpti [Miræus, Opp. diplomatica, tom. I, pag. 103.] . Idem, altero ejusdem anni diplomate: Sanum reputavimus consilium … inquit, piæ petitioni ecclesiæ B. Foillani de Fossis condescendere, et nonnulla altaria ad usus fratrum qui in capella S. Foillani in Sylva de Carbonariis, ubi martyrisatus est, regulari habitu deservientes … concessimus [Ibid., tom. IV, pag. 361.] . Quædam deinde constituit quæ, simul cum donationibus anno 1137 renovans Nicolaus, itidem Cameracensis episcopus: Burchardus, ait, locum illum sancti sanguinis illius [Foillani] unda respersum et FREQUENTI MIRACULORUM LUCE PERSPICUUM, ubi et capella in honore illius erat sita, emancipavit, et bona, de quibus supra dictum, beato martiri Foliano et ecclesie Fossensi, supra sacratissimum corpus ipsius, quod ibidem ad hoc perficiendum cumque plurimis sanctorum corporibus delatum erat, contradidit… Quia vero istud non sine aliquo labore et multimoda expensa ecclesie Fossensis factum est …, statuit etiam ut singulis annis ecclesia illa de Cherbonires ecclesie Fossensi, in dedicatione ejusdem ecclesie, aureum nummum vel duodecim nummos censualiter solveret; et si locus ille meritis beati Foillani et fratrum religione adeo mutiplicaretur, ut loci facultas abbatem exigeret, et conventus ille canonice sibi abbatem eligeret, electum Cameracum ad consecrandum perduceret; consecratus Fossas, ad accipiendum pastoralem baculum ab altari beati martiris Foillani, et ad renovandas societates et fraternitatis institutum veniret; et, eo defuncto, predictum baculum Fossas super idem altare, inde iterum suo tempore a successore recipiendum, fraternitas remitteret. Hoc autem tam rationabile institutum … ut ratum et inconvulsum permaneat, ego … approbo [Analectes pour servir à l'hist. ecclés. de la Belgique, tom. IV, pag. 399.] .
[49] [et abbatia Præmonstratensis,] Fossensibus canonicis mox substitutos fuisse Præmonstratenses, omnes consentiunt; sed in tempore notando hærere quis posset, quum hinc Nicolaus in diplomate anni 1137 nullam adhuc mutationem factam videatur significare, illinc auctores plerique eam anno 1125 contigisse putent. Ut unum proferam, hæc narrat jam laudatus annalium scriptor [Hugo, Ord. Præm. ann. tom. I, col. 674. Cfr. Gall. christ., tom. III, col. 196. Brasseur, Orig. omnium Hannoniæ cœnobiorum, pag. 202 et seqq. Bouvier, Recueil des fruits d'honneur de Fosse, pag. 64 et seqq., Leodii 1674.] : Paucis ab ista (Burchardi) donatione (in priore diplomate anni 1125 relata) mensibus effluxis, interventu Godefridi comitis Namurcensis, et intuitu B. Hugonis, origine Fossensis, locum ipsum sodalibus Norberti transcripserunt Fossenses canonici. Hanc cessionem Burchardus Cameracensis episcopus non laudavit modo, sed pro ea, qua in Norbertum ferebatur amicitia, quemque in aula Cæsaris intimum habuerat, novos S. Foillani incolas proventibus et nonnullorum pagorum altaribus ampliavit. Exiguam pro tunc domum tenuis fortuna sustentabat, et inquilinos numero paucos ex Præmonstratensi abbatia accitos fovebat Burchardus, sub prioris regimine viventes. At paulatim succrescente redituum copia ex fidelium oblationibus, excrevit in abbatiam, et qui ante prior fuerat præstitutus coloniæ fratrum, iisdem cum abbatis dignitate præfuit.
[50] [nunc exstincta.] Primus autem abbas dicitur fuisse Nicolaus [Gallia christ., tom. III, pag. 196.] . De quo S. Bernardus Claravallensis multum conqueritur, quod ob ejus cupiditatem aut contumaciam ecclesiæ S. Foillani cultu divino fuerit interdictum [S. Bernardi Opp., tom. I, epist. 253, col. 457, edit. Migne.] . Floruit deinceps abbatia per septem fere sæcula, donec anno 1796 a Republica Gallicana fuit extincta [Lejeune, L'ancienne abbaye de S. Feuillien, pag. 154 et seq.] . Ad hoc usque tempus canonicorum numerus semper fere idem fuerat. Scilicet viginti quinque circiter in monasterio degebant, et sex alii foras parochias administrabant. Hæc se accepisse ex authenticis instrumentis testatur ultimus Rhodiensis abbas, Norbertus Durieu, qui die 14 aprilis anni 1787, ex Josephi II mandato, bonorum abbatiæ recognitionem cum magistratibus communicavit [Dépôt des archives à Bruxelles, Etats des biens du clergé, tom. XIV, Province de Hainaut, pag. 109.] .
§ V. De supplicationibus publicis in S. Foillani honorem celebratis.
[Ob compertam a S. Foillano ferri solitam eum colentibus opem,] In Lectionibus officii a canonicis Fossensibus olim recitati, de S. Foillano hæc legimus: Cujus patrocinium et præsidium contra ingruentia rerum discrimina etiam nunc experimur; præsertim ubi arido ab æstu, vel ruentibus e cœlo pluviis, agris nostris imminens formidatur sterilitas. Similibus enim in casibus, terrificos patris nostri meritis imbres siccari, urentemve solis ardorem temperari, tot sunt oculati testes, quot esse debent beati martyris grati laudatores. Atque hæc confirmat Bartholomæus Fisen [Hist. Leodiensis, lib. IV, num. 8.] : Oppidum, inquit, in fidem suam receptum ab imminentibus calamitatibus sæpenumero protexit. Aeris vero intemperiem frugibus avertit tam certo, etiam in nostram ætatem, ut nulla sit hominum memoria auditum sitientibus agris imbres denegatos, quando sacrum B. Martyris corpus sacrario eductum multitudini colendum proponitur. Ut autem tuta præstaretur agrorum fertilitas, atque etiam aliquando (quod anno 1637 contigit) ut pestilentiæ contagio prohiberetur [Bouvier, Miroir de sainteté, etc., pars III, cap. VI, cap. VI, pag. 252, edit. 1674.] , jam a summa memoria supplicantium agmina reliquias S. Foillani circumgestabant. Quas pompas, quoniam hodie quoque in more sunt et maximam habent celebritatem, ex ms. Processionali sæculi XVIII exeuntis summatim describemus.
[52] [in feretro gestabantur ejus reliquiæ ab ipso populo] Ut hujusmodi supplicatio decernatur, a capitulo Fossensi rogant vel oppidi magistratus, vel homines alienigenæ, quibus tunc rei sumptus est suggerendus. Quum his votis obtemperandum censuere canonici, populo in templum campanis convocato, aperiuntur loculi in quibus S. Foillani ossa recondita sunt, et lumina per totam ecclesiam accenduntur. Ibi, postquam omnes canonici bini et bini in templum convenerunt, cantatur Te Deum cum pluribus antiphonis, versiculis et orationibus. Atque illa, quo die supplicatio fuit decreta. Pridie autem quam ipsa habetur, capitulo liturgicas preces concinente, duo canonici S. Foillani caput, et alii capsas duas in quibus cætera ossa jacent, demittunt e loculis feretrisque imponunt. Ad hæc sacra pignora, quamdiu fidelibus veneranda proponuntur, excubias diu noctuque agere solent Fossenses magistratus. Die solemnibus præfinita (quæ est plerumque vigesima circiter septembris), post Missam hora octava celebratam, sex canonici trabeis induti, sacrum caput et corpus in humeros tollunt, eaque portant usque ad valetudinarium quod sanctimonialium curæ commissum est. Ibi sacras reliquias concredunt viris laicis, qui eas, summa religione, alternis vicibus gestare affectant. Huc enim tota vicinia confluit, et nemo est qui pium onus subire non tentet [Cfr. Bouvier, Miroir de sainteté, part. III, cap. VI, pag. 251.] . A quibus dum pretiosum depositum circumfertur, duo ex antiquissimis canonicis juxta sacrum corpus, quatuor juxta reliqua ossa advigilantes incedunt. Atque ita, clero per totum iter psalmos aliaque decantante, innumeri homines sanctas reliquias per vicos et agros supplices deducunt. Quando vero, templum repetentes, ad valetudinarium adveniunt, recedentibus laicis, sex canonici capsis humeros supponunt: alii etiam canonici trabeas induunt, et responsoria in honorem S. Foillani canentes, chorum ecclesiæ tandem ingrediuntur. Ubi, SS. Eucharistia in altari reposita et benedictione populo impertita, sacrorum solemnia absolvuntur.
[53] [jam antiquitus,] Hujusmodi pompæ in sancti nostri honorem Fossis et jam inde antiquitus celebrabantur et ad nostram usque ætatem permanserunt. Sed ex iis ritibus, quos secundum vetus processionale exposuimus, multi ob temporum rationem interciderunt aut mutati sunt. Hodie scilicet, de habenda supplicatione populus per parochum certior fit, prima die dominica mensis julii. Dein ad campanarum sonitum reliquiæ S. Foillani in thorace argenteo repositæ, magno apparatu media in ecclesia exponuntur. Ut autem splendeat templum, ut cærimoniarum officia magnifice peragantur, nec operæ nec sumptibus parcitur. In cujus rei partem veniunt etiam vicinarum parœciarum juvenes, ita ut plura virorum millia, manipulatim et militari quidem ornatu, sacras reliquias comitentur. Qui mos ideo invaluisse videtur, quod olim ad ditissimas capsas a prædonibus tuendas, armati cives eas stipare debebant [Kairis, Notice sur Fosses, pag. 70.] . Porro cærimonias illas, quas in pervulgatis libris lector descriptas reperiet [Delchambre, Vie de S. Feuillien, pag. 211 et seqq.] , nostrum non est hic fusius exponere. Cæterum quid ad festa conferrent magistratus, quo pacto ad sacrum corpus ipsi excubias agerent [Registre aux résolutions de Fosses, 22 sept. 1789, apud Borgnet, Cart. de Fosses, pag. 291. Cfr. pag. 310.] , quæ præmia darent armatis vicinorum locorum manipulis, qui certe jam sæculo XVII supplicationi intererant [Ibid., pag. 309 et 287.] , quomodo vias curarent reficiendas [Ibid., Registre aux recez, de Fosses, 17 sept. 1699, pag. 279. Cfr. pag. 311.] et reliquam impensam præstarent [Ibid., pag. 320 et seq.] , in publicis tabulis curiose et minute relatum videmus.
[54] [et hic cultus saltem ex parte perseverat.] Montibus quoque et Rhodii habebantur olim in S. Foillani honorem supplicationes publicæ [Bouvier, Miroir de sainteté, pag. 253.] . Imo, et nostro ævo, quædam ejus reliquiæ aliquibus locis circum feruntur, quod supra notavimus; sed nusquam tanto apparatu quanto Fossis: ubi hæc solemnia septimo quoque anno obeuntur. Neque in iis tantum, sed fere assidue christiani S. Foillanum prece adeunt. Sæpe fit ut qui capite dolent, sacris ossibus caput parumper imponant, aut lanugine utantur quæ sancti martyris capiti fuit admota. Sed maxime, ubi propter siccitatem aut aquarum intemperiem agris timetur, patroni efflagitatur auxilium. Quod uti nunc, ita omni memoria incolis solemne fuisse, ex ante dictis facile apparet [Delchambre, Vie de S. Feuillien, pag. 193. Cfr. Rousseau, Vie de S. Feuillien, pag. 208 et seqq.] .
§ VI. Hymni in honorem S. Foillani Fossis et aliis in ecclesiis usurpati.
[Vetus sequentia de S. Foillano.] Honores S. Foillano jam inde antiquitus et nostra etiam ætate delatos persecuti, ad calcem adjicimus monumenta quædam liturgica, vel hactenus inedita, vel rara et in libris minime obviis excusa. Et primo quidem, in codice ms. bibliothecæ regiæ Bruxellensis 9742, sæculi XII, qui fuit quondam Leodiensis monasterii S. Laurentii, exstat de S. Foillano sequentia, non eadem manu atque reliqua de codice exarata. Eam quoque habet codex Bruxellensis 18654, in cujus folio primo scriptum est: Liber monasterii S. Laurentii prope Leodium. Priorem codicem litera A, alterum B signamus [Cfr. Comm. præv., numm. 1 et 5.] .
Adest nobis dies ista celebris atque jocunda, in qua præsul martyrque Foillanus *, carne deposita, cœlesti indutus est gloria, meritorum præmia assecutus, jam super æthera justorum sortitus * collegia. Hic Christo devotus a pueritia, regalia deseruit patrimonia; vagus * hinc divino nutu per maria, renuntiavit patriæ, factus advena. Hunc a cunis fovit Hibernia, occiduorum insula, post et ipsa ab eo fota spiritualis escæ * copia. Imitantem hunc apostolica pio nisu * vestigia, sicut pacis evangelistam, excepit feliciter Gallia. Plures enim hujus præconio sunt imbuti vitæ documento, Dei operante gratia. Tam quoque virtutum ornamento, quam materiali incremento, compta mater est ecclesia. O quam gloriosa vitæ viri merita! O quam pretiosa viri necis gloria! Sinceris præco moribus, in vita clarus nituit, ac clarior a morte resplenduit, per quamplura miraculorum prodigia. Inter quæ ejus passio columba, sanctitas * angeli ** consolatione *, corporis absconsio columna sunt consignata, trini muneris gratia. Ergo cujus est pietas, tanti patris nos amplecti pignora, sic et ipsius gratia nos ejus mereri patrocinia. Et tu, cœlestis accola, cujus festa celebramus annua, tibi devotos adjuva, nosque Christo benigne concilia, in quo nobis per te sint festiva gaudia. Amen.
[56] [Hymni ex Officio recentiori typis edito.] Ex Officiis ecclesiæ collegiatæ Fossensis superiore sæculo editis, hymnos quosdam inter eos qui die 24 octobris in S. Foillani honorem dicebantur, hic iterum exhibere operæ pretium ducimus:
AD VESPERAS.
In jubilis et organisJungamus hymnos canticis:
Sancti patris solemnia
Solis reduxit orbita.
Conemur omnes protinus,
Concordet ut mens vocibus;
Affectus intus sentiat
Laudare quod vox approbat.
Ave, martyr pie,
Nostras preces tu suscipe,
Adversa propulsans mala,
Tranquilla nobis impetra.
Tu lux in obscuris micans,
Tu dux ab inviis vocans,
Nostras tenebras discute,
Rectas poli vias doce.
Tu pastor immensi gregis,
In lege tu doctor gravis:
Per grata duc nos pascua
Ad celsa vitæ præmia.
Hoc adde, martyr inclyte,
Hic qui recumbis corpore,
Ut charitatis spiritus
In filiis vivat tuus.
Præsta, beata Trinitas,
Concede, simplex Unitas,
Ut per Foillani preces
Jungamur inter cœlites. Amen.
AD COMPLETORIUM.
Pange, lingua, gloriosiMartyris præconium,
Laudibusque Foillani
Pensum solve debitum:
Discipulum Crucifixi
Aula tenet siderum.
Concretus ex Hibernorum.
Regia prosapia,
Puer tenellus annorum
Crescens sapientia,
Sanctitate florens morum,
Sola spirat cœlica.
Martinus virum perungit;
Belgas ardens facula
Ad veri lumen perducit;
Senex autem sidera
Poscit, et nobis relinquit
Carnis suæ pignora.
Patrone nobis colende,
Filiis suffragia
Confer, atque Deum flecte
Impetrata venia;
Tibi nos consortes redde
In æterna gloria. Amen.
AD LAUDES.
Fax clara quondam Scotiæ,Nostro tenebris obsito,
Lucernæ ad instar fulgidæ,
Martyr coruscas Belgio.
Factus gregis concrediti
Lux, forma, pastor, regula,
A perfidi rictu lupi
Commissa servas pignora.
Monstrum retundis hæresis,
Repellis a Christi grege
Profana, semen criminis
Evellis oris cuspide.
Damnans malos tu tramites,
Ad veritatem devios,
Ad patriam cœli exules,
Reducis ad Christum reos.
Hinc frendet ater dæmonis
Livor; furens vesania
Tollit caput, dum martyris
Æterna præbet gaudia.
Pater colende, filiis
Præsta piam tuis opem,
Et dæmonis tutos dolis
Perduc ad aulam cœlitem.
Amen.
In Officio hebdomadali, atque in festis Inventionis et Translationis, eadem recitabantur, præter hymnum sequentem:
AD VESPERAS.
Cœlum resultet laudibus,
Exultet orbis gaudiis:
Poli receptum sedibus
Lætis sequamur canticis.
Sanctus pater nunc cœlitum
Est junctus almo cœtui:
Christi æmulato præmium
Datur corona martyri.
Ignis columna claruit
Ab axe cœli pendula;
Quæ comperiri præstitit
Contecta spinis corpora.
Fluit scatebra limpida,
Locum facit quæ nobilem;
Sacrata Fossis pignora
Urnam assequuntur funebrem.
Voces levemus impigras
Ad martyris præconium;
Mentes geramus strenuas,
Patrem ut sequamur prævium.
Præsta, beata Trinitas,
Ut filii tanti patris,
Ejus tenentes semitas,
Cœli fruantur gaudiis.
Amen.
[57] [Hymni ex Officio vetustiore manu scripto.] Exstat etiam aliud officium S. Foillani ms., quod die 24 octobris olim recitare solebat Fossense capitulum. Hymnos hic proferimus, quales descripti sunt ex ms. exemplari quod nobis commodavit ven. presbyter Banneux, Namurcensis canonicus. Sunt autem similes hymnis in Officiis propriis Leodiensibus anni 1666 editis.
AD VESPERAS.
Novis hymnorum modulis
Christo canamus gloriam,
Foillani pontificis,
Venerando memoriam.
Auctor nostri collegii
Gregisque pastor crediti,
O Foillane, quæsumus,
Fer opem nobis omnibus.
Quondam lucerna vitreis
Maris Hyberni sedibus
Procedens, sol ut aureus,
Nostris est ortus finibus.
Vir obclarescens dogmate,
Urbem Romanam adiit,
Carnis fatiscens artubus,
Mortis futuræ præscius.
Martino Romæ pontifice
Jubente, venit Galliam,
Cui jubar solis splendidi
Illuxit signis.
Huc Ultanus comitatur;
Gertrudis patrimonio
Fossis doctor collocatur,
Signorum fulgens radio.
Tandem supremo tramite
Pinxisti rosas * sanguine,
Cum dira sectus framea
Transisti cœli sidera.
Nunc summum tenens bravium,
Agnumque sequens prævium,
Nostris peccatis, poscimus,
Medere sanctis precibus.
Ave, pater Foillane,
Ave, martyr et patrone,
Tuo psallentes nomini
Junge choris cœlestium.
Ne nos illudat Zabulus
Hac nocte suis fraudibus,
Sed cum subjectis artubus
Vigil quiescat spiritus.
Christo sit laus et gloria,
Ac Foillano gaudia,
Qui nos in lucis curia
Æterno ditet præmio.
Amen.
AD COMPLETORIUM.
Respiremus in beati
Foillani memoria,
Attollamusque prælibati
Præsulis solemnia.
Hinc consurgamus excitati
In ejus præconia.
Oriundus ex Hybernia,
Regali prosapia,
Sub tenerrima mox ætate,
Crescens sapientia,
Vitæque florens sanctitate,
Sprevit transitoria.
Tandem ductus in deserta,
Sacro ducente Spiritu,
Pius ab impiis Ampollinis
Occisus nemore,
Fossas translatus nutu
Divino, quiescit corpore.
Patrone Dei præelecte,
Tua per suffragia,
O Foillane, Deum flecte,
Impetrata venia,
Ut æternæ conferatur
Vitæ nobis gloria.
Amen.
AD LAUDES.
Clara prius Hyberniæ
Lux, Foillane, patriæ,
Nostræ post imbris * obsitæ
Lumen dedisti Galliæ.
In qua, perfectis omnibus,
Quæ docet sanctus Spiritus,
Quod summum vitæ decus est,
Beatus martyr factus est.
Nunc lucis compos cœlicæ,
Nostras tenebras discute,
Quas cultor noctis horridæ
Densat frequenti dæmone.
Hac nocte qua tartaream
Fregit Servator januam,
Ab ipsa mundi victima
Tranquilla nobis impetra:
Ut mane cum surrexerit,
Et justis apparuerit,
Nos Galilæos faciat *
Cœlosque secum transferat.
Deo Patri sit gloria,
Ejusque soli Filio,
Cum Spiritu Paraclito,
Et nunc et in perpetuum.
Amen.
Eadem cantabantur etiam in Octava, et in festo Inventionis, nisi quod ad vesperas alius erat hymnus:
Exultet cœli regia,
Lætetur præsens curia,
Quia regnat in patria
Præsul noster cum gloria.
Foillanus nunc sequitur
Agnum quocumque ierit,
Et martyri conceditur
Quidquid Deum rogaverit.
Ignis columna claruit,
Solum tangens et sidera,
Quæ reperiri docuit
Nocte sanctorum funera.
Fontis locus martyrii
Demonstrat privilegium,
Et Fossas sacro corpori
Fossæ parat obsequium.
Sursum leventur animi
Ad præsulis præsidium,
Quo magis detur Domini
Perennis vitæ bravium.
Præsta, Pater ingenite,
Jesu cum sacro Flamine,
Ut Foillani precibus,
Jungamur in cœlestibus.
Amen.
[58] [Fragmenta liturgica minutiora.] Hic hymnus, cujus quatuor ultimæ strophæ occurrunt in Breviario Hibernico, anno 1769 Parisiis edito [Kelly, Calendar of Irish Saints, pag. 185.] , et apud Colgani Acta Sanctorum Hiberniæ [Pag. 102.] , etiam dicebatur ad vesperas festi beati martyris, die 23 octobris, in monasteriis tum S. Foillani Rhodii, tum B. Mariæ Bonæ Spei [Officia particularia festorum ecclesiarum B. Mariæ Bonæ Spei et S. Foillani.] . Die autem 16 januarii, inventioni gloriosæ præsulis et martyris sacra, hoc inter alia responsorium canebatur: Ad sepulcrum ejus ægri veniunt et sanantur. Vere mirabilis Deus, qui assiduis B. Foillanum miraculis coruscare facit. In officio diei 23 octobris responsorium ad primas vesperas simillimum est versiculis Vitæ prioris num. 9; antiphonæ fere omnes ad verbum sumptæ sunt ex altera Vita (idem dicendum de Officiis propriis Ecclesiæ Leodiensis anno 1666 editis). In eisdem demum ecclesiis, in commemoratione feriæ V de S. Foillano, hæc recitabatur oratio: Propitiare quæsumus Domine, per sancti Foillani martyris tui atque pontificis, qui in præsenti passus est ecclesia, merita gloriosa, etc. Alias preces in honorem sancti martyris recitatas necesse non est ut hic persequamur, quoniam ex libris liturgicis in quibus commemoratur, præcipui jam [Gloria Postuma, § II.] fuerunt recensiti. Quibus hæc dumtaxat videntur addenda: in Missali parvulo secundum usum venerabilis Ecclesiæ Cameracensis, anni 1507, ad diem 31 octobris, fit memoria de S. Folliano martyre pontifice. Quod etiam indicatur in Breviario Trajectensi anni 1503, in Breviario Bruxellensis ecclesiæ S. Gudilæ anni 1516, denique in antiquis officiis propriis Parchensis ecclesiæ. Quædam alia ad cultum S. Foillani spectantia, vel ad topographiam, ut de loco ubi condita Fossæ et Rhodium, et de rivulo qui hic in Actis vocatur Beverna (gallice la Biesme), ad calcem hujus voluminis rejicimus.
[Annotata]
* Foillianus B.
* om. B.
* vatus A?
* esse codd.
* visu codd.
* sanctitatis codd.
* * angelo A.
* om. A. consolatio B.
* rosæ cod.
* tenebris?
* Nos gaudentes efficiat Off. Leodiense.
DE S. BENEDICTO EPISCOPO ET CONFESSORE COMI IN LANGOBARDIA
ANNO DCXCII.
SYLLOGE.
Benedictus, episcopus Comensis in Italia (S.)
R. D. B.
§ Unica. Cultus S. Benedicti in diœcesi Comensi.
In Sanctuario seu Martyrologio Novocomensis Ecclesiæ anno 1675 a Primo Aloysio de Tattis Novocomensi conscripto, [S. Benedictus, sæculo VII exeunte episcopus,] ad diem 30 octobris legimus: Novocomi, in ecclesia S. Abundii extra mœnia civitatis, S. Benedicti, episcopi Comensis et confessoris, qui tempore Longobardorum vocatus ad regimen hujus ecclesiæ, eam præclaræ vitæ exemplis et sanctimonia illustravit, et ex hac vita decedens pretioso suo corpore decoravit. Pauca de B. Benedicto, episcopo Comensi, dicenda sunt, quum fere omnia quæ ad eum certo spectent, jam fuerint in nostro Opere narrata [Acta SS., tom. VIII Oct., pag. 904; tom. X, pag. 106. Cfr. Oltrocchi, Eccl. Mediolan. hist., pag. 486, 612 et seqq. Cantù, Storia di Como, tom. I, pag. 157.] . Et primo eum fuisse e familia cui nomen Benedicta, a pluribus sæculis exstincta, existimarunt Ughellus [Italia sacra, tom. V, col. 262.] et Ballarini [Compendio delle croniche di Como, pag. 106.] : sed nullo argumento hanc sententiam confirmant. Præterea quum post S. Octavianum, qui eum ordinasse dicitur, in cathedra episcopali circiter ab anno 680 ad annum 692 sederit [Cfr. Tatti, Annali sacri di Como, tom I, pag. 716.] , numerandus videtur inter episcopos qui a schismate Aquileiensi non abhorruerunt: quod schisma circa annum 557 initium cepit, et desiit anno circiter 700, ut in nostris Actis ostensum fuit. Refert et Ughellus eum Comi parochiale templum in honorem S. Benedicti abbatis ædificasse: sed recte monet Tattius hanc structuram meliore jure tribui Benedicto II, qui sæculo XIV Comensi præerat Ecclesiæ [Ibid.] .
[2] [colitur Comi.] Jam olim Benedictus noster titulo sancti certe fuit decoratus [Cfr. Bened. Jovius, Hist. Novocomensis, lib. II, apud Grævium, Thesaurus antiq. et hist. Ital., tom. IV, part. II, col. 102. Ballarini, Compendio delle croniche, pag. 106.] , nullo tamen officio liturgico in ejus honorem peracto: quem cultum primus ei contulit Lazarus Caraffinus, episcopus Comensis, ejus nomen circa annum 1650, simul et nomina aliorum aliquot Comensium episcoporum Kalendario Novocomensi inscribens, eosque officio ecclesiastico cohonestans [Cfr. Acta SS., tom. VIII Oct., pag. 904; tom. X, pag. 106 et seq.] . Verum id displicuit S. Congregationi Rituum, quæ voluit S. Benedicti et aliorum præsulum festum in sola basilica S. Abundii, propter corporum præsentiam, celebrari, ut Tattius, in libro anno 1663 edito, testatur [Tatti, Annali sacri di Como, tom. I, pag. 708 et 716.] . Hac de causa in ejusdem Tattii martyrologio aperte indicatur, ut initio hujus sylloges vidimus, S. Benedicti festum non per totam diœcesim Comensem, sed tantum in ecclesia S. Abundii, extra civitatis mœnia, fuisse actum. Postea tamen, sed nescio quo pacto, S. Benedicti festum aliorumque plurium episcoporum in liturgiam totius diœceseos Comensis introductum fuit. In Ordine vero Comensi recitandi officium divinum missamque celebrandi pro anno 1847, S. Benedictum, ad diem 30 octobris, ritu duplici, colere jubentur clerici. Hunc ejus fuisse emortualem existimat Ballarinus [Compendio delle croniche, pag. 106.] : quem tamen diem 3 octobris censet Ughellus [Italia sacra, tom. V, col. 262.] . De S. Benedicti gestis nihil, præter ea quæ superiore numero retulimus, nobis innotuit.
DE S. COLMANO CONFESSORE IN HIBERNIA
ANNO DCXCIX.
SYLLOGE.
Colmanus, abbas Lannensis in Hibernia (S.)
§ Unica. Memoria ex martyrologiis Hibernicis.
[S. Colmanus annuntiatus in martyrologiis ad diem 30 octobris] Ad hanc diem 30 octobris annuntiatur in martyrologiis hibernicis Colmanus quidam de Cambos seu de Lann-Mocholmoc: videlicet in Ængussii Festilogio: S. Colmanus filius Hua-Guala; additque Cataldus Maguir in scholiis: S. Colmanus filius Hua Guala, quia nempe ex Gail-fhinne, quod est nomen regionis in Ultonia, oriundus fuit: et in Cambos S. Comgalli quiescit. Fuitque filius matris sancti Colmani Lannensis. Inter scholia autem quæ nuper edidit Whitley Stokes, de S. Colmano hæc notantur: Erat de Gailfine qui est populus Ultoniæ, et in Lann Mo-Cholmoc est, seu in Cammus Comgaill ad ripam Bann, et filius fuit matris Mocholmoc Lannensis [On the Calendar of Œngus, pag. CLXI.] . Martyrologium Tamlactense: S. Mocholmocus (satis notum est omnibus qui paululum in hagiographia hibernica versati sunt, Colmanum, Mocholmocum et Dacholmocum [Acta SS., tom. XI Oct., pag. 647, 648 et 650; tom. XII Oct., pag. 419 et seq.] synonyma haberi) abbas de Cambos, nempe filius Hua Guala sive Hua Gaille de Gailine in Ultonia oriundus, et in Lann colitur. Kalendarium Casselliense: S. Colmanus filius Hua Gualam de Ultonia: et quiescit in Lann-Mocholmoc: et est filius matris S. Mocholmoci de Lann. Marianus Gormanus cum suis scholiis: S. Colmanus de Cambos S. Comgelli ad ripam Bannæ fluminis vel apud Lann-Mocholmoc. Fuit ex parte matris frater S. Colmani de Lann. [et 30 martii,] Similia etiam habet Martyrologium Dungallense [Colgan, Acta SS. Hiberniæ, pag. 793.] .
[2] Hunc eumdem esse censet Colganus [Ibid., pag. 792.] cum Colmano illo qui colitur die 30 martii, et quem eadem martyrologia hibernica ad hanc diem signant. Nimirum dicit Ængussius: S. Colmanus de pulchro Lann [Whitley Stokes, On the Calendar of Œngus, pag. LVIII.] : additque Maguir in scholiis: S. Colmanus de Lann-mic-Luachain in Media vel de Lann-Da-cholmoc in Ultonia. Vocatur de Lann, id est de Linn-Huachuille, quod erat nomen dæmonis in Cassan-Linne, qui nocebat multis ante Colmanum [Colgan, Acta SS. Hiberniæ, pag. 793. Whitley Stokes, op. cit., pag. LXVII.] . Martyrologium Tamlactense (quod solum hoc loco prætermissum est a Colgano): Colmanus Linni duachill, id est nomen dæmonis [Edit. Matthæi Kelly, Dublin. 1857, pag. XX.] . Kalendarium Casselliense: S. Colmanus de Lanmocholmoc in Ultonia. Marianus Gormanus (et ejus scholiastes): S. Colmanus de Linn-Huachuille ad ripam Cassain-linne in Ultonia. S. Colmanus de Linn Huachuill apud Cassan Linne. Duachuill autem erat nomen dæmonis. Martyrologium Dungallense: [frater illius de quo ad 17 junii,] S. Colmanus de Linn-huachille ad ripam Cassain-linne in Ultonia [Colgan, op cit., pag. 793, not. 10.] .
[3] Porro Colmanum illum de Lann, cujus Colmanus noster frater dicitur [Cfr. num. 1.] , eum esse existimat Colganus qui memoratur ad diem 17 junii in Kalendario Casselliensi his verbis: S. Colmanus filius Luachain de Lann-micluachain in Media, et iisdem fere verbis in Martyrologio Tamlactensi, apud Marianum Gormanum et apud Cathaldum Maguir [Colgan, op. cit., pag. 792 et seq., not. 2. Cfr. Whitley Stokes, On the Calendar of Œngus, pag. XC et CIII.] . Hujus matrem nominat Ængussius lib. IV opuscul., c. 44, inquiens: Lassara fuit mater S. Colmani, filii Luachani [Ap. Colgan., pag. 793, not. 4.] . Ejus stirpem paulo distinctius indicat Sanctilogium Genealogicum, cap. 3: S. Colmanus de Lan-mic-Luachain, patre Luachano Aidi filio ex stirpe regum Mediæ; et cap. 4: S. Colmanus, filius Luachani, filii Aidi, filii Manii, filii Fergussii, filii Conalli Crimtbannii, filii Nielli Noigiallach. Idemque tradit Selvacius seu auctor alterius Sanctilogii, quo rhythmice prosequitur genealogiam præcipuorum sanctorum Hiberniæ [Ibid., not. 5.] . [obiit anno 699.]
[4] Denique emortualem annum et diem Colmani nostri colligit Colganus ex Quatuor Magistris, apud quos legitur ad annum 699: Anno Christi 699 et septimo Kongsechi, filii Ængussii regis Hiberniæ, Colmanus de Lan-huachuille decessit 30 martii [Ibid., not. 12.] . Unde hæc dies 30 martii ejus natalis esse ipsi videtur. Non indicat autem qua ratione factum sit ut etiam coleretur die 30 octobris. Dubitat utrum ipse an frater ejus ille Colmanus sit, cujus insuper in martyrologiis hibernicis memoria celebrari indicatur ad diem 14 decembris, sub nomine Colmani Lannensis. Neque quidquam habemus adjungendum his Colgani conclusionibus, quæ fere nituntur solis martyrologiorum testimoniis. Monitum tamen volumus lectorem hibernici idiomatis omnino inscium, parum hic juvare, sive ad distinguendos Colmanos sive ad eosdem pronuntiandos, locorum nomina in illis testimoniis adducta. Nam vox Lann (in genitivo casu Lainn seu Linne) communis est, domum significans vel ecclesiam [Joyce, The origin and history of irish names of places, pag. 295, Dublin. 1869.] , ita ut Lann-mic-Luachain idem sonet quod domus seu ecclesia filii Luachain, Lann-mocholmoc seu Lann-dacholmoc idem quod domus seu ecclesia Colmani; vox vero Lannensis admodum indefinitum sensum præ se fert, et multis accommodari potest.
DE S. TALARICANO EPISCOPO SODORENSI IN SCOTIA
SÆCULO VIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Talaricanus, episcopus Sodorensis in Scotia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unica. De episcopis Sodorensibus. S. Talaricani ætas et cultus.
Insulæ Æbudæ, gallico sermone Hebrides, prope Scotiam, [De S. Talaricano, episcopo Sodorensi,] ad occasum, sitæ, numero sunt quamplurimæ. Quarum præcipuæ, Skye, Saint-Kilda, Lewis, Benbecula, Harris, Lismora, Ulst, Cannay, Barra, Staffa, But, Mull, Aran, Jura, Islay, Jona: reliquæ fere minoris sunt momenti et veri scopuli [Bruzen de la Martinière, Le grand Dictionn. géographique, tom. VI, pag. 274, edit. 1768. Cfr. Thomas Garnett, Reise durch die Schottischen Hochlande und einen Theil der Hebriden.] . Omnes simul centum circiter millia incolarum capiunt. Iis in locis religionem christianam propagarunt SS. Aidanus, Finanus, Colmanus, Columba, Adamnanus, et qui ibi dicti fuerunt episcopi Manniæ et Insularum aut episcopi Æbudarum, atque etiam episcopi Sodorenses [Keith, Historical catalogue of the Scottish bishops, pag. 293, edit. Russel.] . Cujus ultimæ appellationis ratio non est apud omnes eadem. Si enim fides habetur plerisque scriptoribus de præsenti argumento disputantibus, repetenda est ex eo quod, ut ante dictum est [Acta SS., tom. VIII Oct., pag. 888. Aikman, The history of Scotland, translated from the latin of G. Buchanan, tom. I, pag. 42. Carlisle, A topographical Dictionary of Scotland, tom. II, V° Man. Montalembert, Moines d'Occident, tom. III, append., pag. 482. Jamieson, Ancient Culdees, cap. III, pag. 43 et seqq. Camden, Britannia, tom. III, pag. 697, 715, edit. Londin. 1789.] , quum Norwegi ex patria sua ad litus occidentale Scotiæ et Angliæ vela facerent, obvias habebant ad septentrionem Angliæ Orcadas insulas, inferius Hebridas: quas ratione Orcadarum, seu (ut alii volunt) Æbudarum septentrionalium, appellarunt Insulas Meridionales, seu Sudreya lingua Islandica [Apud Langebek, Scriptt. rerum Danicarum, tom. III, pag. 77 et passim.] , et Södereyer Norwegica [Münter, Kirchengeschichte von Dänemark und Norwegen, tom. I, pag. 553.] . Placuit vero Roberto Keith [Histor. catal. of the Scottish bishops, pag. 294.] vocem illam ductam fuisse ex græco verbo Soter, Servator, quia, uti scribit, ecclesia cathedralis insulæ Hyensis *, ubi episcopus Insularum aliquando sedem habuit, Christo Domino dicata erat. Nonnulli etiam arbitrati sunt episcopos Sodorenses nomen suum traxisse ab oppido Sodor, quod alii in insula Mannia [Buchanan, Opera, tom. I, pag. 34, Rerum Scoticarum histor., lib. I, edit. Lugd. Batav. 1725.] , alii in insula Hyensi [Christ. Irvinus, Guil. Sacheverellus, apud Buchanan, loc. cit. Bruzen de la Martinière, Dict. géogr., tom. V, pag. 599. Cfr. Baudrand, Novum Lexicon geogr., V° Sodera.] situm esse dixerunt. Quos inter medius incessit Spotwodus [Cfr. Moroni, Dizion. di erud. storico-ecclesiastica, V° Sodor.] , opinatus oppidum Sodor insulæ Manniæ fuisse partem, sed ejus nomen sæculo VIII transiisse ad insulam Hyensem. Quam litem dirimere nostrum non est. Fata vero Sodorensium episcoporum adeo obscura sunt, ut neque eorum initia, neque per plura sæcula series, neque ipsius S. Talaricani, hujus nominis episcopi, cujus ad hanc diem illustramus Acta, proximi decessores et successores facile possint definiri [Cfr. Keith, Histor. catal. of the Scottish bishops, pag. 293 et seq. Neve, Fasti Ecclesiæ Anglicanæ, tom. III, pag. 323, edit. Hardy.] .
[2] [et ideo abbati Hyensi obnoxio,] Id tamen perspicuum videtur, episcopos Sodorenses seu Insularum longissimo tempore sede stabili caruisse, abbatibusque Hyensibus fuisse obnoxios: penes quos, uti pluries in hoc Opere dictum fuit [Acta SS., tom. VIII Oct., pag. 888.] , in Scoticas ecclesias erat metropolitana potestas, etiam postquam monasterium Hyense S. Columbæ a piratis Normannis destructum fuit. Atque id obtinuisse S. Talaricani ævo crediderim, quum ipse, ut infra ostendetur, sæculo VIII circiter medio in his locis munia episcopalia verisimiliter obiverit. Testatur Beda [Hist. eccl. Angl., lib. III, cap. IV, apud Migne, Patr. lat., tom. XCIV, col. 122.] hanc suo tempore fuisse disciplinam, cum dicat: Habere autem solet insula (Hyensis) rectorem semper abbatem presbyterum, cujus juri et omnis provincia et ipsi etiam episcopi, ordine inusitato, debeant esse subjecti. Bedæ, qui obiit anno 735, suffragatur auctor Chronici Anglo-Saxonici: In Hy, inquit ad annum 565 [Monumenta historica Britanniæ, tom. I, pag. 303.] , debet esse abbas, non episcopus, eique debent esse subditi omnes Scotorum episcopi, quia Columba (Hyensis primus) abbas fuit, non episcopus. Quin etiam Notkerus, qui sæculo X floruit, in Martyrologio suo scribit [Apud Canisium, Thesaurus monument., tom. II, part. III, pag. 140, edit. Basnage.] , laudans ad diem 9 junii S. Columbam, abbatem Hyensem, contra morem ecclesiasticum primatem omnium Hyberniensium seu Scotorum haberi episcoporum. Ex quibus dictis colligimus S. Talaricanum, licet ipsius insulæ Hyensis esset præsul, abbati Hyensi fuisse obnoxium [Cfr. Jamieson, The ancient Culdees, cap. III, pag. 45.] : quod tamen de beato viro specialiter dictum non invenimus. Nec obest nostræ sententiæ, quod S. Talaricanus, ut infra disputabimus, verisimiliter non fuit Scotus, sed Pictus: nam multi Picti, quum hæc gens S. Columbæ opera Christo adjuncta fuerit, monachatum in insula Hyensi auspicati sunt.
[3] [pauca supersunt documenta,] Talaricanus, per syncopen Tarkinus, est nomen Picticum, quod in antiquis chronicis Scoticis multiplici occurrit figura, videlicet Talargan, Tolorgan, Talargh, Tallorcen, Thalargon, Tolarcain, Tolartach, Talore, Talor, Tolarag, Talorg, Tolorc, etc. Quare opinatus est Alexander Forbes S. Talaricanum fuisse Pictum, ac proin in antiquo Breviario Aberdonensi falso Hibernum perhiberi. Cui sententiæ omnino spectabili permagnum accederet robur, si non tantum linguistica, ut aiunt, analogia, sed et aliis argumentis inniteretur. Quod si beatus præsul, ut credibile est, a parentibus Pictis originem duxit, nobilis vel etiam regiæ prosapiæ fuisse facile credi posset: certe in Pictorum fastis nomen Talarici inter regia nomina frequenter recurrit [Cfr. Skene, Chronicle of the Picts, præf., pag. CII, CLXIII et seqq., pag. 172 et seqq., pag. 285 et seqq.] . Cæterum de S. Talaricano nulla documenta historica vere antiqua supersunt: quæ præ manibus habemus, sæculis XVI et sequentibus typis mandata fuerunt. Primo et præcipuo loco veniunt Kalendarium et Breviarium Aberdonense seu Scoticum, ab ipso hujus Ecclesiæ episcopo, Wilhelmo Elphinstono, magna cura anno 1509 primum edita, et denuo excusa anno 1854. Sed anno 1509 antiquiores sunt legendæ in isto Breviario contentæ, quum eas Elphinstonius non confecerit, sed tantum collegerit quæ, ut in libri inscriptione dicitur, sparsim in incerto antea vagabantur. Ibi legimus beatum virum parentibus nobilibus in Hibernia natum, postquam a B. Gregorio, Romano pontifice, episcopus fuit consecratus, Scotos boreales lumine evangelico illustrasse, et meritis plenum III kal. novembres pientissime in Domino obdormisse. Indubium videtur præter Breviarium et Kalendarium Scoticum exstitisse quædam scripta, ex quibus Adamus King seu Regius anno 1588, aliique martyrologi sæculo sequenti, didicerint S. Talaricanum fuisse episcopum Sodorensem, Salvathio seu Selvach regi Scotiæ gratissimum, plurium librorum scriptorem, eumque floruisse anno circiter 889, et Lismoræ obiisse. Quum illorum auctorum narrationes concordent, atque (excepta temporum notatione) cum aliis factis certis non pugnent, eas in cultu S. Talaricani exponendo referemus.
[4] [Colebatur olim in Scotia,] Cujus venerationis quamvis nesciantur exordia, tamen apparet eam esse antiquissimam, si quidem constitutus fuit S. Talaricanus patronus ecclesiarum Fridressor et Fordis *, atque etiam fontis prope Fordis; item ut videtur, fontis in parœcia Kilsyth [Forbes, Kal. of Scottish Saints, pag. 449. Collections for a History of the shires of Aberdeen and Banff, pag. 644.] . Qui honor significat in Anglia cultum esse vetustissimum. Præterea anno 1499 parœciæ Fordis, interventu Wilhelmi Elphinstoni, episcopi Aberdonensis, concessum fuit ut singulis annis, in festo S. Tallericani et per ejus octavas, nundinæ celebrarentur. Quæ nundinæ postea, uti ex diplomate anni 1592 perspicuum est, ad festum Omnium Sanctorum, vulgo All-Hallowmes per spatium octo dierum, fuerunt translatæ [Illustrations of the topogr. of the shires of Aberdeen and Banff, tom. II, pag. 94. Cfr. Registrum episcopatus Aberdonensis, tom. I, pag. 370. Carlisle, Topographical dictionary of Scotland, V° Fordyce.] . Antiquius opus nullum præ manibus habemus in quo ejus festum indicetur, quam Breviarium Aberdonense, de quo ante diximus, et ei præfixum kalendarium. Kalendarium etiam separatim editum fuit annis 1527 et 1872 [Victor De Buck, Recherches sur les Calendriers ecclésiastiques, pag. 20.] . Cujus verba in Martyrologium Usuardi, a se auctum annis 1515 et 1521, transtulit Grevenus, dicens ad diem 30 octobris: Talaricani episcopi. Eodem circiter tempore in Martyrologio Aberdonensi [Apud Forbes, pag. 136.] , hæc beati viri laus inscripta fuit: In Scocia S. Talaricani episcopi et confessoris, cujus vite et virtutum merita apud ecclesiam de Fordis, in ejusdem honore dedicatam, celebrari non desinunt. Item Kalendarium vernaculum Adami King, anno 1588 editum, et nuper ab Alexandro Forbes iterum prolatum [Ibid., pag. 166.] , hæc habet: In Scotia, tempore regis Solvathii, S. Tarkini, episcopi et confessoris.
[5] [et in fastis sacris memoratur.] Præterea legitur in Menologio Scotico Thomæ Dempsteri, scriptoris utique non valde spectati [Labbeus, De scriptt. eccl., tom. II, pag. 63. Acta SS., tom. IV Augusti, pag. 774.] , anno 1622 Bononiæ, et anno 1872 Edimburgi excuso [Apud Forbes, pag. 216.] : In Lismore Tarkini episcopi Sodorensis, vita miraculosi; qui Ecclesiæ Picticæ monimenta collegit et posteritati, regno jam deleto, tradidit, ne sacræ memoriæ perirent. Quibus consonat idem Dempsterus, anno 1627 in Historia ecclesiastica gentis Scotorum scribens: S. Tarkinus episcopus, ut existimo, Sodorensis, Solmathio regi pietate et morum continentia gratissimus fuit. Scripsit Historias nonnullorum Sanctorum lib. I. Canones ecclesiastic. lib. I. De S. Stephano martyre lib. I. Carmina sacra lib. I. Quæ omnia ab hæreticis consumpta flammis periissent, nisi viri pii memoriam tanti viri sollicite conservassent. Floruit anno DCCCLXXXIX. Colitur die XXX octobris. Breviar. Scot. In Limore quiescit. Catalogus Dunkeldensis bibliothecæ. Accedit Ferrarius in Catalogo Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt: In Lismora (una [Skene, Celtic Scotland, tom. III, pag. 435. Carlisle, Topogr. dictionary of Scotland, V° Lismore. Lewis, Topogr. dictionary of Scotland, V° Lismore.] ex Æbudis) S. Tarkini episcopi Sodorensis: quam enuntiationem subjicit in annotatis sese accepisse ex Kalendario et Martyrologio Scotico. Præterea dicit eum vixisse circa 889 (hoc minus recte), fuisseque magna sanctitate, et monumenta ecclesiæ Scoticæ dispersa in unum collegisse; quod eruit ex libro 18 de Script. Scot. Item David Camerarius in Kalendario Scotico, primis typis anno 1631 et alteris anno 1872 edito [Forbes, Kal. of Scottish Saints, pag. 242.] : Sanctus Tarkinus episcopus et confessor. Quam laudem in alio libro ampliat Camerarius, hisce verbis: S. Tarkinus episcopus et confessor, celebris habetur in Aberdonensi diœcesi; unde non procul Aberdonia insignem ecclesiam sancto Tarkino dicatam cernere est [De fortitudine Scotorum, pag. 200.] . Ejusdem sancti episcopi mentionem faciunt anno 1755 Robertus Keith, anno 1761 Richardus Challoner [Memorial of British piety, pag. 151.] , et anno 1838 Henricus Nicolas [The Chronology of history, Alphabetical calendar, pag. 173.] . Qui omnes scriptores [Cfr. Forbes, præf., pag. XXXVI et seqq.] diem 30 octobris S. Talaricano sacrum assignant, si tamen excipias Camerarium, qui diem 30 novembris indicat, verisimiliter novembrem pro octobri accipiens. Hactenus de cultu quo S. Talaricanus a remotis temporibus ad nostrum ævum usque fuit cohonestatus.
[6] [Verisimiliter floruit] Ad beati viri ætatem definiendam, duo tantum nobis suppeditantur indicia, ex Martyrologio Kingii et Breviario Aberdonensi sumpta; scilicet eum regi Scotiæ Salvatio seu Selvach fuisse gratissimum, et a B. Gregorio Romano pontifice creatum episcopum. Jam vero referunt Salvatium Scotiæ gubernacula tenuisse ab anno 766 ad annum 787, Joannes Fordun [Apud Gale, Historiæ Britannicæ Scriptt. XV, pag. 650.] ; ab anno 767 ad 787, Hector Boethius [Historiæ Scotorum, lib. IX, fol. CLXXXIX et seq., edit. 1526.] , Buchananus [Hist., tom. I, lib. V, pag. 265 et seq.] aliique; ab anno 768 ad annum 788, Leslæus [De origine Scotorum, lib. XIV, pag. 162 et seq.] ; ab anno 772 ad annum 796, Thomas Innis [The civil and eccles. history of Scotland, pag. 329 et 332, edit. 1853.] . Verum ex quo fonte Salvatium post medium sæculum VIII fuisse regem, hauserint illi auctores, posteris tradere omiserunt: idque eo magis lugendum, quod nemo nescit chronologiam regum Scotorum sæculo XI antiquiorum esse mare scopulis plenum, in quod neque ipsi scriptores artis chronologicæ evehi sint ausi [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 242, edit. 1773. Cfr. Pinkerton, Enquiry into the history of Scotland, tom. II, pag. 102, edit. 1814.] . Aliam viam, tutiorem, credo, ingressi sunt Joannes Pinkerton [Op. cit., tom. II, pag. 107. Cfr. ibid., pag. 122 et seqq.] et clar. Wilhelmus Skene [Celtic Scotland, tom. I, pag. 284.] , qui, innixi documentis patriis et hibernicis, Salvatium jam anno 719 regem faciunt.
[7] [circa annum 720.] Qui in præsenti re non omnem fidem Forduno, Boethio, Buchanano, Leslæo, Innisio denegant, opinabuntur S. Talaricanum, utpote regis Salvatii amicum, inter annos 766 et 796 vixisse. Sed, quum a B. Gregorio episcopatu fuerit auctus, videndum eis est quonam ævo Romanus ille pontifex universam Ecclesiam rexerit. Porro sæculis VIII, IX et X sederunt in S. Petri cathedra plures pontifices quibus nomen Gregorii; scilicet Gregorius II, ab anno 715 ad annum 731; Gregorius III, ab anno 731 ad annum 741; Gregorius IV, ab anno 827 ad annum 843 vel 844; Gregorius V, ab anno 996 ad annum 999. Ex his non mediocris exsurgit difficultas; siquidem nullus fuit Romanus pontifex nomine Gregorius intra annos 766 et 796. Etenim Gregorius II et Gregorius III ante annum 766, Gregorius IV et Gregorius V post annum 796, id est, duo priores ante, duo posteriores post Salvatium, S. Petri cathedram obtinuerunt: unde sequeretur S. Talaricanum tunc temporis Ecclesiæ Sodorensi non fuisse præpositum. Nec dicatur, præeunte Ferrario, S. Talaricanum anno 889 mortuum esse, ac proin nihil impedire quominus a Gregorio IV fuerit sacratus: nam, hoc posito, ut alia omittam, S. Talaricanus, saltem ab anno 844 ad annum 889 episcopus evangelium Scotis borealibus exposuisset: quam laudem fere insolitam, si mereretur, monumenta superstita silentio non præteriissent. Quas ob causas aliam explicationem, (præ oculis Pinkertoni et clar. Skeni libros habentes,) proponimus; videlicet S. Talaricanum episcopatum Sodorensem circa annum 720 tenuisse. Illo enim tempore B. Gregorium II Romanum fuisse pontificem, inter omnes constat. Item ex monumentis a laudatis modo auctoribus prolatis discimus in Scotia tunc regnavisse Salvatium. Quæ duo adjuncta unicas hic esse temporis notas, ante monuimus.
[8] [Ritus Romanos secutus est.] Hac opinione admissa, propius fidem esse videtur S. Talaricanum ad Insularum episcopatum fuisse productum postquam Hyenses monachi Romanos ritus ecclesiasticos susceperunt. Refert enim Beda [Opp., tom. VI, Hist. eccles., lib. V, cap. XXII, edit. Migne, Patr., tom. XCV, col. 280.] : Nec multo post annum 710, quo Picti pascha cum reliquis catholicis celebrare et tonsuram Romanam gerere cœperunt, illi quoque qui insulam Hii incolebant monachi Scotticæ nationis, cum his quæ sibi erant subdita monasteria, ad ritum paschæ ac tonsuræ canonicum, Domino procurante, perducti sunt. Siquidem anno ab Incarnatione Domini 716… Ecgberct, monachus Anglo-Saxo … honorifice ab eis et multo cum gaudio susceptus est… Susceperunt autem Hiienses monachi, docente Ecgbercto, ritus vivendi catholicos, sub abbate Duunchado, post annos circiter octoginta, ex quo ad prædicationem gentis Anglorum Aidanum miserant. Alibi scribit Beda [Ibid., lib. III, cap. IV, col. 122.] hanc rituum mutationem anno Incarnationis dominicæ 715 fuisse peractam. Colligit quidem Skene [Celtic Scotland, tom. II, pag. 278 et seqq.] ex Annalibus tum Tighernacensibus tum Ulsteriensibus, non omnes monachos Hyenses Ecgberti monitis paruisse, sed potius diversas iniisse vias, adeo ut alii, suum habentes abbatem, sectarentur ritus Romanos, alii sub diverso abbate ab usibus Scoticis sese avelli non paterentur. Verum cum S. Talaricanus, quem illo ævo floruisse arbitramur, ad limina Apostolorum a Romano pontifice creatus fuerit episcopus, non absurda videtur conjectura, eum anno 715 vel 716, abdicatis ritibus patriis, ad Ecclesiæ Romanæ ritus transiisse. Sed hæc dubitanter a nobis proferri, intelligat lector.
[Annotata]
* Iona
* Fordyce
VITA S. TALARICANI EPISCOPI SODORENSIS
ex Breviario Aberdonensi anni 1509.
Talaricanus, episcopus Sodorensis in Scotia (S.)
BHL Number: 0000
EX IMPR.
[S. Talaricanus, a B. Gregorio creatus episcopus,] Sancti Talaricani confessoris et pontificis patroni de Fridressor lectio I. Talaricanum, in cujus reverencia et honore presentem colimus diem, ab Ybernie magnatibus parentibus spectabilibus genitum accepimus, et a beato Gregorio a sancte Romane Ecclesie summo pontifice, non sine magno mysterio, ad incredulas convertendas gentes episcopali decoratum laurea. Cujus mos erat quotidianas hostias Deo offerre, ita quod nullus pene dies vite sue abscederet, quo non omnipotenti Deo hostiam placacionis immolaret. Cui cum sacrificio concordabat vita.
[2] [sanctissime vixit,] Lectio II. Nam cuncta que habebat in elemosinis tribuens, cum ad horam offerendi sacrificii venisset, veluti totus in lacrimis defluens, semetipsum cum magna cordis contricione mactabat; et peccatorum suorum maculas tersit lachrimis, et velut celestis medicus singulis quibuscumque viciis obvians, salutaria adhibebat medicamenta.
[3] [et ferme totam Scotiam borealem Christo lucrifecit.] Lectio III. Et sicut arte medicine calida frigidis, et frigida calidis curantur, ita beatus ipse Talaricanus contraria peccatis studuit opponere medicamina; ut lubricitati continenciam, tenacitati largitatem, iracundie mansuetudinem, elacioni humilitatem; et ita aliis viciis, virtuti et Dei legi adversantibus, amoris, timoris et dilectionis Dei et proximi imposuit frenum, ita ut singula carnis vicia in eo penitus extinguerentur. Nec tantum studium exercuit ut in eo carnis passiones non dominarentur, sed ut aliis sanctum vivendi modum relinqueret. Borialem ferme Scocie plagam b sua predicacione et exemplo a gentilitate ad fidem convertebat, ecclesias et Deo templa consecravit. Ex quibus in presens illius in honore nonnulla ejusdem consecrate existunt, quas in Aberdonen Moravie et Rossie dyocesibus c experiri potest quisquis: ex cujus beati viri meritis in eisdem morborum fiunt sanitates et miracula plurima.
[4] [Tandem, convocatis discipulis,] Lectio IV. Tandem beatus ipse Talaricanus, variis in mundo agitatis periculis, convocatis discipulis et sociis, missam solito celebrabat more, acceptoque corpore dominico, omnibus pacem et benedictionem in Domino dedit. Quibus peractis, ad lectulum rediit, ibique jacens, dum sacerdotes suos ac ministros circunstetisse cerneret, mortem appropinquantem aperte cognoscens, quasi ultimum vale dicens, de servando vinculo caritatis eosdem admonebat, et quanta debuissent inter se uniri concordia predicabat.
[5] [pie obiit III kal. octob.] Lectio V. Moxque astantibus cunctis, hiis dictis, ipse manibus suis ut oculos clausit lintheo; cum quibus gestis tradidit Deo spiritum, ad tercium kalendas novembris d. Sicque sanctam animam suam, ad gaudia perveniens eterna, a carnis corrupcione solvi promeruit; quam jam cum angelis cernimus in celo collocari, pro nobis Deo intercedendo, cui est honor in secula.
ANNOTATA.
a Cfr. Comm. præv., num. 7.
b Borialem ferme Scocie plagam Christi doctrinam docuisse S. Talaricanum, nullis regionum finibus impeditum, non est mirandum, quum hujusmodi evangelii propagatio moribus episcoporum Hibernorum seu Scotorum sit omnino consentanea, ut sæpe in Actis SS. dictum fuit.
c Aberdunensis, Moraviensis et Rossensis diœceses ævo S. Talaricani nondum erant constitutæ. Earum enim initia ad sæculum XI et XII referenda videntur [Keith, op. cit., 100, 135 et 184.] . Quapropter intelligendi sunt hoc loco tractus postea intra illarum diœcesium fines comprehensi.
d Fertur S. Talaricanus obiisse in Lismora, Scotiæ insula, non autem in ea Lismora quæ Hiberniæ est oppidum [Cfr. Lewis, A topogr dict. of Scotland, V° Lismore; idem, A topogr. dict. of Ireland, V° Lismore.] .
DE S. ARILDA, VIRGINE ET MARTYRE IN COMITATU GLOCESTRIENSI IN ANGLIA
INTER SÆCULA, UT VIDETUR, VII ET X.
SYLLOGE.
Arildis, virgo et martyr in comitatu Glocestriensi in Anglia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unica. De S. Arildæ memoria in fastis recentioribus; de ejus cultu et translatione; de tempore quo vixit.
Richardus Challoner, vicarius apostolicus Londinensis, in Supplemento Martyrologii sui Britannici, celebrat ad hanc diem memoriam S. Arildæ, [Memoratur hodie a recentioribus martyrologis S. Arilda,] virginis et martyris, miraculorum gloria illustris. Quod præconium præluxit scriptori Kalendarii Anglicanæ Ecclesiæ illustrati, et anno 1851 tum Oxoniæ tum Londini a Joanne Henrico Parkero editi [The Calendar of the Anglican Church illustrated, pag. 185.] . Equidem affirmare non ausim genuinum hunc esse ejus diem festum, quoniam ipse Challoner profitetur se aliquando in referendis sanctorum nominibus a lege dierum cultus, quod eos ignoret, discedere [A Memorial of ancient British piety, Præf., pag. 7.] . Sed, quum in nullis aliis fastis beatæ virginis natalem repererimus, nihil nobis superest, nisi ut recentiorem illum ducem sequamur. Refert porro ille idem, secundum Itinerarium jussu Henrici VIII, adhuc catholici, a Lelando institutum et descriptum [The itinerary of John Leland the antiquary, edit. Oxon. 1744.] , S. Arildam pudicitiæ servandæ causa, in Kington prope Thornbury, martyrium fecisse, atque inde ejus corpus fuisse translatum ad abbatiam Glocestriensem. Præterea e Willisio addit ecclesiam loci Oldberry seu Oldbury in comitatu Glocestriensi sub ejus patrocinio Deo dicatam fuisse. Verba Lelandi hæc sunt: Sancta Arildis, virgo, martyrium fecit in Kington prope Thornebury. Ejus corpus translatum fuit in hoc monasterium (Glocestriense), ubi multis miraculis claruit [Itinerary, tom. IV, pag. 76, edit. Thomæ Hearne.] . De eadem sancta martyre Lelandus postea rursus mentionem facit, dicens eam manu Muncii tyranni, quod illius lecto uti nollet, capite fuisse amputatam [Ibid., tom. VIII, pag. 31.] .
[2] [occisa in ducatu Glocestriensi, ubi ei dicata fuit ecclesia.] Verum, quum Kington sit locus exiguus parumque notus, qua Angliæ parte jaceat, accurate indicandum est. Nec labor est improbus conjicienti oculos in mappam Angliæ occidentalis: ibi videlicet ad littus fluminis Sabrinæ (quod decurrens ab Aquilone per Glocestriam in mare influit), videbit primo pagulum Oldbury, quem Camdenus [Britannia, tom. I, pag. 262, edit. Gough.] aliique veterem Trajectum esse contendunt: et hinc non procul, Thornbury versus, cujus pars (tything) est, jacet Kington, ut videre est in chorographia ducatus Glocestriensis inserta Dictionario topographico Angliæ Samuelis Lewis. In hoc, inquam, loco cæsa est beata martyr. Licet itaque Oldbury supra Sabrinam adjaceat Kingtonio, cave tamen ne illic exstare putes templum S. Arildæ; non ita est. In eodem scilicet ducatu Glocestriensi, jacet alterum Oldbury, communiter dictum Oldbury on the Hill, inter Tetbury et Wickwar, initio hujus sæculi capiens dumtaxat incolas 240, et ea forsan de causa jam pridem parochiæ de Didmarton unitum, ut Liber Regis seu Thesaurus rerum ecclesiasticarum, a Joanne Bacone [Liber Regis vel Thesaurus rerum ecclesiasticarum, pag. 340.] , rege Henrico VIII, ante consummatum schisma collectus, testimonio est. Patrona parochialis hujus templi erat S. Arilda, quam idem Baco et Nicolaus Carlisle [A topographical dictionary of England, V° Oldbury on the Hill.] vocant Arild, et Samuel Lewis [A topographical dictionary of England, tom. III, pag. 449.] falso Arilam: qui error admissus est in supradictum Kalendarium illustratum. Plura non videtur tradere Browne Willis, a Challonero prolatus, quum solo Baconis libro usus sit.
[3] [Translatum fuit corpus in monasterium Glocestriense.] De translatione corporis S. Arildæ Glocestriam nihil in Monastico Anglicano novo; neque etiam in Historia et Cartulario Monasterii S. Petri Gloucestriæ, quæ tribus tomis anno 1867, secundum veteres mss. codices, edidit Londini Wilhelmus Henricus Hart: ut neque illinc qualitercumque colligi possit quo ævo beata martyr vixerit. Verumtamen quum monasterium Glocestriense circa annum 680 super Sabrinam fluvium conditum fuerit, liquet S. Arildæ corpus post illa tempora eo devenisse. Firmius argumentum petitur ex dedicatione ecclesiæ Oldburiensis; nam hoc Angliæ proprium est, ut ex duodecim fere millibus locorum sacrorum omnia pleraque sanctis sæculo X antiquioribus dedicata sint, et reliqua paucissima sanctis indigenis, decreto pontificio canonizatis [The Calendar of the Anglican Church illustrated, pag. 304 et seqq.] . Unde aliquatenus sequitur S. Arildæ cultum jam sæculo X viguisse.
DE S. ÆDELNODO ARCHIEPISCOPO CANTUARIENSI IN ANGLIA
ANNO MXXXVIII.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Ædelnodus, archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Cultus S. Ædelnodi. Ejus munia ante episcopatum. Iter in Italiam.
Ad diem præcedentem S. Eadsii, archiepiscopi Cantuariensis, res gestas persecuti sumus; [Colitur S. Ædelnodus] nunc dilucidanda sunt Acta ejus proximi decessoris S. Ædelnodi seu Agelnodi, cognomine Boni [Will. Malmesb., De gestis regum Angliæ, lib. II, pag. 75, apud Savile, Rerum Anglicarum Scriptores post Bedam. Rogerius de Hovedene, tom. I, part. I, pag. 87, edit. Londin. 1868. Radulphus de Diceto, apud Wharton, Anglia sacra, tom. II, pag. 683.] , quem scriptores antiqui aliquando Agelnothum, Athelnodum, Ægelnothum, Ednodum, vel etiam Æthelnotum appellant. Nos eum Ædelnodum seu Ægelnodum vocabimus, quoniam ipse hoc modo, diplomatibus subscribens, sese nuncupavit. Quonam ævo, utrum statim a morte, an postea, sanctorum cultus ei deferri cœptus sit, minus apertum est, quum antiquiora documenta nihil hujusmodi exhibeant. Eum tamen brevi post felicem obitum Osbernus, S. Elphegi martyris biographus, virum sanctum et bonum dixit [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. VI, part. I, pag. 124, edit. Paris. 1701.] , quod infra videbimus; item auctor Encomii Emmæ reginæ Anglorum, virum omni virtute et sapientia præditum [Apud Duchesne, Scriptt. historiæ Normannorum, pag. 174.] . In obituariis antiquissimis Ecclesiæ Cantuariensis vir piæ memoriæ prædicatus fuit [Wharton, Anglia sacra, tom. I, pag. 54.] . Wilhelmus Malmesbiriensis, scriptor non ignobilis sæculi XII, hanc de eo scripsit laudem [De gestis regum Angl., pag. 75, apud Savile.] : Erant tunc in Anglia summi et sapientissimi viri, quorum præcipuus Egelnothus archiepiscopus post Livingum; multum deinde extollit ejus sanctitudinem. Verum nemo non videt hæc omnia elogia non supra personam, sed supra mores cadere [Cfr. Benedictus XIV, De beatif. SS., lib. II, cap. 23, num. 1.] , ac proinde potius venerationis quam cultus esse significationes. Primus ex scriptoribus qui nobis occurrant Trithemius, vir vere præclarus, anno 1516 vita functus, eum sanctum appellat, nec indicat quo pacto beatus archiepiscopus fuerit honoratus: sed inde tamen colligitur ei centum annis ante Urbani VIII decreta anni 1634, cultum ecclesiasticum fuisse tributum.
[2] [die 30 octobris.] Trithemius in Catalogo virorum illustrium Ordinis sancti Benedicti, recensens libro III viros SANCTOS ET CANONIZATOS illius Ordinis, scribit cap. 247: De sancto Egelnotho episcopo. Egelnothus, ex monacho in Anglia archiepiscopus Cantuariensis, vir sapientia et sanctitate clarissimus, magnos in Ecclesia Dei utiliter impendit labores, et plura sanctitatis suæ vestigia reliquit [Trithemii Opera, pag. 103, edit. Busæi.] ; quin addit, in Chronico Hirsaugiensi, eum propter sanctitatem vitæ et eruditionem scripturarum clarum fuisse, et postea Cantuariensis ecclesiæ archiepiscopum factum, magna sanctitate insignem miraculorum attestatione evasisse [Trithemii Opera hist., tom. II, pag. 50, edit. Marquardi.] . Trithemium, quod nemo mirabitur, secuti sunt, S. Ædelnodo etiam diem festum 30 octobris assignantes, Mabillonius [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæcul. VI, part. I, pag. 447, edit. Paris. 1701.] , auctor Martyrologii Anglicani de quo Alfordus [Annales Eccles. Anglic., tom. III, pag. 513.] , Ferrarius in Catalogo Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, Bucelinus in Menologio Benedictino, Ghinius in opere cui titulus: Sanctorum Canonicorum Natales, Castellanus in Martyrologio Universali, Richardus Challoner, vicarius apostolicus Londinensis [A memorial of ancient British piety, pag. 151.] , vir apprime versatus in rebus hagiologicis Angliæ, aliique [Joannes Pitseus, Relationum histor. tom. I, pag. 183. Nicolas, The chronol. of history, Roman and church Calendar, 30 octob.] . Fueritne S. Ædelnodus alicujus ecclesiæ aut loci patronus, nec affirmare nec negare ausim, quum monumenta historica in hanc rem nunc prorsus desint. Aliquod tamen sub oculis habuisse existimo Castellanum, qui Ædelnodum, uti diximus, in Martyrologio Universali sanctum nuncupavit. Monet enim sese in Additionibus huic libro a se adjectis, nulli servo Dei appellationem sancti dedisse, nisi ejus cultus esset omnino legitimus, vel ex eo quod templum aut altare fuerint in ejus honorem dicata, vel quod ejus nomen antiquis kalendariis aut martyrologiis sit inscriptum, vel quod ut sanctus in loco quodam honoratus fuerit, vel quod juxta normam usitatam fuerit canonizatus [Martyrologe Universel, Avertissement.] .
[3] [Prius monachus Glastoniensis fuit, postea archiepiscopus Cantuariensis.] Qui scriptores veteres de S. Eadsio locuti sunt, plerique etiam S. Ædelnodi meminerunt. His tantum adde Osbernum de Clare, et coævum Encomii reginæ Emmæ scriptorem, cujus verba modo attulimus. Nemo tamen, præter neotericos Parkerum, Godwinum, Walterum Hook vel alios forsan recentiores auctores, beati archiepiscopi Vitam scripsit: itaque congerenda sunt quæ circa ejus historiam apud veteres indicantur. Ab ejus natalibus exordiamur. Referunt inter alios Florentius Wigorniensis, Rogerius de Hovedene et Bartholomæus Cotton cum fuisse nobilis viri Ægelmari filium; non tamen addunt quibus muniis Ægelmarus functus fuerit. Cum a beato Dunstano, inquit scriptor historiæ monasterii Glastoniensis [Monasticon Anglic., tom. I, pag. 8, edit. 1655.] , baptizaretur, erectam manum tenuit, more episcopi benedicentis populum; unde beatus Dunstanus, divinitus inspiratus, eum archiepiscopum prædixit. Ætate maturior, vitam monasticam in cœnobio S. Mariæ Glastoniensi, Ordinis S. Benedicti, professus est [Ibid. Willelm. Malmesb., De gestis regum Anglor., lib. II, pag. 75. apud Savile.] ; dein fuit decanus ecclesiæ Christi [Chronicon Anglo-Saxon., ad annum 1020.] , id est cathedralis Cantuariensis; tandem anno 1020 Livingo, archiepiscopo Cantuariensi, vita functo, successit. Ejus consecrationem idibus novembris peractam fuisse, legimus in Chronico Petriburgensi [Chron. Petrib., ad ann. 1020.] . Addunt Radulphus et Bartholomæus Cotton eum, antequam ad hanc eximiam dignitatem est productus, fuisse Lincolniensem episcopum [Rad., tom. II, pag. 197, edit. Stubbs. Cotton, pag. 362, edit. Luard.] . Verum id nullus alius antiquus scriptor subindicat; Bartholomæus vero, nominum probabiliter similitudine deceptus, B. Ædelnodum acceperit pro Eadnoth, qui, ab anno 1034 ad annum suum emortualem 1049, sedit episcopus in cathedra Lincolniensi. Narrant auctor Chronici Anglo-Saxonici [Ad ann. 1020, in Mon. britt., pag. 427.] et Rogerius de Hovedene [Chronica, tom. I, pag. 87, edit. Stubbs.] eum a Wulstano, archiepiscopo Eboracensi, episcopum fuisse ordinatum: cujus rei testimonium superest diploma ipsius Wulstani, dicentis se hanc cærimoniam, jubentibus Cnutone seu Canuto rege et Emma regina, peregisse; nec mirum, quum tunc temporis episcoporum electiones penes reges essent [Lingard, The hist. and antiq. of the Anglo-Saxon Church, tom. I, pag. 85.] . Erat quoque more receptum, ut archiepiscopus Eboracensis archiepiscopo Cantuariensi, et vicissim, unctionem episcopalem impertiret.
[4] [Pallium petiturus it Romam.] Biennio post Romam perrexit, a Benedicto VIII pallium petiturus: quod secus, uti in Commentario historico S. Eadsii vidimus [Cfr. supra, pag. 18.] , ei concessum non fuisset. Quo accepto nonis octobris [Chronicon Anglo-Saxonicum ad ann. 1022, apud Mon. britann., pag. 427.] , ingentem pecuniam Romanæ curiæ solvere debuit. Tale enim tributum archiepiscopis Cantuariensibus et Eboracensibus, pallium Romæ rogantibus, isto ævo indictum erat: quod colligimus ex epistola quam Canutus rex, anno 1031 Roma reversus, ad S. Ædelnodum aliosque Angliæ præsules et totam Anglorum gentem scripsit: Conquestus sum iterum, inquit, coram Domino papa (Benedicto VIII) et mihi valde displicere causabar, quod mei archiepiscopi in tantum angariabantur immensitate pecuniarum, quæ ab eis expetebatur, dum pro pallio accipiendo, secundum morem, apostolicam sedem peterent: decretumque est ne id deinceps fiat [Ibid., pag. 596. Savile, pag. 74. Cfr. R. de Cirencestria, tom. II, pag. 180 et seq. Radulfus de Diceto, Abbreviationes Chron., tom. I, pag. 175, edit. Stubbs.] . De beati viri itinere Romano narrat et auctor Chronici Anglo- Saxonici: Ædelnothus episcopus profectus est Romam, et susceptus fuit a Benedicto Papa (VIII) cum magno honore; isque propria manu eum pallio ejus induit, et in archiepiscopum honorifice consecravit. Hic postea eodem pallio indutus missas celebravit, prout ei Papa præceperat, et deinde cibis seipsum refecit cum Papa, tandemque cum plena benedictione domum reversus est. Subjicit chronographus: Leofwinus item abbas, qui fuerat injuste (de monasterio) apud Elig pulsus, ei fuit socius, et ipsum omni crimine purgavit, cujus (ut a Papa didicerat) fuerat insimulatus, testante archiepiscopo, et toto comitatu, qui apud eum aderat [Chronicon Anglo-Saxonicum ad annum 1022, edit. 1692, pag. 152.] .
[5] [Papia in Angliam secum fert S. Augustini brachium.] Domum rediens, ait Wilhelmus Malmesbiriensis, apud Papiam brachium sancti Augustini doctoris, centum talentis argenti, et talento auri comparatum, apud Coventreiam misit [Gesta regum Anglor., apud Savile, pag. 75.] . Hæc in libro Gestorum regum Anglorum. Idem Wilhelmus refert libro IV de Gestis Pontificum Anglorum: In Chestria Coventreiæ habetur brachium Augustini magni, theca inclusum argentea, cernunturque in celatura hujusmodi litteræ: HOC BRACHIUM SANCTI AUGUSTINI EGELNODUS ARCHIEPISCOPUS REDIENS A ROMA APUD PAPIAM EMIT CENTUM TALENTIS ARGENTI ET TALENTO AURI [Gesta Pontificum Anglorum, pag. 311, edit. Hamilton. Cfr. Joannem Oxenedem, pag. 19, edit. Ellis. Cfr. Acta SS., tom. VI August., pag. 378.] . Brevi post, hoc est anno 1023, S. Ædelnodus transtulit sancti Ælfegi reliquias ad Cantwarbyrig de Lundene [Chronicon Anglo-Saxonicum ad annum 1023.] . Hanc rem, utpote quammaxime memorabilem, plerique Angliæ historici antiqui libris suis inscripserunt, eam referentes alii, ut auctor Chronici Anglo-Saxonici ad mensem junium [Mon. britann., pag. 428.] ; alii ad mensem martium [T. Duffus Hardy, Desc. Catalogue, tom. I, part. II, pag. 622.] , secuti Osbernum auctorem synchronum, testem auritum, eumque valde sincerum. Illius scriptionis, quam vehementer desiderarunt nostri decessores, S. Ælfegi seu Elphegi martyris Acta commentariis ornantes, non nisi summam Operi Bollandiano inserere potuerunt [Acta SS., tom. II Aprilis, pag. 641.] : jam integram exhibere licet.
§ II. S. Elphegi translatio. Amicitia S. Ædelnodum inter et Cnutonem regem.
[S. Ædelnodus S. Elphegi corpus transfert,] Prius in memoriam revocandum est S. Elphegum a Danis, Cantuariam anno 1012 igni ferroque vastantibus, fuisse occisum, iisque, antequam mortem obiit, dixisse, nisi religionem christianam susciperent: Pejori profecto quam Sodoma morte peribitis, nec in hac terra in perpetuum radicabitis [Ibid., pag. 640. Cfr. Mabillon, Acta SS. O. S. B., tom. VIII, pag. 111 et seqq., edit. 1733.] . Cujus vaticinii veritatem anno 1023 pervidentes Dani, ut sanctus martyr a se omnem calamitatem averteret, sibique propitius adesset, gnavam operam posuerunt. Quæ narrat Osbernus, S. Elphegi translationem Londino Cantuariam describens: At princeps Danorum Cnut, ait, cum videret populum suum ab exercitu Anglorum sine intermissione dirissime cædi, et jam fere propter rerum difficultatem ad deditionem se compelli; accersitis omnibus, qui ad se confugerant, sapientioribus Anglis, consuluit eos, quid causæ esset, quod tot sibi adversa contigissent. Qui omnes uno ore respondentes dixerunt: “Prophetia est venerandi martyris Elphegi; qui, cum a patribus tuis crudeli interrogatione circumventus fuisset, prædixit iis, quod in regno Anglorum perpetuo non essent radicaturi, sed pejori quam Sodoma morte perituri. Nunc ergo, si vis illum tuis temporibus placabilem facere, hujus te pollicitationis fœdere apud illum constringe; ut cum felix rerum fuerit successio, venerabiles corporis illius reliquias de loco, in quo conditæ sunt, tollas, atque ad sedem patriarchatus sui, servato more antiquorum, transferre studeas.” Assensit itaque princeps senatorum [consilio; consilium sequitur] divinæ propitiationis declaratio. Non post multos etenim dies Cnut pacem obtinuit, post pacem regni dimidium, post dimidium totum. Cumque ab omni bellorum tumultu requies undique data fuisset, recordatus quid beato Elphego quondam promisisset, directa legatione vocavit Egelnothum archiepiscopum, qui tunc temporis summum in sancta Dorobernensi ecclesia gerebat sacerdotium: vir sanctus et bonus, et regi, propterea quod illum sancto Crismate livisset, valde acceptus. Qui sabbato vigiliarum Pentecostes Lundoniam adveniens, mandavit regi, in balneas forte descendenti, se adesse, et quid ipse velit statuere in ecclesia beati Pauli apostoli expectare. Quo ille excepto, sine mora de lavacro surgit, chlamyde solummodo nudum corpus obtegit, simplices pedibus subtalares inducit, sicque ad præsulem impigro gradu tendit; mandans omnibus familiæ suæ militibus, quos lingua Danorum Huscarles vocant, ut eorum alii per extremas civitatis portas seditiones concitent, alii pontem et ripas fluminis armati obsidant, ne exeuntes eos cum corpore sancti Lundanus populus præpedire valeat.
[7] [volente rege Cnutone,] Ingressus ergo rex ecclesiam, amplexatur archiepiscopum, osculans illum; statimque obseratis foribus, lætabunda simul ac tremebunda voce ait: “Ecce dies quam fecit Dominus, ut in ea transferatur thesaurus reliquiarum domini Elphegi de domo hospitii ad domum patriarchatus sui.” Ad quod dictum tremefactus super quam dici potest sacerdos, non enim sciebat cujus rei gratia a rege vocatus fuisset, in magna animi angustia dixit: “Non tibi imputet omnipotens Deus, domine mi rex, quod hoc facere voluisti, et non indicasti mihi consilium animi tui, quatinus instructior ac per omnia paratior advenirem; ne in medio civitatis hujus tam magnæ peremptus occumberem. Aut si placuit rem tam difficilem incipere, cur saltem non adduxisti viros, qui hujus operis possent ministri existere? Cum lapis ad monumenti ostium positus tanti ponderis existat, ut vix a multis boum paribus valeat moveri; nedum a duobus, qui soli præsentes assunt, debeat monachis revolvi. Inepta est ista consideratio. Aliud tempus et aliæ vires considerandæ sunt.” Cui rex in Domino plurimum confortatus, ait: “In hoc, Pater sancte, maxime apparebit, quod nobiscum beatus ille volet transire, si quod impossibile hominibus est, ipse sua virtute fecerit esse possibile. Semper enim difficultas miraculum gignere consuevit. Vestra igitur Sanctitas Deo se in oratione prosternat; monachi, ad aperiendum sepulcri ostium fidenter accedant. Ego valvarum januis ostiarius incumbam.”
[8] [et operam conferentibus monachis,] Itaque petita atque accepta benedictione Pontificis, monachi, quorum alter Godricus, ejusdem martyris quondam discipulus ac post aliquot annos Cantuariæ Ecclesiæ decanus, a quo hæc omnia, quæ narramus, diligenter perquisita accepimus; alter vero Alfwardus cognomento longus vocabatur, cui datum est magno quondam adhæsisse Dunstano. Hi ergo accepta benedictione, arripiunt ferreum, quod e regione stabat, candelabrum, molientes effractionem superioris structuræ, murali opere firmissime agglutinatæ. Atque ut illi asseruerunt, qui testem assertionis suæ Deum invocaverunt, vix leviter manus monachi admoverant, cum minores lapides, cæmentum et quidquid operis desuper eminebat, quasi arborum folia sub prima hyeme agitata, cadebant. Cumque ventum fuisset ad lapidem, patentis monumenti opertorium, flexis genibus solo procumbunt, subpositis humeris eundem impellunt, moxque in alteram facili motu partem avellunt. Quod revera supra quam credibile est admirabile: cum, sicut prædiximus, quem multa boum paria non traherent, eum bini tantummodo monachi levi impulsu lapidem revolverent. Accurrunt itaque admiratione perterriti rex et archiepiscopus, lachrimantibus oculis introrsum aspiciunt, vident organum quondam Spiritus Sancti incorruptum jacere, nec quippiam putris in toto corpore læsionis inesse. Et computantes annorum seriem, comperiunt illum annum esse decimum *, ex quo idem sanctus illic conditus fuerat. Exclamat itaque rex fortiter præ gaudio, talesque permixtas lachrimis preces effundit: “Pater, inquit, sanctissime, super omne delectamentum suavissime, Pater beatissime, super omnes mundi thesauros pretiosissime, hujus peccatoris miserere; nec mihi obsistat vel prima indignitas, vel parentum meorum in te contra justum et bonum expleta crudelitas. Ego te potentissimum æterni regis fateor amicum; ac deinceps quoad vivam, meum constituam advocatum. Salva me, salva omnes tu, æterna salvatione salvate; et nobiscum, magnam filiis tuis facturus lætitiam, proficisci dignare.”
[9] [Cantuariam;] Accedens autem propius summus Dei sacerdos, ut suis manibus venerandum corpus tractaret ac levaret, æstuabat animo, nusquam tabulam reperiens cui suppositum ad navim deferri valeret. Cumque in magna desperatione dubius staret, animadvertit ligneam corpori tabulam substratam, ita ad mensuram corporis per longum et latum extensam, quasi ad hoc solum primi eam conditores supposuissent, ut inde aliquando sine aliqua difficultate intacto corpore idem sanctus levari debuisset. Læti ergo ac præter spem hilares effecti, accipiunt lintheum, quod ad obsequium Pontificis minister Godricus secum detulerat, et in illo sacrosanctos artus subjacente ligno pariter involvunt. Sed cum aliqua pars corporis adhuc discooperta remaneret, cucurrit præfatus monachus ad altare sancti Pauli apostoli, rapiensque sindonem desuper jacentem, dimidiam pro sindone auri libram reposuit, rapidoque cursu ad obvolvendum quod residuum erat, rediit. Tum levato in humeris monachorum pretioso pretiosi corporis thesauro, descendunt angusto itinere per viam quæ ducit ad flumen Tamisium, prosequentibus illos rege et archiepiscopo, utroque illorum tota animi vigilantia ad Deum intento. Jamque ad flumen appropinquare cœperunt, cum ecce regia navis aureis rostrata draconibus, armigeris repleta militibus, venienti martyri obvia offertur. Quam citius dictu rex insiliens, expansis brachiis martyrem suscepit, deinde protensa dextera Pontificem induxit. Mox remota a littore navi, sedebat rex gubernaculum tenens, navim ad ripam fluminis contrariam dirigens. Videres ergo magnam Dei potentiam obsequio martyris favere. Dum hinc pontem et totas fluminis ripas loricatis stratas militibus conspiceres; illinc per extremas urbis portas simulatorias seditiones excitatas audires; attenderes regem navem regentem, remigem nobilem remos trahentem, orantem archiepiscopum, et sanctos monachos obsequium præstantes. Inde confestim apprehensa tellure, primus de navi rex egreditur, acceptum corpus vehiculo imponit. Post hæc valida cum manu militum præmittit. Ipse vero cum archiepiscopo in ultimo pontis margine sedebat, quousque ii qui præcesserant, ab urbe longius remoti existerent. Timebat namque civium irruptiones. Deinde surgens et liberalibus jocis archiepiscopo alludens: “Liberatus es, inquit, et meo munere de periculo mortis, de qua te liberari non posse arbitrabaris. Jam securus ad sanctum proficiscere; atque ut nostris faveat temporibus, humiliter deprecare. Ego vobiscum pariter irem, si magnis, ut nosti, regni negotiis occupatus non essem. Regina cum filio meo Hardecnut Cantiam incolit; illi, ut vobis cum tota nobilitate occurrat, mandabo.”
[10] [quod ibi magna solemnitate] Divisus ergo a rege archiepiscopus, cum ingenti Huscarlium turba præcedentes subsequitur. Cumque jam ita prope fuisset, ut a præcedentibus oculosque semper post tergum deflectentibus, pulvis in cœlum elatus videri potuisset; suspicati iidem ipsi, qui præcedebant, cives de civitate egressos, mature cum paucis monachos ministros et martyrem præmittunt. Ipsi autem ad vicum Plumstede venientes, obsident angusta loca, tribus turmis tria prædia * instituentes, animum pro amore beati martyris mori paratum habentes. Sed viso cominus crucis vexillo, agnoscunt socios quos timebant adversarios; et majus quam putaverunt, gaudium invenerunt. Sic ergo gradientibus illis, et eadem nocte in villa quæ dicitur Earthea manentibus, occurrit infinita Cantiæ multitudo, equitibus permixti pedites, mulieres viris, senibus adolescentes; singuli per turmas suas choros ducentes, citharas percutientes, et quasi arcam fœderis Domini in jubilo deducentes. Credas non aliter filios Israel concinere, vel cum eos propheta Dei Moyses de medio Rubri maris siccis pedibus eduxisset, vel cum arcam Domini de medio Aminadab in civitatem suam rex David transferret.
[11] [suscipitur.] At cives Cantuarini, cum audissent, quod pater vitæ et socius mortis eorum advenisset, sicut Jacob propter Joseph de gravi somno quasi excitati, et præ gaudio in lachrimas resoluti, obviam prosiliunt; lætantes, quod illum possent iterum videre, cujus beneficia tam in vita quam in morte parentes sui multiplicia sensere. Super omnes homines majorem monachi Ecclesiæ Christi lætitiam gerebant, dum solenni ritu templum ornarent, levitica ac sacerdotalia vestimenta induerent; hi crebris motibus crepitantia tintinnabula diducerent; illi lucernas, evangelia, gemmatas in manibus cruces gestarent, et canoris vocibus ultra longa civitatis pomœria obvii procederent. Inde cum ineffabili totius Cantuarinæ urbis tripudio susceptus, ad ecclesiam non Doctoris gentium sicut olim, sed Salvatoris omnium, quam vivens semper amore coluerat, virtute corroboraverat, pro qua etiam et quacum mortem sustinuerat, translatus, in eadem, non quasi noviter conclamatus, sed quasi cum Deo in perpetuum vivens honoratus, collocatus est. Cumque tertius illucesceret dies, regina Emma cum omni, quæ secum aderat, nobilitate advenit; oblatisque muneribus in diversis cararum rerum speciebus, benedixit Deo viventi, qui ad honorem et gloriam nominis sui in tanta magnificentia illum reduxit, quem ad ejus blasphemiam cum tanto opprobrio inimicus abduxit. Atque ut aliquam filiis idem sacratissimus Pater gratiæ suæ micam ostenderet, post septem dies muto cuidam reddit loquelam; alium post paulum ferro vinctum, confracto ferro, reddit solutum [Apud Wharton, part. II, pag. 144 et seq.] .
[12] [Fuit valde acceptus regi Cnutoni;] In quo documento historico videmus S. Ædelnodum fuisse Cnutoni regi, propterea quod illum sancto Crismate (in regem Anglorum) livisset, valde acceptum. Quod etiam refert Gervasius [Apud Twysden, Historiæ Anglicanæ Scriptores, col. 1651.] ferme eadem atque Osbernus verba usurpans. At necessitudinis S. Ædelnodum inter et Cnutonem aliam fuisse causam opinabuntur, qui apud Bromptonum [Ibid., pag. 906.] , Ingulphum [Apud Savile, Rerum Anglicarum Scriptores, pag. 892.] et Radulphum de Diceto [Apud Wharton, Anglia sacra, tom. II, pag. 683. Cfr. Langebek, Scriptt. rerum Danicarum, tom. II, pag. 454.] legerint Cnutonem a Livingo, proximo decessore S. Ædelnodi, regem fuisse consecratum. Ipsam autem necessitudinem indubiam faciunt verba Wilhelmi Malmesbiriensis, dicentis: Egelnothus … multa opera prædicabili memoria digna fecit, regem ipsum auctoritate sanctitudinis in bonis actibus mulcens, in excessibus terrens [Will. Malmesb., De gestis regum Anglorum, lib. II, pag. 75, apud Savile.] . Hinc beati archipræsulis monitu, rex ad transmarinas ecclesias pecunias mittens, maxime Carnotum ditavit; ubi tunc florebat Fulbertus episcopus in sanctitate et philosophia nominatissimus [Ibid., pag. 76. Radulphus de Diceto, apud Wharton, tom. II, pag. 683.] . Huc etiam referendum quod idem Wilhelmus narrat de contentione inter regem et episcopum circa S. Edithæ sanctitatem: Egelredo rex successit, inquit, Cnuto, natione Danus, vir efficax, sed qui pro gentilitiis inimicitiis sanctos Anglos non diligeret. Qua consuetudine contumatior, cum quadam Pentecoste apud Wiltunam esset, in ipsam virginem (Edigtham) solennes cachinnos effudit: “Nunquam se crediturum filiam regis Edgari sanctam esse, qui vitiis deditus maximeque libidinis servus, in subjectos propior tiranno fuisset.” Hæc dum ille, stomacho suo serviens, cruditate ructaret barbarica, contradicebat Ednodus archiepiscopus qui aderat. Cnuto concitatior aperiri sepulchrum jubet, visurus quid sancti mortua virgo afferret. Effracto ergo mausoleo, defuncta, oppanso ante fatiem velo, cingulotenus assurgere et in contumacem regem impetum facere visa. Hoc ille metu turbatus, longe reducto capite debilitatoque rigore genuum, lapsus humo concidit. Ruina corpus attrivit, adeo ut intercepto diutius anhelitu exanimis putaretur. Sed redeunte paulatim vigore, letum * erubuit, quod quamvis severe castigatus, pœnitentiæ reservatus sit [Willelm. Malmesb., Gesta Pontificum Anglorum, pag. 190, edit. Hamilton. Cfr. Ranulphus Higdenus, Polychronicon, tom. VI, pag. 476. Bromptonus, apud Twysden, col. 909.] .
[13] [cui mortuo fidem retinuit,] Cnutoni, anno 1036 e vivis sublato, fidem retinuit S. Ædelnodus: cujus rei præclarum testimonium dedit, nolens alii quam filio regis ex Emma nato unctionem regiam conferre. Scilicet post Cnutonis obitum, regnum Angliæ, dicit Ingulphus [Apud Savile, pag. 895.] , fuit divisum inter duos germanos fratres (filios Cnutonis, quorum alter) Hardecnutus … (ex Emma natus), australes provincias ultra Tamesem fluvium, Haroldus (ex alio matrimonio ortus), boreales cum Londoniis, totamque terram circa dictum fluvium accepit. Hardecnutus ergo, accepta portione sua Danemarchiam adibat; ubi cum moras diutius justo innectebat, Haroldus in regem super totam Angliam elevatur: quibus peractis, petiit Haroldus a S. Ædelnodo ut regiam coronam Angliæ ipsius capiti imponeret; sed renuit sanctus archiepiscopus, quia Cnutoni regi promiserat sese nihil tale, viventibus filiis Emmæ, præstiturum. Quam rem scriptor coævus in Encomio reginæ Emmæ literis mandavit, dicens: Qui electus (Haroldus), metuensque futuri, advocat mox archiepiscopum Ælnotum, virum omni virtute et sapientia præditum: imperatque et orat se benedici in regem, sibique tradi cum corona regale suæ custodiæ commissum sceptrum, et se duci ab eodem, quia ab alio non fas fuerat, in sublime regni solium. Abnegat archiepiscopus, sub jurejurando asserens, se neminem alium in regem (filiis Emmæ reginæ viventibus) laudare vel benedicere: “Hos meæ fidei Cnuto commisit, his fidem debeo, et his fidelitatem servabo. Sceptrum et coronam sacro altari impono, et hoc tibi nec denego, nec trado: sed episcopis omnibus, ne quis eorum ea tollat, tibive tradat, teve benedicat, apostolica auctoritate interdico. Tu vero, si præsumis, quod Deo mensæque ejus commisi, invadito.” Quid miser ageret, quo se verteret, ignorabat. Intentabat minas, et nihil profecit. Expendebat munera, et nil lucratus; doluit, quoniam vir apostolicus nec valebat minis dejici, nec muneribus flecti. Tandem desperatus abscessit, et episcopalem benedictionem adeo sprevit, ut non solum ipsam odiret benedictionem, verum etiam universam fugeret christianitatis religionem [Apud Duchesne, Histor. Normannorum Scriptt., pag. 174.] .
[14] [nolens coronare nisi filios Emmæ.] Eum tamen postea fuisse coronatum, referunt tum alii, tum Richardus de Cirencestria, ubi dicit [Speculum histor., tom. II, pag. 186, edit. Mayor.] : Anno dominicæ Incarnationis 1036 apud Westmonasterium regni Angliæ diademate insignitur. Idem multo ante memoraverat Ingulphus, scriptor coævus: Haraldus, inquit, dedit monasterio nostro (Croylandiæ) chlamydem coronationis suæ de serico, aureisque floribus intextam, quam postea secretarius commutavit in cappam: pluraque nobis bona fecisset, (tantam gratiam dominus abbas Brithmerus in illo repererat,) nisi eum adhuc in januis regni reptantem cita mors præpropere sustulisset [Apud Savile, pag. 905.] . Quamvis autem scriptor hic antiquissimus non tradat quisnam episcopus insigni regio Haroldum evinxerit, indicat Walterus Hook beatum Eadsium, alii vero, ut Radulphus de Diceto [Apud Wharton, tom. II, pag. 683.] , vulgatus Petrus ab Ickham [Le Livere de Reis de Britannie, pag. 114, edit. Glover.] , Bromptonus [Chronicon, apud Twysden, col. 932.] , beatum Ædelnodum. Petri verba exscribere juvat: Hic Haroldus coronatus fuit ab Ethelnotho, archiepiscopo Cantuariensi, Kingstunæ. Nonnulli dicunt eum regem factum esse a rege Canuto, quum hic Roma rediit, seu anno 1032. Cui temporum notationi assentiri non licet, quippe quæ pugnet cum iis quæ tradidit egregius ille et coævus auctor Encomii reginæ Emmæ [J. Langebek, Scriptt. rerum Danicarum, tom. II, pag. 472.] . Neque Haroldo solum, si eumdem Petrum et Radulphum de Diceto audire volumus, sed ipsi Hardecnuto diadema imposuit beatus Ædelnodus, et quidem apud Londinum, anno 1040. Sed ista rursus improbanda, quæ et aliorum historicorum, et ipsius Radulphi narrationibus repugnant: dixerat enim paulo ante B. Ædelnodum anno 1038 diem suum obiisse.
[15] [Plures episcopos sacravit et libros scripsisse fertur.] Neque oblitus est S. Ædelnodus, in primatiali cathedra Cantuariensi sedens, sese olim monasterii Glastoniensis fuisse alumnum. Quapropter, quando Cnuto rex petiit Glastoniensis monasterii ecclesiam, ad S. Edmundi regis sepulchrum Deum oraturus, adstitit regio lateri supradictus Edelnothus, qui septimus Glastoniensis cœnobii præsidebat cathedræ Cantuariensi. Quam occasionem nactus, regi antecessorum suorum privilegia cœnobio Glastoniensi concessa ostendit, rogavit et rogando obtinuit, ut scripto regio … confirmaret. Quod decretum post allata verba recitat Wilhelmus Malmesbiriensis [Apud Savile, pag. 75. Kemble, Codex diplom., tom. IV, pag. 40.] . Fertur quoque ecclesiam S. Edmundi, regis et martyris, anno 1032 Deo dicavisse [Bartholomæus Cotton, pag. 363, edit. Luard. Joannes de Oxenede, Chronica, pag. 20.] , in honorem Deiparæ et S. Edmundi [Matthæus Paris, Chronica majora, tom. I, pag. 508.] , atque etiam Joseph Landaviæ et Bleduc episcopum sancti David Cantuariæ consecrasse [Barth. Cotton, pag. 363. Cfr. W. Rees, The liber Landavensis, pag. 241 et 518.] . Item ordinavit et Gerbrandum episcopum, in regnis borealibus religionem christianam prædicaturum [Adamus Bremensis, Gesta pontificum Hamburgensis Ecclesiæ, lib. II, cap. 92, col. 539, edit. Migne.] . Ipse dedit quandam terram dominicam sanctæ Mariæ Raculfensis monasterii, L. scilicet agros in præstariam annuo duobus ministris (suis) Ælfwoldo et Eadredo, ex consensu fratris nostri Guichardi decani ejusdem ecclesiæ sanctæ matris Dei, ut illam terram habeant non longius quam ipsi placuerit decano vel ejus successori [Codex diplom., tom. IV, pag. 53.] . Nec alia B. Ædelnodi gesta tradiderunt scriptores antiqui aut recentes. Adde tamen quod in Chronico Hirsaugiensi, ad annum 1043, laudat Trithemius ejus eruditionem Scripturarum; et in libro de Ecclesiasticis scriptoribus [Opp. hist., part. I, pag. 262, edit. Marquardi Freheri.] : Egelnotus, inquit, archiepiscopus Cantuariensis Ecclesiæ in Anglia, vir in divinis Scripturis eruditus, et secularium literarum non ignarus, … scripsisse dicitur ad honorem Dei omnipotentis pulchrum opus; in laudem S. Mariæ, librum unum; epistolarum ad diversos librum unum; et quædam alia. Eadem fere Pitseus, qui sancto episcopo tribuit librum ad Leofricum Cestriæ consulem de brachio S. Augustini, quod secum ex Italia tulerat; item ad dictum comitem librum unum; item ad Fulbertum episcopum Carnotensem de laudibus beatæ Mariæ Virginis librum unum; præterea Epistolarum ad diversos librum [Relationum historicarum de rebus Anglicis, tom. I, pag. 183. Cfr. François, Dictionn. des écrivains de l'Ordre de S. Benoît, pag. 280. Dupin, Nouvelle biblioth. des auteurs ecclés., siècle XI, edit. Paris. 1696.] . Verum, ait Mabillonius, an isti libri alicubi exstent, vel an re ipsa beati Egelnothi sint sinceri fetus, nobis asseverare non licet, cum de iis nullus veterum, quem quidem sciamus, scripserit.
[16] [Obiit anno 1038.] B. Ædelnodum e vita cessisse anno 1038, referunt, (contradicente tamen cum paucis aliis Trithemio qui annum 1043 statuit,) scriptores antiquiores: quos nominare supervacuum est, quum sint iidem qui narrant S. Eadsium anno 1038 fuisse creatum archiepiscopum. Addunt Rogerius de Hovedene, Florentius Wigorniensis, Frater Walterus de Coventria [Memoriale, pag. 54, edit. Stubbs.] aliique [Cfr Canonicum Lichfeldensem, apud Wharton, tom. I, pag. 106. Radulphus de Diceto, apud Wharton, tom. II, pag. 683.] die IV kal. novembris (29 octobris) eum obiisse. Verum non pauci scriptores ab hoc placito recedunt: nam diem emortualem S. Ædelnodi assignat V kal. novembris (28 octobris) obituarium quoddam Cantuariense [Apud Wharton, tom. I, pag. 54.] ; III kal. aprilis (30 martii) Stephanus Birchingtonus [Ibid., pag. 5.] ; III kal. novembris (30 octobris) Martyrologium ms. cujus meminerunt decessores nostri in Actis Bollandianis [Acta SS., tom. II April., pag. 642.] . Discimus ex chronicis B. Ægelnodi obitus die septimo Egelricum Suthsexiæ præsulem obiisse: petierat enim a Deo ne post mortem sui dilectissimi patris Egelnothi in hac luce diu viveret [Cfr. Wharton, tom. II, pag. 683. Rogerius de Hovedene, tom. I, pag. 90, edit. Stubbs. Walt. de Coventria, tom. I, pag. 54, edit. Stubbs.] . Quam insignem amicitiam laudant Frater Walterus de Coventria, Rogerius de Hovedene pluresque alii.
[Annotata]
* immo XI, ait Wharton.
* annon præsidia?
* lege lætus
DE S. THYUDGARO CONFESSORE WESTERVICI IN JUTIA
MEDIO CIRCITER SÆCULO XI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Thyudgarus, presbyter in Jutlandia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unica. Descriptio Jutiæ. S. Thyudgari patria. Ejus iter in Angliam, Norvegiam et Daniam, labores apostolici et professio. Cultus.
Sanctus ille qui aliquando dicitur Theotgarus, Theocarius, Teotgarus, vernaculo sermone Thöger, et quem nos Thyudgarum, ut in antiquissimo reperitur documento, [In Norvegia et Jutia] vocabimus, primo in Norvegia, dein in Jutia seu Judlantia, Daniæ parte, Christi evangelium prædicavit. Cujus tractus brevem descriptionem concinnatam ab Adamo Bremensi, auctore temporum S. Thyudgari ferme æquali, ab initio proferendam ducimus. Scribit autem [Monum. Germ. hist., Scriptt., tom. VII, pag. 367 et seq.] : Provintia Danorum tota fere in insulas dispertita est, sicut etiam legitur in gestis sancti Anscarii. Hanc autem Daniam a nostris Nordalbingis flumen Egdore * dirimit, quod oritur in profundissimo saltu paganorum Isarnho, quem dicunt extendi secus mare barbarum usque ad Sliam lacum. Ceterum flumen Egdore descendit usque in occeanum Fresonicum, quem Romani scribunt Brittannicum. Et prima quidem pars Daniæ, quæ Judlant dicitur, ab Egdore in boream longitudine protenditur, habens iter tridui, si in Funem insulam divertis. Si vero a Sliaswig in Alaburg per directum viam metiris, quinque aut septem habes iter dierum. Hæc est strata Ottonis cæsaris usque ad mare novissimum Wendile *, quod in hodiernum diem ex victoria regis appellatur Ottinsand. Latitudo Judlant secus Egdoram diffusior est; inde vero paulatim contrahitur ad formam linguæ in eum angulum qui Wendila dicitur, ubi Judlant finem habet. Inde brevissimus in Nordmanniam transitus est. Ager ibi sterilis; præter loca flumini propinqua, omnia fere desertum videntur; terra salsuginis et vastæ solitudinis. Porro cum omnis tractus Germaniæ profundis horreat saltibus, sola est Judlant ceteris horridior, quæ in terra fugitur propter inopiam fructuum, in mari vero propter infestationem pyratarum. Vix invenitur culta in aliquibus locis, vix humanæ habitationi oportuna. Sicubi vero brachiasmaris occurrunt, ibi civitates habet maximas. Hanc regionem cæsar Otto … in tres divisit episcopatus. Talis erat Jutia quando ad ejus littora in Randrup [Cfr. L. Both, Danmark, En histor. topogr. Beskrivelse, tom. II, pag. 114.] S. Thyudgarus appulit, Christum notum facturus incolis pagi Thyensis, et præsertim oppidi Westervici. Hoc Jutiæ oppidum ex situ suo in occidentali (vester) sinu (vic) Lymico (Lijmfordem), ad mare, Norvegiam versus, nomen duxit; et, quamvis postea creverit, nunquam tamen evasit opulentum. Anno 1802 incolas 1029, anno vero 1875 incolas 2247 capiebat [Aagaard, Vestrivelse over Thye, part. IV, pag. 202. Cfr. Acta SS., tom. I Febr., pag. 402.] .
[2] [claruit S. Thyudgarus.] De S. Thyudgaro novimus tantum eum in Thuringia natum, primo in Angliam, dein sub S. Olao rege in Norvegiam, ac post ejus martyrium in Daniam migrasse, propagaturum in iis regnis religionem christianam; tandem Westervici, in Jutlandia, pie in Domino obdormisse. Plura quoque miracula ab eo vivo et mortuo patrata referuntur. Quas res gestas eruit nobis e documentis in bibliotheca Hafniensi * servatis, Ludovicus Schmitt, nostræ Societatis sodalis in Dania: scilicet e Breviariis Ottoniensi *, quod Lubecæ anno 1497 edidit Lucas Brandis; e Slesvicensi, typis Parisiensibus anno 1512 expresso; e Roschildensi et Lundensi, utroque Parisiis anno 1517 excuso: quorum prius fuit revisum atque castigatum opera Christierni Petri canonici, posterius revisum atque castigatum a Boecio Achonis, Alberto Laurentii et Johanne Petri canonicis; ex Aarhusiensi, juxta lecturam ordinariam chori Aarhussiensis, exactissima diligentia emendato, Aarhusiæ impresso anno 1510. At ex his breviariorum inscriptionibus perspicuum est, ea non tunc primum, sed multo ante fuisse adhibita; et proinde in diœcesibus Roschildensi, Lundensi, Aarhusiensi, pluribus annis ante illa tempore cultum S. Thyudgaro fuisse delatum. Idem existimandum de diœcesi Slesvicensi: nam ad Missam S. Thyudgari, quam in Missali secundum ritum Ecclesie Slesvicensis protulit anno 1486 Stephanus Arndes, præscribitur Collecta ut in Breviario Slesvicensi. Hoc autem breviarium secundum ordinarium et ritum ecclesie ac diœcesis Slesvicensis impressum (fuit) Lubecæ arte et ingenio Stephani Arndes A. D. 1486 f. Suspicor hunc librum spectasse Gotscalcum de Alefeld, qui fuit ultimus Slesvicensium episcopus catholicus [Cypræus, Annales episc. Slesvicensium, lib. III, cap. V, pag. 414 et seqq. Mollerus, Cimbria literata, tom. I, pag. 14 et seq.] , ubi in præfatione Breviarii Slesvicensis, anno 1512 editi, de librorum breviariorum paucitate in sua diocesi loquitur. Quam rara facta sint hæc monumenta, hodieque in bibliotheca regia Hafniensi religiosissime servata, ex hoc etiam apparet, quod anno 1634 Joannes Adolphus Cypræus, rerum ecclesiasticarum Slesvicensium longe peritissimus, (ut affirmant ipsi Lutherani [Mollerus, Cimbria literata, tom. I, pag. 119; idem, Isagoge ad historiam Cimbricam, part. I, cap. 7, pag. 124 et seq.] , quorum partes deseruerat, catholicus factus et Ordinem Fratrum Prædicatorum ingressus,) fere omnes Lectiones sanctorum borealium in eis contentas in Annales suos Slesvicenses transtulit, jure ac merito timens ne harum rerum memoria in æternum periret.
[3] [parum notus.] Cur autem pauca de S. Thyudgaro nobis innotuerint, ea præcipua causa videtur quod in extera terra, inter homines barbaros vel parum amicos, fere totam vitam egit atque diem obiit. Prima enim ætate, relicta patria, in Angliam migravit: hinc paulo post evangelium prædicaturus, Norvegos et exinde Danos adiit; uti multi fecerunt Angli, fidem ibi propagantes, neglectis et invitis episcopis Hamburgensibus, qui per Sueciam, Norvegiam et Daniam Romani pontificis erant legati. Ita factum videtur ut etiam Adamus Bremensis, rerum sacrarum Scandinaviæ scriptor diligentissimus et a partium studio alienus [Cfr. Monumenta Germaniæ historica, Scriptt., tom. VII, lib. II, cap. 78, pag. 319; cap. 87, pag. 323; lib. IV, cap. 242, pag. 383.] , plures quoque episcopos Anglos, evangelii præcones in Septentrionibus valde præclaros, vix nomine cognoverit, eorumque egregia facinora silentio transierit. Nihil itaque mirum si beati Thyudgari, qui munera episcopalia nec in Norvegia nec in Dania obiit, nullam notitiam habens, ejus memoriam omisit.
[4] [Natus in Thuringia,] Eum patria Thuringum quidem fuisse, ut ante dictum est, e lectionibus Breviarii Ottoniensis accipimus: verum non indicatur ibi quinam fuerint his temporibus Thuringiæ fines, neque id scientissimi rerum Germanicarum scriptores statuere audent. Id certum est, quod Eckhartus [Commentarii de rebus Franciæ Orientalis, tom. I, lib. XXI, pag. 345 et 348.] , Stephanus Alexander Würdtwein [Thuringia et Eichsfeldia ecclesiastica, Erfordia sacra, pag. 7 et seqq.] aliique ex S. Gregorii II [Cfr. Epistolæ S. Bonifacii, epist. XV, pag. 41 et seq. edit. Würdtwein.] , S. Bonifacii [Cfr. ibid., epist. XVIII, pag. 47.] et Ravennatis Anonymi [Cosmographia, lib. IV, cap. 25, pag. 229, edit. Berolini 1860.] scriptis ostendunt, haud raro Thuringiam nuncupatam fuisse Germaniam et vicissim; atque ejus fines non semper fuisse eosdem. Dicitur tamen gens Thuringa medio ævo plerumque inter Hassiam ad occasum, Misniam ad ortum, Franconiam ad meridiem, et Saxoniam ad septentriones domicilia habuisse, ibique tenuisse oppida Erfordiam, Mulhusiam, Northusiam, Vimariam, Jenam, Gotham, Eysenacum [Cfr. Baudrand, Novum Lexicon geographicum, tom. II, pag. 264, edit. Isenaci. Acta SS., tom. I Febr., pag. 210. Eckhart, tom. I, pag. 61 et 345. Ravennas Anonymus, pag. 229 et seq. Cfr. Pertz, Monumenta Germaniæ historica, Legum tom. V, pag. 112 et seq.] . Mirandum autem non est S. Thyudgarum inde sese in Angliam contulisse; quum Thuringi, uti jam pridem notarunt decessores nostri, in Anglos optime essent affecti, memores suam patriam ante ducentos annos fidei lumine a S. Bonifacio ejusque sociis, domo Anglis, fuisse illustratam; ab eis monasteria tum virorum tum mulierum condita fuisse, imo totam gentem a fera agrestique vita ad humanam cultumque civilem deductam.
[5] [migrat in Norvegiam, regnante S. Olao,] Quonam anno, quibusnam sociis beatus vir primo Angliam, dein Norvegiam petierit, neque ex ejus Vita Breviario Ottoniensi inserta, neque aliunde inferre licet. De his enim itineribus nihil præter hæc auctor Breviarii: Ad virilem vero etatem, inquit, accedens … relicta patria et cognacione sua … terram Anglicam expetivit. Ibi autem brevi tempore commoratus … navem ingressus, favente Deo, flante vento Norwegiam secundo pervenit… Olavus rex, audita ejus fama, eum ad se accersiri precepit suumque capellanum effecit. Veneritne sanctus vir in Norvegiam ante vel post beati Olai baptismum, difficile dictu est, quum de hac re in historiarum monumentis sileatur, et ex iis tantum colligi possit S. Thyudgarum in Norvegia vixisse quo tempore S. Olaus ibidem regnabat. Imprimis itaque videndum est quandonam rex ille imperii sit potitus. Id contigisse ipso baptismi anno omnes fere consentiunt, quamvis in definiendo baptismi tempore aliquando inter se discrepuerint auctores. Sæculo XII jam tres fuisse sententias, refert hujus ævi non spernendus scriptor [Apud Langebek, Scriptt. rerum Danicarum, tom. V, pag. 311.] , Theodoricus Nidrosiensis, in Historia ecclesiastica Norwagiensium, hisce verbis: Tunc (id est intra annos 995 et 1000) et eum (S. Olaum) una cum matre, ibidem (in Uplandia) secundum quosdam baptizari fecit (Olaus I Rex Norvegiæ): alii contendunt eum in Anglia baptizatum: sed et ego legi in Historia Normannorum quod a Roberto in Normandia Rothomagensi metropolitano, baptizatus fuerit [Ibid., pag. 322.] : cui tertiæ sententiæ calculum suum adjecerunt decessores nostri, eventum referentes ad annum 1014 [Cfr. Acta SS., tom. VII Julii, pag. 94 et seqq.] . Quibus et nos assentimur. Quum igitur S. Olaus verisimiliter circa annum 1014 fuerit baptizatus, nec longo tempore interjecto, petita tamen prius Anglia, ad Norvegiam appulerit et regnum occupaverit, principatus ejus initia anno 1014 vel 1015 annectenda esse, cum Boschio nostro opinamur. Mortem vero ejus alii ad alia tempora referunt: sed, re diligenter disputata, annum 1030 statuendum esse existimavit laudatus auctor. Quem hic etiam secuti, arbitramur S. Olaum ab anno circiter 1014 ad 1030 Norvegiæ fuisse regem. Ex quo sequitur inter eosdem annos S. Thyudgarum in illa regione habitasse.
[6] [socium se dans aliis, ut opinari licet.] Hac in terra, sic Breviarii scriptor, vir Dei honesta conversatione percelebris, sacerdocii dignitate * meruit insigniri, atque fieri capellanus Olai regis: quo mortuo, evangelium prædicavit et in Daniam transmisit. At vero quanam ratione, nondum presbyter factus, Norvegiam adire potuit ut ejus incolas Christo adjungeret? Hujusmodi enim consilium temerarium et imprudens putandum esset, nisi presbyteris aut episcopis sanctus vir comes adhæserit. Sed omnino credibile est eum revera presbyteros, illo tempore ex Anglia in Norvegiam iter facturos ibique promulgaturos christianam religionem, secutum fuisse. Certe a Theodorico Nidrosiensi traditur Olaus I ex Anglia in Norvegiam adduxisse secum viros religiosos, Sigwardum videlicet episcopum, qui ad hoc ipsum ordinatus fuerat, ut gentibus prædicaret verbum Dei, et nonnullos alios, quos habere secum poterat, Theobrandum, presbyterum Flandrensem, necnon et alium Thermonem, presbyterum etiam; habuit et diaconos aliquos [Langebek, tom. V, pag. 318.] . Cujus expeditionis apostolicæ Anonymus sæculi XV, a P. A. Munch editus, ferme eodem modo meminit: Beatus Olavus … ad Norwegiam transfretavit habens secum Johannem episcopum, et Tangbrandum presbyterum, quem ad glaciales misit predicare. Habuit eciam alios plures Dei ministros, qui omnes unanimes uno ore ewangelizare Christum gentilibus cepere [Munch, Symbolæ ad hist. antiquarum rerum Norvegicarum, pag. 14.] . Contigerunt autem hæc circa annum 995, novemdecim fere annis ante adventum S. Olai, alius regis Norvegiæ [Cfr. Acta SS., tom. VII Julii, pag. 94. Munch, op. cit., pag. 26.] . Hic etiam, anno 1014 vel 1015 regnum adeptus, secum habuit multos episcopos et presbyteros ab Anglia… Quorum clari doctrina et virtutibus erant Sigafrid, Grimkil, Rudolf et Bernard [Adamus Brem., Gesta Pontif. Hamb., apud Migne, P. L., tom. 146, col. 540. Cfr. Langebek, tom. I, pag. 55 et seq., 118, 336; tom. VI, pag. 615, 639 et seq.] . Eosdem viros insignes memorat Anonymus sæculi XV, additque fuisse episcopos, et cum S. Olao ex Anglia in Norvegiam venisse [Munch, Symbolæ, pag. 18.] . Num ad hanc turmam S. Thyudgarus pertinuerit atque ab uno ex his episcopis presbyter sit creatus, non ausim, ob documentorum penuriam, definire, quamvis omnino probabile existimem.
[7] [Petit Daniam.] Post mortem S. Olai, e Norvegia in Daniam discessit S. Thyudgarus. Provincias ibidem ab eo peragratas non indicarunt veteres scriptores; quin et ejus labores nos penitus laterent, nisi hæc peropportune in Breviario Ottoniensi legerentur: Conversa igitur multitudine non pauca Danorum, villam que appellatur Westerwich, in Jutia septentrionali sitam, ingressus, verbum vite Ihesum predicavit, innumeras animas dyabolo subtraxit et Deo acquisivit. Subjicit S. Thyudgarum Westervici pauperrimam ædificasse ecclesiam.
[8] [Fueritne S. Thyudgarus primus evangelii præco in tractu Wendilensi.] Sequitur ut breviter disputemus utrum S. Thyudgarus primus, an ante eum Ebbo Rhemensis ejusque socius Halitgarus, de quorum conatibus multa collegit Langebekus [Langebek, tom. I, pag. 401.] , vel S. Anscharius et S. Rimbertus, in diœcesi Wendilensi seu Burglaviensi, cujus pars erat Westervicus, evangelium promulgaverit. Hanc provinciam non susceperunt Ebbo et Halitgarus, neque, credo, S. Anscharius, S. Rimbertus, aliusve presbyter ab iis aut eorum successoribus illuc missus. Id certe ex nullo antiquo documento videtur in ferri posse, quamquam perspicuum est ex Adamo Bremensi [Gesta Hammaburg. Pontificum, lib. I, cap. 36, in Monum. Germ. hist., Scriptt., tom. VII, pag. 300.] hos viros apostolicos ab opere tam egregio non ob populi ferocitatem, sed aliam ob causam nobis ignotam, abstinuisse. Neque idem diligentissimus scriptor ullum indicat episcopum aut presbyterum, qui ante S. Thyudgarum Wendilenses aut Westervicenses christianam religionem docuerit. Non nominat diserte antiquiores fidei in his partibus præcones quam Magnum monachum et Albricum. Quorum priorem anno circiter 1065 Adalbertus, archiepiscopus Hamburgensis, episcopum consecravit … in Wendilam; cui, dum post ordinationem rediret, in Albia naufrago, subrogavit posteriorem [Ibid., lib. IV, cap. 209, pag. 369; cfr. pag. 366.] . Etiamsi jam antea (quod Adamus aliquatenus videtur significare) Unni et Adaldagus, ab anno 917 ad 988 Hamburgensi Ecclesiæ præpositi, apostolos in Wendilam destinassent [Ibid., lib. II, cap. 47, pag. 304; cap. 50, pag. 307; cap. 69, pag. 314.] , nullus tamen ex eis, credo, Westervicum pervenit, aut saltem ibi laborum suorum vestigia reliquit. Etenim in Breviariis Ottoniensi et Slesvicensi legitur S. Thyudgarus innumeros incolas diabolo subtraxisse et Deo acquisivisse, et quia in eodem loco NULLA adhuc fuerat constructa ecclesia … PARVAM ibidem in honorem Dei erexisse basilicam. Similia de sancto presbytero canuntur in responsoriis ad II et III lectiones I nocturni Breviariorum Ottoniensis, Lundensis, Roschildensis et Aarhusiensis:
Claruit ex ejus prius ortu terra Thuringa,
Sed docuit gentes Danorum mellea lingua.
In populis brutis spargebat verba salutis.
Ecclesiam primus castro construxit in isto,
In qua servivit devoto pectore Christo.
Ore docendo fidem Christi, vigilabat ibidem.
Neque mirarer populum Westervicensem, a S. Thyudgaro Christo lucrifactum, præcipuum fuisse episcoporum hujus tractus gregem, et ad ejus utilitatem fuisse institutum episcopatum Wendilensem. Illius autem ævi consuetudo erat ut apud gentes barbaras, quales Dani, nullæ erigerentur sedes episcopales, nisi earum magna pars, vel ipse rex christianam religionem suscepissent [Cfr. Jos. Bertrand, La Mission du Maduré, tom. I, Append., art. I, pag. 386 et seqq. Cfr. Suhm, Historie af Danmark, tom. IV, pag. 377.] .
[9] [Videtur fuisse monachus benedictinus,] Postulat hujus scriptionis ratio, ut quænam fuerit S. Thyudgari conditio, aperiamus. Sitne monachus dicendus an presbyter sæcularis vel canonicus, quæstio non est adeo facilis. Opinamur tamen eum fuisse monachum: quamquam id nec ex Breviario Slesvicensi, nec ex aliis monumentis antiquis constat. Scimus tamen presbyteros et episcopos, ab Olao I ex Anglia ductos, fuisse viros religiosos [Theodoricus Nidrosiensis, De regibus Norvagicis, cap. VIII, apud Langebek, tom. V, pag. 318.] , seu, ut ostendit Cangius [Gloss. latinit., V° Religiosus.] , voto religionis adstrictos: item Rodulphum, unum ex præcipuis ministris Dei quos ex Anglia pariter accivit S. Olaus, post plures annos in Norvegia transactos, rediisse in Angliam, ibique benedictino monasterio Abingdonensi abbatem fuisse præfectum [Chronicon monasterii de Abingdon, tom. I, ad annum 1052, pag. 463, edit. Londin. 1858. The Anglo-Saxon Chronicle, ad ann. 1051, tom. II, pag. 143, edit. Londin. 1861.] : quod sane non obtinuisset, nisi prius monasticam amplexus esset disciplinam. Atque hæc satis suadent hos evangelii præcones vitam religiosam fuisse professos. Præterea quo tempore S. Thyudgarus ex Norvegia in Daniam solvit (anno circiter 1030), monachos benedictinos primam sedem in Dania constituisse referunt, nixi veterum testimoniis, Cornelius Hamsfort, annalium scriptor sæculi XVI [Regum Danorum series, apud Langebek, tom. I, pag. 38; Chronol. secunda, ibid., pag. 269.] , et Thomas Bartholinus sæculi XVII [Ann., ibid., pag. 337.] . Hinc unum ex iis fuisse sanctum nostrum, credibile est. Accedit quod Joannes Adolphus Cypræus, cui, Annales Slesvicensium episcoporum scribenti, multa vetustatis monumenta, hodie deperdita, præ oculis fuerunt, asserit eos qui ante annum 1096 in Dania religionem christianam docuerunt et propagarunt, ordinis fuisse benedictini; sed postea, mutato habitu religioso, nomen quoque mutasse, voluisseque canonicos regulares appellari, a regula, ad cujus præscriptum vitam suam instituerent [Ann., cap. XXI, pag. 136.] . Quam sententiam si siquimur, S. Thyudgarum habeamus oportet monachum benedictinum.
[10] [et obiisse circiter medio sæculo XI,] Eum Westervici mortuum esse et sepulturæ datum, ex sæpe citatis breviariis accipimus. Sed quoniam tempus ibi neutiquam significatur, illud ex historia cultus assequi conabimur. Ericus Pontoppidanus (quod ipse refert) legit in antiquis breviariis S. Thyudgari sepulcrum, paucis post obitum annis, lumine fulgens visum fuisse a quodam Ulphrico presbytero: qui persuasum inde habuit Deo placitum esse, ut sancti presbyteri reliquiæ publica veneratione cohonestarentur. Potestatem facere noluit Albricus, ab anno 1066 ad 1080 Burglaviensis episcopus: qui forsan S. Thyudgaro, quod advena esset ex Anglia, minus favit. Rogatam facultatem concessit Romanus pontifex. Sed interea neque ipse Sueno II, qui ab anno 1047 ad 1074 rex Daniæ fuit, passus est elevationem celebrari, nisi prius, juxta morem apud plures gentes medio ævo usitatum [Ferrandus, Disquisitio reliquiaria, lib. II, part. I, cap. III, pag. 460 et seqq.] , ossa igni probarentur. Suspicabuntur nonnulli Suenoni minus acceptum fuisse S. Thyudgarum, utpote capellanum quondam factum Olai regis, quem Suenonis avunculus et decessor, Canutus Magnus, devicerat. In ignem itaque illatæ sunt exuviæ sacræ: sed quum ut in breviariis narratur, a flammis ultro resiluissent, nemo de viri sanctitate ausus est dubitare, statutumque fuit ut in posterum ejus memoria quotannis coleretur [Pontoppidanus, Ann. Eccl. Danicæ, tom. I, lib. II, cap. III, pag. 194.] . Jam vero quum hæc contigerint quo tempore Sueno et Albricus, regnum alter, alter diœcesim simul gubernarent, idque dumtaxat ab anno 1066 ad 1074 fieri potuerit, sequitur inter hos annos elevationem fuisse celebratam. Quod confirmant Annales Bartholiniani, ubi ad annum 1067 legitur: S. Theotgari reliquiæ elevantur [Langebek, tom. I, pag. 338.] . Sed quandoquidem paucis annis ante beatus vir diem obierat, jure ac merito ejus mors ad medium circiter sæculum XI referetur. Quo posito, in Dania vixisse censendus est sub regibus Canuto II, Canuto III, Magno et Suenone II, quorum nullus religioni christianæ fuit infensus [Cfr. Adamus Bremensis, lib. II, cap. 114, pag. 333; lib. III, cap. 129, pag. 339. Opp. S. Gregorii, part. I, epist. X, col. 495, apud Migne, Patrol. lat., tom. CXLVIII.] . Diem autem emortualem fuisse 24 junii, existimat Petrus Fredericus Suhm [Historie af Danmark, tom. IV, pag. 377.] .
[11] [die 30 octobris.] Licet circa annum 1070 cultus S. Thyudgaro fuerit delatus, ejus tamen exuviæ, ut fertur, non ante annum 1197 in capsa sunt repositæ [Cfr. Daugaard, Danske Klostre, part. II, cap. IV, pag. 344.] . Religiose servabantur in monasterio quod Westervici exstructum fuerat, quodque primo benedictinum, postea in collegium canonicorum S. Augustini fuit mutatum: id autem, auctore Cypræo, multis aliis cœnobiis benedictinis evenit. Quonam anni die monachi, et dein canonici, sancti sui patroni festum egerint, nescimus; quia nec Westervici, nec diœceseos Burglaviensis, in qua jacebat, ullum breviarium aut vetus kalendarium comparare potuimus, quamvis hujusmodi libris quærendis, Hafniæ, Stockholmi, Londini, Berolini aliisque in bibliothecis, amici docti, me petente, gnavam operam dederint. Arbitror tamen illum fuisse 30 octobris, elevatione corporis celebrem, quia ad hunc diem in laudatis Breviariis Ottoniensi, Slesvicensi, Aarhusiensi, Lundensi et Roschildensi, in Missali Slesvicensi anni 1486, et aliarum gentium martyrologiis, de quibus infra dicturi sumus, S. Thyudgari memoria proponitur.
[12] [Cultus ejus diu permansit in Dania,] Anno 1535 adhuc magna veneratione habebantur ejus reliquiæ in templo Westervicensi [Ibid., pag. 347.] ; sed quid postea iis factum fuerit, ii scriptores rerum Danicarum quos adire potui, memoriæ non prodiderunt. Valde probabile est ea igni aliave ratione fuisse pessumdata ab hæreticis Danis, qui non secus ac Lutherani Germani, tot sanctorum reliquias de medio sustulerunt [Cfr. ibid., pag. 344 et seqq.] . Idem dicatur de iis S. Thyudgari reliquiis quas Fratribus Minoribus Roschildensibus dedit anno 1519 Christina, regina Daniæ [Langebek, Scriptt. rerum Danicarum, tom. VIII, pag. 300.] . Cur autem de Westervicensi collegio et de cultu sancto patrono ibidem delato pauca dumtaxat ad nos pervenerint, ea videtur fuisse causa, quod anno 1703 in ædibus incendium exarsit archivo exitiosum. Sed acerbior etiam calamitas monasterium afflixerat, quando scilicet, sæculo XVI, præpositus cum aliquot canonicis ad Lutheranorum partes transiit. Quam misere eodem ævo vexatum fuerit collegium et bonis exutum, hi testantur versus refectorio inscripti:
Torquemur, trahimur, toleramus tetra, tacemus;
Tanta tamen tollet tandem tortura triumphum.
Sed necesse non est ut in his et reliquis fatis multi simus, quæ apud plures scriptores Danos fuse exposita lector inveniet [Trap, Statistisk-topographisk Beskrivelse af Danmark, tom. V, pag. 158 et seqq., edit. 1875. Suhm, Hist. af Danmark, tom. IV, pag. 377. Daugaard, op. cit., pag. 344.] . Unum addam: monasterii ecclesia, quam J. P. Trap delineatam in libris exhibet [Op. cit., tom. V, pag. 158.] , sæculo XII constructa fuit in modum crucis latinæ, sed post adeo mutata extrinsecus, ut dumtaxat partes quædam in antiqua perstiterint forma. Videre etiam est in eodem tractu rudera parœcialis ecclesiæ S. Thyudgari [Cfr. ibid., pag. 160.] . Denique in vico Randrup fontem olim beato viro utilissimum, indeque salutarem factum, S. Thyudgari nomine incolæ nuncupaverunt, erecta etiam cruce cum hisce inscriptis verbis: Memoria S. Thyudgari. Quæ crux usque ad sæculum XVIII pie fuit servata [Both, Danmark, En hist. topog. Beskriv., tom. II, pag. 114.] .
[13] [et virtutibus suis alibi innotuit.] Hactenus de cultu sancti presbyteri in Dania. Extra hanc regionem rarius ut sanctus fuit honoratus, si quidem ejus nomen a plerisque martyrologiis exsulat. Attamen legimus ad diem 30 octobris in Martyrologio Usuardino aucto Hagenoyensi, sæculi XIV exeuntis vel XV ineuntis, item in Martyrologio Usuardino aucto a Grevenio annis 1515 et 1521: In Dacia (id est Dania) Theotgaris confessoris. His adde Molanum, doctorem Lovaniensem, qui ad diem 30 octobris, omisso S. Thyudgaro in Martyrologio Usuardino aucto anni 1568, hanc sancti viri laudem ex Breviario Slesvicensi sumptam, alteri sui libri editioni, nempe anni 1573 intexuit: In Dania sancti Theodgari confessoris, qui, verbum vitæ prædicando, horas, missas cæteraque officia devote celebrando pro Olao rege terreno, cœlesti regi serviebat. Ejusdem sancti presbyteri meminit Ferrarius ad diem 30 octobris in Catalogo generali Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, eum dicens episcopum. Quibus disputatis, lectorum oculis subjicimus quæ in breviariis Danicis de S. Thyudgaro reperiuntur.
[Annotata]
* Eyder
* Wensyssel
* Copenhague
* Odensee
* dignitatem in edit.
OFFICIUM S. THYUDGARI
ex Breviario Ottoniensi anni 1497.
Thyudgarus, presbyter in Jutlandia (S.)
BHL Number: 8069
EX IMPR.
AD DIEM III KALENDAS NOVEMBRIS.
aAD PRIMAS VESPERAS.
[Gaudeamus quod patronum habemus]
ANT. Jocundare, plebs Danorum,
In honore Theodgari,
Per quem tibi rex cœlorum
Fidem fecit predicari,
Et in choris Angelorum
Modo facit gloriari.
ANT. Sancte Theodgare, Dei confessor et alme patrone, Fac nos eterne consortes esse corone.
ANT. Iste cognovit justiciam et vidit mirabilia magna, et exoravit Altissimum, et inventus est in numero sanctorum, alleluia.
ANT. Iste homo ab adolescentia sua partim meruit infirmos curare; dedit illi Dominus claritatem magnam, cecos illuminare et demones effugare.
ANT. Qui potens es ubique, magna fecisti nobis, non solum tue medicamina passionis, sed et confessorum suffragia mundo conferens, sicque multiplici ope salvandis consulens; te deposcimus in festo Theodgari annuo, ut semper nos ejus munias patrociniis.
CAP. Dedit Dominus confessionem. (Reliqua de comm. unius pontif.)
℞ Leprosi fomes hujus virtute fugatur,
Dum lacrimas offert et puro corde precatur.
℣ Munda fit immunda,
Dum se caro mundat in unda b.
HYMNUS. c
[potentem,] Stella recurrens circuli solaris
Sacra reduxit festa confessoris,
Inclita cujus merita resplendent variis signis.
Iste restaurat morbidis medelam,
Surdis auditum, tacitis loquelam,
Pedibus claudis robur, et virtutem precibus dignis.
Laude splendebat celebre dum vixit,
Hincque post mortem conditor evexit,
Conferens illi quæ suis promisit gaudia regni.
Corde sincero cogitemus sanctum,
Quatenus nobis tergat Eve planctum.
Audiat libens hujus ymni cantum laude perenni.
Sit Deo soli decus et potestas,
Cujus in celis rutilat majestas,
Qui regit mundum, angelos gubernat trinus et unus.
SUPER MAGNIFICAT.
[qui venit ad nos] ANT. A progenie in progenies fecit misericordiam Dominus, qui eduxit Israel de Hur Chaldeorum, et de ultimis finibus terre vocavit sanctum Theodgarum, ut in hac terra nostra peregrinus esset et advena, in illa vero patria celestis civis sanctorum et domesticus Dei; ubi nobis datur a Deo patronus. Jugiter intercedat pro hac sancta plebe et universis plebibus.
COLLECTA.
dDeus qui populo tuo eterne salutis beatum Theodgarum confessorem tuum ministrum tribuisti, presta, quesumus, ut quem doctorem habuimus in terris, intercessorem semper habere mereamur in celis. Per Dominum etc.
INVITATORIUM.
Festa Theodgari jubilando predicet orbis,
Qui solet assidue cunctis succurrere morbis.
Hymnus, psalmi, responsoria et versiculi de uno confessore non pontifice.
I NOCTURNUM.
[apostolus in signis.] ANT. Servus Dei Theodgarus,
Semper manens Deo carus,
Predicabat in Dania
Salvatoris magnalia.
ANT. Ex honestis parentibus
Clarus fuit:
Sed exemplis et moribus
Plus claruit.
ANT. Ad has partes properando,
Rudes turbas hominum,
Verbum vite predicando,
Convertit ad Dominum.
[S. Thyudgarus, Thuringus, nominis omen implens,] Lectio I e. Cum diversis in locis sanctorum
patrum origine ac religione polleret Ecclesia,
beatus Theodgarus, ex honestis originem
ducens parentibus, in terra Thuringa novum
sydus apparuit, in terra incognita Deo cognitus
extitit, et inter gentes barbaras ac rudes tanquam
lilium inter spinas pungentes feliciter effloruit.
Sane ac sine quodam celesti presagio tam
festivi nominis titulo insignitus non est. Theodgarus,
namque Deo carus dicitur f. Verum etenim
se Deo carum exhibuit, dum pie et juste
vivendo in diebus suis, placuit Deo et inventus
est justus.
℞. Signa Theodgari divino facta favore
Dania miratur, gaudens ex ejus honore.
℣. In confessorem
Defigens cordis amorem.
[in Anglia sancte versatus.] Lectio II. Sic a primo flore puericie litteris, scientia floruit; quodque preciosius est, quidquid in sanctis codicibus legebat, sanctis operibus depingebat. Ad virilem vero etatem accedens, viriliter se agens, memorque Domini dicentis: “Qui reliquerit patrem, aut matrem, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet,” relicta patria et cognacione sua, tanquam alter Abraham de terra et cognacione sua exivit. Et sic Deo ordinante, terram Anglicam expetivit. Ibi autem brevi tempore commoratus, non anglice, sed angelice conversatus, adhuc ascensiones suas in corde suo disposuit, ut iret de virtute in virtutem, donec videretur Deus deorum in Syon.
℞. Claruit ex ejus prius ortu terra Thuringa,
Sed docuit gentes Danorum mellea lingua.
℣. In populis brutis
Spergebat verba salutis.
[dein in Norvegia Olai capellanus,] Lectio III. De bonis itaque ad meliora volens procedere, navem ingressus, favente Deo flante vento, Norwegiam secundo g pervenit. Hac in terra vir Dei honesta conversacione percelebris, sacerdocii dignitate * meruit insigniri. Unde et Olavus rex, audita ejus fama, eum ad se accersiri precepit suumque capellanum effecit. Et quia Dominus amavit illum, magnificavit illum in conspectu regis Olavi. Nam et homo Dei horas et missas ceteraque divina officia die noctuque celebrando pro rege terreno, regi celesti serviebat, verbumque Dei predicando in timore et justicia cor ejus confirmabat. Porro rex gratis h suscipiebat verba predicantis, ipsumque miro complectebatur amore, et digno sicut Dei sacerdotem venerabatur honore.
℞. Ecclesiam primus castro construxit in isto;
In qua servivit devoto pectore Christo.
℣. Ore docendo fidem
Christi, vigilabat ibidem.
II NOCTURNUM.
ANT. Veram habens scientiam,
Primus Dei per gratiam
Hic incepit ecclesiam.
ANT. Nocte die hic servivit,
Sanctam vitam hic finivit,
Propter Jesum cum quo vivit.
ANT. Per hunc datur spes indignis;
Ex preclaris ejus signis
Totus orbis fit insignis.
[postremo Daniæ apostolus,] Lectio IV. Factum est autem post incliti regis Olavi obitum, Theodgarus valde contristatus est, pro eo lacrimas et preces fudit ad Dominum. Ipsam terram relinquens, ad partes Dacie se transtulit, ut arida corda barbarorum fluviis * salutaris doctrine irrigaret et populos incredulos ad fidem Christi converteret. Conversa igitur multitudine non pauca, villam que appellatur Westerwich i ingressus, verbum vite Ihesum predicavit, innumeras animas dyabolo subtraxit, et Deo acquisivit. Sed quia in eodem loco nulla adhuc fuerat constructa ecclesia, ipse tamquam pauper Christi, virgis et viminibus dato precio acquisitis, parvam ibidem in honorem Dei erexit basilicam k. In qua sanctarum Missarum solemnia celebrabat, et pro populo Dei frequenter exorabat.
℞. Quidam per tenebras rapientes ossa beata,
Visu privantur, donec sunt ossa relata.
℣. Nec cernunt lumen,
Nec pretereunt rate flumen.
[in virtutibus] Lectio V. Infirmos visitabat, viduas consolabatur. Pastoribus eciam et agricolis, sicut bonus agricola, verbi Dei semina quotidie seminabat. Precipue autem hanc servabat * consuetudinem ut, cum ad mensam accederet, cibos allatos in tres partes dividebat. Quarum unam partem sibi retinens, alias duas pauperibus erogabat. Populus itaque ejus sanctitatem intuens et admirans, miro illum venerabatur affectu, ita ut ei decimas fideliter et libenter exhiberent, et in brevi divitem et in bonis affluentem effecerunt *.
℞. Ossa licet fuerint mediis injecta favillis,
Non sensere rogum, sed virtus fulsit in illis.
℣. Plebs super altare
Stupet hec illesa volare.
[perfectiora sectans, præmio donatur.] Lectio VI. Diviciis ergo affluebat, sed cor nolebat apponere. Immo sepe revolvens in corde et in ore illud psalmiste: “Beatus qui intelligit super egenum et pauperem” et inaffluenter dispersit et dedit pauperibus, ut justicia ejus maneret in seculum seculi. In bonis proficiens * nec desistens, bene intellexit quid significaret talaris tunica Josep, dum opus bonum usque ad terminum vite consummavit. Tandem pius Dominus famuli sui laborem volens remunerare premio celesti, octavo kalendas julii vocavit ad se, reddens requiem pro labore, gaudium pro mœrore, pro terrenis celestia, pro transitoriis eterna. Tota igitur anima, pennis virtutum evecta, ad celos evolavit, corpusque cum honore sepultum multis temporibus in tellure quievit.
℞. Que pro peccatis nequit ejus templa subire,
Dum rogat hunc mulier, loca sancta meretur adire.
℣. Cuncta quidem scelera
Solvit confessio vera.
III NOCTURNUM.
ANT. Quosdam nautas desperantes,
Ad sepulchrum festinantes,
De piratis liberavit
Et in portum collocavit.
ANT. Non solum in hominibus
Racione utentibus,
Creaturis sed et brutis
Conferebat spem salutis.
ANT. Mulieri foris stanti
Sacras edes non intranti,
Pie sanctus miseretur,
Dum reatum hec fatetur.
EVANG. Vigilate et orate, nescitis enim etc. de communi.
℞. Compescens tumidum mare predonumque rapinam,
Liberat hic sanctus nautas horumque carinam,
℣. Dum sua promittunt,
Et sancto munera mittunt.
℞. Quedam per satanam cecata preces dare cepit:
Sanctus compatitur, et visum ceca recepit.
℣. Parcens insonti,
Reddit nova sidera fronti.
℞. Leprosi fomes hujus virtute fugatur,
Dum lacrimas offert et puro corde precatur.
℣. Munda fit immunda,
Dum se caro mundat in unda.
AD LAUDES.
ANT. Quidam lepram exuit,
Et purum corpus induit,
Dum se fletu diluit
Et spem in hunc habuit.
ANT. Sanctus furem ter cecavit,
Et ter visum reparavit l.
ANT. Oliva fructifera,
Sanctus dici meruit,
Sacra propter opera
Quæ vivens exercuit.
ANT. Ex oliva nascitur
Lumen, cibus, unctio:
Sic beatus dicitur
Triplex adjutorio.
ANT. Cecis visu proficit,
Multos cibo reficit,
Egros sanos efficit.
AD BENED. Infirmorum est medela,
Sanctus cecis est medela,
Pes claudorum est tutela.
AD HORAS, antiphonæ de Laudibus.
II VESPERÆ.
Antiphonæ de Laudibus, psalmi de uno martyre.
SUPER MAGN. ANT.
O confessor egregie,
Protector peccantium,
Qui jam fulges in requie
Supernorum civium,
Famulis tuis in hac die
Tuum fer auxilium.
ANNOTATA.
a Hoc Officium in honorem S. Thyudgari ex integro, modo pauca excipias, in Breviariis Lundensi anni 1517, Roschildensi anni 1517 et Aarhusiensi anni 1519 insertum est. Contra Officium Slesvicense anni 1512 est totum de communi, præter lectiones II nocturni et orationem in honorem sancti presbyteri.
b Hoc responsorium in Breviariis Lundensi, Roschildensi et Aarhusiensi deest.
c In iisdem breviariis non est hymnus peculiaris, sed Iste confessor etc. cum resp. Amavit etc.
d Item in iis breviariis collecta habet sacerdotem confessoremque tuum et doctorem vitæ.
e Auctores Breviariorum Roschildensis, Lundensis, Aarhusiensis, Ottoniensis et Slesvicensis ex eodem fonte historico suam narrationem hauserunt. At tres priores B. Thyudgari res gestas in Dania et mortem prætermittunt. Quæ contra Ottoniense et Slesvicense Breviaria referunt, ita tamen ut Slesvicense in describendasancti presbyteri commoratione apud Danos Ottoniensi sit brevius. Adde quod lectiones Aarhusienses ferme ad verbum ex Ottoniensibus sunt excerptæ, et quod Officia Lundense et Roschildense, (quæ eadem sunt,) contractas exhibent lectiones Aarhusienses.
f Hæc paulo aliter exhibet Liber Breviarius secundum ordinarium ritum … ecclesie et diocesis Slesvicensis anni 1512 (cujus duo tantum exstant exemplaria, ambo in regia bibliotheca Hafniensi): Sane nec sine quodam cœlesti præsagio tam festivi nominis titulo insignitus est. Theodogarus namque quasi Deo carus dicitur, si virtus et interpretatio nominis digno intellectu consideretur… Idem inferius: Sic a primo flore puericie sue litteris traditus, litterarum scientia claruit [Cfr. J. Cypræus, Annales episcoporum Slesvicensium, pag. 360.] . Similia legi in Officiis Lundensibus et Roschildensibus.
g In aliis libris liturgicis: favente Deo, flante vento secundo.
h Rex gratissime suscipiebat, in Breviario Slesvicensi.
i Villa Westerwich a scriptore BreviariiSlesvicensis dicitur oppidum.
k Quo loco exstiterat ecclesia ex virgis et viminibus facta, conditum fuit postea monasterium in S. Thyudgari honorem, et quidem, ut plerique opinantur, anno circiter 1100 [Cfr. J. Daugaard, Om de Danske Klostre i Middelalderen, pag. 344. Trap, Statistisk Beskrivelse af Danmark, tom. V, pag. 160, edit. 1875.] .
l Additur in Breviario Aarhusiensi: Dum reatum fletu lavit.
* dignitatem in edit.
* fluvius in edit.
* in edit. servabit
* in edit. affecerunt
* proficiscens in edit.
DE S. GERARDO EPISCOPO ET CONFESSORE POTENTIÆ IN ITALIA
ANNO MCXIX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Gerardus, episcopus Potentinus in Italia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. De ortu S. Gerardi. Cultus ei delatus Potentiæ, Placentiæ et in aliis Italiæ diœcesibus.
Ut ab initio S. Gerardi Potentini Vitam, hocce commentario illustrandam, [S. Gerardus episcopus Potentinus,] quasi uno conspectu videat lector, in ipso limine proferimus lectionem primam secundi nocturni, quod Placentini clerici, beati viri populares, etiamnum in ejus festivitate recitant. Quæ lectio a Petro Campio composita, approbata a S. Congregatione Rituum ineunte sæculo XVII, atque ad hæc usque tempora in officio ritu semiduplici usurpata, his verbis concepta est: Gerardus Placentinus, illustri loco natus, a prima pueritia hausta cum literis pietate, divino consilio relictis suis, ac peragrata bona Italiæ parte, tandem Potentiæ in Apulia apud Lucanos consedit. Ibi charitate ardens, ut parvulos ad Christum adduceret, aperto ludo literario, teneram ætatem erudire gratis cœpit, mirifica patientia et integritate. Admirati hominis charitatem Potentini, sublato e vivis episcopo, unum omnes dignum censuerunt quem in demortui locum subrogarent: id quod est factum. Hominum de illo judicia comprobavit miraculis etiam Deus; in quibus illud non extremæ notæ, quod cum in lustranda, ut solet, diœcesi vinum forte defecisset, signo crucis aqua in vinum repente conversa mirabiliter suos recreavit. Ecclesia octo annos felicissime administrata, ad extremum, vigiliis, laboribus ac senio confectus, quievit in Domino, et in eadem urbe cum mœrore omnium sepultus est. Hunc postea Calistus pontifex, ejus nominis secundus, ob egregiam viri sanctitatem, pluribus aliis miraculis testatam, sanctorum catalogo adscripsit [P. Campi, Dell' historia eccl. di Piacenza, tom. I, lib. XII, pag. 389 et seq. Bibl. reg. Bruxellensis, mss., num. 8926, fol. 13.] .
[2] [a Manfredo successore laudatus,] Qualis quantusque S. Gerardus fuerit, docemur panegyrica oratione, ab ejus discipulo et successore Manfredo habita [Ughelli, Italia sacra, tom. VII, col. 138.] . Hanc, quantumvis jejuna sit et inconcinna, magni tamen faciendam ducimus, propterea quod opus est testis oculati et veracissimi, atque unicum Ecclesiæ Potentinæ hujus ævi monumentum historicum. Eam itaque proferemus, juxta antiquissimum codicem Potentinum. Cujus apographum, primo Petro Campi, Placentinarum originum scriptori, destinatum, dein ad nostros decessores fuit missum. Quibusnam locis discrepet ab editione Ughelli, qui eumdem codicem Potentinum pervulgavit, in margine indicabimus.
[3] [domo nobili natus est medio sæculo XI.] Ibi dicitur S. Gerardus nobili Placentinorum editus progenie; scilicet, ut aiunt Humbertus Locatus [Apud Grævium, Thes. antiquit. Italiæ, tom. III, pars II, pag. 24 et 85.] , Ferrarius [Catalogus Sanctorum Italiæ, pag. 682.] et Petrus Campi [Historia eccles. di Piacenza, lib. XII, pag. 377.] , e familia Porta: ex qua plures muniis civilibus Placentiæ functi sunt [Cfr. Muratori, Scriptt. rerum Italic., tom. XVI, pag. 611.] . Sed quidni hujus traditionis antiqua proferuntur documenta? De temporibus autem vitæ sancti præsulis hæc e Manfredo colligi possunt: primo eum, cum parvo tempore fuisset Potentiæ, jam veneranda canitie decoratum, ac proinde annos non minus sexaginta natum, ejusdem civitatis cathedram conscendisse; dein eum obiisse III kalendas novembres octavo sui præsulatus anno; denique canonizatum fuisse a Callisto papa II, præsente Gulielmo cardinali et episcopo Prænestino, adeoque, ut infra ostendemus, ante extremum annum 1124. Quum vero Gerardus ejus decessor, si Ughellum sequimur, anno 1099 adhuc inter homines fuerit, inter hunc annum et 1124 constituendus erit S. Gerardi episcopatus. Porro ejus initia refert Ughellus ad annum circiter 1111. Ex quibus sequi videtur beatum virum circa medium sæculum XI esse natum. Quandonam autem e vita migraverit, in exponendo ejus cultu investigabimus.
[4] [Canonizatus fuit,] Ad diem 30 octobris in Martyrologio Romano nuntiatur: Potentiæ in Lucania S. Gerardi episcopi. Ejus etiam meminit Castellanus in Martyrologio Universali, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ atque editor Hagiologii Italiæ. Porro S. Gerardi cultum esse antiquissimum, inter omnes constat. Brevi enim post ejus felicem obitum, sanctorum honores ei fuerunt delati: quod colligimus ex oratione panegyrica quam de beato episcopo dixit Manfredus. Post consecrationem meam, ait, … urbe progrediens cum Potentinis, Romanum adimus pontificem; illum etenim satis invenimus benignum, et petitioni nostræ per omnia placitum. Consensus ejus et omnium cardinalium approbat hoc fieri communi decreto fratrum omnium. Fit itaque examinatio de vita tanti viri inter cardinales, et est visa haberi digna inter sanctos confessores. Postquam vero a Romano pontifice Calisto nomine viva voce canonizatus est, episcopus Prænestinus nomine Gulielmus, et Petrus Acheruntinus archiepiscopus, et Guido Gravinensis episcopus, et Leo Grumentinus episcopus mittuntur ad decorandam … sui domini et pastoris sententiam. Dein addit laudatus auctor quo pacto ab hoc tempore, singulis annis, omnes ad S. Gerardi sepulcrum quadraginta dierum indulgentiam lucrari valeant.
[5] [non ante diem 16 maji 1122,] De anno quidem hujus cærimoniæ non omnes idem sentiunt: sed ex toto orationis textu videtur peracta statim post Manfredi consecrationem: quæ et ipsa (quum tunc temporis plerumque parvum intervallum inter mortem episcoporum et successorum electionem intercederet) paucis diebus post S. Gerardi obitum facta est. Multos auctores fallit quod eam referunt ad annum 1119 aut 1120, ut Locatus [Origo Placentiæ, apud Grævium, Thes. Ant. Italiæ, tom. III, part. II ad calcem, col. 24 et 85.] , vel ad annum 1122, ut Petrus Campi [Hist. di Piacenza, tom. I, lib. XII, pag. 387.] ; quum potius annectenda sit anno 1123 vel 1124. Certe S. Gerardus neque post diem 12 vel 13 decembris anni 1124 sanctorum albo inscriptus fuit; si quidem Callistus II, qui eum canonizavit, tunc e vita discessit; neque ante annum 1122: nam festis interfuit Gulielmus jam episcopus Prænestinus et cardinalis; sed ea dignitate auctus nondum erat die 16 maji anni 1122. Tunc enim Prænestinæ Ecclesiæ præerat Conon, unus ex testibus bullæ qua Callistus II litem inter Remense monasterium S. Remigii et monasterium Montis-Majoris exortam, diremit. Cujus hæc est clausula: Ego Callistus catholicæ ecclesiæ episcopus laudans subs. Ego Cono Prænestinus interfui judicio et subs… Datum Lateranis per manum Grisogoni, S. R. E. diaconi cardinalis et bibliothecarii, XVII kal. Junii, indictione XV, incarnationis dominicæ anno MCXXIII, pontificatus… Callisti papæ anno IIII [Mabillonius, Ann. Bened., tom. VI, pag. 645.] , id est, die 16 maji anni 1123 Pisani, seu die 16 maji anni 1122 vulgaris. Re quidem vera Martenius, qui bullam edidit, eam ad annum vulgarem 1123 pertinere existimavit, et in suam sententiam duxit Brequigny [Table chronol. des diplomes, chartes, etc., tom. II, pag. 513.] , Petrinium [Memorie Prenestine, ad ann. 1123, pag. 122.] aliosque. Sed eorum auctoritate hoc loco minus movemur, quia ex iis animadvertit nemo, Callistum in suis bullis non tantum stylo communi usum fuisse, sed etiam nonnunquam Pisano [Cfr. Papeb., Propylæum Maji, part, II, pag. 14*. Jaffé, Reg. Rom. Pontif., pag. 526.] , ac proinde annum modo ad diem 25 martii, modo ad 25 decembris incepisse, seu modo ad festum Incarnationis, modo ad festum Nativitatis dominicæ. Atqui stylum Pisanum adhibitum fuisse in illa subscriptione, duobus indiciis significatur. Quum enim Callistus electus fuerit die 2 februarii anni 1119, et sui pontificatus annos ab electionis die numeraverit, quartus ejus pontificatus annus currebat die 16 maji anni 1122, non vero anni 1123 [Ibid.] . Dein indictio XV, tum Romana tum Constantinopolitana (utraque usus est Callistus II), currebat mense majo anni 1122, non item 1123. Conon igitur, qui die XVII kalendas junii, anno IV pontificatus Callisti II, indictione XV, bullæ nomen apposuit, die 16 maji anni vulgaris 1122 adhuc supererat.
[6] [sed anno 1123 vel 1124.] Neque crediderim Cononem diu postea vixisse. Cujus enim nomen a die 18 junii anni 1119 ad medium mensem majum anni 1122, inter testes literarum apostolicarum sæpius occurrit, plane evanescit post diem 16 maji anni 1122 [Jaffé, pag. 526.] . Quamdiu, mortuo Conone, sedes Prænestina vacaverit, definiri nequit: sed certe eam die 6 junii anni 1123 jam tenebat Gulielmus cardinalis, ut patet ex tabula in oratorio sancti Chrysogoni in consecrationis memoriam posita, atque hisce verbis concepta: † ANNO DOMINICÆ INCARNATIONIS MCXXIII OCTAVO IDUS IUNII, INDICTIONE PRIMA, DEDICATUM EST ORATORIUM HOC A VENERABILIBUS EPISCOPIS PETRO PORTUENSI, VITALI ALBANENSI ET GUILLELMO PRÆNESTINO, PRÆSIDENTE IN APOSTOLICA SEDE BEATISSIMO CALIXTO PAPA II. ANNO EIUS PONTIFICATUS QUINTO. QUAM DEDICATIONEM ROGAVIT FIERI FRATER IOANNES DE CREMA PECCATOR SACERDOS TITULI SANCTI CHRYSOGONI [Frizon, Gallia purpurata, lib. II, pag 133.] . Constat igitur (quæ Cardellæ [Memorie storiche de' Cardinali, tom. I, part. I, pag. 261.] et Petrinii [Memorie Prenestine, pag. 122.] sententia est) Gulielmum non post diem 6 junii anni 1123 ad Prænestinas infulas evocatum fuisse; neque tamen etiam multo ante, sed tempore concilii Lateranensis, uti ex Onuphrio Panvino, bibliothecæ Vaticanæ diligentissimo scrutatore, colligunt plures scriptores [Cfr. Novaes, Storia de' sommi Pontefici, tom. III, pag. 14, edit. 1821.] . Ex ipsis autem concilii Actis [Labbe, Collectio Conciliorum, supplem. Mansi, tom. II, col. 349 et seqq.] aliisque documentis historicis [Hefele, Conciliengeschichte, tom. V, pag. 338 et seqq.] patet concilium a die 18 martii anni 1123, usque ad primos aprilis dies ejusdem anni fuisse habitum. Quo probato, consequens est ut Gulielmus nec ante diem 18 mensis martii nec post primos dies mensis aprilis anni 1123 in cardinalium numerum transierit, ac proinde S. Gerardus non ante hoc tempus fuerit in canonem sanctorum a Callisto II relatus. Et quum summus pontifex die 13 vel 14 decembris anni 1124 obierit, restat ut dicamus sanctum antistitem inter diem 18 martii anni 1123 et diem 13 vel 14 decembris anni 1124 fuisse canonizatum.
[7] [In canonizatione] Nec quidquam habemus quo tempora pressius definiamus: nam præter scriptionem Manfredi, nullam hujus rei apud antiquos reperimus mentionem. Immo literæ apostolicæ, quæ jam illo ævo in hoc causarum genere aliquando dabantur, non videntur in causa S. Gerardi editæ fuisse. Eas frustra quæres in Fontanini Codice Constitutionum pro canonizatione sanctorum, aut in Opere Benedicti XIV, qui ne nomen quidem S. Gerardi protulit. Negotium tamen memoria omnino dignum erat; quippe ex quo intelligitur una ex rationibus variis quibus priscis temporibus canonizationes peragebantur; et quidem ratio hujusmodi ut ab iis omnibus discrepet quas Benedictus XIV, de canonizationibus, etiam a Callisto II factis, fuse agens, recensuit [De Beatif. SS., lib. I, cap. VIII, num. 14.] . Scilicet Manfredus S. Gerardi successor, cum multis e suo populo Romam perrexit: ubi constitutus in aula pontificia, sermonem de virtutibus decessoris habuit, utque in sanctorum canonem referretur enixe postulavit. Ad quod se pronum exhibuit Callistus, nedum renuit. Sed in re tam gravi quidquam sine cardinalium interventu, disquisitione et approbatione facere nolens, solemne consistorium habuit, quo de vita et procul dubio de miraculis S. Gerardi recognitio institueretur. Cardinalium hoc fuit judicium, pium præsulem plane dignum esse qui in sanctos adscisceretur. Sententiæ suum calculum adjecit Callistus, et viva voce decretum canonizationis prodidit. Non videtur usus pontifex, (quod Ughellus existimat,) forma commissaria, quam Urbanus II in causa S. Nicolai Peregrini usurpavit, universi negotii inquisitionem committens episcopo Tranensi: sed ipse judicium pronuntiavit.
[8] [indulgentia conceditur.] Ut autem hæc sententia significaretur populo Potentino et omnis dubitandi causa tolleretur, jussus est Gulielmus, episcopus Prænestinus, Potentiam proficisci; cujus, utpote S. R. E. cardinalis, verbis et attestationi fides erat habenda. Ipsi adjuncti sunt comites archiepiscopus provinciæ, scilicet Acheruntinus, episcopus Gravinensis ex eadem provincia, et episcopus Grumentinus seu Marsicanus ex provincia Salernitana; qui post absolutum Lateranense concilium Romæ forte adhuc versabantur. Hi, Potentiam ingressi, decretum pontificis promulgarunt, et, ejusdem utique nomine, indulgentiam annuam quadraginta dierum, a celebrantibus S. Gerardi festum lucrandam, proposuerunt. Quæ largitio pro illo ævo admodum notabilis est; ita ut in dubium revocanda videretur, nisi Manfredi scriptio omnes in se authenticitatis numeros haberet. Etenim in Actis canonizationis anterioribus aut subsequentibus, usque ad initia sæculi XIII, memoratis a Benedicto XIV [Op. cit., lib. I, cap. VIII, num. 12 et seqq.] , aut relatis a Justo Fontanino [Cod. Constitutionum quas Summi Pontifices ediderunt in canonizatione sanctorum.] , nullæ uspiam concessæ leguntur indulgentiæ. Quin et convenit inter scriptores [Papebrochius, Propylæum Maji, part. I, pag. 173*. Amort, De origine, etc. Indulgentiarum, part. I, sect. IV, num. XV, pag. 129, edit. 1735. Bened. XIV, De Beat. SS., lib. I, cap. 36, num. 9. Fontanini, pag. 51, 57, 59.] , usum eas largiendi in canonizationibus ad Honorium III referendum esse, qui Ecclesiæ thesauros aperuit annis 1218, 1225, 1226, cum Gulielmum Bituricensem, Laurentium Dublinensem et Gulielmum Eboracensem sanctorum albo adscripsit. Quapropter concessio de qua modo diximus, casus prorsus singularis habendus est.
[9] [Corpus S. Gerardi fuit translatum anno 1644, et recognitum anno 1818.] Sed pietas erga sanctum episcopum non mediocre cepit incrementum, ex quo Obertus, ejusdem urbis antistes, die 12 maji anni 1250, S. Gerardi ossa in honestiorem ecclesiæ cathedralis locum transtulit, ibique in ejus honorem extruxit sacellum, quod his ornatum est versibus:
Cum quinquaginta sunt anni mille ducenti
Ex quo per carnem fit mater Virgo parenti.
Sumptibus hæc populi curavit civis Obertus
Sancto Gerardo, tunc præsul in urbe… [Ughelli, tom. VII, col. 139.] .
Ex hoc mausoleo sumpsit anno 1644 Michael de Torres, episcopus Potentinus, S. Gerardi reliquias, easque in crypta, sub aversa altaris maximi parte, loco omnium honestissimo, reposuit. Quas anno 1818 recognovit Bartholomæus de Cesare, item episcopus Potentinus. In pavimento cryptæ hæc leguntur:
HEIC MAGNA RELLIGIONE COLITUR
CORPUS S. GERARDI EPISCOPI
POTENTIÆ PATRONI
Præterea in ejusdem ecclesiæ thesauro religiose asservatur pars baculi S. Gerardi; item ejus brachium in capsa argentea. Singulare os, theca clausum, deferri solet ad ægrotos, qui illud post recuperatam sanitatem ad ecclesiam referunt.
[10] [In ejus honorem plures dies festi aguntur,] Religionem erga S. Gerardum jam inde antiquitus invaluisse, ex eo etiam compertum est quod, decreto S. Rituum Congregationis diei 17 decembris anni 1633, concessum fuit Potentinis ut pergerent, juxta consuetudinem ante hominum memoriam usurpatam, semel in mense S. Gerardi officium ritu duplici celebrare. Quod Officium fere totum est de communi; propria sunt oratio, hymnus et lectiones II nocturni. Recitandum est per mensem, diebus ut infra, etiam occurrente dominica (nisi sit privilegiata): 19 januarii, 15 februarii, 10 martii, 28 aprilis, 12 maji, translationi sacro, 20 junii (seu potius 22, quia fit octava S. Antonii Paduani), 12 julii, 31 augusti, 25 septembris, 30 octobris, die festivitatis, 6 novembris, 9 decembris [Sacro apparecchio alla festa di S. Gerardo, pag. 68 et seqq.] . Clerici quoque archidiœceseos Acheruntinæ, cujus Potentina Ecclesia est suffraganea, atque etiam clerici diœceseos Materanæ jubentur S. Gerardi festum die 30 octobris ritu duplici agere. Placentini vero sanctum popularem colunt die 31 octobris ritu semiduplici [C. Poggiali, Memorie storiche di Piacenza, tom. IV, pag. 75.] . Sed cum Potentinæ civitatis et diœceseos sit patronus præcipuus, ibi celebratur ejus festum die 30 octobris ritu duplici primæ classis cum octava, et die 12 maji, ritu duplici secundæ classis. Ad quas duas festivitates religiose transigendas, populus Potentinus se pietate novendiali præparat, coram SS. Eucharistiæ Sacramento exposito. Ipse episcopus die festo apparatu pontificali sacris operatur.
[11] [fiunt publicæ supplicationes,] Die 12 mensis maji solemnissima habetur per urbis plateas supplicatio, cui intersunt capitula ecclesiarum collegiatarum S. Michaelis et SS. Trinitatis, omnes diœceseos archipresbyteri et vicarii foranei, qui, post Missæ pontificalis evangelium, obedientiæ canonicæ episcopo renovant promissionem. Adsunt etiam cœtus religiosi, confraternitates et ecclesiæ cathedralis clerus inferior. Post eos incedunt clerici ecclesiæ mansionarii, eorumque decamus, S. Gerardi brachium gestantes; quod umbraculo tegit syndicus aut alius vir primarius civitatis. Hos sequuntur ecclesiæ cathedralis canonici, humeris portantes S. Gerardi statuam artificiose elaboratam eamque argenteam. Agmen claudit episcopus, multo comitante populo. Sed et ipse populus, ab antiquis temporibus, die 11 maji modo suo supplicationem habet. Hujus origo est, ut fertur, quod S. Gerardus, quum quodam die simul cum pluribus Mahumetanis, mare trajiceret, extemplo sedavit miraculo tempestatem: quo viso, socii illi omnes religionem catholicam amplexi sunt. Itaque sub diei 11 maji noctem, populus per totam urbem, luminibus collucentem, supplicans incedit: alii navim gestant symbolicam; plures mahumetano vestitu ornali gradiuntur; quidam pulchram S. Gerardi imaginem pictam, perlucidam, circumferunt. Aliam interdum supplicationem, dictam de Pœnitentia, instituunt Potentini, ut per sancti viri interventum cœli serenitatem a Deo impetrent. In ea omnes confraternitates, cum civitatis clero, nudis pedibus, antiquissimam S. Gerardi statuam ligneam per urbem deducunt: quæ facta dicitur ab episcopo Manfredo, et nunc servatur in sacello ad quod Obertus beati episcopi ossa transtulit, et cui hodieque nomen est Sacellum S. Gerardi. Potentinorum persuasio est se, hac pompa celebrata, nunquam spe fuisse delusos. Cæterum tanta est eorum erga sanctum patronum pietas, ut omnibus diebus ei sacris, etiam menstruis, omnes a carnibus abstineant, quin etiam multi ovis et lacticiniis.
[12] [et benedicitur aqua.] Est denique apud Potentinos pia consuetudo benedicendi aquam in S. Gerardi honorem; quam qui bibunt infirmi, non raro restituuntur sanitati. Hujus ritus sacri accipe formulam.
Congaudeant ægri, subito veniente salute;
Pelluntur morbi, febresque fugantur acutæ;
Redduntur claudis gressus et lumina cæcis;
Pelluntur morbi, febresque fugantur acutæ.
Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto.
Gaudeant ægri, (ut supra.)
℣. Ora pro nobis, S. Pater Gerarde,
℞. Ut digni efficiamur promissionibus Christi.
Dein oratio in honorem S. Gerardi: Meritis B. Gerardi etc., quam habes infra; atque etiam Ecclesiæ oratio pro infirmis: Omnipotens sempiterne Deus, salus æterna credentium.
VITA SANCTI GERARDI AUCTORE MANFREDO
ex codice Bruxellensi 8926, collato cum editione Ughelliana.
Gerardus, episcopus Potentinus in Italia (S.)
EX MSS.
[Natalem diem hodie celebramus S. Gerardi,] Sicut enim in omnibus libris divinis et in omni narratione passionum omnium sanctorum operæ pretium est, non quærere phaleratas * dictiones verborum, sed rei gestæ veritatem, sic et nos perutile duximus vestris sanctissimis auribus nobis auditum præstantibus, de vita et moribus S. Gerardi, episcopi et confessoris, intimare veritatem. Sanctam igitur atque magnificam simul et gloriosam, omnique veneratione colendam gloriosissimi patris nostri ac pastoris eximii, Gerardi episcopi, nobis, fratres charissimi, hodie festivitatem divina Domini pietate * concedere dignatus est, quam non minus in cœlestibus credimus venerandam, dum a nobis peccatoribus et indignis cum omni devotione veneratur in terris: et jam *, licet omnis fidelis christianus non sit expers omnium sanctorum solemnitatum, sed amator et laudator, nobis tamen proprie hoc peculiarius * est, manifestis vocibus et indiciis, qui ejus partes episcopatus incolimus, magis hanc festivitatem laudare et celebrem ducere, ad gloriam et honorem D. N. Jesu Christi, et sancti confessoris ejus Gerardi. Obitus itaque domini confessoris Gerardi tertio calendas novembris celebratur; vocibus exultantibus et corde jucundo, prout possimus *, amabiliter a nobis miseris famulis extollatur. Ita tamen quod quidquid laudis et honoris a nobis impenditur, nostri conditoris gratiæ referatur. Sicut enim, fratres, vestra testatur præsentia, creditis hujus diei recursum non solum ad * animam, sed ad æternam pertinere salutem. Dum igitur ad annua celebraturi concurritis festa pastoris, gaudia quæritis.
[2] [qui noster apud Deum deprecator,] Devotis itaque precibus, et solerti studio dum ad sacras convenitis vigilias hujus confessoris celebrare, votivas epulas paradisi desideratis summe æternas. Ille etenim devotionem vestram non deserit, cujus vos reverentia cognovit; vestris nempe, fratres, pius pater congaudet obsequiis, et in suorum exultat numero filiorum. O veneranda sancti patris nostri festivitas! quam sic decoravit divina pietas, ut eum non recuset recipere angelorum societas; o vere beata, et magnis * laudibus præferenda solemnitas, de qua angeli gratulantur in sancto *; cœtus apostolorum, et martyrum ac confessorum, omniumque sanctorum, non desinunt custodire in collegio suo: præcipue namque die migrationis ejus, in terris per miserationis ejus implorationem reserantur mutorum labia, aperiuntur cæcorum lumina, redduntur pristinæ sanitati multorum corpora infirma, et sic cunctorum piorum sumuntur a Deo justa * vota. Igitur, fratres charissimi, annualem circulum revolventes, et sacra ejus beneficia implorantes, quod voce promimus, teneamus affectu. Ipse equidem * non surdus auditor, benignissime auxilium non denegat miserationis. Quis enim æger crebro ad eum veniens non melioratus regreditur? quis præsumptor delictorum cum gemitu indulgentiam postulans, vacuus abscessit? prorsus nullus. Hunc quidem propheta prospexerat, cum diceret: “Tu es sacerdos in æternum secundum ordinem Melchisedech.” Item de eodem: “Beatus quem elegisti et assumpsisti, Domine; inhabitabit in atriis tuis.” Magnum etenim et admirabile præmium huic Dominus tanto concessit viro, ut apud populum Potentinum pauco degens tempore, pastor eorum promeruit fieri, gloria eum expectante paradisi.
[3] [Placentiæ natus, venit Potentiam,] Iste omnino, fratres, vere est prædicandus Christi sacerdos, quem populus Potentinus sibi voluit sic repente fieri præferendus *. Hic, nobili Placentinorum editus * progenie c, literis ad plene imbutus, ad Apuliam divino nutu destinatur * Potentiam d. Illic vero parvo tempore degens, qualis ejus fuerit vita sanctissima, ejus declararunt merita. Confidenter igitur illius adjutus hortatu, qui dixit: “Aperi os tuum, et ego adimplebo illud,” ut qui bruti animalis voluit os fari, pauca de hoc sancto viro miracula auditoribus intimare curavi; quædam quæ nostris oculis vidimus; quædam quoque, quoniam non est hominis ubique videre et esse, quæ ab aliis viris religiosis cognovimus, et corde scripta tenuimus, subsequenter aperuimus. Sed quoniam perutile duximus significare vobis qualiter in confinio Apuliæ episcopalem adeptus est dignitatem, seu * quales in eo populus cognovit actiones, quam paucioribus * potero, servata castigatione veritatis, notabo. Peto itaque legentium et audientium benevolentiam, ut non mordeant more subsannantium * breviloquium nostrum; sed corde credulo in melius vertant, quod humiliter expectant; non quærant, quæso, phaleratas * dictiones philosophorum, sed claram veritatem vere dictorum * verborum. Adsit igitur nobis beati Gerardi pia juvatio *, ut de eo quidquid vestra expectat pia auditio, nostra ad amussim * teneat narratio. Ad ejus ergo vitam sanctissimam, quibus viguit virtutibus quibusque floruit operibus, stylum narrandi convertimus. Ex nobili itaque, ut diximus, genere editus, Italas * perlustrans provincias, Potentiæ pervenit ad urbem.
[4] [ubi verbo et exemplo virtutes mentibus inculcat;] Sancto etenim * plenus Spiritu, verba veritatis non cessabat ostendere dictis et exemplis; justus quia erat, justitiam et veritatem tenebat; castus ut erat, castitatem tenere docebat; humilis, benignus, mansuetus, humilitatem, benignitatem, mansuetudinem habere omnes jubebat. Dicebat enim: “Humiliamini sub potenti manu Dei, ut vos exaltet in tempore tribulationis.” Corpore integer et mente, decidentes in luxuriosam rabiem accusabat constanter; vir peritus et ornatus, cunctorum spernebat imprudentiam * malorum; nocturnis assiduus * vigiliis pervigil indesinenter vacabat orationibus. Audierat enim in psalmo: “Media nocte surgebam ad confitendum tibi,” et *: “Psallite Domino, qui habitat in Sion; annunciate inter gentes studia ejus.” Tanta in eo erat sobrietas, ut monachus * penitus putaretur. Legerat utique: “Sancti carnem domant, spiritum * roborant fide, et operibus coruscant, et ideo fideles inventi sunt.” Talium itaque secutus vestigia, æternorum gaudia adeptus est præmiorum. Regnat igitur in cœlis cum sanctis omnibus *, quia Deo charus est inventus cum illis; adjuvent nos eorum * merita, cujus vita fulget gloriosa.
[5] [et ibidem creatus episcopus, patrat miracula,] Cum igitur his et aliis beatus Gerardus multis polleret virtutibus, vir veneranda canitie decoratus, cathedra pontificali a clero populoque Potentino est dignus inventus. Eligitur itaque vir per omnia sanctissimus, et ad metropolitanum Acheruntinum * e episcopum deducitur consecrandus. Eo igitur consecrato, et ad sedem propriam regresso, ingens clamor lætitiæ et exultationis ad Deum extollitur, jucundatur civitas de tanto pastore, gaudet cunctus populus decoratus novo domino. O beata Apulia, quæ noviter ornaris novo patrono! Sed beata Potentia, quæ decoraris proprio domino. Jam novum sidus fulsit in Apuliæ confinibus, quoniam pontificali infula beatus est infulatus Gerardus. Pontificali ergo decoratus gloria, humilior, mansuetior, benignior et in omni virtute studiosior apparuit per omnia tempora; ac proinde ei Dominus tantæ efficacitatis tribuit abundantiam, ut cunctus populus universis gauderet, quæ videbat ab eo fieri f. Fuerunt præterea de fratribus viri boni testimonii, monachi et clerici, qui, testimonio fidei veritatis *, asserunt Deum pro ejus amore in loco ubi nihil vini erat, de aqua fecisse vinum *. Cum itaque apud diœcesim g quandam *, Sanctam Mariam nomine, accessum æstivo tempore gratia visitandi habuisset, in sitim cum eo universi fratres * vinum, quod non erat in loco illo, studiose quærebant; quod cum vir Dei tantopere suos desiderare videret, commotus animo, aquam sibi de fonte afferri præcepit. Signo itaque crucis Domini facto, contra naturam mutavit aqua * confestim saporis sensuram. Ipsa * enim suum saporem mutavit in vinum dulcorem *. Stupefacti ad hæc socii admiratione virtutis, beatus, ut erat nihil gloriæ appetens, postulavit dextras suorum sibi dari omnium sociorum, ne tantæ virtutis gloriam producant ad terrenam et vanam famam, dansque illis vitæ suæ terminum, ne de eo prorumpant famam in seculum. Sed quoniam Deus non patitur suum sidus occultari tenebris, post transitum ejus vitæ clarere dedit illum in seculum.
[6] [ac moritur episcopatus anno octavo.] Igitur quia de vita et moribus ejus mentionem facimus, qualiter ad Dominum de hoc seculo migravit, dictis pariter ostendamus et scriptis. Octavo itaque ordinationis suæ anno, cum jam omnis ardor carnaliter deseruisset, quem vix aut nunquam visus esset * habuisse, reddidit ** Domino * animam quam perdiderat mundo. Angeli itaque migrantem ad Dominum læti suscipiunt in cœlis, et æternaliter regnantem cum gaudio, secum gaudent habitare in astris. Canunt Deo laudes angeli pro eo, quem susceperunt collegam in cœlo: in terris omnis exultat Ecclesia, quia illum præmittit ad siderea regna, quem * vult habere præmium ad cœlestia gaudia. Cives itaque ejus dolent, suo orbati pastore, sed angeli gaudent de cœlico aucto grege; populus de amisso domino plorat, et cœtus angelicus hymnidicis vocibus exultat, quia illum recipiunt in astris, quem semper noverunt Deo fidum in terris. Congaudeamus igitur pariter et * nos, fratres charissimi, gratiasque agamus Deo *, qui dignatus est nos decorare corona gloriosissimi et magnifici * patris nostri Gerardi.
[7] [Tunc ejus interventu sanatur paralyticus;] Igitur, quia et angelorum et hominum gaudia prælibavimus, ad virtutes * quas Dominus post ejus obitum suis revelare dignatus est famulis, nostrum vertamus articulum. Non multo itaque tempore post, ex quo finivit vitam sanctus Dei, fuit homo quadragenarius (quem * oculis nostris vidimus), tantum palmis extensis et curvis incedens genibus, qui cum Deo et confessori Christi Gerardo devovisset, liberam abeundi virtutem accepit, firmato gressu pedum suorum. Itaque quod auribus nostris ad præsens de beato viro legimus, nullum dubium sit nos mentiri non audere, Scriptura clamante: “Os quod mentitur, occidit animam;” et item laudat dicens: “Qui loquitur veritatem in corde suo, qui non egit dolum in lingua sua, nec fecit proximo suo malum, et opprobrium non accepit adversus proximos suos, et cætera. O miraculum mirandum! O res laudanda! Quis quadragenarium audit *, aut paralyticum proprio prius incessu destitutum, novæ ambulationi redditum, et facile creditur *? Quis non contremiscens stupet tanto miraculo? Nisi enim Dominus et Salvator noster Jesus Christus tempore prædicationis suæ hominem multum tempus in * ægritudinem ** habentem curasset, nequaquam horum populus fieret credulus testimoniorum. Prodigia ergo Domini clara et manifesta, nostra reddunt testimonia vera et credibilia. Ait enim ipse discipulis suis: “Majora his facietis”; si ergo majus fieri credimus, minus fieri non dubitamus. Vertentes itaque, fratres, stylum ad seriem narrandam virtutum, sicut proposuimus, verissimaque vidimus, seu indubitanter audivimus, pauca de multis dicemus.”
[8] [item monachus, aliique multi.] Fuit homo itaque monachus, ut ad sepulcrum beati viri adductus, quem Domini pietas per merita et intercessionem beati confessoris Christi Gerardi ad plenam reduxit memoriam sensuum, et intellectum *. De similibus præterea multis ad eum venisse, et sanitatem recepisse, nullus vestrum teneat ambiguum. Ideo nos de multis unum tantum * sumpsimus, ne prolixitas multorum miraculorum hebetaret mentem audientium multorum virorum; etenim quia unum tantum causa compendiosæ brevitatis narravimus in genere inaniatorum *, narramus item unum vel ad multum plus duo in genere cæcorum, qui lumen suorum receperunt oculorum; et cum multi alii fuerint illuminati, quos nos scribentes non vidimus, sed testimonio multorum didicimus, sanum non duximus non visum mandare auditoribus, timentes Deum in non visis virtutibus. Etenim si Christus, magister noster et Dominus, multa miracula quæ fecerat, voluit fieri occulta; qui nullum prorsus timebat peccatum, fugiebat humanam laudem; quanto magis nos, fragiles peccatores, fugere debemus quæ oculis et auribus non cognovimus, narrare aliis; præsertim cum tot sint miracula, quæ per eum Dominus et Salvator noster dignatus est ostendere nobis præsentibus, quod nos prius scribendi facultas desereret, quam vera notitia miraculorum, quæ facta sunt in præsentia nostrorum oculorum. Nos vero ob hoc scribere ea fugimus, non quod ea facta non credamus, sed quod in peccatum quomodolibet *, minus vel plus dicendo, cadere timemus. Præterea itaque tanta nos * copia virtutum ejus, quas per eum Dominus coram nobis quotidie operatur, * nulla nos tenet ** voluntas seu cogit necessitas aliorum testimonium scribere virorum.
[9] [Plures carcere detenti repente liberati. Alia miracula.] Dicamus igitur de virtutibus et prodigiis oculis nostris ostensis, ut dum nitimur scribendo placere Deo et sancto Gerardo, non videamur dixisse plus vero, quod semper est contrarium Deo. Fuerunt ergo plures homines tenti * carcere, quos præsentia beati Gerardi tempore nocturno liberavit visitando; compedes namque quibus tenebantur, virtute Dei et visitatione * B. Gerardi de pedibus eorum ceciderunt; et hi de carcere eruti, cum omni celeritate visitarunt sepulcrum beati viri liberatoris sui, hique vota Deo et S. Gerardo cum hymnis et laudibus devotissime persolventes, hilares redierunt in sua. Et quoniam Potentina ecclesia multis ejus floret virtutibus, satis jucundum Deo et hominibus credimus, non præterire silentio miracula quæ sæpissime didicimus facta in eadem ecclesia. Cum autem sacrista h in prædicta ecclesia more solito lampades ardentes supra sepulcrum prædicti confessoris extingueret, per nullum ignem terrenum appositum *, sed sola Domini voluntate, qui omnia quæcumque voluit, fecit, in cœlo et in terra, sæpenumero accensæ sunt *. Candelæ quoque ardentes visæ sunt cecidisse et arsisse super pannos sepulcri ejus, longitudine unius cubiti, vel plus eo, et nihil læsionis habuisse.
[10] [Inter sanctos fuit relatus S. Gerardus a Callisto II.] Hæc et alia multa ad celebrandum Dei amicum miracula facta sunt; verum, quia longum est narrare non solum languentes quod * vidimus sanatos ejus intercessionibus, verum etiam genera infirmitatum, quæ manifesta sunt, prius nos tempus desereret, quam copia narrandarum virtutum deficiet; prolixa quidem loquacitas miraculorum obturationem aurium, et hebetationem multorum faceret cordium. Tædia itaque timentes * auditorum, desistimus scribere multas species prodigiorum. Dicamus * igitur breviloquio quomodo ad canonizandum sanctitas et veneratio gloriosissimi viri pervenerit. Apparuit itaque, fratres charissimi, mihi Manfredo, levi somno detento *, prædictus vir, canitie venerandus, terribiliter injungens mihi me curam habere sui. Quod cum ego, stupens et ignarus quid juberet, cogitarem, rursum adjecit: “Curam non fugias nostri corporis, et Ecclesiæ Christi, quem autorizandus tuo tempore sum reversatus.” Adhuc quidem me hæsitantem * manum extendit, quasi ad feriendum, et abscessit. Expergefactus ad hæc tacitus expectavi, quid sibi velit * visio talis; at non multo tempore post clerus ac populus Potentinus, quasi præmissa B. Gerardi completurus, utilem sibi unanimiter deposcunt dari pastorem; me quoque, inutilem servum et Dei famulum, Ecclesiæ suæ conclamarunt necessarium. Animadversio igitur illorum et petitio est adimpleta continuo. Post consecrationem itaque meam, non immemor injunctæ mihi voluntatis B. Gerardi, ejus securus hortaminibus, urbe progrediens cum Potentinis Romanum adimus pontificem. Illum etenim satis invenimus benignum, et petitioni nostræ per omnia placitum. Consensus ejus et omnium cardinalium approbat hoc fieri communi decreto fratrum omnium. Fit itaque examinatio de vita tanti viri inter cardinales, et est visa haberi digna inter sanctos confessores. Postquam vero a Romano pontifice, Calisto * nomine, viva voce i canonizatus est, episcopus Prænestinus, nomine Gulielmus *, et Petrus, Acheruntinus archiepiscopus, et Guido, Gravinensis episcopus, et Leo, Drumentinus * k episcopus, mittuntur ad decorandam et confirmandam sui * domini et pastoris sententiam. Veniunt itaque Potentiam, et cum humilitate, providentia, facta condonatione quadraginta dierum omnium venientium ad annuam festivitatem sancti confessoris Christi ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat nunc, et semper, et ante omnia secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a De Manfredo, viro valde pio, quantum ex ejus scripto conjicere licet, nihil memoriætraditum est, nisi quod fuit S. Gerardi discipulus et successor.
b S. Gerardi Vitam, ut in Comm. præv., num. 2, jam dictum est, edimus ex apographo olim ad decessores misso, et nunc in Bibliothecæ regiæ Bruxellensis codice 8926 servato. Quod cum editione Ughelliana contulimus, hanc significantes litera B, codicem autem litera A. Inscriptio est: Vita sanctissimi Patris nostri Gerardi.
c Cfr. Comm. præv., num. 3. S. Gerardi insigne gentilicium in Historia Placentina descriptum invenies [Campi, Hist. di Piacenza, tom. I, pag. 382.] .
d Hoc loco minime significatur ea Potentia quæ in Piceno olim exstabat, et cujus dumtaxat vestigia supersunt [Cfr. Cappelletti, Le Chiese d'Italia, tom. III, pag. 655.] , sed urbs episcopalis Lucaniæ [Cfr. Ughelli, Italia sacra, tom. VII, col. 132.] . Cur vero Apuliæ urbs dicatur tum in Officii lectione (cfr. Comm. præv., num. 1), tum in opere Manfredi, Petrus Campi fuse disputat [Hist. di Piacenza, tom. I, pag. 390. Cfr. Cappelletti, Chiese d'Italia, tom. XX, pag. 467 et seqq.] .
e De tempore quo Acheruntina ecclesia facta est metropolitana, inter Acheruntinos et Materanos vehemens olim exarsit controversia. Ex S. Gerardi Vita manifestum est ecclesiam Acheruntinam sæculo XII ineunte fuisse metropolitanam [Cfr. Coretti et Schiuma, Dissert. apolog. de cathedral. eccl. Materan.] .
f Ex his quæ S. Gerardus Ecclesiæ Potentinæ præfectus egerit, pauca innotuerunt. Quod autem a nonnullis perhibetur interfuisse conciliis Trojanis anno 1115 et 1117 celebratis, id conjectura tantum consequuntur [Cfr. Campi, Hist. di Piac., tom. I, pag. 385.] .
g Diœcesis sumitur pro parochia [Cfr. Campi, Hist. di Piac., tom. I, pag. 385.] . Qui sensus sæculo XII multo rarior est quam sæculis antecedentibus.
h Sacristæ Officium inter munia ecclesiastica numerabatur. De eo in Libro I Decretalium, titulo 26, cap. I: Sciat se sacrista subjectum archidiacono, et ad ejus curam pertinere custodiam sacrorum vasorum, vestimentorum ecclesiasticorum, seu totius thesauri ecclesiæ, necnon quæ ad luminaria pertinent, sive in cera, sive in oleo [Gonzalez Tellez, Decretalium tom. I, pag. 476. Cfr. Cangius, Glossarium mediæ latinitatis, V° Sacrista.] .
i Paucæ reperiuntur canonizationes a Romanis Pontificibus viva voce factæ. Perplura quidem sæcula vivæ vocis oracula locum rescripti tenebant, eaque edendo summi principes, uti Romanus pontifex, concedebant vel privilegia vel gratias. Quod si authentice erant prolata, eamdem ac si scripto data essent, vim habebant. Sed hujusmodi oraculis, a suis decessoribus editis, auctoritatem sustulit Gregorius XV, nisi fuissent pronuntiata ad supplicationem regum, aut firmata manu cujusdam cardinalis. Urbanus VIII, longius progressus, ita renovavit Gregorii XV decreta, ut nullas ipse admitteret exceptiones. Verum, suam mentem explicans, aperte ostendit se nulla ratione irritas habere canonizationes viva voce factas [Ferraris, Bibliotheca canonica, V° Oraculum vivæ vocis.] .
k Petrus Campi, eumdem codicem quem nos secutus, vocat tertium episcopum Leonem Drumentinum aut Adrumentinum, seu, ut ait, urbis Toulba in Africa [Hist. di Piac., pag. 387 et seq.] . Dubium tamen non est quin agatur de eo præsule qui diplomate anni 1123 concedit… Nicolao abbati ecclesiam SS. Trinitatis, ibique seipsum vocat Leonem Grumentinæ sedis episcopum. Grumentumquidem jam pridem excisum erat, sed dignitas episcopalis in unum coivit cum Marsicensi; ita ut Joannes quidam anno 1095 dicatur episcopus sanctæ sedis Grumentinæ in civitate Marsico [Cfr. Cappelletti, Chiese d'Italia, pag. 380 et seqq.] .
* falleratas A.
* sic A, B, pro Dominus?
* etiam B.
* peculiaris A.
* possumus B.
* om. A.
* magis B.
* sanctos A, B.
* juxta A.
* enim B.
* sic A, B.
* edictus A.
* destinatus Pot. venit B.
* serio B.
* paucis B.
* substantiantium A. more subsan. B.
* faler. A.
* veridicorum B.
* invocatio B.
* nos. examussim A.
* Italias A.
* enim B.
* imprudentia A.
* assiduis B.
* cæterea add. A.
* monacus A.
* spiritu A.
* omn. SS. B.
* ejus B.
* Acheiuntinum A.
* quæ qui add. A.
* unum B.
* quondam B.
* impatienter add. B.
* aquam A.
* ipse B.
* sic A pro vini dulc.? vinum dulce B.
* est B.
* * reddit B. redidit A.
* sic B. om. A.
* quæ B.
* in A.
* om. A.
* ac add. A.
* virtus A.
* quæ B.
* om. B.
* crediderit? B.
* om. B.
* * lege ægritudine
* monacus A.
* intellectus B.
* tamen B.
* inanitorum B, pro insanitorum?
* quodlibet B.
* sic A et B, pro est?
* quod add. B.
* * teneat B.
* tempti A.
* visitatio A.
* om. B.
* vidimus et nos hoc prodigium persæpe add. B.
* quos B.
* timientes A. tim. audit. om. B.
* Dicamque B.
* prius detemptus A; alia manu corr. pto
* excitantem A.
* vellet B.
* Callisto B.
* Guglielmus B.
* Grumentinus B.
* suam B.
APPENDIX.
Utebantur olim clerici Potentini in festo S. Gerardi Officio cujus hymni ad Vesperas, ad Matutinum et ad Laudes erant soli beato episcopo proprii. Hos descripsit Petrus Campi [Op. cit., tom. I, pag. 382, 385, 388 et seq.] , simul et antiphonas ad Laudes, atque etiam nonnulla responsoria ad nocturnos. Quod Officium videtur deperditum; nam Potentinis literatis quibuscum de hoc egi, non est nisi per Petrum Campium notum. Ex ejus libro rursus dabimus quæ supersunt.
HYMNI IN SANCTI GERARDI HONOREM OLIM RECITATI.
Gerardus, episcopus Potentinus in Italia (S.)
EX IMPR.
HYMNUS AD PRIMAS VESPERAS.
[Laudatur S. Gerardus,] Præsens adsit memoriaSancti Gerardi gloriæ,
Quam celebrat Potentia,
Urbs solemnis Apuliæ.
Cujus ditata corpore,
Tamquam thesauro nobili,
Solemnizat hoc tempore
Præconio laudabili.
Festum Gerardi colitur,
Cujus vita mirifica.
Hic præclarus virtutibus,
Informat mentes hominum.
Veritatis splendoribus
Adducit fonti luminum.
Sacer confessor rutilat
Pontificatus gloria,
Cujus animus jubilat
In prolis excellentia.
Nunc igitur, Potentia,
Lætare tanto præsule,
Cujus verbo et opere
Decorata es hodie.
Patri, Nato, Paraclito
Laus sit honor et gloria,
Qui confessori inclito
Dedit æterna præmia. Amen.
℣. Gerardus convertit in vinum, alleluia.
℞. Aquam per signum divinum, alleluia.
HYMNUS AD MATUTINUM.
[miraculis illustris.] Concinat plebs fideliumSancti Gerardi gaudium,
Qui pater est concivium
Potentinorum omnium.
Cujus lustrata corpore,
Lætatur non incongrue;
Jam sanctorum est lætitia,
Quia gaudet in patria.
Præceptor fuit pauperum,
Sicut patet in tabula a.
Ut secum nunc permaneat,
Cuncta clamat Potentia.
Et candela b dum arderet,
Super cadit tobalea;
Non est læsa, nec combusta,
Sed permansit hæc integra.
Mira sunt quæ referuntur,
Præter illa quæ scribuntur,
Quæ et quanta largiuntur
Infirmis beneficia.
Confessoris hujus merito
Laus Patri sit ingenito,
Gloria Unigenito,
Virtus summa Paraclito. Amen.
RESPONSORIA AD LECTIONES NOCTURNORUM.
Resp. lect. I.
Venit ab Italia c, Domino ducente, Gerardus;
Ipse Placentinus civis placuit bene Christo;
Fitque Potentinus doctor, sic postea præsul.
Resp. lect. II.
Ecclesiam rexit, dictando magnificavit,
Commissumque gregem faciendo beavit d.
Sobrius, ornatus, prudens, mitisque, pudicus.
Resp. lect. III.
Pervigil, ac solers, cautus, patiensque, benignus,
Cultor justitiæ, rectus, pius, undique dignus,
Lector et assiduus doctor, largitor egenis.
Resp. lect. IV.
Cernentes socii tantum mirabile signum,
Immensæ reputant hunc laudis munere dignum:
Sed Domini famulus refugit præconia famæ.
Resp. lect. V.
Exigit a sociis fideli mente caveri,
Ne, nisi post mortem, præsumant visa fateri,
Spernens applausus vacuos vulgaris honoris.
Resp. lect. VI.
Præsentis vitæ dimittens lubrica, castra
Terrea commutat cœlo, dum migrat ad astra,
Pro carnis pugna cœlestem sumere palmam.
Resp. lect. VII.
Flet populus, gaudet cœlum, cœlestia pangunt
Agmina, dulcisonis melodiis organa tangunt,
Quod datur his socius, quod amicus crescit amicis.
Resp. lect. VIII.
Congaudent, ægris subita veniente salute,
Pelluntur morbi, febresque fugantur acutæ;
Redduntur claudis gressus et lumina cæcis.
Resp. lect. IX.
O lumen patriæ, populi dux, gloria cleri,
Digneris precibus nos, sancte Gerarde, tueri:
Illustra patriam, populum rege, protege clerum;
Ut tecum simus per secula cuncta dierum,
Cernentes pariter lumen de lumine verum.
ANTIPHONÆ AD LAUDES.
Ant. I.
Cantemus Domino laudum præconia trino,
Ut per patronum præbeat omne bonum.
Ant. II.
Laudemus Domino, jubilantes voce canora;
Cuncta Deo resonent in sacris laudibus ora.
Ant. III.
Psallamus pariter cœlesti cantica regi,
Ut mereamur, eo juxta regente, regi.
Ant. IV.
Laude Creatori benedicite, cuncta creata, et
Exultando Deum sibi dicite cantica grata.
Ant. V.
Cœlum, terra, mare, simul his contenta resultent,
Cymbala, psalterium, reboantia * timpana pulsent.
HYMNUS AD LAUDES.
[Colendus est patronus,]Gaude, felix Potentia,
Sub tanto duce militans;
Junctus qui opulentia,
Plene cunctis irradians;
Plenus misericordia,
Fervidus amicitia,
Refulsit in Ecclesia,
Refulget nunc in patria.
Sic colendus hominibus
Propter Dei charismata
Censetur, et honoribus
Dignus, confutans schismata *.
Ad eum cor convertite,
Ut interpellat Dominum;
Et a malo avertite,
Ut præbeat auxilium.
Hic ad cœli palatium
Assumptus est feliciter,
Ubi habet solatium,
Quod nobis optat jugiter.
Honor sit alto Domino,
Patri, Nato, Paraclito;
In cujus jam consortio
Hic fruitur solatio. Amen.
HYMNUS AD SECUNDAS VESPERAS.
[optime de nobis meritus.]Pacis cultor, hostis ultor,
Gerardus Dei gratia,
Quem decorat, quem honorat
Æterna cœli gloria.
Viæ forma, morum norma,
Præbet ducatum populis;
Animat gregem dux ad regem,
Consors paterni luminis.
Cæcis visus, claudis gressus
Per hunc datur mirifice;
Surdus audit, mutus frendit,
Magna Dei potentia.
Aqua vinum, dum divinum
Crucis refert signaculum,
Fit tam bonum, tam decorum,
Conditor alme siderum.
Nautis portus hujus ortus
Præbetur in naufragio;
Cedit planctus, fiunt cantus,
Jesu, nostra redemptio.
Deum unum atque trinum
Laudemus cum lætitia,
Qui paravit ac donavit
Beata nobis gaudia. Amen.
ANNOTATA.
a De hac Tabula quæ S. Gerardi procul dubio repræsentavit vitam, nihil nobis innotuit.
b Candelæ miraculum narratur a Manfredo in Vita S. Gerardi, num. 9.
c Quo tempore vivebat S. Gerardus, pars Italiæ in qua jacet Potentia, ab Italia septentrionali omnino distincta erat et nuncupabatur Magna Græcia. Ea vero ætate qua confecti sunt hymni, pars erat regni Siciliæ.Mirum itaque non est, si sanctus præsul ab Italia Potentiam venisse dicitur.
d Hunc versum ita edit Poggiali [Memorie storiche di Piacenza, tom. IV, pag. 75.] : Commissumque gregem egregie faciendo beavit.
* roboantia in edit.
* scismata in edit.
HYMNUS HODIERNI OFFICII S. GERARDI.
Gerardus, episcopus Potentinus in Italia (S.)
EX IMPR.
IN UTRISQUE VESPERIS.
Hymni in S. Gerardi honorem a clericis Pontentinis decantati, quos Petrum Campi secuti rursus edidimus, nostro ævo non amplius adhibentur; sed in eorum locum, Romano pontifice permittente, alius pro utrisque vesperis suffectus est hymnus. Est autem sequens.
[S. Gerardus fuit Potentiæ apostolus.]Nudus ut Christum sequeretur, exul
Finibus longe patriis pererrat,
Donec ignota, remorante cœlo,
Constitit urbe.
Hic, ut arentes rigat imber agros,
Utque sol claro rutilans olympo,
Nocte squallentem populum superno
Lumine lustrat.
Desidem luxu, vitiis solutam,
Barbaro cultu rigidam juventam
Nobiles ultro, studiis inemtis,
Format in artes.
Norma virtutis specimenque morum,
Devias orco revocare gentes
Pergit exemplis, aperitque tuto
Tramite cœlum.
Cœlitus pastor redimitus *, addit
Calcar incœpto strenuus labori:
Dux, pater, doctor gregis, unus omne est,
Omnibus idem.
O quaterdenis vicibus beati,
Sors quibus ridens oculis videndum
Magna dictantem dedit, atque dicto
Mira potentem!
Vina, Lucano sitiente, latis
Dat silex venis: bibit alma pleno
Jam cado felix populus, stupente
Munera labro.
Mors fugit, dæmon tremit, arma cessant,
Membra confestim solidantur ægris,
Cæcus et claudus celeri saluti
Restituuntur.
Advenæ plaudant civibus jugati,
Et senes mixti pueris triumphent;
Tota jam discat resonare nomen
Terra Gerardi.
Sit Patri summo decus et potestas:
Sit Patris Nato salus atque regnum:
Par et æternos Paracleto in annos
Virtus amori. Amen.
ORATIO.
Meritis B. Gerardi confessoris tui atque pontificis, da nobis, quæsumus Domine, perituras mundi calcare delicias, et quem pastorem habuimus in terris, intercessorem habere mereamur regnantem in cœlis: per Dominum, etc.
In hodierno hoc Officio lectiones nocturni II Vitam beati episcopi summatim exhibent; nec quidquam ex iis edendum ducimus, nisi quod ibi mortuus dicitur tertio kalendas novembris anno salutis millesimo centesimo decimo nono [Sacro apparecchio alla festa di S. Gerardo, pag. 66.] .
[Annotatum]
* redimitis cod.
DE B. DOROTHEA VIDUA INCLUSA QUIDZINI IN BORUSSIA POLONICA
ANNO MCCCXCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Dorothea, inclusa in Prussia Orientali (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Cur ad hanc diem B. Dorotheæ vita illustretur. Ejus biographi.
In Pomesania, quæ est Prussiæ tractus in antiquo Poloniæ regno, olim sub dominio electoris Brandeburgensis [Baudrand, Novum Lexicon geographicum, tom. II, pag. 75, edit. Isenaci. Cfr. Malte-Brun, Tableau de la Pologne, pag. 71 et seqq., edit. Chodzko.] , [Ad diem 30 octobris agendum de B. Dorothea,] ac præsertim Quidzini *, seu Marienwerderæ, ubi sæculo XIV sedebat episcopus Pomesaniensis [Adrianus de Linda, Vita B. Dorotheæ, part. II, pag. 12 et 17.] , celebris habetur B. Dorothea, sanguine et natione Pruthena. Hujus memoria colitur ad hanc 30 octobris diem in Usuardino Martyrologio aucto Greveni annorum 1515 et 1521, hisce verbis: Beatæ memoriæ Dorotheæ de Prussia inclusæ; quæ enuntiatio, germanica facta, in Martyrologium B. Petri Canisii, alias Walasseri, ad eamdem diem translata fuit. Hos secuti sunt presbyteri Joannes Stadler et Franciscus Heim in Sanctorum Lexico [Vollständiges Heiligen-Lexikon, tom. I, pag. 806.] . Nos quidem latet cur beatæ viduæ nomen ad hanc diem in sacris fastis scripserint Grevenus et B. Petrus Canisius, minime imitati ms. Florarium Sanctorum, ubi ejus festum in die emortuali, 25 junii, propositum fuit. Arturus a Monasterio elegit in Gynecæo diem 11 septembris, quam viderat apud Bzovium ejus fuisse natalem. Nos decessorum nostrorum, qui in Prætermissis tum diei 25 junii, tum diei 11 septembris et alibi, polliciti sunt Acta B. Dorotheæ ad diem 30 octobris illustratum iri, promissa hodie solvimus.
[2] [cujus Vitam plures conscripsere.] Feliciter contigit beatæ viduæ ut statim ab obitu egregios vitæ scriptores nancisceretur. Quum enim a vita recessisset die 25 junii anni 1394, commoti sunt Quidzinensium animi: de ejus virtutibus ac laudibus communis fuit sermo, quin et de miraculis quæ ad ejus sepulcrum fieri perhibebantur. Quo factum est ut omnes vehementer cuperent plura et accuratiora resciscere, atque præsertim ejus interrogare confessarios, utpote certiores ejus arcanorum testes: quibus vitam suam manifestare a Christo jussa fuerat. Præcipui fuerunt in civitate Gedanensi seu Dantiscensi * Nicolaus de Hoenstein, postea frater Ordinis Teutonici, et illo absente, Joannes parochus templi S. Catharinæ, vel Ludike presbyter. In ecclesia Marienwerderæ Joanne a Marienwerder præcipuo, et Joanne Reymam secundario confessario usa est. Qui duo posteriores paulo post B. Dorotheæ obitum, Vitam ejus conscripserunt, multos deinceps nacti imitatores. Opera illa omnia, quæ, si pauca excipias, diligenter recognovit clar. Maximilianus Töppen [Scriptt. rerum Prussicarum, editi a T. Hirsch, M. Töppen et E. Strehlke, tom. II, pag. 179 et seqq.] et plenius venerabilis presbyter Franciscus Hipler [Meister Johannes Marienwerder und die Klausnerin Dorothea von Montau, in Zeithschrift für die Geschichte Ermlands, tom. III, pag. 166 et seqq.] , in classes quatuor commode digeri possunt. Prima complectitur libros ipsius Joannis Marienwerder; secunda, alias Vitas fere statim ab obitu sanctæ viduæ compositas; tertia, Processum canonizationis et quæ ipsum spectant; quarta denique, scripta quædam recentiora. Nobis, singula hæc monumenta recognituris, ante omnia occurrit ingens opus Joannis confessarii. Cui quoniam nonnulli sine argumento maledicunt [Cfr. Lilienthal, Hist. B. Dorotheæ, pag. 21, Dantisci 1743.] , eum hebetem, improbum, fallacem temere mentiti; abs re non erit hunc virum paucis describere, cui præcipuam B. Dorotheæ historiam acceptam referimus.
[3] [Horum omnium primus Joannes Marienwerder,] Vitam auspicatus anno 1343 [Processus canoniz., apud Andr. de Linda, Vita B. Dorotheæ Pruthenæ, part. II, pag. 125, Dantisci 1745.] , in oppido Marienwerder, ex quo cognomen duxit, philosophiæ operam dedit in universitate Pragensi. In qua jam anno 1369 docebat [Monumenta historica universitatis Carolo-Ferdinandeæ Pragensis, cit. apud Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 803 et seqq.] , et ea quidem laude, ut tum aliis honoribus perfunctus fuerit, tum, quod in Libro decanorum legimus, anno 1374 electus in decanum facultatis artium. Porro constat eum de scholis Pragensibus optime promeruisse, quo tempore in iis assidebant plus sex millia discipulorum, et in facultate artium magistri erant plus ducenti [Hipler, op. cit., in Zeithschrift für die Gesch. Ermlands, pag. 181.] . Anno 1384 theologiam ibidem profiteri cœpit, quum jam ab undecim annis esset sacerdotio inauguratus et octo saltem annis in Pragensi ecclesia Omnium Sanctorum canonicatum adeptus. Sed hoc dimisso anno 1387, quando Bohemi et Germani [Cfr. Höfler, J. Hus und der Abzug der Deutschen Prof. und Stud. aus Prag, pag. 125 et seqq. Cfr. Palacky, Gesch. von Böhmen, tom. III, part. I, pag. 185 et seqq., 228 et seqq.] in universitate gravi jurgio contendebant, Ordinem Teutonicum Marienwerderæ ingressus est. Ubi eum ab anno sequenti ad mortem usque ecclesiæ cathedralis capituli decanum videmus [Hipler, pag. 211.] . In eodem templo legitur etiamnum ejus sepulcri titulus: Magister Johannes Marienwerder, sacre theologie professor, felicis matris Dorothee novissimus confessor, obiit anno MCCCCXVII, die mensis XIX septembris. De quo etiam ad annum 1417 scriptor coævus: Obiit magister Johannes Marienwerder, doctor sacræ scripturæ prorsus laudabilis: fuit annos plus XL doctor, vir sanctæ omnino vitæ [Johann's von Posilge, Officials von Pomesanien, Chronik des Landes Preusson fortgesetzt, in Scriptt. rerum Prussicarum, tom. III, pag. 371] . Qui plura de eo velit, adeat laudati jam Hipler librum vere egregium.
[4] [vir doctus et prudens,] Opera ille textuit, quæ sæpissime descripta in multis exstant bibliothecis. Præter Sermones funebres [Hipler, pag. 212.] , duos Tractatus de oratione dominica [Pisanski, Entwurf der Preuss. Literaturgesch., tom. I, pag. 59, cit apud Hipler, pag. 185.] et de octo beatitudinibus, Annales capituli Pomesaniensis [Voigt, Cod. dipl. Prussicus, tom. V, pag. 55. Cfr. Geschichte Preussens, tom. V, pag. 725.] , præter hæc, inquam, et alia scripta, edidit Expositionem symboli apostolorum, viris doctis medio ævo quam probatissimam [Cfr. Hipler, pag. 273, pag. 185 et seqq. Cfr. Verzeichniss der Stiftsbibl. von S. Gallen, ms. 814, pag. 273. Halm, Catal. codd. lat. bibl. Monacensis, tom. I, part. II, mss. 2509 et 3255, pag. 1 et 74.] . Eam confectam fuisse quo tempore B. Dorothea jam erat inclusa, contra quam opinatur Ernestus Strehlke [Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 804; cfr. pag. 190.] , ostendunt hæc articuli noni verba: Domina Dorothea in Marienwerder reclusa, sæpe fuit valde sollicita, etc. [Hipler, pag. 272; cfr. pag. 185 et seqq., 273.] . Porro volumen illud expendentibus, apparet auctor vir acris ingenii, gravis et sincerus, qui Patres auctoresque ecclesiasticos lectitarit, et res suis ponderibus examinans, futiles sententias historiasque apocryphas audacter repudiarit.
[5] [ac B. Dorotheæ confessarius,] Neque tantum singularis scientiæ documenta dedit, sed etiam eximii zeli animarum atque increscentis in dies sanctimoniæ [Vita Germanica, lib. III, cap. 43. Hipler, pag. 212 et seqq., 240, 274 et seqq.] . Quo factum est ut ab episcopo Joanne Mönch cum aliis presbyteris aliquot visitator synodalis clericorum et laicorum nominaretur. Ad animas quoque tractandas et instituendas prudens et peritus ferebatur, atque hæc fama, per diœceses Pomesaniensem, Culmensem et Vladislaviensem vulgata, B. Dorotheam Dantisco Marienwerderam acciverat [Cfr. Vita Germanica B. Dorotheæ, lib. II, cap. 26, ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 267 et seqq.] . Ab anno enim 1391 conscientiæ arbitrum assumpsit Joannem, eique, jubente, ut aiebat, Domino, facta sua et revelationes in singulos fere dies dictavit. Hic autem quædam ex auditis recognoscere et complere potuit, quum anno 1401 Montavii versatus est, ubi mater beatæ inclusæ et noti degebant [Hipler, pag. 274.] .
[6] [res ejus sincere exposuit,] Vir ita comparatus ad verum de B. Dorothea cognoscendum, num vera quoque scribere voluit? Minime, ait Lilienthalus [Hist. B. Dorotheæ, pag. 21.] : contra cujus non argumenta, sed conjecturas probrosas æque et inanes, hæc ex multis indicasse satis erit. Joannem quidquid comperit fideliter retulisse, non eo animo ut Dorotheam præter æquum extolleret, sed ut pateret veritas, vel ex hoc apparet quod ea etiam patefecit quæ minus faverent. De passione dominica nonnulla sibi divinitus ostensa dixit B. Dorothea, quæ revelationibus Birgittæ, tunc sanctis annumeratæ, adversabantur: atque de illa discrepantia, quæ fidem derogatura visionibus et beatificationem forte impeditura videbatur, ipse Marienwerder lectores admonet [Hipler, pag. 264. Liber de Festis, cap. 54.] . Septem etiam revelationes Bonifacium papam IX spectantes, non solum literis mandavit, sed ad ipsum misit pontificem, quo tempore canonizatio agebatur: jam vero inter laudes hæc ibi scripta: Ecce quomodo papa nondum pervenit ad hoc ut possit recte incedere. Si caput universalis Ecclesie non valet stare aut incedere, quomodo pedes faciant? Et dicta intellexit de statu, incessu seu progressu perfectis virtutum. BB. Pater, in rudi stilo hec scripsimus juxta verba pronunciantis, volentes tollere suspicionem sciencie et subtilitatis [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 75.] . Alia omitto ex quibus intelligitur quantopere auctor a mendacio abhorreret. Quidquid igitur sint re ipsa prodigia vitæ B. Dorotheæ (quod infra obiter attingemus), nemo infitias eat narratorem fuisse veritatis diligentissimum, et quæ vidit, quæ audivit, sine dolo malo conscripsisse. Denique, ut non decipiebat, ita quoque se a pia femina non fuisse deceptum, ipsi persuasissimum erat [Cfr. infra Comm. præv., num. 48.] , ideoque ne miremur quod, adversarios provocans: Demonstra, inquit, si modo potes, falsum esse quod de ea in hoc libro fuit scriptum. Profer tuas contradictiones [Vitæ Germanicæ prolog., Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 198.] .
[7] [primum anno 1395;] Jam quæ in laudem B. Dorotheæ composuit, ex ordine sunt recensenda. Ut ipse testatur in Processu canonizationis [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 186.] , scripsit ab ore ejus multas revelationes, atque hoc opus scripturæ plenum labore et sollicitudine, S. (sponsa Christi) C. (confessarius) sunt aggressi annis vix duobus ante finem sanctæ vitæ [Vita Latina, lib. I, cap. 7, infra in Append.] . In partem hujus laboris et sollicitudinis (qui cujusmodi fuerint in Vitæ libro primo declaratur) venerunt etiam Joannes Rymann, alter confessarius, et magister Bertrandus [Process. canoniz. ms., Regimontanæ bibliothecæ cod. 1241, pag. 192, 264 et 157; cfr. Lilienthal, Hist. B. Dorotheæ, pag. 15 et seq.] . Viginti tandem septimanis ante mortem, patefacta sunt etiam ejus exercitia afflictiva, seu vita castigationibus et vulneribus plena [A. Linda, Hist. B. Dorotheæ, part. I, pag. 1, pars II, pag. 129 et seq.] . Sed quæ calamo exceperat, in aliquot annos reservans, pauca dumtaxat indicavit Marienwerder quum, celebratis piæ viduæ exsequiis, sacram concionem habuit anno 1394. Anno sequenti, ejus canonizationem una cum aliis viris præstantissimis a Bonifacio IX efflagitans, opusculum a se et Joanne Reymann seu Rymann compositum (ut opinatur doctissimus Hipler) Romam misit [Hipler, pag. 252.] . Simul scribebat: Videat Sanctitas Vestra libellum vite ejus contextum sub paucissimis verbis de valde multis, quem procurator Ordinis generalis… Sanctitati Vestræ præsentabit, et videbit mirabilia magna que Dominus vestris temporibus operatus est in medio terre [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 77; cfr. pag. 79.] … Miracula etiam dirigimus Sanctitati Vestræ postremo conscripta per tabellionem, quem ad hoc anno preterito deputaverat specialiter idem dominus noster episcopus, presentibus idoneis testibus colligenda et fideliter describenda. Num libellus reapse amissus sit (quod plerique affirmant), non nisi aliis recognitis Vitis commode disputari poterit.
[8] [iterum, paulo fusius,] Aliquando post aliud prodiit opus, acceleratum, ut in prologo dicitur, propter magnum desiderium esurientium et sitientium habere vitam istius mulieris benedictæ. Codicem ms. bibliothecæ Heilsbergensis, in quo hæc Vita exstabat, descriptum anno 1699 a Nicolao Kraus, concionatore et pœnitentiario aulæ cathedralis Varmiensis, edidit anno 1702 Andreas Adrianus de Linda: Vita magnæ beatæ Dorotheæ Pruthenæ, viduæ in ecclesia Pomezaniensi reclusæ, patronæ non solum viventium, sed et vita functorum, tam in partibus Prussiæ, quam etiam in aliis vicinis nationibus. Item miracula ejusdem beatæ, desumpta ex libris manuscriptis bibliothecæ arcis Heilsbergensis et electoralis Regiomontanæ. Impressa sumptibus… Andreæ Adriani de Linda, canonici Warmiensis. Anno Domini MDCCII, die 31 augusti. Typis monasterii Olivensis. Liber ille, quem Vitam Lindanam vocamus, non denuo excusus, sed nova tantum inscriptione ornatus, veno positus fuit Dantisci anno 1745 [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 194 et seq.] . Exemplaria quidem mss. non alia exstare passim ferunt, quam Nicolai Kraus apographum, etiamnum in bibliotheca capituli Frauenburgensis servatum (cod. 645, in-4°). Sed habet musæum nostrum eamdem Vitam, jussu sociorum Bollandianorum exscriptam anno 1754 ex codice Vaticano 4934: in quo re vera illam historiam reperimus, eamque multis locis emendatiorem et puriorem quam Lindanam editionem. Quisnam de ea recte judicarit, utrum Fr. Hipler, qui eam paulo post annum 1394, an M. Töppen, qui eam multo post conscriptam putat, brevi considerandum erit.
[9] [et, ut videtur,] Post Prologum exhortatorium ad canonizationem, quinquaginta sex prioribus capitulis res gestas exhibet suum quamque in tempus relatas; triginta sequentibus, singularia quædam dona et charismata; ultimo denique, mortem et sepulturam. Partes nonnullæ Joanni Rymann tribuendæ videntur, tum quod mire congruunt cum testimoniis ab eodem in processu dictis, tum quod a sententiis Joannis Marienwerder aliqua ratione discrepant [Cfr. Hipler, pag. 254.] . Hunc tamen præcipuum auctorem censemus; præterquam enim quod multa loca et imprimis capitula quinquaginta sex priora eadem omnino comparent in opere ejus magno (cfr. infra num. 12), nemo, ut opinor, præter eum hæc in prologo scripserit: Et sciendum quod libellus iste de vita illius gloriosæ famulæ et benedictæ sponsæ Christi editus est et extractus sub paucis verbis, respectu multorum sanctorum gestorum, quæ in tali nequiverunt compendio comprehendi; sed necesse habent majori volumine suo tempore describi ordine clariori. Acceleratum autem est propter magnum desiderium esurientium et sitientium habere vitam istius mulieris benedictæ, expandentes et capaciores facientes sinus sui desiderii, quasi aliquid magni, et revera magni, vix auditi, de consolationibus, beneficiis et operationibus Domini specialissimis accepturi. Ita alta et elevata est materia sanctarum revelationum per multos annos habitarum; quæ non abbreviatorem, sed digestorem bonum et fidelem expetunt et exposcunt. Et illa requirunt citeriora volumina et tractatus. Faciat omnipotens Deus quod hæc expleantur [Vita S. Doroth., cod. ms. bibliothecæ Bolland.] .
[10] [ante annum 1400,] Age vero, num hæc scribi potuerunt post edita jam plura volumina et tractatus, quibus sanctæ revelationes fuse lateque explicantur? Si itaque ille prologus, ut omnes consentiunt, ad Vitam Lindanam pertinet, hanc immerito dixerit Maximilianus Töppen fuisse excerptam ex magnis operibus, (latino et germanico) Joannis Marienwerder et ex Actis processus canonizationis anni 1404. Quæ licet cum Lindano volumine multa communia habeant, post illud tamen exiisse putanda erunt, ut placet docto viro Hipler. Cæterum in eo et in majore Vita Latina, de qua infra dicemus, adhuc superstes dicitur mater B. Dorotheæ; mortua vero in Vita Germanica. Ad summam, etsi neque contrariæ opinioni argumenta prorsus desint, eique, inter alia, suffragari videantur capitula quædam ubi libri revelationum memorantur (cap. 69, cap. 76, etc.) de quibus in ipsius Vitæ annotationibus suo loco disputabitur; nobis multo probabilius est Vitam hanc ante libros prolixiores exstitisse. Sed hoc omnino certum, historiam Lindanam non esse (quod perperam indicat clar. editor Scriptorum rerum Prussicarum) opus quoddam a Nicolao Kraus post annum 1682 concinnatum [Script. Pruss., tom. II, pag. 194.] . Exstat enim in codice Vaticanæ bibliothecæ 4934 sæculi XV, ut de aliis probationibus sileam.
[11] [non tamen anno 1395;] Quamvis autem nihil obstet quominus hoc aliudve ejusdem Vitæ exemplar ad Urbem perlatum fuerit, quum canonizationi opera dabatur; nullo tamen jure opinatur J. Voigt [Geschichte Preussens, tom. V, pag. 679.] eam id ipsum esse opusculum quod anno 1395 summo pontifici fuit oblatum. Etenim, omissis aliis rationibus inferius explicandis [Comment. præv., num. 24.] , longior videtur quam ut ea dici possit de qua in epistola confessariorum sermo est [Ibid., num. 7.] . Insuper dicitur ibi Agatha habens in ætate prope centum annos, vidua autem ad annos circiter quadraginta quatuor [Vita Lind., cap. 2.] . Quæ si jam anno 1395 vere scribi potuissent, non dixisset, credo, auctor libri anno 1404 confecti: Agatha … habens annos quasi centum … vidua quasi ad annos quadraginta duos et supra [Joannes Marienwerder, Scriptum de Vita dominæ Dorotheæ, apud Lindam, part. II, pag. 131. Cfr. Comment. præv., num. 20.] .
[12] [dein tribus libris majoribus,] Mox in hoc incubuit Joannes Marienwerder ut B. Dorotheæ imaginem, hactenus adumbratam, jam perfecte exprimeret. Magnum sane negotium: nam ipse Dominus mandavit ut quæcumque dictata fuerant, revelata et facta studiose conscriberentur et ad bonum ordinem reducerentur, dicens: C (confessarius, Marienwerder) P (præpositus capituli Rymann) magnam habeant diligentiam ut bona a te scripta studiose præparent, pulcre ordinent et exornent … in colligendo ad invicem pertinentia, in distinguendo per libros et capitula … quatenus grato ordine et delectabili dispositione ad hominum notitiam perducantur [Vita B. Doroth., lib. I, cap. 6, infra in Append.] . Quæcumque igitur tum ipse, tum Rymann et Bertrandus [Cfr. supra, num. 7.] , calamo exaraverant, in tres libros distribuit, immo tres librorum classes: exponit in Libro de Vita venerabilis dominæ Dorotheæ vitæ potissime exterioris seriem; in Septililio Ven. D. Dorotheæ, virtutes singulares et miranda charismata; in Libro de Festis, ipsius visiones dispositas secundum anni festa ad quæ pertinent. Ubique proferuntur ea quæ religiosa femina præfata fuerat, servatis etiam ejus verbis et dialogi forma: ut mirum non sit vocari hæc sæpe Libros Dorotheæ, Libros revelationum Dorotheæ [Cfr. Processus canoniz., apud Lindam, part. II, pag. 153, 158 et 162.] . De suo tamen addidit Joannes tum narrationes quasdam alia ratione factas, in quibus scilicet non ipsa Dorothea loquens inducitur (atque id præsertim in opere priore), tum exempla, comparationes, loca S. Scripturæ, imo disputatiunculas; sed lectorem monens ut hæc a revelatis sedulo discernat [Cfr. infra, Prolog. Septililii, cap. 3.] : Si de aliquo graduum [caritatis], inquit, aliquid posuero ultra dicta Domini Dei vel ejus sponsæ,… nemo credat quod velim asserere sic esse factum … ultra expressa per Dominum et sponsam ejus non audeo, nec volo neque debeo me intromittere de diffiniendis modis operum divinorum. Sed dumtaxat intelligi desidero sic salva veritate fieri potuisse.
[13] [ante annum 1404:] Quamvis autem tres libri non eodem tempore prodierint, neque in iisdem codicibus simul exstent, ea tamen unum esse corpus, unius partes operis, ab eodem Joanne Marienwerder compositas, jam inter omnes convenit [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 185 et seq. Prol Septil., init.] . Immo, quum anno 1404 de sanctitate piæ viduæ quæstio habita est, ipse Joannes, interrogatus … respondit quia scripsit ab ore ejus multas revelaciones, ex quibus tres libros idem deponens collegit [Process. canoniz., pag. 192. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 186.] ; et singulos nominans, commemorat aliquem effectum charitatis … de quo in libello de vita ejus, et in Septililio … multa sunt scripta … et alia quæ in libro ejus de sanctis (seu de Festis, de Apparitionibus) … continentur [Process. canoniz., apud Lindam, part. II, pag. 146 et 150; cfr. pag. 128, 141, 153, 157, 159. Scriptt. Pruss., tom, II, pag. 187.] . Nemo igitur non fateatur volumina hæc saltem anno 1404 fuisse confecta. Quin ante annum 1402 rem aggressus est auctor, quum in Vitæ libro secundo dicat: Mater ejus [B. Dorotheæ] hodie superstes; in processu vero canonizationis anni 1404 [Apud Lindam, part. II, pag. 132. Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 202 et seq.] affirmet eam obiisse anno septimo post sanctæ filiæ mortem, quæ accidit anno 1394. Idem alii testantur. Denique ante annum 1400 jam opus fuisse absolutum tum alias ob causas nonnullis placet, tum quod hocce tempore uxor Witoldi, ducis Lithuaniæ, librum de vita ipsius dominæ Dorotheæ editum desideranter petivit, quem dominus Johannes episcopus Pomezaniensis sibi donavit … scilicet duos libellos de vita matris Dorotheæ [Hipler, pag. 270 et seq.] . Quibus scriptiones Joannis Marienwerder indicari putant.
[14] [scilicet Vita,] In Vitæ prologo (ut nunc singulas trini operis partes præstringamus) comparantur B. Dorotheæ virtutes cum libro Apocalypsis signato septem sigillis: Fuerunt autem hæc septem sigilla mystica, videlicet: revelationum profunditas, castigationum arduitas, innovationis cordis inscrutabilitas, consolationum energiæ inæstimabilitas, affectionum et contemplationum sublimitas, illuminationum, virtutum ac desponsationum sui ineffabilitas, dissolutionum animæ et corporis seu cordis fractionum impreciabilis causalitas; quæ septem nemo solvere potuit seu valuit nisi leo de tribu Juda [Vita Lat., prolog., cap 2, De sigillo primo.] . Et secundum hæc, observatis tamen et notatis temporibus, totum opus in septem libros dividit, quorum argumenta in Appendice inveniet lector. Librum de Vita (quem brevitatis causa Vitam Latinam vocamus) exhibent plures codices mss.: primus, olim monasterii Pelplinensis, nunc archivi Regimontani, num. 407, ex parte exaratus fuit ab ipso Marienwerder, ex parte etiam a canonico Kalis. Secundus, sæculi XV exeuntis, in bibliotheca Dantiscensis ecclesiæ Deiparæ servatur, num. 259 [A. Potthast, Bibl. hist. medii ævi, Supplem., pag. 140.] . Tertius est inter codices theologicos regiæ bibliothecæ Berolinensis, num. 207; quartus in Vratislaviensi universitate. Fallit autem studiosissimum horum inquisitorem [Hipler, pag. 260.] , quod iis annumeranda putat codicem Bruxellensem 8629 – 8639, Coloniensem 214, et Bodecense Passionale: illi enim agunt de Dorothea virgine et martyre, hoc vero de nostra Dorothea, sed magnum Joannis opus non continet. Statuere non ausim utrum eædem sint necne Vitæ quas passim exstitisse video: videlicet in bibliotheca Argentinensi Dorotheæ de Pruzia vita et honesta conversatio [Haenel, Catal. mss., col. 451.] ; in Norimbergensi monasterio S. Ægidii, Vita Dorothee virginis de Prusia [Anzeiger für Kunde der Deutschen Vorzeit, tom. VI, ann. 1859, pag. 205 et seq.] ; item Lipsiæ [Cfr. Hipler, pag. 260.] . Dubitari autem non potest, opinor, de codicibus circa quos anno 1459 Vincentius prior Cartusiæ Axpacensis in Austria scribebat ad Joannem de Weylhaim, professum in Mellico [B. Pez, Thesaurus anecdt. noviss., tom. VI, part. III, pag. 333; cfr. pag. 327.] : Duos libros de ipsa [Dorothea] habemus, qui ambo sunt apud vos. Primus est Septililium; secundus Legenda ipsius, quæ in duplo tantum vel plus, quam primum, continet de scriptura. Tertium de Festis nunquam vidi. Marienwerderi opus significare videtur J. Gamans, quum ex Moguntino collegio Societatis Jesu scribit ad Danielem Papebrochium [Reg. bibl. Bruxell., cod. ms. 8926.] : Vitam S. Dorotheæ a Prussia Friburgensem habeo,… Friburgi transcriptam, quæ Bambergæ cum revelationibus ejusdem, indidem item descriptis, … hæret in cubiculo R. P. Rectoris; et alia epistola: Codex ipse inscriptus erat: Vita et visiones S. Dorotheæ de Prussia: et quidem illa præcedebat, hæ sequebantur, quamplurimis foliis, ut ambæ simul essent crassæ facile duos digitos. Quod volumen addit jam se nuspiam reperire, et idcirco pro perdito habere.
[15] [libro de Festis] Paulo post confectam Vitam scribi cœptus est Liber de Festis seu de Sanctis, seu de Festis SS. aut Apparitionibus, seu de Festis domine Dorothee: quem habent tum Berolinensis codex supra indicatus [Cfr. num. 14.] , tum codex Dantiscensis ecclesiæ B. M. V., num. 260, finitus anno 1457, cujus inscriptio libri rationem indicat: Continentur in isto libro primo vita beate Dorothee incluse [hæc Vita frustra ibi quæritur] … et appariciones ei facte per Jhesum sponsum ejusdem et per Mariam Virginem … et per aliquos sanctos et sanctas secundum ordinem ibi notatos. Et in extremo prologo: Accipiantur ergo pro grato munere primo festa Domini nostri Jesu Christi redemptoris, cum festis sanctissime ejusdem Domini genitricis; post hoc aliquorum sanctorum festa sunt suo ordine exarata [Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 185 et 367.] . Cave tamen putes omnia literis fuisse mandata: In his, ait auctor, sicut et in prioribus valde multa relatione digna silentio sunt tecta, eo quod Dominus aliquando præterita non resuscitavit, et sic aliquando præsentia, dum alia scribebantur, exprimere non docuit vel non jussit. Multa etiam de ejus ore iteratis vicibus sunt scripta, quæ tamen non sunt inserta huic operi neque priori, … ne videlicet nimia prolixitas legentibus generet fastidium [Liber de Festis, prologus.] .
[16] [et Septililio:] Ut mirabilia quæ B. Dorotheæ contigerant plenius exponeret et approbaret, eorumque cum sacra Scriptura et Patribus convenientiam planam faceret, tertium volumen molitus est confessarius. De quo ipse in prologo infra edendo: Septem tractatus, ait, hic secundum suum ordinem collocati … unum constituunt librum, quem nomino Septililium, quia in eo exprimuntur septem gratiæ… Dorotheæ eminenter concessæ, quæ per lilii triplicem virtutem interiorem et quadruplicem dispositionem exteriorem convenienter designantur [Cfr. inf., in Append.] . Hujus elaborati operis plura exarata sunt exempla. Quod olim in Axpacensi Cartusia servabatur (cfr. supra num. 14), jam videtur esse bibliothecæ Palatinæ Vindobonensis cod. 1265, sæculi XV: in quo scriptum fuit: Cartusiæ Aggspacensis. Septililium S. Dorotheæ cum prologo. Ubi e septem sectionibus … sex priores latine et septima germanice conscriptæ sunt [Tabulæ codd. mss. præter græcos bibl. Palat. Vindobon., tom. I, pag. 211, cod. 1265.] .
[17] [quo etiam exhibentur B. Dorotheæ confessiones.] In hac septima de confessionibus B. Dorotheæ agitur, de quibus biographus: Post hoc docuit Dominus eam confiteri sub conditione de damnis sibi a diabolo illatis, et quarum, ipso teste, multæ ab ejus ore conscriptæ … in suo vulgari sc. Theutonico sunt relictæ; scilicet in viginti unum capitula digestæ [Tract. VII, cap. 7 et seqq.] . Quæ sola et separatim occurrunt in codice 367 Heidelbergensi; at prorsus desunt in codice Dantiscensis ecclesiæ Deiparæ 231, ubi dumtaxat sectiones latine conscriptæ exstant. Partes Septililii reperiuntur in codice Regimontani archivi 207 [Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 185.] et in codice Dantiscensi 26. Nescio num conservatum fuerit exemplar Cisterciensis cœnobii Ossecensis, a Balbino memoratum [Bohemia docta, pars III, pag. 303.] hisce verbis: Admirabiles visiones et raptus Ven. D. Dorotheæ… Sunt autem omnia lectu dignissima… Appellatur autem hic liber Septililium. Hujus lucubrationis, numquam hactenus ex toto typis mandatæ, capitula quædam excudit recens Vitæ Germanicæ editor [Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 360 et seqq.] , et aliquanto plura ven. presbyter Franciscus Hipler. Qui videlicet ex codd. Vindobonensi et Heidelbergensi modo citatis, accurate descripsit confessiones Germanicas B. Dorotheæ [Die Beichten der seligen Dorothea von Montau, in Christliche Lehre in Ermland während des Mittelalters, pag. 67, Brunsberg. 1877. Cfr. Moriz Haupt, Zeitsch. für Deuts. Alterthum, tom. XIII, pag. 532.] . Nos quoque nonnulla Septililii loca cum lectore in Appendice communicabimus, laudatos auctores secuti. Quæ in eo et in libro de Festis exponuntur, infra propius intuebimur, cum beatæ inclusæ visiones, prophetias, aliaque charismata attingemus. Interim de reliquis ejus Vitis.
[18] [Mox prodiit Vita Germanica,] Quoniam maxime oportebat latius permanarent tantæ virtutes, earumque expositio a laicis etiam legi posset, eam vernaculo sermone expressit indefessus ille Joannes, sed oratione auribus multitudinis accommodata, et iis omissis quæ imperiti vix intelligerent aut male interpretarentur. Quod et ipse confessus: Hæc, inquit, et alia multa … non scribo, quorum plura scripsi in latino libro, in quo quæri possunt [Vita Germanica, lib. IV, part. I, in Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 334.] . Ex his aliisque verbis apparet opus illud, quod Vitam Germanicam vocamus, a Joanne Marienwerder reapse fuisse compositum: quonam anno, non constat, sed, ut videtur, ante processum canonizationis anni 1404 [Cfr. Hipler, pag. 283.] , et certe inter annum 1417, quo mortuus est auctor, et annum 1400; cum ibi dicatur Agatha, Dorotheæ mater, post mariti obitum (anno 1357), viduam fuisse annos quadraginta quatuor [Vita Germ., lib. I, cap. 2.] . Postquam in prologo eos reprehendit qui narratis prodigiis fidem derogant, atque christianos ad legendum et credendum hortatus est, præmissa etiam oratione ad Deum, ut opus salutariter legeretur; res in quatuor distribuit libros. Quartus excerptus est ex Septililio, reliqui ex magna Vita Latina, et ita quidem ut duo priores cum prima parte Vitæ Lindanæ congruant, servatis eisdem capitulorum argumentis, eodem ordine et eodem fere numero. Itaque e latinis scriptionibus ea maxime libavit auctor quæ potius historica essent quam mystica. Addidit etiam nonnulla quæ in superioribus frustra quæsieris, ut mortem Agathæ [Ibid.] , vexationes quibus B. Dorothea Gedani fuit exagitata [Ibid., lib. II, cap. 26.] , et alia paucula [Ibid., cap. 12.] .
[19] [bis excusa,] Exstat hodieque illud literarum germanicarum monumentum vetus æque et præstans [Cfr. Hipler, pag. 278 et seqq.] , in codice universitatis Regimontanæ 1128; cujus tamen folia plura perierunt [Steffenhagen, Catal. codd. mss. bibl. Regimontanæ, fasciculus II, pag. 19. Cfr. Die Deutschen Handsch. der K. Hof. und Staatsbibl. zu München, part. I, pag. 126, cod. 750, Monaci 1866.] . Secundum aliud exemplum editum fuit anno 1492 Des leben der zeligen frawen Dorothee clewsenerynne in der thumkyrchen czu Marienwerdir des landes czu Prewszen. Constat, sic ait Theodorus Lilienthal, ex unico, ut vocant, alphabeto et sex plagulis, in forma octava minori. In pagina tituli reversa conspicitur Dorotheæ effigies [Hist. B. Dorotheæ, Pruss. patronæ, pag. 3, Dantisci 1742.] . Præfationem excipit synopsis contentorum, secundum ordinem librorum et capitum. Deinde ipsa sequitur Vita; in fine libri vero sequentia leguntur verba: Hy endet sich das leben der zeligin frawen Dorothee clewsenerinne czu Marienwerder im thume des stiffts Pomesan im Lande czu Preuszen. Gedruckt unde volendit in der stat Marienborck durch mich Jacop Karweysze Goltsmyd. Den dingstag noch Gregory alsz man tzelete MCCCC unde CXII *. Lob sey Gote. Ex codice Regimontano et ex unico exemplari excuso quod notum sit (bibliothecæ Petropolitanæ) Vitam magna diligentia edidit Maximilianus Töppen [Scriptt. rerum Pruss., tom. II, pag. 197; cfr. pag. 187 et seq., 350.] .
[20] [et anno 1404 scriptum breve latinum.] Neque illa ultima fuit sanctæ inclusæ laudatio. Quum enim anno 1404 legati pontificii qui, ut infra narrabimus, in ejus virtutes et miracula inquirebant, re imperfecta discedere deberent, Rymann et Marienwerder obtulerunt pro se quisque scriptum, quod, si ante resumptam causam ipsi morerentur, esset instar testimonii ore dicti. Prior libellum suum postea repetiit. De altero hæc in processu: Frater Joannes Marienwerder … interrogatus de fama sanctitatis, vita et miraculis, … pro responsione obtulit unum libellum papireum, in quo scripta erant vita prædictæ dominæ Dorotheæ, virtutes et miracula aliqua, asserens juramento suo quod scripta in dicto libello puram continerent veritatem, et ea se vidisse et audivisse, et præsentem fuisse secundum moderamen in libello expressum. Quæcumque in hoc libello, anno 1404 confecto et die 27 junii ejusdem anni oblato, referuntur, ex superioribus libris latinis excerpsit auctor, additis dumtaxat miraculis et fama sanctitatis. Cæterum noluit in rerum tenuitatem descendere, neque omnia ordine persequi; sed ea tantum quæ in processu canonizationis majoris essent ponderis. Brevis hæc scriptio, in quadraginta et octo capitula divisa, typis excusa fuit ab Adriano de Linda et Vitæ B. Dorotheæ adjecta [Vita magnæ beatæ Dorotheæ, part II, pag. 125 et seqq.] . Quam in illustranda Vita eo frequentius citandam duximus, quod ejus auctor in processu canonizationis asseruit juramento suo, quod scripta … puram continerent veritatem.
[21] [Aliæ exaratæ sunt Vitæ,] Præter Joannem Marienwerder, cujus tractatus primum in præsenti re fontem historicum diximus, alii etiam de B. Dorothea paulo post obitum scripserunt, et imprimis alter ejus confessarius, Joannes Rymann de Christburg. Qui magister artium factus est anno 1382 in universitate Pragensi, anno 1387 doctor juris ecclesiastici, anno 1388 præpositus capituli Pomesaniensis, in quo canonicus erat ab anno 1379 [Cfr. Monum. univers. Pragensis. tom. I, pag. 208, tom. II, pag. 3 et 13. Scriptt. Prussiæ, tom. V, pag. 400.] . Tantam habebat opinionem doctrinæ, prudentiæ et sanctimoniæ, ut eum magister generalis Ordinis Teutonici ab anno 1393 voluerit habere secum propter consilia [Cod. dipl. Prussiæ, tom. V, pag. 56. Cfr. Hipler, pag. 208, 226, 290.] , et anno 1409 Pomesaniensis episcopus fuerit creatus [Johann's von Posilge Chronik des Landes Preussen fortgesetzt, Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 298.] . Ad annum 1417, quo mortuus est, eum laudibus extollit coævus historicus, Joannis de Posilge continuator [Ibid., pag. 370. Cfr. O. Lorenz, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter, pag. 183 et seqq.] . Is itaque B. Dorotheæ perstudiosus, non solum in ejus confessionibus et revelationibus excipiendis Joannem Marienwerder multum adjuvit, sed suo quoque nomine anno 1404 libellum de virtutibus ejus protulit. Quem omnino perditum existimant diligentissimi hujus rei indagatores [Cfr. Hipler, pag. 254. Supra, num. 7 et 20.] . Exstant saltem testimonia ab eo in causa canonizationis dicta. In quam adeo incubuit, ut testamento suo legaverit pro ecclesia pannum .. cum 200 florenis Ungaricalibus vel equivalentibus pro negocio canonizacionis matris et domine Dorothee [Apud Scriptt. Pruss., tom. V, pag. 403.] . Paulo postquam hæc scripsit, mortuus est, et sepultus in crypta in qua B. Dorothea jacebat, ut legimus in publico instrumento anni 1417: In capella venerabilis domine et matris Dorothee ecclesie kathedralis Pomezaniensis… Johannes secundus episcopus .. ecclesiastice est traditus sepulture [Ibid., pag. 402.] .
[22] [quarum una] Exstant in bibliotheca regia Bruxellensi [Cod. 8926.] duæ aliæ Vitæ mss.: quarum alteram ex codice Cartusiani monasterii Coloniensis, alteram ex codice Augustiniani cœnobii Bodecensis in diœcesi Paderbornensi, Bollandianis [Cfr. Chronicon monasterii Bödecensis, pag. 118, Monaci 1731.] describendam olim curavit noster Joannes Gamansius. De priore nihil dicendum, quum sit summarium posterioris. Hanc omnium Vitarum B. Dorotheæ antiquissimam arbitramur. Id certe indicare videtur auctor, exponens quo pacto sua narratio avide fuerit postulata a popularibus volentibus scire, ait, mirabilia, gratiosa ac salutifera opera et beneficia, quæ Dominus Deus per famulam suam dominam Dorotheam reclusam dignatus est operari: ex quibus aliqui desiderantes spiritualiter refici, murmurant contra me: qui nondum sunt refecti, causam dilationis ignorantes, meam incusant imperitiam aut tarditatem in præparatione cibi tam salubriter desiderati. Compati tamen mihi dignentur, et eorum cesset querela, supportantes insipientiam et inexperientiam circa tantæ materiæ difficultatem et raritatem, necnon morositatem sufferentes circa materiarum et occupationum extrinsecus multiplicitatem. Quæ sane, quamvis similia scriptores Vitarum sanctorum in prologis de sua imperitia non raro dicant, essent plane absurda, si jam antea B. Dorothea biographum nacta fuisset. Sed quid multa? Hanc scriptionem non plus anno post mortem beatæ inclusæ fuisse confectam, ex ipsis auctoris verbis colligitur, quippe qui num. 17 dicat: Anno præterito, per totam hiemem, in qua erat frigoris magna excellentia, propter quod multi homines interierunt; ipsa tamen sancta frigoris læsione fuit præservata. Quod in aliis quoque Vitis narratur, sed ut factum, non anno præterito, verum per ultimam vitæ hiemem [Cfr. Vita Latina, lib. V, cap. 23. Vita Germ., lib. III, cap. 13.] .
[23] [confecta videtur anno 1395,] Nescio num hæc satis attenderit clarissimus Maximilianus Töppen, quum de Bruxellensi apographo pronuntiavit: Quoniam anno 1638 a Patre J. Gamans ad Bollandianos missus fuit, sequitur libellum ante annum 1638 confectum fuisse: posset tamen esse sæculi XV vel XVI (apographa ipsa ad sæculum XVII referenda). Eum ex amplioribus scriptis fuisse excerptum, eo comprobatur quod has similesque habet sententias: “Quod nulla verborum copia, licet plurima sint scripta, poterat enarrari” (ubi perperam legit clar. auctor poterat, loco poterunt) … “audivit multoties secreta, quorum aliqua scripta sunt, etc.” Quæ in priore parte continentur omnino referunt Johannis Marienwerder narrationes; quæ in altera, Acta canonizationis et præcipue articulos tertio datos [Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 191 et seq.] , apud Lindam [Part. II, pag. 22 et seqq.] excusos. Sed plurimum abest ut satis nobis persuasum sit. Nonne videlicet his antea scriptis (de quibus auctor noster alio loco: multo tamen plura, inquit, ab ore ejus sunt scripta) significari possunt ea quæ viva B. Dorothea et ipsa dictante literis mandata fuerant? Nonne hanc interpretationem suadet prologus? Ubi dicit auctor nondum confectum esse opus illud conscribendum de vita et magnificis beneficiis ac salutaribus doctrinis … dominæ Dorotheæ factis et revelatis, sed se interim aliquid de prædictis summatim collegisse… Verum id rem profligat, quod jam in literis anni 1395 occurrunt objecta nobis verba audivit etc. [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 83.] .
[24] [et Romam missa] Neque magis nos a sententia deterret, quod plura scriptionis loca etiam in Vita Latina et præsertim in articulis qui bullæ anni 1404 sunt annexi, occurrunt [Cfr. Linda, part. I, cap. 87; part. II, pag. 24, num. 5 et 6, pag. 30 et seqq., num. 21, 22, 23, 24, etc. Cfr. infra, num. 27.] . Re enim examinata, credibile videtur, ex primis et brevissimis biographi notationibus, alias conservatas fuisse in scriptis posterioribus, alias vero multum amplificatas. Immo non inepte putares opusculum illud cum aliis Romam perlatum esse, atque adhibitum ab Ordinis Teutonici procuratore, quum articulos fecit super quibus petebat testes recipi et admitti atque interrogari [Linda, part. II, pag. 11.] . Sane anno 1395 ad Bonifacium IX scribebatur a confessariis: Videat Sanctitas Vestra libellum vite ejus contextum sub paucissimis verbis de valde multis, quem procurator Ordinis generalis S. V. præsentabit; item a Conrado de Jungingen, Ordinis Teutonici magistro, et a Prussiæ episcopis: Que omnia in libello de Vita ejus apparebunt [J. Voigt, Geschichte Preussens, tom. V, pag. 678 et seqq.] . Non fuit hic libellus magna Vita Latina, neque (sic etiam Hipler et Töppen) Vita Lindana, neque alia ex superioribus quævis [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 187. Hipler, pag. 252 et 255.] : quidni igitur nostra brevissima scriptio? Quæ quum et paucissimis verbis constet, et jam anno 1395 confecta dici possit, jure conjicimus eam, paulo post Dorotheæ obitum, episcopo aut magistro Ordinis oblatam, statim descriptam esse atque ad Urbem missam.
[25] [ad Bonifacium IX,] Atque illud notandum, quo sententia egregie firmatur: libellus Vite a procuratore Ordinis summo pontifici oblatus similis fuerit oportet, ut videtur ven. viro Hipler [Op. cit., pag. 252.] , literis eodem tempore ad hunc procuratorem delatis, in quibus beatæ feminæ vita quasi primis lineis designatur: quæ nunc in archivi Regimontani Miscellaneis fol. 60 – 63 exstant et parte aliqua editæ sunt in Codice diplomatico Prussico. Jam vero quantopere cum his codex noster conveniat, in promptu est. Plura quidem continet, sed quæcumque de B. Dorothea in epistola traduntur, ad literam et eodem ordine leges in Vita ms., quemadmodum singulis locis indicabimus. Et ut hic jam nonnulla proferam: Sane ipsa de honestis parentibus orta etc. Ipsa siquidem non solum ori suo et corpori abstraxit delectabilia… Dorotheæ etiam Dominus Jhesus … vulnera sua dupliciter impressit … tamquam præclara monilia arræ desponsationis etc. Cum ardore caritatis delectabatur videre dominicum Corpus etc. Ad Corpus dominicum frequenter percipiendum fuit spirituali esurie tam ferventer accensa etc., et quæ sequuntur omnia, ad verbum eadem sunt in utraque scriptione [Cfr. Voigt, Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 82 et seq. Voigt, Geschichte Preuss., tom. V, pag. 667 et seq.] . Cæterum ex iis locis quædam etiam recurrunt, ut jam indicavimus, in Processu canonizationis. Sed eadem similitudo deprehenditur inter hunc et epistolam anni 1395 modo laudatam, et sicuti nemo propterea dicet antiquiorem esse Processum quam literas, ita nullo jure colligitur Vitam ms. post processum esse confectam.
[26] [auctore forsan J. Marienwerder.] Hujus Vitæ brevis auctorem fuisse Joannem Marienwerder credere libet. Non solum enim cum iis quæ certe scripsit et quæ de eo comperta habemus, congruit, sed in eum maxime cadit prologus; qui quomodo alii melius convenire possit, equidem non video: Aliqui desiderantes spiritualiter refici narratione virtutum B. Dorotheæ, murmurant contra me (quem scilicet norunt ejus confessiones et revelationes literis custodire), sed recordentur mearum occupationum extrinsecus multiplicitatem (quod merito, ut jam indicavimus, de se dicere poterat Joannes). Utinam posset opus illud conscribendum … cito consummari… O quam libenter hoc facerem!… Orent pro me omnes ut possim librum rite conficere! Interea aliquid de prædictis summatim collegi. Neminem potius hæc decet oratio, quam qui, plurima de B. Dorothea sciens et scripto conservans, ea aliquando ordinare et edere meditabatur.
[27] [Exstat etiam Processus canonizationis.] Gradum facimus ad tertiam scriptionum classem quibus B. Dorotheæ vita illustrari potest, Acta processus canonizationis: qui, ut in historia cultus declarabimus, inceptus fuit, mandante Bonifacio IX, Romano pontifice, decem annis post mortem beatæ viduæ, id est anno 1404. Continetur illius exemplar codice ms. regiæ bibliothecæ Regimontanæ anni 1486 [Steffenhagen, Catalogus codd. mss. biblioth. Regimontanæ, cod. 1241, fasciculus II, pag. 19. Cfr. Hipler, pag. 287.] . Inscribitur autem [Cfr. Lilienthal, Hist. B. Dorotheæ, pag. 7.] : Processus in causa canonizationis, remissionis receptionisque et examinationis testium, super miraculis, vita et moribus beatæ Dorotheæ, in ecclesia Pomezaniensi reclusæ. Inter testes plus ducentos et sexaginta tunc adhibitos, occurrunt tres sanctæ feminæ confessarii, viri docti et prudentes; episcopus Pomesaniensis multique ex ejus canonicis; magister generalis Ordinis Teutonici, atque alii noti homines. Quorum testimoniis non solum confirmantur quæ de beata femina a biographis fuerunt scripta, sed innotuerunt etiam multa miracula ejus intercessione patrata. Codicis quo hæc exhibentur, paginas 1 – 49 et 301 – 319 [Steffenhagen, loc. cit.] descripsit Joannes Thaddæus Kober, archipresbyter Frauenburgensis: cujus apographum (nunc Elbingensis ecclesiæ S. Nicolai) excudendum curavit Andreas Adrianus de Linda, atque Vitæ B. Dorotheæ adjiciendum [Part. II, pag. 1; cfr. supra, num. 8.] . Impressa ibi sunt, præter literas apostolicas Bonifacii IX et Innocentii VIII, testimonia aliquot testium, scriptum per magistrum Joannem Marienwerder productum [Linda, part. II, pag. 125.] , atque rotulus de quo hæc Bonifacius IX: De fama vitæ memoratæ Dorotheæ etc. a testibus omni … exceptione majoribus, exacte, diligenter et prudenter secundum articulos et interrogatoria, quæ sub bulla nostra mittimus interclusa, inquiratis [Ibid., part. II, pag. 10.] , trifariam dispertita. Sunt enim Articuli dati primo viginti, articuli secundo dati, iterum viginti; denique articuli tertio dati centum quadraginta novem: quos Petrus de Wormdith procurator procuratorio nomine … episcopi et capituli Pomezaniensis confecit [Ibid., pag. 22. Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 180.] . Aliquas partes processus et multa quæ huc pertinent scripta [Cfr. Voigt, Codex dipl. Pruss., tom. V, pag. 74 et seqq.] , plures auctores ediderunt [Hipler, pag. 251. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 202 et seqq. in notis. Lilienthal, pag. 8 et seqq. Voigt, Geschichte Preussens, tom. V, pag. 668 et seqq.] .
[28] [Vitam quoque scripserunt Grunau, M. Baronius,] Superest ut quæ sæculo XVI et sequentibus circa Quidzinensem inclusam vulgata fuerunt, recenseamus. In Chronico suo Prussiæ, anno circa 1520 confecto, plura de ea tradidit Simon Grunau [Chronica des Landes Preussen, tract. IX, cap. II. Cfr. Steffenhagen, Cat. codd. mss. bibl. Regimontanæ, fascic. II, pag. 12, cod. 1550a et seqq.] , quæ in antiquis Vitis non reperies, imo quæ iis contradicunt. Simonem secutus est Leo in Historia Prussiæ Brunsbergæ. Coloniæ anno 1605 a Petro Overradio [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 191 et seq.] et Cracoviæ anno 1609 a Basilio Skalski exierunt Icones et miracula sanctorum Poloniæ, auctore Martino Baronio Polono, ubi (fol. 47 in altera editione) apparet Vita B. Dorotheæ, viduæ, Pruthenæ, ex ecclesiæ parochialis Marieburgensis antiquissimis monimentis desumpta. Quam misit ad decessores nostros Fredericus Szembek, pristinæ nostræ Societatis præclarus presbyter. Hodie servatur in bibliotheca regia Bruxellensi [Cod. ms. 8926.] , eique jam olim fuit adscriptum eam ante annos ducentos a Nicolao canonico Pomezaniæ ejus confessario scriptam fuisse: sed gratuito, ut opinor. In hac Vita brevi nulla miracula narrantur a B. Dorothea post obitum patrata, sed tantum dicitur: Ad cujus sepulchrum multi obsessi a dæmonibus liberati plurimaque alia miracula ad ejus invocationem consecuta. Quædam etiam ibi referuntur quæ videntur dubia, ut post declarabimus. Opusculum integrum in suos Annales ecclesiasticos transtulit Bzovius [Tom. XV, ad ann. 1399, num. XII, pag. 187.] , et parte aliqua etiam Raynaldus [Ann. eccl. Baronii contin., ad ann. 1399, num. XXIV, pag. 62, Lucæ 1752. Cfr. Spond., Baronii contin., tom. I, ad ann. 1399, num. XIV, pag. 674.] .
[29] [F. Szembek,] Paulo post scribere cœpit Fredericus Szembek: qui quam bene meritus sit de historia ecclesiastica Prussiæ, inter omnes constat. Certe, eo teste, anno 1637 absoluta fuit quædam festivitas in sanctæ viduæ honorem [Cfr. infra, num. 77.] distributione Vitæ ejus: quæ nunc perdita videtur. Sed anno 1621 ipse Szembek polonice edidit Antiquam Prussiæ patronam, Dorotheam de Prussia, et anno 1638 [Cfr. Lilienthal., pag. 12.] Thoruni Vitam S. Dorotheæ, viduæ, patronæ Borussiæ, et S. Juttæ Brunsvicensis, etc.: quæ iterum excusa fuit anno 1699. Anno itidem 1638 et rursus 1699 prodiit Thoruni latine Vita magnæ S. Dorotheæ, Pruthenæ, viduæ, patronæ non solum viventium sed et vita functorum. Demum exiit (anno 1637, ut ad nos clar. Hipler scripsit) polonicum opus: Imago clara præparationis christianæ ad felicem mortem … id est laudabilis S. Dorotheæ Borussæ viduæ … quæ in cathedrali diœcesis Pomesaniæ in urbe Kwidzin … reclusa … feliciter expiravit, fusius ac antea descripta et typis edita a P. Friderico Szembek S. J., Thoruni. Quam scriptionem anno 1681 germanice expressit excuditque typis Olivensibus Thaddæus Kober, parochus Frauenburgensis [De Backer, Bibl. des écrivains de la Compagnie de Jésus, tom. III, col. 1017 et seq., edit. 1876. Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 192.] . Quoniam non omnes libros hactenus prolatos vidimus, statuere non ausim utrum assentiendum sit Maximiliano Töppen, qui memorat dumtaxat Vitam quamdam polonicam annorum 1638 et 1698, cum versione germanica anni 1681; an auctoribus recentioribus ex quibus operum seriem magna parte descripsimus: quamquam hi potius sequendi videntur.
[30] [cujus opus latine reddidit A. Turschi,] Vitam polonice editam a nostro Frederico Szembek in latinum vertere cœpit Adalbertus Turschi: cujus scriptio (ad annum usque 1393 pertingens seu priorem partem Vitæ B. Dorotheæ complexa) olim in musæo Bollandiano, nunc in regia bibliotheca Bruxellensi (ms. 8926) reposita est. Ita incipit: Vita præclarissima S. Dorotheæ Borussæ viduæ, ex processu pro canonizatione illius facto, et manuscriptis veteribus archivi Cruci[g]erorum sive Ordinis Teuthonici ac ecclesiæ parochialis Margeburgensis in Pomezaniæ episcopatu, tum bibliothecæ arcis Heilizbergensis in episcopatu Varmiensi, monasterii Pelplinensis in episcopatu Pomeraniæ, cathedralis ecclesiæ Culmzensis in episcopatu Culmensi, ac historia vitæ ipsius a Joanne decano Pomeraniæ * confessario ejus mandato ipsius Christi Domini fusissime descripta, necnon alio sanctimoniæ illius compendio Margeburgi ante annos 146 typis impresso, historiographis etiam Prutenicis breviter collecta; cujus etiam dignissimi nostri temporis scriptores, Bzovius Ord. Præd., in Annalibus, et Balingen Soc. Jesu in Ephemeride honorifice meminerunt. Omnia documenta hic citata etiamnum exstare opinatur Franciscus Hipler [Op. cit., pag. 251.] .
[31] [et, præter alios,] Alia scriptio nobis innotuit ex epistola Gedani scripta die 9 maji 1679 a Patre Joanne Hansler Societatis Jesu ad Danielem Papebrochium [Reg. bibl. Bruxell., cod. ms. 8926.] : Excitata … multorum devotio est, initiumque factum a … Joanne Miczkowski, canonico Culmensi, archidiacono et officiali generali Pomesaniæ, parocho in Montoviis magnis, in imprimenda vita S. Dorotheæ viduæ, idiomate polonico; cujus titulus latine expressus ita habet: Echo subterranea mirabilis audita in terris Prussiacis et adjacentibus finibus, patronæ S. Dorotheæ viduæ; Montoviis magnis in Zulavia Marienburgensi nata, in templo Quidzinensi cathedrali Pomesaniæ voluntarie se lateribus obtinuit includi: ubi etiam post mortem sepulta, hactenus hæreticorum invidia in tenebris occultata, etc.
[32] [T. Lilienthal.] Denique, horum librorum multos sub
oculis habens, edidit lutheranus Lilienthal
dissertationem cum hac inscriptione: Historia
beatæ Dorotheæ Prussiæ patronæ fabulis variis
maculata, quam e documentis mss. pariter ac
impressis veritati historicæ restituit, notisque
historico-criticis illustravit Theodorus Christophorus
Lilienthal Art. Mag. Dantisci apud Georgium
Marc. Knochium 1744. Quod eruditum
opus Lilienthal vesania hæretica passim aspersit,
et vere mirandum est eum tantum
laboris insumpsisse ut Acta quæ magnam
partem fabulosa existimat, commentariis
augeret et illustraret. Multis autem erroribus
implicatur, quorum aliqui hinc orti sunt,
quod opera Marienwerderi antiquissima eorumque
cum posterioribus Vitis cognationem
non expendit. Sin aliter, scripta Dorotheam
ejusque vitam, revelationes et miracula spectantia
non in hunc modum enumerasset [Hist. B. Dorotheæ, pag. 15 et seq.] :
“Liber de amore, latine a confessionario compositus.
Liber Revelationum B. Dorotheæ, a magistro Johanne Marienwerder et magistro Bertrando præposito ecclesiæ Pomesaniensis, scriptus. In quo libro peculiaris est tractatus de caritate inebriante.
Liber Vitæ B. Dorotheæ. Hæc Vita sine dubio differt a Germanica.
Libellus Septililium vocatus; qui in Processu canonizationis ipsi B. Dorotheæ tribuitur.
Liber de effectibus sacramenti.
Libri II de Vita et Revelationibus sanctorum, etc.”
Hæc sumpta fuerunt ex Actis Processus, ubi legitur: Arnoldus procurator prædictus ipsis dominis commissariis septem volumina, duo de vita et revelationibus sanctorum ipsius dominæ Dorotheæ, et alia quinque de miraculis conscripta, exhibuit et ostendit, petens ut de eis saltem mentio fieret apud acta præsentis causæ [Process., pag. 358. Hipler, pag. 286.] . Hoc volumine de Revelationibus significatur Liber de Festis; Libro vero de effectibus sacramenti pars quædam Septililii aut Vitæ Lindanæ. Nomina illa vidit Lilienthal in Processu canonizationis; ex quo etiam nonnulla descripsit. Sed quum, lectore non monito, interdum voces et integras sententias mutaverit aut omiserit [Cfr. Testimonium Conradi de Jungingen in process. canon., Lilienthal, Hist. B. Doroth., pag. 72. Linda, part. II, pag. 94 et seq. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 654 et seq.] , haud magnum usum præbent excerpta.
[33] [Duas Vitas priores edemus.] Ex recensitis B. Dorotheæ Vitis illa imprimis edi postulat, quæ, anno post mortem, ut videtur, scripta, numquam hactenus in publicum prodiit [Cfr. supra, num. 22.] . Hanc tamen, quia perbrevis est, neque narrata in suum quæque tempus referuntur, excipiet multo longior Vita, ex codice Vaticano 4934 descripta et collata cum editione Lindana [Ibid., num. 10.] . Ubi reperies quidquid historicum nosse maxime interest, iisdem plerumque verbis atque in magna Vita Latina. In hac multa insuper theologiæ mysticæ documenta, pia colloquia animæ cum Deo, revelationes et cætera hujusmodi, uberrime exponuntur. Grande illud Joannis Marienwerder opus, cujus translatio Germanica omnibus præsto est [Ibid., num. 18 et seq.] , non totum in præsenti edetur, sed multa ex eo libamus, sive in Commentario et in Annotationibus, sive in Appendice cum lectore communicanda, quo auctoris scribendi ratio melius appareat et ipsa B. Dorotheæ Vita plenius illustretur. Septililium, librum de Festis et Processum canonizationis eadem ratione excerpemus. Plurimum etiam utemur scripto a Joanne Marienwerder legatis pontificiis anno 1404 oblato et processui intexto [Ibid., num. 20.] : quod secundum editionem Lindanam proferemus. Septililium vero e codice Vindobonensi, Apparitiones e Dantiscensi, Vita Latina ex Regimontano [Cfr. ibid., num. 14 et seqq.] maxima parte descripta sunt a docto et venerabili viro Francisco Hipler, qui nobis apographa humanissime commodavit.
[Annotata]
* Kwidzyn
* Danzig
* lege XCII
* lege Pomesaniæ
§ II. Summarium vitæ B. Dorotheæ. Ejus natales, matrimonium et pia itinera. Fit inclusa. Ejus obitus.
[B. Dorothea, anno 1347] Quas virtutes coluerit B. Dorothea, in historiis mox edendis copiose narratur. Sed ut lector ferme ab initio totius vitæ conspectum habeat, præcipua ejus gesta hoc loco indicare, et simul dubia quædam expedire operæ pretium erit. Omnes consentiunt eam esse natam mense februario, sed quonam anno, disputant. Placet Martino Baronio [Icones, pag. 47.] annus 1334 [Cfr. Bzovius, ad ann. 1399, num. XII.] , Theodoro Lilienthal 1336, nostro vero Szembek et aliis multis 1347; quem etiam Vitæ antiquissimæ exhibent. In ea enim quam omnium primam existimamus, mortua dicitur B. Dorothea die 25 junii, anno 1394, ætatis suæ quadragesimo octavo. Idem ex Vita Lindana, ex Latina et ex Germanica planum fiet: ibi fertur nupsisse quum annum ageret decimum septimum, et marito fuisse orbatam anno 1390, postquam annos viginti sex et dimidium cum ipso vixerit. Insuper beneficio cœlesti aucta legitur mense januario, anno ætatis suæ trigesimo nono, ante mortem decimo: obiit autem anno 1394 [Vita Lind., cap. 21, 24, 56. Vita Lat., lib. II, cap. 27, 30; lib. III, cap. 1. Vita Germ., lib. I, cap. 21, 24, 30; lib. II, cap, 1, 26.] . Ob has et similes rationes natales omnino referendi sunt ad annum 1347. Hic vero et in universa temporum notatione ideo erravit Lilienthal, quod beatam feminam putavit per annos trigenta sex cum dimidio in matrimonio fuisse, quamvis ipse alio loco recte scribat annos sex et viginti cum sex mensibus [Hist. B. Dor., pag. 27; cfr. pag. 30, 31, 58, 60.] .
[35] [piis parentibus nata,] Jam de familia et conditione. Nata est Dei serva in pago Montaviensi haud procul Mariæburgo, Prussiæ oppido, parentibus Wilhelmo Swartz et Agatha, piis iisque valde honestis agricolis [Vita Lind., cap. 2; Linda, part. II, pag. 17, 23. Cfr. infra, Vita I, cap. I, annot.] . In Processu canonizationis B. Dorotheæ pater dicitur Batavus. Eo minus mirandum est eum venisse ad plagas maris Baltici, ibique in matrimonium ivisse, quod illic, ut notum est, linguam ferme eamdem ac in Batavia incolæ usurpabant; et Culmia Gedanumque, a quibus Montovium non ita multum distabat, non secus atque Arnhemium, Daventria, Noviomagum aliaque Neerlandiæ septentrionalis loca, urbes erant hanseaticæ, quæ proinde frequenti inter se commercio utebantur [Roux de Rochelle, Villes Anséatiques, pag. 58 et seqq.; 378 et seqq.] . Wilhelmum Swartzium testatur Joannes Marienwerder in causa beatificationis [Linda, part. II, pag. 130 et seq.] fuisse honorabilem virum et ex Agatha, pientissima femina, quatuor filios et quinque filias habuisse. Fuit B. Dorothea liberorum septima, baptizata VIII idus februarii, juxta alios VI idus ejusdem mensis [Ibid., part. I, pag. 2.] . Sed hic error est: legimus enim in Vitæ Germanicæ libro I, cap. 2: Baptismus contigit die S. Dorotheæ, a qua scilicet sancta nostra nomen duxit, post Purificationem B. M. V., seu die 6 februarii: ut mirum non sit in Vitis latinis scriptum fuisse VI idus februarii [Cfr. Vita Lat., lib. II, cap. 2.] . Wilhelmus mortuus est ante uxorem, anno 1357; quæ et ipsa omnis carnis viam ingressa dicitur septem annis post B. Dorotheam, anno 1401 [Cfr. supra, num. 13.] . Cujus sancta filia cum jam a multis procata fuisset, per fratrem ejus seniorem fuit cuidam manu artifici (Adalberto nomine), viro honesto et maturo et in genere suo diviti, promissa; et postmodum secundum Ecclesiæ ritum matrimonio juncta: in quem tamen timore Domini, non attracta libidine, consensit; et perducta ad domum sponsi sui, quæ erat in oppido Gdanczg Vladislaviensis diœcesis [Vita Lind., cap. 21.] , et peractis nuptiarum solemnitatibus, non solum per tres noctes, sed per plures sequentes, permansit intacta, nulla libidinis macula aut ardore infecta [Linda, part. II, pag. 26.] . Tunc agebat annum decimum septimum.
[36] [nubit Adalberto.] Post hoc matrimonium nati sunt novem liberi: ex quibus dumtaxat filia matrem vita superavit, quæ monasterium Ordinis Benedictini ingressa, adhuc anno 1404 in vivis fuit. Filii vero ad unum omnes intra duodecim septimanas peste absumpti feruntur [Lilienthal, pag. 31.] . Audivit quoque Joannes Marienwerder [Linda, part. II, pag. 143; cfr. ibid., part. I, pag. 25.] , beatæ viduæ confessarius, a felici Dorothea pluries, quod quando ipsa fuit tradita marito, quod permansit ob castitatis amorem ultra decem dies incognita viro, et postea multoties a conceptione filii unius permansit iterum incognita viro usque ad conceptionem alterius; post nativitatem vero ultimæ filiæ, bene per decem annos mutuam servarunt continentiam usque ad finem matrimonii [id est ad annum 1390 [Linda, part. II, pag. 25.] , emortualem Adalberti], ad honorem Dei. Viri pietas a biographis non semel laudatur. Nihilominus matrimonium aliquando fuit nubilum, ut scribit auctor Vitæ a Linda excusæ: scilicet pace turbata, sancta mulier opprobriis et verberibus aliisque hujusmodi injuriis a marito suo afflictata fuit. Cave tamen putes Adalbertum vitiis fuisse deditum: videtur vir irritabilis et violentus, maritus, ut ait Szembek, phantasticus, ægre tulisse uxoris suæ pietatem eximiam, et incredibilem vitæ asperitatem [Vita Lind., cap. 28 et 41.] .
[37] [Suscipiunt simul pia itinera.] Verum ambo, circa festa Pentecostes anni 1384, quum jam omnes liberi præter filiolam animam exhalassent, pium iter, de quo in ipsa Vita infra edenda, ad basilicam Deiparæ Aquisgranensem et ad sacellum ejusdem B. Mariæ Virginis apud Eremitas in Vinsterwaldt, susceperunt, unica filia sua amicis plus specialiter commendata, domo et rebus venditis et distractis; quatenus, seclusis vanitatibus sæculi, Domino liberius deservirent [Cfr. ibid., cap. 31 et seq.] . Gedanum circa festum S. Martini reversi sunt [Ibid., cap. 33.] . Anno sequenti ad idem iter circa festum S. Laurentii, assumpta secum filia, se accinxerunt [Ibid., cap. 41.] . Gedanum regressi sunt mense circiter februario anni 1387. Exeunte anno 1389 B. Dorothea sola Romam peregrinata est, indulgentias jubilæi anni 1390 obtentura. Eo venit circa festum S. Lucæ, ibique piis exercitiis operam dedit usque ad Pascha anni 1390 [Cfr. M. Baronius, pag. 48.] , ita tamen ut per septem hebdomades in Romano hospitio B. Mariæ Consolationis [Cfr. Vita Lind., cap. 54. Bzovius, Annales eccles., tom. XV, ad annum 1399, pag. 187.] ægra cubuerit [Cfr. Linda, part. II, pag. 144.] . Domum per Coloniam Agrippinam repetiit. Interea maritus, qui ea multo provectior erat annis, mortuus est [Ibid., pag. 27.] . Quem ad gaudium cœleste fuisse admissum, B. Dorotheæ Deus patefecit [Vita Lind., cap. 57.] .
[38] [Mortuo marito, B. Dorothea in ecclesia Quidzinensi] Post mariti obitum, auctore Nicolao presbytero Gedanensi, ejus confessario, adiit consilii causa Joannem canonicum ecclesiæ cathedralis Pomesaniensis in Marienwerder. Mox, ut inclusa hoc ipsum templum habitare posset, rogavit. Postquam vita piæ feminæ ante acta examinata fuit, ejusque constantia per sesquiannum tentata [Cfr. Hipler, op. cit., pag. 230 et 232.] , approbantibus episcopo et capitulo, novum suum domicilium, die 2 maji anni 1393, coram immensa vi hominum ingressa, ut ait ejus biographus, firmiter muro ac asseribus conclusa fuit. Ibi vitæ genus sibi constituit quod fuerat docta a Christo dicente: “Cum intraveris reclusorium, debes valde sancte vivere; habeas fenestram vitream ante te, nulli manum extra reclusorium porrigas, sine licentia confessoris tui. Quoties hoc feceris sine licentia, toties confiteri debebis, et subire pœnitentiam salutarem. Item a nullo recipias aliquod munus, et ego te munerabo” [Linda, part. II, pag. 29. Cfr. Hipler, pag. 234 et seqq.] .
[39] [fit inclusa] De hoc ipso in ecclesia Quidzinensi domicilio plura e diversis scriptoribus collegit Lilienthal: Schembeck, inquit, locum in quo includi se fecit Dorothea, vocat cellam concameratam, ad dextram altaris primarii sitam; in qua tres fuerint fenestræ: altera in templum prospiciens, per quam Eucharistiam accepit; altera per quam versus cœlum orare consuevit; altera versus cœmeterium, per quam cibus eidem porrectus est. Eadem fere ratione claustra Dorotheæ describuntur a Caspare Steinio, in Prussiæ Memorabilibus, Actor. Boruss. tom. I, pag. 226, 227. Diversæ adhuc hodie in templo Mariæinsulano supersunt cellæ, in quarum una, cujus altitudo est 7 1/6 pedes, longitudo vero atque latitudo 4 1/2, foramen exstat in ecclesiam prospiciens, altitudinis 1 1/2 pedum, latitudinis vero 1 1/6. Hæc pro loco illo vulgo venditatur in quo latuit Dorothea; sed perperam, quum ex illa neque ad suggestum, neque ad altare pateat prospectus, prætereaque in eadem inveniantur fornacis rudera, qua tamen Dorothea usa non est. Sed alia prope altare exstat cella, quam Dorotheæ secessum fuisse, omnes loquuntur circumstantiæ; quas paullo curatius explorare haud dedignatus est vir maxime reverendus, Godofredus Thienius, archipresbyter et inspector Mariæinsulanus. Verum hunc etiam et cum eo Lilienthalum conjecturis aberrasse [Lilienthal, pag. 79 et seqq.] , nunc pro certo habetur. Quæcumque enim de B. Dorotheæ latibulo tum ex Vitis antiquis, tum ex Szembeci relatione accipimus, cum ea cellula congruunt, quæ in angulo sita inter ecclesiæ chorum ejusque latus meridianum, hisce temporibus pro sacristia est. Cujus amplitudo ea est quam definit Inclusorum ordo a Radero nostro in Bavaria sancta, et ex eo ab Haefteno typis expressus: Inclusa, id est, domus inclusi, debet esse lapidea; longitudo et latitudo in 12 pedes; habeat tres fenestras [Hipler, pag. 231 et seq.] .
[40] [Ordinis Teutonici.] Attamen ex ante dictis facile colligi potest B. Dorotheam non sectatam esse vitæ genus eorum inclusorum aut inclusarum de quibus Holstenius [Codex Regularum, tom. I, pag. 291 et seq., pag. 419 et seqq.] , Raderus [Viridarium, part. III, cap. V, pag. 720 et seqq., Bavaria sancta, tom. III, pag. 116 et seqq.] atque sæpe decessores nostri in Actis Bollandianis. Non enim certi alicujus Ordinis religiosi regulam aut præsulis voluntatem secuta est; sed ipsius Christi Domini, qui solus ejus magister fuit, monitis et præceptis obtemperavit, sed ita ut legi ecclesiasticæ sui ævi morem gerere non neglexerit. Qua lege vetitum erat ne quis invitis episcopis vel abbatibus institutum tam severum susciperet. Hac disciplina fiebat ut sæpe diversi regularium Ordines, atque etiam ecclesiæ aut cathedrales aut collegiatæ, suos haberent inclusos et inclusas. Beata vero Dorothea Ordinis Teutonici fuisse inclusa dici potest, quatenus ad hoc vitæ genus in ecclesia cathedrali Quidzinensi fuit admissa ab episcopo et canonicis Pomesaniensibus; quibus, utpote Ordinis Teutonici sodalibus, aliquid majoris momenti præstare fas non erat, nisi ex consilio et auxilio magistri generalis totius Ordinis [Baron de Wal, Recherches sur l'ancien Ordre Teutonique, tom. II, cap. XIII, pag. 38; Dlugossius, Hist. Poloniæ, tom. I, lib. IX, col. 946. Cfr. Hélyot, Hist. des Ordres religieux, tom. III, cap. XVII, pag. 160 et seqq., Paris. 1792. Haeftenus, Disquis. monast., lib. I, tract. VIII, pag. 82. Raderus, Viridarium sanctorum, part. III, cap. V, pag. 720 et seqq.] . In sua Quidzinensi cellula obiit B. Dorothea die 25 junii anni Domini 1394, uti legimus in Vitis antiquis et in Processu canonizationis [Cfr. Vita Lind., cap. 87. Linda, part. II, pag. 167.] . Erravit itaque scriptor Vitæ Annalibus ecclesiasticis a Bzovio et Raynaldo insertæ, affirmans eam ad cœlum migrasse die 11 septembris anni 1399.
[41] [Obit anno 1394.] Effracto cellæ muro, e claustris extractum est cadaver, quod stramini e regione altaris primarii impositum, per integram noctem custodiebat populus. Humatum est, non die 29 junii (quod asserit Lilienthal, cap. II, § 22), sed 28 ejusdem mensis, ut aperte dicit auctor Vitæ Germanicæ (lib. III, cap. 43); et quidem in capella, in qua majorum, utputa episcoporum, est sepultura… Exequiæ ejus sunt ad dies XXX continuatæ, quæ in primis duobus diebus, in quibus præfatus dominus episcopus … celebravit, fuerunt tam divites et solemnes, quoad spolium, quoad multitudinem luminum, quoad refectionem pauperum, quoad numerositatem et dignitatem personarum celebrantium et quoad erogationem munerum, quod consimiles et æquales ante diem illum non fuerunt exhibitæ in ecclesia Pomezianiensi alicui mulieri. Nec hujusmodi solemnitas exsequiarum ex humana industria est facta, sed providentia divina [Vita Lat., lib. VII, cap. 29.] . Sed post octodecim hebdomades corpus ex tumulo erutum fuit: quod in processu hisce verbis asseruit episcopus: Dixit se commisisse aliquibus quod debebant corpus dominæ Dorotheæ exhumare, ut sepulchrum muro circumdaretur, quod factum fuit [Scriptt., Pruss., tom. II, pag. 330.] . Confecto autem monumento, rursus conditæ sunt sacræ exuviæ.
§ III. De revelationibus, vaticiniis et miraculis B. Dorotheæ.
[Revelationes B. Dorotheæ,] Quæ in gestis beatæ inclusæ modum humanæ naturæ superent, nostrum non est hic excutere, neque illa denuo proferenda quæ de hoc argumento sunt jam jamque contrita. Ea dumtaxat huc congeremus quæ illustrandis Actis videntur opportuna. Ut itaque ex ordine visiones, prædictiones et miracula inspiciantur, de priore dono hæc jurejurando confirmat Joannes Marienwerder: Audivit a… Dorothea quod ad festa sanctorum devotissime se disposuit… Appropinquantibus festis redemptionis nostræ, beatissimæ V. Mariæ, sanctorum martyrum aliorumque plurimorum sanctorum, sua vulnera tunc specialiter movebantur ad acriorem dolorem [Linda, part. II, pag. 140.] … verum etiam communiter in festis sanctorum, status et gloriæ eorum resplenduerunt sibi … vidit supra modum acute dispensationem et mysterium incarnationis Domini … vidit eum natum … captum, flagellatum, judicatum, crucifixum … resurrexisse et cœlum ascendisse [Ibid., pag. 148 et seq. Cfr. Vita Lindana, cap. 17, infra.] . De mysterio SS. Trinitatis aliisque fidei dogmatibus mirabiliter docta fuit. Informabatur a Domino quotidie in ultimis tribus annis quid agere deberet aut quid omittere [Vita I, cap. 3, infra.] . Ipsius denique facta et charismata Dominus omnia in vigilia Simonis et Judæ anno Domini 1393 quasi recapitulando intimavit, et multa alia stupenda sibi nuntiando [Articuli tertio dati, apud Lindam, part. II, pag. 29.] , quorum multa a Joanne Marienwerder perscripta sunt. Sed utrum hæc ipsi aliisque coævis probata fuerint, abs re non erit declarare, quo Vitæ loca nonnulla facilius intelligantur.
[43] [ut in aliis sanctis tunc fiebat,] Coævos sane sollicitabant singularia illa, quæ tum in B. Dorothea tum aliis in feminis cernebantur. Jam sæculo XII sanctæ Hildegardis revelationes probarat cum S. Bernardo concilium Trevirense anni 1148 et Eugenius III [Acta SS., tom. V Sept., pag. 636 et seq. Mansi, Concil., tom. XXI, pag. 738.] . Floruerat eodem ævo S. Elisabeth Schonaugiensis [Acta SS., tom. III Jun., pag. 604 et seqq.] , sæculo vero XIV S. Gertrudis et S. Angela de Fulginio [Ibid., tom. I Jan., pag. 186 et seqq., pag. 348 et seqq.] . Ipso tempore quo vivebat nostra Quidzinensis inclusa, S. Catharina Senensis, divinitus docta, cum Romanis pontificibus agebat [Ibid., tom. III April., pag. 851 et seqq.] ; item S. Brigitta [Ibid., tom IV Oct., pag. 368 et seqq. Cfr. Eusebius Amort, De revelationibus, app. et vis. privatis., part. II.] , quam B. Dorothea non raro in apparitionibus [Cfr. De festis, cap. 80, infra in Append. Vita Germ., lib. II, cap. 22. Vita Latin., lib. VI, cap. 8, lib. VII, cap. 19.] vidit et quacum plurima communia habet. Immo scripsit auctor illius ævi: Istis temporibus surgunt mulieres, virgines et vidue, et apprehendunt disciplinam, agunt strenue penitenciam, properant ad divina sacramenta et preripiunt viris regnum cœlorum … revelaciones a Christo et prophecias visitacionesque crebras et singulares grate suscipientes… Unde nunc videtur prophecia et familiaritas major cum S. Spiritu translata ad mulieres, quibus magna mysteria Dei revelantur, … veluti manifestum est in Hildegarde … et in Brigida … necnon in quamplurimis aliis dignis Deo feminis, quas Parisiis et in Roma et in Nuerberg et multo amplius in civitate Pragensi vidi, probavi [Ex cod. Pragensi, cit. apud Hipler, pag. 213.] … Sed qui hæc in Bohemia scribebat Mathias Janow, et cum eo multi, non semper modum in re tenuerunt, ita ut circa pia laicorum opera et imprimis sacramentorum usum ingens exstiterit controversia, aliis nimio quandoque fervori morem gerentibus, reclamantibus aliis. Intercessit anno 1389 concilium Pragense [Cfr. infra., Vita Lind., cap. 57, annot.] .
[44] [viris prudentibus judicium non cito promentibus,] Non multo post, in magno Constantiensi concilio anni 1417 ad disquisitionem venerunt revelationes S. Brigittæ; et quadraginta post annis, quantopere adhuc circa beatæ nostræ Dorotheæ visiones disputaretur, e coævis monumentis apparet [Pez, Thes. anecd. noviss., tom. VI, pars III, pag. 332 et seq.] . Vincentius enim, prior Cartusiæ Axpacensis in Austria, scribebat ad Johannem de Weylhaim: Quæsistis utrum Dorothea de Prussia sit canonizata … et quid sentiam de ipsa et de gestis ejus, præsertim de tractatibus Septililii… Ad primam igitur quæstionem dico quod Dorothea adhuc non est canonizata… Quantum perpendere potui, Brigitta de Suecia, Catharina de Senis, et dicta Dorothea simul eodem tempore in humanis fuerunt, licet una post aliam floruerit. Quæ habuerunt confessores doctos viros, qui eorum actus et doctrinas in scriptis ad nostram notitiam transmiserunt. In quorum scriptis et præcipue in prologis clare perpendi potest, si spiritus unamquamque earum movens ex Deo fuerit, annon… Porro Dorothea suam sanctitatem ita occultavit, quod præter ipsius confessores, pauci eam cognoverint… Ratio autem quare Deus in sexu muliebri talia operatus sit, nusquam exprimitur nisi in legenda Catharinæ de Senis. In qua ipsa refert… Deum ei dixisse. “Scias, filia, quod hoc tempore in tantum abundavit superbia literatorum et sapientium in oculis suis, quod justitia mea non possit amplius tolerare, quin justo suo judicio eos confundat.. Nunc mittam fœminas gratia mea præditas in confusionem temeritatis eorum.” Non sum expertus multos tempore vitæ meæ, qui hujusmodi doctrinas ad cor ponant … innumerabiles autem earundem subsannatores audivi.
[45] [a quibusdam fuerunt ludibrio habitæ,] Hæc ille anno 1459. Sed quo tempore ipsa vivebat, jam a subsannatoribus lacessita fuerat B. Dorothea. In processu canonizationis hæc testatur Joannes, custos Pomesaniensis Ecclesiæ: Dominus Cristanus, plebanus … in oppido Gdantzk, ipsam dominam Dorotheam … vexavit, dicens quod erraret in fide. Item, alio teste, Henricus de Lapide, officialis episcopi Wladislaviensis et Ludike, famosi presbiteri, credentes ipsam matrem Dorotheam in fide catholica errare, propterea, ut ipsa deponens credit, quia dicta Dorothea dictis presbiteris in confessione forte incognita hominibus enarravit, credebant eam mente captam [Cfr. Vita Germ., lib. II, cap. 26. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 267. Cfr. Vita Lind., cap. 55, infra. Linda, part. II, 157 et seq.] . Asperius etiam de hac re sentiebant nonnulli coævi: legimus quippe in codice ms. illius ætatis: Quid sentiendum est de mulieribus quæ dicunt se raptas quandoque, et in isto raptu nihil utuntur, nec comedunt, nec bibunt; sed aliquæ respondent hominibus et occulta manifestant de inferno vel de paradiso: utrum hoc fiat in se vel illusorie, quia tales tamquam sanctæ habentur apud homines. Respondetur est una truffa, et tales remittendæ sunt ad auctoritatem episcopalem, quia sortilegæ presumuntur [Cfr. Höfler, Mag. J. Hus und der Abzug der Deutschen aus Prag., pag. 86.] . Non paucos simili quodam modo de B. Dorothea sensisse, subindicat biographus.
[46] [licet a confessario] Multo quidem plures piam feminam in honore habebant, quum præsertim post mortem sanctimonia ejus ad liquidum fuerit explorata. Nihilo minus tunc etiam ejus gesta et dicta nonnulli impugnarunt. In illis enim tractibus apparent, sæculo XIV exeunte et XV ineunte, homines a sincera religionis doctrina alieni: In Marienwerder quoque, teste Joanne Marienwerder, quidam bestialiter quodammodo vivens, et de se præsumens, unum symbolum de novo confinxit, in aliis quamplurimis erravit [Expositio symboli, cit. ap. Hipler, pag. 271.] . Istum autem cum suis asseclis beatæ inclusæ maledixisse et Vitis ejus fidem derogasse, opera Joannis nostri evolventi planum videbitur. Contra eos, credo, de voluntariis castigationibus servæ Dei locutus: Taceat, inquit, delicatus, animalis, carnalis, voluptuosus, mollis, dissolutus et remissus, nec suis argumentis reprehendant Dei opera, quæ divina Providentia ad eorum confusionem, Ecclesiæ consolationem … voluit et valuit exhibere [Vita Lindana, cap. 16, infra.] . Et in prologo Vitæ Germanicæ: “Homo animalis aut contradicens Dei operibus … sileas … Mirabilia Dei noli reprehendere… Ne in animum tuum inducas eam [Dorotheam] aut meipsum ita salutis esse oblitos, ut falsum dicere aut scribere scientes prudentesque velimus. Dein christianos appellans: Ne declinetis ad ejus contemptores et insulsos adversarios, quorum calumniæ non pluris faciendæ sunt quam furentis canis latratus… Quæ impossibilia sunt apud hominem, possibilia sunt apud Deum [Cfr. Vita Germ., lib. I, cap. 18.] .” Ob eosdem obtrectatores factum opinor ut de sancta vidua tot libros scripserit Joannes, quorum nonnulli, et præcipue Septililium, ejus defensio esse videntur. Ibi videlicet plura tradit (ut habet prologi caput III) ad obstruendum ora eorum, qui forte hæc facta vel dicta tanquam rationi vel Scripturæ sacræ minus consona reprehendere conarentur.
[47] [prudenter,] Sed plurimum abfuit ut inconsulte B. Dorotheam propugnaret. Vir enim jam ætate provectus, segnis potius ad res miras credendas [Cfr. Hipler, pag. 222.] , versatus tamen in iis atque in excerpendis S. Brigittæ scriptis aliquamdiu occupatus [Cfr. ibid., pag. 213 et 289. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 258.] , quam recte modum et mensuram rebus adhiberet, jam pridem documenta dederat. Perspectum habebat lubricas esse vias illas insolitas et multos in iis concidisse, ideoque, cum reclusorium petiit Dorothea, eam funditus examinavit plus quam per annum et dimidium [Vita Lind., cap. 57.] . Quo igitur rem exacto judicio gereret, imprimis omni ratione curavit ut quæ præfabatur Dei famula, nihilo addito aut omisso, fidelissime exprimeret. Postquam scripta ipsi dictanti recitarat, ea solebat mittere [Cfr. Vita Lat., lib. I, cap. 7, infra in Append. Vita Lind., cap. 59.] ad Joannem Rymann, sacerdotem spectatæ prudentiæ; qui etiam supremus jurista Ordinis factus, Quidzinum redibat quotiescumque poterat, beatam inclusam visurus. Ii simul revelata etiam atque etiam considerantes, nihil potius habuerunt quam ut primum vatis fidem et probitatem experirentur. Hanc autem diu perspectam coram legatis pontificiis ita testatur Marienwerder [Linda, part. II, pag. 129 et seq.] :
[48] [ut ipse testatur,] Dixit etiam [confessor seu ipse Marienwerder, Dorotheam] fuisse veracem in dictis et factis, quia habuit spiritum veritatis seu cordis habitatorem, qui sibi sæpissime invisibiliter fuit missus, et ergo merito credenda sunt illa esse vera, quæ dixit de vita sua, aut de beneficiis a Domino collatis; nam illa non dixit cupida inanis gloriæ, aut humanæ complacentiæ, vel temporalis lucri, aut promotionis, sed ad Dei gloriam, a cujus auxilio et pietatis beneficio talem vitam egit, qualem expressit. Nec est usa levitate, in dicendo illa quæ continentur in libris suis de vita sua ac Dei beneficiis; quia vita sua castigationibus et vulneribus plena permansit omni homini occulta, usque ad extremum vitæ suæ, nec tunc manifestasset, nisi ad hoc a Domino instigata fuisset, et a domino Joanne Rayman decretorum doctore, ac ab eodem confessore deponente pluries inducta. De tali siquidem vita sua nihil ante viginti vitæ suæ hebdomadas sciverunt, quamvis jam ante duos annos eis nota fuerit, et magna Dei beneficia, etiam nonnisi a Domino jussa, eis expresserit; neque alicui suorum confessorum ante eos de talibus aliquid dixit, sicut tam ipsi *, quam aliqui de illis dixerunt sibi, quorum unus est dominus Nicolaus, prædicator in Gdantzk per multos annos, et ejus confessor plene per octo annos. Ipsa enim latere cupiens, ita diu siluit, secreta sua abscondens, donec impulsa fuit a Domino Deo ad exprimendum; et cum instructa nec non certificata quæ, qualia, qualiter, quibus personis deberet manifestare, illa ab hoc aliquoties circa aliqua exprimenda, quæ ad ejus videbantur sonare laudem vel excellentiam, non statim post primam Domini jussionem talia dixit, fragilitatique suæ et aliorum timens, distulit, donec iterum jussa, aut magis, aut de dilatione reprehensa fuit; et extunc exprimendo, cœpit flere, timens se non posse sine Dei offensa diutius differre; et etiam quia non potuit latere, sicut ipsa desideravit ex verissima humilitate. Veritatis ergo amator ac pius interpretator recipiat pro veris ejus dicta, quæ non habuisset causam dicendi de se neque de alio falsa aut mendosa, præsertim cum hoc fuisset ad animæ suæ damnationem; sic enim se gerebat, quod veraciter cum Apostolo dicere poterat: Non audeo aliquid eorum loqui, quæ per me non efficit Christus; et: Arbitror omnia ut stercora, ut Christum lucrifaciam; et: Inveniar in illo configurata morti ejus, ut scilicet ei in præsenti intimis incorporer, ejus passioni perfectius configurer, et in futuro ipsum pro lucro obtineam præoptato. Cæterum, ut illis verbis indicatur, non solum jubente Domino incepit res suas patefacere, sed quo pergeret, oportuit ut hæc aut similia sibi divinitus sæpe dicerentur: Fortiter scribite, nolite vacare [Cfr. Vita Latina, lib. I, cap. 7, infra in Append.] .
[49] [ad normam Scripturæ expensæ] B. Dorotheam sinceram et veracem experti, non continuo leves ad credendum fuerunt Rymann et Marienwerder, sed per longa tempora et multa opera, an spiritus ex Deo essent probaverunt [Ibid., cap. 5, infra.] ; cum ipsa mulier sæpe esset valde sollicita ne revelatis sibi a Spiritu Sancto aliquid ab alio adhæreret spiritu [Marienwerder, Expositio symboli. Cfr. Hipler, pag. 272.] , atque diceret: “Ego nolo quod aliquam scripturam veritati dissonam deducatis ex ore meo super terram et ad lucem.” Oportet enim ut confessarii revelata bene ponderent videantque si sacræ paginæ dissonent vel consonent [Vita Lat., lib. I, cap. 4.] . Et re quidem vera, monito sapientissimo [Cfr. Benedictus XIV, De beatif. SS., lib. III, cap. LIII, De revelationibus.] paruerunt, præsertim capituli Pomesaniensis decanus; de quo hujusmodi verba non raro Dominus B. Dorotheæ dixisse perhibetur:… Poteris loqui uni discreto ac docto sacerdoti, qui debebit bene tua ponderare eloquia, et videre si concordent cum sacra Scriptura [Vita Lat., lib. I, cap. 1. Cfr. Vita Germ., lib. II, cap. 29. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 273.] ; atque ea Marienwerder sacræ Scripturæ tam consona vidit, quod nullus in sacra pagina doctus valeat ea reprehendere [Vita Lind., cap. 37, infra.] .
[50] [et signis divinis fultæ,] Argumenta itaque et indicia in illa disquisitione reperta, operibus suis passim intexuit Marienwerder; ut quum narrat se examinasse Dorotheam unde cognosceret quod raptus sui non essent phantasticæ apparationes neque somnia. Hæc quærenti confessario respondit illa generaliter: “Omnibus revelatis incendor ad Dei et proximi amorem … ad devotionem et peccati detestationem … ad firmam patientiam, continentiam, ad bene agendum strenuitatem, benevolentiam et humilitatem [Linda, part. II, pag. 148.] .” Sæpe etiam animadvertit Joannes et lectorem admonet, electam illam feminam quanto præstantioribus donis a Deo cumulabatur, tanto demissius egisse, atque hanc non fucatam sed sinceram humilitatem divinæ actionis esse indicium [Cfr. Vita Lat., lib. V, cap. 45, lib. VI, cap. 6, 19. Vita Germ., lib. III, cap. 20, 22, 23, 35. Linda, part. II, pag. 145.] . Alio loco de visionibus agens Joannes: Hæc omnia ista electa vidit, ait, elegantibus verbis et sententiis contexuit pronuntiando, quæ ita pronuntiare non valuisset, cum esset una idiota mulier et penitus illiterata, nisi sic in veritate conspexisset et Spiritus sapientiæ eam instruxisset [Lind., pag. 150.] . Idem Marienwerder in Vita Latina [Lib. I, cap. 4. Cfr. ibid., cap. 3, 6 et seqq.] : Spiritus Sanctus ei suggerebat quod non illis nec aliis disputationum exercitatio et in lege Domini meditatio tribuebat. Et si illi majorem speculativæ scientiæ habuerant intelligentiam, illa tamen gustabilium Domini excellentiorem habuit notitiam … hanc notitiam non sermone imperito in suo ligwagio sc. theotonico … enarravit. Insuper quamplures ejus verba audientes fuerunt compuncti, consolati, meliorati [Vita Latina, lib. I, cap. 5, infra in Append.] . Immo confessor intellexit veraciter ex his quæ audivit et vidit quod… Dorothea spiritum propheticum habuit [Linda, part. II, pag. 151.] . Hæc signa et multo plura [Cfr. Vita Lind., cap. 20. Vita Germ., lib. I, cap. 20.] non solum per opera sua sparsit biographus, sed unum etiam in locum cogens, quasdam librorum partes ita inscripsit: Testimonia veridica quod circa revelationes non fuerat decepta… Signa XXIV probabilia idem persuadentia, etc. Hæc in Appendice edenda ducimus.
[51] [saltem quoad summam rei.] Quibus perpensis, ita ad summam censebat: Si bene ponderarentur revelationes quas ex jussu Domini ipsa pronuntiavit, et deponens ab ore ejus scripsit, reperirentur in eis fidei adornatio et confirmatio, nec non sacræ Scripturæ illustratio [Marienwerder in Process. canon., pag. 198. Cfr. Hipler, pag. 267.] … Quod non semel in processu fuit dictum: Examinantes eam invenimus veracem, intellectum sanum habentem, non fantasticam hujus etiam considerationem, ad materiam revelatorum, quæ salubris erat, et ad modos videntis, qui in sacra Scriptura usitati erant, et ad ipsam personam videntem, et ad fructus et utilitatem visionum, qui erat Ecclesiæ et fidei proficuus… Ipsa Dorothea non fuit solum simplex et bona cristiana, sed etiam fidem cristianam mirabiliter adornavit, firmavit et illustravit [Processus canon., cit. apud Hipler, pag. 227.] . Revelationes, ait Rymann, in summa fuerunt profundæ [Ibid.; cfr. pag. 267. Linda, part. II, pag. 152 et seq.] . Non tamen omnes eodem modo probavit Joannes Marienwerder: sed, quæ viri erat prudentia, monet quasdam pugnare cum aliorum sanctorum visis; ac proinde in perscribendis revelationibus historicis, seu quibus Domini nostri et Deiparæ vita exhibebatur, minime contendit omnia sic reapse contigisse, sed dumtaxat sanctæ mulieri contemplanti sic esse visa. Quin etiam, nec iis nec aliis visionibus usus est ad fidei mysteria declaranda [Cfr. Hipler, pag. 264 et 272.] , quantumvis eas laudaret.
[52] [Erravit circa Conceptionem B. M. V.] Quomodo de B. Dorotheæ revelationibus senserint ejus populares, jam exposuimus; quid eæ re ipsa fuerint, minime inquisituri. Hoc solum addendum: cum in una earum feratur dixisse Dominus: “Mater mea dulcissima fuit in peccato originali concepta” [De festis, cap. XCII, infra in Append.] , lectorem monitum volumus Joannem, præcipuum piæ feminæ confessarium, in controversiis plerumque Patribus Ordinis Prædicatorum assentiri [Hipler, pag. 201.] ; atque proinde in sanctam Pruthenam cadere quæ de B. Catharina Senensi scripsit Nicolaus Lancicius: Si vere oratio illa [Beatam Virginem conceptam esse in peccato originali] fuit facta a S. Catharina, id dixit, non Deo revelante, sed ex proprio spiritu et sensu, tamquam quæ fuit filia spiritualis Patrum Dominicanorum, a quibus hanc sententiam edocta fuerat. Sciendum autem est, quando personæ aliquæ piæ abstractæ a sensibus aliquid loquuntur, sæpe eas loqui ex proprio sensu et aliquando hallucinari. Hoc nimis certum est, et sciunt talium rerum periti, et constat ex historiis ecclesiasticis authenticis, et ego possem nominare quasdam ex Sedis Apostolicæ decretis relatas in numerum sanctarum, quarum dicta et scripta in raptibus et ex raptibus derivata legi, magnis hallucinationibus respersa, ideoque non permissa imprimi. Ea profert ipse Benedictus XIV, ubi inquirit an contingere possit ut aliquis sanctus habeat revelationes non a Spiritu Sancto immissas, sed ortas a proprio judicio et ratiocinio, quatenus intellectus ejus pia affectione ductus, et imbutus opinionibus de re aliqua quæ pietatem redolet, judicat spiritum sibi esse divinum, cum tamen … fallatur. Fieri potest ut aliquis sanctus ex anticipatis opinionibus, aut ideis in phantasia fixis, aliqua sibi a Deo revelata putet, quæ a Deo revelata non sunt [De beatif. SS., lib. III, cap. LIII, num. 17. Cfr. Acta SS., tom. VI Maji, pag. 246.] .
[53] [Omissis nunc stigmatibus,] Ut in Vitis copiose narratur, Dominus non solum mirabili modo cum B. Dorothea communicavit, sed ejus corpori (sicuti plurium corporibus sanctorum) stigmata sua impressit. De quo argumento noster Theophilus Raynaud præclarum composuit opusculum, cui inscriptio: De stigmatismo sacro et profano, divino, humano, dæmoniaco [Cfr. Acta SS., tom. II Oct., pag. 651 et seqq.] . Porro vulnera post mortem sanctæ feminæ plures viderunt. Episcopus Joannes Mönch in processu canonizationis anni 1404 testatus est quod … in die obitus ejus libenter vidisset vulnera ejus, sed ad feretrum pre multitudine populi non poterat accedere, quia tota nocte ejus corpus custodiebant cum maxima devotione. Postea tamen, quum corpus novo sepulcro condendum erueretur, nobiles et veridici viri, sic rursus episcopus, et quedam soror Katherina professa Ordinis Marie, et domini et magistri Johannes Marienwerder … Johannes Reyman … et alii … omnes dixerunt se vidisse cicatrices in corpore domine Dorothee. Quas in eodem processu describit Marienwerder: Post ejus mortem, inquit, vidit aliquas cicatrices in dorso … et specialiter sex magnas, duas sub scapulis etc. [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 213, 329 et seq. Linda, part. II, pag. 138.] . Sed non est cur fusius hoc loco de illis agamus, quæ inferius pluribus verbis describentur. Sequitur itaque ut Dei famulæ vaticinia inspiciamus.
[54] [B. Dorothea miro modo cognovit præterita,] In Sermonibus Pragensis canonici Jelini de Vodinano, ut prophetissa prædicatur B. Dorothea [Hipler, pag. 250.] . Quoniam autem de ejus vaticiniis in Vitis infra edendis vix quidquam indicatur, rimæ expleantur oportet ex Processu canonizationis aliisque illius ævi monumentis. In scripto legatis pontificiis anno 1404 oblato, de se Marienwerder: Confessor intellexit veraciter ex his quæ audivit et vidit, quod præfata domina Dorothea spiritum propheticum habuit, prophetizando juxta triplicem modum prophetiæ tam præsentia, præterita, quam futura, licet rationem prophetiæ in duobus primis amisit. Prædicta * enuntiavit in veritate, ut status confessorum suorum prædictorum ante sacerdotium, notando tempus sacerdotii, imo et ætates, distinctius quam ipsimet recensuerunt, quoad quædam, circa quæ expressit deornatos quosdam affectus et peccata [Linda, part. II, pag. 151.] … Paulo supra: Cognovit adjutorio gratiæ animas quorundam hominum quoad affectus inclinantes et tentationes, et quibusdam enuntiavit, ut suo confessori deponenti, et aliis suis confessoribus, et quibusdam aliis… Vidit dispositionem suorum confessorum … quales fuerant ante sacerdotium pro tempore et loco, et dicendo distincte peccata sua… Ita nonnunquam affectus confitentium etiam in absentia cognovit, exprimendo personas tam quoad habitum exteriorem quam interiorem … et sibi de talibus multa dixit, et cognovit ex certis indiciis ita esse…
[55] [absentia] Præsentia in magna distantia cognovit, et in veritate ita esse pronuntiavit, quorundam devotionem in Missis seu aliis horis canonicis … ita de quodam præposito, qui fecit duci ad aquas farinam in saccis per suos subditos in quarta feria Pentecostes, quæ celebratur in Ecclesia Pomezaniensi, habens hoc in intentione, quod pauperes subditi tunc aptius facerent, ut aliis diebus postea suis propriis vacarent: affectiones illas et gravamina in notabili distantia cognovit. Ita scivit … de multis aliis præsentibus quoad tempus, non quoad aspectum, quæ a pluribus testibus in interrogationibus anni 1404 relata fuerunt, et aliqua parte a vitæ scriptoribus edita [Ibid., pag. 147 et seq,, 151. Cfr. Process. canon., pag. 193 et 155, in Scriptt. Pruss., tom II, pag. 261 et 262. Cfr. Hipler, pag. 237 et seqq.] .
[56] [et futura,] Item prædixit futura, videlicet mortem Clementis antipapæ, et quorundam aliorum, et aliqua futura prædixit, quæ ita evenerunt [Linda, part. II, pag. 152.] . Horum multa, dum agebatur causa canonizationis, innotuerunt. Ut quædam enumerem, anno 1404 testificatur præpositus capituli Bertrandus sibi ad veritatem fuisse prænuntiatum quod famem, sitim, contemptus, adversitates, derisiones, persecutiones, corporis miseriam, spiritus tribulationem, rerum defectum ubique secum pro cruce deberet portare [Hipler, pag. 294. Cfr. Scriptt. rer. Prussic., tom II, pag. 262.] . Jam pridem ex prædictione noverat se capitulo præfectum iri. Suæ quoque ipsius mortis adjuncta prædixit vates. Narrat Joannes, Pomesaniensis episcopus, se cum ea quadam die collocutum hæc addidisse: “Utinam tamen possem esse circa finem vestrum!” Ad quæ domina Dorothea respondit dicens: “Non erit aliquis hominum circa finem meum,” et ita factum fuit, prout dixit deponens [Process. can., pag. 288 et seq., ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 263.] . Præscivit etiam quanta post obitum suum futura esset animorum commotio, et alia hujusmodi [Cfr. Vita Lat., lib. VII, cap. 11. Vita Germ., lib. III, cap. 37. Vita Lind., cap. 86. Linda, part. II, pag. 164.] .
[57] [ut de Ordine Teutonico fiducia in Deum juvando,] Non possumus quin vaticinia nonnulla adjiciamus, quæ ad Ordinis Teutonici historiam pertinent et coævos vehementer moverunt. Scripto mandata sunt in ipso processu canonizationis. Episcopus Pomesaniensis Joannes audivit ab ipsa domina Dorothea: predixit mortem magni magistri Prussie, scilicet domini Conradi Walroder, et ita ut predixit, evenit; deinde electionem presentis magistri, videlicet domini Conradi Jungingen, bene per duos menses ante predixit. Et adjecit deponens quod mortuo predicto magistro, ipse dominus episcopus deponens scripsit magistro Johanni confessori ipsius domine Dorothee, ut ipsam rogaret ut ad Dominum intercederet, quod terre Prussie provideret de bono rectore, quod Dominus sibi commisit. Et tandem cum ipsa domina Dorothea in spiritu cuncta castra terre Prussie circuiret et nullum inveniret, dixit confessori predicto quod Dominus hoc a se abscondisset. Post hoc Dominus, volens eam consolari, sibi revelavit de presenti magistro, dicens quod patriam omni ex parte pacificaretur, si confidenciam haberet in Domino, et ultra, quod plurima deberet sustinere pericula, et si confidenciam haberet in Domino, omnia evaderet. Que omnia evenerunt, quia idem magister in sex magnis periculis fuit, de quibus omnibus evasit. Primum fuit in reisa seu expedicione contra infideles, scilicet in insula sancte Marie; item in aquis, scilicet in mari Kurischab nuncupato; item ante castrum Wille ducis Litwanie, ubi tunc erat cum magno exercitu; item in regressu ad patriam Prussie in silva, ubi circumvallatus fuit a paganis. A quibus omnibus periculis fuit liberatus dictus magister intercessione domine Dorothee [Process. can., pag. 286.] .
[58] [de periculis] Eadem jurejurando firmavit ipse Conradus de Jungingen [Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 654 et seq.] . Dixit, quod … B. Dorothea claruisset miraculis in vita: et hoc sibi constare ex veridica relatione … Johannis episcopi Pomezaniensis ipsi deponenti viva voce et etiam literatorie facta. Dum enim anno … 1394 cum magno exercitu ad invadendum et eundum contra infideles Lituanos se disposuisset, cumque … cum magno suo marschalco et commendatore in Cristburgk, ipsum exercitum pro disposicione et reparacione cujusdam castri, nomine Ritterswerder, precessisset, seque * in mare, quod dicitur Kewrischhap, ad navigandum ad dictum castrum ivisset: tanta tempestas facta est …, quod quasi desperabat in vita, et sic existens in tali periculo omnipotenti Deo se commisit, et sic periculum maris evasit et ad dictam insulam, in qua reparare voluit castrum Ritterswerder, cum tricentis pervenit. Cumque ad ipsam insulam pervenisset, Witolt ex alia parte insulæ magnum habuit exercitum congregatum. Quod videns deponens, de sero fecit probare aquam seu flumen, et inventa sunt duo vada, per quæ Witolt ad deponentem et suos, equis in aqua quasi ad genua transeuntibus, pervenire potuisset.
[59] [ejus supremi magistri] Sicque in ipsa insula existens in periculo et angustia, accepit literam missibilem… Joannis episcopi Pomezaniensis, eamque sibi perlegi fecit; in qua scriptum erat, quomodo mater Dorothea, dum in humanis ageret, de eo predixisset, quod in prima sua reysa … contra Littwanos, haberet subire quatuor pericula, scilicet in mari, in quadam insula, ante quoddam castrum, et in quodam nemore; et si in suis quadrigis, balistariis et multitudine exercitus confideret, valde difficiliter evaderet; sed si se et suos… Deo committeret, faciliter … evaderet. Qua litera recepta et intellecta, ex ea totaliter consolatus fuit, et se et suos totaliter omnipotenti Deo recommendavit; et de nocte ligna que fuerunt adducta ad dictam insulam pro reparacione castri, ante vada collocavit, et sibi ac suis exinde municionem fecit; sic quod infideles, Withowdus cum suis Litwanis, de mane flumen ad dictam insulam pertransire non audebat. Et sic secundum periculum Dei adjutorio evasit. De primo … scilicet maris, jam dixit. Et post hoc dimisit dictam insulam, et ivit cum exercitu ad expugnandum castrum Wilna, et cum … expugnare non potuisset, precepit, ut omnes … ad recessum se pararent, et tentoria per exercitum facta comburerent. Quo facto mandato, tentoria incenderunt. Quibus incensis, maximus flavit ventus, et … tam magnus fumus factus est in exercitu, quod unus alium vix potuit videre. Et sic igne et fumo invalescente, exercitus fuit in magno periculo. Si enim Litwani de castro exiissent, cristianis irrecuparabile dampnum intulissent. Sicque deponens … se totum Deo commisit, et sic absque dampno recesserunt. Et post hoc, cum essent in via redeundi versus Prussiam, et ad quoddam nemus pervenissent, et Wittoldus cum Litwanis, Samaytis, exercitui undique insidias posuissent in dicta silva, deponens iterum se Deo totaliter cum suo exercitu recommendavit, et sic adjutorio Dei et sagittariorum quos habebat, evasit… Et adjecit deponens quod ista futura, que de eo et de suo successu predixit, non potuisset scire, nisi ex revelacione Dei, et … credit, quod fuit ex intercessione B. Dorothee liberatus [Cfr. Die Chronik Wigands von Marburg, in Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 655 et seq. Johann's von Posilge Chronik des Landes Preussen, ad annum 1394, in Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 193 et seqq.] .
[60] [et de ruina ipsius Ordinis.] De qua re testimonium etiam dixerunt Conradus Lichtenstein, magnus commendator totius Ordinis; Wilhelmus de Elffenstein, commendator in Grudens, professus ejusdem Ordinis; item Henricus Hartwicus, magister silvæ in Beenhoff [Linda, part. II, pag. 98 et seqq.] . Denique occasum Ordinis Teutonici prævisum fuisse refert Grunavius, et post eum Joannes Leo: Prædixit Ordinem Teutonicum floridum, cum tempore defecturum. Quo sibi Crucigeros infensos reddidit, qui etiam ejus causa episcopum, qui eam alebat, suspectum habuerunt. Ediderat vero Dorothea vaticinium istud de statu futuro Ordinis, quod istam quispiam præses Papaviensis de eo sollicitaverit [Cfr. Lilienth., Hist. B. Dorotheæ, pag. 73.] .
[61] [Miracula plurima ab ea feruntur patrata,] Reliquum est ut de prodigiis B. Dorotheæ tributis breviter agamus; non quasi omnia quæ hoc nomine circumferuntur, vera videantur et germana miracula; sed operæ pretium est comperire quantam spem in sancta populari reposuerint Prussici, quo animo beneficia acceperint, et quam diligenter hæc fuerint literis custodita. Quæ, vivente Dei famula, contigerunt, a biographis relata sunt; quæ post mortem, exstant in eo Passionali Bodecensi, ex quo Vitam primam descriptam habemus. Congruunt re ipsa, licet multo brevius indicentur, cum iis quæ in causa beatificationis fuerunt dijudicata. Die videlicet 24 junii anni 1404, in infirmaria capituli Pomesaniensis, quidam dominus Nicolaus [Glochaw] … ad gradum ligneum ipsius infirmariæ accessit, et in ipso stans … omnes et singulos quibus miracula facta fuissent ad intercessionem B. Dorotheæ citavit. Plurimi affuerunt, ideoque domini commissarii … considerantes quod tot homines, quot tunc ad ecclesiam Pomezaniensem convenerant ad perhibendum testimonium veritati, esset difficile secundum omnes articulos in ipso rotulo contentos etiam infra annum examinare, deliberarunt, quod aliquos homines, quibus essent facta miracula, solum super miraculis eis factis … vellent examinare pro ista vice [Linda, part. II, pag. 69.] .
[62] [quæ conscripta statim post ejus mortem,] Miracula tamen jam multo ante literis mandata fuerant, utpote conscripta (quod legimus in epistola anno 1395 a Joanne Marienwerder et Joanne Rymann data ad Bonifacium IX) per tabellionem, quem ad hoc anno præterito deputaverat specialiter idem dominus noster episcopus, presentibus ydoneis testibus, colligenda et fideliter conscribenda [Voigt, Codex dipl. Pruss., tom. V, pag. 77.] . Idem testatus est die 27 octobris anni 1404 Joannes Marienwerder coram legatis pontificiis. In processu pariter Joannes Rymann dixit quod vidit et cognoscit notarios miracula in ecclesia Pomezaniensi conscribentes, et vidit libros in quibus miracula conscripta sunt [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 182 et seq.] . De prodigio quodam certiores facti canonici, curabant testes rite examinandos eorumque testimonia juxta formulas consignanda a notariis. Sed quum hi, ad facta melius recognoscenda, itinera interdum susciperent, ipsi etiam canonici multa miracula literis mandarunt. In processus Actis legimus: Ex auditu Nicolai Rogozen, quondam custodis Ecclesiæ Pomezaniensis, qui solebat conscribere, et cui tanquam custodi publicatum fuit dictum miraculum. Post Nicolaum anno 1396 custos capituli fuit canonicus Bertrandus, et anno 1403 Joannes Tieffensee; qui omnes conscripserunt, ut prædicitur [Hipler, pag. 249.] .
[63] [ex parte tantum ad nos pervenerunt.] Simul ac de beneficio quodam singulari acta perfecta erant, ea capituli decanus pronuntiabat, ut de se ipso asserit Joannes Marienwerder quod multa sibi dicta per personas quibus facta dicebantur, et per notarios ipsa conscribentes, in ambone publicavit [Ibid., pag. 150.] . Et testes anno 1404 interrogati de crebrescentia miraculorum, responderunt se audivisse publicari plurima miracula de ambona in ecclesia Pomezaniensi [Process. canon., apud Lindam, part. II, pag. 85 et seqq.] . Diligenter autem servabantur hæc volumina. Interrogatus Bertrandus, die 3 novembris anni 1404, respondit se conscripsisse multa miracula in dicta ecclesia Pomezaniensi, et habet in potestate sua aliquos libros de miraculis predictis. Anno sequente Joannes Tieffensee asserit se habere sex libros conscriptos de miraculis domine Dorothee, quos libros tenet in ecclesia Pomezaniensi, tanquam custos ipsius ecclesie. Postremo, die 8 februarii anni 1406, dominis commissariis … pro tribunali sedentibus, Arnoldus procurator … septem volumina, duo de vita … et alia quinque de miraculis conscripta, exhibuit et ostendit. Sed nihil horum omnium, ut credunt, superest, præter aliqua miracula quæ per ipsum in carta pappirea conscripta dedit unus ex notariis, Christianus Coslaw, die 16 octobris anni 1404, quæque Actis processus inclusa sunt. Nos autem breves illas narrationes edemus, quas ut monuimus, exhibet codex Bodecensis [Hipler., pag. 249.] .
[Annotata]
* annon ipsa?
* lege præterita
* forsan sicque
§ IV. Initia cultus B. Dorotheæ. Processus ejus beatificationis. Cultus Montavii, Thoruni, Culmiæ. Patrona Poloniæ. Hymnus et oratio in ejus honorem.
[Paulo post obitum coli cœpit B. Dorothea] Vix e vita cesserat B. Dorothea, quum jam aliquatenus publice coli cœpit, uti manifestum est ex concursu Christi fidelium ad ejus sepulcrum, in ipsa ecclesia cathedrali Quidzinensi positum. Quo multi venientes ipso obitus anno, frequentia beneficia per ejus interventum impetrarunt. Ad hoc quoque tempus referendum est initium peregrinationum innumerarum, quas ad tumulum beatæ feminæ deinceps susceperunt non solum christiani partium Prussiæ, sed etiam qui in ultimis finibus orbis circa paganos positi sunt [Process. canon., articuli, apud Lindam, part. II, pag. 15 et 65.] ; atque ipsi pagani et infideles, qui captivi ad partes Prussiæ de partibus paganorum adducuntur, et ipsi captivi, postquam relaxantur a captivitate, cum maxima devotione accedunt ad dictum tumulum reverenter, ibidemque vota emissa solvunt et oblationes offerunt. Inter eos qui sepulcrum visitarunt, memorantur Vitoldi, Lithuaniæ principis, uxor ejusque frater Sigismundus [Lilienthal, pag. 125.] . Hæc pietas, de qua in Vita infra edenda et in annotatis fusius agetur, post aliquot annos multum deminuta, nondum tamen erat obsoleta medio sæculo XVIII [Ibid. Cfr. Hartknoch, Dissert. de variis rebus Prussicis, diss. XIV, pag. 233. Cfr. Verhandl. der 13 Kath. Generalvers., pag. 178. Monaci, 1862.] . Solam autem circa sepulcrum frequentiam cultum ecclesiasticum vocare non ausim; sed fuisse venerationem publicam nemo facile negabit.
[65] [cultu aliquo ecclesiastico.] Verum fidem propius videtur brevi post obitum beatam Dei servam cultu etiam ecclesiastico fuisse cohonestatam. Etenim, ante annum 1406, homines plurimi ob beneficium a Deo expetitum, et B. Dorothea deprecante obtentum, ei picturas votivas, anathemata cerea, argentea, aurea, plerumque membrorum sanatorum speciem exhibentia, aliave hujus generis [Linda, part. II, pag. 15 et 65.] , in conspectu populi servanda in templo, obtulerunt. Quæ res, in ædes sacras ab auctoritate ecclesiastica admissæ, cultus ecclesiastici aperta sunt indicia [Bened. XIV, De beatif., lib. II, cap. IX, num. 4; cap. XI, num. 10, 11, 14.] . Idem dicendum de nomine Beatæ [Linda, part. II, pag. 56 et seqq.] quo Dorotheam eodem tempore designarunt, non tantum plebeii, sed etiam viri omnino præclari, coram ipsis legatis pontificiis de ejus virtutibus et sanctitate testimonium dicentes; quales fuerunt Conradus de Jungingen, magister generalis totius Ordinis Teutonici; Conradus Lichtenstein, Wilhelmus de Elffenstein, commendatores ejusdem Ordinis [Ibid., pag. 92 et seq.] ; Nicolaus de Hohenstein et Joannes Marienwerder, servæ Dei confessarii aliique [Ibid., pag. 120 et 125.] . Quam appellationem in bulla diei 28 januarii anni 1486 ei quoque tribuit Innocentius VIII [Theiner, Vetera monumenta Poloniæ et Lithuaniæ, tom. II, pag. 233.] .
[66] [Anno 1395 postulatur ejus canonizatio,] Sed hic cultus, certe legitimus, quippe ab episcopo loci ad normam juris temporis illius approbatus, pergrandi popularium religioni non satis respondebat. Quapropter jam ab anno 1395 episcopi, Joannes Mönch Pomesaniensis, Henricus Sambiensis, Henricus Sauerbaum Warmiensis et Nicolaus Culmensis; Conradus de Jungingen, Ordinis Teutonici magister; abbates, canonici et aliæ dignitates Bonifacium IX pontificem Romanum, ut Dorotheam albo sanctorum solemniter adscriberet, enixe rogarunt. Ei simul offerendam curarunt brevem Vitam et authenticam miraculorum relationem. Equidem aliqua pridem missa fuerant in quibusdam cartulis pro novitatibus procuratori Ordinis generali, per … dominum episcopum Pomezaniensem … nobis assencientibus (ut ad summum pontificem scribunt Rymann et Marienwerder) Sanctitati Vestræ … exhibenda. Sed exnunc alia dirigimus S. V. postremo conscripta per tabellionem [J. Voigt, Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 77.] . Eodem jam anno Germani quidam, in Urbem peregrinati, ut testes auditi sunt [Hipler, pag. 253 et seqq.; cfr. 278 et 283.] .
[67] [et mox novi honores ei deferuntur.] Sed antequam a Romano pontifice responsum est, a capitulo Pomesaniensi anno 1396 fuerunt empte due ville … ut de redditibus earum tenerentur due Misse … prima est cantanda … per duos sacerdotes et quatuor scolares … Hec Missa cantari debet de Omnibus Sanctis, usque mater nostra supradicta felix Dorothea fuerit canonizata. Postquam autem fuerit canonizata, tunc prima Missa de Omnibus Sanctis debebit obmitti, et Missa de ipsa B. Dorothea sub nota ad ejus tumulum cottidie decantari… Qui cultus tamquam ecclesiasticus putandus est, ut num. 70 indicabitur. Item anno Domini 1395 in die animarum fuit unum candelabrum argenteum, in aliquibus partibus deauratum, miro modo fabrefactum, ad sepulchrum venerabilis domine Dorothee oblatum, cum tot aureis, videlicet 440 … quo lumen perpetuis temporibus duraturum posset teneri circa sepulchrum in candelabro supradicto; sic quod infra horas canonicas et Missam arderet candela duplicata vel triplicata; alias vero per diem et noctem ardens lumen seu candela posset esse simplex. Atque hæc ex Annalibus capituli Pomesaniensis ab ipso Marienwerder scriptis, et a J. Voigt aliqua parte editis [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 56 et seq.] ; qui tamen auctorem non indicat, neque codicem accurate transcripsit. Nuper denuo publicati fuerunt [Scriptores rerum Prussicarum, tom. V, pag. 430 et seqq.] . Ut ex codicibus archivi Regimontani apparet, illas pietatis significationes mox similes subsecutæ sunt: ipso, verbi gratia, Ordinis Teutonici magistro curante ut suo sumptu lumen ad sepulcrum accenderetur [Cfr. J. Voigt, Geschichte Marienburgs, pag. 242.] . Immo in Dantiscensi ecclesia Deiparæ, quam B. Dorothea sæpissime adierat [Cfr. Vita Lind., cap. 30, infra.] , mox exstitisse feruntur sacellum (jam anno 1406) et pium sodalitium ejus nomine insignita [Hipler, pag. 288.] .
[68] [Incipit processus canonizationis,] Sed interea omnium ordinum precibus cedens Bonifacius, quemadmodum legimus in bulla data die 18 martii anni 1404, processum canonizationis a cardinalibus Angelo, titulo S. Laurentii in Damaso, Henrico, titulo S. Anastasii, Cosmato, titulo S. Crucis Hierosolymæ, Raynaldo, titulo S. Viti in Macello, confici jussit. Episcopis autem Culmensi et Warmiensi, ac Olivensis monasterii abbati commisit ut, ad locum ubi… Dorotheæ corpus requiescit, personaliter accedentes, … de fama, vita, meritis, ac devotione populi … necnon de miraculis cognoscerent [Linda, part. II, pag. 7 et seqq.] . Itaque a die 24 junii ad 6 novembris anni 1404 testimonium dederunt centum nonaginta et duo viri aut mulieres. Postquam Bonifacio IX successit anno 1405 Innocentius VII, antea Cosmatus cardinalis, coram judicibus pontificiis auditi sunt in causa B. Dorotheæ testes sexaginta sex. Quæ Acta omnia die 10 februarii anni 1406 ad Innocentium VII missa fuerunt. Multo post, immo adhuc anno 1417, ut ex monumentis archivi Regimontani perspicuum est, de canonizatione laborabatur [Cfr. Aufzeichnungen zur Gesch. des Bisthums Pomesanien, in Scriptt. Pruss., tom. V, pag. 400 et 403.] . Eam non indulsit S. Sedes. Cum nihilo minus in incepto persisteret Ecclesia Pomesaniensis, ejus episcopus, Joannes IV, nulli operæ parcens, Romam se contulit anno 1486 [Ibid., pag. 408. Voigt, Geschichte Preussens, tom. IX, pag. 155 et seqq.] .
[69] [et anno 1486 resumitur, sed frustra.] Hoc itaque anno, rogante etiam magistro generali Ordinis Teutonici, causa resumpta fuit, atque ad Stephanum, episcopum Culmensem, scripsit Innocentius papa VIII: Mandamus ut illius [Processus anno 1406 confecti] transsumptum bene et fideliter scriptum … ad nos … mittas. Descripta itaque sunt hæc documenta, et duobus quidem exemplis: quorum unum, in tabulario Ordinis Teutonici olim servatum, habet hodie archivum Regimontanum; alterum vero Romam missum fuit [Hipler, pag. 287.] . Sed quo successu, nescitur. Cur autem post annum 1406 res ad irritum ceciderit, alii alias causas excogitarunt. Putant nonnulli Ordinem imparem fuisse præstandæ impensæ, quam in persequendo processu et celebranda canonizatione fieri oportebat. Re quidem vera apud coævos historicos legimus partes Prussiæ tum temporis fere ad extremum inopiæ venisse [Cfr. J. von Posilge, Chron. contin., ap. Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 331.] . Fingunt aliqui scriptores, Ecclesiæ Romanæ iniqui, S. Sedem, ob suas cum Ordine Teutonico seu Crucigeris inimicitias, his novam patronam dare noluisse, quam enixe rogabant. Quidam contrariis conjecturis aberrantes, putant ineunte sæculo XV ideo canonizationem fuisse neglectam, quod B. Dorothea vaticinium revelationemque ediderit Ordini probrosa, et propterea huic in odium venerit. Cui opinioni plura reclamitant. Iidem enim auctores, ut unum tantum proferam, fatentur hanc prædictionem, viva adhuc beata inclusa, Crucigeris innotuisse, eosque nihilo minus per plures annos operam dedisse ut Dorothea sanctorum albo inscriberetur. Quare subito mentem mutaverint, nulla affertur ratio probabilis. Omissis etiam aliis auctorum commentis aut suspicionibus, alienum non erit Frederici Szembek opinionem paucis indicare: Negotii exitum, inquit, nondum novimus, quoniam multa scripta ætate Caroli V Romæ combusta sunt, atque archivum ecclesiæ cathedralis Pomesaniensis ab hæreticis Quidzino fuit ablatum [Cfr. Jaroszewicza, Matka swietych Polska, tom. I, pag. 465, edit. 1850 (J. Stadler et F. Heim, Vollst. Heiligen-Lexicon, tom. I, pag. 806. Lilienthal, pag. 127 et seqq., 145 et seqq.).] .
[70] [Interea colitur B. Dorothea Montavii,] Interea B. Dorotheæ in villa Montaviensi, suo loco natali, a summa memoria fuisse delatos sanctorum honores, indubium est ex inscriptione polonica ibidem in muro ecclesiæ parœcialis posita, quæ sæculo XVII labente adeo erat antiqua, ut jam tunc (quod ad Papebrochium scribebat anno 1679 Joannes Hansler, presbyter Societatis Jesu et concionator Germanus Thoruni) esset renovata et picta ad perpetuam rei memoriam. Eam latine redditam et typis impressam ad decessores nostros idem Hanslerus misit [Mss. reg. bibl. Bruxell., num. 8926.] . Inscriptionis hæc verba sunt: B. Dorothea Montoviensis. Diva Prussiæ et loci hujus patrona. Patre Wilhelmo Schwartz villæ istius agricola, matre Agatha inter stipulas nata, ut luceret. Vilem quia villanam ne reputa: densiori a nubilo iris illustrior; neque pudet e tenebris solem exire. Notam fecit Deus potentiam suam, infirma mundi eligens: Corinth. I. Ut sit exemplum virtutis et habeat celebre nomen: Ruth. S[ibi] Oblatum virum ideo accepit, quia recusare non potuit, ut tristi matrimonio ærumnas auxisset. Illustravit virtute miracula, miraculis virtutem, æque prodigia loquens ac faciens. Quo se melius nosceret, ignorari poposcit. Ad ecclesiam protunc cathedralem Quidzini illatebrari se et recludi impetravit: ibidem 14 menses integros vigiliis, orationibus, inedia, mortificationibus major homine, cum jam sanctius non posset vivere, diutius noluit. Inter cœlitum assistentiam et suspiria exspiravit. Inquilina augusta ex angustiis et sua cella ad cœlum evolavit, die 25 junii, anno Domini 1394, ætatis suæ 48. Suspicor ad antiquissima quoque tempora esse referendam consuetudinem, de qua Fred. Szembek [Apud Lilienthal, pag. 149.] , celebrandi quotannis Missam in honorem SS. Trinitatis in die anniversario obitus B. Dorotheæ. Qui quidem ritus indicium est cultus ecclesiastici, dumtaxat in honorem sanctorum adhibitus: nam, ut loquitur Benedictus XIV [De beatif. SS., lib. II, cap. XX, num. 16 et 17.] , cum ex circumstantiis optime deprehendatur, illiusmodi (sanctissimæ Trinitatis vel de Omnibus Sanctis) Missam minime offerri pro anima ejus servi Dei, in cujus anniversaria die celebratur, sed substitui in locum Missæ de requie, eo quia pie creditur eamdem animam suffragiis nostris non indigere; ista fiducia per Missæ sacrificium expressa cultum publicum importat, licet minorem eo qui per Missam significatur celebratam, ipsius servi Dei nomen in collectis exprimendo. Quam sententiam idem Benedictus XIV pluribus S. Sedis decretis firmat.
[71] [et simul cum S. Jutta, Culmiæ,] Haud prætereundum est B. Dorotheæ cultum jam inde antiquitus cultui B. Juttæ, viduæ quoque Polonæ, anno 1264 Culmiæ mortuæ, fuisse sociatum. Enim vero in sacello ecclesiæ cathedralis Culmensis, in quo sepulta dicitur B. Jutta, ab immemorabili tempore extiterunt illius, ut sanctæ, imagines. Quas inter ad meridiem est tabula picta duodecim palmos alta, in qua ad beatæ feminæ dexteram exprimitur … S. Dorothea, vidua Pruthena, ad latus sinistrum in corde suo fixa habens tria ignita tela, et quatuor hastas ad latus dexterum, propter admirabilem visionem inflictorum sibi vulnerum, de qua in ejus Vita… Sinister adstat B. Joannes Lobedau Thorunensis, S. Juttæ confessarius. Quam imaginem simul et inscriptionem quum reperisset ter fuisse renovatam pius rex Sigismundus, B. Juttæ sepulcrum anno 1627 visitans, non dubitavit quin a remotis temporibus BB. Dorotheæ, Juttæ et Joanni sanctorum honores essent tributi. Eodem anno 1627 canonicus Gabriel Wladislawski volens antiquatam plus nimium memoriam restaurare, atque in durabiliorem formam transferre; ejusdem cum prioribus mensuræ eorumdemque lineamentorum atque colorum, sed oleo temperatorum, picturam fieri jussit, veteri isti substituendam; novum etiam apponendum curavit epigramma in honorem Patronorum Prussiæ. Adjungit Szembecus, cui consonat Joannes Lipski, episcopus Culmensis et Pomesaniensis, inventas fuisse ante centenos annos ciboriis, altaribus atque fenestris variarum in Prussia ecclesiarum insculptas vel appictas earumdem sanctarum Dorotheæ et Juttæ imagines; impressas quoque super chartam tam Romæ quam in Belgio, atque etiam in libris excusis [Acta SS., tom. VII Maji, pag. 609 et seq. Cfr. Lilienthal, pag. 156.] .
[72] [et Thoruni. Qui cultus legitimus pronuntiatur ab episcopo.] Itaque jam deferebatur cultus ecclesiasticus BB. Dorotheæ et Juttæ plus centum ab annis, quum anno 1634 Urbanus VIII immoderatam servorum Dei venerationem temperavit. Nihilo minus timens Joannes Lipski ne cultus ille futuris temporibus in dubium vocaretur, perennem ejus significationem posteris relinquere statuit. Eum idcirco, usus potestate sua ordinaria [Benedict. XIV, De beatif. SS., lib. II. cap. VII, num. 1.] , legitimum pronuntiavit, atque in ecclesia primaria tum Thoruni tum Culmiæ magna pompa instauravit. Cujus solemnitatis quum prolixam descriptionem nostris Actis Papebrochius inseruerit, et hinc rursus ediderit M. Töppen in Scriptoribus rerum Prussicarum [Tom. II, pag. 388 et seqq.] , eam breviter tantum indicandam existimamus. Porro festivitas Thoruni inchoata fuit die 2 maji anni 1637, anniversario ducentesimo quadragesimo quarto inclusionis B. Dorotheæ. In crastinum vero commisit episcopus Alexandro Dorpowski, canonico et officiali ecclesiæ cathedralis Culmensis (quod literis publicis omnibus notum fecit), ut imagines earumdem divarum Dorotheæ Quidzynensis reclusæ et Juttæ de Sangerhausen, viduarum, antiquarum ab aliquot centenis annorum Prussiæ et maxime diœcesium nostrarum tutelarium … cultui fidelium auctoritate nostra ordinaria exponi et collocari, una cum fragmentis reclusorii ejusdem divæ Dorotheæ in separata cistula inclusis, faceret. Quæ omnia ad verbum observata fuerunt. Dein in supplicatione publica quatuor adolescentes coronati utriusque sanctæ viduæ simulacra humeris gestarunt. Hos aliosque sequebatur officialis, in ferrea cistula fragmenta reclusorii B. Dorotheæ ferens. Solemnia quæ Thorunenses per totum octiduum protraxerunt, Culmenses quoque die 7 junii sequenti, in festo SS. Trinitatis, splendide instituerunt [Acta SS., tom. VII Maji, pag. 610 et seq.] .
[73] [Etiam ex imaginibus apparet] Refert etiam noster Szembecus olim fuisse depictam in ecclesia cathedrali Culmensi effigiem B. Dorotheæ, cum hac inscriptione: Diva patrona Prussiæ a tempore immemorabili [Lilienth., pag. 156.] . Adjungit Lilienthalus [Ibid.] cerni in ecclesiæ Frauenburgensis prima pila, prope portam, ad dexteram, effigiem beatæ viduæ, indutæ subucula cærulea nigroque pallio, et tenentis altera manu septem sagittas, in proprium pectus directas, altera rosarium. Cui inscriptum fuit: B. Dorothea ex villa Montovii, Quidzini sepulta. Ita depicta est, quasi a fenestra claustri sui altare prospiceret. Infra imaginem hæc leguntur disticha, quæ etiam Culmensi picturæ adscripta erant [Acta SS., tom. VII Maji, pag. 608.] :
Prussia tam divos gaude observare patronos,
Et sacra purpureis ossa reconde locis.
Ne pestem ferrumque, famem patiaris et ignem;
Horum subsidio tuta sed esse queas.
In tabella Frauenburgensi legitur: Adrianus de Linda, canonicus Warmiensis, dedicavit anno 1699. Sed superstes non est ea pictura, neque illa etiam quam in æde primaria Quidzinensi exstitisse, ex Processu canonizationis colligimus, ubi quædam Margareta respondit: domina Dorothea prefata in tali habitu sicut depicta est in ecclesia Pomesaniensi, eidem deponenti apparuit [Scriptt., Pruss., tom. II, pag. 298.] .
[74] [B. Dorotheam assumptam fuisse Prussiæ patronam,] Ex quibus documentis manifestum est non solum B. Dorotheæ cultum tribui omnino legitimum, sed eam etiam diu ante Urbani VIII tempora, Prussiæ patronam fuisse assumptam. Quin hunc honorem ei brevi post obitum contulit Ordo Teutonicus. Nec id erat illicitum ante decretum Urbanianum anni 1630, quo tantum eligi possunt in patronos ii qui ab Ecclesia universali titulo sanctorum coluntur, non autem beatificati dumtaxat: nam ante hoc, inquam, decretum, uti pluribus allatis exemplis ostendit Benedictus XIV, non modo sancti, sed etiam beati passim, seu beatificatione formali, seu beatificatione æquipollenti beatificati, in patronos eligebantur. Immo etiam postea ex facultate pontificia concessum fuit ut Peruani haberent patronam B. Rosam Limanam, Poloni B. Stanislaum Kostkam, et alii alios [De beatificat., lib. IV, part. II, cap. XIV, num. 3 et seqq.] . Cur autem fere statim post felicem suum transitum ad cœlum B. Dorothea inter patriæ suæ patronos fuerit relata, explicuit minister generalis totius Ordinis Teutonici Conradus de Jungingen, a Bonifacio IX solemnem petens canonizationem: Hæc pia femina data est cœlitus patrona contra impetus gentilium Ordini nostro, cui credite sunt … excubie lectuli Salomonis, matris videlicet militantis Ecclesie, quoad terminos terræ Prussiæ, propter infidelium impetus ac assultus [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 78.] . Conrado consonant testes, in causa B. Dorotheæ a legatis pontificiis interrogati de hoc articulo: Quod juxta communem opinionem hominum partium Prussiæ firmiter tenetur et creditur, quod precibus et meritis beatæ Dorotheæ christiani contra Lithuanos infideles in brevi victoriam obtinebunt, et infideles quam plurimi ad Christi fidem convertentur, sicuti etiam plurimi sunt conversi [Linda, part. II, pag. 66.] . Quod jam commemoraverat Bonifacius papa IX, in bulla quam anno 1404 dedit, ubi: Erga Dorotheam, inquit, tanta… [Pomesaniensis] cleri et populi crebrescit devotio ineffabilis et continua, quod speratur indubie, propter ejus patrocinia, partes prædictas [Prussiæ] … ab incursibus præservari infidelium [Linda, part. II, pag. 8.] .
[75] [adversus infideles.] Mox spem suam impletam putarunt christiani. Quod enim prædixerat quondam B. Dorothea, dicens quod magister generalis Conradus de Jungingen patriam ex omni parte pacificaretur [Cfr. supra, num. 57.] , id tandem factum videbatur, quum die 23 maji anni 1404 pax inter Ordinem Teutonicum et Polonos aliosque convenit [Johann's von Posilge Chronik des Landes Preussen, ap. Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 272. Cfr. Voigt, Gesch. Preussens, tom. VI, pag. 265 et seqq.] . De hac quam vocarunt pacem perpetuam, hoc testimonium in processu dixit Joannes Rymann: Audivit et notum est, ut dicit deponens, per totam patriam Prussie, quod domini Prussie in parte obtinuerunt victoriam contra infideles Litwanos et Samaytos, et reliqui ipsorum infidelium conversi essent … et pacem ac concordiam fecerunt cum hominibus patrie Prussie. Et Joannes Marienwerder interrogatus respondit quod sperat et firmiter credit quod confederacio perpetue pacis nuper facta inter terras Prussie et Litwanie, Russie, Polonie, Samaytorum et Livonie, precibus et meritis dicte domine Dorothee sit obtenta. Et ita multi alii credunt hoc idem, ut in processus Actis apparet [Process. canon., pag. 162, 216, 270, etc., in Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 331.] . Licet aliquot annis post, pace dirempta, Prussia ab hostibus occuparetur, tamen Dorotheæ patrocinium aliqua ratione experti sunt Quidzinenses, quum non tantam acceperint cladem quanta timenda erat. Quo tempore, ut narrat Dlugossius [J. Dlugossi, Histor. Polonic., lib. XI, col. 285. Voigt, Gesch, Preuss., tom. VII, pag. 118.] , rege Polonorum, qui Crucigeros devicerat, veniente in Quidzin,… Pomesaniensis episcopus loci illius, cum canonicis et clero, regi processionaliter occurrens, debita veneratione illum excepit; regeque ecclesiam cathedralem ingresso, cujusdam Dorotheæ fœminæ religiosæ et devotæ, quæ solitariam et arctam vitam ducens, plerisque clarescebat miraculis, nondum tamen canonisatæ, cellam et habitationem ostendebat.
[76] [Corpus ejus frustra quæsitum fuit.] Nihil igitur admirationis habet B. Dorotheam præcipuo studio fuisse cultam, ejusque tumulum, protinus ab obitu, summam habuisse celebritatem. Quamvis autem constet eam in Quidzinensi ecclesia fuisse conditam, atque ejus sepulcrum adhuc anno 1544 clathris ferreis cinctum exstitisse [Lilienthal, pag. 90.] , medio tamen sæculo XVII omnes latebat quonam templi loco sacra ossa jacerent. Non dubito quin Gedani pro Quidzini exaraverit Pater Joannes Hansler in epistola diei 14 februarii anni 1676: Gedani asservatur corpus, retro majus altare, in parochiali insigni ecclesia, quæ est in manibus acatholicorum corpus virgunculæ * S. Dorotheæ Pruthenæ, quod memini me aliquando vidisse [Cod. Brux. 8926.] . Cæterum, quum ab anno 1525 ecclesia Quidzinensis penes hæreticos esset, sacræ reliquiæ non facile inquiri poterant. Sed auctoritatem interposuerunt reges Poloniæ (quorum tunc erat tractus Quidzinensis), Sigismundus III hujusque filius Vladislaus IV. Epistolam hac de re nuper inventam et editam excerpere visum est [Hipler, Pastoralblatt für die Diöcese Ermland, anno 1881, pag. 131.] : Vladislaus IV D. G. Rex … magnificis … ad gubernationem Duc. Prussiæ constitutis Supremis Consiliariis et Regentibus sincere et fideliter Nobis dilectis. Dudum a ser. parente Nostro, Nobisque ipsis auditatum ac inchoatum inquisitionis ossium divæ Dorotheæ in templo Quizinensi negotium, ac temeritate atque obstinatione Capitanei Quizinensis abruptum, qui ægre unum testudineum sepulchrum aperiri permisit, modo accuratiori indagatione confirmandum suscepimus, ac propterea, sicut communicato cum … episcopo Culmensi et Pomesaniæ consilio, huic rei rite maturandæ idoneas personas destinavimus, ita ad Illmum Electorem litteras dedimus, ut sua pro parte Capitaneum Quizinensem monitum velit, ut scrutatoribus a Nobis et Rev. Dno. Epo. designatis potestatem rimandi et scrutandi pavimentum et parietes templi absque noxa eorum faciat, tollendique inde ossa D. Dorotheæ, si inventa, uti optamus speramusque, fuerint… Datum Varsaviæ die VI. mensis Marcy anno Domini M. DCXXXVIII. Regnor. N. Poloniæ IV. Sueciæ III. Itaque, testibus Szembek et Steinio, non semel Patres Societatis Jesu aliique multi, ubique in hoc templo circumfodiendo … reliquias hujus Dorotheæ quæsiverunt, sed nihil invenerunt [Lilienthal, pag. 89.] . Necdum repertæ fuerant quo tempore librum suum edebat Theodorus Lilienthal. Immo hodieque latet adhuc tantus thesaurus, neque sperandum videtur, ut in ecclesia quam lutherani etiamnum obtinent, mox inveniantur.
[77] [Aliæ reliquiæ pie adhibitæ.] Cæterum ipsam beatæ inclusæ tunicam, lectum, stramenta quibus incubuerat, pro reliquiis fuisse putata, in Processu canonizationis facile perspicitur [Hipler, pag. 248.] . Idem jam in Vita Latina asseruit Marienwerder [Lib. VII, cap. 30.] : Pluries accidit aliquos aliquibus gravari infirmitatibus, qui cum fiducia læsis apposuerunt locis stramina quæ acceperant de stratu hujus sponsæ, in quo ultimum efflavit spiritum… Ecce res mira! … a membris … mox afflictio est remota. Consimiles curationes infirmitatum sunt factæ per appositiones partium de lecto et reclusorio abscissarum. Etiam Thoruni pie servabantur fragmenta ex muro reclusorii divæ Dorotheæ viduæ Pruthenæ; quæ, cistella inclusa, ut ante diximus, in supplicatione publica anni 1637 per urbem circumgestata sunt, atque dein collocata sub monumento reliquiarum SS. Barbaræ, Dorotheæ, Margaritæ. Demum absoluta festivitas est cum cantu polonici hymni de S. Dorothea ac distributione Vitæ ejus [Acta SS., tom. VII Maji, pag. 612.] .
[78] Præcipua ejus cultus indicia hactenus indicavimus, illis dumtaxat omissis quæ quidem beatæ viduæ a nonnullis auctoribus adscribuntur, sed cadunt reapse in aliam S. Dorotheam, virginem et martyrem Cæsareæ in Cappadocia [Pez, Thes. noviss. anecd., tom. II, part. III, pag. 231 et seqq.] . Superest itaque ut antiquissima beatæ feminæ Vita proferatur. Primum tamen hoc loco subjungenda ducimus hymnum et orationem in honorem B. Dorotheæ, imitati Papebrochium [Acta SS., tom. VII Maji, pag. 612 et seq.] qui similem orationem et hymnum de B. Jutta lectorum oculis subjecit.
[Annotatum]
* viduæ in marg. cod.
Hymnus cum orationibus de diva Dorothea Pruthena Quidzinensi reclusa.
Ex antiquissimis mss. [Cfr. Lilienthal, pag. 153 et seqq.]
Dorothea, inclusa in Prussia Orientali (S.)
Exalta Deum, Prussia,
Pro Dorothea filia,
Gentis tuæ sydere,
Per quam præbet Ecclesiæ
Toti causam lætitiæ,
Magno ejus munere.
Nam præ multis hanc respexit
Et ab æterno dilexit,
Electam ex millibus,
Natalibus ortam imis,
Extremam addendam primis,
Ornatam tot dotibus.
Quæ in pago Montau nata,
Dant'scum viro mancipata,
Virtute spectabilis,
Sua per facta strenua
Semper fuit in ardua
Tendens, pia, humilis.
Mater carne, virgo mente,
Toto nisu appetente
Casta cœli gaudia,
Deo se totam addixit
Corpusque mire afflixit,
Detestans carnalia.
Christum passum recolendo,
In se ipsa exprimendo,
Dira ejus vulnera,
Divino flamine acta
Ultro plane fuit tacta
Instar Job per ulcera.
In portentum orbi data,
Et sic digne præparata
Sponsa sponso sanguinum;
A quo novum cor accepit,
Vulneraque tot excepit
Cœlestium ignium.
Ex his tota cœlum spirans,
Ad illud semper adspirans,
Moræque impatiens,
Vixit templi clausa muro
Sponte, in carcere duro
Divina tot patiens.
In hisce penetralibus
Christi sponsi muneribus
Dotata frequentius,
A matre ejus Virgine,
Cœlestiumque agmine
Recreata sæpius.
Dum cœlestis carnes agni
Bis in die poscit, magni
Fercula convivii:
Fame tanta summe pressa,
Ad cœnam migrat defessa
Æterni palatii.
Congaudentes ejus laudi,
Cæci vident, currunt claudi,
Reviviscunt mortui.
Duris malis conquassatos
Multos reddit consolatos
Voluntatis portui.
Hos quoque de his lætantes,
Audi, Jesu, supplicantes
Ejus sanctis precibus;
Et cor novum inflammatum,
Tuis plagis vulneratum,
Piis plenum fletibus,
Fac ardenter te sitire,
Optare cito venire
Ad felicem patriam,
Ut hic igne * te fruamur
Et ibi intueamur
Tuam semper gloriam. Amen.
OREMUS.
Sancte Sanctorum omnium Domine, apud quem non est acceptio personarum, qui beatam Dorotheam, rusticam Pruthenam, in dilectam singulariter famulam tibi ante mundi constitutionem eligere, eamque ineffabili æternitatis desiderio insuetisque gratiæ tuæ donis in tempore exornare dignatus: præsta supplicibus tuis, ut qui te in ea mirabilem agnoscimus et laudamus, ipsa quoque intercedente, æternitati perpetuo studere, et in hora mortis nostræ, extremique judicii die, electis tuis adscribi mereamur. Per Dominum nostrum Jesum Christum, etc. qui tecum vivit, etc.
ORATIO SECUNDA.
O piissime Domine Jesu Christe, qui famulæ tuæ Dorotheæ, viduæ reclusæ, ac martyris absconsæ, cor vetus extrahens, novum imposuisti, illudque lancea ac variis sagittis amoris tui sæpius vulnerasti, ipsamque tibi charitate nimia desponsans, et ineffabiliter per Spiritum Sanctum lætificans, ei arcana tua, a mundi sapientibus abscondita, revelasti: ipsius quæso intervenientibus meritis, mihi misero peccatori cor contritum, novum et humile, misericorditer tribue; voluntatemque tuam intelligere, et intellectam, bene agendo et sancte vivendo, fideliter adimplere concede. Qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto vivis, etc.
ORATIO TERTIA.
O distributor bonorum omnium et miserorum exauditor, Deus, dono pietatis tuæ concede hanc gratiam nobis omnibus, te in veritate per matrem Dorotheam reclusam invocantibus: ut, quoties eam fiducialiter invocamus, in nostris tribulationibus, desolationibus et defectibus, ipsam matrem vere nostram, miserorum consolatricem, per consolationis experientiam recognoscamus. Per Christum Dominum nostrum. Amen.
Hymnus supra positus et orationes (quarum secunda et tertia exstant etiam ad calcem codicis 407 archivi Regimontani) leguntur in Vita polonice scripta a Fred. Szembek et germanice reddita a Thaddæo Kober. Ubi exhibentur quoque dogmata quædam germanica, quæ quid faciendum sint docent, quo Dorotheæ beneficio a Domino beata mors obtineri queat. Hæc in sua Historia B. Dorotheæ denuo excudit Lilienthal.
[Annotatum]
* lege digne
VITA PRIMA B. DOROTHEÆ
AUCTORE, UT VIDETUR JOANNE MARIENWERDER
ex codice ms. Bodecensi.
Dorothea, inclusa in Prussia Orientali (S.)
BHL Number: 2329
a
AUCTORE J. MARIENWERDER.
PROLOGUS.
[Qui B. Dorotheæ Vitam avide exspectant,] Mos hominum esse dignoscitur qui fame affliguntur, intra se murmurare, et quandoque coquorum tarditatem aut imperitiam incusare, si ab eis decoctum quid esibile oblatum non fuerit, quo impatientem valeant esuriem removere ac aliqualiter mitigare, Scriptura testante, quæ ait: Si non fuerunt saturati, et murmurabunt. Mora quoque si prærupta non fuerit, gravius fames affligit, appetitus deficit, et famelicus efficitur. Sic in spirituali esurie non panis corporalis aut aquæ, sed verbi Dei, multi salubriter famelici, quorum aliqui volunt scire mirabilia gratiosa, ac salutifera opera, et beneficia, quæ Dominus Deus per famulam suam dominam Dorotheam reclusam dignatus est operari. Ex quibus aliqui desiderantes spiritualiter refici, murmurant contra me, qui nondum sunt refecti, causam dilationis ignorantes. Apud paternitatem vestram et alios meam incusant imperitiam aut tarditatem in præparatione cibi tam salubriter desiderati. Compati tamen mihi dignentur, et eorum cesset querela, supportantes insipientiam ac inexperientiam circa tantæ materiæ difficultatem ac raritatem, necnon tarditatem seu morositatem sufferentes circa materiarum et occupationum extrinsecus multiplicitatem.
[2] [hoc opus legant, donec fusius scribatur.] Utinam posset opus illud conscribendum de vita et magnificis beneficiis ac salutaribus doctrinis sanctæ memoriæ dominæ Dorotheæ factis et revelatis, ita cito consummari [Consummare cod.] , quod satisfieret eorum votis. O quam libenter hoc facerem! Cum Apostolo dico: Velle quidem [Quid cod.] mihi adjacet, perficere autem non invenio. Interveniat pro me, obsecro, omnium devotorum oratio, ut Dominus Jesus, sapientia Patris, det mihi interius in anima recta sapere ac concipere, recta intellecta et bene concepta plane et intelligibiliter exprimere ac debite ordinare. Ne autem tædio, fame aut inedia robur eorum atteratur, aliquid de prædictis summatim collegi, ut vestra paternitas ad manum habeat unde esurientes utcumque reficiantur, donec coquorum diligentia peritorum eis apponatur copia ferculorum. Porro fiduciam in Domino gero et eos non debere fraudari desiderio suo; scriptum namque est: Esurientes implevit bonis; et iterum in Proverbiis per Salomonem dicitur: Non affliget Dominus animam justi fame.
ANNOTATUM.
a Cfr. Comm. prævium, num. 22 et seqq. Hæc Vita, ut ante diximus, descripta fuit ex Passionali pergameno Bodecensi (fol. 296). Porro in eo codicis ms. exemplari quo utimur et quod cum decessoribus nostris a Joanne Gamans fuit communicatum, ante Prologum hæc leguntur: Incipit Vita et honesta conversatio dominæ Dorotheæ de Prutzia, quæ honestissimam vitam gessit in quolibet suæ vitæ statu; et de austerissima vita quam duxit in inclusorio, ut liquet in sequentibus. Cujus festum celebratur tertio calendas novembris. Quæ verba a librario Bodecensi præposita videntur. Idem opusculum, sed in breve coactum, omissis videlicet pluribus vocibus et sententiis, exhibebat etiam, ut monuimus, codex Cartusiæ Coloniensis. Apographo quod nobis præsto est, inscriptum fuit: De S. Dorothea vidua religiosa, inclusa pro Christo, in Prussia. Tertio kalendas novemb. Ubi quædam illinc proferre visum est, ea litera C signavimus; E autem et R, notavimus nonnullas lectiones varias, præcipuas quidem, ex epistola anno 1595 ad Ordinis procuratorem data [Voigt, Codex dipl. Pruss., tom. V, pag. 82 et seqq.] et ex rotulo anni 1404 [Linda, part. II, pag. 22 et seqq.] . Licet enim scripta reapse diversa sint, communes tamen habent partes, et ita similes, ut eas inter se diligenter conferenti appareat auctorem rotuli non tantum epistola ad se missa sed etiam Vita nostra priore usum esse, atqueetiam Vita Lindana. Vita prima, quam a Joanne Marienwerder et fere protinus a morte B. Dorotheæ scriptam credimus, non dispar est historiæ ab Adriano de Linda editæ: licet enim hæc multo longior sit, et ibi enodate explicentur quæ in nostro codice dumtaxat indicata sunt, quoad res tamen ipsas in nullo discrepant, imo loca quædam integra (et maxime capitula de morte et exsequiis) ad verbum eadem in duobus operibus occurrunt. Ad hæc illustranda multa quidem adjiciantur oportet; sed annotationes plerasque commodius Vitæ Lindanæ adnectemus quam huic brevi scriptioni, ubi res jejune et non servatis temporibus exponuntur.
CAPUT PRIMUM.
B. Dorotheæ parentes. Ejus pœnitentia a pueris et stigmata.
[B. Dorothea, honestis orta parentibus,] Incipit vita dominæ Dorotheæ de Prussia. Anno Incarnationis piissimi Domini nostri Jhesu Christi millesimo trecentesimo nonagesimo quarto, de modio latentis et humilis vitæ lumen præfulgidum, prodeuntibus prodigiis et signis, positum est supra candelabrum celebris ac latæ famæ in Ecclesia Pomezaniensi a, cui in Christo reverendus pater et dominus Johannes Munch b episcopus digne præsidebat. Illud revera lumen est venerabilis domina Dorothea vidua, in præfata Pomezaniensi ecclesia per tempus inclusa, cujus vitæ sanctitatem ac personæ dignitatem Dominus Deus ad ejus invocationem magnificis miraculis demonstravit. Sane ipsa de honestis est orta parentibus in villa Montau Insulæ Majoris Pomezaniensis [Pomeramensis C.] diœcesis. Pater ejus nomine Wilhelmus, cognomento Swartz dictus est. Mater vero Agata nominata est c.
[4] [vulneribus tum a seipsa] Quæ a septimo ætatis suæ anno usque quadragesimum octavum et ultimum ætatis suæ annum d, inibi [in C.] arta valde vixit pœnitentia. Corpus suum castigans et carnem suam crucians, noluit in alio nisi in Domino Jhesu crucifixo gloriari. Ipsa concupiscentiis et affectionibus non solum noxiis resistens, sed etiam a licitis abstinens, non est contenta in rigore assiduo jejuniorum, orationum, vigiliarum, disciplinarum, ciliciorum, veniarum, ac aliorum notabiliter gravium et austerorum corporalium laborum et exercitiorum, quibus exercentur devotissimi, æstimantes sibi prædicta sufficere ad vitæ sanctitatem; sed supergrediendo æmulabatur majora exercitia. Variis modis sibi vulnera non pauca aut levia, sed multa et gravia, non superficialia, sed profunda, divina accensa caritate, in variis locis sui corporis occulte sibi ipsi impressit et inflixit e. Ipsa siquidem non solum ori suo et corpori abstraxit delectabilia, sed etiam ei imposuit gravia afflictiva; nam frequenter cecidit corpus suum virgis, flagellis ac scorpionibus, exercuit veniis et genuflexionibus, et diversis extensionibus et cruciatibus; combussit ipsum aqua bulliente, ferro candente, lumine ardente et pinguedine, in diversis locis vulnera faciens in scapulis, brachiis, tibiis, uberibus et femoribus, genibus et pedibus, cordialiter desiderans pio caritatis affectu in se nullum esse membrum, quod non haberet vulnus passionis dominicæ sensibiliter compassiturum [compassivum C, E, R.] : cor enim ejus mortis amaritudine Christi plenum erat, et suspensum in desiderio æternorum. Cui etiam Dominus Jhesus, amator ferventissimus, vulnera sua dupliciter impressit, interius scilicet in corde et exterius in corpore, tanquam duo monilia arræ desponsationis, qua in proprii [propria C, E, R.] sanguinis effusione ac multiplici afflictione eam sibi disposuit desponsare.
[5] [tum a Domino illatis] Revera vulnera ista secundum successum temporis a Domino sibi illata fuerunt, non eadem, sed varia atque multa, in diversis locis, amare sui corporis afflictiva. Illa vero interius, scilicet animæ impressa, non fuerunt minus sed magis dolorosa, dominicæ passionis amarissime [amarissimæ cod. et C.] ostensiva. Impressit autem ei Dominus vulnera sua circa vulnera ejus, in diversis locis, partibus et membris corporis sui, parva et magna, amaritudine et magnitudine inæqualia, aliquando duo, aliquando tria, aliquando quatuor, quinque, sex, septem, octo, raro [om. C.] novem, decem, valde cito et subito: et raro valuit intelligere modum, per quem Dominus sibi intulit et inflixit vulnera prædicta. Et est bene notabile quod ab anno ætatis suæ septimo usque quadragesimum octavum et ultimum ætatis ejusdem, raro aut forte nunquam sine vulneribus a Domino Deo sibi inflictis fuit. Nam sanatis illis quæ habuit, priora renovavit, aut illico alia sibi intulit afflictive. Inter corporalia quæ Dominus inflixit, quatuor notabiliter fuerunt majora, quæ longævius perduraverunt.
[6] [vehementer cruciatur.] Unum a Domino sibi in spina dorsi, ubi junctura est, in anno ætatis suæ septimo, fuit inflictum, et duravit ad annum ætatis suæ decimum septimum. Hoc vulnus fuit sævum, valde magnum, vehementer afflictivum, et tam sæpe cruentans quod cum magna difficultate poterat abscondi ipsum. Secundum habuit post ipsum, et hoc in primo puerperio a Domino sibi illatum, inter ubera in præcordiis, ubi dicitur cordis folium, et cum pluribus aliis ante, retro et [et retro C.] sub utrisque brachiis, et a Domino inflictis. Illud vulnus secundum erat etiam valde magnum et sævum et amare afflictum, tunc præcipue quando infantuli ejus ubera suxerunt; et duravit vulnus istud per annos circiter viginti. Post hæc sub ascellis seu brachiis habuit duo vulnera valde magna et profunda, sæva et amara, in via versus Romam; et permanserunt in ea per annos quinque ad minus. Prædicta quatuor vulnera, ac alia parva et magna, habuerunt passiones multum acute et amare afflictivas. Nam solebant aliquando ferventer ardere, aliquando excellenter frigoris stuporem pati, aliquando acriter pungere seu puncturas acutas habere, aliquando graviter apostemare, et aliquando largiter cruentari. Prædictæ quinque passiones etiam solebant spiritualiter esse alternatim in vulneribus interioribus spiritualibus a Domino illatis et exterioribus per ipsam directam * Dorotheam sibi ipsi inflictis modis variis prius scriptis. Iterum erat hoc dignum admiratione quod ab infantia sua, seu septennio, postquam incepit se affligere et vulnerare, quod vulnera sua festis Christi, beatæ Mariæ Virginis et aliorum martyrum appropinquantibus, in eorum occursum dictas quinque passiones alternatim exercebant, et ex hoc eam graviter affligebant; et quod stigmata Domini nostri Jhesu Christi in corpore suo cum Apostolo gaudenter ferens [ferebat C.] , socia et amatrix valde fervida dominicæ passionis, iccirco arras accepit in præsenti multiplicis consolationis, quæ tam varie [variæ.] fuerunt in ea, quod nulla verborum copia, licet plurima sint scripta, poterunt narrari.
ANNOTATA.
a Episcopatus Pomesaniensis, medio sæculo XIII conditus, cessavit sæculo XVI, et Culmenses præsules jura et nomen episcoporum Pomesaniensium adsumpserunt [Gams, Series episcoporum, pag. 302. Aufzeichn. zur Gesch. des Bisth. Pomesanien, ap. Scriptt. Preuss., tom. V, pag. 390 et seqq.] . Ecclesia cathedralis erat Marienwerderæ seu Quidzini seu in urbe Mariæ Insulana; sed habitabatsæpe episcopus in oppido Riesenburg.
b Joannes Mönch, anno 1376 Ecclesiæ Pomesaniensi præpositus [J. von Posilge, Chron., Preuss., ap. Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 104.] , obiit anno 1409 [Ibid., pag. 298, tom. V, pag. 397 et seqq.] . Quod autem hoc loco dicitur præsidebat, non impedit quominus Vitam anno 1395 scriptam opinemur [Cfr. Comm. præv., num. 22.] , neque id mirum videbitur totum locum attente legenti.
c Cfr. epistola anno 1395 ad procuratorem Ordinis Teutonici data [Voigt, Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 82.] .
d Cfr. Comm. præv., num. 34.
e Quæ sequuntur usque ad has voces num. 5: amarissime ostensiva, occurrunt etiam in epistola de qua diximus, atque iisdem fere verbis in Articulis tertio datis, art. 5 et 6.
* dilectam?
CAPUT SECUNDUM.
B. Dorotheæ virtutes aliæ a pueris et præsertim mortificatio. Operationes divinæ in ea.
[A pueris omnes colit virtutes.] Solebat valde devote ecclesias frequentare a pueritia sua; et si quando cogebatur invita sua negligere divina, quæ agebantur in ecclesia, cordi suo erat hoc pœnale valde, et pœna valde amara. Item a pueritia sua vigilans in orationibus parum dormiebat, eleemosynas secundum facultatem suam largas [facultates suas large C.] tribuit. Artas abstinentias sustinens, et a deliciis abstinens, libenter jejunavit. Verbum Dei cum magna devotione, attentione, delectatione et diligentia audivit. Cum [magno quoque add. C.] ardore caritatis delectabatur videre dominicum corpus; nec satiabatur oculus ejus visu, etiamsi una die centies vidisset hoc venerabilissimum sacramentum: sic et auris ejus non satiabatur auditu et auditione verbi Dei, etiamsi per totam diem hoc audivisset. Pie compatiens erat indigentibus corporaliter, seu etiam spiritualiter. Patiens in adversis, humilis in prosperis, non temeraria in judiciis, sed in benigniorem partem interpretabatur facta, quantum decuit, singulorum, etiamsi longævius perdurarent. Item a pueritia sua libenter cœlum aspexit, dum per viam incessit, dum choreis interfuit, vel aliud quid operis egit; noctis tempore a pueritia sua plus vigilans quam dormiens, orans, meditans, contemplans, venias exercens, et seipsam disciplinans, noctem quandoque insomnem duxit; et ut semper ejus partem majorem in dictis piis operibus consumpsit; ut frequenter, quia cœlum delectabatur inspicere, ideo noctis tempore aperiens fenestras, cœlum meditando aut contemplando ut * aspexit, prope eas se collocavit, nec curavit aeris inæqualitatem seu intemperiem, ex qua nix, grando, pluvia, aut ventus super eam ruit. Raro se ad lectum reclinavit, quando hoc vitare propter homines valuit [quandocumque hoc vitare potuit C.] . Sed postquam fatigata extitit [Sed nimium fatigata C.] quasi ad extremum, tunc ad parietem aut loci [lecti C.] asserem se appodians, dormivit modicum.
[8] [Peccata sua multum deflet. Vexatur a dæmone.] Sed a septennio suo confitebatur libenter temporibus suis humiliter et devote. Hoc melius egit in matrimonio, et adhuc purius et perfectius post cordis extractionem, docta et instructa a Domino, qui eam tunc docuit omnia peccata sua de novo confiteri; et illas confessiones, cum magna contritione cordis largiter flens, non solum tamdiu continuavit, quousque testimonium a Spiritu Sancto habuit quod peccata ejus omnia sibi essent misericorditer indulta, sed usque ad finem vitæ quasi singulis diebus confitebatur, prout docebatur a Domino confiteri. Tentationes a spiritu diffidentiæ a septennio suo usque ad annum ætatis suæ quadragesimum tertium varias pertulit. Cui tamen, mediante divino auxilio, viriliter restitit, quamvis tentationes suæ fuerint sibi valde graves et ipsam amare cruciantes.
[9] [Seipsam acerrime torquet.] Item ante matrimonium et in matrimonio sæpe se misit in aquam gelidam, corpus suum affligens frigore; multotiens se collocavit infra stillicidia canalium, quousque tota madefacta et frigoris rigore graviter afflicta, vestimenta ejus per congelationem terræ adhæserunt tam fortiter quod cum difficultate poterat se liberare. Item quandoque toto quasi [om. C.] corpore vulnerato in partibus quæ teguntur vestibus, misit se nudam in aquam salitam, a carnibus aut halecibus salitis [scilicet C.] derelictam, in qua per tempus jacuit, et amare corpus suum cruciavit. Item in matrimonio sæpe pedes suos acu pupugit, acum mittens in profundum carnis, ut quando ad nuptias invitabatur, ut in conviviis aut choreis aut mundi pompis et spectaculis amaritudinem dominicæ passionis recogitaret, et ne etiam mundi solatia eam delectarent. Aliquando etiam in tantum afflixit se acu, quod pedibus apostemantibus non valuit ambulare. Pedes etiam aliquotiens sic crudeliter læsos marito in excusationem ostendit. Aliquando voluit quod nuptias visitaret, aut conviviis interesset; in quibus etiam sæpe, licet haberet in occulto [oculo cod.] gravia vulnera, apparuit tamen ab extra hilaris et jocunda. Item habuit in consuetudine circa novem annos in quibus fuit puerpera, quod elapso puerperio quasi dimidio anno, infantulo jam confortato, candelis flammigeris combussit ubera sua inferius, tam crudeliter et excellenter quod papillæ eorum fuerunt inferius solutæ a cute uberum, superius solummodo retinaculum habentes. In locis combustis quando infantulum lactavit, valde amare afflicta fuit. Nimirum per vitam suam martyrio plenam ferventer desideravit amara pati propter Dominum. Et ideo ex caritate ferventer ardente cruciatus sibi varios procuravit, et tales non solum libenter, sed et hilariter toleravit.
[10] [Mira quædam in ea operatus est Deus.] Porro in vita ejus et post mortem multa acciderunt præclara miracula. Accidit namque plus quam [plus q. om. C.] novem annis ante mortem ejus, circa festum Purificationis Mariæ, dum miro devotionis affectu orasset, et multa alia pro præparatione ad vivifici corporis Domini nostri Jhesu Christi sacramentum salubriter per multos dies et noctes peregisset fideliter, tunc Dominus Jhesus, ejus amator mirificus, cor ejus vetus extraxit [de suo corpore add. R.] , et in locum illius novum et fervidum intrusit. a Hoc enim [autem C.] accidit ante altare et imaginem gloriosæ Virginis infra Missam de mane circa auroram celebratam; ante et infra quam dum devote orasset, et inter alias orationes salutationes angelicas pro rosarum serto Virgini Mariæ offerens commendaret, suppliciter rogans ut ipsa [apud add. C.] dilectum ejus filium pro ea intercederet, multitudo populorum advenit, et eam tam valide pressit, quod cogebatur de genibus se erigere, et inter comprimentes erecta [erectam cod.] stare, ibique suam commendationem orationum consummare. Statim ex illa hora sensit [Ex illa vero hora sæpe sensit C.] spiritum suum ad cœlestia contemplanda elevari atque rapi, et luce quadam perlucida et inæstimabiliter suavifica illustrari, et sensus interiores aperiri. Etiam illa hora salvificam [Ab illa etiam hora salvifica E, R.] vocem Domini sibi loquentis ad intra audivit, pariter et cantum angelorum. Vidit etiam et audivit multotiens [cœlorum add. E, R.] secreta, quorum aliqua scripta sunt et jussione [scripto sunt ex jussu E. scripta s. ex jussu D. et comm. C.] Domini commendata, reliqua vero, quæ non licuit sibi loqui, sub silentii sigillo sunt conclusa. Habuitque perlucidas veritatum revelationes Domini Jhesu et Matris ejus, et sanctorum visitationes, et claras apparitiones Spiritus Sancti; seu a Spiritu Sancto, miserorum consolatore, sæpe fuit ineffabiliter consolata.
[11] [Vehementer cupit S. Eucharistia refici.] Et ad corpus dominicum frequenter percipiendum fuit spirituali esurie tam ferventer accensa, quod non nisi cum amara tam spiritus quam corporis afflictione in ultimis tribus annis per duos dies [annos cod.] , imo in ultimo per unum diem non valuit [Nec per u. d. valuit E. nec per un. d. voluit C. Vix per un. d. valuit R.] carere; sed magna difficultate et utriusque hominis exterminatione [extenuacione E. æstuatione R.] horam communionis, quæ infra Missarum solennia erat, exspectabat; et frequenter propter exspectationem Missæ tantum destituebatur et affligebatur, quod confessor b [oportuit confessorem ipsius C, E, R.] ejus eam noctis tempore procurare *. Item tanto desiderio desideravit paupertatem voluntariam spiritus, contemptum mundi et ab omnibus hominibus despici, sæpe communionem Eucharistiæ percipere, Deo frui, et æternam vitam apprehendere, quod ex hoc non solum spiritualiter languebat, sed etiam sæpe corporaliter decumbebat.
[12] [Multis ditatur charismatibus,] Sensus interiores valde apertos habuit, quibus divinam cognovit et sensit in se operationem, non solum generaliter, sed etiam distincte et specialiter, saltem in valde multis. Fuerat siquidem quoad intellectum et affectum acute discernens operationes caritatum, et differentias earum, de quibus scivit pulchre loqui, instructa a Domino verbo et experientia. Unde solebat scriptori [scriptoribus C.] c suo dicere: “Tunc temporis Dominus dedit mihi caritatem ferventer [ferventem C.] ardentem, ferventer et magnifice desiderantem aut vulnerantem, languentem, inebriantem, superfluentem, locupletantem, latam et spatiosam, violentam, infatigabilem, insatiabilem [hilarem, avaram, scatentem, bullientem ac insanientem, impatientem, inquietantem add. C.] , et caritatem cordis effractivam.” Aliquando dedit, et dat [Aliquando dedit ei C.] has species caritatum sedecim; et alias hic non scriptas. Per effectus earum et sentimenta, cognovit quando unam earum aut plures habuit. Item tamen cum speciebus prædictis caritatum Spiritus Sanctus frequenter sibi missus invisibiliter fuit, et illuminata cœlitus cum qualibus operationibus, donis et virtutibus Spiritus Sanctus mittebatur sibi, sensibiliter percepit, et de hoc pulchra veritati ac Scripturæ sacræ consona expressit. Ex hoc aliquantulum potest apparere, quam plena fuerit divina caritate. Amator ejus siquidem magnificus, Christus Jhesus, spiculis sui amoris, sagittis et lanceis animam ejus frequenter vulneravit; in quem ipsa sui amoris dirigens sagittas, ipsum retetigit et, secundum modum loquendi Scripturæ in Canticis Canticorum, etiam vulneravit.
[13] [præsertim in S. Communione.] In sacramento Eucharistiæ sensit sensu interiori varia, quæ doctores sacræ paginæ scribunt homini devoto conferri per ipsum; sensit etiam sibi Dominum per sacramentum advenire suaviter, fructuose, magnifice, omnipotenter, gratiose [gloriose C.] et velociter currentem, qui, ori ejus sacramento imposito, statim velociter in cor et animam ejus descendebat deifice, id est sine panis aliquo sapore; item lætificantem ineffabiliter; item confortantem non solum spiritualiter, sed etiam corporaliter: sæpe ante susceptionem fuit viribus destituta et valde infirma, et sumpto sacramento statim fuit confortata et sanata; ita * ut ferventer eam incendentem et luculenter illuminantem, ac multa revelantem; item ut speciosum præ filiis hominum, imo præ millibus angelorum speciosum, amabilem et jocundum; item ut desiderium ejus inflammantem et in altum sustollentem; et multis aliis modis laude dignis, veritatique consonis. Dominus de sua misericordia sibi advenit, operans gratiæ suæ munera tam varia, quæ mihi sunt inenarrabilia. Multo tamen plura, quam hic sunt tacta, ab ore ejus scripta memoriæque commendata.
ANNOTATA.
a Totum illum locum Porro in vita ejus — fervidum intrusit habet etiam epistola anni 1395. Cujus auctor, omissis vocibus Hoc enim accidit — orationum consummare, ita pergit: Statim ex illa hora, etc., et rursus eadem ad verbum profert atque codex noster, usque ad finem numeri 10. Item in Rotulo bullæ Bonifacii IX subnexo, articuli 21, 22, 23, 24 numerum hunc 10 fere ad verbum exhibent.
b Dum Joannes Marienwerder hic dicitur nude confessor, in Rotulo a Petro de Wormdith confecto vocatur venerabilis vir dominus Joannes. Cujus discriminis ratio facile intelligitur, si ipse Marienwerder, ut nobis placet, Vitam hanc concinnavit.
c Scriptor alius non est atque ipse Joannes Marienwerder, quem in hoc labore adjuvit Rymann.
* vox dubia, forsan etc.
* supple deberet
* lege item
CAPUT TERTIUM.
Pia itinera B. Dorotheæ. Ejus revelationes. Moritur. Exsequiæ.
[Pia suscipit itinera.] Ex devotione ter peregrinata est Aquisgrani [ad Aquisgranum et C.] ad Eremitas in remotis, apud quos permansit cum marito anno et dimidio, sæpe ad loca beatæ Virgini dedicata et ex magnificis beneficiis famosa, et semel ad Romam ante annum gratiæ seu jubilæum proximum [et ad Romam veniens tempore anni jubilæi C.] , in qua permansit usque ad jubilæum. A principio ingressus usque ad exitum Roma, elapsus est ad minus dimidius annus. In his omnibus locis larga gratiæ divinæ percepit munera. In peregrinatione vero a periculis et dehonestatione fuit miraculose a Domino præservata. Item Christus Dominus ejus laudavit rigidam vitam, austeram disciplinam, vulnerationem suam assiduam, in adversis patientiam, fidem, spem, caritatem, confidentiam, obedientiam, humilitatem, et constantiam et stabilem perseverantiam, aliasque varias virtutes de quibus non est dicendum per singula pro hac vice.
[15] [Multas habet revelationes] Divinas ultra [om. C.] novem a habuit revelationes, non somniando sed vigilando, aliquando in mentis extasi a se alienata, et hoc in visione spirituali aliquando sine raptu; et utrobique sensit in mente seu intellectu perlucidas illustrationes, et in affectu delicias spirituales. In illa autem visione supernaturali intellectuali, vidit imagines et audivit voces Christi, Virginis beatissimæ et aliquorum sanctorum. Aliquando, et hoc magis frequenter, in spirituali visione non vidit imagines, nec etiam in corporali visione, sed audivit vocem Jhesu Christi ad animam ejus sine strepitu loquentem, modo nobis ineffabili, per quem scilicet Jhesum Christum est instructa, et ne a spiritu erroris aut vertiginis deciperetur est securata, ac certitudinaliter præservata. Item informabatur a Domino quotidie in ultimis tribus annis, quid agere deberet aut quid omittere, quid desiderare, cogitare, dicere et comedere, quomodo et qualiter et quando ad sacramentum Eucharistiæ præparare. Item frequenter divino lumine illustrata, cognovit quid facere, quid omittere posset homo cum salute. Et ideo consulentibus eam monita salutis et consilia dabat. Vidit etiam sic illustrata multa occulta in cœlo et in terra: in cœlo gaudia cœlestia et distinctionem spirituum, et cantus audivit angelorum; in terra Christum annuntiari, incarnari in utero Virginis, nasci, circumcidi, offerri in templum, crucifigi et resurgere, et in cœlum ascendere, et cætera multa. Sicque vidit hominum multorum cogitationes et peccata, imo aliquorum cognovit desideria; quibus dixit, et illi cognoverunt sic esse prout illa expressit.
[16] [et gratias singulares.] Item caritate divina frequenter accensa tam ardens fuit, quod ardor animæ redundavit in corpus, ipsum calefaciens et sudorem exprimens. Etiam planxit non solum sua, sed etiam aliorum hominum peccata; fuit etiam sæpe tristis ex anima non solum propter suas negligentias et peccata, sed quia reputavit se non satis posse diligere Deum, bene agere et sancte vivere. Attamen aliquotiens, imo ut frequenter post fletum a Domino ineffabiliter lætificata est. Jussa est præ exultatione aliqua cantica decantare. Item ferventer desideravit cum solo Domino existere, et ideo reclusorium multis annis appetiit, antequam obtinuit. Item frequenter inebriabatur spiritus ejus dulcedine divina, et ex hoc superrapiebatur, et Deo intime uniebatur. Item frequenter a phantasiis noxiis et ab omni imagine creaturæ libera [liberæ cod.] , Dominum limpide contemplabatur. Item sibi ipsi transparens sæpe fuit; in se minuta peccata, quæ ut pulveres parva apparebant, cognovit, et illa confessa magnis lacrymis fuit. Item ex humilitate se miserrimam inter omnes homines reputavit; et obediens suis confessoribus fuit in singulis; quæ mandabant, fideliter adimplebat.
[17] [Miracula in vita ejus patrata.] Dominus Deus cum ea multum miraculose processit. Primo in hoc, quia præservavit eam a gravibus peccatis, et ab infantia sua magna ei tribuit caritatem ac desiderium æternorum. Secundo in hoc, quod ab interitu corporis eam præservavit, in quo multotiens periisset propter frigus, æstum, vulnera et arta jejunia, si Dominus eam [eum cod.] non præservasset. Tertio in hoc quod anno præterito [anno præt. om. C.] per totam hyemem in qua erat frigoris magna excellentia, propter quod multi homines interierunt, ipsa tamen sancta frigoris læsione fuit præservata a Domino, quamvis esset inclusa muro, et in tali muro in quo propter frigoris inclementiam aqua per modicum tempus stans in cancro [pro cantro seu cantharo.] aut alio vase usque ad fundum congelabatur; nec putandum est quod per vestimenta aut calciamenta aut ignem frigoris afflictione aut infrigidatione fuerit præservata. Nam neque calciamentis neque calore ignis corporalis per illam hyemem unquam usa fuit; vestimentis etiam non plus, sed ut frequenter minus quam in præcedentibus hyemis temporibus usa est. Imo ferventer [frequenter C.] ex caritatis ardore in tantum incaluit quod vestes cogebatur deponere et aeris refrigerium quæritare. Quarto quod non ex corporis languore, sed ex nimia caritate cordis effractiva Dominus mortem suam sibi futuram revelavit, et ita etiam evenit. Quinto quod communiter omnes homines de ejus vita in ea meliorati sunt, tam nunc quando vixit, quam tunc quando a nobis transmigravit.
[18] [Confessarium postremum allocuta,] Quali modo agonizaverit ipsa. b Tandem post [multos add. C, E, R.] labores, desideria, et exercitia et agones, pluribus diebus diem extremum [ejus add. C, E, R.] antecedentibus apparuerunt ei Dominus Jhesus, dilecta mater ejus et angelici spiritus, cum processione solenni invitantes eam ad cœli gaudia ineffabiliter magna, præstolantes ejus transitum cum suavisona melodia. Ipsa vero lumine supernaturali illustrata [sæpe add. R.] , vidit adhuc existens in corpore sanctorum gaudia, specialiter illa hora extrema delicatissima appropinquante, qua cœlestis sponsus, altissimi [altissimus E.] patris filius, suam [suavi cod.] præelectam sponsam, post diutina ac ferventia desideria de corporis ergastulo ad secum æternaliter jubilandum suscipere disponebat. Tunc perlucide illustrata dixit ad confessorem suum singulariter tria. Primum: “Ego tam dulces quam amaros sponsi mei delicatissimi sentio vulnerationum aculeos, qui sagittis nimiæ suæ caritatis cor et alia mea interiora vulneravit: ego incedo tanquam mulier parturiens, nullam inveniens requiem neque pacem, sedendo, jacendo, stando, aut etiam ambulando.” Secundum erat: “Si vos supercœlesti lumine illustrati sanctorum conspiceretis gaudia, sicut et ego, præ desiderii magnitudine cor vestrum scinderetur. Ecce cœlum mihi apertum est propinquum, et sanctorum gaudium clare patefactum, iterque ad ipsum planum et rectum et clarum, a cujus ingressu mors me tantummodo secludit.” Tertium erat, quod dicebat: “Eia date mihi Dominum meum dilectum, hoc est Eucharistiæ sacramentum; præ ejus enim amore eo diutius carere non valeo, nec alium cibum vel potum corporis volo amplius in vita præsenti sumere.”
[19] [cum vehementi S. Eucharistiæ desiderio obit.] Hæc dicens apparuit multum famelica et nimia inedia extenuata. Cui dixit confessor ut se bibendo refocillaret, quo[d] [quia C, E.] die illa, ex quo illud venerandum sacramentum semel percepisset, secunda vice habere non posset; sed post mediam noctem, infra hymnum Te Deum laudamus, se daturum prædictum sacramentum cooperante Domino pollicebatur. Ipsa vero nimio desiderio afflicta et viribus destituta, aiebat: “Nescio quomodo potero exspectare, nam [exsp. quasi dixit E.] exspectatio erit mihi impossibilis, aut difficilis nimis et amara.” Post hæc, paucis verbis inter eos habitis, sibi valedicens et orationibus ejus se [me E.] recommendans, confessor abiit, nesciens ejus horam extremam esse tam propinquam. Hora erat quasi completorii quando ab inclusorio recessit. Postea infra Te Deum laudamus reversus juxta promissum, elapsis quasi septem horis, et invenit eam spiritum tradidisse. Ob quam autem causam Dominus horam sui transitus noluit per eam aliis revelari, ipse novit cui nullus dicere potest: Cur facis ita?
[20] [Exsequiæ ejus magna frequentia celebrantur.] De exequiis, et devotione populi circa sepulturam sanctæ Dorotheæ. Percepta ejus pretiosa morte, ad tanti funeris exequias festinavit venire dominus Johannes reverendus dictæ Ecclesiæ episcopus; qui pauperes refecit, larga munera dispergens egenis tribuit, bis Missarum solennia c celebrans, et reliqua mortuorum officia peragens, corporis dilectæ Dei pretiosum thesaurum terræ personaliter commendavit. Clerus doluit; populus multus valde, qui ejus percepta morte confluxerat, gemuit; planctus et luctus erat communiter omnium, et præcipue spiritualium ejus filiorum, quorum mæstitiam novit qui solus mærorem considerat et dolorem. Dumque tempore exequiarum [supple per.] confessorem felix magnis gratiis, virtutibus referta, variis afflictionum martyriis plena, usque ad diem illum omnibus hominibus abscondita quoad vulnera, paucis, scilicet tribus duntaxat, exceptis, fuisset manifeste prædicata, rumore veritatis perculsi inaudito, in lacrymas plurimi proruperunt uberrimas. Pro tantæ ignorantia sanctitatis doluerunt utique, qui tam excellentem in ea caritatem, suis temporibus inauditam, reverentia honorare debita neglexerant. Cum igitur prædicabatur, et quando sepeliebatur, piis affectibus et lacrymosis aspectibus pretioso funeris thesauro assistebant. Erat nihilominus ibi mens devota, et vox grata benedicentium Deum pro suo munere valde digno. Interfuere exequiis qui audientes ejus magnos labores, dolores, fatigationes, revelationes, merita et beneficia ineffabilia sibi facta, cœperunt fiducialiter credere quod ejus meritis et intercessionibus possent in suis necessitatibus et infirmitatibus relevari. Quibus ejus patrocinium implorantibus affuit divina clementia, sponsam suam mirificans præelectam, quæ valde multa concessit sanitatis remedia in tempore opportuno; unde per ejus merita et interventum ac sepulchri ejus humilis contactum crebra fuerunt miracula, a conditione humanæ naturæ valde aliena. Hinc est quod ad ejus tumulum non solum terræ Prussiæ incolæ, sed etiam extranei de longe veniunt et accurrunt [Migravit autem beatissima Dorothea tertio calendas novembris add. C.] d. Cum ad explanandum singula virtutum ac pietatis insignia per Dominum circa ipsam facta et ab ipsa operata, nullus sufficiat, largitori omnium bonorum sacrificium laudis pro omnibus universis beneficiis suis medullitus immolemus, dicentes: Gloria tibi, Domine.
ANNOTATA.
a Novem. Sane multo plures revelationes habuit B. Dorothea; sed, ut legimus in aliis Vitis fusioribus, divinitus cognovit novem modos spiritualiter gignendi Dominum in anima.
b Totus hic num. 18 exstat in epistola ad procuratorem Ordinis Teutonici data; in qua, post nullus dicere potest: Cur ista facis, statim transitur ad hanc Vitæ nostræ clausulam: Cum ad explanandum singula — Gloria tibi, Domine. Articulus vigesimus tertius, ex tertio datis, exhibet primam num. 18 partem: Post labores — perlucide illustrata.
c Idem in Vita Lindana legitur; sed in Vita Latina (lib. VII, cap. 29) Missarum solemnia duobus diebus celebrans…
d Quod hoc loco additur in codice Coloniensi, scilicet B. Dorotheam obiisse tertio calendas novembris, certe falsum est (cfr. Comm. præv., num. 40). Quonam autem jure dicatur in altero apographo festum celebrari tertio calendas novembris (supra, cap. I, annot. a), definire non ausim Eumdem diem in aliquot martyrologiis assignari, jam dictum in Comm. præv., num. 1.
VITA B. DOROTHEÆ LINDANA
AUCTORE, UT VIDETUR JOANNE MARIENWERDER
ex cod. Vatic. 4934 collato cum Lindana editione.
Dorothea, inclusa in Prussia Orientali (S.)
BHL Number: 2328
a
AUCTORE J. MARIENWERDER.
PROLOGUS.
[In præsenti temporum iniquitate] Prologus in libellum beatæ dominæ Dorotheæ exhortatorius ad canonizationem. Redimentes tempus, quoniam dies mali sunt. Veritatis organum et doctor gentium, Paulus apostolus, de supercœlestibus luminaribus clariori sapientia illustratus, et in eo in quo sunt omnes thesauri scientiæ Dei, altitudine, latitudine ac profunditate charitatis ferventissimæ [firmissime.] radicatus, didicit ex his quæ intrinsecus [extrinsecus.] passus est supra modum urgentibus, velut æmulator fidei constantissimus, maternam sollicitudinem et labores gerere omnium Ecclesiarum, donec spiritu vivificante Christus in eis formaretur, et eulogio [elogio.] sui Evangelii lucis filiolos [filios.] iterum parturiret [it. part. add. ex B. om. cod.] . Nempe velut speculator seraphicus spiritu prænoscens Ecclesiam Dei ac membra ejus sathanam expetere, ut cribraret sicut triticum, et ita [ideo.] ne deficeret fides plantata et irrigata in tam ponderoso certamine, omnium temporum vicissitudini consuluit tempus redimere [redimendo.] aliquo sacrificio laudis et gloriæ spiritualis: quia dies mali sunt. Omissis curriculis temporum præteritorum et futurorum, hodie quoniam [quam.] dies mali sunt, plus [in add.] experientia quam ex codicibus edocemur. An non hodie prodigia et portenta sunt [fiunt.] in sole et luna potestatum ecclesiasticæ et sæcularis, quarum nervi contracti sunt, per abortionem et divisionem? An non hodie, quinto [quanto cod.] angelo canente tuba, percussa est tertia pars solis et tertia pars stellarum: ita ut obscurata sit tertia pars eorum, per contemptum Ecclesiæ clavium et inobedientiam mandatorum [inauditorum.] ? An non cauda draconis, malitia videlicet diaboli, traxit post se tertiam partem stellarum, per illud schisma execrabile, in abyssum perfidiæ et damnationis? Sunt nonnulli, qui evaserunt caput schismatis in principio per fidelem adhæsionem unitati [emeritæ.] matris Ecclesiæ, qui jam [proh dolor! add.] per vacillationem et regressum [recessum.] stringuntur cauda draconis b.
[2] [Dorothea, sanctissima femina,] Redimentes ergo tempus, quia [quoniam.] dies mali sunt, excrescentibus hominum malitia et miseria, si forte moderator et ponderator temporum et zelotes animarum nostrarum accipiat hodie sacrificium nostrum in odorem suavitatis, velut in holocaustum arietum et taurorum, et sicut in millibus [arietum add.] agnorum pinguium [pinguorum cod.] , venerabilem et omni laude dignam dominam Dorotheam [datam add.] contra malitiam dierum in lucem gentium, non casu, sed dispensatione divina per vitæ admirabilem sanctitatem. Expandit quippe super eam Dominus amictum ardentissimæ charitatis, ingressusque est juxta Ezechielem prophetam cum ea pactum de introducendo in requiem opulentissimæ civitatis. Lavit eam aqua irrigantium lacrymarum, æternorum desiderio et amore jucundissimæ societatis. Emundavit sanguinem ex ea per inauditas castigationes et disciplinas. Unxit eam oleo probatissimæ misericordiæ et unctuosæ pietatis. Vestivit eam discoloribus variarum virtutum, [et add.] induit subtilibus diversarum gratiarum, ut in sequentibus clarius patebit, vitam ejus luculenter [succulentius cod.] intuenti.
[3] [ut nobis sit saluti,] Ad quid eam Dominus [Dom. eam sic.] clarificavit vitæ sanctitate et gloria miraculorum, [et add.] quasi stellam matutinam in medio nebulæ dierum malorum, [et add.] nisi quatenus his diebus salus ejus sit usque ad extremum terræ, videlicet Prusziæ [Prussiæ.] , quæ comparata ad aliquas [alias.] Christi fidelium terras, quasi fimbria extrema in tunica Christi est, contingens finibus suis [his.] confrontationes et confinia infidelium et schismaticorum? Sed sicut ad tactum fimbriæ Christi emorissa a sanguinis fluxu liberata [curata.] est, ita dictæ mediatricis, beatæ ac venerabilis dominæ Dorotheæ interventu, ac [ad cod.] insignium miraculorum ejus ad fines gentium crebrescentium, elegantis vitæ [add. ex B. om. cod.] et sanctitatis ejus famæ odore respersorum, emorissa, videlicet infidelitas gentium, a menstrualibus suæ voluptatis et bestialitatis fluxibus restringi poterit et curari. Quin imo data [est add.] de munificentia regia universali Ecclesiæ in redemptionem temporum malorum dierum, ut, juxta Isaiam prophetam, suscitet terram, possideat hæreditates dissipatas, et dicat Dominus ob amorem sponsæ suæ iis [his.] qui vincti sunt vinculis tribulationum et peccatorum: Exite ad reconciliationis divinæ fœdera; et iis [his.] qui in tenebris sunt istius caliginosi et perversi schismatis: Revertimini [Revelamini.] , ad sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ clara lumina [luminaria.] redeundo, cui benefacitis attendentes, quasi lucernæ lucenti in caliginoso loco, donec illucescat dies gratiæ et propitiationis, et lucifer catholicæ professionis in schismaticorum cordibus inter astra gloriæ oriatur.
[4] [a Deo ipso comparata est] Non calumnietur in ea quis fragilitatem sexus: Dominus enim omnium elegit infirma, ut fortia confundat. Non levi pendat mundi sapiens altitudinem ejus intellectus, quoniam consuevit Dominus stulta eligere, ut confundat sapientes. Non glorietur nobilis de pompa sui generis, consideratione istius sponsæ, velut margarita pretiosissima in concha humilis prosapiæ latentis; quam supra modum humanæ æstimationis, imo et angelicæ, cœlestis sponsus adamando [adaurando cod.] nobilitavit propagine nobilissimarum virtutum. Unde nardus ejus odorifera humilitatis et charitatis frequentissime [frequentissimæ.] a cœlestibus sedibus hunc allexit, qui, constipatus cœlesti militia millia millium procerum, visus est a sponsa in spiritu sæpius cum apparatu indicibili honoris et gloriæ advenire. Non ambigat animalis homo, nolens captivare intellectum suum in obsequium Christi, ea quæ dicuntur de limpitudine divinarum revelationum et [aut.] altitudine divinarum contemplationum hujus sponsæ electæ [ecclesiæ.] , cujus sensus animæ penitus obstupuerunt, obriguerunt, et obstrusi sunt vetusto languore peccati; sed conferat se ad orthodoxæ fidei tractatores, attendat expertos divinarum illustrationum contemplatores, quorum animas Dominus solet implere splendoribus sanctorum, et inveniet cui non deroget, sed stupeat et admiretur profundissimam Dei sapientiam, et illius admirandæ mulieris liquidam [lympidam.] intelligentiam divinorum secretorum. Exuat veterem hominem, [et add.] in novitate vitæ admirando [admirandæ.] , dicat cum Apostolo: O altitudo divitiarum sapientiæ et scientiæ Dei! Quam incomprehensibilia sunt judicia ejus et investigabiles viæ ejus!
[5] Legat cum affectu libellum præsentem de valde magnis sub paucissimis et rudibus verbis confectum, [et miro modo docta.] et reperiet his diebus [malis add.] Dominum valde operatum in medio terræ. Non est articulus fidei, quem hæc contemplatrix suis linceis oculis, supernaturali lumine cognitionis modo sibi possibili contemplando, non apprehenderit seu cognoverit, secundum intimam veritatem Scripturarum; etiam unionem Verbi cum natura humana, id est conceptionem filii Dei instantanee [in instanti.] factam in Mariæ Virginis utero, perfectissime secundum omnia corporis lineamenta; de qua pulcherrimam habuit revelationem: et ita de aliis consequenter. Et non solum de Verbo incarnato, [sed add.] et de clarissima virginitate Mariæ Virginis gloriosæ, et vita, et [ac.] ejus gratiis et virtutibus, valde multa acutissime perlustravit; Trinitatem personarum per effectus divinissimos distincte contemplando, similiter Dei omnipotentiam, non modo communi [coram.] per fidei luminaria [lumen.] , sed altiori sentimento intus in anima recognovit: ut infra patebit, de effectibus venerabilis Eucharistiæ sacramenti. Similiter de invisibili missione Spiritus Sancti. Quid [Quod cod.] plura? Hæc [et cod.] benedicta mulier omnem hæresim ab Ecclesia catholica damnatam juxta sacratissimas sacræ paginæ regulas vivendo, contemplando, ac vivacitate [vivacitatem.] sui intellectus veritatem nudam apprehendendo, ultiori anathemate plus damnavit.
[6] O alma mater Ecclesia, Spiritu Sancto fœcundata, ex quo dies mali sunt, [Ut canonizetur, omnes dent operam: summus pontifex,] ex quo dies mali sunt, latius hodie expande sinum [filium.] tuum, et filiam tuam istam benedictam per Spiritum Sanctum ex te conceptam et renatam, Christoque sponso tuo spirituali [speciali.] charitatis vinculo alligatam et desponsatam, suscipe in catalogum sanctorum filiorum tuorum, quatenus per eam dierum præsentium malitia redimatur. O sanctissime Pater, successor Petri, [et add.] vicarie Jesu Christi et summe pontifex, quia dies mali sunt, redimat Sanctitas Vestra tempus præsens tanti ponderis pretio. Nostis enim plures vos habere filios prodigos, a vobis in regionem longinquam abiisse, substantiam illis divisam dissipasse; nec habent ut in se revertantur, nisi a Patre luminum, apud quem non est transmutatio, illis datum fuit et immissum. Accelerate ergo ad canonizationis officium, si forte ob amorem filii sui et sponsæ introductæ larga faciet gratiæ munera Ecclesiæ universali; quatenus filii in se reversi per fructum pœnitentiæ, vos patrem, quem recedendo abnegaverant, redeundo ad vos salubrius recognoscant. Dignum est ut, quoniam [quam.] sponsus Ecclesiæ inclytus dudum stringentibus [ingentibus.] amplexibus et festinis [festivis.] , in æthereum suum perduxit cum gaudio thalamum, convocando vicinos et amicos cœlestis militiæ exercitus ad secum congratulandum, etiam militantem Israelem [Jerusalem.] ad conformia jucunditatis solemnia excitare dignetur S. V., ne [scilicet una loco S. V. ne.] sit [fit cod.] harmoniarum discrepantia, sed consona vox laudis et honoris et gloriæ [l. gl. et hon.] , juxta illud Isaiæ: Lætamini cum Jerusalem, et exultate in ea, omnes qui diligitis eam; gaudete cum ea gaudio, universi qui lugebatis super eam, ut sugatis et repleamini [replemini cod.] ab ubere consolationis ejus.
[7] [cardinales,] O reverendissimi Patres et domini cardinales, apostolici senatus collegiales, cum summo [pontifice add.] pastore inclyti pastores, cum principe [capite.] Ecclesiarum [Ecclesiæ.] principes omnium terrarum, ad vos pertinet consilium et pastura. Etenim licet altitudo divinæ providentiæ præordinaverat Ecclesiam sanctam debere proficere in persecutionibus, crescere in afflictionibus, sanguine martyrum rigari, tristitia erigi, angustiis dilatari, fluctibus tentationum turbari, schismate seu scissionibus probari; voluit tamen esse vos providos in hujusmodi periculis ovium Dei, sollicitos et fideles. O quot hodie ovium Dei millia a latere vestro, et decem millia a dextris vestris ceciderunt! O quot hodie Christi tunicam inconsutilem scindere nituntur! O quot [hodie add.] extra arcam Romanæ Ecclesiæ hodie [om.] diluvio schismatis submerguntur, et extra domum Raab gladio Josue trucidantur! Animadvertite quia dies mali sunt, et necesse habetis redimere tempus. Sed ad manus habetis pretium de ultimis finibus Christi fidelium, mulieris hujus fortis et beatæ [hebete cod.] , ad altare thymiamatis et holocaustorum per Dei misericordiam multum aptum. Ad altare thymiamatis pertinent studia contemplationis et devotio orationis, ad altare holocaustorum exercitia bonæ actionis et mortificatio desideriorum carnis; quæ duæ excellenter [excellent cod.] fuerunt in ea, ut infra in processu libelli per totum. Offerat ergo Paternitas [Vestra add.] hoc pretium pro redemptione dierum malorum, promovendo negotio [negocium.] canonizationis pro illa muliere veneranda. Non est dubium quin Dominus pro redemptione hujus temporis dispensative reservaverit homines [hominem.] tanti meriti [meritis cod.] , tam admirabilis vitæ, et non solum propter schisma, [sed add.] ut multa malitia hominum exemplo hujus, in his novissimis temporibus, corrigatur. Nam, ut ait Apostolus ad Timotheum, in novissimis diebus instabunt tempora periculosa, et erunt homines seipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasphemi, ingrati, sine affectione, sine pace, criminantes [criminatores.] , incontinentes, et alia multa quæ ibi numerantur [enumerantur.] .
[8] [universi doctores.] Attendat ergo carnalis et delicatus ad illius beatæ famulæ abstinentiam; passionatus patientiam, iracundus animi pacem et concordiam, luxuriosus continentiam, superbus ejus humillimam [patientiam add.] obedientiam, avarus sanctæ paupertatis inopiam, acediosus [accidiosus cod.] suorum operum strenuam frequentiam, tepidus amoris magnitudinem, mollis passionum acritudinem, somnolentus vigiliarum consuetudinem, otiosus exercitiorum sanctorum multitudinem, indevotus devotionis continuitatem, tristis spiritus jucunditatem; ut non sit qui se abscondat a calore ejus, exemplo videlicet sanctæ vitæ. O venerabiles magistri et sacræ theologiæ professores, quasi stellæ in firmamento lucentes, cœli claves et organa Spiritus Sancti, dati ad consummationem sanctorum in opus ministerii, [et add.] in sanctificationem [ædificationem.] corporis Christi, redimentes tempus, quia dies mali sunt, dicatis velut majores natu de Israel: Quare nos percussit Dominus hodie coram Philistiim [Philistimi cod.] ? Afferamus ad nos arcam fœderis Domini de Sylo, et veniat in medium nostri, ut salvet nos de manu inimicorum nostrorum. Arca quidem hæc venerabilis fuit propter cœlestis panis continentiam non figuralis, sed sacramentalis, quia [qui.] in ea multa mirabilia operabatur [operabantur cod.] : ut infra in cap. de sentimentis et effectibus sacramenti c. Ludatis ergo sanctæ prædicationis verbo [tuba.] coram arca illa benedicta, et deducatis eam in jubilo spiritualis jubilationis [om.] exultationis, quatenus hujusmodi exhortationis sanctæ [hujus sanctæ exhort.] pretio præsentium dierum malitia exsolvatur. O reverendi doctores sacrorum canonum, et doctores [domini cod.] legum, advocati et procuratores, quorum est consilium et æquitas, prudentia et fortitudo, per quos reges regnant et legum conditores justa decernunt, principes imperant, et potentes decernunt [decer cod. scientiam et add. B.] justitiam; redimentes tempus, quia dies mali sunt, nolite arcam Dei Israel dimittere vacuam; sed quod debetis, reddite ei pro peccato: et tunc curabimini, et scietis quare non recedat manus ejus a vobis. Eligant eam doctores in matrem, quia pia; advocati in advocatam, quia propitia; procuratores in procuratricem, quia sollicita; et promoveant sollicite [om.] hoc sanctum negotium, ad laudem et gloriam omnipotentis Dei, qui est benedictus in sæcula sæculorum. Amen [om.] .
[9] [Præsens opus non est nisi Vitæ summarium.] Et sciendum quod libellus iste de vita illius gloriosæ famulæ et benedictæ sponsæ Christi editus est et extractus sub paucis verbis, respectu multorum sanctorum gestorum, quæ in tali nequiverunt compendio comprehendi, sed necesse habent majori volumine suo tempore describi ordine clariori. Acceleratum autem est propter magnum desiderium d esurientium et sitientium habere Vitam istius mulieris benedictæ, expandentes et capaciores [captiores.] facientes sinus sui desiderii, quasi [quam.] aliquid magni, et revera [reverentia.] magni, vix auditi, de consolationibus, beneficiis et operationibus Domini specialissimis accepturi. Ita alta [lata.] et elevata [alta.] est materia sanctarum revelationum per multos annos habitarum; quæ non abbreviatorem, sed digestorem bonum et fidelem expetunt et exposcunt; et illa requirunt citeriora volumina et tractatus. Faciat omnipotens Deus quod hæc expleantur ad gloriam et laudem nominis sui, promovendo, accendendo [attendendo cod.] et illuminando intellectum scribentis et affectum e.
Explicit prologus in libellum benedictæ famulæ Christi Dorotheæ exhortans canonizationem. Sequuntur rubricæ, seu tituli [Sequitur rubrica seu titulus.] capitulorum libri prædicti.
| De [Quomodo.] venerabilis dominæ Dorotheæ vita, et quod a Domino fuerit [vita a D. fuit.] revelata. | Capite primo. |
| De honestis ejus natalibus, | cap. II. |
| Quod [Quomodo, et sic deinceps in reliquis rubricis, excepto capite LII.] a pueritia sua a Domino gratia fuerit [fuit.] præventa, | cap. III. |
| De ejus vigiliarum frequentia, | cap. IV. |
| De veniarum aliorumque sanctorum exercitiorum instantia, | cap. V. |
| De ejus jejunio et multiplicibus abstinentiis, | cap. VI. |
| Ad confitendum et indulgentias promerendas festina erat [festinaverat.] , | cap. VII. |
| Quod puerula [parvula.] manus suas [jam add.] ad fortia mittere contendebat, | cap. VIII. |
| Quod post decennium jam agiliter domum parentum gubernabat, | cap. IX. |
| De ejus ad pauperes sancta affectione, | cap. X. |
| Quod sibi exhibita æquanimiter acceptavit, | cap. XI. |
| Quod hominum convivia fuerunt sibi pœnalia, et choreæ, | cap. XII. |
| De quodam eventu exordium passionum ejus procurante, | cap. XIII. |
| Qualiter ipsa Dorothea in specie cognoverit suorum vulnerum [volvere cod.] acrimoniam [Domino revelante add.] , | cap. XIV. |
| Quomodo seipsam castigavit et vulneravit, | cap. XV. |
| Vulnera sua rebus mordacibus plus exasperavit, | cap. XVI. |
| De vulneribus etiam a Domino sibi impressis, | cap. XVII. |
| Ut occultaret dolorum magnitudinem, quædam remedia sibi fuerunt nonnunquam misericorditer a Domino [a D. m.] concessa, | cap. XVIII. |
| De admiranda ejus devotione circa divina officia, et plus miranda præparatione ad festa solemnia, | cap. XIX. |
| De valida pugna [add. ex B. om. cod.] diaboli, quæ etiam erat vulnerum [add. ex B. om. cod.] ejus causa, | cap. XX. |
| De laudabili ejus matrimonio, | cap. XXI. |
| De matrimonialis fidei observatione, | cap. XXII. |
| De filiorum educatione, | cap. XXIII. |
| De eorum individua cohabitatione, | cap. XXIV. |
| De ejus sanctis exercitiis in matrimonio continuatis, | cap. XXV. |
| De extatico ejus sopore et mentis excessibus [excess. mentis.] primo cognitis vel [et.] initiatis, | cap. XXVI. |
| Ex gustu spirituali [spiritualium.] alienabatur sæpe a sensibus, et erravit in actionibus exterioribus, | cap. XXVII. |
| Qualiter maritus ejus pro quibusdam bonis sibi displicentibus eam catenavit, | cap. XXVIII. |
| De quatuor spiritualibus languoribus ex amore prodeuntibus, | cap. XXIX. |
| Præclarum miraculum in die Conceptionis beatæ Mariæ Virginis ei [om.] factum, | cap. XXX. |
| De ejus peregrinatione ad Aquisgrani [Aquispergam cod.] et Heremitas, | cap. XXXI [De duobus periculis magnis cum marito misericorditer liberata, cap. XXXII add. ex B. om. cod.] . |
| De duobus periculis magnis cum marito misericorditer liberata, | cap. XXXII f. |
| De eorum [earum cod.] ab Aquisgrani prima reversione in Gdancz [Manczque cod. Gedanum B.] et aliquibus virtutibus in genere, | cap. XXXIII. |
| De cordis ejus extractione, bene magnifico opere Dei, | cap. XXXIV. |
| De aliquibus aliis cordis ejus extractionem sequentibus, | cap. XXXV. |
| Quod beata Virgo projecit quoddam valde delectabile inter ejus brachia, | cap. XXXVI. |
| Quod Dominus Jesus docuit eam intendere vitæ contemplativæ, | cap. XXXVII. |
| Qualiter hoc nomen Jesus sibi fuerit dulcissimum, | cap. XXXVIII. |
| De quibusdam [aliquibus.] gratuitis perceptionibus divinæ visitationis, | cap. XXXIX. |
| Qualiter severius aliquando fuerit [fuerat cod.] a Domino reprehensa, | cap. XL. |
| De quibusdam exemplis magnæ ejus patientiæ, | cap. XLI. |
| De præclaris ejus virtutibus et exercitiis sanctis habitis apud Heremitas, | cap. XLII. |
| De eorum ab Heremitis recessu, | cap. XLIII. |
| Quod a submersione fuerunt [fuerint.] miraculose liberati [eliberati.] , | cap. XLIV. |
| De reditu eorum in Gdanzg [eorum Gedanum B.] , ubi frequentius [frequenter.] rapiebatur, et multa propter hoc a viro patiebatur, | cap. XLV. |
| Quod in ecclesiis beatæ Virgini consecratis gratiose a Domino visitata, | cap. XLVI. |
| De ejus longo languore ortum habente ex dominica Passione [Passionis cod.] , | cap. XLVII. |
| Quod inter mendicantes recepit eleemosynam, ut mendica, | cap. XLVIII. |
| Quod in nuda necessitate de mandato Domini deberet esse contenta, | cap. XLIX. |
| Quod indigentibus, cum non haberet temporalia bona, deberet eis spiritualia erogare, | cap. L. |
| Exemplum quod graviter quadam vice fuerit [fuit cod.] afflicta propter parvum veniale peccatum, contractum ex cujusdam ferculi delectatione, licet parva valde, | cap. LI. |
| Quod [Quam.] apertos [aptos.] et vivaces habuerit sensus interiores, | cap. LII. |
| Quomodo in peregrinatione Romana fuerit mirificata, | cap. LIII. |
| De quodam mirabili languore in Roma plus quam octo septimanis durante, | cap. LIV. |
| Causa quare ad ecclesiam Pomezaniensem proposuit pervenire, | cap. LV. |
| Quod ad ecclesiam Pomezaniensem et virum a Domino designatum pervenit [venit.] , | cap. LVI. |
| De ejus ferventi desiderio ad Eucharistiæ sacramentum, | cap. LVII. |
| De multiplicibus effectibus seu sentimentis hujus sacramenti, quos sumendo percepit, | cap. LVIII. |
| De intellectu quorumdam verborum in prædictis effectibus positorum, | cap. LIX. |
| De convivio animæ, | cap. LX. |
| De vitulo saginato in anima occiso, | cap. LXI. |
| De osculo et amplexu animæ, | cap. LXII. |
| Qualiter Dominus seipsum parit [pariter cod.] in anima [seu gignit add.] , | cap. LXIII. |
| Quid est Dominum gestare super terram, | cap. LXIV. |
| Quid est venire cum blanditione, | cap. LXV. |
| Quid est hoc, venire in animam cum multis bonis fructibus, | cap. LXVI. |
| Qualiter Dominus in sacramento Eucharistiæ veloci cursu [vel. curs. om.] ad eam venit, | cap. LXVII. |
| De ejus ingressu ad reclusorium, | cap. LXVIII. |
| De modo [modis.] vivendi in reclusorio, gratiis [gratis.] habitis et revelatis, | cap. LXVIII. |
| De invisibili missione Spiritus Sancti, et modis missionis in famula Dei exhibitis et ostensis, | cap. LXX. |
| De multiplicibus effectibus seu operationibus Spiritus Sancti largiter in Dei famula ostensis, | cap. LXXI. |
| De effectibus charitatis, ex quibus charitas seu amor divinus diversa nomina sortitur, quos efficaciter in se sponsa. Christi Dorothea sensit et percepit, | cap. LXXII. |
| Charitas ardens, | cap. LXXIII. |
| De effectibus scatentis charitatis, | cap. LXXIV. |
| De effectibus charitatis bullientis, | cap. LXXV. |
| De effectibus charitatis vulnerantis [volverantis cod.] , | cap. LXXVI. |
| De effectibus amoris languentis, | cap. LXXVII. |
| De effectibus amoris inebriantis, | cap. LXXVIII. |
| De effectibus charitatis supereffluentis, seu charitatis dulcis et suavis, bene ordinatæ, bene sapidæ, bene odoriferæ, et immortalis, | cap. LXXIX. |
| De effectibus charitatis insanientis, | cap. LXXX. |
| De effectibus amoris violenti [violentis cod.] , | cap. LXXXI. |
| De multis aliis charitatibus, quæ Dominus in summa [in summa quæ Dom.] nominatim expressit, | cap. LXXXII. |
| Sequitur de una specialissima, scilicet charitate cordis effractiva [effectiva cod.] , quam sponsa Christi opportune [optime.] per experientiam habuit, quæ fuit causa suæ mortis, | cap. LXXXIII. |
| Quod fuerit [fuit.] magna veraciter [verac. magna.] contemplatrix, | cap. LXXXIV. |
| De admirabili et excellenti copula et apparatu Christi sponsi cum Dorothea sponsa, | cap. LXXXV. |
| De verbis invitatoriis et consolatoriis sponsi ad sponsam, eam detraducendo in regnum suum, | cap. LXXXVI. |
| De hora extrema ejus, felici ac beata, pro qua tanto pondere certaminis dimicavit, | caput LXXXVII. |
Explicit numerus capitulorum cum eorumdem rubricis [Expl. rubrica seu titulus capitulorum.] g.
ANNOTATA.
a Cfr. Comm, præv., num. 8, 10 et 33. Codex Vaticanæ bibliothecæ 4934, in-f° membranaceus, foliorum 64, exaratus sæculo XV, ut Roma ad nos scripsit Rev. Pater Franciscus Ehrle, nihil continet nisi Vitam B. Dorotheæ. In folio primo, numero non signato, legitur: Emptus ex libris cardinalis Sirleti. Ante diximus apographum quo utimur jam pridem Roma ad socios Bollandianos fuisse missum. Quum præterea non aliud innotuerit exemplar quam quod a Linda juris publici factum est, varias ex eo lectiones in imis paginis adscripsimus, nullo addito signo; excepto quod in locis quibusdam, perspicuitatis causa, editionem Lindanam litera B notavimus. Pro more decessorum nostrorum, scriptionem satis amplam in pauca quædam capita distribuimus, servata tamen etiam et in margine indicata ipsius codicis divisione: atque hanc significamus, quum lectorem ad aliquod Vitæ Lindanæ caput rejicimus.
b Quæ hic et in reliquo prologo de tempo rum iniquitate ac de schismate legimus, memorantur etiam in epistolis a Conrado de Jungingen, Ordinis Teutonici magistro generali, et ab aliis anno 1395 Romam missis: ubi hæc occurrunt: Modernis temporibus, diebus utique calumpnitatis et miserie, scismatis et malicie, miserator hominum, non ut puto casu, sed dispensacione, etc. [Voigt, Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 80.] . Immo eadem quandoque verba usurpantur, ut quæ de dispensatione divina dicuntur; de libello vite ejus contexto sub paucissimis verbis [Ibid., pag. 77.] , etc. Vix est quod moneatur lector schisma illud in prologo, in epistolis anni 1395 et in ipsis revelationibus B. Dorotheæ [Cfr. ibid., pag. 74 et seqq.] vituperatum, incepisse anno 1378 et fuisse exstinctum anno 1417.
c Infra in cap. de sentimentis et effectibus sacramenti. Ex eo quod caput 58 revera ita inscriptum est: De multiplicibus effectibus seu sentimentis hujus sacramenti (qualem inscriptionem in aliis Vitis B. Dorotheæ non inveni), jure colligitur Prologum pertinere ad Vitam Lindanam [Cfr. Hipler, pag. 255.] . Quod in eadem præfationedicitur de multis gestis quæ in tali nequiverunt compendio comprehendi, congruit cum iis verbis capitis 58: Multa alia habuit sentimenta, quæ propter brevitatem in præsenti compendio vitæ ejus sunt omissa.
d Magnum desiderium … sitientium habere Vitam facile dici poterat, etiam post editum opusculum illud quod omnium primum esse opinamur. In hoc quidem apparere possunt aliqualiter, ut ad Bonifacium IX scribunt Rymann et Marienwerder [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 77.] , ejus exercicia afflictiva: sed aliæ res præcipuæ non tam exponuntur quam subindicantur, fere nullo servato temporum ordine; et in summa, ita exigue scripta est narratio, ut in historiis posterioribus nequaquam esset memoranda.
e Ante dictum est [Comm. præv., num. 9.] tum propter alias rationes, tum maxime ob prologum, Vitam Lindanam scriptam videri a Joanne Marienwerder, saltem magnam partem; et quidem anteconcinnatos libros longiores. Accedit quod ita loquitur auctor quasi grandiora volumina meditetur, imo aliqua ratione paratos habeat, sed minime absolverit aut dederit in lucem; ut quum scribit: De vulneribus Domini multa dixit in diversis passibus suarum revelationum; et ibi erit locus [Cap. 76.] . De charitate inebriante alio loco clarius dicetur, quia historiam vitæ ejus nimium prorogaret [Cap. 78.] . Alia pulcra de hac materia Dominus sibi revelavit, quæ in alio loco ponentur, scilicet in libris suarum revelationum [Cap. 51.] , et multa hujusmodi [Cfr. cap. 71, 69, 58.] . Quæ forsan contra hæc argumenta dicentur, nihil habent, quantum intelligimus, quod sententiam revincat. Primo Vitam hanc esse simillimam Vitæ Latinæ et Septililio, ita ut eam illinc excerptam crederes, neutiquam mirandum est. Joannes enim, de B. Dorothea aliquid editurus, ea potissimum adhibebat, quæ ipsa dictante, jam pridem literis mandaverat. Id manifesto cernitur plurimis locis [Cfr. Septililii prologus, cap. 3.] , ut in Vitæ Lindanæ capite 58: Et notandum quod supradicti fructus S. Eucharistiæ … sunt conformiter positi in suis terminis, a vulgari in latinum transumptis; prout ipsa [Dorothea] de verbo ad verbum, Domino docente, pronuntiavit; et exclusa est alia extranea verborum subtilitas… Plures alii sunt fructus … pronuntiati et ita conscripti; qui si ad debitum ordinem reducerentur, pulchram seriem, magnum constituerent et volumen. Si itaque in operibus suis studebat Marienwerder revelationes olim exceptas et ipsius contemplatricis sermones ad verbum referre, necesse erat ut quæ in brevi historia scripsisset, iisdem fere vocibus recurrerent in libris posterioribus. Neque amplius hærendum est iis Vitæ locis ubi libri revelationum tamquam scripti memorantur [Cfr. cap. 39, 51, 69.] . Utique revelationes jam dudum, vivente B. Dorothea, exaratæ fuerant, immo forsan in aliquem ordinem redactæ; ita ut eas citare potuerit auctor, quum hoc compendium concinnabat. Sed non continuo dici potest jam tunc absoluta fuisse et in vulgus emissa Septililium, Apparitiones et Vitam Latinam. Nostra igitur sententia, scriptor in præsenti utitur notis a se quondam exceptis, eas postmodum in capita quædam distributurus. Quod confirmarevidetur prologus: Ita alta … est materia revelationum … quæ non abbreviatorem, sed digestorem bonum et fidelem expetunt.
f Hanc inscriptionem non exhibet codex Vaticanus, nec in rubricis nec in ipsa Vita, sed capit XXXI et XXXII exemplaris excusi in unum coiverunt XXXI; ita ut quæ sequuntur de reditu in Gdanez, notentur XXXII, non XXXIII; et sint universa capita octoginta sex, non octoginta septem, ut apud Lindam. Quia tamen hujus editionem protulerunt omnes hactenus scriptores, ad eam redigemus codicem nostrum.
g Quod jam ante indicavimus de similitudine præsentis operis cum Vitis fusioribus, hoc loco paulo enodatius explicare abs re non erit. Vitæ Lindanæ capita 1 – 38 eadem sunt ac Vitæ Germanicæ capita 1 – 33 libri I, et 1 – 5 libri II; caput Lind. 39 respondet capitibus 6 et 7 Vitæ Germ., denique capita 40 — 56 exhibentur in Vitæ Germanicæ libro II, cap. 8 — 28. Dein multum inter se differunt. Sequenti tabella apparebit quibusnam Vitæ Latinæ et Septililii locis similia sint aut saltem respondeant singula Vitæ Lindanæ capita.
CAPUT PRIMUM.
B. Dorotheæ natales. Virtutem a pueris colit. Contemptus deliciarum. Voluntaria castigatio. Vulnera a Domino illata.
CAP. I.
Quod [Quomodo.] venerabilis dominæ Dorotheæ vita fuerit a Domino [a Dom. fuit.] REVELATA. [B. Dorothea, cujus vita a Deo fuit revelata,] Licet tota vita hujus electæ sponsæ Christi [a Domino add.] , familiarissimæque ejus secretariæ, sit referta usquequaque miraculis et exuberantibus locupletata [locupleta cod.] gratiis, ut non modis consuetis, quibus aliorum sanctorum vita, sine difficultate multa conscribi potuit [potuerit.] , pronuntiari debuit [debuerit.] , aut quod [loco aut quod, atque.] per facti evidentiam constiterit; sed propter sui perplexitatem [implexitatem.] multiplicium fatigarum [fatigationum.] , laborum, vigiliarum, jejuniorum, castigationum, disciplinarum acerrimarum, passionum crudelium, vulnerationum sævissimarum, aliorumque inauditorum nostris temporibus exercitiorum, a septennio ætatis suæ [a septim. æt. s. a.] usque ad finem vitæ infatigabiliter gestorum; demum etiam propter excellentia opera divinarum consolationum, visitationum, illuminationum ac magnificarum revelationum, nequivit personaliter, nondum accepto Domini mandato, referre, aut de ea [illa.] aliquid ex se pronuntiare, etiam per suos confessores instantissime inducta et rogata: non per angelum mediatorem, prophetam, ariolum [archangelum.] , ac [aut.] quemcumque alium divinum [divum cod.] , sed dumtaxat ab ipso dilecto ex millibus electo sponso, cujus fasciculum myrrhæ gerebat inter ubera sua, anno Incarnationis dominicæ MCCC nonagesimo quarto, ante obitum ejus fere viginti septimanis, et post consequenter, meruit revelari. Nota [om.] hac [Hoc.] intellige de afflictivis exercitiis. Alia plura de vita sua bene antea revelavit a.
CAP. II.
[11] De honestis ejus natalibus. Sane præfata domina Dorothea in villa Montaju b [Montau.] Insulæ Majoris diœcesis Pomezaniensis terræ Prusiæ [Prussiæ.] oriunda, [honestis orta parentibus] de honestis ac devotis parentibus duxit originem. Pater ejus nomine Willielmus [Wilhelmus.] , vir grandævus honestæ vitæ c. Mater ejus Agatha nomine vocatur, hodie superstes d, habens in ætate prope centum annos, vidua autem ad annos circiter quadraginta quatuor, serviens Deo die ac nocte, honesta valde e; pauperibus, quamdiu facultas suppetebat, larga atque pia; habens quatuor filios et quinque filias, et nepotes circiter quinquaginta, qui omnes in diversis approbatis statibus [in stat. d. a.] honestam ac laudabilem vitam duxerunt. Inter prædictos filios septima [hæc add.] erat in ordine, baptizata sexto idus februarii f, in virtutibus optime educata.
CAP. III.
[12] Quod [Quomodo.] a pueritia sua a Domino fuerit gratia [gr. f.] præventa. Dominus Jesus Christus, [a pueris Deo inservit,] qui per Spiritum Sanctum suum revelat mysteria, et eam per gratiam suam jam aggregaverat adoptioni filiorum Dei, ei inter cætera revelando dixit: “Cum adhuc parvula esses, attraxi te charitate, et cognovisti me, contemplata es me, dilexisti me, et adhæsisti mihi. Tu mundum [loco tu m., immundum.] et vacuum servasti mihi cor tuum; quidque [quidquid.] tibi dedi ad ipsum, hoc in ipso conservasti. Si aliquid in eo fuit ortum, aut [ac.] in ipsum ingressum quod mihi erat contrarium, hoc in [quid ni erat contrarium hoc? mihi.] illico cessit, et cordi tuo perseverando non inhæsit. Nec unquam fuisti sollicita de temporalibus acquirendis, sed diligenter conservasti cor tuum deoccupatum a bonis transitoriis; quia tibi anteposui meliora bona, ad quæ fuerunt tua desideria et dilectio [dilecto.] ordinata.”
CAP. IV.
[13] De ejus vigiliarum frequentia g. Ardor et fervor divini amoris ad [om.] exercendum se in Domini servitio tam flagranter [flagrantem cod.] eam accenderat [accenderant.] , [sæpe vigilat,] quod a pueritia usque ad senium raro composuit membra ad quiescendum, nisi prius laboribus fuissent [fuisset.] lassata, et [aut.] ad se reclinandum [reclinandam.] a matre sua, vel [om.] sorore, vel ancilla fuisset instigata. Solebant quidem sorores et ancillæ eam de non dormiendo apud matrem accusare. Aliis vero dormientibus, ipsa surgens silentio, ad parietem et ad lectum se appodians, orabat ac meditabatur [aut ad lecti asserem se ponens orans aut meditans.] , donec ad ultimum fatigata modicum obdormiverit [obdormivit.] . In matrimonio autem ita continuavit vigilias, quod eam maritus blanditiis, aliquando minis conabatur ad dormiendum inducere, nec sic poterat quovis modo induci [quovis m. ind. poterat.] ut plus solito dormiret, quamvis se aliquando dormire simularet. Quæ post plures annos in matrimonio transactos ei dixit [ut plus solito — ei dixit add. ex B. om. cod.] : “Quia, inquit, dilecte frater, dormire non valeo, et ideo noli mihi imputare.” Qui tandem videns et considerans ejus fervens [fervores cod.] desiderium, licentiavit eam, ut posset seorsum dormire in alio lecto [loco.] , in eodem tamen commodo. Et quia vero [nec.] sic nisi valde modicum dormivit, ideo ut in alio commodo dormiret separatim, licentiavit, juxta suæ beneplacitum voluntatis [vol. ben.] . Intenso etiam desiderio [desid. etiam.] nocturnis temporibus delectabatur cœlum inspicere. Idcirco sedens apertis fenestris in aliquo loco, aeris inæqualitatem non curabat, si [licet.] eam nix, grando, imbres [imber.] , ventus ac aura quantumcumque frigida infestabat. Sobria hæc [ergo.] et vigilans hæc electa sponsa Christi contra adversarii diaboli more leonis rugientis et circumvenientis [et eam circumeuntis.] machinamenta semper fuit.
CAP. V.
[14] De veniarum aliorumque sanctorum exercitiorum instantia. [corpus multis modis castigat,] Operosus amor Dei die noctuque eam ad progressus perfectionis velut quibusdam stimulis impellebat. Nam etiam ante septennium aliquas venias, quibus ad genua et in faciem procidit, ex matris informatione tam spiritus quam corporis promptitudine alacriter exercuit et peregit, et tanta motus agilitate, tot reiterando vicibus, quod etiam in hyemis stringentis algoribus [algore.] tantum calefiebat, ut sudor erumperet et membra tenera madidaret. Solebat etiam noctis tempore hoc frequenter agere, quod brachia in modum crucis extenderet [extendit.] , et sic stando ad lassitudinem se affligeret [afflixit.] . Post hoc ponens se ad parietem, quasi ad crucem se afflixit [Post hoc-afflixit add. ex B. om. cod.] . Cujus brachia aliquando clavis, aliquando foraminibus digitis intrusis sustentabantur. In his lassata, ad aliud sancti exercitii genus se divertit, puta, flendo, orando, mærendo, jubilando, et opportunitate habita cantando, et tamdiu per ordinem ista continuando, quousque soporata modicum requievit. Ad sexdecim annos et amplius ante finem vitæ suæ in asseribus, lapidibus ac [aut.] nuda humo sua continuabat exercitia; opportunitate habita et infirmitate non impedita [opport.-imped. add. ex B. om. cod.] , cilicio valde grosso et nodoso, quantumcumque vulneribus læsa, nihilominus utebatur; et ita exercebatur ad notabilem lassitudinem et fatigam; quibus lassata in iisdem [eisdem.] modicum dormivit. Aliquotiens [Aliquoties et sic deinc.] super lapides jacens, nudum truncum capiti [suo add.] supponebat. Istis modis, quibus noctes ducebat insomnes, nunc in faciem procidit, nunc se erexit, nunc ad unum nunc ad aliud latus se reclinavit; nunc stando, nunc ambulando, nunc sedendo, nunc in genibus incedendo, nunc manibus reptando, nunc fronte et pedibus [pedicis cod.] totum corpus in aere tenendo, nunc manus ante se in modum crucis componendo, nunc retrorsum circa dorsum quasi [quia.] ligatas servando, procidit in faciem suam; multisque aliis modis, ex fervidis et languentibus ad Dominum desideriis, singulas suas vires exercuit, et ita coegit Domino deservire.
CAP. VI.
[15] De ejus jejunio et multiplicibus abstinentiis, etc [om.] . [et servat jejunia.] Hæc ad spirituales a Domino invitata delicias [del. inv.] fastidiebat adulterina carnalium condimenta. Et ideo in diebus jejuniorum banni adhuc puerula etiam non fuit usa cum coævis pueris lacticinia [lacticona cod.] , seu fercula butyro vel lacte condita, nisi hoc fuisset sibi a matre imperatum: comedens autem, plus [ex add.] tristitia quam jejunio affligebatur. Appropinquantibus jejuniorum diebus, cum lacrymarum instantia matri supplicaverat sæpissime ut eam secum jejunare permitteret. Quæ nonnunquam male contenta, ante decennium eam jejunare, prout desiderabat [desideravit.] , non permittens [permisit.] , sed sæpius cum impetu abjecit. Matre ejus pro veneratione Virginis Mariæ unum diem in pane et aqua per septimanam jejunante, prout consueverat multis annis, filia hæc dilecta ante decennium cupiens dictum jejunium cum ea observare, [quæ add.] vix fletibus et iteratis precibus post decennium hoc potuit obtinere. Post undecimum annum ætatis suæ Dorothea magnum habuit affectum, ut per vices septem quibus mater sua jejunavit, disponendo se per annum ad Eucharistiæ sacramentum, posset et ipsa jejunare. Quumque [Quamquam.] fletibus, [et add.] blanditiis, et amplexibus hoc optabat, tamen non fuit admissa ut tunc tali modo, nisi bis in anno, in adventu scilicet Domini et tempore quadragesimali, jejunare. Illo quoque tempore si ancillæ matris provectiores multo ætate [ætatis.] et corporis valore, voluerunt jejunare in hebdomada per tres dies, illa per quatuor; si illæ in cerevisia et pane, hæc in aqua et pane [et pane om.] jejunare arctius contendebat. Jejunia banni [fannis.] , sextas ferias et Domini adventum tali observantia celebravit quod a decennio [retento add.] usque ad finem vitæ suæ, etiam in puerperio, lacticiniis uti noluit: timens grande esse peccatum, si aliquo modo lacticiniis fuisset violata. In mensa mariti sedens, aliis cultioribus cibis utentibus, ipsa inedia laborabat, leguminibus ac [aut.] pultibus in secundum vel tertium diem reservatis; ac [aut.] etiam pisciculis minimis a familia sua spretis, horrendo convivales [corporales.] delicias, utebatur. Aliquotiens infra dimidium anni [annum.] vix pro consolatione corporis ad se recepit unum ovum. Carnes rarissime comedit: attamen delicata a pluribus reputabatur. Rigorem abstinentiarum suarum nec prægnata, aut in puerperio existens, modicum aut nihil mitigavit. Jejunium adventus ac [aut.] quadragesimæ propter labores partus ac [aut.] parturitionis non omittens, sed fideliter observans, disciplinis ac variis castigationum exercitiis, opportunitate habita, multisque aliis piis operibus, studuit suum jejunium impinguare.
CAP. VII.
[16] Ad confitendum et indulgentias promerendas festina erat. [Frequenter utitur sacra confessione,] Ab anno ætatis suæ septimo in principio quadragesimæ ad confessionem peccatorum suorum [suor. pec. conf.] accedere festinabat. Hujusmodi accelerationes * in parvula tæduit sorores majores [seniores.] et ancillas, quasi [quod.] ejus contemplatione aliarum tarditas reprehensibilior censebatur ac [aut.] reputabatur. Processu autem temporis in matrimonio frequentissime, demum quotidie, non solum semel in die, sed aliquoties pluries confitebatur, secundum quod conscientia ipsius etiam in levissimis h remordebatur. Senioribus sororibus et ancillis [ancillam cod.] extra vel intra villam pro indulgentiis ecclesias visitantibus, si propter teneritudinem corporis ac [aut.] ætatis sibi commeatus a matre negabatur, cruciabatur valde, ut vix tandem mater ejus lacrymis, fletibus ac [flet. lacr. et.] clamore inducta, concessit licentiam commeandi.
CAP. VIII.
[17] Quod [Quomodo.] puerula manus suas jam ad fortia mittere contendebat. [jam a teneris matura et fortis.] Dorothea siquidem hæc beata adhuc juvencula, qualis futura erat, jam animus declarabat. Sororibus suis aut ancillis cibis grossioribus utentibus, aliudve quod [quidem.] erat magnum et difficile operantibus, parvula jam manus mittens ad fortia, conabatur cum eis operari jam magna [j. m. oper.] , ac grossis et [et gr. ac.] solidis cibis uti; nolens etiam puerula debilis ac [aut.] delicata nominari et reputari [rep. aut nom.] . Et si aliquando talis dicebatur, aut uti similibus non permittebatur, flevit et amare affligebatur, quia confortata in Domino reputavit se illa posse operari, qualia illæ agebant. Ante decennium si aliquid [aliquod.] præmissorum, scilicet jejunare, ecclesias intra villam vel extra etiam noctis tempore visitare, vel etiam solidioribus cibis uti [uti cib.] , hoc oportuit eam obtinere a matre cum lacrymis et clamore. Post decennium vero modo liberiori illa et alia bona valuit [voluit.] operari; illa [ea.] quæ erant pueri seu mores pueriles juxta ætatis modulum evacuavit.
CAP. IX.
[18] Quod post decennium jam agiliter domum parentum gubernabat. [Domum administrans,] Senioribus sororibus nuptui traditis, domum paternam [parentum.] gubernabat, ac victualia dispensabat, tanquam bonæ indolis et ingenio dives. Discretio ætatem prævolans, ipsam licet puellam [puerulam.] ad domus gubernationem et dictorum victualium dispensationem idoneam efficiebat. Ipsa erat juvenis et agilis sine levitate, humilis et verax sine duplicitate, parentibus obediens sine contradictione, hilaris et in laboribus indefessa sine dissolutione, operosa et patiens sine querela et murmuratione, charitativa in pauperes et indigentes ex pia compassione. Jam ad campum posita vitæ activæ [act. V.] , se multipliciter in pietatis operibus exercebat, et Marthæ ministerium cum commendabili sollicitudine assumebat.
CAP. X.
[19] De ejus ad pauperes sancta affectione. Nempe ab infantia cum ea crevit misericordia ac miseratio, [pauperes fovet,] ac cum pauperibus et humilibus erat ejus sermocinatio. Benignitatis ejus viscera sedula commiseratione [compassione sedula.] movebantur. Non avertens faciem suam ab ullo paupere, sed omnibus generaliter pauperibus in domo [domum.] patris sui receptis, eleemosynas largiter erogabat; nec solebat se petentibus denegare [erogare cod.] . Largiora etiam quam a matre fuit jussa, etiam meliora pauperibus distribuit; ut puta, simplum dare, dedit duplum, ac [aut.] simplicem potum, dedit [exhibuit.] meliorem; et singulariter, pauperes diligens tenere, eorum pedes lavit, eis stravit, et delectabatur per singulos dies cum eis esse, loqui et conversari; et ipsi e converso eam rediligebant et de ea longe lateque dicebant. Orationes et cantica ab iis [eis.] didicerat, quas et quæ noctis tempore et etiam de die inter cætera orationum suarum suffragia Domino pro laudis titulo persolvebat; jamjamque [Jam tamquam.] per cordis sui penetralia sancta paupertas, quam postea affectu et effectu efficacius prosecuta est, velut quodam futuræ affectionis radio refulgebat [resplendebat.] .
CAP. XI.
[20] Quod [Quomodo.] sibi exhibita æquanimiter acceptavit. Quamdiu fuit circa matrem commorata, [et se tractabilem omnibus exhibet.] sine querela et impatientia agebat omnia sibi a matre imperata. Et etiam ornatum secundum eorum facultatem in monilibus, vestibus sericis [sertis.] , argenteis et cæteris virginum [cæterum virginis cod.] ornamentis, gratias ei agens, humiliter suscepit, non sibi complacens in hoc, nec ultra alias se elevans, sed in quadam æquanimitate animi permanebat; quia de habitus ornatu non efferebatur, nec de ejus carentia affligebatur. Ita grata ac pacata erat, quod pro bono recipiebat quidquid ei fiebat. Etiam dum malum pro bono sibi fuit retributum, non habuit ex hoc animum [animi cod.] tristitiæ [forte pro] dejectum. Item [Idem.] fuit in matrimonio, in quo a marito pro bono acceperat quodcumque impendebat.
CAP. XII.
[21] Quod [Quomodo.] hominum convivia fuerunt sibi pœnalia, et choreæ. [Ei molestæ fiunt sæculi deliciæ,] In hominum solatiis ac [et.] choreis paucis [parvis.] ac [aut.] nullis movebatur consolationibus; sed supernorum desiderio tracta, in his plurimum tenebatur. Amara quoque et pœnalia sibi fuerunt hominum convivia, quod quadruplici potest testimonio perhiberi. Primum, quia [quod adhuc.] valde juvencula et pusilla, ad convivia ducta, sedit non manducans nec [aut.] bibens, sed [om.] cordialiter [cordialiterque.] affligebatur: quod ex hoc in fletus et tristitias solvebatur, et ita in luctum cythara mundialis solatii vertebatur. Secundum, quod [quidem.] in conviviis, si quando ad brevissimum tempus chorizavit manuducta, opportunitate habita statim divertit ad aliquem angulum, amarissime deflendo sæculi vanitatem, etiam [et.] quod istis mediis deberet a Domini contemplatione retardari [con. D. retardare.] . Tertium, cum esset in matrimonio et viri legibus stringeretur, si eminus instabat convivium nuptiarum, ad quod rogari timebat, acu pupugit pedes suos, notabiliter mittens in carnem eumdem [in carn. mit. eandem.] , quos in argumentum impotentiæ et infirmitatis viro ostendit; qui non considerans distincte puncturas, sed dumtaxat notabilem pedum suorum inflaturam, pro excusatione ejus acceptavit, et statim [factum.] frigori ac [aut.] aliis eventibus imputavit. Quartum testimonium, quod ad convivium [convivia.] rarissime venit, cum esset in matrimonio, sine vulneribus, et quia juvencula cæteris coævis [in matrimonio add.] , ut melius rigor pœnitentiæ lateret, se in calceis et calopediis in matrimonio [in mat. om.] conformavit, et dum chorizaret, licet brevissime, vulnera quæ habuit in tibiis, cruribus sub et supra largiter cruentabant, sic motu violentata, unde calcei cruore replebantur [et ita cruciabatur add.] . Postea tristitiam [stricturam.] seu pressuram calceorum ferre non valens, bottas viltro [viltio.] grosso subductas tulit, quas vestium longitudine occultavit. Sed tamen ab his non minus læsa tempore hyemali, quæ locis læsis adhærentibus cruorem extrahendo, pedes nimium frigefiebant, et in æstate calore non modico urebantur [utebatur.] , et sic in his chorizando, tam dolorem nimium quam calorem patiebatur excessivum i.
CAP. XIII.
[22] De quodam eventu exordium passionum ejus procurante. [jam anno ætatis septimo.] Cum Dorothea felix [om.] sex esset annorum, et septimum attigisset, casu perfusa tota fuit aqua ebulliente [bulliente.] ; quam mater ejus vehementissimis doloribus afflictam in cunabulis curam sui gerens refovebat. In toto illo tempore Dominus omnipotens, piissimus afflictorum consolator, gratia visitationis prævenit illam benedictam, adeo sustollens illius afflictæ puellæ desiderium [add. ex B. om. cod.] ad se, quod ab illa hora usque ad extremum vitæ suæ nunquam suscepit detrimentum, sed virtutum continuum incrementum. Nam multoties sensit circa se tractus [tractum.] Domini tam fortiter fieri, ac si cum corpore et anima sursum traheretur: et ita sine interpolatione ad cœlestia desiderio ferebatur, quæ præ oculis habebat, tanquam domum Domini et ejus regnum. Cujus gratia cœlum et [seu.] etiam noctis tempore firmamentum libenter intuebatur, et in hoc quodam jucundo contemplationis studio pascebatur.
CAP. XIV.
[23] Qualiter Dorothea in specie cognovit suorum vulnerum acrimoniam, [Dominus ei revelat] Domino revelante. Factum est de [om.] immensa pietate Domini Jesu sponsi prælecti post diem beatæ Agathæ martyris anno Domini MCCCXCIV aliquot septimanis, quod Dorothea in ardore divinæ charitatis existente [exeunte cod.] et cum lacrymis orante, volens eidem in specie acerbitatem suarum passionum Dominus revelare, dicebat: “Recurre retrorsum recogitando vitam tuam a pueritia, quam egisti cum magna difficultate et ingenti vulnerum dolore; ut mihi ad specialem laudem aliquid de eo possis exprimere, et in mundo relinquere. Tu quidem bene nosti illam vitam fuisse meam, non tuam. Tu etiam sentis bene, quod sine me tam gravia et amara vulnera non valuisses sustinuisse. Tu etiam experimento cognoscis, quod [eam add.] sine me nec aliquid de ea poteris enumerare [enarrare.] . Tu etiam securata a me audaciter [audacter.] poteris dicere quod a tempore quo incepisti aliquid de me cognoscere, tecum egerim miraculose. Recogita quomodo vulnera tua tenuerim aperta, amaribus [amaris.] doloribus repleta, in quibus aliquando erat prurigo pungens, seu quasi formica mordens, ac si fuissent [fuisset cod. fuissem.] vermibus mordacibus repleta. Aliquando in eis erant corrosiones amarissimæ, afflictivæ quasi plena essent telis præacutis [præac. tel.] . Aliquando fervebant, velut si totaliter ignita essent. Aliquando tamen [tantum.] apostemabant, quæ tandem ex magno tumore rumpebantur. Aliquando cum doloris vehementia tam recenter et largiter cruentabant [quæ tandem-cruentabant om.] , ac si novissime essent illata. Revera oculi tui tempore somni fuerunt ita amaritudine repleti, ac si fuligine fuissent pleni. Tu a pueritia tua tot et tam magna vulnera [tua add.] habuisti, quod si te specialiter non conservassem, contracta, mutilata ac [aut.] incurvata fuisses, ac [aut.] putrefactis vulneribus interiisses. Tu nunquam pepercisti tibi propter me, mihi plena confidentia adhærens: idcirco studui te specialiter conservare.” Hæc et alia multa ad suarum passionum alimoniam [acrimoniam.] facientia in specie revelavit k.
CAP. XV.
[24] Qualiter seipsam castigavit et vulneravit l. [quomodo seipsam cruciaverit,] Quod ad acerrimas castigationes et vulnerum inflictiones inducebatur devota Christi famula, frequentius [frequenter.] corpus suum cecidit virgis, flagellis, tribulis, ramis arboris spinosæ diversi generis, et scorpionibus acerrimis. Combussit etiam seipsam ab anno ætatis suæ septimo frequentius [frequenter.] , et sæpe aqua bulliente, aliquando ferro candente, aliquando lumine ardente, aliquando pinguedine fervente [furente.] , in diversis locis se lædens et vulnerans; videlicet in scapulis, brachiis et femoribus, coxis, tibiis, genubus [genibus.] , suris ac pedibus prædictis instrumentis se vulneravit, faciens vulnus circa vulnus, a capitibus scapularum usque ad terminos manicarum. Ita a femore usque ad locum qui tegebatur vestimenti [vel tumenti.] ejus extremitate, unum vulnus faciens circa aliud, quod quasi unum continuum vulnus a sursum usque deorsum apparebat. Modo simili se in pectore, in scapulis et in femore vulneravit. Ceciditque se a juventute usque ad matrimonium; et in matrimonio existens, die noctuque multis vicibus supradictis instrumentis usque ad multiplicem et gravem vulnerationem ac sanguinis largam effusionem carnem suam castam multoties laceravit, et quasi sulcando oblonga [ob longa.] vulnera fecit; quibusdam partibus carnis avulsis, stimulis nodorum in flagellis, spinis, ac [aut.] aculeis adhæserunt. Insuper læsit genua sua geniculando in locis asperis, asseribus vel hastulis acutis, in quibus ea graviter vulneravit: quorum dolor erat sibi valde amarus; nec in genibus cito sanatur vulnus, sicut nec illa vulnera sanantur leviter, quæ ex combustione causantur. Quadam vice in puerili ætate non servata discretione bulliente aqua circa talum excessive [aqua curata, tam exc.] se combussit, quod ex hoc graviter ægrotavit, et inde sævum fuit vulnus ortum. Anno decimo ætatis suæ, alio tempore ambos pedes iterum cum aqua bulliente combussit, et excedendo modum; ut extraheretur fervor, se posuit ad locum limosum, fimum [fumum cod.] et limum locis læsis supponendo, continuans dictam sessionem quasi [om.] per tres quartas diei. Omnibus [omnibusque.] diebus vitæ suæ ab anno ætatis [suæ add.] septimo fuit in plagis virgarum, scorpionum, vulneravitque et se fixit variis instrumentis. Et licet omnia prædicta [pr. om.] essent gravia et acribus acriora, attamen hæc veneranda ea æternorum desiderio et spei certitudine dulcoravit.
CAP. XVI.
[25] Vulnera sua rebus mordacibus plus exasperavit m. [et dolorem exasperaverit.] Venerabilis hæc famula Dei vulneribus sic illatis non contenta, sed agitata furore dilectionis divinæ, vulneratis et [vuln. et om.] afflictis locis plus afflictivas et mordaces res applicavit. Consuevit namque, quod horror est cogitare, horribilius sustinere, ad vulnera sæpe immittere seu intrudere urticas, partes scopæ duriores et acutiores, testas nucum confractas, alias res asperas et herbas amaras: et talia etiam alia de causa ad vulnera posuit, ut videlicet renovarentur, ac aperta diutius tenerentur. Hanc vulnerum renovationem etiam aliis modis et mediis gravioribus solita est operari; ex quibus vulnerum aperturis sæpe tota in partibus corporis vestibus coopertis fuit vulnerata, lacerata et sanguinolenta. Et per cilicium valde mordax et grossum ad cutem, et [ac.] per tunicam grossam, pilosam seu lanosam, cujus pili in vulnera recentia immissi et inibi compacti [compacta.] , plus cilicio, ut asseruit, fuit læsa. Consuevit etiam se vulneratam quandoque [quandoquidem.] in aquam salitam a carnibus vel halecibus relictam immittere seu intingere; aliquando in aquam gelidam [in add.] tempore hyemali nunc unum pedem, nunc duos, nunc unam manum, nunc ambas, et quandoque usque ad umbilicum, et aliquando usque ad collum se immittens stetit, quousque aqua circumstans in glaciem congelata fuit tam duriter, quod erat aliqua difficultas extrahere dictas partes. Ita sedebat sub stillicidio canalis tempore hyemis, quousque tota vel in majori parte madefacta, et frigoris rigore ejus vestimenta per congelationem humo extiterunt copulata. Has immissiones in aquas gelidas [aquam gelidam.] cœpit [incepit.] facere in anno ætatis suæ undecimo n, et frequentavit eas per annos quasi viginti sex. Et nisi divina clementia, quæ omnia disponit suaviter et gubernat sapientius [sapienter.] , sibi specialiter affuisset, pedes ac [aut.] manus ejus, imo tota frigiditate nimia interiisset. Et sicut hic miro modo, ita a deliratione divina providentia fuit præservata, quando ejus vigilia per unam aut [ac cod.] duas septimanas fuit continuata. Ex quibus vigiliis caput graviter doluit, ac [et.] tinnitus, quasi esset avium multarum garritus, percepit sensibiliter [sens. perc.] . O admirandam hujus mulieris fortitudinem! Quis audivit huic simile per omnia? Nempe omnia plena sunt Dei mirabilibus. Taceat delicatus, animalis, carnalis, voluptuosus, mollis, dissolutus et remissus, nec suis argumentis reprehendant Dei opera, quæ divina providentia ad eorum confusionem, Ecclesiæ consolationem, fidelium excitationem, omnium cordium stuporem et admirationem in tam fragili sexu, mundo senescente et charitate tepescente, voluit et valuit exhibere.
CAP. XVII.
[26] De vulneribus etiam a Domino sibi impressis. Postquam tenella virgo carnem suam prædictis mediis spiritui subjugasset, [Accipit impressa a Christo vulnera.] divini amoris ac [et.] dominicæ passionis gladio vulnerata est [om.] . Sponsus ejus, propter quem tam infatigabiliter amara pertulit vulnera, sua etiam vulnera in signum individui amoris impressit, videlicet in scapulis, brachiis, in pectore, [et add.] dorso, sub ascellis, cruribus, genibus tibiisque [et tibiis.] , et illa subito, quando sopore fuit depressa, citissime unum, duo, quatuor, quinque, sex, septem, octo ac [aut.] plura inferebat: non [nec.] sciebat determinate dicere numerum maximum vulnerum a Christo [a C. vuln.] sibi impressorum. Vulnera dominica erant in locis carnosis profunda ad longitudinem unius articuli ad minus, in aliis locis minus profunda erant. Accidit etiam quandoque, sed raro, aliquod vulnus sibi a Domino inferri tali modo: nam in aliqua parte corporis citissime fiebat inflatura turgens, quæ statim fremens fervebat, et in altum surgens ex rigida cutis tensione rumpebatur, et ita vulnus causabatur: per hunc modum tam Domini vulnera quam ejus sunt aliquoties renovata. Singulariter accidit in anno ætatis suæ nono, quod unum a Domino [a D. unum.] sævum vulnus et magnum in spina dorsi super unum ossium sibi erat illatum, quod erat ei tam afflictivum et amarum, quod cogebatur incurvata incedere, ad rectitudinem se erigere longo tempore [se ad rect. l. temp. er.] non valens; et ob hoc ab aliis judicabatur permanere sic incurvata omnibus diebus vitæ suæ. Dictum vulnus permansit apertum [ap. p.] usque ad annum decimum septimum ætatis suæ, sæpe largiter cruentavit, et cruor in veste interiori induratus virginem tenellam graviter afflixit. Quod [Quin.] vulnus [om.] etiam eam [om.] oportuit pannis pluribus ipsum [om.] circumligare mane et vespere, ne cruor descendens in lectisterniis [litisterniis. cod.] , in vestimentis suis ac [aut.] aliis locis appareret, et vulnus latere non posset. Illud vulnus, et alia multa sibi invisibilia [invariabilia.] usque ad matrimonium fuerunt in locis supradictis a Domino et a seipsa vicissim illata: quæ ipsam valde amare afflixerunt; maxime vulnera Domini varigenos dolores intulerunt die ac nocte. In incessu erat repleta cruore et amaro dolore; hilarem tamen se semper exhibuit et jucundam [jucundi spiritus.] , passionum amaritudinem jucunditate spiritus [juc. spir. om.] occultavit. Nulli prædicta vulnera revelavit, nec de dolore eorum conquesta fuit cum aliquo [cum al. om.] cunctis diebus vitæ suæ usque ad tempus superius annotatum, in quo Dominus talia voluit [fuit cod. pro fecit.] revelari. Et bene mirum quod res illa latere valuit matrem, sorores, ancillas et maritum: divina providentia specialiter hoc est actum. Aliquando considerata est [om.] in aliquibus corporis sui locis graviter læsa, et tunc respondit interrogata [int. resp.] : “Scabies est,” vel: “Pars illa scabiosa est.” Et ut melius absconderet vulnera, noctis tempore partes vestium cruore maculatas secretius abluebat. Per prædicta Domini vulnera ac sua fuerunt sanctissimorum vulnerum Christi stigmata ab ejus innocente pueritia usque ad finem suum in ejus memoria sensibiliter impressa o: in quibus legit dolorem pariter et amorem Domini Jesu Christi.
CAP. XVIII.
[27] Ut occultaret dolorum magnitudinem, quædam remedia fuerunt sibi a Domino nonnunquam misericorditer [sibi f. non. m. a D.] concessa. [A Deo interdum recreatur.] Solebant enim vulnera [ejus add.] hujus præelectæ sponsæ vicissim pati quinque [quandoque.] acritudines passionum, quandoque ferventer ardere, quandoque excellenter frigere, aliquando acriter pungere, aliquando graviter turgere et aliquando largiter cruentare. In his quinque [quandoque.] passionibus et aliis doloribus [dolorosis.] accidentibus virgo tenera ante matrimonium, et post etiam in matrimonio adulta doloribus aggravabatur, quod interdum super vires ejus erat tantorum dolorum vehementiam sustinere. Et tunc Dominus piissimus consolator, qui nullatenus permisit eam ultra posse gravari, tali modo dolores suos consuevit aliqualiter delinire. Nam datis quandoque in collo suo pluribus apostematibus parvis in tumorem quemdam exsurgentibus, potuit hoc indicare aliis et ad lucem deducere, dicendo: “Collum et caput doleo; ecce quot apostemata habeo:” de vulneribus ejus et passionibus penitus siluit. Ex quorum tamen vehementia oportuit eam lecto [loco.] decumbere ad tempus. Aliquando oculorum infirmitate [infirmitatem.] , aliquando aliqua febre quatiebatur: et hæc variatio ægritudinum et illatio fiebat bis in anno, aut [ac cod.] ter infra annum. Et tunc hoc fieri solebat, quando eam nimis dolorum excellentia affligebat. Ipsa vero decumbente per diem naturalem, jacuit quasi soporata in magna dulcedine: ejus anima tunc spiritualibus deliciis liquefacta velle deficere [defluere.] videbatur. Dominus tunc teneritudinem patientiæ ejus miro modo blandiens consolabatur. Elapsis duobus ac [aut.] tribus diebus in his [hujusmodi.] consolationibus, tunc vulnera prædictas suas quinque [quandoque.] punctiones alternabant, et eam amarissime affligebant. Ex quorum dolorum vehementia non valuit jacere nec quiescere per tres [vel add.] , quatuor ac [aut.] per plures dies: habuit tamen ex divina providentia [præsentia.] , quam sensit amicabilissime se exhibentem, consolationem multiplicem, et in amaritudinibus dolorum aliqualem etiam [ac.] vulnerum remissionem p. Tandem post aliquot dies, dolorum tempestate cessante, vulnera sanabantur infra sex, plures aut pauciores dies: non tamen omnia, quia aliqua permanserunt non sanata. Attamen illis non obstantibus, surrexit de ægritudine recens et sana, nec videbatur in colore mutata, nec [om.] tunc quando decubuit, nec tunc quando surrexit: sed utrobique apparuit facie tenus bene disposita, ut puta rubicunda.
CAP. XIX.
[28] De admiranda ejus devotione circa divina officia, [Sancte agit dies festos, in quibus vulnerum dolor augetur.] et plus miranda præparatione ad festa solemnia. Ad sacras festivitates ab universali Ecclesia constitutas [institutas.] quanta diligentia et devotione se præpararit [præparavit.] , quanta mentis puritate et fidei pietate [charitate.] eas amplexata fuerit, quanta charitate et reverentia peregerit, quantam fiduciam et spem etiam [certam.] futuræ retributionis ex eis, non solum superadulta, verum etiam juvencula susceperit, novit solus cognitor cordium et scrutator. Nempe adhuc puerula vana respuit, libenter ecclesias visitavit, et circa divina officia diurna [diuturna.] et nocturna, quæ secundum temporis successum in ecclesia peragebantur, astitit cum magno devotionis affectu. Et si aliquando in profunda nocte, ut in Paschate [festi Paschæ.] , aliquid in ecclesia agebatur, ad quod propter ejus teneritudinem accedere non permittebatur, ipsa tamen præ desiderio interessendi tam inconsolabiliter flevit, quod non valuit dormire. Anno ætatis suæ undecimo primo Eucharistiæ accipiens [acc. Euch.] sacramentum, multa et magna vulnera habuit, aliqua a Domino, aliqua a seipsa sibi illata; propter quorum afflictionem pariter et singularem affectionem officio dominicæ Resurrectionis interessendi, illa nocte insomnis fores observans, quatenus cum matre, cum surgeret, ad ecclesiam pergere posset; quæ tamen non permissa est; licet instantius peteret matrem suam, repulsa est, pro eo quod sabbato sancto fuerat communicata. Propter repulsam juvencula inconsolabiliter flevit, continuans noctem in vigilando, quamquam pater ejus domi manens ejus fletus humanis seu piis laborabat consolationibus delinire. Dominus vero mæstam Dei famulam valde amice consolans, spirituales ei delicias largiter propinavit. Mira res! et ecce in die Paschæ vulnera ejus tam abunde cruentaverunt ac si essent recenter illata. Et ob hoc ne cruor abundans vulnera patesceret [patefierent.] , in abditis et cavernis domus latebat. Singulare et dignum admiratione, imo pro magna sanctificatione in tectis prædicandum, quod ab illo tempore quo primo aqua calida fuerat combusta, ætatis suæ videlicet anno septimo, per totum reliquum tempus vitæ suæ, quando aliquid secundum tempus [temporis congruitatem.] in ecclesia fiebat, nec interesse permittebatur, tanta importunitate precum et laborum interesse instabat, quod rationem excedere vel insanire [insaniæ.] ab aliquibus putabatur. Ab eodem quoque tempore [et add.] in reliquum vitæ suæ, appropinquantibus festis Redemptionis nostræ, gloriosæ Virginis Mariæ et sanctorum martyrum, aliorumque plurimorum sanctorum, tunc habuit vulnera, et aliqua singularia martyria per vulnera, et eorum quandoque passiones de quibus supra; quæ cœperunt in occursum festi alicujus appropinquantis ferventer ardere, excellenter frigere, etc., ad modum sicut gaudium in devotorum cordibus aliorum in occursum alicujus festi appropinquantis suboritur, et tanto majus quanto festo vicinius. Ita et in illa electa vulnera augebantur, et eorum passiones circa prædicta festa, velut si præconizarent suis puncturis solemnitates venturas seu futuras, et sic amarius fuit afflicta q. Habuit etiam ex prærogativa gratiæ singularis quod circa festa illuxerunt sibi vitæ æternæ et sanctorum gaudia; hoc tamen non fiebat in ætate juvenili, sed senili.
CAP. XX.
[29] De valida pugna diaboli, quæ etiam erat vulnerum ejus causa. [A dæmone assidue vexatur,] Antiquus hostis, humanæ felicitatis inimicus, suis virolentis suasionibus [virulentis persuasionibus.] Dorotheam juvenculam, desiderio cœlestium avidam, validis suis machinamentis cœpit impetere et oppugnare, sagittasque tentationum præacutas in cor ejus sagittare, ut a bonis studiis animum ejus averteret [avelleret.] et a cœlestium contemplatione retardaret. Aliquando ingessit immissiones [inussit omnes.] suas malevolas [malivolas.] , quasi diceret: “Averte te a Deo; superfluum et vanum [vacuum.] est bona agere, cum ad Deum [Dominum.] nequiveris pervenire.” Existenti vero in oratione dixit: “Cur vis orare, te fatigare, somnum interrumpere, et frigus sustinere, cum illa tibi nihil prosint [prosunt.] ?” Intendenti [Incedenti.] et cœlum conspicienti [tum inspicienti.] cum devotione, dixit: “Quid respicis cœlum, cum [tu.] tamen non pervenies in ipsum?” Quando flevit et luxit, suggerendo dixit: “Cur fles et luges? Melius est cum hominibus jucundari, quam inanibus [manibus.] laboribus extenuari;” et ita tenellam hanc seducere conabatur. Quando voluit ecclesiam visitare, [et add.] eleemosynam dare, adversa patienter ferre, aliaque bona operari, mille millenas astutias exercuit, et ab intentis studuit revocare: et ita eam validissime afflixit. Ipsa tamen, suffragante divina gratia, suasionibus non consensit, sed Domino diligentiori studio adhæsit; et quanto illa in ferventiori desiderio [studio.] sanctis operibus institit, tanto validius adversarius suas tentationes exacuit et exasperavit. Immissiones quas oppugnator ingesserat, tam validæ et pœnales erant, quod maluisset et elegisset unum magnum corporale vulnus in suo corpore perficere [perferre.] , quam suggestiones illas improbas sustinere. Alia etiam causa erat difficultatis hujusmodi tentationes sufferendi: quia illius perversoris pravitatem [potestatem.] in tentando et difficultatem in resistendo ignorabat. Dominus autem proventum faciens in tentationibus, tenellam magnanimitate fortificabat [magnanimiter fortificavit.] , et eam reddebat insuperabilem tentatori. Quando vero solitarie sedens in meditando, devote orando, vel aliquod carmen de Domino cantando [canendo.] , aliquis devotionis fervor efflagravit [afflagravit.] , hoc ille spiritus nequam ferre non valuit, sed plus solito intulit difficultatem suis suasionibus; et vexationem illam, mediante mundo, si suus fuisset, libentissime redemisset. Hujusmodi tentationis fervorem æstimans esse causam, qua [quod.] remisse ageret bona opera, ac minus bene et debite regulata, idcirco concitato spiritu, quanto plus impugnabatur, tanto amplius bona operabatur: intentius Deum diligens, ferventiusque [ferventius.] desiderium habens, curam carnis suæ non gessit; ejus damnum parvipendit, et se fortiter castigavit, ut posset absolvi a diabolo, et solido figi Domini firmamento. Et bene mirum quod diaboli instigatione non [add. ex B. om. cod.] fuit seducta ut, non servato discretionis moderamine in se vulnerando et [in vuln. et se cast.] castigando, nimium se [om.] afflixisset, et sic periisset. Et ob hoc frequenter, quanto [quando.] in deliciis spiritualibus plus affluebat, plus tunc eam et crudelius impugnabat. Moliebatur enim per immissionis amaritudinem spiritus delicias ejus imminuere [diminuere.] , quantum in ipso fuit.
[30] [præsertim in matrimonio.] Hæc spiritus maligni pugna fuit, et [ei.] omnibus diebus ante matrimonium ab anno ætatis suæ nono, et in matrimonio assidue. Et licet ex hoc multum fuerit gravata, ipsa [quia cod.] tamen semper hominibus apparuit hilaris et jucunda. Æstimavit etiam suam carnem esse in causa, quare sic tentaretur, quamquam non a carne tentaretur [impugnaretur.] . Carnis enim tentationes se dixit nunquam habuisse. Hanc æstimationem habuit usque ad cordis extractionem, quæ facta est ab [om.] anno ætatis suæ trigesimo nono. Ob hoc carnem suam ab anno ætatis suæ septimo crudelissime afflixit et, ut præmittitur, vulneravit. Cum esset in matrimonio, pertinaciora erant tentamenta spiritus apostatæ. Quando ex fervore dilectionis divinæ ecclesias visitavit propter indulgentias, invidus is calumniator ait: “Quid ut vesana curris et circuis loca diversa? Quare non quietas te, cum devotione orans in ecclesia?” Si vero ex devotione imbibita in silentio et quietudine permansit in ecclesia, pestifer ille objecit: “Cur non visitas illas et illas [istas.] ecclesias, quia ibi sunt indulgentiæ multæ?” Et ita compositionem animæ et corporis ejus conabatur malefice immutare. Spiritus autem Sanctus in fraude circumvenientium ei affuit, et importunitatem tentatoris comminuit et confregit r, dicens bene decem septimanis ante finem vitæ suæ sponsæ dilectæ: “Quando te convertisti ad me vera dilectione, tunc malignus spiritus cœpit te odire [odisse.] , teque oportuit ad impugnandum [repugnandum sibi.] sibi inchoare labores tam arduos quod majori facilitate processisses quotidie pugnatura contra tuos corporales inimicos; nimirum quia contra tales amicos habuisses in adjutorium, eos facilius cognovisses, quando præsentes vel absentes fuissent, aut qua hora te vexare gravius appropinquassent.” Cum ergo tam assidua pertulit [pertulerit.] machinamenta spirituum malignorum, argumentum est probabile, quod revelationes aliæque operationes interiores [int. oper.] factæ sint a Domino, juxta sententiam Salvatoris: Cum fortis armatus custodit atrium suum, etc.; nam diabolus illos pulsare negligit, quos jure quieto possidere se [se possidere.] sentit.
ANNOTATA.
a B. Dorotheam divinitus jussam fuisse revelata cum suæ conscientiæ moderatoribus communicare, in pluribus Vitæ locis apparet. Imo aliquando reprehensa est quod parca erat coram C. in exprimendo beneficia bonitatis divinæ, cui tunc solummodo expresserat communia, coram multis sibi impensa, occultans innumerabilia sibi occulte concessa [Vita Lat., lib. IV, cap. 36.] . Verum etiam sæpe abiographo dicitur Dei famula non exprimere potuisse pronuntiando millesimam partem eorum quæ videbat aut in se experiebatur [Cfr. Vita Lind., cap. 84, 85, 58, 66, 69, 71, 77, 79. Cfr. Vita Germ., lib. III, cap. 27. Vita Lat., lib. IV, cap. 20, 35.] . Immo scribit biographus: De SS. Trinitate multa cognovit quæ exprimere non debuit, et forte non valuit, Domino prohibente [Cfr. Vita Lind., cap. 58.] . Item aliqua postea Domino revelante cognovit, de quibus pauca eam exprimere vix permisit [Ibid., cap. 54.] . Qui etiam dixit ei: Nec plura debes enarrare de mea bonitate quam illa quæ extra raptum tibi revelo, nec alio modo quam te informo [Vita Lat., lib. IV, cap. 10.] . De ejus exercitiis afflictivis paulo ante mortem revelatis in processu canonizationis [Supra, Comm. præv., num. 48.] et alias sæpe [Cfr. Vit. Lat., lib. II, cap. 14 – 21.] egit Joannes Marienwerder.
b In villa Montau, seu, ut ait F. Szembek [Vita B. Dor., translata ab A. Turschi, reg. bibl. Brux., cod. 8926.] , in pago Magni Montovi dicto, in Insula majori, quam Vistula et aliæ aquæ alluunt (quæque ex polonico nomine etiam aliquando Zulavia dicitur), in Prussia; milliari cum dimidio a Margeburgo, in episcopatu Pomezaniæ.
c De parentibus cfr. Comm. præv., num. 35.
d Hodie superstes. In Commentarii prævii num. 13 dictum est Agatham obiisse anno 1401, quod Joannes Marienwerder alio locoaperte testatur [Cfr. Linda, part. II, pag. 132.] . Nihil est itaque cur æstuemus in his verbis Rotuli, anno 1404 ex Urbe missi: Agatha, quæ, ut creditur, hodie vivit. Etenim ex documentis jam pridem Romam delatis descriptus fuerat ille Rotulus, et (quod quæstionem profligat) anno 1404 interrogatus confessarius Nicolaus de Hohenstein de hoc ipso articulo ubi Agatha memoratur, credit articulum verum, isto excepto quod mater Dorotheæ hodie non vivit [Ibid., pag. 121.] .
e Honesta. In libello anni 1404, Processui canonizationis interposito, ita laudatur: Agatha … quam ipse confessor pluries vidit, fuit mulier honesta, multum devota, ut talis vixit, habens annos quasi centum… Quanquam decrepita, nihilominus arctas a dudum, videlicet sexagesimo anno et ultra, consuetas observavit abstinentias, per plures dies in septimana jejunando… Hæc dum … cum quodam sacerdote laudabilis vitæ, a multis annis suo confessore, nomine Joannes Stengel, pactum iniisset, ut simul morerentur, factum est ut confessor ille ægrotaret, et illa … spiritum efflaret… Ecce sacerdos ille sequenti die moritur, et cum ea, tertia die post mortem dictæ felicis memoriæ Agathæ, in eodem tumulo sepelitur [Ibid., pag. 131 et seq.] . Eadem multis aliis locis in Actis processus occurrunt.
f Non VI, sed VIII idus februarii baptizatam fuisse B. Dorotheam, in Comm. præv. num. 35 ostendimus.
g A pueritia sæpe vigilavit B. Dorothea [Cfr. ibid., pag. 134.] , atque, ut ait Vitæ scriptor [Vita Lind., cap. 16.] , a deliratione divina providentia fuit præservata, quando ejus vigilia per unam aut duas septimanas fuit continuata.
h In Processu beatificationis dicitur Joannes Marienwerder audivisse ejus lacrimosas confessiones, quas sibi cum magno ejulatu fecit; ex quibus multotiens non modicum est confusus, quia ipse magna et multa peccata non valuit sic plangendo confiteri, sicut illa levissima [Hipler., op. cit., pag. 240.] .
i Cfr. Scriptum per magistrum J. Marienwerder productum in processu canonizationis [Linda, part. II, pag. 133.] .
k Eadem multo pluribus verbis in Vita Latina exponuntur [Cfr. lib. II, cap. 14 – 21.] .
l Cfr. Vita I, num. 4.
m Hic advertendum est, ait Marienwerder in Processu canonizationis, quod talia martyria non sint imputanda indiscretioni, sed divinæ dispensationi [Linda, part. II, pag. 137; cfr. 138 et seqq.] .
n In anno ætatis undecimo … per annos quasi viginti sex. Pro hoc numero, etiam in Vita Latina [Lib. II, cap. 23.] , in Vita Germanica [Lib. I, cap. 16.] et in scripto anni 1404 [Linda, part., II, pag. 139.] indicato, legendum videtur triginta sex. Vixit enim B. Dorothea annos quadraginta et octo. Cæterum in alio capite Vitæ Latinæ [Lib. II, cap. 13. Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 209. Vita Germ., lib. II, cap. 30.] dicit auctor: Martyria tam libenter quam latenter per annos circiter XXXVI pertulit; atque Dominum ita loquentem inducit: Te castigasti annis bene triginta antequam me cognosceres, sc. notitia per experientiam spiritualium tibi data, et hoc primo factum est circa cordis extractionem [Vita Lat., lib. I, cap. 8.] ; quæ contigit anno antemortem decimo.
o Quam vehementer a Deo cruciata fuerit B. Dorothea, sæpissime indicat Marienwerder [Cfr. Vita Lat., lib. IV, cap. 14, 15, 21, 22. Vita Germ., lib. II, cap. 36 et 37.] ; qui etiam refert dixisse Dominum: “Tu omnibus diebus vitæ tuæ es a me agitata et fugata corporaliter, et vulnerata spiritualiter, quousque antiquam carnem tuam tibi renovavi et cor tuum vetus extraxi [Vita Lat., lib. IV, cap. 15.] … Tu sentis te bene plenam esse ad intra vulneribus spiritualibus … quæ etiam vicissim dominicas passiones inferunt.” Hoc audito, ipsa considerans Dominum Deum, sensit vulnera sua interiora ferventer ardere [Ibid., cap. 13.] . Dixit etiam Christus: “Tu es una magna martyr … martyriis funditus afflicta, intrinsecus, intime ac extrinsecus [Ibid., cap. 23.] .” De vulnerum cicatricibus post mortem visis obiter egimus in Comm. præv., num. 53. De his copiose agit Marienwerder in scripto anni 1404: Dominus ei intulit sævum vulnus in spina dorsi … cujus cicatrix adhuc post mortem ejus apparuit; et aliquorum aliorum vulnerum cicatrices, quas dicit [confessarius] se vidisse, una cum domino Joanne Reymann decretorum doctore supradicto, et Joanne camerario domini episcopi Pomezaniensis, et Fratre Joanne Coya Ordinis B. M. de domo Theutonica, et domina Catharina ejusdem Ordinis Sorore infrascripta. Porro in primo puerperio Dominus impressit unum magnum vulnus valde amarum et sævum inter ubera in præcordio, ubi est cordis folium, cum pluribus aliis ante et retro. Hoc vulnus magnum fuit a quadam honesta matrona visum in Gdantzk, nomine domina Wiwenlobnim. Post hoc, quando ivit Romam anno Domini 1389, tunc unum magnum vulnus multum profundum impressit sibi sub axillis seu brachiis; quod visum fuit a domina Catharina in Marienwerder Sorore, quando secum fuit in Curia Pecorum, ante reclusionem suam [Linda, part. II, pag. 138 et seq.] . Simile testimonium a pluribus dictum fuit.
p In doloribus suis aliquando cantu recreabatur B. Dorothea: cui Dominus dixit quadam die: “Canta cum scolaribus, si forte posset melius fieri.” At illa cantante, remissus est rigor ille, et sibi apparuit quod si non cantasset, nec alio modo sibi Dominus succurrisset, ex languido amore mortua fuisset [Vita Lat., lib. IV, cap. 21.] .
q Cfr. Scriptum anni 1404 [Linda, part. II, pag. 140.] .
r De apparitionibus dæmonum hæc inter alia in Vita Latina [Lib. II, cap. 35.] : Ingens advenit malignorum spirituum multitudo… At sponsa … non timuit, nec molestata fuit, eique dixit Dominus: “Nunc respice quam debilis dæmon effectus est coram te. Ecce quomodo reptat insidiose; qui libenter te non videret, sicut videt: verum quodammodo necessitatur te impugnare, coactus ab alio dæmone suo superiore.”
* lege accelerationis
CAPUT SECUNDUM.
B. Dorotheæ matrimonium, ecstases, pia itinera. Cordis extractio et
aliæ gratiæ singulares. Mira ejus tolerantia. Periculis divinitus
eripitur.
CAP. XXI.
[B. Dorotheæ sancte nupt] De laudabili ejus matrimonio. Cum non solum virgines et continentes, verum etiam conjugati, per fidem rectam et operationes bonas [operationem bonam.] placentes Deo, ad æternam mereantur pervenire beatitudinem [beat. p.] , non casu sed dispensatione divina puto actum esse, ut hæc sponsa dilecta Deo [D. dil.] homini [hujusmodi.] sponso copularetur; status [enim add.] matrimonii, sicut per Ecclesiam approbatus est, per vitæ sanctimoniam amplius approbaretur; in sufferendo onera matrimonii plus humiliaretur; in filiis suis Dominus magnificentius laudaretur; et in omnibus Deo [om.] dedicatis statibus experta, ad Dei laudem et gloriam profundius exerceretur. Postquam hæc virgo casta et pudica, velut lilium mundissimum, totius honestatis candorem retinens, cordis munditiem [munditiam.] pariter et corporis quasi thesaurum absconditum in annum ætatis suæ decimum septimum fideliter custodivit, animam suam ab omni concupiscentia cum Sara Raquel [Rachelis.] mundam servavit. Nunquam se cum ludentibus et [aut.] insolentibus per participium commaculavit. Erat namque sobria, modesta, humilis, affabilis, benigna, hilaris, pacifica, in meliorem partem interpretans singula, in nullis unquam judiciis temeraria, bonæ famæ, et omnium oculis gloriosa [gratiosa.] . Et cum jam a multis [a mult. jam.] procata fuisset, per fratrem ejus a seniorem [sermone cod.] fuit cuidam manu artifici, viro honesto et maturo, et [om.] in genere suo diviti, promissa; cui postmodum secundum Ecclesiæ ritum matrimonio conjuncta [juncta.] est [om.] . In quem tamen timore Domini, non attracta libidine, consensit; et perducta ad domum sponsi sui, quæ erat in oppido Gdanezg [Gdantzg.] Vladislaviensis [Valdislaviensis cod.] diœcesis, et peractis nuptiarum solemnitatibus, non solum per tres noctes juxta consilium angeli, sed per plures sequentes [frequentes.] permansit intacta, nec infecta una libidinis macula ac [aut.] ardore. Revera inter eos erat castum et venerabile [honorabile.] conjugium, et thorus immaculatus, triplici bono matrimonii, scilicet fide, prole, sacramento præditi et dotati.
CAP. XXII.
[32] De matrimonialis fidei observatione. Maritus ejus, [sancte vivere pergit,] Adalbertus nomine, devotione affectus, limina sanctorum pro indulgentiis visitavit. Romam etiam et beatam Dei Genitricem in Aquisgranum [Aquisgrani.] aliquoties est peregre profectus. Et tunc in ejus absentia laudabilibus operibus intenta, valuit melius sua exercitia ac vulnera continuare, et sponsum sanguineum [sanguinum.] Christum abscondere, et in eo liberius deliciari. Ipsa tamen, tam marito præsente quam absente, se irreprehensibilem b custodiens, se Deo devotam et ei exhibuit amicabilem et benignam.
CAP. XXIII.
[33] De filiorum educatione. Ut haberent pariter in filiis solatium, [et liberos optime instituit.] benedictionem in filiis novem c sunt consecuti. Mulier vero illa benedicta filios, quos in Deo [quos mundo.] genuerat corporaliter, ut eos Deo spiritualiter pareret, laboravit, et sic essent filii naturales et spirituales. Et cum ad parentes pertineat dare filiis nutrimentum et disciplinam, mulier hæc beata nomen hoc suavissimum Jesus Christus, filios lactans, simul cum lacte eis influxit et imbibit; surgensque diluculo cum beato Job, holocausta devotæ orationis pro singulis obtulit, non sine ferventi desiderio et ploratu: instruxitque ab infantia eos timere Deum, et ab omni peccato [delicto.] se [om.] abstinere cum Tobia. Nec remisse cum Heli, sed acriter juxta demeriti exigentiam castigavit. Ad amorem cœlestis patriæ eos sanctis [factis.] verbis et moribus erexit pariter et direxit [erexit.] . Et ut eos pareret Domino, plus sudavit ex multa cura et labore, quam lassata fuerat in eorum naturali generatione. Sic et circa alios quos jussu Domini debuit parere spiritualiter, indicibili [invincibili.] sollicitudine laborabat: orans enim diu [die.] noctuque, desiderans, obsecrans, arguens, flens; et quidquid [quidquam.] ex amore Dei facere debuit, indefesse parere divinæ studuit voluntati. Unde Dominus inter alias satis doctrinales revelationes, exposuit eidem novem modos generationis spiritualis, de quibus alio loco dicetur. Ad cumulum ejus ergo meritorum [ergo m. e.] cessit, ut quos privilegiatis actibus, puta verbo prædicationis, edere non valuit, exemplis sanctæ conversationis et morum suavitate nihilominus filios educavit.
CAP. XXIV.
[34] De eorum individua cohabitatione seu conjunctione. Nec tertium, [Mature redit ad omnem continentiam] scilicet sacramentum, eis [ei.] defuit, quod inseparabilitatem repræsentat. Nam eos non homo, sed Deus per solutionem naturalis debiti separavit. Cohabitavit hæc famula Dei adstricta legibus matrimonii cum [om.] viro annis viginti sex et dimidio, continentiam servans conjugalem. Debitum nunquam exegit, exactum marito reddidit Dei cum timore. Postrema filia concepta, considerantes quod omnis ponderatio non sit digna animæ continentis, deinde per annos decem mutuam propter Dominum servaverunt continentiam, ut spiritus eorum liberius Domino vacaret. Et illa filia, sola superstes, facta est sanctimonialis d. In principio conjugii, quando convenerant, vulnera, quæ prius quasi semper habuit aperta, præsertim tunc quando fuit sana, illa fuerunt modo quasi totaliter sanata, quorum aliqua [aliquando cod.] renovavit, et transactis octo septimanis ac [aut.] paulo plus a nuptiis celebratis, in ægritudinem [aut add.] valde magnam [infirmitatem add.] incidit, in qua omnibus procurata sacramentis, ex magno desiderio desideravit dissolvi et esse cum Christo. In qua Dominus eam per gratiam suam visitavit et, dulcedinem suavificam ei immittens, ineffabiliter per plures dies lætificavit: et hoc Dominus in aliis infirmitatibus etiam clementer agere consuevit.
CAP. XXV.
[35] De ejus sanctis exercitiis in matrimonio [in matr. om.] continuatis. [et austeras exercitationes,] Dei famula Dorothea usque in senectam et senium omnes vires suas optavit in ejus famulatu expendere. Quæ, charitate stimulante, curam sui corporis negligens, sibi a laboribus non pepercit, tam tunc quando vicina partui fuit, quam tunc quando filios lactavit; ascendit, portavit [potavit.] , se inclinavit et cætera opera alias sibi incumbentia egit. Ita abstinentias, disciplinas, venias, corporis castigationes et afflictiones, etiam in puerperio non dimisit, nec pacem in puerperio aliquam habuit in domo sua, tum propter [multos add.] ibi laborantes, tum propter pueros vagientes, tum propter dolores affligentes, tum etiam propter labores fatigantes. Idcirco languebat corpore, languebat et mente devotionis affectu, eo quod ab ingressu ecclesiæ eam per dies quadraginta purgationis oportuit abstinere. Hujus separationis ab ecclesia tæduit eam valde. Diebus vero purgationis suæ [suæ p.] impletis, cum parvulo quem genuerat, ritu christianissimo ecclesiam visitabat. Gaudens tunc pariter erat [erat p.] et dolens: gaudens, quia ecclesiam potuit [poterat.] visitare et divinis solemniis interesse; dolens vero et mæsta [mœrens.] erat, quia propter curam circa infantulum ab ecclesia aliquantulum detrahebatur [retrahebatur.] , et ad mariti thorum redire cogebatur, a cujus thoro libenter se absentaverat, quando convenienter poterat, ob hoc multoties sedens circa cunabulum, movens vagientem puerum tota nocte, tempore frigoris hyemalis, in unica tunica, et exile ac antiquum habens super se palliolum. Ipsa vero laborem et frigus parvi pendit: imo ut a viri thoro esset separata, libenter sustinuit. Nec curavit, tam ante matrimonium quam in matrimonio, si hyeme tota nunquam fuisset calefacta. Curam etiam filiorum Domino committens, prout melius et diligentius [potuit.] necessaria pro puero et domo ordinans, disposuit quod valde mane, antequam fores ecclesiæ essent patefactæ, posset accedere, communiter alios omnes [omnes alios.] antecedens. Si quis hominum eam prævenerat, de suo tardo adventu erubescens dolebat: desiderium enim sibi inerat ut in vigilando, orando et famulando Domino prima aut saltem non tarda esset. Multoties hoc accidit, ante fores ecclesiæ orando cum lacrymis et genuflexionibus ipsam in longa mora perdurare, quousque januæ ecclesiæ fuissent reseratæ. Quibus reseratis, cum timore reverentiali tanquam ad domum Patris cœlestis ingressa, ad aliquem angulum se divertit, multiplicans ibi genuflexiones, venias et orationes, cum tanto fervore spiritus et conatu, quod etiam in hyeme, ipsa in sola tenui tunica et tenui pallio existente, præ nimio ardore sudor erupit abundans, et eam madidavit. Quo facto in quiete residens, orans, meditans, et [aut.] soli Domino per contemplationem fervide inhærens, multoties tantum fuit incensa ac si esset in aliquo loco multum fervido, ut puta, in balneo nimium calefacto. Ob hoc in hyeme, sicut aliquando in æstate, se per flatum aeris et frigidos lapides sibi supponendo, aut se locando ad eos, refrigerabat. Ipsa in oratione, in [om.] meditatione aut contemplatione usque ad finem omnium Missarum volente perseverare, aliquoties impediebatur per infantulum suum vagientem, cujus fletum in ecclesia cognovit per hoc signum [in h. signo.] , quando scilicet lac de suis uberibus fluere sensit. Quandocumque hoc percepit in ecclesia, vel extra, ad infantulum properavit sine mora, ac [et] hoc erat tædiosum et laboriosum valde, specialiter noctis tempore de ecclesia per lutum ad domum festinantem [festinanter.] sine lumine transire.
[36] [ipso Christo eam. impellente,] Quoties impediebatur in transitu matutino ad ecclesiam per maritum suum aut [ac cod.] aliud negotium, tam amare affligebatur, quasi gladius pertransiret cor ejus præacutus. Ob hoc fuit [erat.] mærens et plena tristitia, se affligens tamdiu, quousque a Domino fuerat consolata; nec, consolatione percepta, cessavit se affligere. Nam dum alleviatur onus, dulcescit afflictio, præsertim tunc quando in ipsorum pressura gravaminum futuræ consolationis primitiæ prægustantur. Idcirco in majori charitate gravius se percutiens, amarius afflixit, frequenter [et add.] ex variis percussionibus et vulnerativis [vulneribus.] fixionibus [afflictionibus.] seu puncturis tota vulnerata et sanguinolenta intra [infra.] vestes incessit. Et quamvis, quocumque se moverit, pœnale et amarum sibi fuerit, attamen diu [die.] ac nocte, spiritu et corpore non quievit, cessans a labore. Quando non remansit se exercens in uno loco, et disciplinis ac aculeis flagellorum se [om.] affligens, ex tunc oravit et ecclesias diversas e pro indulgentiis, aut pauperes visitavit, aut [ac paup. V., ac cod.] ad prædicationem, Missam, aut [ac cod.] Missas accessit, flens, ejulans, ac [et.] plangens peccata sua et aliorum, pro suo defectu et hujus vitæ incolatu effudit lacrymas multas et magnas. Ipsa tunc sensit, quemadmodum postea per revelationem Domini cognovit, quod ad se affligendum fuerat impulsa a Domino, tanquam jumentum quod flagellis impellitur ad velocius ambulandum; et de uno exercitio afflictivo in aliud, de labore in laborem Dominus eam impulerat, non permittens eam quiescere nec dormire: et si aliquando optavit quiescere et membra lassa ac vulnerata [vulnera.] recreare, Dominus videbatur se sibi taliter exhibere, quasi esset eam trudens, impellens et admovens [admonens.] ad vigilandum et laborandum: sicque [siquidem.] valde raro dormivit, et modicum: hoc tamen erat sibi per multos annos valde amarum, et amarius affligebatur dormiens quam vigilans, non obstante magna fatigatione corporis præcedente.
CAP. XXVI.
[37] De extatico ejus sopore et excessibus mentis primo cognitis et initiatis. [somnum extaticum dante,] Et quia Dominus post tempestatem tranquillum facit, et post lacrymationem exultationem infundit, ipsa tandem post labores multos in matrimonio, afflictiones et agones, permissa est a Domino quandoque quiescere, et suaviter dormire per unam, duas aut tres horas, aut paulo plus: hoc actum est longe ante cordis ejus extractionem [extractiones cod.] . Porro in hujusmodi somno sensit spiritum suum dulciter delectari, Dominum cum anima sua susurrare, et magnum habere gaudium, quamquam nondum intelligeret, quid esset Domini susurrium. Cor ejus exhilaratum tunc agiliter saliit; et in somno multum devote oravit. Conabatur enim orationis sacrificium dormiendo persolvere, quod impediebatur vigilans consummare: et hoc erat ex orandi habitu et charitatis magno affectu. Et ad taliter quiescendum seu dormiendum habuit magnum desiderium, quia in tali dormitione charitatis [charitas.] magna consolatio divina, lætitia interna oriebantur [oriebatur.] , et desideria sancta cum magno spiritus fervore sursum a Domino erigebantur valide [val. er.] . Ad prædictam prægustationem suavitatis futuræ beatitudinis fuit admissa annis plus quam sedecim [decem et sex.] vitæ suæ [om.] præsentis: et quia jam gustaverat quam suavis est Deus [Dominus.] , sibi plus quam prius amarescebat totus mundus.
CAP. XXVII.
[38] Ex gustu spiritualium alienabatur sæpe a sensibus, [et eam rapiente interdiu,] et erravit in actionibus exterioribus. Gratuita pietate per Dominum ad fruitionem contemplationis tota attracta, tota charitate ejus fuit succensa, quod somni quietem interrumpere, cibum differre, et quidquid ad proprium spectat commodum, omittere, magis reputabat gaudium quam laborem. Nimirum sensit eam [enim.] divinam dulcedinem incommensurabiliter excedere [add. ex B. om. cod.] humanam, ac [ad.] omnem delectationem carnalem comparatam ad divinam, esse longe proportionis minoris, quam sit una stilla roris exigua respectu totius maris. Exinde Domino sancta ejus desideria [des. ej.] augente, mundum et ejus gloriam fortius cœpit odire [odisse.] . Occupari [Occupare.] circa temporalia, ferre vestes pretiosas, ornatas [vestimenta pretiosa ornata.] secundum mundum, vel habere vestimenta multa [mul. V.] , ac [aut.] interesse conviviis ac [aut.] mundanis solatiis, sibi erat tam pœnale et horridum quoad spiritum, qui [quod.] horror nauseans, a spiritu descendens, redundavit in corpus [ejus add.] suum. Tam [Tantum.] inebriabatur spiritus ejus divina dulcedine, quod tanquam ebria incessit. Et quando [quandoque.] tota in illis deliciis spiritualibus consopita et a sensibus abstracta [alienata.] , tanquam dormiens jacuit, et tunc dormire aut [ac cod.] amentiam pati reputabatur. Unde sæpius a marito vocata cum esset in raptu, inscia [inscius.] rei, non respondit; quod ille rebellioni, non gratiæ imputavit. Semel ob hujusmodi factum eam aqua sic raptam perfudit [Semel-perfudit add. ex B. om. A.] , et iterum secundo, nec tunc sensit, nisi aliqua [aliquanta.] mora elapsa, et primo tunc sensit madefactionem. Consimili modo [Consiliit vero cod.] , aliis temporibus, inordinatis pedum pulsibus seu motibus a regione lucis evocata, læta apparuit atque grata. Item aliquando commodum aliquod intrans ad explendum jussa mariti, divina absorpta dulcedine, se alicubi collocans, imperata facere negligebat. Ita aliquando jussa a marito ut emeret pisces aut [ac cod.] carnes, emit ova aut [ac cod.] aliqua alia. Ex hoc quoque sæpius erravit in via pedum: volens quidem transire ad forum, ivit ad ecclesiam, aut [ac cod.] ad alium locum. Item aliquando tam [tantum.] erat intracta, quod res exteriores sibi alias communiter bene notas non agnoscebat [cognoscebat.] . Unde semel aucarum ova contrectans, et oculis diligenter intuens, quod aucarum ova essent, non cognovit; unde circumstantes eam subriserunt mulieres. Aliquando a Domino sursum tracta, ac [aut.] aliis modis magnifice beneficata [beneficiata.] , sui potens non erat ad ambulandum, vel ad se de loco movendum. Ridens tamen [tum.] et hilaris existens, et quandoque verba jucunditatis in domo vel ecclesia proferens, se ex abundantia lætitiæ et jubilationis internæ non valuit continere, licet aliqui nescientes donum Dei et inexperti spiritualium, animales et carnales, ætimabant eam in hujusmodi beneficiis delirare.
CAP. XXVIII.
[39] Qualiter maritus ejus pro quibusdam bonis sibi displicentibus eam catenavit. [etiam invito marito;] Maritus ejus Adalbertus [nomine add.] , de facili commovibilis f, tum [tamen.] propter complexionem, tum [tamen.] propter paralysis infirmitatem, quamdiu mulier hæc [hæc m.] sancta ejus adimpleverat voluntatem, patiebatur eam Domino ante prandium quibus studiis [studuit.] potuit et voluit, deservire; et ne retraheretur parvulorum indigentiis, se [eorum add.] custodem et nutritium constituit medio tempore et effecit. Denique ex devotione freta, cum consilio et discretione, se nonnunquam abstraxit a mariti secreto contubernio, amplexibus et lecto. Propter ista et alia bonitatis ejus opera, ad quæ infatigabile habuit desiderium, maritus ejus una vice commotus: “Nisi, inquit comminando, discursus tuos omiseris [dimiseris.] , diligentiamque domui tuæ adhibueris, te compescam vinculis et catenis.” Qui victus inconsulto iracundiæ calore, per triduum in domo sua catenis venerabilem hanc constrinxit. Quæ armata clypeo patientiæ, ictus furoris et opprobria, postpositis omni murmure et querimonia, sustinuit patienter. Unde maritus ejus [forte add.] patientiam sanctam hujus mulieris et silentium pacificum bene existimans rebellionem [et sil. pacif. hujus æstimans minus bene rebellionem.] seu proterviam, venerandam illam valide ad caput suum percussit cum una sede. Quæ utrumque gaudenter amplectens et dulciter sufferens, ob hoc tunc internam a Domino habuit consolationem, omni dulcore transitorio suaviorem.
CAP. XXIX.
[40] De quatuor spiritualibus languoribus ex amore prodeuntibus. [sed in ipso languore amoris divini] Inflammata charitate divina, unici amoris [amatoris.] sui phili [phyli.] capta, languebat præ amore. Quatuor spiritualiter successive habebat infirmitates, post prædicta, ætatis suæ circa annum trigesimum secundum. Prima erat, quod anxie affligebatur ex amoris magnitudine, qualiter complantari posset suo unico [unice.] dilecto, hic in terra [in t. om.] habito pro despecto et virorum novissimo, ac similitudini profundissimæ humilitatis ejus. Ideo contendebat spiritu et animo ab omnibus caducis et transitoriis absolvi, quæ jam velut stercora reputabat. Flos quidem humanæ [mundanæ.] gloriæ decidens jam aruit in ejus corde g. Secunda infirmitas erat priori excellentior, qua æstuavit [æstimavit.] pro apice evangelicæ perfectionis, paupertate, exulatione, sui despectione, et contemptu [paupertatem, exulationem, s. despectionem et contemptum.] ; et quia alligata erat compari suo matrimoniali [matrimonialiter.] , anxiebatur [angebatur.] , nimirum [nimium.] qualiter illa apprehenderet aliquando. Accelerabat tamen affectus ejus ad operum executionem pro suæ modulo facultatis. Aliquoties comperta est inter mendicantes ante ecclesiæ fores cum vili palliolo et peplo despecto, quibus oculi notorum communiter, ne eam cognoscerent [agnoscerent.] , tenebantur. In mendicitatis [mendicatis.] frustis delectabatur [suo add.] animo super favum et omne delectamentum; et nonnunquam confessorem suum qui eam reperiit [sic cod. et B.] et inter mendicos cognovit, amatoriis precibus secum mendicata comedere invitabat. Pro perceptis tamen duplum aut triplum pauperibus erogabat. Tertia infirmitas spiritualis qua languebat, erat æstuantis animæ ejus desiderium aliquoties et sæpe percipere Eucharistiæ sacramentum: et quia non dabatur toties quoties magnifice desiderabat, destituta nimium viribus infirmabatur; et quo sumpto mirifice recreabatur. Desiderii ejus magnitudinem ad illud æstimo omnem hominem latuisse, et solum scrutatorem cordium cognovisse. Quarta infirmitas erat omnibus præcedentibus major, qua languens pro vita æterna aspirabat. In isto languore tam valide gravabatur, quod eam sæpissime lecto decumbere oportebat. In prioribus vires suas magnifice tendens et exercens ad notabilem earum fatigam [fatigationem.] , tamen ire et stare poterat: nunc autem desideriis et laboribus [lab. et d.] tam fortiter fuit a Domino eam exercente aggravata, quod sui potens esse non valens, in lecto jacuit prostrata, desiderium intimum habens dissolvi et esse cum Christo.
CAP. XXX.
[41] Præclarum miraculum in die Conceptionis beatæ Virginis ei factum. [B. Virgo domus ejus curam agit,] Accidit in die Conceptionis beatæ Virginis gloriosæ Mariæ, anno ætatis suæ trigesimo tertio, tale miraculum. Ipsa summo mane intrante ecclesiam in honorem Virginis Mariæ dedicatam, videlicet parochiam oppidi Gdanczg [Gedani.] principalem, et ubi quasi quatuor horis cum in oratione continuasset, et ad Fratres Prædicatores, ut ibi verbo Dei pasceretur, ire proposuisset, nec proponens reverti domum suam, nisi circa meridiem, secundum consuetudinem hactenus conservatam [observatam.] , cumque egrediendo cœmeterium [cæmiterium.] per plateam incessisset, illico invisibile quoddam obstaculum, quasi esset murus solidus, se objecit, prohibens itineris progressum. At illa continuo sensit charitatis incendium [inc. ch.] in se, et talem instinctum ut celeriter ad domum rediret, et filios suos respiceret, ne perirent. Cumque [ad add.] domum fuisset ingressa, a Domino Deo et matre ejus directa [add. ex B. om. cod.] ascendit suæ domus solarium, in quo non fuerat infra dimidium annum, et reperiit [reperit.] ibi ignem magnum, qui si ab ea et ab aliis de platea [evocatis add.] extinctus non fuisset, quatuor pueri ejus una cum domo tam vehementis ignis incendio consumpti fuissent. Ab illo periculo beneficiis beatæ Virginis fuit liberata, cui erat multum devota: et quod ipsa B. Virgo fuerit [fuit.] obstaculum, ne ultra progrederetur, revelavit ipsi Dorotheæ post quatuordecim annos, exhortans eamdem ad sui dilectionem, et ad hujus diei [solemnitatem add.] semper habendam celebriorem affectionem ac [et.] devotionem.
CAP. XXXI.
[42] De ejus peregrinatione ad Aquisgranum [Aquisgrani.] et Heremitas. [et eam cum marito, quem devicerat, peregrinantem] Amabilis Dei sponsa, velut altera Thabita, plena operibus bonis, odore sanctæ vitæ attraxit maritum suum ad secum bene operandum. Omnibus ergo filiis præter unicam filiam defunctis, domo et rebus venditis et distractis, quatenus seclusis vanitatibus sæculi Domino liberius deservirent, egressi ambo h de domo et cognatione sua, filia sua amicis plus spiritualibus [specialibus.] commendata, beatam Virginem in Aquisgrano [Aquisgrani.] visitantes, in anno ætatis dominæ Dorotheæ tricesimo [trigesimo.] octavo, circa festum Pentecostes i; illic [illuc.] peregre proficiscentes, et dehinc ad cappellam beatæ Virginis ad [apud.] Heremitas k, in villa quæ dicitur Vinsterwaldt [Umstirwalt cod.] pervenientes, ubi domina Dorothea, beatæ Virgini semper devota, specialiori devotione fuit excitata. Unde non contenta unica visitatione, sed reditum ad eamdem cappellam ex sufflante desideratione [desiderio.] triplicavit. Primo, per tria milliaria Teutonica [Theutonica.] jam [tam.] remota, est regressa. Secundo, jam ad hospitium quoddam veniens vespertinum, aliam comitem mulierem peregrinam equitantem l secuta est pedetentim per viam lubricam et lutosam, et sic secundo iterum reversa ad virum. Tertio, visitata beata Virgine in Aquisgrano [Aquisgrani.] cum multa devotione, et cum viro in Coloniam pervenientes [perveniente.] , accensi sunt mutuo desiderio ad redeundum Aquisgranum [Aquisgrani.] ad ecclesiam beatæ Virginis, et sic tertio hæc beata avida devotione cappellam beatæ Virginis apud Heremitas visitavit.
CAP. XXXII.
[43] De duodus periculis magnis cum marito misericorditer liberata. [sæpius a magnis periculis tuetur.] Accidit una vice quod vir, mulier et equus intraverint [intraverunt.] quamdam naviculam parvam, et cum [aliquo add.] magno periculo per stagnum ingens et profundum navigantes. In qua navigatione, si equus per modicum recalcitrasset [calcitrasset.] , vel ad aliquod latus [se add.] inclinasset, navicula aqua hausta descendisset in profundum, et sic ipsi submersi fuissent, nisi is, cui venti et mare obediunt, eos [om.] miraculo liberasset. Nulli dubium quod [quin.] illius periculi evasio, sicut et aliorum plurimorum, obtenta est illius beatæ precibus mulieris. Tandem in itinere reversionis circa festum [SS. add.] Simonis et Judæ aquarum [latronum add.] , ac alia varia pericula perferentes, in hospitio cujusdam tornatoris, ut videbatur, cum humanitate quadam recepti sunt. Sed in contrarium res versa: crudelia homicidii arma hospes crudelis [crudeles cod.] contra suos peregrinos hospites præparavit. E quibus Deo propitio liberati insidiis, alioque interveniente et casu adveniente vectore, innoxium sanguinem, quem hospes [hostis.] domesticus prætendebat effundere, zelo justitiæ præservabat. Hunc casum miraculosum præservationis famulæ suæ Dorotheæ post novem annos ad laudem suæ matris [virtutis cod.] m, ut matri suæ Mariæ grata esset, ad memoriam revocavit.
CAP. XXXIII.
[44] De eorum ab Aquisgrano [Aquisgrani.] prima reversione ad [in.] Gdanczg [Gdantzg.] , [Tentata arctius insistit piis operibus.] et aliquibus virtutibus in genere. Circa festum sancti Martini, ætatis dominæ Dorotheæ trigesimo octavo, peragratis sanctorum locis in Danczh [Gdantzg.] reversi, ad serviendum se Deo arctius astrinxerunt. Dorothea uberius quam prius divinas habens visitationes, et luculentius tunc cognoscens Dei consolationes, cibos tunc [ex tunc.] delicatos abhorrens, affligebatur eorum odore. Cibos vero et vestes pauperum diligens, macerare ac [et.] castigare carnem suam, ac pati et despici plus quam deliciari desiderans ac [aut.] honorari, frigoris, ventorum, imbrium ac nivium æquanimiter, etiam [om.] sub divo [dio.] , vel in præforibus domus sustinuit tempestates [tempestatem.] . Et præmissa castigationum exercitia austeriora sicut tempore accrevit [accivit.] , in amore sic non tepuit, sed in eorum prævaluit acritudine et rigore. Taceo quæ spiritus nequam eo amplius sua exaggeraverat machinamenta contra hanc beatam, quanto plus suspicatus est eam armis spiritualibus adarmatam.
ANNOTATA.
a Per fratrem fuit matrimonio juncta, quia pater ab anno 1357 mortuus erat. In Processu [Pag. 69, cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 219.] legimus: Claus Schönfelt … tractavit matrimonium inter dictam matrem Dorotheam ex una, et Adalbertum ejus virum partibus ex altera… Valde difficulter obtinere potuit intentum ipsius matris Dorothee pro matrimonio consummando. Anno 1404 Nicolaus de Hohenstein, hujus olim confessarius, dixit se audivisse quod fuisset (Adalbertus) de oppido Gdantzk [Linda, part. II, pag. 123.] . Erat ei, teste Marienwerder [Ibid., pag. 143.] , artificium limationis gladiorum.
b Cfr. Vitæ Latinæ liber II, cap. 33.
c Post Simonem Grunau dicit Szembek quinque filios et filias quatuor. Quæ undenam accepta fuerint, nescio. Forte confunduntur liberi B. Dorotheæ cum liberis matris ejus: habuit enim Agatha quatuor filios et quinque filias [Vita Lat., lib. II, cap. 2.] . Lilienthalus autem, verba quædamProcessus canonizationis perperam interpretatus, filiam solam superstitem [Cfr. Vita Lindana, cap. 24.] dicit filiam unicam [Hist. B. Dorotheæ, pag. 31.] . Reliquos liberos ante annum 1384 obiisse indicatur in Vita quam edimus, capite 31, atque in Vita Germanica [Lib. I, cap. 31.] . Quod autem a quibusdam auctoribus peste absumpti dicuntur, id in antiquis historiis prorsus siletur; quamquam coævi scriptores ad annum 1383 [Johann's von Posilge Chronik, in Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 124.] ferunt pestilentiam sæviisse.
d Filia … sanctimonialis. In Commentario prævio [Num. 36. Cfr. Voigt, Gesch. Preuss., tom. V, pag. 668.] diximus eam anno 1404 adhuc fuisse superstitem. Etenim in processu Dantiscensis parochus Nicolaus de Hohenstein asserit se cognovisse unam filiam ipsius Dorotheæ, quæ nunc est monialis professa in monasterio monialium Culmensis diocesis Ordinis S. Benedicti [Linda, part. II, pag. 123.] . Quam plerique vocant Gertrudem [Cfr. Szembek, Vita B. Dorotheæ, transl. ab Ad. Turschi.] , Elisabetham vero Joannes custos ecclesiæ Pomezaniensis: quippe dixit se vidisse quod filia sua [Dorotheæ] unica, nomine Elizabeth, pronunc sacro velamine per castimoniam Deo dedita … quam longo tempore non viderat, hoc cum in ecclesiam Pomezaniensem venisset visitare matrem … per amplexus ruit in collum ejus cum fletibus pre nimio gaudio; ipsa vero… Dorothea inmobilis in oracione permanebat .. quod solacium filie parvipendit, eo quod solius conditoris solacio estuabat [Process. canon., pag.343, cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 221.] . Immo Joannes episcopus audivit ab Agatha, filia ipsius domine Dorothee: ipsam filiam induxit quod similiter se fecit recludi, prout reclusa fuit, in monasterio Oliva Ordinis Cisterciensis, diocesis Wladislaviensis [Ibid.] . Putat Lilienthal (cap. II, § 4) Agatham eamdem esse atque Gertrudem; quæ videlicet prius inclusa fuerit Ordinis Cisterciensis, et postmodum monialis Ordinis S. Benedicti.
e Ecclesiæ diversæ quas adiit B. Dorothea memorantur in Processu [Pag. 48, apud Lindam, part. II, pag. 221.] : Nicolaus parochus interrogatus in quibus locis invenit eam raptam, respondit, pluribus vicibus in ecclesia parochiali B. Mariæ in dicto oppido Gdantzk, et etiam pluries in ecclesia parochiali S. Catharinæ dicti oppidi, et in domo propria dictæ Dorotheæ. Ex testimonio Joannis Marienwerder [Cfr. infra, cap. 35, annot.] innotuit etiam ecclesia Corporis Christi. Quod hoc capite quoque dicitur de omnibus Missis, confirmavit idem confessarius anno 1404: Consuevit autem in ecclesia usque ad finem omnium Missarum permanere, quæ quasi ad meridiem communiter in Gdanzk solent continuari [Linda, part, II, pag 143.]
f Cfr. Comm. præ., num. 36.
g Ejus humilitatem prædicans Joannes Marienwerder: Se vilem, ait [Ibid., pag. 145. Cfr. Vit. Lat., lib. V, cap. 45.] , et miseram, imo miserrimam proclamavit, reputavitque se omni ministerio indignam, admirans quod aliquis hominum secum dignabatur conversari, seu ministrare aut loqui. Unde omnes ad eam accedentes et visitantes gratia visitationis, meliores, virtuosiores ac circumspectiores reputavit… Imo nec pluviæ vermiculo se ausa fuit comparare. Et hoc idem amarissimis fletibus suis confessoribus valde sæpe declaravit. Quam ægre de donis sibi collatis loqueretur, non semel dictum est [Cfr. Comm. præv., num. 48.] . Hæc ejus ad confessarios verba adjicere juvat [Vita Lat., lib. II, cap. 17.] : Ego veraciter sentio, si aliquid vobis dixero singulariter de vita mea, Dominum me depressurum ad tantam miseriam humiliationis, ut coram vobis rubore verecundiæ perfundar.
h Egressi ambo. Errat itaque Antonius de Balinghem, qui scribit: Exemplo aliarum fœminarum (jam vidua facta) familia prius disposita, cœpit peregrinari, et vilissimo peregrinæ habitu Aquisgranum … adiit [Ephemeris SS. Virginis, pag. 526, Duaci 1633. Cfr. Linda, part. II, pag. 143. Cfr. Arturus a Monasterio, Sacrum gynæceum, pag. 359.] .
i De hujus et alterius peregrinationis [Infra, cap. 41.] tempore non omnes idem sentiunt. In Vita Latina [Lib. II, cap. 44 et 46.] et in Germanica [Lib. I, cap. 30 et 33. Cfr. Vita Lind., cap. 33.] B. Dorothea dicitur suscepisse primum iter Aquisgranense anno ætatis trigesimo octavo, circa festa Pentecostes, i. e. circa diem 29 maji anni 1384, et domum rediisse eodem anno circa festum S. Martini (diem 11 novembris). Iterum autem profecti sunt anno vitæ Dorotheæ trigesimo nono, conjugii vero vigesimo secundo, circa festum S. Laurentii [Ibid., cap. 41.] , die circiter 10 augusti anni 1385; et quum ad Eremitas commorati essent per annum et dimidium, domum repetierunt [Ibid., cap. 42. Cfr. Vita Germ., lib. II, cap. 9 et 12.] , mense februario anni 1387. In quo reditu fertur B. Dorothea cum conjuge et filiola quinquenni divinitus fuisse servata. Ex hac vero historia, ait Lilienthal [Hist. B. Dorotheæ, pag. 57 et seq.] , chronologia itinerum Dorotheæ in ordinem redigi potest. Illam enim (liberationem) accidisse anno 1385 sub finem hyemis, ex duplici ratione probari potest. Primo quia in Vita Germanica (lib. II, cap. XIV) memoratur revelatio (de hoc miraculo) anno 1394 et quidem elapsis novem post hunc eventum annis, Dorotheæ facta; deinde quia filia Dorotheæ tunc quinquennis erat. Nata vero est anno 1380… Patet ergo intra annum 1383 et 1385 Dorotheam bis Aquisgranum profectam esse… Initium secundæ peregrinationis cadit in annum 1383, primæ vero in annum 1382. Hanc enim anno ætatis trigesimo octavo, illam vero trigesimo nono Dorotheam suscepisse dicunt Vitæ auctores. Hactenus Lilienthal, oblitus, credo, se antea temporis notationem in Vitis usurpatam vituperasse, et B. Dorotheæ natales retulisse ad annum 1336 [Ibid., pag. 27, 53, 54, 57.] . Sed omissa etiam hac repugnantia, ipsi assentiendum non est. Equidem postrema filia concepta… per annos decem mutuam servaverunt continentiam [Vita Lind., cap. 24.] , ad mortem usque mariti [Vita Germ., lib. I, cap. 24.] ; quæ die 3 aprilis anni 1390 accidit. Verum si non numerentur anni decem exacti, sed circiter novem cum dimidio, vitam auspicata dici poterit puella mense julio anni 1381, atque nondum sex annos nata quum editum est miraculum, mense februario, ut nos contendimus, anni 1387. Quæ circa eventum facta est revelatio, non post annos novem habita dicitur in Vitæ Germanicæ loco indicato, sed anno octavo: inde, si domum regressi sunt viatores mense februario anni 1387, inter hunc et eumdem mensem anni 1394anni sunt omnino septem, et si revelatio paulo post contigit, jure constituitur anno post eventum octavo. Haud scio an clar. Maximiliano Töppen, qui illo modo argumentatur, exciderit in alio Vitæ Germanicæ capitulo [Lib. II, cap. 13.] de revelatione scriptum esse: Dominus in memoriam revocavit bona quæ ipsi in itinere præstitit, dixitque post annos novem … et in compendio Lindano [Cap. 45.] : Deus beneficia postmodum ad memoriam reduxit, scilicet post annos novem, quando hæc revelavit: inter cætera sic dicens anno Domini MCCCXCIIII (perperam in Vita Latina MCCCXCIII). Res vero ita videntur componendæ, ut dicatur auctor, ubi annos statuit novem, spectare totum iter, immo ejus priorem partem, quæ cadit in mensem augustum 1385; ubi autem profert annos octo, spectare jam reditum, seu mensem februarium anni 1387 [Cfr. Vita Lat., lib. III, cap. 11.] .
k Ad Heremitas, ubi B. Dorothea, nisi maritus obstitisset, domicilium perpetuum sibi soli constituisset, non semel pium iter fecit. Ibi erat sacellum B. Mariæ Virgini sacrum, quod scriptor Vitæ Germanicæ positum dicit in Vinsterwald ad Rhenum [Lib. II, cap. 12.] , et Szembek in Münsterwald [Apud Lilienthal, pag. 54.] . Quanam Germaniæ parte hæc ædicula fuerit erecta, reperire non potuit Lilienthalus. Existimo fuisse templum Dominæ Nostræ ad Eremitas in Silva Nigra, quod in antiquis diplomatibus nuncupatur interdum ad Heremitas [Cfr. Hartmannus, Annales Heremi Deiparæ, pag. 60.] et a Trithemio, scriptore sæculi XV et XVI, fertur situm in silva quæ primo dicta fuit Umbrosa, et postea ad Heremitas [Cfr. Trithemii Opera, De viris illustr. O. S. B., lib. III, cap. 225, pag. 100, edit a Busæo.] . Jam vero Umbrosa silva idem ferme significat ac Vinsterwald seu Finsterwald: nomen etiam Münsterwald apparet in hac, quæ non raro occurrit, monasterii appellatione: cœnobium silvestre.
l Narratur etiam in Vita Germanica [Lib. I, cap. 31.] quomodo post iter unius diei ad hospitiumquoddam diverterint; advenerit eodem mulier equitans, quæ Eremitas peteret; hanc vero per viam lutosam secuta sit B. Dorothea, ob magnum suum in Deiparam studium.
m Ad laudem suæ Matris: quippe dixit: “ Debes ad laudem Matris meæ, quod tibi accidit, enarrare, ut ei servientes cognoscant se mihi per hoc gratum exhibuisse famulatum. Ego enim tibi propter merita Matris meæ in periculis affui, et cum marito tuo tam a submersione quam ab interfectione præservavi [Vita Lat., lib. I, cap. 32.] .”
CAPUT TERTIUM.
De B. Dorotheæ cordis extractione et intima conjunctione cum Deo.
Mira tolerantia in itinere ad Eremitas. Romana peregrinatio. Sancta
vidua migrat Quidzinum.
CAP. XXXIV.
De cordis ejus extractione, bene magnifico opere Dei. [Cor ejus a Christo extrahitur et aliud ei datur.] Quod Dominus pollicitus est se daturum per prophetam Ezechielem dicentem: Dabo vobis cor novum, et spiritum novum ponam in medio vestri, et faciam ut in præceptis meis ambuletis, et judicia mea custodiatis et operemini, adimpletum est in hac Dei famula. Accidit quadam die a [vice] ante festum Purificationis B. Virginis, quasi octo diebus præcedentibus, quod valide plus aliis temporibus a spiritu diffidentiæ ipsa Dorothea tentabatur. Fervorem tentationis suæ conquerens ante altare Virginis gloriosæ, ipsi Virgini pro ablatione ejusdem seu alleviatione offerens devotissime quinquaginta salutationes angelicas flexis genibus, et illas Virgini gloriosæ humiliter supplicans commendavit; et dum propter adstantium multitudinem diutius incumbere non valuit genuflexionibus, sed pressura arctata ad surgendum in medio multitudinis, Dominus Jesus, amator ejus mirificus, cor ejus vetus extraxit [extinxit.] in locum illius cor novum et accensum fervide [ferv. a.] intrusit. Sensit tunc Dorothea, a sensibus exterioribus alienata, et supra se elevata, sibi cor extrahi, et in locum illius quamdam massam carneam totaliter ignitam poni; in cujus susceptione delectabatur tam magnifice, quod hoc non vuluit alicui tunc temporis enarrare. Hujus cordis extractionis [extractiones cod.] a Domino factæ fuerunt concomitantia numero [vertute add.] et pretiositate inæstimabiliter magna. Statim enim omnium præcedentium donorum charismata, charitate ardenti fulcita et notabiliter aucta, ad magnum gradum perfectionis ascenderunt. Nam Dominus extrahendo sibi cor, multorum bonorum effectivam tribuit charitatem, quam in ultimo ætatis suæ anno [anno vitæ suæ.] notificavit, sic inquiens: “Prima charitas quam dedi tibi, quando cor extraxi [attraxi.] , erat supereffluens charitas, immensurabilis et valde magna. Hæc etiam nominatur [nom. e.] charitas satians, suavificans, bene ordinata, bene sapida, bene odorifera, fructuosa, inseparabilis, insuperabilis et immortalis. Tunc quidem non scivisti aliud, præ deliciarum spiritualium et [ac.] gaudiorum affluentia, nisi quod esses in vita æterna, fuistique extemplo in hominem alterum mutata, et respectu eorum quæ prius novisti, tunc superabundanter litterata, salubriter et instructa.” Ibi tunc animæ ejus erat cum Domino intima conversatio [osculi.] , omnium exteriorum oblivio, intellectus illustratio, oscula [osculi.] , et amplexus animæ cum Christo spiritualiter sensibilis perceptio; vocis Domini Dei loquentis interius et aliquando exterius aperta auditio, mysteriorum sanctorum visio et contemplatio, et quomodo in hoc sæculo sanctæ [sancte.] vixerant, subita instructio. In illa hora momentanea, qua sensit spiritum suum elevari supra se, sensus interiores aperiri et intellectum suum quadam luce perlucida et supernaturali illustrari, omnia præscripta sunt aucta, et ipsa perfectius est de vita sanctorum instructa [perf. de v. s. ins. est.] , quam ab homine docto informata assidue per unum annum didicisset. Docuit eam multa alia ad perfectionem vitæ suæ necessaria [nec. ad p. v. s.] Dominus [Jesus add.] : videlicet [om.] humilitatem, renuntiationem, paupertatem, etc., ita quod de cætero in alterum hominem deberet mutari. An illa cordis extractio et alterius intrusio sit [aut fuit add.] solummodo alteratio naturæ, non mutatio substantiæ, ille novit qui cor ejus renovavit, et secundum modum utrumque potuit renovare b.
CAP. XXXV.
[46] De aliquibus aliis cordis ejus extractionem sequentibus. [Quotidie Dei alloquio fruitur.] Præter ea quæ tacta sunt, habuit siquidem post hoc [semper add.] lucidam cognitionem, fervidam dilectionem et Domini Dei sui jucundam fruitionem; frequenter mentis excessum passa, lumine spirituali [supernaturali.] illuminata, multa cognovit mysteria in cœlo et in terra, quæ aliquando imaginarie, aliquando intellectualiter, sine aliqua rei creatæ effigie prospexit. Et vocem Domini quotidie audivit, uno tamen tempore purius et validius quam alio. Et si aliqua die vocem Domini non audisset, hoc sine magna tristitia perferre non potuisset, et æstimasset se peccatum per illam diem [diem illum.] evitare non valuisse; ad minus eam acidia [acedia.] aggravasset. Item illico post prædicta sentimenta atque Domini documenta, ea quæ prius ab ea fuerunt æstimata multum cara, effecta sunt [affecta fuit.] sibi odiosa, ea reputans quasi fumum [fimum.] ; ejusque vita a Domino illico [om.] excitata, excellenter magno lumine illustrata ac charitate ferventer ardente decorata acceptabiliter valde. Tunc cœpit lucere coram Domino, cui bene placuit, et ait: “Tu bajulasti te retro in dorso, et alios [dor., alios vero.] ante te, quos plus quam te hucusque considerasti. Nunc autem debes teipsam ante teipsam inspiciens statuere, et quomodo sis disposita interius, contemplari. Memorare retroacti temporis totius vitæ tuæ, diligenter intuendo qualiter sit expensum, quid mali et [aut.] boni [in ipsa add.] sit actum, vel omissum, ut corrigibilia lima pœnitentiæ possis corrigere, mihi sancte vivere et placere.” Ipsa a Domino sic instructa, seipsam ante oculos statuens et se luculenter contemplans, cognovit in se aliqua Deo esse [om.] displicibilia; quantoque diligentius se contemplabatur, tanto clarius quod sibi erat malum, nocivum et inutile, cognoscebat. Ideo ab illo tempore, Domino Deo ipsam docente, incepit confiteri de omni tempore vitæ suæ non quidem de novo, quia aliquoties prius singula sua peccata, quæ occurrebant memoriæ, corde contrito et uberrimis fletibus est confessa; sed novo modo, in spiritu mentis renovata, quemadmodum a Domino informabatur, sic confitebatur. Dominus enim per præsentiam suam et [ac.] gratiam affuit illi [ei.] assidue, docens eam peccata cognoscere, eorum pensare gravitatem et multitudinem, et per aperta verba exprimere confessori. Docebat autem eam Dominus circa res singulas cum quibus occupabatur, confiteri, nec lotionem unius scutellæ præteriit absque cognitione unius [alicujus.] peccati præsentis aut [ac cod.] præteriti, quod tunc [sic.] docta fuit a Domino confiteri. Confessiones omnium [om.] suorum peccaminum tam diu continuavit, quousque a Spiritu Sancto testimonium habuit quod peccata sua singula sibi essent misericorditer indulta. Quo testimonio habito, consecuta est spem firmam, animam suam a corpore resolutam cœlum posse sine ullo [moræ.] dispendio penetrare. Antequam autem a Spiritu Sancto testimonium [test. a S. S.] et spem certam obtinuit, hujusmodi confessiones suas bene quinque annis continuavit: infra quos Dominus Deus piissimus consolator [cons. p.] , mittens sponsæ suæ præelectæ, propter peccata licet minuta excellenter constristatæ, Spiritum Sanctum in solatium spirituale [speciale.] , a cordis extractione duobus annis dominica Quinquagesimæ c, luculenter illuminata, sibi ipsi tunc [primo add.] fuit transparens et pervia, valuitque in se tanquam per crystallum minutissimum, imo etiam [minutissima etiam.] peccata sua singula, videre. Ab isto anno, ætatis suæ quadragesimo primo [quadr. pr. om.] , usque ad finem vitæ suæ [ferventioribus add.] , ut frequenter lumine cœlesti [suspercœlesti l.] illustrata, suis ipsa spiritualibus oculis fuit pervia et transparens.
[47] [et suavioribus in dies gaudiis.] Ab eodem etiam tempore, in quo cor sibi fuit extractum, usque ad finem vitæ suæ ferventioribus aspirabat, quam prius, desideriis videre d et percipere Eucharistiæ sacramentum. Ferventissime desideravit pervenire ad cœlum, ibi Christum Dominum suum amplecti sponsum, qui eam [in add.] charitate vulnerans quotidie quinque e spiculis magni amoris, aliquando cuspidibus magnæ [validæ.] dilectionis, et aliquando lanceis permagnæ charitatis cor ejus vulneravit. Et in hujusmodi sagittarum immissione nunc dolorem, nunc dulcorem, nunc languorem, nunc amorem, et aliquando omnia ista simul mentis percipiens sensibus, tam in anima quam in corde [corpore.] acribus doloribus affligebatur, et animo [anima.] sursum avidius ferebatur. Frequenter mentis excessum magis longum quam prius patiebatur. Dominus divitias bonitatis suæ largius ac luculentius quam prius ei ostendens, tribuit cordis jubilum, et lumen illuminans intellectivum [intellectum.] . Quæ sæpissime ineffabiliter suavibus mentis repleta deliciis, tanta replebatur delectatione, unde sibi erat tam bene, quod tota tremula non valuit stare, non ambulare, nec sedere, neque jacere in quiete; sed quietis impatiens, nunc movit se ad standum, nunc ad sedendum, nunc ad jacendum, convolvens manus et involvens ex nimiis deliciis, amoribus et gaudiis, sicuti homines faciunt in miseriis constituti et excellenter contristati.
CAP. XXXVI.
[48] Quod [Quomodo.] beata Virgo projecit quoddam valde delectabile inter ejus brachia. [B. Virgo donat quasi Filium suum ei.] Nocte prima vel secunda sequente festum Purificationis supradictum, post communionem devotis precibus [post add.] accedens ad beatam Virginem valde ardenter desiderans, humiliter supplicavit ut filium suum dulcissimum [dilectissimum.] sibi tribuens non negaret. Postquam desideriis ferventissimis orationes multiplicasset, inter alia sic beatam Virginem est allocuta: “O Virgo dulcissima [dilectissima.] , gloriosa Dei mater, super omnes benedicta, præsenta, ostende et tribue mihi tuum filium dulcissimum [dilectissimum.] ! Nullum quidem ex hoc patieris detrimentum. Quando obtulisti illum in templo [eum in templum.] , justum Simeonem illum in ulnas [S. in uln. ipsum.] percipere permisisti, et eum prius ad præsepium reclinatum pastoribus et tribus regibus ostendisti. Obsecro, exaudi me propter misericordiam tibi a Domino, et pastoribus a te ac regibus impensam.” Tandem post multa alia deprecatoria [supplicatoria.] et [ac.] blanditoria verba ex incendio divini amoris ad Virginem directa, fuit misericorditer exaudita a matre Dei, quæ projecit quoddam delectabile inter brachia ejus. Quod ipsa grate ac cum magna delectatione suscipiens, igne charitatis fuit divinæ [div. f.] inflammata, et ineffabili gaudio repleta; in quo multis diebus permanens dicebat ex amore: [ex a. d.] “O dilecta rosa, vide [ride, ride.] rosa atque delicata!” Hoc dictum omittere non valens [valuit.] , multis diebus assidue iterabat. Cujus iteratio cordi ejus delectationem et dulcedinem afferebat.
CAP. XXXVII.
[49] Quod [Quomodo.] Dominus Jesus docuit eam intendere vitæ contemplativæ. [Domino loquenti attendere docetur.] Alia nocte voci Domini grandi [interius et exterius insonanti add.] non curabat intendere; nondum enim sciebat quid hoc esset; sed more [majore cod.] solito conabatur orare, venias multiplicare, disciplinas et afflictiones [afflictionis cod.] corporis exercere. Tunc vox Domini ad eam dicebat: “Noli multum currendo te fatigare, nec debes orando multum clamare; sed in silentio quiescens, voci meæ attende [att. v. m.] , et percipe gustum vitæ contemplativæ salutiferum et suavem.” Hoc dicto, statim ejus anima, ut dilectus locutus est, liquefacta et super seipsam elevata per mentis excessum, in contemplatione ad horas quinque est suspensa. Post quas indicibili repleta gaudio ad se reversa, per multos dies ex dulcedine in contemplatione hausta hujusmodi protulit verba: “O Domine, rore tuo benedic me. Is qui creavit de nihilo universas [un. d. n.] creaturas, benedicat me. Is, qui totum genus humanum redemit [red. hum.] in cruce, benedicere me dignetur [dig. m. b.] . Benedictus Spiritus Sanctus dignetur me benedicere, omnium virtutum tribuere augmentum, omnium donorum ac beatitudinum gradum attingere perfectum.” Hujusmodi oratiunculam per plures dies dicens corde devoto atque læto, jucundabatur; nec quid aliud facile [faciliter quid al.] , nisi cum difficultate, loqui potuit, etiam tunc quando numerum suarum studuit persolvere orationum. Dominus Jesus, ejus sponsus dulcissimus, revelavit ei orationes favo mellis dulciores, cantica dulcisona [dulcissima.] , et alia multa vitæ spiritualis ædificatoria documenta, sacræ Scripturæ tam consona, quod nullus in sacra pagina doctus valeat ea reprehendere; tam nectarea, quod nullus devotorum debet in eis fastidire. De quibus et multis aliis postea copiosius dicetur in locis suis propriis, Domino [Deo.] concedente.
CAP. XXXVIII.
[50] Qualiter hoc nomen Jesus sibi fuit dulcissimum. Hoc tamen Jesus benedictm fuit ei dulcissimum. [Amore flagrat audito nomine Jesu.] Unde multoties accidit, quando hoc nomen Jesus Christus audivit in Missis ac [aut.] horis canonicis, seu alias, igne accendebatur divino quasi facula. Et sic tota liquefacta alienabatur frequentius a semetipsa. Semel quarta feria Paschæ eodem anno f, quidam devotus sacerdos, dum horas matutinas persolveret, concludens [mat. concluderet dicens.] per Dominum nostrum Jesum Christum, tunc sibi apparebat quod nomen Domini Jesu Christi, quod in corde gestabat, et quod ille cantans [constans.] proferebat, sibi mutuo obviarent, ac conjuncta simul cor ejus tam intime penetrarent [ac c.-penetrarent om.] , ac si sagitta immissa esset præacuta. Ipsa tota ex hoc inflammata, hoc nomen Jesus firmius impressum, amabilius et fluentius [ferventius.] retinebat. Idem eodem die accidit in Missa alterius sacerdotis, nomen Jesu Christi cum reverentia proferentis. Hoc specialiter Dominus Jesus Christus [Dom. omnipotens.] sæpe et magnifice fecerat, postquam [priusquam.] cor ejus extraxerat. Revera sæpissime sibi tam bene [R. tam sæp. s. tam bene.] erat ex divina assistentia, ac si esset in vita æterna. Cantus ab extra auditus sibi extitit ad intima tam dulcisonus [dulcis sonus.] , hoc operante vigore gratiæ, ac si fuisset cantus vitæ sempiternæ, quem dixit se post cordis extractionem multoties audivisse. Quamdiu fuit [fuerat.] in tali exuberante gratia, tunc hoc nomen Jesus Christus, quando cantando nominabatur in ecclesia, extemplo penetravit cordis ejus intima, suaviter afficiens, et nihilominus totalitatem cordis sic vendicans, quod, nisi cum cantantibus cantasset hoc nomen Jesus Christus, cor ejus ex amore tabescens, prout sibi videbatur, per medium crepuisset g.
CAP. XXXIX.
[51] De quibusdam gratuitis [om.] perceptionis [perceptionibus.] divinæ visitationis. [Sentit Deum adesse,] Quotiescumque ipsa Dorothea in tam salubri divinæ suavitatis perceptione, ut præmissum est, a Deo se senserat visitari, in ea erat tanta charismatum [chrismatum.] spiritualium redundantia, quod anima ejus suaviter ardebat, ardenter inflammabatur, et tunc tam ex delectatione fruitionis [fru. d.] quam ex [om.] charitatis inflammatione per mentis extasim et contemplationem, nunc ad sponsi aspectum, nunc ad ejus osculum, nunc ad amplexus, nunc ad suave susurrium, nunc ad ejus interius cubiculum de sponsi dignativa gratia est admissa. Qui ipsam inhabitans se præbuit ei aliquando visibilem, aliquando palpabilem, aliquando amplexibilem [amplexabilem.] , aliquando osculabilem per charitatem nimiam inflammatam. Sensit etiam vivacitatem sensuum interiorum, gratia Domini adjuta, adventum Patris et Filii et Spiritus eam ineffabiliter lætificantes, et in anima ejus cœnam magnam, et permagnificum convivium cum multis jucundissimis apparatibus facientes. De his plenius in tractatibus revelationum divinarum habitarum ad sponsam h. Ex deliciarum [spiritualium add.] abundantia ejus anima sæpe liquefacta, non solum efficiebatur fluida, sed fuit sæpissime taliter absorpta, quod si totus mundus fuisset suus, et ipsum in mari periclitantem conspexisset, unica corporis sui versione eripere non curasset, nec dare liberationi [liberationem.] operam valuisset. Anima tunc ejus [ejus t.] alienabatur a corde [corpore.] , Domino conjuncta fruitive. Post cujus reditum ubertim et dulciter flens ferventibus [fruentibus cod.] conabatur desideriis, ut anima illic rediret ubi mirabiliter delectata, charitate ardente et desiderio æstuante fuerat inflammata. Quamquam non cognosceret distincte qualiter in excessu mentis anima Deo conjungitur fruitive, de hoc tamen postea salubriter et distincte [distinctius.] seu clarius est instructa.
[52] [et ad eum rapitur domi et foris.] Multoties habuit tam magnum amorem et gaudium, quod ad se non valuit cibum sumere [suscipere.] , neque [nec.] potum; et sic aliquando cum se ad sumendum cibum ad mensam [in mensa.] cum aliis collocasset, et largiter aliqua specie amoris a Domino beatificata [beneficiata.] fuisset, ut puta, in amore languente, ardente, bulliente, scatente, vulnerante [volverante cod.] , inebriante vel aliquo alio, quorum [quarum.] habuit distinctissimam directam [differentiam et.] experientiam, juxta suos varios effectus, ut infra dicetur, aliquoties tantis replebatur deliciis, quod citissime a mensa currens, et ad commodum aliquod declinans, se alicubi reclinavit. Aliquando etiam deliciarum præventa pondere, a mensa non valuit recedere, vel ab alio loco in quo erat, sed ibi oportuit eam permanere. Unde quadam die, eodem anno quo cor fuit sibi [sibi f.] extractum, ascendit cum quibusdam ad monasterium Carthusiensium [Carthusiense] cumque extra monasterii septa conspexisset habitacula eorum, tanquam tabernacula Jacob distincte situata, et divina charitate inflammata Missæ devote interesset, tanta exuberantia deliciarum [del. ex.] spiritualium replebatur, quod tota liquefacta cum difficultate de cappella in qua audivit divina, ad vicinam declinavit habitationem. Accessit cum Domino ad lectum, manens cum eodem in eodem [in e. cum e.] usque ad crepusculum vespertinum, non valens se corporaliter movere de loco ad locum, nec loqui aliquod verbum, nec aliquem corporalem sumere [nec corp. sum. ullum.] cibum. Comites vero viæ hoc [hæc.] videntes, eam corporaliter infirmari æstimantes, species frustra imposuerunt ori ejus, hortantes eam ne confiteri negligeret [ne se neg. c.] . At [Ac cod.] religiosi aliqui eam ex charitate visitantes, quoties ibi erant, toties eos Dominus beneficabat [beneficiabat.] aliquo munere gratiæ, eos trahens ad se, et dulcedine præsuavi.
CAP. XL.
[53] Qualiter severius aliquando fuerat a Domino reprehensa. [Objurgatur a Domino ob defectus suos,] Dominus ejus peccata licet parva et negligentias, eam suo lumine circumfulgens, ei ad memoriam revelando reduxit, et luculenter ostendit quod non fuerat pure et sancte conversata, in oratione non plene attenta, in obedientia non suaviter devota, in sermone non sufficienter circumspecta; ita quod [itaque cod.] verba ejus aliquando fuerunt vel apparuerunt falsa, injuriosa, lasciva, adulatoria, detrectoria [detractoria.] , vel elata. Ita objiciens ei Dominus dicebat: “Tu [Cum cod.] scis te nomine fuisse christianam, et vitam non habuisse christianam, me imitando. Nam scis me veram habuisse humilitatem [hum. h.] , non leviter cucurrisse, non levitatem ac [aut.] lasciviam exercuisse; paupertatem, despectionem, tristitiam et tribulationem, exilium et passionem sustinuisse. Tu autem circa exteriora occupata, non sufficienter custodisti teipsam in prædictis, perfecte [perficere.] me imitando, et te derelinquendo. Nec vitasti totaliter prohibita, nec peregisti similiter imperata.” Tali modo [improbando add.] improperando objecit ei mala quæ commiserat [commisit.] , bona quæ neglexit, virtutes quas non habuit, et desideria ac fructus virtutum quibus caruit; et inter alia multa objiciens dicebat: “Tu [Cum cod.] scis tu [om.] in mundo esse corruptionem et res perituras, in cœlo vero incorruptionem et res permansuras. Tu scis hic miseriam esse et tribulationem, ibi autem felicitatem esse [esse f.] et consolationem. Tu scis hic esse tristitiam et dolorem, ibi autem esse lætitiam et dulcorem. Tu scis hic esse bella tentationum, pericula et insecuritatem; ibi autem pacis esse [om.] pulchritudinem, pacata esse omnia et securitatem. Tu scis hic esse infamiam et pudorem, ibi vero gloriam et honorem. Tu scis hanc [hic.] non esse manentem civitatem, ibi vero permanentiam esse et stabilitatem. Quare ergo te negligis, et ad illam primam [patriam.] , in qua scis esse omnium bonorum abundantiam, totis viribus non tendis?” Hæc et multa alia reprehensive famulæ suæ Domino Deo objiciente, illa sedit in mærore, singultuose flens, ejulans; et alta suspiria trahens clamavit ad Dominum pro indulgentia suorum peccatorum, humiliter rogitans ut sibi parceret, et [om.] gratiam redderet, et adjutorium præberet, ne deinceps ipsum offenderet, sed semper secum [sec. s.] juxta suum beneplacitum permaneret.
[54] [et invitatur ad viam cœli arctam.] Postquam hujusmodi fletum et ejulatum tamdiu continuavit, quod quasi arida apparuit, non valens plures lacrymas effundere: vehemens enim dolor, exactor importunus, tam multas [vilbas cod.] multoties expresserat lacrymas, quod tunc plures effundere non habebat; tandem piissimus Jesus misericordia motus, aspiciens afflictionem sponsæ suæ, et [eam add.] ita debilitatam, intraxit ad magnam dulcedinis consolationem. Claro suo circumfulgens lumine, dixit ei, supernaturaliter in corpore et anima illustratæ: “Circumspice et attende; tu namque nondum venisti ita remote a mundo, quando [quin.] possis secundum liberi arbitrii facultatem tui [tui. f.] adhuc recedere ad dexteram [retrocedere ad dextram.] , vel ad sinistram, prout tibi placuerit, declinare. Ecce trium datur tibi optio viarum: unam elige ex his, quam volueris: via dextera vadit ad purgatorium, sinistra ad infernum, tertia directe [directa.] incedens est ducens in cœlum. Si hanc tertiam [dexteram cod.] viam elegeris, et indeclinabiliter in ea ambulaveris, de virtute progrediens in virtutem, ego te [et.] juvare volo fideliter. Tu autem profectum virtutis tuæ ac progressum stando super me figere debes immobiliter, nec in aliquo declinare.” At ipsa voluntatem Domini tunc intelligens, ut in via tertia ambularet, suppliciter Dominum [Deum.] rogavit, quatenus eam adjuvaret, quia desiderium haberet fervidum, et paratum animum sequendi eum per viam rectam, et mediante suo adjutorio ejus sanctam perficere voluntatem.
CAP. XLI.
[55] De quibusdam exemplis magnæ ejus patientiæ. Cum adesset annus vitæ Dorotheæ trigesimus nonus, [In itinere pio ad Vinsterwald,] conjugii vero vigesimus secundus, consideravit vir suus, non esse tutum cum illis commorari, seu inter illos [seu i. i. com.] , cum quibus prius conversatus consuevit tempus suum et res inutiliter consumere. A quorum societate difficulter [difficile.] sibi videbatur se posse abstrahere, et a consuetis cohihere [cohiberi cod.] . Unde ordinatis bonis et rebus [reb. e. b.] suis circa festum sancti Laurentii, assumptis uxore et filia superstite, animo peregrinandi Aquisgrani ad beatam Virginem, et postmodum apud Heremitas nomine Vinstirwalt [Vinsterwald et sic deinc.] iter arripuere. Cujus sanctæ [secundæ.] peregrinationis ad Heremitas felix ipsa Dorothea potissima erat causa, ut extra cognationem et insolentis mundi strepitum maritum suum convenientius Deo [Domino.] lucrifaceret, et se cum illo quietius stabiliret. Factum est ut in transitu illo usque ad Anachoretas [Anachoritas cod.] novem septimanarum tempus consumerent [consumeret cod.] , propter varios timores et pericula, quæ tunc per terras per quas iverant, magna erant; itaque [ita quod.] urgentibus periculis latronum et hostium, coacti sunt inter agmina pecudum, et in cœmeteriis aliquoties diurnis et nocturnis temporibus hospitari. Intra dictas novem septimanas fuit ipsa Dei famula in continuis laboribus, horroribus et doloribus, qualiter maritum suum [om.] vetulum, et filiam suam infantem, se tota Deo [Domino.] credita, perduceret, et salvis rebus. Propter enim sollicitudinem quam provide inter hos turbines periculorum gerebat, somnus ab ejus oculis fugiebat, nullum diem habuit consolationis toto illo tempore corporaliter.
[56] [a Deo recreata, fert patienter spoliationem,] Unam autem sibi reputavit [una autem quam rep. sibi.] consolatoriam spiritualiter, in qua [inquam.] spoliati fuerunt rebus omnibus [omn. r.] suis, et vir graviter vulneratus a prædonibus, qui currum cum equis, vestes et pecunias abstulerunt, ipsi Dei famulæ ejusque filiæ non relinquentes nisi unam exilem et parvam tunicam et camisiam cuilibet, cum spolio abeuntes. Quare autem ista dies fuerit [fuit] consolationis, ipsa causam dedit, quia prædonibus auferentibus prædicta, ipsa sedebat in curru magnifice beneficiata a Domino, in limpida contemplatione divinitatis suspensa; sanctissimæ Trinitatis speculum tunc inspexit absoluta ab omni creaturarum imagine, solum Deum contemplans, tam affluenti divinæ bonitatis dulcedine repleta, quod omnium exteriorum oblita, sibi de rebus transitoriis nulla inerat cura: sicque ineffabiliter et in culmine charitatis alto a Domino stabilita [stab. a D] , sperabat quod cunctis diebus vitæ suæ, bonis transitoriis et omni consolatione temporali [temp. c.] carens propter Dominum, panem cum gaudio spiritus esset ostiatim petitura. Et tunc [tum.] hoc plus sibi [sib. p.] acceptum fuisset, quam quod multum in rebus transitoriis abundasset. Conducens maritum suum vulneratum cum filia parvula in unum oppidum marchiæ, propinquum loco in quo fuerant spoliati, cogitavit quomodo virum et filiam a se ad partes [Patres.] remitteret: et quod ipsa pauper et mendica extra partes suas vellet permanere, videre et vacare quoniam [quam.] suavis est Dominus, cujus suavitatem jam gustaverat spiritus ejus. Viro nolente regredi, sed progredi, et attentare [volente add.] num [an.] res ablatas recuperare posset: audierat enim quod spoliatores sui essent in oppido alio [al. op.] detenti; sed quia nequiverat [quod nequierat.] in persona propria, coegit Christi famulam, uxorem suam, cui adjunxerat famulum, ut iret et repeteret asportata. Illa timore Dei fundata, compassione pia, revera pudica et verecunda, maluisset propter amorem Dei omnibus caruisse, quam rerum ablatarum exactrix esse isto modo, propter propositum sanctæ paupertatis. Sed quia congrue mandatis viri obsistere nequivit, venit ad locum captivitatis cum famulo, et invenit eos detentos; quibus valde compatiens, non institit ut punirentur, sed ut illæsi dimitterentur. Et cum essent circa locum captivitatis mulierculæ publicæ, aliquæ eam inculpantes dicebant: “Tu deseris proprium maritum jam [tam.] vetulum, ut possis cum servo tuo [om.] juvene explere tuum desiderium.” Aliæ vero eam compatientes [comp. e.] excusabant; multisque ibi existentibus, facti sunt spectaculum. Qui ambos, scilicet Dorotheam et servum, intuentes, et eos [eam cod.] suspectos habentes digito obmurmurabant [demonstrabant.] . Hujus ludibrii causa [om.] fuit et [om.] occasio, quod [quia.] Dorothea erat juvenis i et pulchra facie videbatur. Quæ, Domino eam interius consolante, gaudenter omnia sufferebat. Unde dicti spoliatores videntes vicinum interitum, nisi ablata restituerent, eis restituere promittebant. Mulier hæc pudica eos sequebatur per sylvas et campos audacter nudis pedibus. Ipsi vero cogitaverunt eam occidere, et malum homicidii pro bono liberationis reddere; prout sibi in uno hospitio innotuit, in quo de ejus occisione conferebant k. Ipsa tamen gaudens, et in Domino plenam fiduciam habens, profecta est cum spoliatoribus.
[57] [labores, verbera, contumelias.] Rebus spoliatis a prædictis spoliatoribus obtentis, reversa est cum servo famula Dei ad virum suum. Multa alia etiam perpessa est [per. est e.] a viro, qui propter vulnera et infirmitatem suam commovibilis, propter levissima eam fortiter verberavit. Unde uno tempore filiam [aliam.] parvulam a fletu faciliter compescere non valens, validissima percussione manus vir impegit in caput ejus, ipsam [ipsamque.] tam graviter offendens, quod homines videntes ducti sunt in admirationem, et hospita in flebilem lamentationem. Ipsa vero gaudenter pertulit, licet offensio tam magna fuit [fuerit.] , quod eam senserit [senserat.] multis annis. Vir progrediens itinere suo et aurigam licentians, ipsam Dei famulam aurigam ordinavit. Quæ injunctum sibi officium humiliter et benevole implens, et per lutum in brevi tunica incedens, currum rexit, mundavit, inunxit [et unxit.] , equos adaquavit, pavit, currui adjunxit [junxit.] , et alia quæ ad aurigam pertinent, diligenter implevit: ducens in curru unicam filiam suam et maritum, per terras, sylvas, villas, oppida et civitates; in quibus gregatim homines accurrebant [occurrebant.] , admirandum videre cupientes spectaculum. Cumque intuiti fuissent maritum vetulum, ipsam vero pulchram et pudicam in rei veritate, et eorum æstimatione juvenem [inveniente cod.] , dicebant aliqui admirative, alii [aliqui.] jocose, alii derisorie: “Dilecta soror, quo proponis Joseph istum ducere? Numquid ad fontem juventutis [juventutem.] renovantem eum perducere conaris?” Hæc omnia patienter pertulit et gaudenter. In via frequenter mentis extasim passa, circa exteriora erat obliviosa. Postea ita intime fuit in Dominum tracta, et ab exterioribus abstracta, quod nullam de exterioribus valuit habere curam. Cujus causam post septem annos sibi assignavit Dominus Deus dicens: “Mansio Patris et [om.] Filii et Spiritus Sancti per inhabitantem gratiam hominem a temporalium sollicitudine liberat et impedit. Et quia tota Trinitas in te habitabat, totum cor tuum sibi attrahens vindicavit [vendicavit.] , et temporalium curam te gerere non permisit.” Post multa convicia et opprobria, latronum insidias et viarum pericula, propter guerras varias terrarum, pervenerunt ad heremitas habitantes in villa quæ dicitur Vinstirwalt. Ibi conversati sunt per annum et dimidium: [in add.] quo tempore multos homines Deo devotos, mundo mortuos, carne [carni.] mortificatos utriusque sexus cognoverunt.
CAP. XLII.
[58] De præclaris ejus virtutibus et exercitiis sanctis habitis apud heremitas. [Deo sedulo inserviens,] Cum Dorothea beata [B. Dorothea.] cum viro pervenisset ad heremitas seu cœnobitas in Vinstirwalt [Vinsterwad.] , Dominus Deus dedit famulæ suæ innumera et ineffabilia bonitatis suæ [suæ b.] beneficia ibi in se plus quam in aliis experiri. Ipsa enim orationi, meditationi et [om.] contemplationi jugiter inhærens, victus suus et somnus erant valde parci; labor vero et fletus et sudor largi, et fervidus dilectionis affectus. Esuries [sitis add.] , frigus, æstus, maritus, et spiritus nequam eam afflixerunt, sed et hæc omnia cum patientia supportavit. Et quia [quod.] tunc temporis quo ibi permanserunt, propter terrarum guerras et discordias, fiebant varia disturbia, et caristia magna, hostibus irruentibus fiebat campanarum pulsus, populorum concursus ad ecclesiam, et aliquando ab ecclesia discursus populorum. Maritus vero, his visis incommodis, sæpe contra illam sanctam impatienter agebatur [agebat.] , et tam crudeliter ac si eam vellet interficere; aliquando ex commotione volens substantiam dividere, eam derelinquere, proponens transire ad alia loca. Cor vero Dorotheæ in nullo [in nul. om.] concussum, sed erat fiduciam habens ad Dominum [Deum.] , quem fideliter invocans rogavit ut custodiret eam et virum suum. Et dum homines communiter propter præmissa inquietarentur disturbia, ipsa Dorothea a mane usque ad meridiem, et [om.] a meridie usque ad vesperam in eodem loco, sicut alias solita erat, cum Domino ipsam consolante immobilis permanebat. Cujus constantiam [constantia cod.] in bono et virtutes [virtute.] cognoscentes eam honorabant, et eam perpetuo permanere cum eis [perpetue cum e. p.] peroptabant.
[59] [miro modo fame liberatur.] Propter famem quæ ibi invaluerat, vir ejus aliquoties recesserat, quærens in oppido vicino corporaliter refici et delectari. Ipsa vero cum filia derelicta, aliquoties nisi [nec cod.] unam parvam partem panis habens, quantus est pugnus [pugnans.] , ambigebat, an comederet eam, aut [et cod.] filiæ suæ daret. Ambæ tamen comedentes saturatæ sunt, et ad integrum diem eis sufficiebat. Uno tempore ex consolationibus divinis a Deo beneficiata, quod in his immorata [minorata.] neglexit panes emere in die fori pro tota septimana, quamquam a viro fuerat ei [ei fuit.] commissum, appropinquante die crastina, in qua debebat viro cibum parare, et unde pararet [parare cod.] non invenit nisi unum frustum panis parvum, de cujus medietate coxit pulmentum, quod cum reliqua parte frusti locavit ante virum suum. De reliquiis mensæ filiam refecit, et per seipsam die illo [illa.] sine cibo libenter permansit. Vir autem non bene saturatus murmuravit, et nimia tristitia affectus, quasi desperans vacillavit; ipsa autem gaudens, spem firmam habens in Dominum, ipsius consolationem expectando. Et ecce mirum in modum institrix quædam [qu. i.] de oppido vicino, quæ vix bis Dorotheam cum marito viderat, tres panes notabiles [nobiles cod.] , et unam lagenam vini magnam miserat illis eodem die propter Dominum [prop. Deum illo eod. die.] . Quibus visis, lætata est Dei famula in Domino, ei gratias [gr. e.] agens cum marito. Maritus vero sentiens non propter suum, sed uxoris suæ meritum esse factum, eam ad vacandum Domino licentiavit, quamdiu vellet: non enim intenderet eam [eam int.] in orationibus. de cætero [de c. in or.] impedire, nec ei irasci diutius immoranti.
[60] [Invita ab Eremitis profecta,] Ibidem multas alias perpessa est a viro injurias. Etiam versuti hostis tentationum pertulit molestias, qui eam in bonis operibus infatigabiliter impugnans, ut a bono cessaret et de Domino diffideret inducere conabatur. Dominus vero piissimus ineffabilia suæ bonitatis beneficia sibi largiter tribuens, in spirituali bello confortavit. Ibidem circa heremitas commorati sunt per annum et dimidium; sed invalescente caristia et deficiente pecunia, cogitavit vir de loco recedere, et ad partes Prussiæ remeare. Dorothea vero ex magno affectu diligebat et eligebat ibi pauper et mendica [modica.] propter Dominum permanere. Unanimi ergo consilio et bona voluntate simul concordarunt [concordaverunt.] , ut Dorothea ibi permanente, ipse cum filia parva [parvula.] recedens reverteret [reverteretur.] ad suos. Hujus tractatus habiti, et consensu utriusque accedente, desideraverunt a curato, scilicet [vel.] plebano, recognitionem testimonialem. Et interim quod exspectabant in ecclesia plebanum [expectaverunt pleb. in. e.] , litterale testimonium petituri, Dorothea orans cum magna complacentia, ibi eligens et diligens permanere, tam affluentes mentis delicias tum [tunc.] a Domino accepit [percepit.] , quod exultans et jubilans a cordis risu et oris sono [sonu cod.] se non valuit continere. Tandem animo exhilarato [exhilaro cod.] , voce clara prorupit in hæc verba, quibus intendebat panem propter Deum Dominum [Dom. D.] rogare ostiatim, mendicando dicens: “Panem propter Deum [Dominum.] nostrum dilectum.” Ipsa tunc ineffabiliter lætificata, tantas supereffluentes divinæ bonitatis sensit delicias, quantas suo videre unquam prius sensit [quant. se nunquam sensisse visa est.] . Ea in tanta jubilatione sedente, et marito plebanum exspectante, mutata fuit voluntas viri. Cœpit enim dolere, quod licentiam dederat Dorotheæ. Idcirco veniente plebano, querelam deposuit contra comparem suam, quod vellet eum [eam cod.] deserere et ibi in loco permanere, instititque precibus apud plebanum, ut eam induceret ad partes secum remeandum [remeandi.] .
CAP. XLIII.
[61] De eorum ab heremitis recessu. Plebanus in lege divina instructus, [in itinere tum aliis periculis eripitur,] sciens mulieribus [mulierem.] non licere comparem suum derelinquere sine ejus expressa voluntate, idcirco induxit eam ut cum marito rediret. Quæ acquiescens, secum profecta est versus Prusziam [Prussiam.] cum magnis afflictionibus, laboribus et fatigis. Nam per diem eis quandoque in nive, quandoque in aqua et luto, aliquando in nemore periclitantibus, ac in eisdem humectatis, maculatis et fatigatis, noctis tempore oportuit eam vestes eorum lavare et ad ignem, ut [ubi.] potuit, exsiccare. Viro suo gravi somno ex itineris fatigatione [fat. i.] depresso, oportuit eam vigilare, ne damnificarentur in corporibus, neque rebus. Ut frequenter maritus per diem equitans, ducens in equo filiam suam, reliquit Dorotheam gradientem pedetentim [grad. Dorotheam pedeuntim.] , quæ a longe [utrumque add.] , prout potuit [valuit.] , sequebatur, aliquando ambulans, aliquando cursitans et sola incedens in nive [nivem.] . Quandoque in profundam foveam decidit [cecidit.] , et non erat homo qui eam eriperet et adjuvaret. Et aliquando per loca periculosa quoad latrones et prædones, vel aquarum inundationes, retro manens gradiebatur, a viro suo et ab [om.] hominibus desolata. Aliquando propter viarum discrimina maritus equum vendidit, et tunc nec currum nec navem inveniens, pariter cum ea ambulavit. Et quia maritus senex erat ac [om.] debilis, et grandævus, vestes suas senio confectus ferre non valens, superposuit [supposuit.] uxori, quæ ponderositate earum valde gravata, admodum laboriose [ear. supra modum gravata, valde lab.] et cum nimia difficultate incessit, et in tantum vires [inc., interim vir.] exhausit suas, quod ex hoc sensit se annis pluribus gravatam [aggravatam.] . In omnibus tamen præmissis Dominus ancillam suam multipliciter est consolatus. Qui consolationis beneficia ei impensa sibi postmodum ad memoriam reduxit, scilicet post annos novem, quando hoc [hæc.] revelavit, inter cætera sic dicens anno Domini 1394: “Recogita quam bene fueris a me [a me f.] gubernata, quando per campos et sylvas, in luto, aqua et nive cucurristi [incurristi.] , nullam habens ab extra consolationem. Et quamvis ab hominibus sic fueris derelicta, attamen non fuisti propter hoc contristata, nec inordinata sollicitudine vexata, nec propter viarum laborem nec [om.] ob [et.] fatigam fuisti ad munera gratiæ indisposita, sed habilis ad illa.”
CAP. XLIV.
[62] Quomodo a submersione fuerit miraculose [fuerunt m. liberati.] liberata. [tum submersioni.] [In reditu eorum per aquam add.] In glacie eis transeuntibus, cum magna difficultate et fatigatione laborantibus, a civitate Horburg versus Hamburg, advenit vehiculum habens tres equos ante se, cujus auriga, conventione facta, eos susceptos ad vehiculum duxit per aliquod glaciei spatium. In qua hinc inde aqua per foramina scatens videbatur ascendere, et hoc fragilitatem glaciei declarabat. Per glaciem vero auriga vehiculi ludens cum socio currebat, minas equis [equos cod.] vehiculi inclamando, et aliquando flagello verberando, et aliquando baculo jactando. Tandem equus medius inter tres vehiculum [secundum ordinem add.] præcedentes, fracta glacie, pegit [peregit cod.] in aqua. Hoc considerans maritus dixit ad uxorem stupefactus: “Cito de vehiculo supra recedite.” Hoc Dorothea audiens, et de casu equi nihil sciens, Domino inspirante, acceptis saccis et baculis in manu sinistra, et filia parvula in manu dextera, velocissime de vehiculo recedens, ad genua sua procidit [rec. procidit in faciem et genua, eventus futuri ignara. Modo consimili vir de vehiculo cecidit et ad genua sua procidit.] . Cum Dorothea sic jaceret, post festinatum descensum de parte posteriori vehiculi, illico retrospiciens, non vidit nisi partem ultimam vehiculi, equis et [ac.] parte vehiculi reliqua jam aqua tectis, qui ibi perierunt. Per tempus tamen in lacuna per equos fracta apparuerunt eorum ora [ossa cod.] ; ad quos vir repens appropinquabat, ut eos, si possibile esset, de submersione liberaret. Ipse tamen ex nimia frigoris afflictione et propria debilitate, non fuisset potens de glacie seipsum [seipsum de gl.] sine alterius adminiculo extrahere [elevare.] : quem mulier apprehendens pedibus [ped. a.] , jam madidatum cum difficultate a lacuna retraxit, et super pedes [eum add.] statuens, ipsum una manu, et filiam parvulam cum altera manu iterum cum magna difficultate et periculo per glaciem usque ad littus perduxit: et sic salvatus est vir debilis per mulierem fidelem. Eis ad aggerem pervenientibus, dixit filia parvula quinquennis, quæ [om.] in glacie existens, nihil dixit [hæc verba loco nih. d.] : “O mater, non oportet vos putare quod me juveritis ut velocius de vehiculo descenderem, et a submersione liberarer: sed dilecta Virgo Maria, Domini mater [Mat. D. mihi.] , in adjutorium venit, et cum impetu me de vehiculo trahens, et ad glaciem me collocans, descensu [descenso cod.] festinato a submersione liberavit.” Et adjecit: “Nos poterimus bene Deo esse grati, et enarrare quod de novo hodie sumus nati.” Mater volens filiæ constantiam examinare dicebat: “Quare te dicis a dilecta Domini matre tractam, cum ego te traxerim, et manu mea te a vehiculo removerim?” Ipsa e contrario constanter asserebat, et matri resistens dicebat: “Ego utique vidi dilectam Mariam matrem Domini venientem, et me de vehiculo cum impetu rapientem.” De isto miraculo Dominus post aliquot [aliquos.] annos dixit Dorotheæ revelando, quod eos a submersione tunc liberans majus miraculum egerit, quam tunc quando cor Dorotheæ extraxit l.
CAP. XLV.
[63] De reditu eorum in Gdanczh [Gdantzg.] , ubi frequenter rapiebatur, [Rebus divinis intenta, extraneas aliquando negligit,] et multa propter hoc a viro patiebatur. Cum pervenisset in Gdanczh [Gdantzg.] mulier mirifice devota, quæsivit, ubi valuit, diversiuncula [diverticula.] , ut posset esse sola cum solo suo sponso Christo Domino, et exclusis hominum tumultibus, stratum suæ conscientiæ frequentius posset irrigare. Nec corpori suo voluit parcere a genuflexionibus et [om.] afflictionibus, et vulnerationibus, sed fortius prævaluit contra carnem. Ædificabatur sibi [et viro add.] domuncula m, ad quam a viro aliquoties missa, ut quidpiam ageret operis [quodpiam op. ag.] , quæ transiens quandoque ter rediit, nec commissum sibi factum expedivit. Ita enim erat cum Domino occupata, quod exteriorum rerum immemor, rarissime implere valuit imperata. Aliquando ipsam domunculam intrans, ipsam se retro januam locavit [intrante loc. se retr. j.] , et Dominus statim recepit animam ejus ad se per mentis excessum; et ita in aliis locis sæpe actum est. Quæ sic inventa a viro aliquando percutiebatur, aliquando quasi pigra et somnolenta ab eo accusabatur. Ad multorum aures perduxit suas querelas super conjuge [suas s. c. que.] , desiderans ut in exterioribus negotiis esset sollicita et operosa. Pisces aliquando squammis non depositis vel non exenteratos [exenteratis.] decoxit modo imperito. Quadam vice in contemplatione suspensa, neglexit marito suo præparare cibos hora deputata de recentibus piscibus. Vir ejus impatiens, quamquam hæc beata [sancta.] mulier diligeret eum, et sedulo [sedule.] pro eo devotissime oraret, imo rigorem et verbera ejus patienter toleraret, ipso ad mulieris benignitatem non attendente, percussit [ad add.] os ejus tam valide, ut superiora oris ejus labia quasi [quin.] per dentes [fuissent add.] penetrata, versaque in tumorem ipsam notabiliter deformabant. Ipsa vice versa viro hilari corde arrisit; blande et jucunde, ut pisces decoqueret [coqueret.] , festinavit. Omnes qui aderant, aspicientes mirabantur mulieris patientiam, lætitiam, benevolentiam et animi æquanimitatem. Alia vice ad imperium viri neglexit emere stramina, quia deebriata [inebriata.] divina dulcedine, fuit hora debita emendi stramina interrupta, jucunda tamen et hilaris ad domum reversa; ad quam vir ejus furibundus accedens, pectus ejus pugnis validis percutiens, cruorem extraxit, qui multis sequentibus diebus cum saliva [salvia.] ejectus apparuit; nec quicquam murmuris ac querimoniæ de his ad alios deducebat, sed hilariter sustinebat.
[64] [propterea a marito mulcata.] Confessores tamen amborum casum ab aliis audientes, concorditer pro contritione [correctione.] facienda virum accesserunt, fortiter super sua improba crudelitate eum arguerunt, dicentes: “Ecquid [Ah! quid.] egisti? Mulierem Deo devotam, ejus amore totaliter raptam, nec sui corporis potestatem habentem propter vincula charitatis, percussisti excessive, furore rapido [rabido.] inflammatus.” Hæc et multa alia zelo correctionis objecerunt. Ex his dictis et aliis maritus sic correptus, coactus est suam dimittere voluntatem, et ob hoc in gravem incidens infirmitatem, qua fervente et in longum perseverante, nullius desideravit habere ministerium, nisi solius suæ conjugis, sibi fideliter, quantum valuit, obsequentis. Ipsa maritum diligens ex amore Dei, die noctuque sollicita fuit pro marito, noctes insomnes ducendo [deducendo.] , et viro fideliter ministrando. Vir autem convalescens de illa ac alia infirmitate, conjugem suam de larga eleemosynarum largitione et bonorum dilapidatione inculpavit. Unde ab uxore auferens claves, nihil in ejus potestate dimittens, et per seipsum ad [in.] forum properans, necessaria comparavit; sed et illa cum magna complacentia et longo optato desiderio hoc suscipiens; dudum enim rerum omnium [omn. r.] transitoriarum dispensatione libentissime hoc [om.] caruisset. Cum prædicta hæc mulier beata [sancta.] , Domino revelante, pronuntiasset n, illico eam Dominus spiculis [spiritualis cod.] amoris vulneravit, et eam incendens charitate ferventer ardente, dicebat: “Tu potes me bene [magnifice add.] diligere; nam frequenter a viro rapui te, quando adhuc vixit, et existimavit te possidere o, et sic etiam tu poteris [s. tu potes etiam.] magnifice loqui de me. Ego [enim add.] , te nesciente, juvi te in tota vita tua, quæ pœnis et martyriis fuit plena. Tu vero largiter lacrymando mihi gratias [add. ex B. om. cod.] age. Passio enim mea extitit multo major quam tua. Gratum et dilectum etiam exhibuisti mihi servitium, de domo habitationis tuæ libenter egrediens; quam licet adhuc bene potuisses possedisse, verumtamen paupertatem et exilium dilexisti, gaudens quod omnibus rebus perituris posses carere propter me cunctis diebus vitæ tuæ.” Domino hæc dicente, dulces effudit lacrymas; gratias, prout jussa fuerat, sic [om.] agebat.
CAP. XLVI.
[65] Quod in ecclesiis beatæ Virgini consecratis gratiose est a Domino visitata. [In templis Deiparæ,] Licet aliqua scripta sint de hac dulciflua visitatione Domini in ecclesiis beatæ Virginis p, tamen adhuc restant aliqua scribenda ad commendationem illius famulæ benedictæ. Anno quadragesimo primo ætatis suæ [æt. s. qu. p.] , quadam die veniens cum aliis sororibus peregrinis in Koslyn [Hoslyn cod. Koshin B.] q ad ecclesiam beatæ Virginis, ubi propter multitudinem hominum permissa est ibi cum sororibus pernoctare [pernoctari.] , quæ [quia.] pernoctandi ibi habuit tam intensum affectum, quod pro re magna non declinasset ad alium locum; eadem nocte fuit a Domino suavifice visitata, et repleta excellentibus deliciis, adeo [a Deo.] quod in istis sedit immobiliter ante altare, sine temporis consideratione usque ad finem summæ Missæ. Unde hora recessus tracta a comitibus viæ sororibus, ut abiret cum eis; quæ surgens nec directe incedere valuit, et viam quam ante optime noverat, præ ebrietate spiritus tunc nequiverat invenire. Et revera fuit ebria, quia potata de torrente divinæ voluptatis [vol. d.] . Sorores videntes eam sic deviare, et a via bene ei [ei b.] nota exorbitare, dicebant mirantes [mirabantur dicentes.] : “Unde hoc esse potest?” Sed una inter alias plus spiritualium perceptionum cognitiva, Dominum Deum in suis donis multipliciter benedixit. Ipsa vero Dorothea vacavit deliciis istis tota [toto.] die usque ad crepusculum vespertinum: ubi tunc primum [primo.] refecit corpus suum.
[66] [singularibus beneficiis afficitur.] Eodem anno in die exaltationis sanctæ Crucis peregrinando venit ad eamdem ecclesiam, nec fuit ubi pernoctaret, propter peregrinorum multitudinem [mult. p.] , nisi in stabulo seu loco aselli, qui propter labores ibi tenebatur. Ipsa se conjunxit illi loco cum desiderio, visitationem Domini exspectatura; quæ diu laborans in orationibus, meditationibus etc., ut exerceret affectum, nec sic attigit dulcedinem consolationis. Advocavit beatam Virginem in adjutorium, et sanctos Dei, nec ut tunc profuit, ut sibi videbatur. Quæ intra se dixit: “Melius mihi fuisset in domo mansisse, quam hic esse sine gratia consolante.” Tamen a labore non cessavit, nec in oratione tepuit, sed cum fiducia pulsabat aures Dei et Virginis gloriosæ. Et ecce viæ comitibus dormientibus, et populis hinc inde in ecclesia [eccl. h. i.] tumultuantibus, ipsa a Domino inflammata erat charitate divina; et assumpta ad inexpressibiles magnas delicias et consopita deliciis, tumultum hominum non audivit. Tota illa nocte jubilans hilariter orabat, illustrataque divino [cœlesti.] lumine attenta fuit Domini doctrinæ, quæ erat sibi perlucida et vitæ [om.] valde bona. Circa Missæ inchoationem, gratia sibi administrante, sensit permagnificam [gratiæ add.] augmentationem, et sibi tam bene erat, quod præ deliciis ignorabat quo ire, quid agere, quo se gerere ac [aut.] abscondere se debebat, bonitatis magnitudinem sibi concessæ non valens comprehendere, nec inter homines abscondere [absc. i. h.] ; et ut lateret, a turba declinavit, et in quodam [aliquo.] diverticulo anguloso usque ad finem omnium Missarum sedit. Quæ tamen tandem inventa a sororibus itineris; cum magno dolore eas sequebatur, et longo tempore post doluit, quod tam gratiosæ consolationi non fuerit diutius immorata. Alio quoque tempore in vigilia Assumptionis, animo eundi seu peregrinandi ad dictam ecclesiam Virginis gloriosæ, ipsa cum marito [ejus add.] venit ad unum hospitium, et antequam de curru descenderet, præventa fuit gratuita Dei visitatione. Ipsa omnibus exterioribus abstracta, tantum [tamen cod.] illi inhæsit gratiæ, quod conceperat jussioni mariti non obedire quoad hoc, si descendere de curru juberetur. At [ac.] maritus vocavit, ut [quod.] descenderet: ipsa cogitans potius debere Domino loquenti attendere, quam ad viri sui præceptum descendere [et quia distulit discedere add.] , maritus ejus [om.] irascens cœpit furere propter inobedientiam mulieris. Quo viso, consuluit Dominum Jesum dulcissimum [dilectissimum.] , si potius sibi [ibi.] deberet commanere, et viri mandatum præterire. Qui dignanter respondit dicens: “Ad tempus a colloquio meo te abstrahe, et jussioni mariti tui obedienter acquiesce.” Quo audito, descendit contristata propter divini colloquii abstractionem. Et ita oportuit eam sæpe Dominum suaviter loquentem ac blande consolantem derelinquere, maritum vero sequi, et ei fideliter ministrare, duraque in ejus ministerio verbera sustinere propter bonum obedientiæ, qua erat alligata viro suo.
CAP. XLVII.
[67] De ejus longo languore ortum habente ex dominica passione. [Per alternas vices languet] Anno ætatis suæ quadragesimo tertio, a festo Purificationis beatæ Virginis usque ad festum Assumptionis ejusdem, quasi nulla die erat sine corporis languore: imo per singulos dies aut [ac cod.] ex infirmitate, aut [ac cod.] ex [om.] amore cogebatur decumbere in suo stratu [strato.] . Singulariter per quindenam a festo Dorotheæ virginis ad dominicam Passionem ex compassione intima fuit tracta tam alte [tam a. f. tr.] , quod præ dolorum magnitudine jacens se non potuit movere, non comedere, non [nec.] bibere; in tanta mæstitia [mœstia.] et [tanta add.] anxietate, quod sibi videbatur quod si acerbitas dolorum prædicta adhuc per unum diem in tanta excellentia perdurasset, quod eam mori illico oportuisset. Et cum in tanta esset dolorum [dol. es.] acerbitate per diem, mira benignitate et alacri blanditate [mira bl. et al. ben.] consolatus est eam Dominus per noctem, tam abundanter, ut consolationis jucunditas vinceret acerbitatem [juc. cons. ac. V.] doloris. Imo in divina pietatis consolatione in tantum fuerat delectata, quod fuit [fuerit.] dolorum omnium oblita. Et tunc, scilicet in noctis tempore, in tanta consolatione existente, apparuit sibi quod bene corpus reficere valuisset, si quis ei esibilia ministrasset. Dicta quindena elapsa, Dominus traxit animam ejus ad gaudia ineffabiliter magna, quæ vires ejus non valebant sustinere sine languore, et ob hoc per dimidium annum languens occubuit [decubuit.] , de stratu [strato.] suo surgere non valens, nisi his diebus, ut puta dominicis, quibus eam Dominus licentiavit ad percipiendum corpus [cor.] suum r; ad quod tunc sæpius [sæp. t.] et postea percipiendum ei excellenter magnum in illo languore tribuit desiderium; ejusque animam in altum sustollens, ejus sancta desideria ad se inflammabat, pennasque contemplationis tribuit; quibus volando, et contemplando creatorem suum [cr. s. co.] , transcendit singulas creaturas. Tunc primo cantum angelorum audivit, etiam multa arcana vidit et cognovit, sibi cœlitus revelata; ipsaque sic languente, incendebatur charitatis igne: et vultus ejus ex hoc venustabatur roseo colore. Magno fatigabatur labore intrinsecus. Venæ ejus multum tumidæ, extensæ [et add.] , tensæ velut chordæ, pulsum habebant fortem et velocem. Hujusmodi labor interius [interior.] causabatur in singulis ejus membris ex magnitudine [divinæ add.] compassionis, et ardore charitatis, quo inflammata, velut carbo igneus [ignitus.] æstuabat. Cor ejus anxium valde præ amoris et doloris magnitudine, quod sibi velle crepare [crepere.] videbatur. Hoc evitare volens, et se refrigerare desiderans, capitis velamina deposuit, tam vehementer laborans singulis viribus suis, sicut infirmi in acuta febri detenti vexantur et tempore paraxismi [sic cod. et B.] ; sic ipsa affligebatur antequam sudorem obtinere valuit [val. o.] . Quo obtento, remissius in corpore et anima doluit. Sæpe sudare ex charitatis igne erat sibi isto anno magis commune. Multoties etiam ex immissione consolationis divinæ omnia interiora ejus sunt dulcorata, et præ deliciis liquefacta. Quibus cessantibus, scilicet sudore et dulcore, iterum affligebatur, ut ante, vehementi dolore; qui multoties fuit tam vehemens et amarus, quod si durasset ad unum diem ulterius, ut sibi videbatur, potentiam ejus excessisset passivam, et eam [pas. eamque] ad mortem velocius perduxisset.
[68] [et cœlestibus deliciis diffluit.] Postquam [Priusquam.] hæc, scilicet languoris [languores.] afflictio et Domini consolatio, vicibus processissent [processisset cod.] alternatis et sæpius repetitis, tandem de cœlo desiderabat percipere fructum esibilem, alium suscipere cibum non valens. Cumque hoc diceret, et corpus corporaliter non reficeret [referet.] , agonizans ab aliis reputabatur; anima vero ejus penna contemplationis alte ascendens in Domino delectabatur: qui eam lætificans ineffabiliter, divitiarum [deliciarum.] ei tribuit tantam abundantiam, quæ ab anima in interiora redundans, membra singula dulcoravit; effluxitque de ore ejus liquor superabundans et præsuavis [persuavis.] , habens saporem botrorum [bonorum.] inexpressibiliter delectativum. Dum ille liquor in os ejus influeret [flueret.] , ne tamen efflueret studiose observavit; et hoc studiosius egit, quando talem liquoris saporem sensit post perceptionem Eucharistiæ [Euch. p.] . Hujusmodi saporis perceptio multoties sibi accidit, et similiter afflictionis et consolationis alternatio, et quasi singula jam præmissa. Multoties etiam ex spiritus inebriatione de torrente voluptatis divinæ, et aliquando gaudii, aliquando deliciarum repleta dulcedine, aut [ac cod.] alia liquefacta visitatione gratiosa, reddebatur [efficiebatur.] impotens ad surgendum. Ita sæpissime in tali impotentia sedente in domo vel ecclesia, aut [ac cod.] decumbente, valde vehementer et tam valide infirmabatur ex charitatis languore, quod se non valuit movere; quæ ad exsurgendum, ambulandum, aliudve operandum illico sufficienter potens tunc a Domino reddebatur. Ita sæpe valde præ nimia deliciarum teneritudine spiritualium non valuit stare, non ambulare, nec sedere [non a.-sedere om.] , neque sermonem audire, sed oportuit eam decumbere, ac [aut.] jacere prostratam suis viribus destitutam. Hoc idem [enim.] multoties accidit sibi ex charitatis magnitudine et fervore.
CAP. XLVIII.
[69] Quod [Quomodo.] inter mendicantes recepit eleemosynam ut mendica. [Sponte mendicat] Hæc famula Dei divinæ jussioni obediens, in paupere veste ante ecclesiam s inter mendicantes se collocans, in die animarum, a transeuntibus sibi porrectam recepit eleemosynam; et quoties sibi eleemosyna porrigebatur, valde avide eam suscepit: et ex intimo corde gratias egit non solum eleemosynam danti, sed etiam Domino Jesu cum eleemosyna venienti, qui, ut sibi videbatur, toties dignanter advenit, quoties eleemosynam recepit. Et ex hoc supra modum jucundata, male contentabatur de mendicantium querela, conquerentium se modicum recepisse, pauperes et miseros esse, ac [et.] frigus nimium sustinere: tanta siquidem ibi divinæ consolationis percepit beneficia, quod omnium miseriarum oblita, æstimavit illis esse impertitum, quod sibi ditanter de Dei fuit misericordia [mis. f.] concessum. Nec [vero cod.] pro illo visitationis beneficio recepisset [recepisse cod.] bonum transitorium quantumcumque magnum. Continuavit in illa sessione quinque horas, in quibus omnes mendici recesserant ea ignorante. Eleemosynæ [Eleemosynas.] quas receperat, erant viginti tres, quas dilexit tam tenere, quod aliis eas erogare non valuit, sed pro eis æquivalens et plus dedit.
CAP. XLIX.
[70] Quod [Quomodo.] de mandato Domini in nuda necessitate deberet esse contenta. [et paupertatem colit.] Domina Dorothea ab illo tempore desideravit magis fervide pauper fieri [fier. p.] , et a rebus temporalibus absolvi: cujus desideria ex longa continuatione effecta sunt tam valida, quod videre sua supellectilia et vestium ornamenta sibi erat aliqualis nausea. Imo non solum ex peplorum et palliorum plicatorum visu [plicatione, usu cod.] , sed etiam memoria et cogitatu nauseabat. Unde noctis tempore, quando incepit cogitare de peplis in suis fimbriis [finibus.] fucatis, tantum dolorem cordi ejus ingessit, quod in oculis suis puncturas sensit, quæ sibi videbantur a fimbriis [finibus.] peplorum incurvatis procedere, et suos oculos eruere velle: idem de palliis plicatis [perlicatis cod.] . Porro occupare se [om.] circa temporalia sibi erat pœna, non lætitia; a quibus tamen eam Dominus absolvere noluit [a quib. cum eam Dom. absolv. sic voluit.] , quemadmodum postea revelando sibi dixit, donec veniret hora a sua ordinatione prævisa [præjussa.] ; tam intensum, ut absolveretur, desiderium præcederet, quod nauseam extorqueret; interea sic viveret, quod a transitoriis sibi concessis rebus necessitatem simplicem reciperet, et [a.] consolatione tam mundana quam humana [tam h. q. m.] abstineret. Vocavit autem consolationem humanam vel mundanam, id quod ultra naturæ nudam [nud. n.] necessitatem suscipitur. In cibo, potu, vestitu, somno, quiete, hominum colloquio et auxilio, in calefactione, in balneo, refrigerio et in cæteris, in quibus homines in præsenti vita delectantur, ab hujusmodi consolatione est propter Dominum abstinendum. Et quanto quis a tali propter Deum plus abstinuerit, tanto eidem plus acceptus erit. Et si quis in illa abundavit, divina consolatione carebit, aut [ac cod.] saltem de ea minus habebit. Et ea de causa semel fuit prohibita a Domino, ne ursinæ cutis pecia tempore hyemis pro pedibus suis uteretur. Confessor enim ejus stravit sibi peciam cutis ursinæ ad sedem, ea ignorante, ut ex hac [hoc.] haberet frigoris temperamentum. Ad quam cum de [ex.] more ingredi vellet, prohibuit eam Dominus ne calcaret super cutem, sed complicaret, et ad locum unum poneret, designans illum [illi.] ex nomine, qui ei [et.] cutem substravit. Et injunxit, quod quam cito veniret, et eam argueret cur non permitteret jacere sub pedibus suis cutem, respondere deberet: “Ego non permittor a Domino hoc atterere ac [aut.] consumere, quod ad meam nudam non requiritur necessitatem.” Et subjunxit: “Cum vero simpliciter et pure usa fuero necessariis, mihi de rebus transitoriis concessis, adhuc timeo sollicite me illa cum debita gratitudine ad Dominum non referre: imo non valeo justa servitii vicissitudine nude mihi necessaria in usum meum sumpta ad Dominum reportare.” Consequenter a Domino illustrata [ill. a D.] , vidit quæ sibi quoad victum et amictum fuerint [fuerunt.] necessaria. Et de his quæ ad usum quotidianum tunc habebat, ostensus [onerosus cod.] sibi fuit unus cussinus, quem ejus necessitas non poscebat. Hoc etiam a Domino ante hoc et postea sæpe est factum, quod amovit ab ea non sibi necessaria. Et sic hæc beata tantum necessariis [nec. t.] utebatur.
CAP. L.
[71] Quod [Quomodo.] indigentibus, cum non haberet temporalia bona, [Egenos prece ad Deum adjuvat.] deberet eis spiritualia [supernaturalia.] erogare. Alia vice dum esset charitate divina ferventer inflammata, quæ non quærit [quivit.] quæ sua sunt, et tum [cum.] hæc in spiritualibus bonis esset valde dives, nec tamen haberet super [supra.] necessaria aliquid ad [ad. al.] erogandum, dixit ei Dominus: “Tu debes te amicabiliter et diligibiliter exhibere omnibus a te aliquid istius boni quod ego do tibi, desiderantibus, nec cuiquam bona illa tibi a me collata debes negare, sed liberaliter erogare. Sis ergo in eleemosynis larga pie desiderantibus, alia licet non habeas [lic. n. habes alia.] , nisi ista quæ a me tibi gratuite conferuntur. Et si non vales indigentibus impendere subsidia et [aut.] ministeria corporalia, impende spiritualia. Sunt enim [etenim.] multi spiritualiter pauperes, gratia gratum faciente carentes, aut in purgatorio existentes. Hi magna indigent misericordia, quam eis me rogando impetra. Sunt etiam magis pauperes spiritualiter, quam quicumque pauperes corporaliter.” Adveneruntque ei in spiritu [apparentes add.] multi viventes spiritualiter pauperes, qui gratia gratum faciente caruerunt, et pro se rogitari fideliter petierunt. Quorum omnium conscientiæ fuerunt sibi perviæ transparenter et aperte [apertæ.] , pro quibus oravit, prout jussa fuit, diligenter. Et ita accidit uno tempore, cum exiret sedem suam in ecclesia, vidit unum quem prius non videbat [viderat.] cæcum, cui libenter erogasset propter Dominum unum, si habuisset, denarium, ut ejus in aliquo inopiam relevasset [rel. i.] . Cui cum intime compateretur, et non haberet de temporali re unde eum consolaretur, dixit ad eam Dominus: “Dic deprecatorie: Jesu Christe dulcissime, mi Domine, temetipsum illi [cæco add.] pauperi tribue.” Et illa sine mora geniculando præmissa dixit verba. Cui aiebat Dominus: “Hoc debes semper facere, cum aliquem videris egenum [egere videris.] , nullamque rem [nihilque loco nul. r.] habueris sibi ad erogandum de rebus caducis.” Consimili modo ad orandum sæpe [sæp. a. o.] pro vivis et defunctis est inducta.
CAP. LI.
[72] Exemplum quod graviter quadam vice fuit afflicta propter veniale peccatum [contractum add.] ex cujusdam ferculi delectatione licet parva valde. [Levis peccati pœnas dat gravissimas,] Accidit in vigilia Omnium Sanctorum, ultimo dum esset in reclusorio, ubi tunc fuerat excellentius solito cœlesti [supercœlesti.] lumine illustrata, ad videndum sanctorum gaudia; ex quorum visione, et præcipue dominica visitatione [pr. divinæ consolatione visitationis.] fuit tantis deliciis, suavitate et jubilo repleta, quod præ eorum magnitudine et excellentia in tantum exultaverunt omnia ossa sua, quod pedes suos et sine tremore et in quiete [suos in q. et s. tr.] et [ac.] immobiles non valuit conservare: hora refectionis ejus, quæ erat post vesperas t, scholaris juvenis ei intulit cibos [cib. int.] calidos, locans ante eam. Quorum licet quantitatem et qualitatem horreret, intuitum tamen suum ab eis non illico avertit, sed ad eos convertit attente aliquantulum et fixe. Hinc murmur in ejus spiritu insurrexit, qui cibos delicatos habere volens [nolens.] ; et fuerunt valde parvi pisciculi cum croco conditi; et spiritus adversus carnem indignatus fuit, pro eo quod cibos delectabiliter dispositos inspexerat, et moram in hoc fecerat nimis longam, et sic inter carnem et spiritum, seu inter rationem et sensualitatem, pugna aliqua est exorta. Erat etiam in ratione ejus quædam indignationis displicentia adversus illum qui cibos bene conditos sibi miserat, et [om.] in tanta quantitate, quod ad tres vices sibi suffecissent [suffecisset.] . Ad quem jussit eam Dominus dicere: “Dilecte frater, quid feci tibi? tu tantum irrogasti mihi malum, quantum aliquis unquam fecerit post reclusorii ingressum.” Circa horam quartam a media nocte terrebatur propter cibum de vespere visum, ac parumper comestum, timens sibi ex hoc adhuc aliquid reprehensionis evenire. Circa horam quintam largas effudit lacrymas, et magnos patiebatur sudores præ divini ardoris, comminationis, reprehensionis [ard., repr., convivationis.] et allocutionis magnitudine. Sedit quasi teneretur fixe et non valeret se movere, tantis lacrymis et sudoribus [sud. e. l.] perfusa, ac si in balneo esset ferventi supercalefacta. Nec [Non.] valuit tunc peplum capiti suo imponere, neque cingulum ac pallium super se suscipere; tanto enim divinæ reprehensionis terrore fuit attonita, quod quasi [quia.] nihil fuerat sensibus exterioribus usa. Et ex ordinatione divina cibi sibi de vespere allati, scilicet unum pulmentum et unum ferculum pisciculorum, coram ea præsentialiter tenebantur, a quibus mentis oculos avertere non permittebatur: sed tam nolens quam dolens eos inspicere cogebatur. Cui Dominus dixit: “Si delectaris hæc [hoc.] videre et contemplari, ut contenteris et satieris, inspiciens contemplare.”
[73] [sed post confessionem solatio levatur.] At illa animæ suæ vulnera [sibi add.] ex peccato inspectionis prædictæ sibi [om.] illata vehementer dolens, valde singultuose flevit. Et quia ab intuitu ciborum anima ejus non valuit se [se n. V.] avertere, quamvis libentissime vellet, nec permissa est habere posse donum contemplandi [pos. Dominum contemplando.] , quamvis hoc ferventer desideraret, interpositum, proh dolor! est velamen per peccatum inter ipsam et Dominum. Hinc ipsa graviter vulnerabatur, dolorum acerbitate affligebatur, et repleta amaritudine infirmabatur, non valens se erigere; sed depressit se una cum corpore ad terram, humilians profunde, amare flens, ejulansque [et ejulans.] clamavit ad Dominum, ut sibi dignaretur mittere animæ medicum, scilicet confessorem suum, ut ipsa sibi vulnera sua ostenderet, et ille medicamentum pœnitentiæ adhiberet. Continuavit ipsa fletum singultuosum, clamorem et ejulatum usque ad defectum virium per duas horas, in quibus ab illa ciborum visione et eorum ostensione non potuit absolvi ac penitus liberari. Sed post septimam horam vulneribus medico ostensis per confessionem, et unguento salubri inunctis [inunctus.] per pœnitentiæ injunctionem [inunctionem.] , ac impositi beneficii absolutionem, animæ vulnera sunt sanata, et a Domino est gaudio impleta [repleta.] . Permansit tamen ipsa adhuc [ad. ip.] diu singultans, et alta suspiria trahens propter dolorosæ afflictionis vehementiam ex vulneribus ortam, et longa continuatione fortiter impressam. Nec adhuc sine confessoris licentia fuit ausa recipere ad se [ad se rec.] pallium, peplum et [aut.] cingulum, caste timens Dominum, ne ausu aliquid faceret reprehensibile, per quod Dominum offenderet, et se ab aliqua gratia impediret; quæ tamen alio tempore permissa est ad se recipere sine indulto licentiæ [lic. i.] . Multa et alia pulchra de hac materia Dominus sibi revelavit, quæ in alio loco ponentur, scilicet in libris suarum revelationum u.
CAP. LII.
[74] Quod [Quomodo.] apertos et vivaces habuerit sensus interiores. Quoniam anima quinque habet sensus interiores, quibus conjungitur Deo, ex charitate vivificatur, proficit, et juvenescit, sicut corpus habet quinque [quandoque.] sensus exteriores, ex quorum usu senescit; et tanto hi sensus sunt magis vivaces, sua [seu.] objecta distinctius sensitive percipientes, quanto purior fuerit [fuit.] anima, a vitiis remotius elongata: nunc videte et attendite in Dei sponsa Dorothea, quam vivaces habuerit sensus [sen. h.] interiores, quæ propter parvum delictum tam sensitive percepit sui spiritus incommodum, intimius et acrius dolens, lamentabilius [lamentabiliusque.] deplorans animæ suæ vulnusculum, quam [quia.] si vulnus multum notabile [notabili.] fuisset suo corpori illatum. Revera spiritualis vitæ [vita cod.] , quæ a cordis extractione cœpit coram Deo lucere, certum erat indicium, quod ita cito ac [aut.] citius anima suum percepit incommodum, quemadmodum corpus suum; et ita intense ac [aut.] intensius dolere de animæ vulnere ac nocumento [de v. et n. a.] , sicut sensus corporis dolet de corporis vulnere atque damno. Nec solum ab illo [a dicto.] tempore sensus tactus in illa habuit vivacitatem [sensum … vivacitate.] , sed singulos interiores sensus habuit vivaces et apertos, quanquam perfectius uno tempore [temp. u.] , quam alio, secundum assistentiam gratiæ sibi divinitus usque ad finem vitæ præsentis largiter impertitæ. Hinc erat interior ejus gustus miro modo [mod. m.] vivax, exercitatus atque sanus, ad æternorum pertingens degustationem. Vidit et gustavit quam suavis est Dominus, qui [quod.] super mel et favum, et super [om.] omnia dulcior fuit ejus sibi [sib. e.] præsentia: et quod [quia.] ineffabiliter delectabiles sint deliciæ cœlestes. In sacramento Eucharistiæ fructus sentiens innumerabiles, valde delicatam atque gratam ibi percepit mentis refectionem [et omne delectamentum et suavitatis saporem, virium reformationem add.] , et suorum vulnerum curationem, et multa alia beneficia ac sentimenta, de quibus postea dicetur. Erat etiam frequenter in visu mentis w a Domino illustrata tam luculenter [tam l. i.] , quod propria sibi conscientia fuit luculenta [om.] , transparens et pervia, multorumque aliorum corda tam absentium, quam præsentium [præsentia cod.] sibi erant de [om.] Dei gratia nuda, quorum peccata, actiones [affectiones.] , inclinationes et tentationes cognoscens, eas aliquibus patefecit. Nec talia videre mala sibi erat [erant.] lætitia, sed pœna et tristitia; videre vero et contemplari cœlestia et faciem sui Creatoris, qui [quæ.] est speculum sine macula, erat sibi jubilus [tribulus.] inexpressibiliter magnus.
[75] [sensus interiores.] Interiorem etiam auditum [aud. e.] habuit perlucidum, quo mediante dulciter percepit colloquium Domini et susurrium. Qui tribus modis loquebatur ad animam ejus: aliquando per visionem spiritualem alicujus similitudinis vel imaginis occulta aliqua significantis; aliquando loquebatur sibi modo humano in aliqua [aliquo.] corporali effigie, et tunc clarius, perceptivius et [ac.] certius intelligibiliter audiebantur verba a Domino ad ipsam [ad i. a D.] directa, quam homo dicitur audire aliquem sermonem ad ipsum ab aliquo homine directum, quem intelligit et conservat. Tertio modo loquebatur sibi ab intimo per intelligibilem veritatis expressionem, sine ministerio creaturæ, et sine repræsentatione alicujus similitudinis realiter sensatæ, vel intrinsecus phantasiatæ; audivit Domini vocem non perstrepentem, sed valde consolatorie docentem. Olfactum quoque mentis habuit bene dispositum atque sanum, ab omni appetitu inordinato purgatum, quo sponsi odoris sentiens fragrantiam, currebat in odore unguentorum ejus mirifice delectata. E contrario fœtore peccatorum in sua præsentia existentium multoties horribiliter est afflicta x. Multa quidem facta sunt notabilia et præclara, ex quibus interiorum sensuum vivacitas pariter [paritur cod.] et serenitas studioso consideratori elucet valde magna: quarum causa efficiens charitas ejus fervens extitit atque inflammans [flammans.] . Nimirum hæc [Nimiorum habens cod.] carnalium desideriorum tumultum insolentem, et sensus interiores obnubilantem, compressit compescens [compescens oppressit.] , purgans pacavit, et ex luce flammea, ex [de.] ardore suo exorta, ipsos serenans et aperiens illustravit.
CAP. LIII.
[76] Quomodo in peregrinatione Romana fuerit mirificata. [In Romano itinere, caritate flagrans, numquam dormit.] Dominus Jesus [om.] , consolator piissimus [piis-c.] , et comes sui itineris totius [om.] jucundissimus ac suavissimus [ac s. om.] , sponsam suam [suis.] innumeris beneficiis suæ gratiæ decoravit. Inter quæ unum erat sibi commune in tota illa peregrinatione, quod in [om.] charitate assidue flagrabat ferventer ardente; quamquam uno tempore alio ferventius ignis in ea exarsit [exarserit.] divinus. Et hoc fiebat quandoque in amara contritione, quandoque in [om.] devota oratione, aliquando in [om.] studiosa meditatione, quandoque suspensa cœlestium contemplatione, quandoque mentis alienatione, et valde sæpe in Spiritus Sancti missione, quæ [qui.] sibi a Domino mittebatur, nunc in charitate ferventer ardente, nunc in charitate bulliente, nunc in charitate desideranter ardente, nunc in charitate vulnerante [nunc in ch. f. ard., n. i. ch. vuln., n. i. ch. bul.] , nunc in charitate inebriante, nunc in charitate languente, nunc in charitate supereffluente, nunc in charitate insaniente, nunc in charitate violenta vel violentante, nunc in charitate scatente, nunc in charitate infatigabili, insuperabili, insatiabili et inseparabili, et sic de aliis charitatis nominibus, speciebus, gradibus vel effectibus. Charitas enim una est, licet sortiatur diversa nomina secundum gradus suos, species et effectus. Quarum omnium et plurium aliarum differentiam suis distinctis nominibus et operationibus experimentaliter cognovit. Porro ex prædictis effectibus charitatis tanta corporis et spiritus tam agilitate quam alacritate vigebat, quod licet prius ante peregrinationem istam noviter fuerit corpore [torpore cod.] infirmata, in ambulando tamen raro ab aliquo, in vigilando vero a nullo fuerat superata in sua comitiva. Et ecce specialiter [spiritualiter cod.] dixit unum inter cætera admiratione dignum, quod in tota illa peregrinatione eundo et redeundo, et in Roma moram faciendo, non consideravit se [om.] , una nocte excepta, se unquam corporaliter dormivisse y; et hæc erat nox secunda, postquam urbem fuerat ingressa. Tunc quidem post susceptionem [sumptionem.] Eucharistiæ somno corporis dormiens, in viribus suis corporalibus fuit notabiliter recreata. Alio tempore, comitibus viæ suæ dormientibus, si prius in eorum aspectu se ad stratum reclinaverat, non tamen dormiebat, sed mox resurgens ad pedes strati, ad angulum, ad alterumve aptum [apertum cod.] locum, non eminus a suis conviatoribus se collocans, sed cominus ibi sedendo ducebat noctes insomnes in oratione ac [aut.] meditatione, in lætitia aut [ac cod.] tristitia, in mentis jubilo [jubilis.] aut [ac cod.] fletibus, in contemplatione, blanditione, aut [ac cod.] mentis alienatione. Et in hoc, scilicet mentis alienatione et excessu, somno corporali habuit aliquid proportionale. Cæterum in via versus Romam calceatis incessit pedibus; sed dum ecclesias in Roma visitavit, duabus aut [ac cod.] tribus horis ante diem cum aliquibus exsurgens, nocte nudis pedibus ambulavit per loca, tam ex frigore aspera quam ex lapide, sine doloris et frigoris [frig. e. d.] sensitiva perceptione. Nimirum in tantum igne divini amoris inflammata exarsit [arsit.] , quod nec frigus, nec viæ asperitatem [asperitate cod. et B.] cum dolore senserat afflictivo.
CAP. LIV.
[77] De quodam mirabili languore in Roma plus quam octo septimanis durante. [Miro languore afficitur,] Accidit in Roma, dum a festo sancti Lucæ evangelistæ ante annum gratiæ, quod per [om.] plures septimanas quam octo, quasi quotidie septem principales ecclesias cum valde magna devotione visitasset, et Dominus per Spiritum Sanctum suum eam in spiritu mentis suæ [om.] renovare disposuisset, incepit sine corporis dolore corpore decumbere, et viribus destitui et [ac.] corporaliter infirmari; et sic non valuit Sanctorum invisere loca, nec basilicas visitare devotione solita, in quibus amorem suum pascebat, et sanctorum incrementum desideriorum nobiliter acquirebat. Quæ ad tantum perfectionis gradum ascenderunt, quod plus amore quam dolore langueret. Nempe nullum dolorem sensit [nullam add.] corporis afflictivum [afflictionem] tunc quando decubuit, nec tunc quando surrexit. Duravit languor ejus supra [ultra.] septem hebdomadas, per quas decumbens non valuit ambulare, nec stare, imo raro de latere in latus potuit se movere. Jacuit quasi immobilis, et velut mortua a propinquis et notis derelicta: quæ portata ad quoddam hospitale infirmorum, tam attracta quam intracta intime ad Dominum, qui eam suis replevit deliciis, tribuens ei suæ bonitatis beneficia, magnitudine et [ac.] multitudine innumerabilia [inenarrabilia.] ; quorum aliqua tunc sensu experientiæ interius sensit, et aliqua postea Domino revelante cognovit, de quibus pauca eam exprimere vix permisit. Porro ejus refectio fuit [erat.] tam rara, parca [pauca.] , seu tam modica, quod consideranti argute potuisset apparuisse, prout erat, eam non languisse modo humano. Totius enim temporis præfati cibus ab ea sumptus non fuit tantus quantus est pugnus; potus vero, si simul in unum fuisset collectus [recollectus.] , unius scilicet pitterii [om.] stope [scope cod. stophi B.] z non valuisset coæquatus fuisse mensuræ. Alienabatur siquidem a se [a se s.] quasi continue, et tam diutine, quod aliquoties unum [om.] haustum aquæ infra diem integrum non valuit postulare. Attamen color vultus ejus roseus ac venustus non fuerat in pejus sed in melius immutatus.
[78] [etiam membris capta,] Postquam usque ad octavam septimanam inter infirmos hospitalis decubuisset, et ministri languentium de ejus vita totaliter desperassent, ecce medicus magnus,qui sanat omnes infirmitates nostras, qui eam [ea.] intrinsecus per amorem renovaverat, intrinsecamque conservaverat, ingenti replens gaudio, et delicato stringens amplexu, mox vires concessit ad se erigendum. Quæ residens illico erecta, sibi petivit dari cibum, et in oculis hoc [hoc i. oc.] omnium eam inspicientium factum est quasi miraculum, qui [quo] tempore viderant eam tanto languere [languore] et quasi sine refocillatione existere, permanere tamen [tam.] rubeam, et melius tunc quam antea [ante.] in facie coloratam. Sedit in loco [lecto bene.] tribus diebus adhuc, non potens ambulare sicut prius, absque dolore corporis [corpus.] affligente. Jamque dominica dies advenerat in qua Veronica facies Domini monstranda [miranda cod] erat; ad quam videndam, quia fervens habuerat desiderium, nec accedere poterat per se ipsam, non habens tunc ambulandi usum, ideo vocavit ad se duos fortes viribus; qui quamvis essent fortes, et suas diligenter applicarent vires, ut eam de hospitali educerent [adducerent.] , et ad principis apostolorum ecclesiam perducerent, attamen minime valuerunt. Nimirum nec sufficiebant eam ad standum erigere, sed relinquentes eam in medio viæ super sua genua, abierunt. Qualiter autem tam ponderosa fuerit effecta, illa hora eam latuit [eam l. i. h.] . Post hoc in quoddam vicinum perducta stabulum, duodecim diebus manens, didicit repere, ac manibus se sursum trahens, circa lapides et ligna se retinere [retinens.] , usum ambulandi studuit acquirere. His duodecim diebus elapsis, VIX ambulans mediante baculo una cum hominum adjutorio, ad ecclesiam sancti Petri, ut videret faciem Domini, est perducta. Admirabantur autem eam omnes [omn. e.] bene dispositam, et non ægrotam, considerantes quod non valuit ambulare.
[79] [atque solitarum precum oblita.] Ipsa etiam æstimavit se de cætero non ambulaturam, sed perpetuo reptaturam. Idcirco proposuit intra se ipsam dicens: Ego in Roma permanens, ante ecclesiam sancti Petri in gradibus sedebo, et eleemosynam a transeuntibus rogitabo. Nec tamen de ambulandi impotentia, nec [neque.] de pecuniæ carentia, nec de mendicitate sua, quando exivit a Roma, antequam pecunia fuerat sibi mutuata, est aliquatenus contristata: singula sibi accidentia, quæ videbantur adversa, ut infirmitas et consimilia, æquanimiter toleravit. Postquam per dies aliquot in dicta ecclesia sancti Petri reptans, et baculo innixa incedens, usum ambulandi rectum acquisivisset, voluit perficere facienda pro obtinenda illius anni jubilæi indulgentia: et ecce invenit se orationem dominicam, et apostolorum Symbolum ignorare, quæ [quam cod.] tamen ab infantia catholice didicit, et usque ad supradictum languorem valde devote singulis diebus multis vicibus peroravit. Habitus autem horum fortiter radicatus avulsus est et amissus ex grandi [gravi.] corporis permutatione, ex mentis assidua per dictas [septem add] septimanas et duas sequentes extasi et alienatione, ex intima animæ ejus cum Domino copulatione, et ex continua Domini visitatione; qui per totum supradictum tempus ei gratiose assistens, tam delicias bonitatis suæ quam divitias locupletius communicavit solito excellenter. Sed et orationes prædictas rursus facillime didicit, et ut prius memoriæ tenacissime commendavit. Supradictam infirmitatem Dominus ad laudem suam [suæ.] famulæ Dorotheæ in anno ætatis suæ ultimo, quare in eam sic fieri permiserit, revelavit [sic add.] dicens aa: “Hæc idcirco revelavi tibi [tib. r.] , ut audientes meliorentur, et in tribulatione sua nulla impatientia moveantur [mov. i.] , et quantacumque fuerit tribulatio, mei numquam fiat oblivio. Adsum etenim patienter tribulatis [Assumet enim p. tribulatos cod.] consolator mirificus et suavis.”
CAP. LV
[80] Causa quare ad ecclesiam Pomezaniensem proposuit pervenire. [Ut idoneum habeat confessarium,] Venerabilis domina Dorothea multorum secretorum Domini conscia, intusque in anima et corpore experta ineffabiliter magna Dei beneficia, quia ad amplexus et oscula dilecti sponsi sui [sp. s. d.] admissa, tantas suavitates et delicias, tantas divinæ bonitatis divitias persensit, quod non valuit indifferenter hominibus enarrare, seu ab his consilium expetere vitæ suæ. Nonnunquam absorpta divina dulcedine, deliciarum suavitate, gaudii plenitudine, gestus et mores sui animi exultantis ac [aut.] jubilantis etiam [et.] coram hominibus non valuit cohibere. Unde quidam ex odore sanctitatis ejus non vivificati sed veneficati, Domini beneficium et gloriam in insaniam vertentes. Ipsa autem tacita considerans, quæ Dominus in ea operabatur, virum sapientem secundum Deum et homines desiderans, cui secure posset revelare [revera cod.] occulta cordis sui, et talem multo tempore [desiderans desiderio add.] desideravit, et magna pœna sibi fuit quod talem pro voluntate sua habere nequivit, qui eam in iis [his.] sano consilio expedivisset. Tandem confessor bb tunc [om.] suus, dominus Nicolaus, cujus longo tempore fuit filia confessionis, consuluit sibi ut iret ad ecclesiam Pomezaniensem; quia ibi inveniret canonicum quemdam, virum spiritualem, sacræ theologiæ professorem, quem reputaret bene posse resolvere suas [suas dissolvere.] difficultates, et dubias, si quas haberet, quæstiones. Confessore hæc [hoc.] consulente, statim acceptavit cum gaudio consilium [cum g. c. ac.] . Illico apparuit in visione imaginaria vir ille cc, de quo dixerat, in illa effigie et dispositione exteriori, in quibus postea duobus quasi annis elapsis primo eum vidit. Retardata fuit quod non statim ad virum illum [om.] accessit, propter annum jubilæum per sanctissimum in Christo patrem ac dominum Urbanum sextum specialiter [spiritualiter cod.] decretum, ut esset anno scilicet Incarnationis dominicæ 1390 dd; qui, antequam adesset annus gratiæ [an. g. a.] , transivit ex hoc mundo [anno cod.] ; et ei succedente Bonifacio nono, illa de consilio confessoris iter arripuit, animo peregrinandi versus Romam, et Urbem in die sancti Lucæ evangelistæ ante annum gratiæ ingrediens, ibidem inclusive usque ad Pascha proximum demorata, infra quod tempus maritus [ejus add.] diem clausit extremum ee. Expleto ergo peregrinationis tempore, et postea etiam aliis sublatis impedimentis, venit prima vice in Dei nomine ad virum prædictum, et ad ecclesiam Pomezaniensem.
CAP LVI.
[81] Quod [Quomodo.] ad ecclesiam Pomezaniensem et ad [om.] virum a Domino designatum pervenerit [pervenit.] . [migrat Quidzinum,] Apostolus ad [om.] Timotheum, instruens de viduis honorandis, adnectit modum et regulam veræ viduitatis: Quæ autem, inquit, vere vidua est et desolata, sperat [speret.] in Deum, et instat [instet.] obsecrationibus et orationibus nocte ac die: nam quæ in deliciis est vivens, mortua est. Hujus venerabilis apostoli regulam summo studio Dorothea vidua jam et discipula amplectens, soluta a lege viri, magnifice in illius [ejus.] justificationibus exercebatur, omnem opportunitatem quærens, qua Deo posset perfectiore charitatis apice famulari. Unde de Roma reversa cum salute, dominica infra octavam [octavas.] Ascensionis Domini, inveniens maritum suum diem clausisse extremum, ad perficiendum propositum diu habitum, scilicet ut visitaret virum in Mariemverder [Marienwerder.] , canonicum Pomezaniensem, professorem sacræ theologiæ supradictum, Dominus eam multis vicibus instigavit. Et illa, anno revoluto, in crastino sanctæ Trinitatis ff, ecclesiam Pomezaniensem cum benedictionis abundantia est ingressa. Cumque perveniret ad ecclesiam, locavit se retro januam, locum captans humiliorem. Et ecce Dominus zelotes statim cum largissima sua gratia invisibiliter mittens ei [ei m.] Spiritum Sanctum, cum charitate ferventer ardente, ac magnifica consolatione consolatus est eam tam abunde, tantis deliciis ac variis bonis, quod apud se ipsam cogitavit: O Domine Deus [rex add.] universæ terræ, si dignanter volueris, quemadmodum jam incipis, hic me consolari sic [sic c.] tua charitate, et gratia tam larga ac magnifica in hac ecclesia, ipsam numquam vellem exire, sed in ea tibi perpetuo [perpetue.] deservire. Videbatur enim [om.] sibi tunc, quod numquam fuerit in aliqua ecclesia tam gratiose a Domino visitata, sicut in illa, cum tam excellentibus gaudiis, deliciis suavibus et tam magnis.
[82] [ad Joannem Marienwerder.] Postea in profesto Corporis Christi ad virum desideratum accessit, inflammata desiderio Dominum sacramentaliter recipiendi [percipiendi.] , ut illi confiteretur, et sacramento Eucharistiæ procuraretur. Quo facto, statim conglutinata est anima ejus ad confessorem suum novissimum per tam immensam amicitiam, quantam ita cito unquam ad aliquem habuerat hominem, eum cordialiter diligens, et sibi in tantum [intime.] confidens, quod cordis sui arcana ei hac vice, quantum potuit, patefecit, per habdomadam in oppido manens, amice conversans, et amplius fiducialiter cor sibi aperiens, prout Dominus dedit. In quibus diebus ei Dominus [Dom. ei.] magnam charitatem dedit [tribuit.] ferventer ardentem, illustrationem intellectus multa revelantem, consolationem eam intime lætificantem, et alia varia bona tribuit ineffabiliter magna in eadem hebdomada. In majori tamen excellentia dicta bona habuit in nocte infra matutinum, quam in die infra officium diurnum. Dominica infra octavam [octavas.] Corporis Christi [ibidem add.] ita inebriata fuit suavitate cœlica, quod dum hospitium exivisset ad ecclesiam visitandam, breve iter ducens ad ecclesiam, nec eundo ab hospitio, nec redeundo ad hospitium, apte valuit [voluit cod.] invenire: verecundabatur interrogare pro via, ne velut insana aut [ac cod.] ebria notaretur. Tandem gradientes secuta, pervenit ad ecclesiam sine nota. In loco dicto per aliquot dies manens, et quia nondum se fixerat animo ad [totaliter add.] permanendum, rediit in Gdanczg [Gdantzg.] : ibique dispositis disponendis, rediit ad sæpedictum locum Mariemverder [Marienwerder.] post quindecim septimanas. In quo loco Dominus voluit eam jugiter permanere; et ideo ut totaliter animo et corpore figeretur ipsa mundo, et mundus ipsi moreretur, reclusorium cum justa [multa.] instantia sæpissime petiit et rogavit. Quæ nondum illico exaudita, ut vita ejus clarius examinaretur, constantia probaretur, passiones animi ejus, si quæ inessent, patefierent, et revelationes an ex Deo essent, clareret [clarerent.] . In his et multis aliis inquisitioni [inquisitione.] diligenti necessariis, funditus, quantum facultas expetit [expetiit.] , examinata, plus quam per annum et dimidium [fuit add.] , antequam potuit reclusorium [recl. p.] obtinere, et in illo medio tempore gg instigavit eam Dominus, ut voveret, quod a viro illo nunquam recederet, eique obedientiam faceret, apud se nullam sibi retinens voluntatem hh.
[83] [Exploratum habet veras esse suas revelationes.] Porro Dominus dedit illi testimonia veridica valde multa, quod circa revelationes non fuerit decepta ii: [totum hunc num. om. B.] quorum tria hic specialiter ponuntur. Primum erat tale, Domino dicente: “Certum tibi sit meæ præsentiæ signum, quando tibi appareo amice, et a te removeo omnem imaginem creaturæ.” Nimirum in nullo in tantum requiescit anima ac delectatur, sicut in hoc, quando solum Deum suum et Dominum contemplatur. Unde etiam error posset tunc esse, quando nihil præter Deum permittitur adesse? Secundum erat: quadam vice circa principium scripturæ interrogata a confessore, unde sciret quod visiones ejus ac revelationes essent veræ, et non apparitiones phantasticæ, præsertim illa in raptu visa ac revelata, quæ possunt ab aliquibus sinistre interpretantibus somnia ac phantasmata reputari, si ex aliquibus signis non posset ostendi, eas esse veras revelationes: ad quod illa: “Generaliter in omnibus revelatis incendor ad Dei amorem et proximi: inflammor ad devotionem, et peccati detestationem, rerum temporalium contemptum meique despectum, ad veram et assiduam meorum peccatorum pœnitentiam, firmam patientiam, castam continentiam, ad bene agendum strenuitatem, benevolentiam, abstinentiam ac humilitatem.” Et adjunxit: “Non auderem [audere cod.] visa in raptu pandere, si ad me reversa non accenderer [accenderet cod.] in charitatis fervore, nec remaneret in me ad redeundum ardens desiderium. Nempe ut frequenter in me post reditum remanet tam fervens ad redeundum desiderium, quod mallem potius mori, quam vivere, ut possim in gaudiis ac consolationibus perceptis inseparabiliter permanere.” Et adjunxit: “Dominus Deus dudum mihi dixit: Tu debes, inquit, confessori tuo dicere tam multa quæ desursum descendunt bonitatis meæ munera, ut si expresseris ei ejusdem bonitatis meæ abundantiam in cœlo, quod nullam habeat diffidentiam, sicque pande ei tui cordis arcana, ac si jam deberes migrare ex hac vita.” Altera die pro majori credulitatis certitudine dixit Dominus ei: “Regratiare mihi, quod confessor tuus in tantum diligit te propter me. Quippe ultra omnes filias confessionis suæ amplius diligit te, quamvis aliquas ex eis diligat tenere, malletque omnibus carere, quam te derelinquere, et si ad eum de cætero non venirent, parvi penderet, te dummodo retineret. Ista secure sibi poteris dicere. Et erit sibi evidens signum, totum esse verum, quod revelavi tibi, et quod ei consequenter manifestavi. Nam ipse novit esse vera, et cordis sui esse secreta.” Dum hæc per Dorotheam ad confessorem essent deducta, fatebatur ea esse vera, quoniam illa, scilicet prædicta, præcedenti die secrete cogitaverat apud se. Et cum hoc adjunxerat, cogitans intra se de se: Si liber a voto religionis esses, locum propter eam Dorotheam mutares, si opus esset, ut sibi posses propter Deum servire, et gratiis ac beneficiis sibi largiter concessis secum in Domino consolari. Post hoc multoties cordis confessoris secretum, ut puta, quod cogitavit, dilexit, desideravit, ac quod omisit, perdidit, vel quod spiritualiter non habuit hoc spirituale bonum, sibi se cognoscere indicavit. Nam sæpe poterat animam ejus, et aliquorum aliorum animas etiam absentium transparenter et pervie perspicere, et intuendo earum cognoscere qualitatem. Ita cognovit quando fuit major vel minor dilectionis affectus in uno confessore quam in alio, aut * æqualis: et quod confessor plus ad eam afficiebatur sincera dilectione, quam ad fratrem suum germanum, quem tamen dilexit sinceriter valde multum. Et justa alia mentium secreta cognovit: quod non ab alio, nisi a Domino Deo habere potuit, Scriptura testante, quæ ait: Homo videt quæ patent, Deus autem intuetur cor. Et alias dicit: Tu solus nosti corda filiorum hominum. Et quod per prophetam Dominus de se inquit: Ego sum scrutans corda et renes.
ANNOTATA.
a De tempore: contigit illud plus quam novem annis ante mortem ejus, circa festum Purificationis Mariæ, ut dicit auctor Vitæ I [Num. 10, supra, pag. 496. Cfr. Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 83.] , seu (quod habet scriptum Joannis Marienwerder Processui inclusum) anno ætatis ejus tricesimo nono … quasi octo diebus ante festum Purificationis [Linda, part. II, pag. 146.] ; in Vita Latina et in Germanica, anno ætatis trigesimo nono, anno decimo ante obitum, ideoque exeunte mense januario anni 1385. Expresse dicitur in Articulis tertio datis [Ibid., pag. 30.] anno Domini MCCCLXXXV. Eventum ita narratur a Frederico Szembek [Vita B. Dorotheæ., transl. ab A. Turschi, reg. bibl. Brux., cod. 8926.] : Anno igitur ætatis trigesimo nono, nono vero ante obitum, in die conversionis S. Pauli… Christus … corde illius veteri … mirabiliter exempto, novum vehementer ignitum in locum prioris suffecit, ita quod illud realiter fieri sensisset.
b Hæc postrema sententia scripta videtur a J. Rymann, qui eadem et iisdem fere verbis in processu effert [Cfr. Hipler, pag. 254.] ; non a Marienwerder, qui in Vita Latina [Lib. III, cap. 1.] et in Vita Germanica [Lib II, cap. 1.] cor vere mutatum dicit; in his enim: Notandum est, inquit, renovationem cordis ejus non solum spiritualiter factam esse, sed etiam corporaliter; id enim significatur in revelationibus quæ de hac re habitæ sunt, et in sermonibus … quos circa idem cum suo confessario sæpe miscuit. Deo quidem prorsus possibile est cor ita renovare et mutare. Quod allatis exemplis probare contendit auctor. In scripto suo anni 1404: Videbatur sibi quod cor ejus extraheretur, et recens massa carnis et fervida loco ejus intrudi… Ex concomitantibus autem tam singularibus beneficiis, nullus ambigat quin a Domino fuerit factum [Linda, part. II, pag. 147.] . Simile prodigium de aliis sanctis pluribus, et imprimis de S. Catharina Senensi, narratur [Acta SS., tom. III Aprilis, pag. 898 et seq. Cfr. J. Görres, Die christliche Mystik, tom. II, pag. 149.] .
c Res itaque accidit die 17 februarii anni 1387.
d De desiderio aspiciendi sacram hostiam sæpe agit Vitæ auctor, immo dicit in Septililio [Tract. III, cap. 2. Cfr. Vita I, num. 7.] : Et si una die ipsam centies vidisset, prout aliquando bene accidit, adhuc desiderium plus videndi retinuit. Porro legimus apud Adalbertum Turschi [Reg. bibl. Brux., num. 8926.] , qui opus Frederici Szembek latine reddidit: Devotio ejus ad venerabile sacramentum ejusmodi donum habebat, quod miraculose hostiam consecratam a non consecrata dignoverit. Hæc sumpta existimo ex verbis Joannis Marienwerder [Processus canon., pag. 195, cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 224.] : Et quia, inquit, multociens non ita mane celebrabantur Misse, que tamen in opido Gdantzk, ubi tunc habitavit, solent inchoari hora diescente, ideo ipsa desiderio impaciens, solebat ire ad ecclesiam Corporis Cristi, que est ante opidum Gdantzk, ante diluculum, ut videret ibi Eukaristie sacramentum, quod aperte in una monstrancia ibi servabatur, et sic fervorem sui desiderii in aliquo refrigeraret. Accidit enim in quadam pestilencia, quod in cimiterio ecclesie S. Gerdrudis ibidem fuerat in una monstrancia una hostia non consecrata per vitricos ejusdem ecclesie ibidem locata; de qua unus de famulis dicte domine Dorothee ei [Note: ] [et cod.] dixit, quod illac transiret et sacramentum Eukaristie videret, ut eam non oporteret tam remote transire noctis tempore, videlicet ad ecclesiam Corporis Cristi, que longius distat quam ecclesia S. Gerdrudis. Que domina Dorothea, cum illac ivisset et genua flectere ad orandum voluisset, sibi a Domino dictum fuit: “Hic noli genuflectendo orare, quia non sum ibi sacramentaliter.” Et sic eam tunc Dominus illuminavit, quod ex illustracione hujusmodi id ipsum cognovit, et sic recedens, et amplius hac de causa non est reversa; et causam non reversionis famulo suo ab ea querenti, secrete ei revelavit. Qui hoc ad rectorem parrochialis ecclesie ibidem deduxit; qui dictam hostiam removit, et predictos ecclesie vitricos digna penitencia punivit. Iste casus accidit ante finem vite dicte domine Dorothee quasi quatuordecim annis, et eum in ultimo anno vite sue ex jussu Domini speciali suo confessario revelavit, ut ad Dei laudem hoc scripture commendaret. Eadem narrat Septililium, his additis [Tract. II, cap. 11.] : Et quia sponsa non fuerat primo pro illa revelatione Domino specialiter regratiata, Dominus ipsam arguens fortiter flere jussit, et ut factum revelaret C. jussit.
e Quinque scriptum videtur pro quandoque, ut totam sententiam legenti et cum Vita Latina [Lib. III, cap. 2.] atque Vita Germanica [Lib. II, cap. 2.] conferenti, manifestum erit. Atque hinc ortum credo, quod de quinque sagittis narrat, post Martinum Baronium [Icones et miracula SS. Poloniæ, pag. 49, edit. 1609.] , Antonius de Balinghem [Ephemeris SS. Virg. Mariæ, pag. 527. Cfr. Vita Lind., cap. 76.] : Huic die S. Agathæ, post SS. Eucharistiam, altæ contemplationi immersæ, maximum cordis dolorem patienti, apparuit Christus cum sanctissima matre et sanctis plurimis, cordique ejus quinque sagittas leniter infigens, dixit: “Dorothea … filia mea, ut ego pro te, sic tu pro me dolorem patiare.” In effigie quæ præfixafuit Vitæ Germanicæ, anno 1492 excusæ, postmodum etiam operi Theodori Lilienthal et nuper Confessionibus a ven. presbytero Hipler editis [Christliche Lehre in Ermland, pag. 67. Cfr. Sriptt. Pruss., tom II, pag. 364.] , exhibetur sancta vidua quinque sagittis transfixa.
f Eodem anno, id est, die 5 aprilis anni 1385 [Cfr. cap. 34 et seqq. Vita Germ., lib. II, cap. 5.] .
g Cfr. supra, cap. I, annot. p.
h De his plenius in tractatibus revelationum … habitarum ad sponsam: hæ revelationes, nostro judicio, jam scripto mandatæ erant, quando præsens compendium exarabatur, sed nondum in ordinem perfecte redactæ [Cfr. supra, Prologus, annot. e.] . Quæ hoc loco indicantur, fuse exponuntur in Septililio.
i Juvenis erat, immo, ut legimus in Vita Germanica [Lib. II, cap. 10.] , juvenis speciem præ se ferebat, sed reapse erat ætate satis provecta. Cfr. num. 57.
k De ejus occisione conferebant: hospita vero rem patefecit, Dorotheamque rogavit ut secum maneret, solo servo cum spoliatoribus misso. Sed hæc, Deo freta, non dubitavit proficisci [Ibid.] , et post ad maritum reversa est;quocum aliquantum temporis in eodem loco commorata est, eo quod saucius erat. Quum convaluisset, iter perrexerunt ad Heremitas [Ibid., cap. 11.] . Aliis etiam periculis divinitus erepta fuit B. Dorothea: Accidit alio etiam tempore quod jejuniis et oratione debilitatam, cum de arbore quæ ad transeundum lacum erat superimposita, ad latus super aquas prolaberetur, Deus miraculose admodum leniter retinuerit et illæsam super illud idem lignum statuerit [Szembek, transl. Ad. Turschi, ms. Brux. 8926.] .
l Exhibet hoc loco Vita Germanica [Lib. II, cap. 14.] nonnulla quæ in aliis historiis desiderantur: Deinde post multum laborem et defatigationem, atque multa etiam beneficia divinæ largitatis, venerunt Lubecam; ubi Dominus, quum die dominica sacrosanctum ipsius Corpus magna devotione suscepit Dorothea, huic benignissime fecit. Per plures dies consedit ab orto usque ad occidentem solem in parvo quodam templo, cum Domino familiariter agens ejusque gratiis aucta.
m Domuncula ædificata est prope ædem S. Catharinæ Dantisci [Cfr. Vita Germ., lib. II, cap. 15.] .
n Cum … mulier sancta pronuntiasset, scilicet cum hæc confessariis suis scribenda dixisset [Cfr. ibid.] .
o In aliis Vitis: quando maritus … existimavit te habere, ego rapui te et habebam te [Cfr. ibid.] .
p Sæpe adiit B. Dorothea ecclesias Deiparæ, ibique singularibus beneficiis a Deo affecta fuit [Cfr. supra, cap. 34. Cfr. Vita Germ., lib. II, cap. 16.] . Dixit Joannes Marienwerder in interrogatione anni 1404, se audivisse ab eadem domina Dorothea, quod per totum corpus fuit vulneribus plena infra vestes, et induit super ista grossum cilicium nodosum, et sic induta visitavit beatam Virginem in Peske (Pehsken prope Mewe), quod distat per unam dietam ab opido Gdantzk, ubi tunc moram traxit [Process. canon., pag. 189, cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 252.] .
q Koslyn in Vita Germanica edita anno 1492 dicitur Keslin.
r In qua infirmitate, sic auctor Septililii [Tract. III, cap. 2.] , passio Dominica fuit ei in utroque homine fortiter impressa: homini interiori fuit impressa per compassionem et vulnera spiritualia, exteriori vero per vulnera corporalia; et hæc omnia sibi fuere a Domino inflicta, qui ut postea ei dixit, quod ad exsurgendum vires ei non concessit nisi dominicis diebus, et hoc tunc fecit ut iret ad ecclesiam et acciperet Eucharistiam sacrosanctam.
s Ante ecclesiam videlicet Deiparæ [Cfr. Vita Germ., lib. II, cap. 19.] .
t Contigit hoc die 31 octobris anni 1393. Ex Vita Germanica [Lib. II, cap. 22.] quædam hoc loco addimus, quæ in reliquis Vitis desiderantur: Libenter a corporali cibo abstinuisset … sed ei facultatem non fecit Dominus, qui dixit… “Surge et cibo utere. Sic etiam jussi S. Brigittam manducare et bibere, et corpori vires dare, quo validius in terra mihi famulari posset.” His auditis, surrexit Dorothea et comedit partem frigidi piscis quem habebat. Dum autem manducabat, scolaris juvenis qui ei ministrabat, cibos intulit calidos, etc.
u In libris suarum revelationum. Quæ Dominus tunc revelavit, legere est in Vita Latina [Lib. III, cap. 20.] : Eodem die Dominus in sacramento susceptus, mira blanditate ac consolatione adveniens, inter alia dixit: “Reprehensibiliter pisces intueri te permisi, ob hoc te graviter arguens et inculpans, ut vel alii hoc audientes et se gravius peccasse recognoscentes, se corrigant et meliorent… Hæc propter te solam a me tibi non sunt dicta, sed etiam propter alios, quibus ea poteris enarrare, ut se per hoc valeant meliorare.” Eamdem historiam breviter complexus, de se scripsit Marienwerder in Processu: Præter multas alias vices in quibus vidit et audivit eam irremediabiliter flere, hoc … accidit, quod propter tantam inspectionem et inde delectationem sequentem ad quoddam ferculum … et quia visum non statim avertit … eapropter vulnerabatur in anima [Linda, part. II, pag. 155.] .
w De visu mentis et dono prophetiæ diximus in Commentario præv., num. 54 et seqq. Erant hæc adeo nota ut etiam commemorata invenias in Catalogo abbatum Saganensium [Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 432. G. Stengel, Scriptt. rerum Silesiacarum, tom. I, pag. 257] : Fuerunt hiis temporibus alique mulieres devote, spiritu prophecie illustrate. Nam in Pruszia fuit Dorothea quedam conjugata ferventissimi spiritus, que revelacionibus divinis assueta.
x Non solum in se, sic Marienwerder in Vita Latina [Lib. III, cap. 22.] , sed etiam in aliis sensu interiore sensit peccatorum vulnera, cicatrices et incommoda, non solum magna, sed etiam valde parva. Cui Dominus dixit: “Debes non solum detestari et abominari peccata, ne tu committas aliqua, sed etiam ne peccent illi qui tibi ad gubernationem spiritualiter sunt dati. Horrorem peccatorum habere debes ita magnum, sicut homo delicatus horrorem habet magnum circa cadaver fœtidissimum, per cujus fœtorem abominabilem provocatur ad vomitum.” In scripto anni 1404: Ex præsentia deliciarum spiritualium … sensit suavissimum odorem; e contra etiam fœtuerunt sibi peccata in notabili distantia aliorum hominum etiam levia: unde nonnunquam dixit quibusdam: “Heri, tempore tali, neglexistis vos, quia ad me tunc ascendit fœtor de vobis.” Et ita sæpius in præsentia eam visitantium sensit horribiles fœtores juxta magnitudinem delicti [Linda, part. II, pag. 157.] .
y De singularibus B. Dorotheæ vigiliis non semel egit Vitæ scriptor [Cfr. Vita I, num. 7. Vita Lind., cap. 4, 16, 69.] . Quæ hoc loco narrat, iisdem fere verbis repetit in scripto anni 1404, ubi addit: Aliquid tamen loco somni habuit, videlicet mentis raptum… Has vigilias quædam in Gdanzk matrona Crutzburginne testatur [Linda, part. II, pag. 144.] . Atque revera interrogata ab episcopis qui anno 1404 et sequentibus in sanctitatem Dorotheæ inquisiverunt, Margareta Creutzeburgische, respondit quia cum ea fuit in Roma tempore in articulis descripto, et cum dicta Dorothea reversa fuit de Romana curia. Ipsa deponens cum ea solebat de nocte dormire in itinere redeundi versus patriam Prussie… Licet ipsa Dorothea se solebat locare cum ipsa deponente ad lectum de sero, tamen de nocte, ipsa deponente evigilante, raro vel nunquam ipsam Dorotheam penes se in lecto inveniebat, sed semper ad pedes lecti vel alias in angulo aliquo secreto camere, in qua dormiebat, flexis genibus ipsam orantem invenit [Process., pag. 61, cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 263.] . Teste quoque Joanne Rymann, in tota via eundo et redeundo et ibi moram trahendo, excepta una nocte, ipsa Dorothea non recoluit se corporaliter dormivisse. Et fusius Joannes episcopus: In anno jubileo Urbani VI, una dierum Rome discalciatis pedibus circuibat ecclesias, et sic de sero nimium fatigata, … per noctem usque ad diem dormivit. Quare cognoscens se nimium dormivisse et tempus inutiliter perdidisse, incepit amarissime flere, rogando Dominum ut sibi auferret, ut deinceps non dormiret, quia nollet ultra dormire ob amorem Domini; et sic post hoc, ut dixit, domina Dorothea non recordabatur unquam corporaliter dormivisse usque nunc, quando predicta retulit. Cui adstipulatur confessarius (ut quæ de vigiliis notanda sunt, uno loco expediamus) dicens capite 69 hujus Vitæ: Nunquam recordabatur se corporaliter dormivisse in reclusorio; et alias: infra tres annos proxime ante obitum ipsius nunquam cognovit se corporaliter dormivisse. Immo Joannes Marienwerder cum aliis, rei veritatem experturus, quid noctu ageret inclusa, ex templo observavit, atque anno 1404 hoc testatus est: In reclusorio, quamvis deponens, prout dixit, de hoc custodiam haberet, tamen nunquam invenit eam dormientem, sed ut frequenter vel orantem sive jubilantem, aut submissa voce cantantem, seu esse in raptu [Process. canon., pag. 188, cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 264. Cfr. Vita Lat., lib. V, cap. 10.] . Item canonicus Joannes Tieffensee: Crebris noctis vigiliis ex quadam curiositate dixit deponens se attentasse, videlicet in latibulis et angulis dicti oraculi, experiri ejus sancta exercitia, quæ tam varia erant, quod lingua humana exprimere non valebat… Tunc ex nimia cepit cantare alacritate hanc sequentiam: Veni Sancte Spiritus, … etc., in lingua materna, aut aliquam prosam aliam devotionis vulgarem … sicque per talia et similia exercitia corporalia et spiritualia totam noctem deduxit insomnem [Process. canon., pag. 345, cit. ap. Hipler, pag. 234.] . Idem Joannes assentitur confessario Marienwerder, qui in Actis processus [Process. canon., pag. 188.] dixisse legitur, se firmiter credere quod loco sompni aliquid proporcionale habuit, scilicet raptum. Rymann in causa canonizationis hæc jurejurando confirmavit: Raro se posuit ad lectum ut dormiret, sed tantum appodiens se ad lectum reclinavit, ut oraret ac venias et alia opera meritoria faceret, et sic aliquando ipsam rapuit sopor licet invitam [Ibid., pag. 147, cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 264. Vita Germ., lib. II, cap. 24.] .
z Pitterii stope dicitur in Vita Latina: Stope pitczerii [Lib. III, cap. 24. Cfr. Vita Germ., lib. II, cap. 25.] .
aa Dicens. Quæ revelavit tunc Dominus habent Vita Germanica [Lib. II, cap. 25.] et Latina [Lib. III, cap. 25.] ; Lindana partem dumtaxat eorum. Insuper supradictam infirmitatem Dominus, tam ad suam gloriam quam famulæ suæ Dorotheæ laudem, in ultimo anno vitæ ejusdem jussit scribi, et post ejus exarationem caritate ferventer ardente incendit illam Dominus [Vita Lat., lib. III, cap. 25.] . De tempore et causa hujus Romani itineris agitur infra, capite 55.
bb De conscientiæ arbitris quibus Dantisci utebatur sancta vidua, testatus est anno 1404 Bertrandus, capituli Pomesaniensis præpositus, se cognovisse aliquos confessores… Dorothee, videlicet dominum Nicolaum [de Hohenstein] in opido Gdantzk, et Radislaum, pro tunc presbiteros seculares, sed modo professos. Pariter canonicus Joannes Rymann cognovit aliquos confessores matris Dorothee, scilicet Fratrem Nicolaum Hoenstein, nunc professum Ordinis S. Marie, per duodecim annos, et dominum Johannem, plebanum quondam in opido Gdantzk in parrochiali ecclesia B. Katherine; ac dominum Ludike … presbiterum, ut ait alius testis, bone fame, dicti opidi Gdantzk, ad quem B. Dorothea solebat accedere, quando Nicolaum convenire non poterat [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 223. Linda, part. II, pag. 121.] . Hic testimonium anno 1404 dicens, asseruit bene ante ejus obitum se eam cognovisse per viginti quatuor annos, et alio loco, fuisse ejus confessorem per duodecim annos in oppido Gdantzk.
cc Apparuit in visione imaginaria vir ille: in Articulis tertio datis legimus [Linda, part. II, pag. 27 et seq.] : Illico nocte in somnis apparuit idem vir, de quo dixerat, … in illa effigie et dispositione exteriori, etc.
dd Falso itaque dicunt plures auctores hoc Romanum iter susceptum fuisse anno 1388 [Cfr. Icones et miracula SS. Poloniæ, pag. 48.] . Porro, vivente B. Dorothea, annus jubilæus bis celebratus fuit, annis 1350 et 1390. Etenim jubilæus fuit ordinatus per Bonifacium VIII (qui celeberrimum omnium anno 1300 celebravit), de centesimo in centesimum annum, ut scribit Clemens VI, qui voluit ut in posterum ordinaretur de quinquagesimo in quinquagesimum: sed eam legem mutans anno 1389 Urbanus VI, statuit ut deinceps perpetuis temporibus de triginta tribus annis in triginta tres annos, in honorem annorum Christi Domini, indulgentia jubilæi Romæ concederetur. Hinc annum sanctum 1350 aperuit Clemens VI: quem imitati sunt anno 1390 Bonifacius IX, mortuo UrbanoVI, et anno 1423 Martinus V. Postea Urbani VI constitutio in desuetudinem abiit [Raynaldus, Annal. eccles., ad ann. 1349, num. XI, 1389, num. I, 1390, num. I. Theodorus a S. Spiritu, Tract. de jubilæo, pag. 40, 48, 64.] . Prorsus vero manifestum est B. Dorotheam non nisi jubilæum anni 1390 obtinuisse. Hanc indulgentiam impetraturi Romam sese contulerunt multi ex regionibus septentrionalibus, quo magis suum affectum, schismate occidentali tunc sæviente, erga pontifices Romæ sedentes palam declararent [Cfr. Scriptt. Pruss., tom III, pag. 168. Voigt, Gesch. Preuss., tom. V, pag 564 et seq.] . Plurimos viatores iter fecisse gregatim, atque etiam B. Dorotheam non solam ad Urbem contendisse, sed cum aliis, constat ex Actis processus: ubi de Dantiscensi parocho Nicolao legimus: qui erat ejus confessor, qui eciam cum ea fuit in peregrinacione ad Romam in anno jubileo. Ibidem alii apparent itineris socii [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 263.] . De qua re agit Benedictus XIV, cum servorum Dei et præsertim mulierum peregrinationes expendit [De beatif., lib. III, cap. XXXVII, n. 13.] .
ee In Vita Germanica maritus obiisse dicitur tempore quadragesimali anni 1490 [Lib. II, cap. 26.] . Mortuus est Gedani, non Romæ, quod quidam perperam referunt [Cfr. Lilienthal, pag. 17.] . Beata vero Dorothea, accepto nuntio, Roma rediit, ut in aliis Vitis dicitur [Vita Lat., lib. III, cap. 26. Vita Germ., lib. II, cap. 26. Cfr. Vita Lind., cap. 56.] , dominica infra octavam Ascensionis Domini, seu prima dominica ante Pentecosten, die 15 maji anni 1390. Roma cum in patriam rediret, si Martinum Baronium audire volumus, Coloniam Agrippinam, sepulchris sanctorum trium regum et sanctarum undecim millium virginum celebrem, visitans, plurimas afflictiones ex infirmitate, et adversitates ex persecutione humani generis hostis pertulit [Icones et miracula, etc., pag. 49, edit. 1609.] . Item Fred. Szembek: Contulit se ad sepulcrum divæ Ursulæ et sociarum illius, et alios sanctos Coloniæ [Reg. bibl. Brux., ms. 8926.] .
ff In crastino S. Trinitatis, id est, die 22 maji anni 1391. Totum hoc iter ab oppido Gedanoad Marienwerder ipsa B. Dorothea postea fuse narravit [Vita Lat., lib. III, cap. 27. Vita Germ., lib. II, cap 27.] .
gg In illo medio tempore, seu antequam reclusorium ingressa est, domicilium Quidzini habuit primo cum muliere quadam vocata Quodemosse, et dein cum domina Catharina, vidua Nicolai Mulner, Sorore Ordinis Teutonici, in curia pecudum, penes ecclesiam. Incoluit ibi B. Dorothea cellulam, quam ipsum fuisse reclusorium nonnulli perperam asserunt. Suscepta quotidie S. Eucharistia, solebat dein per plures horas (sæpe decem) in templo versari. Semel in die et quidem parce admodum comedebat. Post hoc ægrotos et egenos visitabat, reliquum fere diei iterum orationi impensura [Hipler, pag. 220 et seq. Cfr. Linda, part II, pag. 139.] . Cæterum, quo pacto actiones suas peragere deberet, Dominus ei revelavit, in ipsam rerum tenuitatem descendens [Vit. Lat., lib. IV, cap. 19.] .
hh De hoc obedientiæ voto nuncupato die 6 julii anni 1392, fusius in Vita Latina: Dominus volens stabilire sponsæ animum, qui interdum fluctuabat an circa C. permaneret … jussit eam votum emittere, quod in vita sua a C. nunquam vellet recedere, mandavitque ut accedens ad pedes C. humiliter se prosterneret, et se ad plenam recipi obedientiam postularet [Ibid., lib. III, cap. 28; cfr. lib. V, cap. 46.] . Et alias: “Te totam committe P. C., et sic sis, ac si eorum, non tua sis. Reputa eos meliores te et te indignam ad conversandum aut loquendum.” Rursus de Joanne Marienwerder: Ego ipsum pro me elegi, et tibi ad ministrandum deputavi… Tu dic mihi, si unquam percepisti uni ita pauperi et miseræ mulieri quemadmodum tu es, talem ministrum tribuisse [Ibid., lib. V, cap. 46.] . Quam perfecte paruerit Dei famula, ipsi ejus moderatores exposuerunt: Erat mulier multum obediens, ait Marienwerder, præcipue sibi deponenti, ut sine ipsius licentia, aut… Joannis Reymann … qui adjunctus eidem fuerat, nihil faceret [Linda, part. II, pag. 158.] . Hos nihilominus filios suos spirituales, imo seniores filios [Vita Lat., lib. V, cap. 15.] , Christo præfante, appellabat: quos scilicet plurimum adjuvit ut ad omnem virtutis legem vitam exigerent, quosque rerum divinarum notitia longe superabat; ideoque hæc a Domino acceperat: Mater in aliquibus debet plus filiis scire… Doce ergo filios tuos… Admirare quod eos valuisti docere sine formidine qui fuerunt magni doctores… Te ad eos qui magistri jam exstiterunt perduxi, ut meum magnum eis magnifice per experientiam innotesceret magisterium, pateatque quod ego sum potens adhuc docere eos qui adhærent mihi perfecte [Ibid., lib. I, cap. 4.] .
ii Hæc testimonia collegit auctor in Vitæ Latinæ libro I, cap. 6: ubi, quæ hoc loco exponuntur, iisdem verbis declarata invenies in § 1, 9 et 10 [Cfr. Comm. præv., num. 50.] . Alia sunt viginti et unum, quæ infra in Appendice indicabimus.
* ac cod.
CAPUT QUARTUM.
Effectus S. Eucharistiæ. B. Dorothea includitur. Vivendi ratio in cellula. Missiones S. Spiritus.
CAP. LVII.
De ejus ferventi desiderio ad Eucharistiæ sacramentum a. [B. Dorothea, communionis sacræ avidissima,] Cum Dominus dicat: Qui manducat carnem meam, habet vitam æternam, hæc devota Christi sponsa desiderio æternorum accensa valide [val. ac.] , media per quæ citius posset ad æternam promoveri vitam, avidissime etiam longo tempore desideravit. Supremum inter illa quidem [quod cod.] est ipsum Eucharistiæ venerabile [ven. Euch.] sacramentum, in quo, gratia assistente, experta est omne delectamentum et omnis saporis suavitatem. Nec mirum, cum ipsam Domini dulcedinem quasi in fonte degustaverit [degustavit.] . O cum quanto gratiarum ac virtutum [O cum quantarum virtutum et gr.] incremento, sanato animæ palato, saluberrime, non semel sed frequenter [frequentius.] , degustavit! Cujus gratia ad tam validum promota est desiderium, quod ejus etiam ad breve tempus carere non posset. Inde venit ut sæpius viribus destitueretur, et sumpto sacramento sanitati cito [concito.] redderetur. Aliquoties esuriebat in tanto charitatis ardore hoc percipere sacramentum, quod dormire ac requiescere [quiescere.] nequiverat; de nocte sedens ad fenestras domus, vigilans et observans horam qua congrue visitare posset ecclesiam, et si non sacramentaliter perciperet, saltem in elevatione conspiceret seu videret. Nonnumquam accidit, quod præ desiderio et fame spiritus rapiebatur tempore immolationis circa Missam, et sic hostiam non vidit, quam videre fervide desideravit. In tanto desiderio sæpius fuit [fuit sæp.] , quod libentissime de manibus sacerdotis, si repressa non fuisset aviditas sumendi Dei timore [tim. Dei.] ac hominum verecundia, rapuisset. Aperuit nonnumquam et clausit os suum, etiam cum sonitu, ex desiderio ad illud venerabile sacramentum, velut canis famelicus pro morsello carnis sibi porrecto, qui [om.] claudit os suum, et ex more aperit bestiali. Non terreat [terreatur.] simile [silere cod.] ; si aliud quippiam occurrerit, ad idem lector [locorum.] diligens æquiparet et coaptet: ipsa quidem [quippe.] in eodem simili suum desiderium enuntiavit. Unde quadam vice dixit ei Dominus: “Postquam cœpisti clamare et laborare pro corpore meo sancto, ego permisi te tamdiu laborare, clamare et flere [clam. fl. et l.] , exspectans si cessare velles: ex quo non cessasti, et jam quasi non plus [pl. n.] valuisti, ego [om.] ordinavi nunc [nunc o.] quod me vales habere. Et quia jam incepisti etiam sic laborare pro vita æterna, exspectabo tam diu, donec te videam nolle cessare: et cum hoc [hæc.] videro, tunc te, mea filia dilecta, volo recipere ad me. Non sit tibi tædium [tæd. t.] exspectare, quia debebis magnum præmium et [pr. et om.] gaudium mecum habere.”
CAP. LVIII.
[85] De multiplicibus effectibus seu sentimentis hujus sacramenti, [ex ea uberrimos fructus percipit.] quos sumendo percepit b. Primum sentimentum. — Propter desiderium vehemens, ut præmittitur, ad Eucharistiæ sacramentum vivificum [viv. s.] , hæc electa Christi famula multos effectus sensit et percepit in illo gratiæ salutaris, jam nunc hos, nunc illos. Quandoque percipiendo sacramentum Eucharistiæ, venit ad eam Dominus magnifice valde, loquebaturque ei dulciter seu affabiliter. Inde dilatabatur [delectabatur.] cor suum, et magnificabatur valde, docebatque eam tota die quæ erant sibi necessaria. De nocte vero, quando volebat quiescere, fiebat cor ejus ita magnum, quod oportuit eam citissime surgere, et corde tenus dicere: Jesus Christus, Jesus Christus, multoties replicando, donec efficiebatur vigilans; et sic refrigerabatur cor ejus, ne ipsum suffocaretur aut scinderetur.
Secundum sentimentum [Secundum sentimentum, tertium, etc., om. B, in quo variæ partes numeris tantum II, III, etc., distinguuntur.] . — Quandoque sumpto sacramento, Dominus advenit cum dulci sapore delectabiliter sapido, valde alieno a panis sapore, et iste delectabilissimus [delicatissimus.] sapor augebatur valde, fluens in os ejus, et tam liquidus, ut verisimiliter timeret aliquoties ne [non.] efflueret ab ore ejus. Adduxit secum indicibilem dulcedinem, qua anima intime dulcorabatur, ac per gratiæ abundantiam [redundantiam.] diffundebatur citissime in omnia membra ejus [om.] ; et ex hoc solebat evenire sudor quidam ex toto corpore ejus ebulliens et erumpens, se largiter diffundendo.
Tertium sentimentum. — Aliquando procurata vivifico sacramento, percepit adventum Domini cum multiplici fructu, acediam [acidiam cod.] , vanam gloriam, amorem temporalium, ambitionem, et cætera mala, si quæ [qua.] inerant, expellendo [expellentem.] , castitatem [humilitatem add.] , patientiam et cætera virtutum genera quæ deerant, ingerentem.
Quartum sentimentum. — Alio tempore ante sumptionem sacramenti extenuata viribus corporis, ex nimio desiderio sumendi, ut pedetentim vix valuit et valde morose ad ecclesiam properare. Inerat quidem tanta debilitas et afflictio spiritus, ut mors erat sibi in desiderio; quod [quidem.] tamen sibi plus provenit [pervenit.] ex languido amore quam corporali dolore. Sumpto vero sacramento vigorosissimo [vigorosissima.] , illico efficiebatur fortis [hilaris seu jucunda add.] .
Quintum sentimentum. — Alia vice in sacramento advenit ei Dominus Jesus tam magnifice, ut omnium saporum et omnium quæ erant in tempore, obliviscebatur [oblivisceretur] ; et anima ejus suavissime et intime creatori suo conjungebatur [suo conjungeretur cr.] .
Sextum sentimentum. — Alio tempore venit in sacramento Dominus deifice, id est, effectu divino seu deitatis, ad animam ejus [Dom. ad anim. ejus deifice, id est eff. deitatis.] , illico sustollendo et elevando eam per intimam contemplationem ad cœlestia gaudia; nec tunc aliud quidpiam [quidquam.] valuit contemplari.
Septimum sentimentum. — Item aliquando Dominus venit sibi in sacramento valde amice, cum valde magnis [magna.] dulcedine ac [et.] gaudio, ac deifice, id est, modo quo [solus add.] Dominus sentitur, scilicet [om.] sine panis sapore. Magnifice illuminabatur, sensitque Dominum in omnipotentia sua amice sibi loquentem, quem et in majestate sua contemplabatur. Fuit sibi ac si Dominum suum dilectum haberet inter brachia sua, eum valde comprimens et constringens [ei dicens.] . Da talem amantem, et Dominum sic agentem, et sentiet si Dominus voluerit hos effectus [sentiet illico hos effectus.] . Prædicta illius sentimenti percepit post communionem in crastino Inventionis sanctæ crucis anno Domini millesimo tercentesimo nonagesimo tertio [MCCCXCIII.] .
Octavum sentimentum. — Una vice venit sibi Dominus in sacramento valde deifice, consolatorie, amico colloquio, bona revelatione, cum magnis dulcibus lacrymis, cum fervente, ardente charitate, cum tam multis fructibus, quos non suffecit enarrare [enumerare.] , cum tam magna illustratione, quod vidit ea quæ egerit parvula, et domum in qua egerit ista. Dominus recte egit [om.] sicut unus dilectus pater, qui post parvam [paternam.] castigationem filium reciperet ad sua brachia, ipsum consolando, fecitque magnum convivium in anima sua. Cor ejus factum est magnum, et Domino amice loquendo [loquente.] , oculi stillabant [dulces add.] lacrymas, quasi [quæ.] de fistulis exirent. Quis sapiens, et custodiet hæc, et intelliget misericordias Domini? Prædicta percepit decimo die mensis maji anno Domini 1393 [anno Dom. XCIII.] .
Nonum sentimentum. — Feria tertia rogationum anno 1393 [anno XCIII.] , sumpto sacramento, Dominus venit cum magnis deliciis: anima venit ad magna gaudia, nihil scivit quod [quid.] in mundo agebatur. Dominus habuit cum anima magnum colloquium. Cum a raptu ad se rediit, sensit Dominum magnifice. Fuit sibi recte ac si Dominus seipsum vellet parere in anima sua. Eumdem affectum sæpius sensit.
Decimum sentimentum. — In die Pentecosten [Pentecostes.] anno 1393 [anno XCIII.] , sumpto sacramento, venit ei Dominus cum [in.] magna omnipotentia, magna charitate languente; magnum fecit convivium [in anima ejus add.] . Cor ex hoc factum fuit valde magnum, cum magna blanditione, quod oris sui non erat potens. Omnia, quæ erant in corpore suo, movebantur et laborabant. Aliquoties et post sensit dictos effectus.
Undecimum sentimentum. — Feria tertia Pentecosten [Pentecostes.] , anno quo supra, venit ei Dominus in sacramento [in s. v. ei D.] cum magnis [magno.] gaudio, fervente [et ferventer.] , ardente charitate, cum magno desiderio. Tota die magnum habuit gaudium, et Dominus nunc [tunc.] volebat se parere seu gignere [separare sanguinem cod.] in anima sponsæ: nunc debebat sponsa ipsum parere. Continue fuit plena gratiarum actione. De isto admirabili partu spirituali [om.] vel gignitione, qualiter se Dominus parit ac [aut se.] gignit, multa revelante Domino cognovit, ut patebit in tractatu partus spiritualis loco suo c.
Duodecimum sentimentum. — In vigilia Trinitatis, anno quo supra, in sacramento Dominus advenit cum magna omnipotentia, gaudio et amore, corporis et animæ. Omnium oblita quæ erant in terra, fecit magnum convivium in anima ejus, ferventer arsit, sudavit, traxit eam Dominus fortiter inter [intra.] Sanctam Trinitatem. Videbatur quod non solum anima, sed et corpus fuisset suo modo tractum. Sancta Trinitas fuit ei valde præsens. Magnifice illuminata, non valuit multum loqui. Magna et [Magna et om.] multa cognovit, quæ exprimere non debuit, et forte non valuit, Domino prohibente.
Decimum tertium sentimentum. — Feria secunda post festum Trinitatis anno 1393 [anno XCIII.] , communicata sensit Dominum in sacramento advenisse deifice cum omnipotentia sua magna; magnifice illuminata, effecta fuit ac si esset spiritus, et perspicua seu transparens: cito oportuit eam cogitare: O tu benedicte, alte, laudabilis Deus! In hoc facta fuit magna blanditio in corde. Recte erat sibi ac si juvenis infans esset in corde suo [esset juv. inf. in corpore suo.] , qui jucunde contrectaret [contrectaretur.] et secum magnum gaudium haberet [haberetur.] . Hoc multoties illi [ei.] accidit, quod quasi fœtus plene formatus, ludens ac saliens præ exultatione in ejus utero se volvit et revolvit. Dominus intense traxit illam [eam.] ; et velociter anima fuit ab ipso [ipsa.] rapta, ei [et.] tam intime unita, quod sensit oscula ejus dulcia et amplexus suaves. Ibi fuit magnum colloquium et magna amicitia inter Dominum et animam: quod aliquoties rediit tam jucunda, ac si cum corpore et anima esset in cœlo, nullum in terra habens retinaculum. Solum grossiora scivit exprimere de præmissis.
Decimum quartum sentimentum. — In crastino Corporis Christi, ubi supra, sumpto sacramento, venit ad magna gaudia in corpore et anima. Magno desiderio dirigebatur ad vitam æternam. Cor saltando insanivit præ magnitudine desiderii. Cerebrum in capite movebatur; nam libentissime fuisset in vita æterna. Ferventissime [Felicissime.] arsit, venæ pulsabant [pulsabantur.] , et os suum vix potuit [poterat.] aperire. Simile aliquoties post hoc est actum.
Decimum quintum sentimentum. — Sabbato ante festum beati Jacobi, ubi [anno uti.] supra, sumpto sacramento, Dominus venit cum valde magna omnipotentia, cum varia charitate, multiplici gaudio, multis [cum varia-multis om.] lacrymis, magno fervore et sudore, amico colloquio, bona revelatione. Sensit magnam bonitatem a Domino, qui festinanter veniret [festinavit venire.] ad animam, recte ac si pedibus festinanter curreret ad animam. Omnes vires exultaverunt. Una virium servivit, alia dilexit, tertia saliit, quarta satiebatur, quinta confortabatur, sexta laborabat, et sic de singulis. Postquam quælibet potentiarum suum habuit beneficii effectum, tunc magnifice illuminata jacuit, et auscultans qualiter ipse Dominus et anima se simul univerunt intime [int. univ.] .
Decimum sextum sentimentum. — Una vice post festum sancti Jacobi, sumpto sacramento, anno quo supra, venit ei Dominus cum magna omnipotentia [omn. mag.] , valde deifice, cum magna dulcedine: anima et corpus venerunt ad magna gaudia. Item venit cum forti et veloci cursu, ac spirituali gignitione sui ipsius; item cum spirituali partu, quo [qua cod.] debuit parere Dominum. Item univit sibi animam intime, et sic in quiete [quieti cod.] jacenti misit ei Spiritum Sanctum. Magnum convivium in anima ejus fiebat; vitulus saginatus occidebatur, et tanto gaudio replebatur cor, quod fuit territa de effectibus tam admirandis. Et dixit ei Dominus: “Hic optimi amici convenerunt, nominando [vocando.] Patrem, et [om.] se, et Spiritum Sanctum, qui simul gaudium magnum habere debent. Hic est dulcissimus cibus, hic est optimus sapor, hic est odor bonus et laudabilis, hic est valde magna jucunditas musicorum, et tumultus convivantium in anima tua. Et hæc os tuum non valebit exprimere, nec aliquis scriptor scribere plene et perfecte.” Et ecce mira res! Hoc dicto, sensit bonum saporem et optimum odorem in anima, et isti etiam redundaverunt in corpus, quod etiam corporaliter sensit suavissimum ac nobilissimum cibi saporem. Sensit etiam in anima magnam satietatem, ex qua etiam corporaliter satiata fuit. De quo admirabatur valde. Sensit tantum [tamen cod.] tripudium in anima, quod [quo cod.] totum corpus repletum fuit [fuit rep.] gaudio, omnia membra exultaverunt, tantusque jubilus fuit in anima, ac ineffabilis jucunditas musicorum jucundissime ludentium, quod [quæ cod.] ex illis ineffabilibus gaudiis, deliciis [om.] et exultationibus, quiete sedere non potuit; sed pedes movebantur corporaliter motu saltationis alternatim, unus sursum, alter deorsum, ac si chorizando saltare vellet. Omnia quæ in corpore suo erant, ad hunc modum alternatim inclinata fuerunt, et ipsum exercuerunt suo modo saliendo. Quis audivit unquam tale? Et quis vidit huic simile? Dominus cui [cujus.] sunt deliciæ esse cum filiis hominum, paravit in conspectu suo mensam juxta magnificentiam suæ divinæ ac regiæ majestatis etc. [om.]
Decimum septimum sentimentum. — Alia vice quadam feria sexta, sumpto sacramento, Dominus venit [advenit.] ei veraciter [severus add.] seriosus, valde inquietativus; nam ex hoc pervenit ad magnas [magnam.] inquietem, esuriem et sitim corporis et animæ, non tamen pro cibo et potu corporali. Item venit cum magna charitate languente et charitate desiderativa, cum magna amaritudine corporis et animæ; impressit se in animam, recte sicuti [sicut.] fasciculus myrrhæ: fuit enim [Ipse fuit etenim.] seriosus. Anima ejus [om.] facta est valde tristis; non audebat ipsi in occursum currere, nec clamare, nec multa verba habere, nec præparare hospitalia pro hospite Christo, sicut prius fecerat [fecit.] . Tunc inceperunt anima et corpus litigare simul [scilicet.] , habentes magnam esuriem; nec anima, neque [nec.] corpus desideravit aliquid [aliquod.] transitorium, sed quodlibet eorum fuisset libentissime in loco suo. Corpus ita intense desideravit venire ad terram, sicut anima ad cœlum, quamvis corpus sine [sive cod.] anima non desideret. Oriebantur magni labores; interiores vires alte clamaverunt; cerebrum in capite alte [om.] clamavit, in tantum quod [loco in t. q., mentemque cod.] auribus corporis nihil potuit audire, cerebri præ clamore. Anima et corpus cœperunt valde fortiter timere a serio Domini et magno labore. Causam autem prædictorum effectuum Dominus ei revelavit dicens: “Ego etiam in sexta feria multa passus sum [loco pas. s., passum cod.] pro te; tu etiam sustine, et habe illa pro [propter.] me.” Sed postea fuit a Domino mirifice consolata.
Decimum octavum sentimentum. — Sabbato immediate post prædictam feriam sextam [sextam f.] , sacramentaliter Dominus sumptus venit ei cum multis fructibus; anima rapiebatur ad magna gaudia, et infra raptum clamor factus est magnus, et ante cor magnus tumultus erat et quasi gradientium in bellum. Ex istis [Et ex isto.] clamore et tumultu rediit ad se, et statim factum [effectum.] est cor magnum, et totus uterus, ac si vellet [vellus cod.] scindi seu findi [fundi cod.] . Anima [om.] cœpit fortiter clamare, sollicita variis laboribus, ut omnes istos hospites bene susciperet; alte clamavit dicens: “Dulcissime pater, dulcissime rex, dulcissime creator [dilectissime pater, dil. r, dil. cr.] etc.,” magnifice [magnificeque.] illuminata fuit, sibi transparens sicut vitrum. Oscula et amplexus fuerunt sibi valde dulcia et suaves. Apertis interioribus sensibus, sensit suavissimum odorem, delectabilissimum saporem etc., [om.] in tam magna excellentia, quod ex interiorum redundantia in sensus exteriores fiebat perceptio consimilis [suavis.] per eosdem; nam oculis corporalibus, sicut spiritualibus, vidit adolescentes pulcherrimos in magno exercitu cum sponso venientes, et quasi ad nuptias properantes. Quorum tumultum et clamorem, sicut saporem et odorem, per sensus utriusque hominis percepit: et hoc sæpius sibi accidit, licet non eodem modo.
Decimum nonum sentimentum. — In crastino Conceptionis Virginis, anno quo supra, in sacramento Dominus sumptus venit locuplete, magnifice, beneficians sponsam suam [om.] valde locuplete: omnium exteriorum oblita, rapiebatur ad ineffabiliter magna gaudia. Sed rediit plena jubilo et exultatione [ex. et j.] . Uterus ejus fuit plenus, omnia interiora motu vivacitatis movebantur, quasi viverent. Saltus fiebant [fiebat.] in corde notabiliter [notabilis.] , et etiam ipsum cor saltabat præ dulcedine divina; larga affluentia toto corpore et anima liquefactis, quasi fluida fluebant, [et add.] tota innixa firmiter adhæsit Domino, recte ac si nullo super terram retinaculo retineretur.
Vigesimum sentimentum. — In die beati Joannis evangelistæ infra octavas Nativitatis dominicæ, anno eodem quo supra, sumpto sacramento, Dominus venit animæ deifice. Nam ipse advenit cum tam multis magnis bonis, quod sensit se confortatam in omnibus viribus corporis et animæ, lætificatam et consolatam [lætificata et consolata cod.] . Nec fuit aliquod membrum, quod spirituale gaudium non [quod non speciale gaud.] sensisset ac [aut.] solatium singulare a Domino suo dilecto. Sensit quamdam virtutis efficaciam inæstimabiliter [om.] suavificam intrare et pertransire singula membra; quæ supra modum ineffabilem effectum gaudii, solatii, gratiæ, bonitatis ac amicitiæ in singulis operabatur. Hanc dominici corporis vigorosam operationem sensit illico in omnibus membris ejus statim post Eucharistiæ perceptionem: et quasi [quia.] nihil de suavitate, jucunditate, delectatione habitis [habita.] , dicere sufficiebat. Fuit in ea tantæ amicitiæ ostensio, ac si advenisset unus dives, fidelis ac liberalis amicus, beneficians singulos tam magnifice, ut omnes contentarentur, sufficientia donationis in desiderio suo satiati. Ipsa repleta jubilo, ferventer arsit, fortiter sudavit [fundavit cod.] , tam plena novis gaudiis et exultatione, quod videbatur sibi cœlum et terram unum fuisse: hoc est, præ magnitudine inexplicabilis lætitiæ distinctionem illorum [eorum.] non sensit, nec valuit consideratione [considerative.] advertere quomodo sibi fuisset [quo se fuisse cod.] , præ magnitudine jubilationis et bonorum multitudine, ex supereminenti excellentia jubilationis. Multa alia habuit in hoc sacramento inæstimabiliter magna de Domini Dei gratia sentimenta, quæ propter brevitatem in præsenti compendio vitæ ejus sunt omissa. Nec deroget gratiæ Dei inexpertus tantæ dulcedinis gustus divini ac [aut.] saporis: Deus enim non uniformiter sapit omnibus. Oportet enim per varia animi desideria gustum variari divinæ præsentiæ, et in suum saporem divinæ dulcedines [div. dulcedinis cod. supernæ dulcedinis … solet B.] diversa appetentis animæ aliter atque aliter solent oblectare palatum, Domino sibi dicente [loco D. s. dic., Unde quadam vice dixit ei Dominus.] : “Qui non laborat usque ad virium suarum defatigationem [fatigationem.] ac defectum, antequam me suscipiat [suscipit.] per sacramentum, ille etiam post susceptionem [sumptionem.] non sentit [sensit cod.] suarum virium notabilem recreationem et augmentum. Et qui non esurit valide [val. es.] pro me, ille non satiatur in [a.] me, nec delectatur in me. Quomodo [Quoniam.] in illo cibo haberet delectationem et dulcedinem, pro quo non habet esuriem? Et quomodo posset a cibo contentative satiari, in quo non valet sic dispositus delectari? Sic qui non fertur in me fervidæ dilectionis fortitudine, ille non magnifice lætificatur [læt. magn.] ex adventu meo per me. Quomodo ergo [enim.] talis posset in cibo habere magnam lætitiam, ad quem non gerit dilectionem excellentem?” Et notandum quod [nondum qui cod.] supradicti fructus [seu effectus add.] vivifici sacramenti percepti per hanc famulam Dei sunt conformiter positi in suis terminis a vulgari in latinum transsumptis, prout ipsa de verbo ad verbum docente Domino pronuntiavit, et exclusa est alia extranea verborum subtilitas, nec admixta sententiarum alia profunditas, sed dumtaxat experientia gratiæ contexta suo modo, quatenus clareat altitudo divinæ sapientiæ, quæ per simplices et idiotas parvulos in suis oculis facit in abundantia experiri, quæ penitus sunt sapientibus mundi et prudentibus aliena. Plures alii sunt fructus d valde varii, ab isto venerabili Spiritus Sancti organo pronuntiati et ita conscripti, qui si ad debitum ordinem reducerentur, pulchram seriem, magnum et constituerent [cons. et.] volumen.
CAP. LIX.
[86] De intellectu quorumdam verborum in prædictis effectibus positorum. [Explicatur quid sit in revelationibus B. Dorotheæ] Cum Scriptura aliquid significat per sensibilium similitudines, non per omnia quæ signat et quæ signantur, possunt esse similia; non enim hæc [hoc.] similitudo esset, sed identitas. Licet hæc sponsa Christi Dorothea esset simplex mulier, et penitus illiterata e, tamen per lumen sapientiæ sibi a Deo desuper infusum, quo [quoniam.] erat quasi [in add.] spiritu vivificata, revera magna inæstimabiliter mysteria, similitudinibus sacræ Scripturæ consona, satis apertis verbis, quibus balbutiendo valuit, expressit. Et ut scribentem clarius in experientia spiritualium effectuum, quibus mirabiliter a Domino visitabatur, instrueret, ipse scribens nonnunquam difficultavit materiam, quatenus consulto Domino, ac lumine supernaturali limpidius perlustrata, gratia visitantis Domini in ea plus elucesceret, et scribenda aptioribus terminis enarraret.
CAP. LX.
[87] De convivio in anima. Supra dicitur: Dominus fecit convivium in anima; [convivium in anima,] quod tunc facit, ut ipsa percepit [percipit cod.] et sensit, quando anima hic in terra sentit et sapit, quod oscula et amplexus Domini dulcia sint et suaves, ita ut ipsa ex magnis gaudiis et ex excellentibus deliciis liquefit [et add.] , defluit, et quasi unus spiritus cum ipso efficitur. Et in isto statu homo non valet audire verbum Dei vel legere de Dei amore, propter vehementiam dilectionis seu charitatis divinæ: nam legendo et audiendo [aud. et l.] nimis accenderetur. Et hoc sæpius est experta, quod in simili statu amoris audiendo verbum Dei voluit ex amoris incendio exuri aut [ac cod.] suffocari, et quasi in amentiam magnam perducta est [om.] . Item in cujus anima Spiritus Sanctus facit mansionem, in ista [istud.] facit convivium pinguium, id est, dat delectationem in Corpore Christi, recepto sacramento, et desiderium percipiendi ipsum, et tunc tribuitur cum dulcissimo gustu. Et post hujusmodi convivium solet amor deficiens seu amens causari, quo homo desiderat mori, et sic languet etiam corpore. In quo defectu æstimat se breviter moriturum.
CAP. LXI.
[88] De vitulo saginato in anima occiso. Vitulus saginatus tunc dicitur in anima occisus, [vitulus saginatus occisus,] quando major et limpidior est illustratio, ferventior incensio [intensio.] , suavior in sacramento delectatio, et intensius gaudium quam [quum cod.] alias solet esse; et dicitur omnium trium personarum una operatio efficientis prædicta. In isto modo sensus exteriores sunt quasi consopiti totaliter. Nam si quis talem hominem occidere vellet, propter divini amoris excellentiam non curaret. Et ita videbatur sibi in dictis effectibus, quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus fecissent valde magnum convivium in anima ejus, et quod vitulus saginatus esset occisus. Sic illud mysterium, Domino docente, intellexit, et convivantium tumultus jucunditatemque musicorum in anima percepit, ut supra in sexto decimo effectu sacramenti etc. [om.]
CAP. LXII.
[89] De osculo et amplexu animæ. Osculi et amplexus dexteram ostendit sibi Dominus infra octavas Pentecosten [Pentecostes.] ; [osculum animæ,] unde confessor volens scire dexteram, interrogavit eam. At illa dixit: “Osculum animæ est, quando anima Deo conjungitur intime et profunde, cum maxima delectatione. Læva est sub capite et dextera amplexatur animam, quando tres personæ veniunt ad animam, facientes in ea mansionem. Et post hujusmodi amplexum anima ad se rediens, experitur in corde dulcedinem exuberantem et redundantem in omnia viscera et membra corporis, in tantum ut membra et omnia viscera apparent [apparerent.] quasi sint dulci rore repleta et tumida; similiter et facies.” Et hæc Deo dilecta sensibiliter percepit. Hac redundantia cessante, sensit humorem suavificum abundantem in ore. Hujusmodi sentimenta sæpissime habuit. Sed dexteram osculi et amplexus prius nescivit.
CAP. LXIII.
[90] Qualiter Dominus seipsum parit in anima seu gignit. [et quomodo Dominus se pariat in anima,] Dominus se tunc parit in anima, quando tam magnifice in [ad.] animam venit, sine imagine cujuscumque creaturæ, faciens magnum convivium in anima, gaudium et jubilum, quod homo adventum ejus capere non possit [potest.] , ad exprimendum hoc de ipso, scilicet modum illum magni beneficii, quo est tunc cum homine. Et tunc Dominus valde intense diligit animam, quæ [quod.] anima hominis quasi mortua jacet. Ipsa enim sui potens non est, et licet reamet seu diligat Deum magnifice, ipsa [om.] tamen [attamen.] propter magnitudinem dilectionis divinæ se diligere Deum non æstimat: sicut in simili duobus positis luminaribus, majus minus obfuscat, non simpliciter, sed respective.
CAP. LXIV.
[91] Quid [Quod cod.] est Dominum gestare super terram. Dominum gestare super terram est, [ab homine gestetur,] quando tantum gaudium et exultatio est in anima, quod homo non potest totaliter efferre [effari.] seu exprimere, sed aliquid modicum dumtaxat. Et Dominus etiam non exprimit, nec docet exprimere specialiter [spiritualiter cod.] , nisi quantum homo per se potest effari et dicere, et illud exprimere est ipsum gestare super terram.
CAP. LXV.
[92] Quid est venire cum blanditione. Deus summe amabilis et affabilis dum ingreditur in animam, [ad eum veniat cum blanditione,] tunc quædam dulcissima confabulatio in ea exoritur; et excitato [excitata.] desiderio dilecti ipsoque fruendi, format mille verba dulciora super mel et favum; et ex cujus præsentia anima sancta illustratur, inflammatur, illuminatur, ita ut ex multa affabilitate dicat: Benedic, anima mea, Domino, et omnia quæ intra, etc. In illo dulciloquio anima se nescit, nec ponderat verba, quæ ac [aut.] qualia sunt [sint.] , quibus blanditur dilecto. Ita hæc dilecta sponsa sæpissime blandiebatur Domino cum tam dulcibus verbis et amatoriis nominibus, quæ etiam ad se reversa exprimere non valuit; et ab aliis audita rarissime intelligebatur. Hæc voluit exprimere, cum dixit: “Dominus venit cum blanditione.”
CAP. LXVI.
[93] Quid est hoc, venire in animam [anima cod.] cum multis fructibus. [aut cum multis fructibus,] Illud dictum sic sensit sponsa, quod fructus boni sunt dulcedo, gaudium, charitas, pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, mansuetudo, modestia, fides, continentia, castitas, cursus velox, amicum colloquium, revelatio bona, interior illustratio, etc. Similia concludens: “Venit cum multis bonis fructibus, quæ [quos.] non valeo exprimere, præter ea quæ expressa sunt [sunt exp.] .”
CAP. LXVII.
[94] Qualiter Dominus in sacramento Eucharistiæ veloci cursu ad eam venit. [aut veloci cursu.] Dominus omnipotens, ponderator desideriorum nostrorum, mirabiliter se exhibuit sponsæ suæ in hoc effectu, et ita expressit: Tunc velocissime currit quasi pedes habens, in cor intrans et animam velocissime, et anima illi festinanter occurrit, cum tali cogitatu bono: Domine Jesu Christe, pater Domine Jesu Christe, quasi vellet eum suscipere. Nullum saporem panis, neque ejus divisionem, seu sacramenti resolutionem tunc sensit in ore, sed tota integra hostia per guttur descendit motu velocissimo, quasi sibi mutuo obviando Dominus et anima. Et ita tunc oportuit eam cum silentio auscultare, attendendo illis magnis supplicationibus [supplicibus.] , blanditionibus, gratiarum actionibus, gaudiis, tripudiis, jubilationibus, quæ in anima fiebant. Auribus et oculis [mentis add.] , aliisque mentis sensibus hæc percepit. Et Dominus velocitatem prædictam [dictam.] quodam simili sponsæ suæ revelavit dicens [Dorotheæ.] : “Ego sum desiderativus tui, et tu mei. Curro ad te propter tuum desiderium tam velociter, velut si in glacie via esset bene planata per itinerationem [iterationem.] currentium, non cessans, donec animam tuam apprehendam, et ipsa me vice versa. Quanto enim amor est ardentior, tanto cursus velocior dilectorum.” Et ita dicere ipsa potuit: Quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus.
CAP. LXVIII.
[95] De ejus ingressu ad reclusorium. Quamquam hæc dilecta [dilecti cod.] Christi famula dudum instanter petierit reclusorium f, [B. Dorothea, in cellula inclusa,] ut possit [posset.] sola cum Domino solo [solo D.] esse, et ibi cordialiter intendere [et ibi-intendere om.] et vacare, certa ac [aut.] secura de admirandis beneficiis, quibus eam Dominus plus esset prioribus visitaturus, et munera [innumera cod.] suæ gratiæ largius impensurus; dilatus autem fuit fructus sui desiderii, quatenus extra reclusorium vitæ ejus sanctitas claresceret g, et animi ejus constantia probaretur. Anno Domini [om.] 1393, secunda die mensis maji h, quo includi debebat, ipsa cum magno gaudio venit i ad ecclesiam, ardens et fortiter sudans ex amore. Plurimi utriusque sexus, prius eam bene cognoscentes fuisse reclusam omnibus sensibus suis et mundo, et quod jam [om.] amplius recludi vellet, ex [om.] pietate compassi, tum propter absentiam ejus, tum propter multa sanctitatis exempla quibus eis claruit, flentes eam visitabant, et [om.] ut ad Dominum pro eis intercederet, diligenter exorabant. Ipsa vice versa pietate mota, debitas eis persolvit [exsolvit.] gratiarum actiones. Post hoc sumpto sacramento, Dominus venit, et [ei.] cum magna dilectione deifice. Magna valde dulcedine anima et corpus venerunt ad gaudia magna [mag. gaud.] , et videbatur sibi quasi esset in [om.] vita æterna. Hoc egerunt magnitudo jubilationis, nobilitas consolationis et charitas inebrians contentative. Sed postquam assumpta fuit per duos suos [om.] filios spirituales, quorum unus erat sacræ theologiæ professor, alter decretorum seu sacrorum canonum doctor k, ut reclusorium ingrederetur, surrexit in prioribus dispositionibus, magnifice illuminata; transivit in magna charitate cum eis, magnifice sentiens Dominum, et bene ad magnam seu [magn. s. om.] notabilem distantiam per magnam multitudinem hominum, in qua nullum hominem, uno solo excepto [om.] , facie tenus consideravit. Ingressa sine calceis, sine qualibet [qualibus.] occupatione et sollicitudine necessariorum habendorum; nec quidquam aliud curavit inferre, quam Dominum suum sponsum Jesum Christum prædilectum. Postquam fuit ingressa, et muro bene firmata l, suo videre sibi ita bene erat cum Domino, ac si fuisset in vita æterna. De omnibus quæ sunt in mundo, nihil cogitavit; imo isto die, nisi fuisset admonita per suos [duos cod.] confessores, non comedisset præ dulcedine spiritus cibum aliquem corporalem. Sensit quippe magnos fructus a Domino: recte [sibi add.] videbatur, quod Dominus bene parere se vellet [D. seipsum vellet parere.] in anima sua. Bene per [ad.] tres horas fuit in raptu, et ibi Domino bene [intime.] unita, magnum habuit gaudium, nullam aliam creaturæ imaginem admisit [adm. im. creat.] . Cum rediit ad se, tunc Dominus misit ei Spiritum Sanctum cum charitate insatiabili et infatigabili: ipsa præ nimia charitate non potuit habere quietem. Dominus jussit eam continue orare, blandiri et supplicare, et spiritualiter parere ipsum. Blandiendo et orando bene quinque horas [bene q. h. bl. et or.] consumpsit.
CAP. LXIX.
[96] De modo vivendi in reclusorio, gratiis habitis et revelatis. [docetur a Domino quomodo se gerere debeat,] Dominus, qui eam duxit in solitudinem, ut loqueretur ad cor ejus, volens eam habere in perfectiori statu vitæ contemplativæ, assignavit ei modum vivendi, sic dicens: “Cum intraveris in [om.] reclusorium, debes valde sancte vivere. Habeas fenestram m vitream ante te, nec ulli manum extra reclusorium porrigas sine licentia tui confessoris [conf. t.] : quoties hoc feceris citra licentiam [confessoris tui add.] , toties confiteri debebis, et subire pœnitentiam salutarem. Item a nullo recipias aliquod munus n, et ego te juvabo.” Dorothea hoc dictum de munere pecuniæ intellexit. Alia munera licet parva ac paucissima sine speciali [spirituali cod.] licentia vix recepit. Item existens in reclusorio, nulli unquam solebat loqui [verbum add.] , suis exceptis confessoribus, sine eorum licentia speciali [spirituali cod.] . Caruit per integrum annum et quasi octo septimanas, totum tempus quo erat in reclusorio, pro amore Dei sui, igne o, calceis, aqua pro capite aut facie lavanda [aqua-lavanda om. quibus scilicet calceis per hyemem usa non fuit add.] . Rarissime inveniebatur aliquid [aliquod inv.] agere, quam orare, blandiri, jubilare, cantare, meditari, legere in Domino, aut [ac cod.] studere; parcissime comedit supra modum, die noctuque vigilavit. Numquam recordabatur se corporaliter dormivisse in reclusorio. Numquam fuit dies in reclusorio, quo potuit carere Eucharistiæ sacramento. Cum quantis laboribus, devotione, desideriis, clamoribus, [et add.] fletibus et lacrymis illud expetierit et sumpserit, puto omnem hominem latere, et nisi [in cod.] singulis diebus procurata fuisset [fuisse cod.] , præ desiderio, ut sibi videbatur, obiisset [obiisse cod.] . Raro aliquis ex devotione accessit eam, cum esset in reclusorio, ad consulendum eam pro suæ animæ salute, qui non gratiam obtinuisset spiritualem [specialem.] ; imo pluribus vitam suam, qualis fuerit, notificavit, quasi cum eis esset longum tempus [longis temporibus.] conversata p. Interiores quorumdam hominum dispositiones quoad virtutes et vitia de gratia Dei cognovit, et, quibus voluit Dominus, enuntiavit q. Et non solum præsentium, sed etiam absentium quorumdam cognovit affectus seu affectiones [affectos cod.] : imo quarumdam personarum in ecclesia confitentium dispositiones, tam in habitu interiori quam exteriori, lumine gratiæ perlustrata, cognovit; quas tamen corporaliter seu corporalibus oculis numquam vidit, et hoc suo insinuavit aliquoties confessori.
[97] [et cœlestibus donis cumulatur, quæ Christus ipse recenset.] Et licet ante ingressum reclusorii beneficiata fuisset [esset.] a Domino, multiplicatis [multifaris.] suæ gratiæ muneribus, et etiam revelante Domino scriptis commendavit, amplius ea et limpidius experta est in reclusorio, clarissimis ejus revelationibus attestantibus, et assistentibus vita et exemplo, ut puta, Spiritus Sancti missionem cum innumeris effectibus sibi factam, charitatis in suis effectibus et nominibus multiplicitatem distincte ac propriissime expertam, et cætera multa, quæ Dominus quadam vice in vigilia Simonis et Judæ anno Domini 1393 quasi recapitulando enarravit [enumeravit.] r, sic dicens distinguendo prioris libri revelata a posteriori s: “Et tu magnifice expressisti et enarrasti Spiritus Sancti missionem variam, quomodo [qua.] mitto eum super terram; item multiplicitatem dilectionis meæ, quam excito in hominibus meis electis, quibus hoc impendere volo. Etiam edisseruisti [edixisti tu isti.] cujusmodi operationem habeat unaquæque charitas, et quomodo quæque [quælibet.] propinat poculum et dulcedinem suam. Etiam digessisti multa bona de contemplatione et de mea divina dulcedine; item de energia, seu de [om.] interiori labore, de hac [de h. om.] valde multa; item de spirituali inebriatione et ebrietate contentativa [contemplativa cod.] , et non contentativa [contentiva cod.] . De poculo forti quod propinatur in vita æterna, multa enuntiasti. Item expressisti quomodo illud poculum sapienter et discrete referre ad me non potest homo, nisi ego ipse hominem ex isto poculo custodierim [custodiero.] inebriatum. Item explicasti multa, quibus homo potest fieri mei [mei fieri.] capax et me frui. Item plura dixisti, quomodo homo potest me parere, et quomodo [me add.] spiritualiter in anima pario et gigno; et qualiter homo potest me [me p.] gestare super terram. Item plura de hoc magno convivio, quod facio in anima. Item quam magnifice spiritualiter venio. Item quam magnum pro [in.] me et [de.] vita æterna desiderium sit habendum. Item quam magna esuries et sitis sit [sint.] habenda pro Corpore meo sancto; et quomodo vires pro me obtinendo sint expendendæ; et quam magna satietas et confortatio veniunt [venerunt.] de Corpore meo sancto. Item notificasti quam locuplete, largiter et magnifice sacramentaliter in sacramento venio digne sumentibus. Item quomodo celeriter currens venio. Item quam multiplices [magnos add.] fructus affero. Item quam multiplicem operationem habeam in anima post meum adventum in eam. Item quomodo ego cor et animam magnifico et dilato. Item quomodo ego magnum gaudium operor in anima. Item quomodo anima obviam mihi currit, et amplectitur me [me amp.] . Item de magno clamore animæ, quem in adventu meo ad me habet. Item enuntiasti plura, quomodo homo debeat [debet.] parere fructus spirituales. Item quomodo homo [om.] spirituales filios debeat parere. Item de spirituali mortificatione et morte spirituali. Item de spirituali oculorum fractione. Item de interiori magno lumine habendo ad æterna. Item de contritione et pœnitentia, de profectu et progressu. Item de ascensu et ingressu [incessu.] viarum rectarum. Omnia quæ hic sunt nominata, expressisti, et enarrasti tam magnifice et locuplete, sicut vix homo egit super terram. Et bene [hi.] qui lecturi sunt ista [isti.] , audacter poterunt dicere: Dixit ista [iste.] homo tam multa de magna bonitate Domini [Dei.] : tunc poterimus bene cognoscere, quod Dominus multa majora ei fecit [fecerit.] ,” intellige, ista omnia per experientiam habendo. Et ita in rei veritate fuit. Omnia præmissa per experientiam locupletissime habuit; et licet plurima dixerit, ut de quolibet eorum bene notabilis possit [posset.] conscribi tractatus, tamen paucissima sunt respectu eorum quæ est experta; quia vix etiam minimis scintillulis verborum balbutiendo designare poterat abyssum divinæ exhibitæ bonitatis. Attendat ergo quilibet catholicus, admiretur et regratietur, et laudet omnipotentis Dei bonitatem, quæ nostris temporibus ad confortationem fidei orthodoxæ in hoc sexu fragili, sancto sui Spiritus organo, tam superexcellenter magnifica, et cunctis populis prædicanda misericorditer exhibuit et ostendit t.
CAP. LXX.
[98] De invisibili missione Spiritus Sancti, et modis missionis in famula Dei ostensis et exhibitis [exh. et ost.] . [S. Spiritus ad eam mittitur variis modis.] Quum enim Spiritus Sancti missio sit debiti amoris infusio, et ipse hominibus divinitus datur, quando amor debitus æternitatis menti humanæ inspiratur, constat Spiritum Sanctum Dorotheæ, sponsæ Christi electæ, ex evidentibus amoris signis et [sign. et om.] incendiis sæpius missum; qui ei adveniens, affectum ejus divino amore inflammavit, et ad proprietatis suæ similitudinem transformavit, ut auctori suo amorem quem debebat, exhiberet. Adventum autem ejus percepit in modo adveniendi et effectibus ejus multiplicibus, operans in ea varia bona et diversa.
Primus modus. — Primo enim adventum Domini ejus sensit per amorem [timorem.] fervidum et ardentem, quo eam sensibiliter accendit, quod notabiliter percepit Spiritum Sanctum sibi cœlitus seu divinitus datum.
Secundus modus [secundus modus, tertius modus etc., om. B, in quo variæ partes non nisi numeris II, III, etc., distinguuntur.] . — Secundo modo [om.] sensit ipsum in [ex cod.] magno gaudio, ex cujus magnitudine desideravit ferventer esse cum Deo, non cum mundo.
Tertius modus. — Tertio modo [om.] sensit eum advenire cum magna dulcedine, tamquam in sibilo [symbolo cod.] auræ lenis [levis cod.] , qui tunc solebat replere cor ejus et omnia interiora ejus dulcedine, ut ex abundantia et affluentia [effluentia.] redundarent; et sic dulcedinem amoris quam habuit ad suam filiam, ostendit. Quandoque ista tria [simul add.] notabiliter sensit, quod fuit accensa divinæ charitatis ardore, repleta magno gaudio [gaud. m.] et dulcedine redundante. Languebat tunc anxia, nesciens hominem cum quo valuit de istis modis tractare et conferre [conf. e. tr.] .
Quartus modus. — Quarto modo [om.] sensit eum in magna doctrina, qua docuit illa quæ bene cognovit sibi esse necessaria et utilia. Docuit etiam multa, se dimittere et omnia temporalia, et amplecti paupertatem, humilitatem aliasque virtutes; nec mirum, cum ipse sit magister et doctor omnis veritatis.
Quintus modus. — Quinto modo venit cum magna redargutione, quando non fecit u quæ debuit facere, vel non omisit quæ suasit omittere. Objecit dicens [objiciens dixit.] : “Hoc jussi te facere, et non fecisti; illud prohibui ne faceres, et fecisti.” Facta hac salubri reprehensione, flevit, et promisit [flev. promittens.] se [om.] velle deinceps in virtutibus proficere, vitam meliorare et dimittere omnia transitoria et caduca; nec mirum, quia nec minimam paleam intra cordis quod possidet, habitaculum patitur residere.
Sextus modus. — Sexto modo, quia non ita cito [ita c. n.] potuit mutare se quoad omnia jussa, ideo venit cum magna comminatione, sic vehementer comminans, quasi vellet eam interficere. Sedit tunc flens tam largiter, et petens Dominum pro gratia, venia et adjutorio, ut quasi arida et sicca appareret, et quasi omnes lacrymæ per torcular essent expressæ. Et tunc Dominus aspexit [add. ex B. om. cod.] afflictionem famulæ suæ et ita debilitatam [debilitata cod.] traxit ad magnam dulcedinem, circumfulgens eam claro lumine; et tunc multa ei indicavit salubria et ostendit.
Septimus modus. — Septimo modo venit Spiritus Sanctus cum magno sonitu et tumultu. In hoc modo nimis territa fuit, nesciens quid sibi obesset aut [ac cod.] deficeret, præsertim antequam sibi Dominus istum modum veniendi expressit. Recte sibi apparuit quasi tota mansio in qua fuit, simul super eam caderet seu rueret, et tunc usum sensuum non habuit exteriorum; imo si debuisset periisse in corpore suo [om.] , ipsa sic [sui cod.] non habuisset posse [sic non potuisset.] se salvasse. In isto modo, ut asseruit, homo non valet audire, videre [om.] , olfacere, gustare, neque tactu sentire, nec ambulare aut stare, nec valet exterius quidquam operari, nisi dumtaxat respicere Dominum suum dilectum. Homo tunc qui sciret se expedire, posset ex voce Domini [ex v. D. pos.] multa a Domino addiscere. Si homo semper sic maneret, non desideraret aliud habere. Quando hic modus primo sibi accidit, fuit multum occupata; libenter habuisset directorem, qui eam in isto modo expedivisset. Et inexpedita in isto modo adventus permansit tribus annis quasi [quasi tr. a.] ; in quo eam Dominus postea misericorditer expedivit, antequam ad virum superius designatum perveniret [pervenit.]
CAP. LXXI.
[99] De multiplicibus effectibus seu operationibus Spiritus Sancti, [et quidem non semel in die,] largiter in famula Dei ostensis. In hac revera Christi famula fuit spiritus intelligentiæ, sanctus, multiplex, unicus [unitus.] , modestus, discretus, mobilis, et cætera, juxta dictum Sapientis: Multiplex in virtute, unicus in essentia; quia [quæ cod.] divisiones gratiarum sunt, idem autem spiritus; vel multiplex in operatione, unicus in fine. Nempe Spiritum Sanctum in pluribus ejus effectibus sæpissime, non tantum [tamen cod.] semel, sed pluries multo tempore, aliquando semel, sed hoc raro, tribus, quatuor, quinque [et add.] , multis vicibus, etiam uno die, sensit advenire. Dederat ei Dominus signum cognitionis adventus Spiritus Sancti, sic dicens: “Quoties senseris novum spirituale gaudium, et ego tecum loqui cœpero, tunc cognoscere debes quod tibi miserim Spiritum Sanctum meum de novo.” Ipsa siquidem illustrata tantum [tant. ill.] fuit lumine gratiæ et admirandæ intelligentiæ, quod valde [sic cod. et B.] in multiplicibus effectibus, sicut et in sacramento Eucharistiæ, Dominum sic valde distincte cognovit, et proprie Sanctum Spiritum advenire præsentit [præsertim.] in multis effectibus seu operationibus charitatis. Gratia exempli, de valde multis [valde add.] pauca exponam: [ponam.] vix decem [quinque aut sexdecem.] dierum missionem et operationem Spiritus Sancti in illa electa Dei, ut clareat Domini excellentissima bonitas, et hujus suæ electæ sponsæ revera magna sanctitas. Nam cum ipsa Dorothea pronuntiaret Dei bonitates, reputavit, sicut fuerunt et sunt, ineffabiles. Nam ipsa in veritate suspiriis, gemitibus, fletibus, tristitia, lætitia, operatione, dispositione, et accensione [accentuatione cod.] pronuntiavit: scribens vero vix per verba rudia et simplicia [simpl. et r.] scribere valuit tam ineffabiliter pulchrum bonum.
[100] [multa mirabilia in ea efficiens.] Primus effectus. — Feria quinta proxima ante festum sanctæ Mariæ Magdalenæ [Magnæ cod.] , circa horam quartam post medium noctis, post raptum Dominus misit ei Spiritum Sanctum cum magna charitate scatente, magnis [magna.] dulcedine et illuminatione, et cum charitate inebriante, ac cum multis aliis bonis donis. Oscula et amplexus fuerunt dulcia et suaves [suavia.] ; ex magnis deliciis anima liquefacta defluebat, cor dulcissime effluebat.
Secundus effectus [effectus hic et deinc. om.] . — Postea proxima sexta feria, dictis vesperis in ecclesia Pomezaniensi [Pomezaniensium.] , cum esset in mensa [immensa.] , Dominus misit ei Spiritum Sanctum cum magna charitate scatente, faciens magnum convivium in anima sua. Magnifice illuminata, valde ferventer ardens effecta fuit, ac si exivisset de cellario, vinum [vini.] bonum [bene.] potata. Fuit valde rubra [rubea.] , quia nimirum [nim. quia.] potata de torrente voluptatis suæ. Cor saltavit, anima liquefacta defluebat; ex magnitudine cordis totum corpus efficiebatur magnum. Eodem die sensit Spiritum Sanctum sibi sexies advenisse cum magna [valde.] excellenti plenitudine gratiarum.
Tertius effectus. — Ipso die beatæ [Mariæ add.] Magdalenæ, anno quo supra, misit ei Dominus Spiritum Sanctum cum magna charitate desiderativa, charitate satiativa [insatiabili.] , bulliente [et add.] , insaniente, nec non cum charitate inquietativa. Fuit valde insana [insaniens.] et inquieta pro vita æterna. Cor ferventer ardebat, quasi esset ignitum, et quasi fervens olla [oll. ferv.] ebulliret. Lacrymæ fervide exierunt [exiverunt.] ex [ab.] oculis. Sudavit, quasi in balneo sederet. Totum corpus erat ferventer ignitum; et quanto plus flevit et arsit, tanto amplius inquietior et desiderativior efficiebatur. Et Dominus ait ad eam: “Anima tua hac nocte balneata est in fluminibus vitæ æternæ, et mundavit se munde valde; et sicut viribus interioribus laborasti, ita et nunc debes viribus exterioribus laborare.” Et [om.] isto die sensit pluries Spiritum sibi Sanctum advenisse.
Quartus effectus. — In die Transfigurationis Domini, eodem anno nonagesimo tertio post millesimum tercentesimum [post-terc. om.] , post quartam horam noctis, Dominus misit ei Spiritum Sanctum cum charitate insatiabili, cum ardente ferventer charitate. Facta fuit fortiter flens, magnifice illuminabatur; cor replebatur divina dulcedine et gaudio; et Dominus Jesus [om.] factus fuit sibi [scilicet.] valde amicativus, et dixit ei: “Ego misi tibi Spiritum Sanctum ter ab hora nona seu serotina, ut te vulneret et incendat. Cuspides et [seu.] tela [amoris add.] quos et quæ sagittas in me, ita libenter suscipio a te, sicut tu avide et libenter suscipis a me cuspides seu tela mei [mea.] amoris, quæ sagitto in te.” Illico ostendit sponsæ cor suum dicens: “Ut tu valeas cor meum invenire, et possis cuspidibus amoris tui illud vulnerare et transsagittare, ideo apparenter ostendo tibi. Sagitta ergo modo cuspides et jacula amoris tui in me, ut possis trahere [tui in me, trahens.] me ad te. Nam ego ita libenter suscipio ut [quod.] tu me trahas et rapias ad te, sicut tu [t., et sicut ut.] libenter suscipis quod te traho et rapio ad me.” Unde dicere potuit sponsus electus ex millibus illud [om.] : Vulnerasti cor meum, soror mea, sponsa, vulnerasti cor meum in uno oculorum tuorum et in uno crine colli tui. Et subjunxit Dominus: “Tu desideras ut faciam tria tabernacula, sicut sanctus Petrus fecit desiderando; et vis utique in cellario dulcissimo vini esse. Ecce hic me habes; qui enim habuerit [habuit.] me, habet illud dulcissimum vinum. Bibe et suge a me, ut inebrieris, et satieris [saties cod.] ex divina mea dulcedine: et ita introduxit eam rex in cellam suam vinariam seu cellaria sua.”
Quintus effectus. — In vigilia sancti Laurentii misit ei Dominus Spiritum Sanctum cum charitate scatente et magna dulcedine. Effecta fuit ebria; cor et anima defluebant; magnifice illuminabatur [illuminabantur.] ; et tunc post multa de sero dixit ei Dominus: “Ab heri de sero jam misi tibi ter Spiritum Sanctum: [nunc add.] cum Patre et Spiritu Sancto sum hic personaliter; et est unum magnum convivium factum, magnique dilecti amici convenerunt, ac vitulus saginatus occisus est. Tum [et d. sap. om.] bene audisti, sensisti et vidisti, odorasti et sapuisti corporaliter et spiritualiter quale convivium sit hic præparatum.” Ipsa etiam Dorothea auribus corporalibus audivit tumultum et clamorem. Oculis etiam corporis vidit magnum exercitum venientem, quasi [quia.] procedentem ad nuptias; sicque odoravit, audivit et vidit suavissimum odorem, et dulcissimum saporem [et d. sap. om.] . Attamen hoc fuit ex redundantia sensuum interiorum, ita quod ea quæ sensit corporaliter, sensit per spiritualia, seu hoc venit a spiritualibus interioribus sensibus. Et adjecit Dominus: “Qualis tumultus et quantum gaudium sit hic, tu scis bene, et sæpe intellexisti, quando misi tibi Spiritum Sanctum cum magno sonitu seu tumultu, quam magnum convivium tunc habuisti; quanto majus gaudium nunc est, ex quo ego cum Patre et Spiritu Sancto unam nunc habemus in te operationem, et fecimus nobis unam mansionem in te.” Circa initium vesperarum misit ei Dominus iterum Spiritum Sanctum cum ferventi ardente charitate, et dixit ei: “Ego cum Patre et Spiritu Sancto volumus facere tabernaculum in anima tua et corde tuo, volentes habere in eo mansionem, quam debes semper [semp. d.] munde servare. In isto tabernaculo debet vinum clarum propinari; et ideo propter hoc mitto tibi toties [om.] Spiritum Sanctum, quia [quod.] sine eo non posses munde tabernaculum conservare cordis tui. Ipse debet ab eo ejicere omne quod sibi displicet, et debet illud [ipsum.] dilatare ac magnificare, et debet totaliter præparare ut, cum venero cum Patre, possimus sine omni impedimento libere introire. Anima tua vult sæpe exeundo currere, intellige, per raptum; non [nunc cod.] enim vult bibere nisi vinum dulcissimum. Nunc [Tunc.] placitum mihi est, quod sit in domo domina [divina.] invitans nos ad eam. Nos enim tam libenter commanemus animæ tuæ, sicut ipsa desideranter quærit apud nos aditus commanendi.”
Sextus effectus. — Feria sexta post festum Michaelis archangeli, circa horam decimam, misit ei Dominus Spiritum Sanctum cum charitate insatiabili et exhilarante, ferventer ardente, infatigabili [infatigabilis cod.] , vulnerante, scatente, desiderativa, parva impatiente, insaniente, inquietativa charitate [om.] et avara charitate [om.] . Anima efficiebatur avara, inquieta; insaniebat valde, desiderabat valde [om.] pro Domino, non valebat hic habere quietem; in ea erant magnæ operationes. Cor fuit vulneratum, ferventer ardens. Non multum tunc utebatur [ut. tunc.] sensibus exterioribus. Dominus fortiter traxit eam; fortiter sudavit. Omnium prædictarum charitatum effectus seu operationes sensit proprie et distincte.
Septimus effectus. — In die [sancti add.] Francisci Dominus misit ei Spiritum Sanctum cum charitate inebriante, magna dulcedine, cum [et.] charitatibus vulnerante, scatente, exhilarante, impatiente. Statim illæ charitates magnifice operabantur in ea, quælibet suam propriam operationem. Cor fuit vulneratum, scatens, latum et spatiosum, ferventer arsit. Præ nimia cordis vulneratione non potuit genuflectere, ad dicendam orationem unam de Dedicatione, quæ tunc agebatur [peragebatur.] in ecclesia Pomezaniensi.
Octavus [om.] effectus. — In die Dedicationis missus fuit ei [ei fuit.] Spiritus Sanctus circa meridiem cum charitate violenta. Dominus efficiebatur valde magnus in ea, et uterus suus [om.] fuit ita amplificatus [ampliatus.] et magnus, ac si haberet magnum vivum fœtum [hab. unum mag. f.] in eo; et hoc aliquoties accidit ei ex magna redundantia visitationum divinarum, illuminationum et gratiarum.
Nonus [om.] effectus. — In die sanctæ Luciæ virginis Dominus misit ei [mis. ei D.] Spiritum Sanctum cum valde magno sonitu et tumultu. Omnium exteriorum sensuum oblita [om.] , non valuit uti. Cum tam magnis multis fructibus et [tam add.] multis bonis spiritualibus, quæ tam magna et pura fuerunt, quod non potuit [potuerit.] omnia apprehendere; bene sensit ardentem, ferventem charitatem, qua incensa tam ferventer arsit, quod ex ardore sudavit. Etiam sensit magnas, dulces, ferventes lacrymas, quæ tamquam torrens impetuose currens, erumpentes currebant. Sensit denique magnificam illuminationem, se tam clare illuminantem, sicut unquam sensit. Item percepit novam magnam cognitionem, quam [quoniam cod.] in ea et in filiis spiritualibus suis antea [ante.] non cognovit. Item sensit profundam humilitatem a Domino procedentem, qua fortiter eam in magnis illis bonis Dominus deprimebat. Item sensit etiam valde magnam misericordiam, sicut unquam radicitus et fundamentaliter cognovit. Adhuc multa alia bona fuerunt ei tunc misericorditer impensa.
Decimus [VIII.] effectus. — In profesto Sanctæ Trinitatis anno 1394 [XCIV.] , hora decima ante medium noctis, a raptu reversa ad se, misit ei Dominus Spiritum Sanctum suum, cum suavi vento pertransiens sonore per aures corporis. Cum eodem vento venit flamma dulcis, et incendit eam. Valde plena facta gaudio, nec posse habuit sensuum exteriorum. Tunc dixit: “O dulcis auster, veni, perfla animam meam cum rosis, liliis et floribus varii generis [fl. varigenis.] .” Et ait ei Dominus: “Accipe gratiam meam et [ac.] Spiritum meum.” Et Dominus illico se valide magnificavit in anima ejus. Cor fuit factum magnum. Descenderunt super eam multa bona, et Dominus dedit illi [ei.] charitatem cordis effractivam, quam sustinuit per duas quasi horas. Hanc etiam prius ei tribuit sæpe [sæp. tr.] ac postea; et tunc habuit, quando exspiravit. Hæc pauca sentimenta missionis Spiritus Sancti de ineffabiliter multis et magnis famulæ Dei exhibitis, ad præsens dicta sufficiant w ad Dei gloriam et honorem: [cui add.] pro his, sicut pro omnibus aliis laus sit eidem [om.] per infinita sæcula sæculorum x.
ANNOTATA.
a Eucharistiæ sacramentum. Quum pluribus Vitæ locis de sacra communione agatur, quædam huc congerere visum est, ex aliis operibus Joannis Marienwerder potissimum excerpta. Quo tempore vivebat B. Dorothea, quæstio multum invaluit, ut legitur in cod. ms. Pragensi [Cfr. Palacky, Geschichte von Böhmen, tom. III, part. I, pag. 178 et seq.] , saltem inter communes et simplices, de manducatione quotidiana vel crebra a plebeiis Corporis et Sanguinis Jesu Christi. Et quidam doctores vel prædicatores concedunt, et invitant populos ad quotidianam vel crebram sacramenti altaris perceptionem corporalem, cum præparatione prævia opportuna et vita condigna. Alii sunt qui ex adverso reclamant et contrarium nituntur … inducere. Non pauci viri (et quidem docti) inter Bohemos priorem sententiam propugnabant, plures tamen alteram, et libri utrimque de hac re prodierunt. Immo Pragensis et Vindobonensis universitates litem participarunt. Anno vero 1388, die 19 octobris, in synodo provinciali Pragensi statutum est ne laici plus semel in mense ad sacram communionem admitterentur [Cfr. Hergenröther, Handbuch der allg. Kirchengesch., tom. II, pag. 216, tom. III, pag. 395, edit. 1880. Cfr. Hipler, pag. 214.] . Multum sane aberat ut modum excederet Marienwerder, aut sæpius laicos ad synaxim admitteret [Cfr. Septil., tract. III, cap. 5 et 6.] . Pro suo quemque statu rexisse videtur, et non nisi accurata consideratione B. Dorotheæ, sacram communionem avide petenti, morem gessit. Hæc ab anno ætatis undecimo, quo primum S. Eucharistiam suscepit, ad annum usque decimum quartum, non potuit, præ patrio more, nisi bis in anno ad sacram mensam accedere, id est,in festis Natalis Domini et Paschatis [Cfr. Hipler, pag. 217.] . Dum vero adolevisset et desiderium suum crevisset, accepit septies (qui mos erat sodalium Ordinis Teutonici), et aliquando pluries in anno, quando fuit in matrimonio [Septilil., tract. III. cap. 2.] ; quin semel in hebdomade, ab anno circiter 1380 [Hipler, pag. 240.] . Et nihilominus … aliquando exinanita fame spirituali, in facie marcescebat et pallebat; imo sæpius pro desiderio habendi Dominum in sacramento, destituebatur omnibus viribus corporis, quod oportebat eam aliquoties decumbere valde graviter. sicut ipsa retulit sibi accidisse in Gdanzk … ubi per plures vices sibi fuit negatum Eucharistiæ sacramentum, et ideo decubuit veraciter in tantum præ nimio desiderio, quod nonnullis videbatur mori velle; cujus infirmitatem et causam protunc curatus recognovit, et doluit se excessisse in negando desiderio ejus ad sacramentum [Linda, part. II, pag. 145 et seq.] . Mortuo autem marito anno 1390, Dominus eam ad confessarium (Marienwerder) direxit, ut ejus desiderium ad sacramentum intelligeret; … et ut ei fidem credulam adhiberet, commisit ei Dominus, ut ipsi confessario … tunc et prius sibi facta referret. Acquiescens Marienwerder, ter in septimana sacramentum porrexit [Septil., tract. III, cap. 3; cfr. cap. 10.] , aut quater [Linda, part. II, pag. 132.] . Attamen aliquando desiderium ita crevit … quod sollicita extitit quomodo vita comite horam communionis (scilicet summam Missam) valeret exspectare. Postremo Dominus … concessit ei ut post reclusorii ingressum possit omni die ejus suscipere sacramentum. Nec fuit desiderium propter quotidianam sumptionem diminutum, sed quotidie crevit [Septil., tract. III, cap. 3. Cfr. Vita Lat., lib. V, cap. 6.] , ut bis in die Christi corpore vesci voluisset [Cfr. Vita Lat., lib. VII, cap. 27. Cfr. Vita Germ., lib. III, cap. 3, 41.] : quamquam hoc numquam impetravit. Rogantibus cur tam frequenter S. Eucharistiam affectaret, cum hoc sit ad personam laicam inconsuetum, ita respondere docta fuerat a Domino: “Quidquid boni est in me, hoc agit ipse Christus. Nam ipse ferventer desiderat in me per se, ipse avide suscipit in me seipsum. Ego autem sum pauper et misera creatura, prout vix potest reperiri [Vita Lat., lib. V, cap. 6.] .” Pro ardoris vehementia non semel mutanda fuit hora communionis: erat primo infra summam Missam … sed Dorothea visa est C. [confessario] suo tam graviter quam frequenter ex esurie et desiderio affligi, quod cogebatur eam de mane procurare ei, nec ipsa in hoc diu poterat contentari… Tandem C. ejus misertus, sano præhabito consilio, ei condescendit et sacramentum ei noctis tempore porrexit… Hoc communiter est actum per viginti septimanas ad finem vitæ sponsæ terminatas (a die 6 februarii anni 1394), infra matutinum officium quod in ecclesia Pomezaniensi incipitur circa noctis medium. Et quia insolitum fuit noctis tempore personam laicam sanam in corpore quotidie ad sacramentum altaris admittere, S. [sponsa] et C. studuerunt communionem illam occultare … cumque sacramentum desiderabile non potuisset fuisse illatum quotidie ab extrinseco sine communionis publicatione, nec confessario licuit ante lucem in conclave coram ea celebrare, idcirco inito consilio cum S. et P. [præposito Rymann], in decenti loco dictæ ecclesiæ, scilicet in antereclusorio, in quodam reservaculo, in quo calix et alia ad Missam pertinentia conservabantur conclusa, reverenter sacramentum venerabile abscondit. Et hora communionis se solum in dicto antereclusorii loco obserans, pluribus accensis luminaribus aliisque adhibitis solemnitatibus, nola dumtaxat excepta, sacrosanctum Eucharistiæ sacramentum famelicæ, contritæ et confessæ, cum reverentia qua potuit ministravit [Ibid., cap. 38. Vit. Germ., lib. III, cap. 17.] . Id autem sibi minime displicere ostendit Dominus tum revelationibus, tum prodigiis [Vita Lat., lib. V, cap. 39.] ; quorum unum sic narrat Marienwerder: Pridie Parasceves anni 1394 sacram Eucharistiam recondidit confessariusin reservaculo, ut eam postera die dare posset B. Dorotheæ: quæ spem non habebat quod illa die esset acceptura sacramentum, nec scivit ipsum per confessarium in illum diem pro ipsa reservatum in reservaculo. Porro dictum reservaculum erat in antereclusorio ad latus fenestræ reclusorii locatum, ita remote quod non poterat oculis corporalibus per S. videri. Hac autem media nocte suppliciter Dominum rogante ut corpus suum ipsi daret, ecce, res mira! Dominus exaudiens vocem S. famelicæ, ei sacramentaliter in sæpe dicto reservaculo ostendit se ita aperte in corporali jacens, nude ac si sacramentum fuisset in manibus sacerdotis ostensum, et nullo velamine obtectum. Quod scilicet vidit per murum, asseres, corporale et capsam ejus [Ibid., cap. 41. Cfr. Linda, part. II, pag. 167.] .
b Capita 58 – 68 plerumque quoad res ipsas, quandoque etiam ipsis verbis [Cfr. Vita Lind., cap. 61, 62, 66. Septil., tract. III, cap. 7, 9.] , congruunt cum Septililii tractatu III, capp. 7 – 26 [Cfr. supra, Prologus, ann. g.] , licet his multo plura contineantur. Scriptiones autem conferenti planum videbitur, compendium Lindanum non sumptum fuisse e Septililio, sed ad utrumque librum exarandum auctorem easdem adhibuisse notas jam pridemcollectas [Cfr. ibid., ann. e.] . Porro nonnullis locis major etiam est similitudo Vitæ Latinæ [Cfr. lib. I, cap. 18. Septil., tract. III, cap. 7.] cum Septililio; neque profecto quispiam idcirco opinabitur ex hoc illam fuisse excerptam.
c Ut patebit in tractatu partus spiritualis: hoc argumentum explicatur in Vitæ Lindanæ cap. 63 et 64, sed multo plenius in Septililii tractatu primo (cap. 26 et seqq.), qui certe hoc loco indicatur. Ibi inter alia videmus B. Dorotheæ revelatos fuisse novem modos spiritualiter pariendi [Cap. 26 et 27. Cfr. Vita I, cap. III, num. 15.] .
d Plures alii sunt fructus: ita ut B. Dorothea se non reputarit posse exprimere … quamvis ab ore plures modi quam trecenti sunt per suum C. scripti [Septil., tract. III, cap. 13.] .
e Ex his aliisque Vitæ locis (ut quum fertur Dominus ei dixisse [Cap. 79. Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 273.] : Si scribere scires etc.) apparet B. Dorotheam fuisse prorsus ineruditam. Invenit eam quadam die episcopus Joannes Mönch chartam manu tenentem, et ipsam interrogavit dicens in hec verba: “Mater Dorothea, quare tenetis cartam in manu, et quid est in ea scriptum, vel profecistis vos umquam literas?” cum tamen ipse … sciret ipsam esse sine literis et ydiotam. Ad que ipsa domina Dorothea respondit: “Ego perfeci tres literas, quas Dominus Jhesus me docuit, quarum prima litera est nigra, secunda rubra et tercia aurea.” Quando videlicet cor ejus extractum fuit, a Domino jussa est, sic etiam Vita Latina [Lib. I, cap. 2.] et Germanica [Lib. II, cap. 29.] , tres ex ordine literas legere: in nigra legere debuit peccatorum suorum multitudinem et gravitatem; dein in rubra vulnera et dolores Christi; in aurea denique gaudia sanctorum in vita æterna. Item in epistola qua plures doctores et canonici anno 1395 canonizationem B. Dorotheæ postularunt: In quibusdam litteris in spiritu sibi specialiter ostensis cottidie legebat avide et studebat [Codex diplom. Pruss., tom. V, pag. 85 et seq.] . Atque ita symbolice intelligenda sunt ea Vitæ loca in quibus legens aut scribens inducitur sancta vidua [Vita Lind., cap. 69.] . Cui inter alia Christus Dominus dixit: “Ego sum studium tuum et scriptura;” et sic jussa legere studendo legit cum magna aviditate, sicuti literatus in libro aliquo … illuminata legit in scriptura sua de variis sanctis multa… Multi sancti qualiter hic vixerunt et fuerunt conversati, sibi fuerunt præsentialiter ostensi; quorum vitam per lectionem unicam factam infra mensam seu refectionem suam latius et distinctius cognovit, quam cognovisset per instructionem studiosam ab homine per annum integrum frequentatam [Vita Lat., lib. I, cap. 3. Cfr. Vita Lind., cap. 34.] .
f Diu ante de inclusione cogitaverat sancta vidua. Audito enim mariti obitu, voluit manere in Roma et ibidem se includi [Process. canon., pag. 287, cit. in Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 284.] . Sed eam ad ecclesiam Pomesaniensem impellebat Dominus, qui etiam famulæ suæ dixit: “Largiter flendo, humiliter rogita me, ut disponam tibi locum, ordinans habitaculum in quo valeas me adorando perfecte laudare… Festina reclusorium intrare [Vita Lat., lib. V, cap. 3.] .” Atque hoc ei prius ostendit. Etenim dum sponsa intrasset curiam pecorum ipsorum canonicorum, vidit in spiritu reclusorium quod erat ingressura, jam paratum; quod tamen a nullo canonicorum fuit tunc promissum, immo nec cogitatum. Quippe hæc visio præcessit reclusorii ædificationem per integrum annum [Ibid., lib. III, cap. 28; cfr. ibid., lib. V, cap. 4.] . Quum Quidzini non videretur facile posse fieri voti compos, jam in animum inducebat in alia regione reclusorium flagitare, immo Terram Sanctam petere [Cfr. ibid., lib. V, cap. 27.] . Sed mox se credidit Joanni Marienwerder [Cfr. Hipler, pag. 229.] ; qui cum J. Rymann, opportunitate habita, ut ad reclusorium ædificandum daretur licentia, institerunt cum diligentia … necnon ex diversis revelationibus ei factis intelligentes Domino esse placens et acceptum ut instarent [Vita Lat., lib. V, cap. 4.] ; postquam tamen per integrum annum tam vita ejus laudabilis quam fama celebris, tam ejus veridicæ visiones ac revelationes quam divinæ consolationes per C. et P. examinatæ et probatæ, ut aurum inventæ sunt [Ibid., lib. III, cap. 28.] . Teste etiam episcopo Joanne Mönch, fuit examinata per medium annum an vellet perseverare in reclusorio [Hipler, pag. 230.] . Dixerat autem Dominus: “Ipsi vero præsentes canonici de ingressu tuo debent gaudere, quia majore pacis fœdere ac vinculo amoris et concordiæ deinceps intra se constringentur [Vita Lat., lib. V, cap. 4.] .”
g In Vita Latina [Lib. V, cap. 5. Cfr. Vita Germ., lib. III, cap. 2.] copiose disseritur de tribus ex quibus homo ad recludendum efficitur idoneus. Oportet nimirum ut amor Dei impellat, ut ex amore pure intendat, ut ex amoris languore non differatur: scilicet “nullus homo ex alterius hominis solummodo consilio et jussione idoneus est in reclusorio permanere, sed dumtaxat ille quem ego jubeo. Insuper sit intentio pura et caritas ardens, fervens desiderium ad Dominum… Denique non est homini utile reclusorium intrare, nisi sit jam languens præ amoris magnitudine.” Et tunc Dorothea perspexit multos reclusos utriusque sexus deficientes et cum magna difficultate ac periculo in statu reclusorii existentes. Multi sane non erant in Prussia: cellæ enim in ecclesiis aut juxta ecclesias conditæ erant ibi insolitæ [Vita Germ., lib. III, cap. 1.] , adeo ut Agatha de filiæ inclusione certior facta, vehementer doluerit, existimans eam ob admissum quoddam scelus hanc vitæ rationem suscepisse: solet enim dici, quod non nisi peccatores valde magni soleant recludi [Ibid., cap. 5. Vita Lat., lib. V, cap. 8.] . Postmodum tamen non defuerunt in iisdem partibus qui B. Dorotheam in hac re imitari vellent [Cfr. Vita Lat., lib. VII, cap. 29.] .
h Die 2 mensis maji anno 1393, seu feria sexta, die translationis S. Elisabeth [Vita Lat., lib. V, cap. 7. Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 57.] , quam B. Dorothea præcipua pietate colebat, et de qua in visionibus et revelationibus non semel mentio est [Cfr. Vita Lat., lib. IV, cap. 23. Lib. de festis, cap. 128.] .
i Hæc pluribus verbis referuntur in Vita Latina [Lib. V, cap. 7.] : Dominus circa meridiem jussit eam accedere ad audiendam prædicationem. In qua … fuit iterum repleta tam magnis gaudiis … quod ipsa videbatur velle aliquotiens jam deficere; et hoc fiebat tunc per illud dictum: Domine, ostende nobis Patrem et sufficit nobis; et hoc erat a prædicante sumptum pro themate.
k Hic die ultima mensis aprilis Mariæburgo Quidzinum venerat, ut ejus reclusioni non solum interesset, sed etiam inclusor existeret [Ibid.] .
l Ibi firmiter muro ac asseribus conclusa fuit [Ibid.] , mandante etiam Domino ut “ipse C. solummodo habeat clavem ad reclusorium … ut nullus accedat ad te sine ejus licentia [Ibid., cap. 6.] .” Reclusorium memoratum fuit in Comm. præv., num. 38 et seqq.
m De hac fenestra ipse Dominus statuerat: “In reclusorio ante fenestram inferiorem per quam cibi et potus tibi inferentur et homines loquentur, habebis vitream clausuram pro necessitate aperiendam. In qua crucifixionis meæ pone imaginem [Ibid.] .” Rogantibus: “Habesne satis de luce aut aere?” jussa est respondere: “Satis … Hic enim sunt tres fenestræ … et si unica esset, mihi … sufficeret… Tres autem fenestræ significant … tres personas in Trinitate [Ibid., cap. 8.] .”
n Quin etiam nec est ei a Domino admissum ut diceret: “Hoc aut istud est meum,” neque pannum habere tamquam proprium [Ibid., cap. 6.] . In Vitis Latina [Lib. V, cap. 7 et seqq.] et Germanica [Lib. III, cap. 5 et seqq.] pluribus verbis describitur agendi ratio sanctæ inclusæ ejusquecum Deo commercium. Tam familiariter cum eo agebat, ut ab ipso doceri meruerit quomodo singulæ actiones, etiam minimæ, sibi essent peragendæ, quomodo prandendum, loquendum, orandum; easque orationes cœlitus communicatas scripto mandavit Marienwerder [Cfr. Vita Lat., lib. V, cap. 18 et seqq.] .
o Neque tamen algore læsa est, etiam quando in penna, C. scribente circa eam, congelabatur incaustum [Ibid., cap. 23; cfr. cap. 22.] ; et ipsa mirabatur quare aliquando tempore hyemis carbones vivi ad altaria sacerdotibus ferebantur [Linda, part. II, pag. 160. Cfr. Septil., tract. I, cap. 5.] .
p Licet ab hominibus segregata, laborabat tamen beata inclusa de proximi salute. Ei Dominus dixerat: “Tu in spiritualibus bonis … debes abundare, ut non solum tibi pro tua sufficiat necessitate, .. verum etiam cuicumque interroganti te pro animæ suæ salute monita salutis ac consilia sibi valeas erogare [Vita Lat., lib. IV, cap. 36.] .” Alio loco: “Magnificam autem tibi tribuo doctrinam, ut eam deferas ad lucem per scripturam, ad legentium meliorationem [Ibid., lib. I, cap. 4.] .” Et re quidem vera multi, tum religiosi, tum sæculares, gratia ædificationis eam visitaverunt, et pro se orare ferventer desideraverunt, et aliqui eorum insuper petiverunt, qui eam spiritum prophetiæ noverunt habere, ut domina reclusa super dubiis et statu conscientiæ suæ, quæ a Deo in orationibus suis obtineret, eis referret. Pro quibus domina reclusa multoties obtinuit; eis oretenus aut per scripturam confessoris insinuavit. Multos etiam, ex ore Altissimi instructa, de peccatis et moribus malis arguit, … et ut mores ineptos corrigerent, instruxit. Ex quibus multi eorum in moribus et vita fuerunt emendati [Linda, part. II, pag. 125 et seq. Cfr. Vita Lind., cap. 50.] . Plurimum etiam profuit suis confessariis, atque reliquis Pomesaniensis Ecclesiæ canonicis; quibus vexationes sibi illatas quadam die conquerentibus, dixit quod domini canonici non deberent timere, quia Dominus in brevi pacificaret omnia. Et ita factum est [Process., pag. 344, cit. ap. Hipler, pag. 238.] . Quos consilio et opera non poterat, eos assidua prece juvare nitebatur, quippe a Domino jussa orare sæpe pro unione Ecclesiæ, papa, cardinalibus, episcopis et principibus terræ, pro canonicis et pro sibi conversantibus, pro benefactoribus, pro infirmis et agonizantibus, pro omnibus animabus generaliter, … pro pauperibus, … pro pluvia et aura serena. Atque in hunc modum obtemperavit, ut potuerit ipsa de se dicere: “Ego sum ita sollicita propter hominum peccata, quod nescio cito quod dicam, et singulariter valde sollicitor pro hominibus in civitate Marienwerder existentibus. Mihi videtur directe quod debeam hujus totius civitatis custos esse [Vita Lat., lib. V, cap. 24; cfr. cap. 9 et 12.] .” Quo factum est ut Dominum hæc dicentem audiverit: “Lacrymæ tuæ … hodie fuerunt quidam ros cœlestis, cum quibus terram bene aspersisti, et in ea homines bene adjuvisti, quia offensio mea magna est per hoc notabiliter placata [Ibid., cap. 29. Cfr. Linda, part. II, pag. 161.] .” Et alias [Vita Lat., lib. V, cap. 12; cfr. cap. 9.] : “Ego effeci te potentem supra bona mea. Ecce jam es locupletata, … una mecum eorum habens administrationem, tuam in ipsa bona libere immittens manum et apprehendis quantum placet.” Hæc aut similia non semel in Vitis magnis memorantur, ubi etiam de Matris Dorotheæ filiis spiritualibus [Cfr. Linda, part. II, pag. 155 et seq. Septililium, tract. I, cap. 31. De festis, cap. 6.] , quos summo labore et dolore, flendo atque orando Christo gignebat, sæpe sermo est. Ex Actis processus canonizationis apparet quantæ ipsi curæ fuerit Ordo Teutonicus [Cfr. supra, comm. præv., num 57.] , universa Ecclesia atque imprimis Romanus pontifex. De Bonifacio IX multa divinitus cognovit, eumque, licet papam haberet legitimum et laudibus extolleret, aliquando tamen a Domino vituperatum audivit [Cfr. ibid., num 6.] . Anno 1393 dixit ei Christus Jesus, ut biennio post ad ipsum Bonifacium scripsit Marienwerder: “Tu debes cum papa Bonifacio esse recte ac si essetis valde propinqui amici, et vos duo debetis me juvare sustentare mundum… Tu vides mundum pendere quasi in uno crine.” In profesto Circumcisionis, eodem anno, cum Dorothea oraret instanter pro unione sancte matris Ecclesie, ut fieret in toto universo unum ovile et unum caput, apparuistis ei hilari et converso vultu ad eam, quod precum ejus instantiam desideraretis. Alter, videlicet Clemens in Avinione, apparuit ei averso vultu, dorsum vertendo ad Dorotheam, tenebrosus et sic dispositus quod cito vellet deficere aut mori; et ita divina ordinante clemencia, eodem anno in estate moriebatur [Codex dipl. Pruss., tom. V, pag. 75.] .
q Cfr. Comm. præv., num 54. “Si tu aliquem correxeris, ait ei Dominus Jesus, ex jussione mea sibi etiam recitando peccata, et ille se voluerit meliorare, ille fiducialiter poterit in me sperare. Porro aliquorum peccata tibi per me revelata, habito a me mandato, poteris ea P. C. dicere [Vita Lat., lib. V, cap. 12.] .”
r Hoc caput de modo vivendi in reclusorio, gratiis habitis etc., dicit Maximilianus Töppen ex Rotulo, anno 1404 Roma misso, fuisse descriptum. Simillimum quidem est decimonono ex articulis tertio datis [Linda, part. II, pag. 29.] ; sed, scriptionibus inter se collatis, nobis videntur potius articuli e Joannis confessarii libris fuisse confecti, quam hi libri ex articulis. Porro exemplar quod adhibuerit auctor Rotuli, ad nostrum magis accedit quam ad codicem a Linda excusum: quod ex lectionibus variis perspici potest.
s Distinguendo prioris libri revelata a posteriori. Nostra sententia, ut jam monuimus [Cfr. supra, Prolog., annot e.] , non indicantur hoc loco Vita Latina et Septililium in illum modum figurata quem nunc cognovimus; sed ea quæ, dictante B. Dorothea, dudum scripta fuerant et forsitan aliqua ratione disposita. Quæ deinceps enumerat auctor, legimus reapse in Vita majore et potissimum in Septililio, quamquam non eodem prorsus ordine. Sed non ideo potest dici post hæc scriptum fuisse compendium; quemadmodum perperam inferretur Vitam Latinam exstitisse post Septililium, ex eo quod Septililii tractatus nonnulli, imo et capitula, distincte in ea memorantur [Cfr. lib. II, cap. 36, lib. IV, cap. 30, lib. VI, cap. 17.] .
t Circa revelationes in reclusorio habitas: Perspexit, ait confessarius [Vita Lat., lib. V, cap. 10.] , multa arcana Dei quæ non licebat sibi loqui. Hæc vidit et audivit die ac nocte, licet non continue, in mentis alienatione, non autem in dormitione. B. Dorotheam aliquando probabat Dominus, eam per vices dolore et lætitia afficiens. Porro cœlesti gaudio perfusam esse, hæc significabant: Vultus serenus, roseus, splendidus, venustus, jocundus, oculus pudicus, gestus castus et modestus; vox dulcis, accentus suavis; delectabilis in omnibus exterioribus membris ejus ac gestibus lætitiæ apparuerunt indicia [Vita Lat., lib. V, cap. 11; cfr. lib. VI, cap. 19. Linda, part. II, pag. 148.] .
u Quando non fecit. Paulo aliter in Septililio: Præsertim quando non totaliter ipsa egit [Tract. II, cap. 3.] . Ibidem additur: Hoc modo aliquotiens etiam ei est missus Spiritus Sanctus ut ipsa argueret alios. Et paulo post [Septililium, tract. II, cap. 4.] : Dominus singulis noctibus ei Spiritum Sanctum misit (in itinere Aquisgranensi et Romano); ob hoc raro dormivit… Aliquando ita intime et intense exultabat quod se a risu continere non valebat, et aliquando etiam ex amore fervente et dulcedine ita singultuose et largiflue flebat, quod sonum risus, gaudii et fletus, si prope comites suos sedisset, abscondere non valuisset.
w Ad præsens dicta sufficiant: multo plura narrantur in Septililio, et nonnulla quoque in Vita Latina. In hujus libro V adumbratur ineffabilis illa consuetudo B. Dorotheæ jam inclusæ cum sanctissima Trinitate, cum Deipara et pluribus sanctis, quam Dominus sæpe memoravit: Est etiam hic mater mea dilectissima… Sunt hic multi sancti angeli tibi servientes et te custodientes; sunt et alii hic sancti… Quantoque diutius inclusa fueris hic, tanto sanctitas major hic erit ac numerus sanctorum… Et dic ad C.: “Noli umquam ad me huc accedere cum aliquo peccato te aggravante, .. terra enim in qua stas, terra sancta est [Vita Latina, lib. V, cap. 13 et seqq.] .”
x Hujus capitis partes quædam in Septililiooccurrunt (cfr. tract. II, cap. 5, 8, 9); sed quasdam etiam nec in Septililio, nec in Vita Latina, nec in Germanica reperimus.
CAPUT QUINTUM.
De caritatis gradibus et effectibus. Vita contemplativa. B. Dorotheæ
familiare cum Domino commercium. Vi amoris divini moritur. Exsequiæ.
Cap. LXXII.
De effectibus charitatis, ex quibus charitas seu amor divinus diversa nomina sortitur: [Amoris divini plures sunt effectus. Hos experta B. Dorothea,] quos efficaciter in se sponsa Christi Dorothea sensit et percepit. Quamvis præmissa omnibus hominibus, imo et angelicis spiritibus, summis præconiis sint prædicanda ad honorem et gloriam Dei omnipotentis, et exaltationem fidei orthodoxæ, tamen illa quæ sequuntur, non minus ad ejusdem laudem sunt brachiis amoris et reverentiæ amplectenda, imo multipliciter admiranda; quæ Dominus misericorditer est operatus in sua sponsa. Quam Dominus voluit experiri magnalia sua [sua m.] in varii generis [in varigenis.] ejus charitatis motibus, quibus Salomonis cantica, quæque [quoque.] sacræ paginæ amatoria, ac sanctorum et [ac.] catholicorum doctorum dulcisona carmina plena sunt: quatenus litera cum spiritu, glossa [gloriosa.] cum textu, veritas in significatione et mysterio clarescerent et paterent [claresceret et pateret.] . Et ne recedatur a proposito, tam nomina quam effectus charitatum, quæ et quos, Domino efficiente et revelante, hæc venerabilis Dorothea experta est et didicit, ut in forma poni debent. Abscedant calumniæ et detrahentium insolentiæ inexpertorum, si contingat ex revelatione Domini rara poni vocabula, et nomina charitatis seu amorum, quasi [quia.] illa non viderint [viderunt.] in Scripturis. Cogitent, imo sciant, adhuc infinita latere in æterna sapientia et libro vitæ intus scripta, quæ nondum humana sapientia ratione ac [aut.] ingenio attigit et digessit. Tamen non puto sic [sit.] rara, quando in sacra Scriptura lectoris studio conformia reperiantur a.
CAP. LXXIII.
[102] Charitas ardens. Charitas ardens in Dei famula valde valida fuit: [habuit caritatem ardentem,] qua ex redundantia cor suum sæpe vehementer incendebatur, imo et totum corpus calefiebat, adeo [a Deo.] ut sudor largiter de toto corpore erumperet, et quasi velle ardoris incendio consumi sibi videretur. Unde in asperrimis hyemis algoribus nonnumquam igne charitatis ita incensa fuerat, ut necesse haberet pro corporis refrigerio aerem quærere, aut [ac cod.] lapides frigidos insidere; sic brachia nuda, pedes, aliaque membra corporis refrigerare. Flammea sæpe facta fuit, ut et flamma amoris de uno membro, ut sensit, ad aliud protendebatur [protenderetur.] . Accidit semel secunda feria post festum sancti Mathiæ apostoli anno Domini 1394, quod sponsa electa ad sponsum Christum diligentissime defixit intuitum, pro ipso habens tam fervidum desiderium, tam ferventer arsit, quod ardor spiritualis incendii in ejus cor descendens in tanta abundantia [redundantia.] , quod redundavit in corpus, in quatuor partibus specialiter [spiritualiter cod.] , in utroque latere retro et ante, flammam emittens erumpentem. Fuit sibi ac si sederet inter quatuor foramina fornacis bene calefactæ, et calor magnus, sed dulcis, se diffunderet usquequaque. Non est omnino simile, quia calor extrinsecus fit cum pœna. Illa scilicet flamma fuit sibi valde dulcis, et lente protendebatur per dorsum ac alia membra. Quæ postquam eruperat et elevaverat se, ascendendo aliquantulum, retraxit se ab ascensu, et reintravit [renituit.] quasi repercussa, ferventius in anima se incendens [incedens cod.] , et [ea.] iterum largiter erupit. Hoc iteratis vicibus, multoties, scilicet sexies, factum est, quousque ardor flammæ fuit auctus ad magnam excellentiam, corporis et animæ totalem incensionem. Hujusmodi flammæ causationem et exitum numquam ita distincte [districte.] consideravit; tamen aliqualiter cognovit per totam hyemen qua fuit [erat.] in reclusorio, se habere flammam: credidit se aliis temporibus etiam habuisse flammas tales, sed nonnisi magnum ardorem se percepisse.
CAP. LXXIV.
[103] De effectibus scatentis charitatis. Scatentem charitatem in experientia et his effectibus significavit: [scatentem,] ista charitas dulcedinem magnam habet [hanc.] internam, cor dilatans superius, ut appareat amanti magnum bonum, [et add.] indicibilem dulcedinem effluere circumquaque. Nam post cordis dilatationem et uteri augmentum seu magnificationem, sequitur cor [om.] fluidum, nimis valde liquefactum, deinde gaudens et saliens. Post hoc dilatatum aperitur superius ut rosa, longe et late effluens præ magnitudine deliciarum et gratiarum, quasi olla ebulliens et effluens ex omni parte. Postquam diu cor sic superius [sic sup. cor.] redundanter effluxerit, tunc cor vulneratur multis vulneribus, supra, circumcirca et infra; et de quolibet vulnere effluit magnum bonum spirituale. Homo hæc [habet cod.] in se cognoscens bene, præ nimiis deliciis et gaudiis quibus repletur, non potest loqui aut [ac cod.] flere, nisi [nec cod.] jubilando diceret unum tale: Gratias ago tibi, Domine b, aut [ac cod.] : Dulcissime Domine, da hoc vel illud mihi aut [ac cod.] illi. Sed oportet hominem sic sedere, donec Dominus gaudia animæ et cordis ad se recipiat et assumat. In dispositione prædicta æstimat se homo supra modum divitem; nec flere valet, sed ex teneritudine et plenitudine deliciarum oportet se alicubi declinare [reclinare.] , nesciens se alias homo [bono modo.] continere. Ipse siquidem est sibi perspicuus, ut valeat omnia peccata sua quantumcumque magna ac minima cognoscere ac [et.] videre. Sub dictis modis singula hæc venerabilis est experta.
CAP. LXXV.
[104] De effectibus charitatis bullientis. Charitas bulliens facit cor hominis in tantum bullire, [bullientem,] id est, fervere pro Deo [bul. pro Deo vel ferv.] , quod magnæ lacrymæ exeant de suis oculis, et tam fervide, quod vix valeat [valet.] sustinere, et quod vapor magnus fervens ex corde suo per os exeat, ut totum corpus laboret et sudet, et similiter omnes vires suæ pro vita æterna; ita quod [itaque cod.] ex magnis [magna.] dulcedine et gaudio, amore et bonitate, quas et quæ percipit [percepit.] a Domino, labore, ardore et sudore efficiatur ac si sit alius homo, et omnia membra sua pinguiora, corpulentiora, seu magis farta [fortia.] appareant, quam fuerint [fuerunt.] , et quod Dominus Jesus Christus tam fortiter incipiat animam ejus trahere, et ipse tam alte ascendat, ut, si quis ipsum conspiceret, reputaret eum agonizare præ valentibus desiderii et amoris tractibus, et videret eumdem quasi valde magnus dolor sibi inesset: attamen ipse nollet pro bono [om.] isto statu recipere omnia bona mundi. Homo qui ad hunc amorem, id est [am., vel.] , amoris gradum pervenerit [pervenit.] , potest Dominum valde magnifice contemplari. Item adjunxit alias etiam proprietates ad dictas. Nam prædicta charitas facit hominem flammare, ex amore incendit valide, et perducit homines validos ad sudores; facit hominem largissime et amarissime flere, ut etiam appareant lacrymæ quasi [quam.] scindant et offendant; post lacrymas sentit quasi vini saporem.
CAP. LXXVI.
[105] De effectibus charitatis vulnerantis. Charitas ista vulnerat animam ex desiderio multo et magno quod habetur pro Domino nostro dilecto; [vulnerantem,] ac si corporaliter vulneratus medicum corporis habere desiderans, multo magis iste medicum animæ sollicitat et inquirit [isti m. a. sollicitaret et inquireret.] . Tam vehementer transverberat affectum dicta charitas, quod etiam [om.] æstum suum intra se cohibere non sit [om.] valens: sed vulneratus, latere volens vulnera, æstuando, alte suspirando, profunde ingemiscendo, longa suspiria trahendo, ea indicat, detegit et ostendit. Hæc sancta charitas dilectam hanc Christi sponsam multis annis spiculis et cuspidibus amoris tam impetuosi desiderii vulneravit, ut aliquoties cor ejus sic transsagittatum fuit [fuerit.] in longum, latum et profundum, seu supra, infra, circumcirca, per medium, et [quod.] quasi undique repletum erat sagittis amoris; et ita impetuose immittebantur, quod sagitta sagittam, ut profundius intraret, impellebat. Et nonnunquam costæ, dorso quasi conclavatæ essent, apparebant, et aliquando venter a dorso et costis scindi velle videbatur et secerni. Nec sagittas et tela amoris faciliter potuit evadere ex corde aut [ac.] alio loco corporaliter afflicto, sed non a corporali instrumento, nisi cum lacrymis dulcibus, cum quibus quasi [quam.] perungendo vulnera delinivit, dolores mitigavit, et sic facilius extraxit, id est, [et loco id est.] dolores et [in cod.] vulnera evasit. Uno tempore, feria quinta proxima post septuagesimam, anno 1393 [XCIV.] , post sumptionem sacramenti patiebatur magnam energiam, quod [quæ cod.] tæduit eam vitæ suæ. Circa meridiem Dominus Jesus duriter tetigit cor suum, non sagittis aut telis, ut alias communiter, sed dividens ipsum per medium et dilatans [dilatavit.] , trahendo quasi cum manu partes cordis ab invicem; hujusmodi tactum palpantis seu manum immittentis, partem a parte trahentis [part. apte tr.] , sensit bene; et hunc esse potentem sentiebat, qui sic cor [cor sic.] dividens, partem a parte [p. aperte.] trahebat, sed nescivit an Dominus esset an [aut.] mors. Putabat se tunc mori. Cogitavit: Postquam bene dilataverit et expanderit cor, tunc morieris. Ipse autem cito et expedite expandens ipsum cor dilatabat. Et tunc sensit se ex dilatatione non morituram, licet excessivos senserit dolores. Attamen cogitavit: Cum partes a se ipsis lacerando separaverit, tunc moriar diutiusque vivere non valebo. Dolores enim erant vehementissimi et amari valde, quasi dolores mortis, nec diu potuissem [potuisset.] eos sustinuisse.
[106] [qua vidit se a Domino cruciatam,] Quando ergo respexit circa se, ubi se moriendo reclinaret, tunc interiores sensus cœperunt aperiri, et vires animæ capere incrementum; intellectus et ratio cœperunt cognoscere quod Dominus fuit hoc [hæc fuit.] operans cum gratia sua. Voluntas dilatabatur, conformans se voluntati divinæ; memoria tota cœpit trahi in Dominum; aures cœperunt [inceperunt.] aperiri ad audiendum Dominum et vocem ejus; olfactus vero, gustus et tactus animæ cœperunt totaliter dirigere respectum suum ad Dominum, sic quod quilibet actu suo cognovit et sensit Dominum præsentem esse, et illa operari. Anima clamavit: “Domine [om.] Jesu Christe, mi dulcissime Domine, sis mihi propitius.” Anima sic sæpe clamante [clamans.] valde alte, scivit certitudinaliter Dominum esse. Oculi autem clare illuminati, acute et diligenter dirigebant intuitum suum [int. s. dir.] pro Domino; et modo excellentiori et perfectiori super alios sensus animæ Dominum videndo sentiebant, et ejus opera admiratione digna cognoscebant. Viderunt sane in corde ejus duas lanceas novas et splendidas fixas esse, unam in una parte, aliam in alia parte altiore cordis, non quidem per lineam a loco primæ ad locum secundæ lanceæ rectam perpendiculariter ascendendo, sed oblique erat una earum super aliam: Domini lancea [lanceam cod.] scilicet superius, matris vero inferius. Porro hastilia lancearum fuerunt valde longa: ascenderunt enim usque ad cœlum. Quarum unam ambabus manibus Dominus Jesus apte et diligenter tenebat; secundam vero dilecta mater ejus circa ipsum sedens, quasi simili modo in manibus tenebat circa sinum. Ambo, tam Dominus quam mater ejus dilecta, attente dirigebant intuitum super lanceas et earum hastilia [hast. ear.] cum serio bene maturo. Cumque vidissent animam clare, et e converso anima eos clare respiciente, cœperunt valenter hastilia cum lanceis cordi infixis æqualiter infigere, validius imprimere et intrudere, quasi vellent cor per dorsum extrudere. Dolores valde magnos tunc, tam in corde quam in ista parte dorsi opposita cordi, sensit. Fuerunt ita vehementes hujusmodi dolores, quod exprimere nequivit; ipsa cedebat [ipsam cedebant cod.] , ut potuit, fixuræ, et vertit se parumper ad latus; cumque dolores jam [jam d.] in summa quasi [qu. in s.] et maxima excellentia ad potentiam suam passivam fuerunt terminati, tunc paulatim Dominus et mater ejus dictas lanceas mediantibus hastilibus retraxerunt, et successive dolores vehementia [doloris vehementiam.] remiserunt. In retrahendo lanceas a corde valde amare afflicta fuit in corde [valde-corde add. ex B. om. cod.] et circa costas, per quas lanceæ extrahebantur successive æqualiter, sicut æqualiter successive fuerunt infixæ. Lanceis extractis, fuit a doloribus liberata, a vulneribus absoluta, et a Domino gaudio repleta: et hoc tribus vicibus factum fuit temporibus distinctis. Vulnera cuspidum, telorum et sagittarum fuerunt secum quotidiana, nunc in hac, nunc in illa parte. Hæc pauca de valde multis sufficiant. De vulneribus amoris Dominus ei multa dixit in diversis passibus suarum revelationum c, et ibi erit locus [locutus cod.] .
CAP. LXXVII.
[107] De effectibus amoris languentis. Amor languens sæpe et multoties excessivus fuit in ea, [languentem.] ut patet supra capitulo de quatuor languoribus d, et de languore quem passa est in Roma, et in Gdanczg [Gdantzg.] , de quibus supra. In isto amore, ex desiderio quod habuit ad Dominum, sæpe tam languida fuit [et infirma add.] , quod non delectabat eam gustare aliquid eorum quæ sunt in tempore; imo eorum sapor fuit sibi valde pœnalis. In isto amore cor dilatatur et augmentatur ex desiderio habendi Dominum. Incedit talis languens quasi mulier parturiens, quæ cum difficultate respirat, et sonum facit languentium corporaliter. Dicta augmentatio et cordis dilatatio in illo faciliter apparet acute consideranti. Dominus Deus fugat animam et consequenter cor per redundantiam, quod saltus cordis potest apparere et motus. Desiderium valde crescit. In isto languore energia fortis est et magna, ita ut omnes vires corporis et animæ vehementissime laborant [laborent.] , prout sæpius fuit actum in ea. Validissimos valde habuit interiores labores, etiam super humanam æstimationem. Ad quid valeret energia, Dominus ei quadam vice revelavit sic dicens: “Non possum tibi aliquid melius dare ad tui ipsius mortificationem, ad cogitationum repulsionem, ad omnium transitoriorum superationem, ad æternitatis magnam anhelationem, et ad tuæ salutis operationem [Ad quid val.-operationem om.] .” In hoc statu anima et cor ejus liquefiebant, quod oportuit eam corporaliter decumbere per diem aut [ac cod.] plures dies, antequam desiderio remisso potuit [poterat.] cor recolligere ad pristinum statum, quo [quod.] valuit surgere et ambulare. Vidimus eam sæpius sic languentem et impotentem sui, nulla infirmitate considerata corporali. Dicere poterat: Nuntiate dilecto quia amore langueo. De hoc languore valde multa sparsim sunt hinc et inde [hinc inde.] scripta.
[108] [Energia] Quid sit energia [Quid-energia om.] . Et de energia, quæ a Deo homini confertur, et post Dominum [Deum.] a charitate ferventer ardente oritur et causatur, et sentitur primo in anima, quæ ex ipsa scilicet energia efficitur fervida [fervide.] , desiderativa, anxia, laboriosa et inquieta, cum omnibus viribus interioribus laborans illud obtinere, quod Dominus dedit ferventer desiderare. Per energiam enim Dominus trahit hominem ad se fortiter valde: homo tractus ferventer Dominum desiderat, et ideo ferventer inflammatur et ardet; primo in capite et [in add.] corde, consequenter in toto corpore, singulisque membris laborat, dolet, et clamat ad Dominum per fervidum, anxium ac laboriosum desiderium, ut obtineat ipsum, scilicet Dominum, et perveniat ad pacem, vel mediante sacramento ac [aut.] mentis excessu, vel mentis gaudio ac solatio; et in illo interiore virium labore impetuosus venarum pulsus sentitur in gutture, in capite, et hinc inde in corpore cum magno fervore, quemadmodum fit in febre acuta valde et agonizante, vel potius, ut fit in homine in paroxismo existente. Cor etiam solet impetuose [imperiose.] saltare, et ex nimio desiderio quasi insaniens se movere. Quam graviter et amare hæc sponsa fuerit per energiam afflicta quotidie, quis valet enarrare? Sane ex energia aliquoties usque ad mortem fuit [om.] infirmata et gravata, quamvis nullam corporalem haberet infirmitatem. Libentius enim exercuisset omnes venias et quemcumque laborem exteriorem, quam passa fuisset energiam, dummodo hoc Domino æque placuisset, et sibi æque utile fuisset. Ex Dei enim amore noluit [voluit cod.] energia carere, licet ipsam perferre [sibi add.] fuerit valde grave. Unde dicebat ad confessorem: “Ex jussu Domini flere, sudare, clamare, orare [or., clam.] , et totis viribus laborare per integrum diem, non tantum fatigat, affligit et aggravat, quantum energia faceret habita per unicam horam. Hoc verbum, quod ego [om.] dico ad te: Ego vellem libenter habere Dominum, est facile ad dicendum; sed amaritudinem energiæ, quam me oportet in illo desiderio sustinere, non valeo tibi exprimere, nec tu hoc sentis, neque experiris sine notitia experientiæ. Nam hodie ante sumptionem Eucharistiæ, et alias sæpe sedens coram te, anima mea, cor meum et omnes vires meæ pro sacramento Eucharistiæ suscipiendo [sumendo.] et vita æterna suscipienda [obtinenda.] laborabant [laborabat cod.] tam intense, quod sudor effluxit de me, ita largiflue me madidans undique, ac si in ferventi sederem balneo. Nimirum [om.] homines enim videntur in sæculo cum ingenti desiderio usque ad sudorem se laborando fatigare, ut bonum saporem ac suavem odorem hic [om.] in tempore valeant obtinere; anima vero Christi sponsa cum inceperit [incepit.] sapere bonum saporem, ac suavem odorem in hortulo sponsi sui, tunc non valet hic quiescere, sed satagit per dies singulos sudorose, ut bonum saporem ac suavem odorem acquirat æternum.”
[109] [vehementer laborat et afflictatur.] “Rursus bene legisti esse scriptum: Labores manuum tuarum quia manducabis, beatus es, et bene tibi erit. Et pro nunc non dedit mihi Dominus laborare manibus; dedit autem mihi talem ab intra laborem, quod raro in manus meas aut [ac.] os meum accipio panem, id est, cibum [pan. vel c.] ad manducandum, absque sudore exorto ex [de.] charitatis labore. Quippe homo qui est verus conversor ad Deum, portans spiritualem vestitum, aut habens spiritualem spei [spiritualis speciei.] statum, talis raro debet ad se recipere [accipere.] cibum, nisi prius effuderit sudorem, lacrymas aut sanguinem suum. Qui si nequiverit [nequivit.] hoc agere ex charitate ferventer ardente et ab interiore [interiori.] labore, saltem hoc faciat per labores exteriores, scilicet castigationes, venias, genuflexiones, vel [et.] disciplinas. Amplius multoties sum tam multis et [ac.] gravibus interioribus laboribus aggravata, quasi si [om.] tota ecclesia sit super me collocata [locata.] . Omnes vires meæ ad modum chordæ sunt [stant.] tensæ; non sum potens virium mearum, nec valeo vocaliter orare. Imo aliquando ex energiæ diuturnitate [diurnitate.] numerum orationum mearum solitum infra diem [solitum add.] naturalem non valeo consummare. Durat aliquando per tres horas, [vel add.] plures vel pauciores; quandoque per integram noctem, aliquando sedecim [sexdecim.] , et quandoque viginti horis ex energia nullam habui requiem neque pacem. Gravius tamen me aggravans exercet et affligit uno tempore plus quam alio. Nam ex ejus afflictionis magnitudine aliquando fiunt magni tinnitus in capite, et in singulis membris labores tam vehementes, quod impedior attendere Domini doctrinæ, et aliquando eidem valeo attendere, sed eam [ipsam.] non valeo retinere. Quando autem pervenitur ex energia aut [ac cod.] ex alia causa ad exteriores labores, ut ad ardorem, sudorem, fletum et orationem, tunc remissius habeo, et tunc quid vires interiores quoad energiam patiantur, non sentio; sentio tamen quid Dominus in eis operetur: quamquam multoties operationes ejus in me [quanq. in me mult. ej. op.] sint ita multiplices et varigenæ, ac affligentes tam amare, quod eas non valeo intellectu comprehendere, nec mente capere; taceo de [multo minus., loco tac. d.] exprimere; vix enim ipsas valeo sustinere. Quid tamen fieri debet ex me, quæ tam vehementes dolores, quam [quasi cod.] ingentes sustineo labores? Tu sæpe audis me singultuose flere, fortiter clamare, et magnos exteriores cum gemitu habere labores. Hoc autem auditu tuo exteriore non vales percipere, nec ego sufficio tibi exprimere, quam magnos interiores me oportet habere labores pariter et dolores. Sed in conspectu Domini quid hæc sunt? Laboravi namque totis viribus meis quandoque interioribus et exterioribus usque ad earum fatigationem et defectum, plorans, sudans et clamans tam fortiter ad Dominum præ spiritus anxietate, quæ venit ex languido desiderio suscipiendi Dominum, ac [aut.] veniendi ad Dominum, quod cor meum quasi potuisset fuisse divisum. Adhuc Dominus laborem illum reputavit exiguum, dicens se pro me labores majores sustinuisse. Qui post hoc diu de gratia sua mihi dixit: Ego varias habeo [habens.] in te actiones (supple, immanentes), pariter et operationes (supple, ad extra transeuntes), quas non vales plene scire; nec tantum quantum tibi datum est noscere [nosse.] , vales exprimere. Potes quidem dicere: Anima mea, sanguis meus [mea cod.] , et caro mea, omnis vita mea [omnis-mea om.] , omnis status meus, omnis omissio ac operatio mea per singulos dies vitæ meæ fuerunt totaliter castigatio una, et totaliter pœnalitas una, exercitiis [exitiis cod.] multigenis et amaritudinibus variis respersa. Nec scio de tota vita mea, si unquam per unam horam unum verum corporale habuerim gaudium. Et adjunxit Dominus: Ex omni bono gaudio et solatio quod hic tibi [tibi hic.] impendo, non poteris unquam plenam habere pacem, nec plenum gaudium, nisi [nec cod.] ad regnum perveneris cœlorum; et si quis circuiret terram et perambularet eam, vix inveniret hominem tantum quantum te labore et energia laborantem.”
CAP. LXXVIII.
[110] De effectibus [affectibus.] amoris inebriantis. Isto amore efficiebatur sæpissime tam ebria, [Efficacissima in ea est caritas] quod obliviscebatur omnium transitoriorum super terram. In isto amore homo jacet ita [ita h. j.] consopitus, quod diu non potest se abstrahere et ad se redire. Juvatur [Juvat.] ad raptum, tenaciter Deo adhæret, quandoque decem horis, quandoque pluribus. Et ibi bibit sugens magnam dulcedinem. Quandoque oportet hominem diu jacere et sudare, ita ut videatur ex ferventi ardore velle consumi igne [om.] illius incendii, et sufficeret illi etiam tempore hyemis unum linteamen ad cooperiendum se. Optime coloratur, quia rubeo [rubore.] colore [om.] facies ejus perfunditur, recte ac si de balneo calido exiret. Aliquoties hæc dilecta abstraxit se a Domino ebrietate indigesta: et cum transiret ad ecclesiam, statim alienabatur a sensibus. Quandoque vacillando transiens, oportebat eam redire ad lectum. Cum iret versus Romam, in via, et in Roma bene per octo septimanas raro fuit sobria, sed quasi continue ebria, ferventer ardens; et quando Dominus dimisit eam esse extrinsecam, id est [extr., vel.] , extra raptum, tunc corpus et anima fuerunt plena dulcedine et gaudio; nam abundantia dulcedinis ab anima redundabat in totum corpus et omnia membra. Homo in isto amore efficitur ita dives, ac si totus mundus esset suus. Item homo efficitur [ita divesefficitur om.] bene ita ebrius, ut sibi videatur quod sit in vita æterna. Item homo fit [ita add.] ebrius, quod ambulando, quemcumque viderit, æstimat esse ebrium, divitem et lætum; recte talem reputat, qualis ipse est. Etiam corporaliter inebriatos reputat seriose esse plenos divina dulcedine. Hoc sæpe accidit famulæ Dei. Item si videt hominem corporaliter infirmari aut mori, statim reputat talem infirmari aut [et.] mori ex charitate. Hoc accidit ei etiam [om.] sæpe seu frequenter. Item ex ebrietate obliviscitur sui talis totaliter, quod quandoque in media nocte incipit cantare ac [aut.] ridere. Item æstimat talis quandoque, nullum defectum esse super terram. Quando videt [vidit cod.] lamentantes ac [aut audit.] agere querulose, admiratur quid eis obsit: æstimat omnibus bene esse, sicut sibi [sunt.] . Item tantum repletur divina dulcedine, quod nescit an comedat aut [ac cod.] bibat, an adhuc debeat comedere.
[111] [inebrians,] Item tantum inebriatur, quod cæcatur totaliter ad omnia [om.] transitoria: si totus mundus, id est [mund., et.] , omnia bona mundi essent sua, non adverteret, si perirent. Item tantum inebriatur [inebr. t.] , quod non veretur pati mortem, qualitercumque ac [et.] quantumcumque gravem ac [aut.] turpem: nec videtur sibi quod passio martyrii sit pœnalis. Item tantum inebriatur, quod cespitando incedit, et alii videntes reputant eum non bene discretum. Item tantum inebriatur, quod incipit videre et ambulare vias rectas. Item ex tali charitate homo pervenit ad charitatem violentam, et incipit ex magna ebrietate ascendere sursum in cœlum. Hujusmodi ascensus provenit ex ebrietate et violenta charitate. Item ex ebrietate venit ad charitatem fortem, ut audeat fortia aggredi, quæ anima non inebriata nunquam aggrederetur. Item talis ebrius non timet coram Domino nostro dilecto, aut [ac.] verecundatur. Ipse non timet ipsum magnifice desiderare; nec timet aut verecundatur ipsum suscipere, nec se fortiter ad ipsum comprimere, et firmiter [sic fortiter.] ei adhærere. Fit itaque tam ebrius, ut Dominum æstimet suum proprium, et quod ad ipsum habeat jus bonum ac [et.] pingue. Item tantum inebriatur, quod verecundatur coram Domino malum agere et bonum omittere. Item ex magna ebrietate quandoque incipit dispergere et dilapidare secundum hominum reputationem omnia transitoria quæ habet, et æterna lucratur. Et Dominus post prædicta dixit ei: “Post hoc poto talem hominem, et sic [hom., seu.] inebrio, ut anima efficiatur vera domina et regina super omnia transitoria. Postquam ita fortiter potaverim eum, ut totaliter eum sim lucratus, tunc abstraho sibi aliquid istius potus dulcis, quod non ita [ebrium add.] poto eum, seu [sed cod.] non tantum inebrio, quantum prius; nam homines non valent ferre in senio ita fortem potum, prout potuerunt in juventute. Etiam ob hoc abstraho eis illam magnam dulcedinem inebriantem, ut per reliquum vitæ suæ clament et fleant pro illo, ut illic veniant, ubi poculum suavissimum æternaliter habeant, et de torrente voluptatis divinæ æternaliter satientur et potentur.” Item Dominus revelavit ei [ei rev.] duo genera ebrietatum et duo genera poculorum: unum genus ebrietatum [ebrietatis.] est contentativum [contentatum.] , aliud non contentativum [aliud vero contentativum.] . Et de poculis unum est dulce, aliud [secundum.] est forte. De conditionibus ebrietatum istarum et poculorum valde multa Dominus ei revelavit: imo pulcherrimum tractatum, ostendens ei quod quælibet charitas habeat spiritualem suum saporem, singulare poculum et specialem ebrietatem; et quod nulla earum propinat tale, quale altera. De ista sancta charitate cum suis conditionibus alio loco clarius dicetur, quia historiam [historia cod.] vitæ ejus nimium prorogaret e
CAP. LXXIX.
[112] De effectibus charitatis supereffluentis, seu charitatis dulcis et suavis, [supereffluens,] bene ordinatæ, [seu add.] bene sapidæ, bene odoriferæ et immortalis. Hanc sanctam charitatem propinavit Dominus [Jesus add.] sponsæ suæ primo quando extraxit ei cor, quia ex magnitudine gaudii tunc percepti nescivit aliud quam quod esset in vita æterna. Statim rapiebatur et erat in mentis excessu. Illico fuit immutata [mutata.] quasi in alteram mulierem; recte sibi erat ac si esset bene docta et literata respectu status prioris. De illa charitate famulæ suæ multa dixit multaque fecit [eam add.] experiri. Inter cætera dixit: “Cum ista charitate magna [mag. ch.] traxi te primo ad vitam æternam: tunc statim cognovisti corde [et ore add.] , quod mecum esse esset bonum. Illico post dationem istius [illius.] charitatis cœpi tibi bene placere, et illico cœpisti precari [procari.] me, et invitare me ad te. Hæc charitas est bonum magnum, ineffabile, et tale quale soleo amicis meis facere in vita æterna. Hæc charitas est ita bonum superexcellenter excellens alia bona hominibus in via data, sicut gaudia sanctorum in cœlo excellunt [excedunt.] gaudia viatorum. Et cum hoc bonum tibi fecero, scias te in te habere vitam æternam. Ipsa est charitas, et bonum tale quale non multis impendo super terram. Quando tale bonum operor et facio animæ tuæ occulte, te ignorante, tunc oportet meipsum animam tuam respicere [respuere.] et gubernare: ipsa firmiter adhæret mihi, et ego stabiliter et firmiter permaneo circa eam. Et tu ipsa fateris multoties, te non habere aliud retinaculum vel sustentamentum, nisi quod innitaris me [inviteris me cod. invitaris mihi B.] , seu adhæreas mihi et suspendaris circa me. Tunc etiam præ magnitudine boni mei, et præ magnitudine excellenti qua tam magnifice sum circa te, non potes scire cito [cito sc.] qualiter [qualis.] et quid tu ipsa sis, ac [aut.] quomodo tibi sit. Jaces soporata in me, sicut ebrius, qui sui potens non est, vel sui posse [pos. s.] non habet. Quando illam prædictam charitatem dedero tibi, et hoc facio bonum, quod [quid cod.] gustas [gestas.] et sentis in anima et corpore, tunc etiam si tu ipsa scribere scires, tamen non posses ipsum scribendo totum exprimere, et ita modicum, sicut bonum quod est in vita æterna.” Ad ostendendum prædicta sponsæ, sicut dixit, aperuit illi oculos [oculis cod.] mentis; lumine suo illuminans, permisit eam videre magnitudinem illius boni, visui impertransibilem ad finem seu terminum. Licet illuminata luculenter fuerit, tamen videndo ad finem seu [fin. s. om.] terminum ejus pertingere non potuit. Ipsum videbatur a sponsa tam magnificum ac [et.] inhaustibile, quod si totus mundus scribens fuisset de ipso, adhuc ad plenum scribendo ipsum [ips. scr.] non expressisset, etiam si quilibet scripsisset tantum, quantum apprehendere valuisset. Et subjunxit Dominus: “Cum hanc dedero tibi charitatem, faciensque illud bonum, tunc tam fortiter fluo ad te, quod tu e converso ex magna incipis ad me fluere charitate, nobisque convenientibus per confluxum, efficior unum tecum; teque tam intense diligo, quod tu præ magnitudine dilectionis ignoras quomodo me fortiter et multum diligere debeas. Tu tantum repleris charitate seu dilectione, quod ipsa fluit a te, et totum est dilectio, cum quo circuis ac [aut.] occuparis: neque potes sufficienter charitate fluere [fl. char.] ad me; sed oportet te charitate tua fluere ita late et spatiose, quam lata terra est et spatiosa; tibique videtur quod tota terra immutata sit præ magnitudine dilectionis, tibique apparet quod ejus grossities sit ablata, et tibi directe est ac si sit fluida lacte et melle. Item directe tibi est ac si homines effecti sint perfecti et sancti. Item directe tibi est ac si nulla pœnalitas ac [aut.] nullus labor sit super terram. Item directe tibi [tibi dir.] est ac si omne illud [id.] quo utuntur homines, sit bonum spirituale, et de cœlo fluxerit super terram: nam quando sponsæ meæ dedero charitatem hanc, tunc eam [enim.] in vini cellaria introduco meæ suavissimæ charitatis.”
CAP. LXXX.
[113] De effectibus charitatis insanientis. Insanientem charitatem sponsa Christi sæpissime habuit, [insaniens,] ex qua fortiter insanivit pro Domino et vita æterna, consolationem nusquam habere volens. Inquietabatur valde cor ejus: recte erat sibi ut [sicut.] mulo in rheda trahenti grave plaustrum vel carrugam [rhedam.] , quem [quam.] oportet cum difficultate graviter trahere [trah. gr.] : ita traxit in anteriora. Et aliquando videbatur sibi quod quanto amplius conabatur antecedere trahendo, [tanto add.] plus retrocessit insaniendo; et hoc contigit ei sæpe, quando a raptu vel mentis excessu rediit, perlustratis mansionibus supercœlestibus et gaudiis sanctorum, sine forma corporali, imagine ac [aut.] phantasmate, vel quando in raptu anima [aut.] intime fuit Deo unita per amplexus et oscula. Tunc post reversionem ad se, ita vehementer et [tam add.] valide anima desideravit redire ad visa, quod vertebatur in quamdam insaniam desiderii; et sine imagine ad se redeundo aliquando sudavit, quandoque lacrymabatur, quandoque simul sudavit et lacrymata est ita inconsolabiliter, quod non valuit consilio acquiescere, nec jussioni nec rationi obedire; sed fletus et lamenta tamdiu insaniendo continuavit, quod Dominus, interjectis aliquibus simulacris seu imaginibus, ejus insaniam mitigavit; et nisi Dominus sua dignativa misericordia in tali insania amoris ei affuisset, temperando [tentando cod.] eam et custodiendo, venisset sæpe extra rationem, quam semper [super cod.] stantibus naturalibus [veralibus cod.] habuit valde sanam.
CAP. LXXXI.
[114] De effectibus amoris violenti, qui includit vulnerantem, [violenta;] insanientem et languentem. Sponsa Christi ascendens per desertum hujus vitæ, deliciis affluens, Deum, sanctos et gaudia sanctorum contemplando, violentabatur amoris tractibus. [Ut add.] Communiter ad longos pervenit [pervenerit.] mentis excessus, in quibus adeo [a Deo.] deliciabatur, quod aliquando sex, septem, decem, quatuordecim horis [quatuordecem horas.] et amplius tenebatur: et si aliquando aliquo revocabatur tractu, instinctu, vel aliquo [om.] alio medio, illico quasi ebria statim ad pristina trahebatur. Quoties indigesta divinæ dulcedinis ebrietate ad se redierat, potens sui non erat. Et quadam vice ante plures annos Dominus dedit doctrinam, unde causaretur raptus, sic dicens: “Ad hoc quod homo rapiatur ad mentis excessus, oportet præcedere laborem exteriorem et instructionem meam, qua instruitur quid confitendum, quid vitandum, quid faciendum. Tandem ex magnitudine devotionis, quandoque admirationis, quandoque ex magnitudine exultationis [qu. ex m. ex. om.] fit raptus mentis, et tunc citius et levius, quanto homo fuerit plus igne charitatis accensus et dulciter inflammatus. Porro in raptu anima quandoque in me dulciter quiescit, et alia non conspicit; quandoque mansiones cœlestes transvolat, et cum quodam conatu perlustrat, ita ut multum fatigata soleat redire.” Ex qua fatigatione domina Dorothea ad se rediens, nimium multoties exinanita seu affatigata [fatigata.] apparebat. Multoties in illa amoris specie Dominus operabatur in ea mirifice, cor ejus dilatans, ac uterum distendens, ac ipsam tam graviter premens [puniens cod.] , ut tanquam mulier parturiens sustineret pressuram ac violentiam prægravem.
CAP. LXXXII.
[115] De multis aliis charitatibus in summa, quas Dominus nominatim expressit. [aliæ etiam caritatis species] Multas alias charitates Dominus ei revelavit, quas revera plene ad [quoad.] suos effectus percepit et sensit, sic inquiens:
Amor desiderativus [hunc et alios hujus capitis titulos om. B.] . — Qui [Quod cod.] debet esse in vita contemplativa, debet habere desiderativum amorem, ut omne suum desiderium sit pro [me add.] Domino et vita æterna.
Amor insatiabilis. — Item talis homo debet habere charitatem insatiabilem, quod ipse nunquam tam [ita.] intense valeat diligere Dominum Deum, quod ipse amare ac diligere possit [ipse ex amore aut dilectione posset.] satiari: nam continue debet plus et plus diligere et amare, ut sit esuries et sitis sine satietate.
Charitas non terminata. — Item debet habere homo [om.] charitatem non terminatam, ita ut charitas nunquam terminetur seu finiatur; hic enim debet incipi [incipere.] , et æternaliter perdurare.
Charitas inseparabilis. — Item debet habere charitatem inseparabilem, ita ut amor hominis sit tam magnus, ut nihil eum a charitate et a Deo valeat separare, ut dicere valeat cum Apostolo: Quis nos separabit a charitate Christi? quasi [quam.] diceret nullus.
Charitas insuperabilis [capitula de char. ins. et ch. inam. inverso ordine occurrunt in B.] . — Item debet habere charitatem insuperabilem, ut nihil eum superare possit, per quod charitatem amittere possit [ch. amittat.] ; vellet enim prius mortem subire [sub. mor.] quamcumque.
Charitas inamissibilis. — Item debet habere charitatem inamissibilem, quam nunquam homo [hom. nunq.] debet amittere, sed velut thesaurum diligentissime conservare.
Charitas alta. — Item debet habere altam charitatem, quæ se [om.] hic incipiat [incipit.] in valle profunda, et transeat [transit.] alte in vitam æternam.
Charitas dilatativa. — Item debet habere charitatem dilatativam: hic debet se incipere, et continue debet se dilatare [hic ubi incipit, debet cont. se dil.] .
Charitas spatiosa. — Item debet habere charitatem spatiosam; debet enim spatiose exire a bono caduco et corruptibili ad bonum incorruptibile et incommutabile.
Charitas frequentativa. — Item debet habere charitatem frequentativam; ita quod non solum semel diligat, sed frequenter, sæpe ac multum diligat.
Charitas profunde radicata. — Item debet habere charitatem profunde radicatam, quod illa sit ita profunde radicata et in solido fundata, quod non dejiciatur tempestate adversitatis.
Charitas longæva. — Item debet habere charitatem longævam, ut diu et longo tempore perseveret, permaneat et persistat.
Charitas dulcis. — Item debet habere charitatem dulcem [dul. ch.] , quod Dominum dulciter diligat et gaudenter amet.
Charitas fortis [capitula hoc ordine occurrunt in B: ch. stabilis, sapiens, fortis.] . — Item debet habere charitatem fortem, ut Dominum forte [fortiter.] diligere valeat, non tepenter ac [aut.] remisse.
Charitas stabilis. — Item debet habere [hab. d.] amorem stabilem et continuum, ut Dominum sine intermissione continue diligat.
Charitas sapiens. — Item debet habere charitatem sapientem, ut Dominum et alia quæ dilexerit [dilexit.] , diligere valeat sapienter f.
[115] [merito distinguuntur.] Non parvi pendat lector [locorum.] coincidentiam virtualem harum [om.] charitatum expressarum, cum etiam de iis [his.] doctores multum tangant. Sapientia Dei indidit charitati multa nomina ac [aut.] vocabula, ut sciat quilibet [ut scilicet quibus cod.] quam multipliciter et variis modis debeat diligere Deum [D. dil.] , qui revera diligendus est ex omnibus viribus. Unde Dominus in simili noluit dilectionem suam limitare, ut diligeretur tantummodo ex tota anima, cum omnes vires habeantur per illam, et in illa sunt tanquam in suo fonte seu vita; sed addidit se debere diligi ex toto corde, ex tota anima, ex omnibus viribus, tota mente, omni fortitudine, et cœteris viribus; quatenus totum quod est in homine, sibi Altissimus tamquam proprium vendicaret. Nec supervacue reputet factum, sponsæ suæ insinuare tot charitatis nomina, aut charitates, quia [quod.] revera ipsa intellexit lumine [lumen.] gratiæ quarumlibet dictarum charitatum doctrinam [om.] ; didicit illa omnia experientia magistra docente, quod bene claret in capitulo superiori [supra.] de immissione [missione.] Spiritus Sancti, ubi Spiritus Sanctus sæpissime sibi advenit tam [jam.] cum illis quam [jam.] cum aliis effectibus charitatis; et quaslibet operationes cujuslibet charitatis distinctissime [Domino docente add.] intellexit, et propter hoc capitulum præsens valde utile est ad priora.
CAP. LXXXIII.
[116] Sequitur de una charitate specialissima, scilicet cordis effractiva, [B. Dorothea caritate cordis effractiva periit.] quam sponsa Christi optime per experientiam habuit, quæ fuit suæ mortis causa. Effractiva cordis charitas est illa de qua, ut puto, dicitur in Canticis: Pone me ut [sicut.] signaculum super cor tuum, quia fortis est ut mors dilectio. Habuit ista electa Christi famula tam validum ad Deum desiderium, quod cor ejus sæpe tendebatur ut chorda, quæ ulteriori tractu etiam faciliter rumpitur: ita et cor ejus sæpe tensum erat; et hæc charitas designata sibi fuit hoc nomine ac [et.] operatione vix quatuor aut [ac cod. quatuor aut om. B.] quinque septimanis g ante ejus mortem. Unde sabbato Pentecostes, seu in vigilia, anxia valde fuit pro bonis spiritualibus obtinendis: unde nunc sedit, nunc surrexit, nunc ad fenestram accessit, prospiciens et laborans interius et exterius [anxie add.] , ut bona spiritualia obtineret et acquireret [acq. et obt.] . Jamque illucescerat in animo ejus dies mortis. In isto intenso desiderio laboravit ab hora noctis mediæ [media.] usque ad mensam ejus circa meridiem. Tunc Dominus beneficiaverat [eam add.] , quod oportuit eam cito de mensa surgere. Dedit enim sibi charitatem cordis [om.] effractivam; magnificavit se in anima et corpore; uterus ejus erat magnus, ac si haberet in eo fœtum pro medietate gestatum; replevit eam [eum cod.] divina dulcedine; obtundit [obcudit.] sensus exteriores, quorum usum non habuit; et valde traxit omnes vires animæ æqualiter sursum alte. Hic tractus fuit tam validus, quod [ut.] ex hoc decidit [deciderit.] in lectum. Cor saliit saltibus permagnis sursum, recte sicut fœtus vivus recenter saliens in utero. Anima fortiter clamavit ad Dominum de corde: “Benedictus sit Pater, [laudatus add.] benedictus [om.] et veneratus sit Filius, benedictus sit Spiritus Sanctus.” Vires suæ valde tensæ erant sicut chordæ [quasi chorda.] ; et revelavit sibi Dominus quod in ista rigida tensione paucissimi haberent ad Dominum sua desideria. Dominus tunc habuit valde inenarrabiles actiones in ipsa. Arsit sudans, et cœpit agonizare, quasi laboraret in extremis. Dominus, mater ejus ac [et.] multi sancti fuerunt circa eam, recte ac si homines respicerent agonizantem in extremis, volentes ei lumen dare conductus in manus. Statim rapta fuit [om.] ad magna gaudia. Hora elapsa, rediit plenior operationibus et laboribus quam prius: venæ pulsabant, cor saliit velociter hinc inde, sicut trochus velociter agitatus in lapide plano, seu circulariter impulsus. Post hoc omnis labor et illius charitatis effectus conquievit. Quinta feria Pentecostes, præsente confessore [suo add.] , venit iterum Dominus cum charitate cordis effractiva; dolores ut parturientis consideravit; fuit sibi ac si deberet mori propter cordis scissionem seu fractionem. Videbatur sibi quasi omnes sensus sui [ejus.] essent oppilati seu obstructi. Per os tunicæ seu capucii [capitum cod.] exivit flamma, diffundens se longe lateque; et [ac.] magna tela de corde ad brachia mittebantur. Nunc jacuit, nunc surrexit; abjecit superius peplum [pep. s.] , retinens inferius, volvit et revolvit se præ doloribus. Dominus stetit coram ea cum magna processione, quasi jam vellet animam ejus assumere in vitam æternam; et ob hoc habendo spem, libenter statim vidisset cordis rupturam seu fracturam [effracturam.] . Post hoc sæpius habuit illam sanctam charitatem. Et Dominus longe ante ei prædixit quod deberet mori ex desiderio et amore h.
CAP. LXXXIV.
[117] Quod [Quomodo.] fuerit [veraciter add.] magna contemplativa [contemplatrix.] . Spiritus Sancti dulcissimum organum, [Dominus eam docuit vitæ contemplativæ] hæc dilecta Christi sponsa, fuit revera vera contemplatrix. Dominus ei plura de vita contemplativa revelavit, et quæ requirantur ad perfecte contemplandum, luculenter expressit. Quæ si recollecta fuerint, apparebunt in ea argumenta certissima sanctitatis. Dominus Jesus volens quod aliqua scriberentur de vita contemplativa, et valde alta revelavit sibi in die sancti Viti anno 1393 [anno Domini XCIII.] dicens [sic dicens.] : “Tibi dicere volo quæ sit maxima, sanctissima et dignissima vita quæ potest esse super terram. Hanc autem vitam nullus potest habere, nisi prius habuerit ardentem, ferventem [ferventer.] charitatem; qui illam habet, nunquam exiens; et hunc si magnifice illuminavero, ut possit oculis suis interioribus contemplari omnem defectum et penuriam, qui [quæ.] est super terram, et etiam in purgatorio, et valet illis succurrere cum ardenti et [om.] ferventi charitate, ut [in.] hujusmodi defectus mutentur: talis homo est maxime activus qui potest [valet.] esse super terram, intellige [intelligere cod.] , quoad genus actionis; quia [quod.] iste multo plus operatur, et cognoscit multo plures defectus, quam homo ille qui quotidie pedibus corporalibus vadit ad hoc [ad h. v.] , ut defectus oculis suis corporalibus contempletur super terram.” Et subjunxit Dominus: “Homo qui debet esse in vita contemplativa, debet jam a peccatis esse depuratus, et debet etiam [om.] esse exercitatus in valde bonis multis operibus; nec debet aliquid intensius diligere quam Deum, nec aliquid debet sibi esse dulcius quam Deus, nec aliquid [quam Deum-d., nec aliq. add. ex B. om. cod.] debet sibi esse sapidius quam Deus, nec debet aliquid melius noscere [nosse.] quam Deum; nam notitia temporalium non erit sibi ita clara. Item nec debet aliquid dignius habere, quoad reputationem et veritatem, quam Deum, nec aliquod plus reputare quam Deum. Item hujusmodi homo debet prius ad gignitionem seu partum spiritualem venisse, ita quod ipse sit spiritualiter natus, et etiam sciat spiritualiter gignere [parere.] . Nullus homo qui peccavit, valet intrare vitam æternam, nisi fuerit renatus spiritualiter per pœnitentiam et satisfactionem hoc [hic.] in tempore, et etiam [temp., aut.] in purgatorio. Item qui debet esse in vita contemplativa, huic debet pœnale [pœna.] esse, quod aliquod temporale [corporale.] gaudium cum aliqua habere debeat creatura. Item debet sibi esse magna pœna, quod consolationem eum habere oporteat ab aliqua creatura [a creatura.] . Item magna pœna debet sibi esse, quod debeat uti temporalibus fructibus. Item debet sibi esse pœna, quando [quod.] bonum et delectabilem cibum sumere debet corporalem. Libentius [Libenter.] enim iis [his.] omnibus carere vellet, si posset, et æternis inhærere. Item debet sibi pœna esse magna, quod non valet semper [om.] bene operari; item quod non valet semper sancte vivere; item quod non omnes homines sint sancti et felices. Hæc omnia debent sibi esse amara valde. Homo qui debet esse in vita contemplativa, ille non debet esse homo pauper, sed valde dives; nam oportet eum multa valde magna bona habere, quia oportet eum me habere. Item talis homo contemplativus non debet esse cæcus; sed oportet eum habere valde acutos oculos; qui enim [om.] illud magnum bonum, lumen increatum [incr. l.] , debet contemplari, huic [hunc.] oportet multo acutiores oculos habere, quam illum hominem, qui lumen creatum debet contemplari.
[118] [conditiones.] Omnia bona opera [op. b.] potest homo habita charitate a se ipso bene inchoare [inch. b. a. s. i.] ; vitam autem contemplativam nullus potest inchoare a se ipso, nisi ego voluero sibi dare. Homo qui debet esse in vita contemplativa, iste debuisset mihi jam multos fructus spirituales peperisse. Item ipse debet etiam multas animas de purgatorio parere spiritualiter et peperisse. Item debuisset mihi etiam multos filios spirituales peperisse. Item debet ita fructuosus esse, ut mei magnifice sit capax, ut me sæpe et multoties parere possit spiritualiter. Item debuisset templum et tabernaculum animæ suæ mihi jam magnifice præparasse, ut ego memet sæpe et multoties in anima sua velim parere, ut fructuosus et fervidus [fecundus.] a me fieri possit, et me gestare super terram. Item debet nuntios Spiritus Sancti bene noscere [nosse.] , et jam habere eos, quod ipse valeat sæpe eos emittere ad evocandum, [et add.] ad invitandum Spiritum Sanctum. Item debet jam et debuit cognoscere et cognovisse, quod Spiritus Sanctus facit sæpe Patri et Filio convivium in anima sua, et quod ibi occidatur vitulus saginatus. Item debet sapere et sentire quod oscula et amplexus Domini sint dulcia et suaves, ut anima sua liquefieri possit præ magnis gaudiis et deliciis sibi datis. Item debet sæpe et multoties cor suum habere repletum divina dulcedine, ut divina dulcedo in corde suo ita exuberet et abundet, quod effundat se, et repleat hominum [hominis.] viscera sua [om.] , et omnia sua membra [memb. s.] Item debet et debuit sæpe sentire et sensisse, quod cor suum cum cuspidibus et telis amoris totaliter sit transsagittatum. Item debet sæpe sentire quod cor suum magnis telis amoris sit vulneratum. Item debet sæpe Dominum tam magnifice habere, ut cor suum ita magnum fiat, et totum corpus tam magnum, ut recte sit sibi ac si debeat jam parere seu parturire. [et add.] Tunc poterit Dominum magnifice contemplari in sua magna omnipotentia, et sua magna bonitate.” Item subjunxit Dominus revelando charitates et nomina prædictarum, ut supra: “Item debet habere septem dona Spiritus Sancti,” et quodlibet donum specialiter enumeravit [enumeravit.] . Prædicta Dominus omnia electæ sponsæ suæ revelavit. Da ergo talem [inquiebat add.] , et dicam quod perfectus sit contemplativus, illo perfectionis genere quam Dominus voluit hic [hic valuit.] designare. Revera de numero talium contemplantium [contemplationum.] fuit dilecta hæc sponsa Christi et famula [fuit hæc dil. Chr. fam.] : nam omnes prædictas proprietates et conditiones ut in forma habuit, percepit et sensit; et juxta vires suas, prout erat sibi possibile, pronuntiavit. Optimam ergo partem elegit, quæ non auferetur ab ea.
CAP. LXXXV.
[119] De admirabili et excellenti copula Christi sponsi cum Dorothea sponsa. [Intime conjungitur] Christus sponsus amore sponsæ suæ philo [philtro.] captus, eam inæstimabilibus donis et gratiis aliquoties, ut præmissum est, visitavit, et cum tanta sint, quæ in superioribus tacta sunt, non minus, quæ sequuntur, in argumenta magnæ sanctitatis et ad sanctissimarum virtutum sunt [om.] cumulum recensenda, et dignis præconiis extollenda. Infra octavas sancti sancti Martini sexta feria anno Domini 1393, Dorothea de mane constituta in orationibus, et postea completis, Dominus Jesus transfudit cor ejus divina dulcedine usque ad fluxum largifluum, ex quo totum corpus fuit repletum præ deliciarum et dulcedinis affluentia [excellentia.] . Tam cor quam anima liquefacta defluere videbantur ad modum ceræ fluidæ. Ipsa fortiter flendo emisit dulces lacrymas [dul. permisit lacr.] et nobiles, quæ sponsæ affluere videbantur. In hac dispositione Dominus Jesus sponsus magnificus [mirificus.] dixit sponsæ: “Felix est homo qui hic in terra obtinet et acquirit, quod flumina vitæ æternæ valet [valeat.] deferre super terram.” Et subjunxit: “Ego præparavi te mihi [in.] aulam talem, qualem volo habere, et tu non vales eam sine me præparare. Ego ornavi eam et stravi, aspersi eam cum magna dulcedine et gratia multa [mult. g.] .” Dulces magnæ lacrymæ ab oculis sponsæ defluebant [effluebant.] : sponsa fuit transparens et perspicua ut crystallus; sed et [sedit cod. et B.] quasi spiritus, vidit ossa sua, quæ erant alba, et fluida ac liquida, ut caro. Ex magnitudine deliciarum cogitavit sponsa secum admirans, an deficere aut [ac cod.] mori deberet; quia Dei bonitatem ac [deliciarum add.] magnitudinem, et excellentiam capere deliciarum [om.] non valebat, nec exprimere potuit pronuntiando [nec expr. pron. valuit.] millesimam partem. In anima etiam sua erat convivium permagnificum, jubilusque inenarrabiliter jucundus, gaudium et exultatio sine modo. Anima erat decentissime et [ac.] pulcherrime ornata et vestita, nec non circumdata multis magnis bonis, recte ac si esset sponsa magni regis, filia pulcherrime ornata, et amicta lapide pretioso, auro et argento, sederet in una aula jucunda et amœna cum aliis virginibus, diligentissime spectans et exspectans, quasi [quando.] sponsus ejus cum amicis suis ingressurus [ingressus cod.] esset per ostium. Ad hoc ostium direxit fixe intuitum suum [suum i.] , avide desiderans videre sponsum suum [om.] , nec avertit suum ab ostio intuitum, nec a se, diligenter se intuens et considerans, ut se decentissime sponso suo [om.] præpararet, nec [ut non.] relinqueret aliquem pulverem, qui posset offendere oculos [oc. off.] sponsi sui.
[120] [tamquam sponsa] Hæc sponsa, scilicet anima sua, fuit pulchrior sponsa, ornatior, et plus virtutum varietate circumornata et amicta [circumamicta et decorata.] , quam umquam vidit. Assistentes ei virgines diligentissime animadvertebant [advertebant.] si aliquid maculæ decoris [dedecoris.] fuisset in ea, et hoc citissime avertebant [amovebatur.] , ut sponso advenienti bene ornaretur et præpararetur. Obsequebantur ei ac si fuisset filia cujusdam magni regis, et ita apparebat. [et add.] Ipsa sponsa autem [om.] , anima sua, eminus videbat dignissimum sponsum, pulcherrimum et laudabilissimum [vid. s. pulch. laud. dign.] qui umquam venit ad terram, cum magno apparatu, et cum [om.] exercitu magnifico optime disposito, in multitudine et pulchritudine procerum personarum. Et quanto plus sponsus cum suis honestissimis et præclarissimis moribus adornatus appropinquabat, tanto ornatior, pulchrior et jucundior apparebat, et vere sic erat. Ipsa sponsa numquam vidit sic [om.] tale par copulari et componi, qualiter hoc erat inter sponsum et sponsam; nec umquam vidit tam nobiles sponsi comites, speciosos, locupletes et optime chorizantes [bourzantes cod.] ; qui omnes circa ostium, depositis capuciis, reverenter versus sponsam se inclinabant, omnes induti vestibus purpureis. Sponsus vero habuit vestem stragulatam ex auro intextam splendide valde. Quem comites associabant honestissime, cum decenti amplexu eum adducentes cum gloria et honore. Ipso sponso jam circa ostium existente et loqui incipiente, sponsa cœpit ardere ut ignis, acute se intuens, si aliquid in ea esset, quod oculos sponsi offendere sui [sui off.] posset. Et ait sponsus, quando venit ad ostium: “Ego nullibi intrare volo, nisi commodum scilicet quod ingressurus sum, sit purum et mundum, et sit totaliter illustratum. Aula vero debet esse respersa cum rosis et liliis, ac florigeris omnigenarum virtutum; et sponsa valde bene debet esse decorata. Ego volo sponsam meam recipere et ducere eam in cellaria vini vineæ [meæ.] dulcissimæ charitatis, id est [ch., et.] , in intimum mysterii mei secretum, paradisum perennem [perennium.] deliciarum. Ibi volo loqui cum ea, quidquid cum ea solus voluero habere [hab. s. v.] .”
[121] [cum ipso Jesu.] His dictis, sponsus Dominus ingressus est per susceptionem sacramenti, pervenitque ad sponsam cum valde magna omnipotentia deifice, celeriter currens, ineffabiliter magno gaudio, dulcedine, valde amice, consolatorie, excellenter, cum multis bonis fructibus et magna operatione. Anima sponsa repleta gaudio ineffabiliter magno, exaltavit, clamavit forti clamore dicens [exaltavit clamorem, fortiter clamans et dicens.] : “Micordialiter dulcissime [dilectissime.] pater Jesu Christe [Mi-Christe, hæc bis in B.] !” Et ipse sponsus valde amice dixit post ingressum: “Ego volo tibi modo amabilius et amicabilius venire, quam unquam feci.” Simile accidit in die Præsentationis beatæ Virginis Mariæ [eodem anno add.] , et in die sanctæ Barbaræ eodem anno [eod. a. om.] . Eia, quæ lingua humana vel angelica tantæ excellentiæ prærogativam Domini Jesu sufficiat enarrare, qua sponsæ suæ copiosa ac regia magnificentia tam inexpressibili contubernio se voluit communicare, uniri et copulari, ut spretis mundi regnis et reginis secundum pompam sæculi carnalibus deliciis inservientibus, lectis stratis, pictis tapetibus, cubiculis suis myrrha, aloe et [om.] cinnamomo aspersis, ad illam mundi æstimatione pauperem, vilem ac indignam voluit declinare [ejus osculis, colloquio et amplexibus tam ineffabiliter deliciari add.] . Quin [O in.] veritate comperi, quod ipse non sit acceptor personarum. Gloria ergo sit tibi, Jesu benedicte, de tam superinenarrabili munere gratiæ, qui sic dignatus es creaturam tuam indignam tam supereffluentibus [supereffluenti.] gloria et [om.] honore et deliciis [deliciarum genere.] visitare.
CAP. LXXXVI.
[122] De verbis invitatoriis et consolatoriis sponsi ad sponsam, [Qui B. Dorotheæ apparendo] eam detraducendo in regnum suum. Primum verbum ordine, quoad subsequentia, quo sponsus Christus invitavit sponsam suam, dixit sponsæ suæ [om.] die quo supra: “Ego volo te hic super terram consolari variis consolationibus tamdiu, quousque te adduxero in regnum meum ad domum meam. Nos volumus modo simul liquefieri in unum [in u. l.] , et confluere, ut simus simul [ut simul s.] ad invicem quodam glutine [glutino individuo.] conglobati seu conjuncti.” Quo dicto statim sponsa sensit in spiritu talem liquefactionem et unionem, et pro eodem instanti non discrepabat Domini verbum a facto; et adjecit Dominus: “Quæcumque anima hic in terra valde magnifice apprehenderit me, cui tam suavis fuero sicut animæ tuæ [tuæ a.] , illa debet esse secura de vita æterna, et illa [ipsa.] debet esse potens in vita æterna, habitura ibi magnum honorem, gloriam, ac magnum gaudium. Tu secure poteris dicere: Ego habeo vitam æternam in me, et tu ipsa es cœlum. Ego non permitto me apprehendi alicubi, nisi ibi sint [sunt.] loca cœlica; jam quidem sedes, habens hic [hic hab.] tam magna gaudia, quod tibi directe apparet quod me apprehenderis totum [tot. app.] . Reputas enim quod nullibi sim [sum.] , nisi circa te, nec cum aliquo habeam [habeo.] hæc agere, nisi tecum. Attamen ego sum ita magnus, latus et spatiosus, sicut cœlum et terra: minus dicit [dat cod.] , plus innuit [minuit cod.] . Ego sum bonum magnum, ineffabile; ego sum valde dives, et ubi habetur magna tædiosa exspectatio pro me, et ubi cordialiter diligor, illuc libenter ire volo et esse.”
[123] [una cum sanctis pluribus,] Secundum verbum dixit ad eam Dominus sabbato post [festum sancti add. ex B. om. cod.] festum sancti Martini anno 1393 [XCIII.] , sponsa existente in dispositione tali, quod caro ita libenter fuisset liberata ab anima, ut quietem obtinere valuisset, sicut anima ab ea. Anima celeriter currebat, et vitam æternam libenter habuisset. Et ait Dominus: “Ego jam divortiavi animam tuam et corpus tuum; non enim jam habent magnam ad invicem dilectionis cohærentiam: et hoc ideo egi, ut, cum mori debueris, non oporteat eas ad invicem habere [hab. ad inv.] magnam pœnam.” Hoc dicente Domino, sedit anima sponsæ quasi libera [liberata.] , in procinctu ac si jam vellet abire. Tertium verbum fuit sponsæ dictum in die sanctæ Trinitatis, sicut postea moriebatur, Joannis et Pauli anno Domini 1394 [anno D. 1394 om.] . Fuit ipsa tunc [tunc i.] in magno dolore, qui causabatur ex tractu. Nam et [etiam.] Dominus fuit ei [ci f.] multum præsens. Tunc dixit: “Oportet te tam graviter portare, et tam intense dolere pro vita æterna obtinenda, recte ac si imprægnata sis, et jam libenter velles parere. Tu sæpe habuisti et sustinuisti magnos labores in partu spirituali et corporali: nunc debes habere gravissimos labores, et parere optimos fructus. Tu debes animam tuam parere mihi ad vitam æternam. Oportuit me tunc gravissime portare in omnibus viribus, cum debui parere totum mundum e converso ad vitam æternam. Tamdiu debes dolere pro vita æterna, quousque venero, et dicam: Veni dilecta mea, jam non debebis habere amplius [amp. h.] dolores, sed solum gaudia. Exspecta cum patientia.” Tunc postea fecit Dominus [D. fec.] convivium in anima ejus, removens magna tela quæ habuit in anima et in [om.] corde [aspersim add.] ; permisitque bona cœlica sparsim [om.] descendere super eam pluendo, et traxit eam ad vitam æternam. Bona illa gratiæ ceciderunt super eam, et ipsa expandit omnes vires et cor suum [vires ejus, cor et sinum.] pro istis bonis spiritualibus capiendis. Anima natavit et fluxit in superabundantibus bonis. Et tunc dixit ei Dominus [quartum verbum add.] : “Si plus posses capere bona mea, ego plus darem tibi. Non indiges alio nisi [nisi alio nec cod.] quod capias gratiam meam, et ad me reportes. Ego tantum volo dare tibi [tibi d.] de bonis meis, quod non habeas causare et querelare [aut querulari.] contra me. Tu debes gaudere et gloriari de magnis meis bonis.” Quintum verbum dictum fuit ei secunda feria post festum Trinitatis [Trin. f.] . Cui dixit Dominus: “Tu traxisti cor tuum a terra, et elevasti ad me in cœlum; nunc volo magna bona in illud dare, quod ipsi scilicet terræ moriaris, quod non remaneat in eo aliquid terreitatis [ut non permaneat aliquid ibi terrenitatis.] caducæ, sed solum illud [id.] quod in eo [illud.] reposui. Anima tua et sponsa mea [tua a. ut m. sp.] debet natare et fluere in magnis gratiis meis tamdiu, quousque se mihi de ore tuo pariat.” Dominus tunc astitit sponsæ cum veneranda processione sanctorum, quasi vellet animam suam immediate egredientem ad se sumere, [et add.] ad gaudia jucunda et amœna [perducere add.] . Addidit Dominus: “Debes tu [Tu d.] multum gaudere, quod animam tuam inter me ac [et.] te nullus tangere ac [aut.] tractare debeat citra me. Tu multum gaudere debes, cum dixeris filiis tuis: Dilecti filii, respicite, et gaudete mecum, et contemplamini, quod [contemplemini quia.] magna bona habeo in vita æterna.”
[124] [eam sæpe ad regnum suum] Sextum verbum dictum est ei tertia feria ante festum Corporis Christi: Dominus jussit eam parare manipulos [panniculos.] pro unctione sacra, et panniculos pro sepultura, videlicet unum peplum ad caput; quos fecit et ostendit confessori suo [suo c.] . Fuit tunc sponsæ quasi jam deberet mori. Paratis panniculis, dixit ei Dominus: “Quando cito debebas nasci, mater tua paravit tibi panniculos de vestibus [veteribus.] ; et ex quo nunc animam tuam debes parere [parare cod.] mihi [p., interim.] , etiam paras tibi panniculos isto modo.” Et adjecit Dominus: “Omnibus diebus vitæ tuæ satis habuisti; tamen pauper esse desiderasti: pro eo debes fieri dives in vita æterna.” Exspectavit tunc sponsa quasi parturiens, partum observans cum magnis [magna.] sollicitudine et laboribus [labore.] . In istis sedit usque sero, quasi sponsa quæ sponsum [quam sponsus.] traducere cito vellet. Postquam sic sederat, dixit ei Dominus: “Tu debes mori, quia jam vicisti omnem tribulationem et angustiam tuam. Præ amore debes mori, et mors debebit tibi fieri dulcis.” Pro iis [his.] dictis Domino sponsa intime regratiabatur. Sabbato post festum Corporis Christi fuit sponsæ ac si instaret finis vitæ suæ. Et Dominus tetendit valde [val. t.] omnes vires ejus sursum, dixitque ei [VII verbum add.] : “Dic filiis tuis i: Filii, præparate vos meliori modo quo potestis. Ego spero quod, si Dominus voluerit nos simul habere, et debeamus esse in vita æterna, videbimus et inveniemus nos mutuo in choro sanctorum martyrum.” Sic sedendo anxie exspectabat Dominum, quando veniret cum sua sancta processione; ad introducendum eam in regnum suum.
[125] [invitat.] Dominica infra octavas Corporis Christi dedit Dominus ei charitatem cordis effractivam; et Dominus tunc [tunc D.] factus fuit ei valde amicativus, uniens se sponsæ. Ipse [om.] egit ac si vellet eam assumere de hac vita, dixitque ei [VIII verbum add.] : “Homo qui est magnifice in vita contemplativa, hunc oportebit mori ex magno amore.” Bene sponsæ illi, quæ in terris nihil delectatur contemplari et amare quam sponsum [quoniam sponsus cod.] , cum quo æternaliter vult gaudere. Multa bona revelavit sponsæ suæ [om.] de transitu suo eodem die; inter cætera dixit: “Tu apprehendisti me magnifice, et contemplaris me in anima tua, et etiam in vita æterna. Anima tua [tua a.] et sponsa mea debet esse vera contemplatrix in terris. Volo ei me magnifice dare, quod sit mei potens, voloque coram ea me vertere huc illucque, et debet mecum habere omnem voluntatem. Die noctuque nolo me avertere ab ea [ab ea av.] , sed debet me contemplari et habere quando et qualiter vult. Volo dilectionem tuam et desiderium tuum trahere tam fortiter post me, quod [ut.] possis cognoscere quid sit fortiter diligere et pure contemplari. Nos volumus nos mutuo unire, et tam magnam amicitiam et dilectionem insimul habere, quod de hoc scire poterunt homines post mortem tuam, et magnifice de hoc loqui.” Nonum verbum sponsi ad sponsam fuit eodem die dictum. Inter plura alia dixit: “Dic ad filios tuos: Dilectus Dominus meus fecit me hodie contemplari multa bona in vita æterna, et quæ vidi ibi, illa debet anima mea habere. Vidi, et Dominus revelavit mihi, quod anima mea debet ascendere, et dominari in vita æterna, potensque [potens quod.] esse debet ubicumque. Nec solum debebit esse in uno loco, sed ad voluntatem suam huc illucque discurrere sicut angelus; aliosque regere debet [deb. r.] particepsque debet esse [ess. d.] in consilio Domini Dei sui, juxta illud Sapientiæ III: Fulgebunt justi, et tanquam scintillæ in arundineto discurrent [juxta-discurrent om.] : magnaque gaudia habere debet, quæ omnino effari non possunt. Dilecti filii, vos ipsi debebitis habere ex anima mea gaudium et honorem.” Et adjecit Dominus: “Tu balbutis, seu minus expedite loqueris velut unus puer de magnis meis bonis ac vita æterna, sed cum ibi stabilita fueris, tunc scies perfecte de hoc loqui.” In die decem millium militum feria secunda sponsa dixit, revelante Domino [X verbum add.] : “Dilecti filii, fiat [stat.] coram me, quod debeam in magno desiderio mori, et oportebit me Dominum videre, quod assumat animam meam in suam potestatem et in suas manus k. Dilecti filii, vos debetis multum regratiari Domino meo dilecto, quia sæpius jam venit cum sua dilecta matre, cum sanctis multis, ac [et.] magna processione l ad meam præsentiam. Ego spero me cito morituram.” Ex istis omnibus verbis colligat devotio fidelium, eam optime præscivisse diem obitus sui tam propinquum m, et eam bene dispositam fuisse ad vitam æternam, quam Dominus sponsus affabilissimus tam multiplicibus verbis consolatoriis dignatus est ad cœli gaudia invitare.
CAP. LXXXVII.
[126] De hora ejus extrema felici ac beata, pro qua tanto pondere certaminis dimicavit. [Confessarium paulo ante mortem allocuta,] Bonum certamen certavit, cursum consummavit, fidem servavit hæc dilecta [electa.] et præclara [præelecta.] Dei sponsa, et ideo a sponso suo Domino Jesu Christo ad cœli palatia meruit invitari. Hora ergo felicissima appropinquante n, qua post innumera certamina, valde ferventia desideria, post diutinæ [divinæ.] exspectationis tædia, Dominus eam osculis et amplexibus æternalibus volens perfrui, et clarius consolari, eam ad se festinis processionibus traducere disponebat, tunc illustriori lumine gratiæ [gr. l.] perlustrata, dixit [dicebat.] singulariter tria ad suum confessorem, bene devotis hominibus ponderanda.
Primum [om.] . — Primum: “Ego [Ergo cod.] tam dulces quam amaros sponsi delicatissimi sentio vulnerationis [vulnerationum.] aculeos, qui sagittis suæ nimiæ charitatis cor et alia interiora mea vulneravit. Ego incedo tanquam mulier parturiens, nullam inveniens requiem neque pacem, sedendo, jacendo, stando, ac etiam ambulando.”
Secundum [om.] . — Secundum erat: “Si vos supercœlesti illustrati [illustratus.] lumine, sanctorum conspiceretis gaudia, sicut ego, præ desiderii magnitudine cor vestrum scinderetur. Ecce cœlum mihi apertum est et propinquum, et sanctorum gaudium clare patefactum, iterque ad ipsum planum, rectum et clarum; a cujus ingressu me tantummodo mors secludit.” o
Tertium [om.] . — Tertium erat quod dicebat: “Eia date mihi Dominum meum dilectum, hoc est, Eucharistiæ sacramentum: præ amore ejus eo diutius non valeo carere, nec alium cibum vel potum corporis ad me suscipere.”
[127] [obit B. Dorothea.] Hæc dicens confessori, multum famelica et nimia inedia extenuata apparebat [apparuit ext.] . Qui [Cui.] dixit ut bibendo se refocillaret, quia die illa, ex qua illud venerandum sacramentum semel accepisset, secunda vice habere non deberet p, sed post mediam noctem, peractis [post.] Te Deum laudamus, illud illi promisit se daturum. Ipsa vero nimio desiderio afflicta ac viribus destituta, aiebat: “Nescio quomodo potero exspectare; nam exspectatio erit mihi impossibilis, aut [ac cod.] nimis [dabitur add.] difficilis et amara.” Post hoc [hæc.] , paucis verbis habitis, abiit confessor, nesciens horam mortis ejus tam esse [esse t.] propinquam q. Hora erat completorii, quando recessit; et reversus circa Te Deum laudamus, elapsis quasi septem horis, invenit eam spiritum tradidisse, in nocte beatorum martyrum Joannis et Pauli, anno Domini 1394 r.
[128] [Post exsequias fiunt miracula.] Percepta ejus pretiosa morte, ad tanti funeris exequias s festinavit venire dominus Joannes, pater reverendus, Ecclesiæ Pomezaniensis [om.] episcopus, qui pauperes refecit, larga munera dispargens [dispergens.] egenis distribuit [tribuit.] . Bis Missarum solemnia celebrans, et reliqua mortuorum officia peragens, corpus dilectæ Dei, pretiosum thesaurum, terræ personaliter commendavit. Clerus doluit, populus multus valde t, qui ejus percepta morte confluxerat, gemuit. Planctus et luctus erant [erat.] communiter omnium, et præcipue spiritualium ejus filiorum, quorum mæstitiam novit qui solus [solum cod.] mærorem considerat et dolorem. Dumque tempore [tempus cod.] exequiarum per ejus confessorem ejus felix vita, magnis gratiis ac virtutibus referta, variis afflictionum martyriis plena, usque ad diem illum omnibus hominibus abscondita quoad vulnera, paucis, scilicet tribus dumtaxat, exceptis, fuisset manifeste prædicata, rumore veritatis perculsi inaudito, in lacrymas plurimi proruperunt uberrimas pro tantæ ignorantia sanctitatis u. Doluerunt utique, quia tam excellentem in ea charitatem, suis temporibus inauditam, reverentia honorare [honore.] debita neglexerunt. Quando igitur prædicabatur, et quando sepeliebatur, piis afflictionibus [affectibus.] et lacrymosis aspectibus pretioso thesauro funeris assistebant. Erat nihilominus illic mens devota, et vox grata benedicentium Dominum [Deum.] pro suo munere valde digno. Interfuere exequiis, qui audientes ejus magnos labores et [om.] dolores, fatigationes et [om.] revelationes, merita et beneficia ineffabilia sibi facta, cœperunt [sibi add.] fiducialiter credere, quod ejus meritis et intercessione possent in suis necessitatibus ac infirmitatibus relevari. Quibus ejus patrocinium implorantibus affuit divina clementia, sponsam suam mirificans præclaram [præelectam.] , quæ valde multa concessit sanitatum remedia in tempore opportuno. Unde per ejus merita et interventum, ac sepulchri ejus humilem [humilis.] contactum, crebra fiunt [fuerunt.] miracula w, a conditione humanæ naturæ [c. humanæ vere cod.] valde aliena. Hinc est quod ad ejus tumulum non solum terræ Prussiæ incolæ, sed etiam extranei de longe veniunt et accurrunt x.
[129] [Ipsa Dei famula æterna gloria fruitur.] Sponsa ergo hæc venerabilis decora facta est [et cod.] nimis, ex iis [his.] omnibus quæ dicta sunt, vehementer proficiendo in regno Dei æterno, egressumque est nomen ejus quasi unguentum effusum; et per miraculorum frequentiam magnorum [magn. f.] circumquaque de gratia Dei hæc diffunditur et diffamatur, ita ut generositatem ejus glorificat [glorificet.] contubernium habens [hujus.] Dei. Et unde hoc, nisi quia diademate regni cœlestis sibi imposito, introducta est in cubiculum regis et sponsi æterni? Cujus claritatem jam non in ænigmatibus et [in add.] speculo, sed intuitive contemplatur; charitatem indimissibilem amplexibus amplexatur; charitatem [castitatem.] jam sine medio deliciosissimis sui oris labiis osculatur. Cujus veritatem, non jam [jam n.] simulacris specietenus interjectis ac [aut.] specularibus imaginibus, sed nudissime speculatur. Sponso suo Domino Jesu Christo non jam in speciebus sacramentalibus ac [aut.] significabilibus, sed impermixtissime perfruitur et unitur. Quid plura? Affectiones extaticæ, [et add.] mentis fatigatæ excessus in ea jam pacifice conquiescunt. Cordis insania, amoris impatientia, desiderii sancta avaritia, de cætero a statione [ratione.] non exorbitant seu insolescunt. Effectibus charitatis ardentis, vulnerantis, bullientis, scatentis, cor impetuose moventis, dilatantis, sagittantis, [violentantis add.] inebriantis, cor effringentis, et cæteris præmissis modo viæ habitis, evacuatis, jam perfectiori modo in omni tranquillitatis requie, modo cœlesti [patriæ.] , perfectissime et quietissime hanc electam Christi famulam charitas sancta promovet et exornat per gratiam Dei omnipotentis: cui laus est et gloria nunc et semper, et per infinita sæcula sæculorum. Amen, amen, amen.
EXPLICIT [am. am. Expl. om.] .
ANNOTATA.
a Caritatis gradus triginta sex enumerat auctor in Septililio [Tract. I, cap. I. Cfr. Vita Germ., lib. IV, part. I.] ; de quibus in Prologo [Cap. I.] scribit: Si vero cuiquam … videatur aliquid in materia dicendorum rationi vel Scripturæ non consonum … volo planiori modo quo possum motiva mea proponere, ex quibus mihi videatur distinctio graduum caritatis et actuum ejus sponsæ Christi prædictæ ostensorum, sacræ Scripturæ et rationi non esse dissona, sed esse consona et conformis. Quod præstat sequenti Prologi capitulo, immo et multis locis aliis [Cfr. Septil., tract. I, cap. 2.] . Sæpissime enim, prolatis exemplis et testimoniis auctorum ecclesiasticorum (quos quam diligenter legerit ubique perspicitur), scriptas revelationes et documenta spiritualia defendere conatur.
b Gratias exsolvere sæpe jussa fuit a Deo: “Tu non vales mihi pro his regratiari quæ tibi fiunt a tuo C. Quomodo ergo posses mihi pro meis beneficiis regratiari? Dic igitur: Domine, si valerem te in tantum … benedicere, quantum facit dilecta mater tua virgo Maria et omnes sancti, .. ego adhuc non sufficerem te perfecte laudare… Idcirco Domine dilecte, lauda te ipsum … regratiare tibi ipsi… — Hanc gratiarum actionem debes alios tuos docere amicos, ut eam sæpe dicant [Vita Lat., lib. V, cap. 44.] .”
c Vel ex his verbis apparet hoc compendium in vulgus emissum fuisse ante Vitam Latinam et Septililium; in quibus re vera multo plura de vulneribus traduntur [Cfr. Sept., tract. I, cap. 10 et 11. Vita Lat., lib. VI, cap. 24 et 25, lib. III, cap. 2, lib. IV, cap. 13 et seqq., lib. V, cap. 35.] .
d Capitulo de quatuor languoribus indicatur caput 29 hujus Vitæ.
e Alio loco clarius dicetur, in Septililio videlicet, ubi pulcherrimus tractatus quem de hac caritate Dominus revelavit, continetur. Eo loco inter alia legimus: Ex his potest perpendi quod humilitatis gratia plus voluit nesciri, quam sciri, in admirabiliter magnis Dei beneficiis… Cui iterum Dominus Dominus ait: “Tu adhuc non debes exprimere multa quorum similia a sanctis meis non sunt acta, nec adhuc novam sanctitatem edicere, quam sacra Scriptura non continet expresse. Et si S. Brigida non expressisset in suo corde et utero fœtum vivum apparuisse et se hinc inde movisse, tu adhuc non debuisses hoc de te consimile manifestasse. Attamen tu jam plus de hoc quam ipsa expressisti. Ego etiam plus cor tuum et uterum quam ejus magnificavi, teque plus quam illam pressi et gravavi [Tract. I, cap. 17; cfr. cap. 18 et seqq.] .”
f De his et aliis caritatis gradibus multo fusius disserit auctor in Septililii tractatu I.
g Vix … quinque septimanis; in Septililio [Tract. I, cap. 35.] : quatuor hebdomadis ante mortem; et in Vita Latina [Lib. VII, cap. 22.] : die Ascensionis, seu 28 maji anni 1394.
h Deberet mori ex desiderio et amore: id fieri potuisse ostendit Marienwerder in Septililio [Tract. I, cap. 35.] , et vere factum esse confirmat in scripto anni 1404 [Linda, part. II, pag. 166 et seq.] . Præterea suæ petitionis, quod moreretur cum discretione, non expers rationis, affirmativum a Domino obtinuit responsum; qui V nonas julii, quasi per annum ante sponsæ transitum, ei dixit: “Dic ad C. tuum:.. Ego a Domino … didici quod non debeam cum insipientia aut rationis carentia mori… Sin autem ratione carens seu delirans mortua fuero, tunc apud vos debet esse magnus timor et sollicitudo, quod non fueram perfecte grata ac regratiata Domino… Si autem nullo homine sciente alio a me, mors me præoccupaverit repente, ex tunc scitote mortem meam evenisse ex magna caritate [Vita Lat., lib. VII, cap. 13.] .”
i Filiis tuis, id est, confessariis. De quibus hæc B. Dorothea a Domino accepit: “Bonum est quod P. C. sint circa te et experiantur bona mea pretiosa in te et me, .. ut de his (supple: suo tempore) valeant testimonium perhibere. Et dic ad P. C.: Filii dilecti, quanto melius poteritis, vos præparate: ego non possum me cum aliquo exteriore facto occupare. Satis namque habeo agere, ut diligenti studio observem Dominum … ad me cum sancta sua processione venturum [Ibid., cap. 19.] .”
k Quadam die dixit ei Dominus: “De morte non sis sollicita ac tuorum in morte præsentia. Ego namque tibi personaliter in morte volo adesse, cum mea dignatissima matre et sanctorum multitudine [Vita Lat., lib. VII, cap. 12.] .”
l Processiones illæ recensentur in Vita Latina [Lib. VII, cap. 15 et seqq.] et in Germanica [Lib. III, cap. 38.] .
m Non tantum præscivit diem obitus sui tam propinquum, sed etiam sæpe, simul cum aliis adjunctis, confessariis prædixit; quamquam ipsam horam et diem non presse definivit. Cum enim dixisset Marienwerder: “Libenter valde horam absolutionis tuæ a corpore vellem determinate et singulariter scire,” respondit B. Dorothea: “Vis tu scire illam horam contra Dei voluntatem?… Exspectate… Tunc (post mortem meam) poteritis gloriam Dei videre in variorum miraculorum operatione.” Et adjecit, jubente Domino: “Cum mortua fuero, debebis post hoc prædicare cito, et inter alia Dei magnalia ei dicere ad gloriam magnam illam quam mihi dedit confidentiam.” Dein sponsa in spiritu vidit quod homines in manifestatione gloriæ divinæ post mortem suam ita devoti fierent, sicut umquam in illa ecclesia fuerant [Vita Lat., lib. VII, cap. 25.] .
n Diem suam ultimam, quæ erat mensis junii XXV, et protunc festi Corporis Domini octava, peregit more consueto, non sicut ægra decumbens in lecto [Ibid., cap. 26.] . Cum autem sensit se jamjam morituram, intimavit suo C. ut ad eam veniret, per scolarem quem protunc C. ad ipsam miserat [Ibid., cap. 27.] .
o Tunc sponsa, quæ prius stetit, ad foramen reclusorii accessit, et, genibus provolutis, desiderium elevans ad Dominum, dixit suspirans ad C.: “Eia date mihi Dominum [Ibid.] .”
p Etenim: “Non est de more universalis Ecclesiæ, ait confessarius… Etiam tu nosti quid tibi a Domino est dictum ante ingressum ad reclusorium, videlicet: Tu debes contenta esse quod me possis accipere semel dumtaxat in die [Ibid.] .”
q In Vitis antiquis memoratum non video prodigium quod in ipsa morte accidisse ita narrat Martinus Baronius [Icones et miracula SS. Poloniæ, pag. 50 et seq.] : Cum morti proxima ardentissime sacrum Corpus Domini suscipere desideraret, .. ipsemet salvator noster Christus Jesus, cum sanctissima sua matre apparuit, eamque per eandem fenestram per quam ipsum toties… adoraverat, ipsemet proprio corpore, sub iisdem speciebus panis, refecit. Illud Vitæ Latinæ caput quo mortis adjuncta describuntur, hoc loco excerpendum videtur: C. reversus ad reclusorium elapsis quasi septem horis, admirabatur de silentio ejus et quiete. Nimirum frequenter enim in tali tempore solebat eam reperire alte vociferantem ex magno caritatis amore, et ex ferventi desiderio pro Eucharistiæ sacramento singultuose flentem… Non credidit mortuam, sed raptam. Ideo sæpe accedens … introspexit per fenestram et cancellum, cum silentio auscultans… Sed tandem B. Dorotheam e vita migrasse compertum habuit. Et respiciens in reclusorium vidit corpus castæ sponsæ compositum honeste in suo statu consueto… Prius quando pro raptu sensit se dispositam, tunc ad stratum suum se reclinabat, caput suum ad orientem, pedes vero ad occidentem ordinabat: nunc autem modo opposito stratum et corpus ordinaverat. Locavit namque cervical cussinum et desuper caput suum usque occidentem, et pedes usque orientem, prout mortui solent in sepulcris collocari. Non fuit tamen inventa supina jacere, sed in dextero latere, habens oculos pulchre clausos, pedes honeste compositos et coopertos, et manum dextram infra genam dextram positam… Amplius hujusmodi … positionis variatio ac honesta corporis compositio in vestibus in quibus sepeliri voluit, etiam sunt certa indicia quod suæ mortis fuerat præscia. Visum est etiam suo C., ex multis indiciis quæ ab ipsa prius audivit, .. eam obiisse adhuc ante solis occubitum, post ejus a reclusorio recessum [Vita Lat., lib. VII, cap. 28.] .
r In brevibus suis capituli Pomesaniensis Annalibus idem dicit Marienwerder: In nocte sanctorum martyrum Johannis et Pauli [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 56.] . Quum horum festum celebretur die 26 junii, obitum ad hanc diem referunt nonnulli auctores [Lilienthal, pag. 84.] , et quidem ipse confector rotuli ex Urbe missi [Linda, part. II, pag. 65.] ; sed perperam: nam in Vita Latina [Lib. VII, cap. 28. Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 328.] scriptum est: anno MCCCXCIIII, septimo kal. mensis julii; hæc protunc fuit feria quinta, festi Corporis Domini octava. Et in libello anni 1404: in crastino Joannis Baptistæ, in nocte beatorum martyrum Joannis et Pauli [Linda, part. II, pag. 167.] . Quod confirmat Conradus Bitschin: in crastino, inquit, S. Johannis Baptiste obiit venerabilis domina Dorothea [Conrad. Bitschin, Fortsetz. zu P. von Dusburg's Chronik, ap. Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 482.] , et Joannes de Posilge, eadem ratione [Chronik des Landes Preussen, ap. Scriptt. Pruss., tom. III, pag. 193. Cfr. C. Hartknoch, Petri de Dusburg chron. Prussiæ, cum incerti auct. contin., pag. 431 et seq.] . Minus recte auctor Dantiscensis chronici Hanseatici obitum refert ad ipsum festum S. Joannis Baptistæ [[Bernt Stegmann's] Hanseatische Chronik, ap. Scriptt. Pruss., tom. V, pag. 495.] .
s De exsequiis et sepultura cfr. Comm. præv., num. 41.
t Populus multus valde: scilicet affuit canonicorum, religiosorum et clericorum turba, hymnis canora decentibus, orationes et cantus lugubres modulando. Murmurabat campanarum sonus; ruebat catervatim undique populus; pauperes advenerunt et divites utriusque sexus, innumera multitudo [Vita Lat., lib. VII, cap. 29.] .
u Auditis B. Dorotheæ virtutibus, peccatores fuerunt compuncti; vere pœnitentes ad plene pœnitendum accensi; devoti fuerunt in amore inflammati; … alii optabant peccato et mundo mori, .. alii desiderabant a mundo absolvi, esse pauperes et recludi [Ibid.] . Mirum itaque non est si in Processu anni 1404 memoratur Elisabeth, quæ hodie est reclusa in ecclesia Pomezaniensi [Hipler, pag. 292.] ; de qua etiam loquitur Marienwerder in epistola data verisimiliter ad Ulricum de Jungingen, magistrum generalem Ordinis Teutonici ab anno 1407: Electe Dei princeps, petistis per vestrum fidelem ac devotum Mauricium, pro vobis orari per Elizabeth reclusam et me famulum ejus. Quod utinam digne valeremus! Libenter faceremus, quia hoc lucrum magnum reputaremus. Caritas enim efficit ut oratio quam quis pro alio facit, oranti tantum proficiat, quantum sibi proficeret, si pro [se] ipso solo oraret [Pastoralblatt für die Diöcese Ermland, mens. april. 1876, tom. VIII, pag. 47.] . Ejusdem inclusæ vaticinia de Ordine Teutonico hujusque hostibus animos in Prussia commovisse, e coævis monumentis apparet [Cfr. Hipler, pag. 293. Voigt, Gesch. Preussens, tom. VII, pag. 588.] .
w Miracula satis multa in relatione quam Vitæ subnectemus, recensentur. Summatim vero describuntur in Vita Latina [Lib. VII, cap. 30.] : Cæci receperunt visum, ait Marienwerder, surdi auditum, claudi gressum, muti loquelam, mortui vitam, damnati ad mortem per sententiam definitivam absolutionem, captivi liberationem, obsessi dæmonum expulsionem… Rursus ejus vitæ sanctitatem ac personæ dignitatem testantur miracula ad ejus invocationem frequenter facta, quæ per notarium publicum sunt conscripta. Inter quæ, ut de majoribus taceam, quæ cum minoribus in libro miraculorum requirantur, unum autem de minoribus hic volui interserere: quod supra indicavimus in Commentario prævio, num. 707.
x Jam anno 1395 ad summum pontificem scribebant Rymann et Marienwerder: Ad B. Dorotheæ tumulum multitudo magna hominum de diversis regnis, terris et nacionibus gregatim accurrunt, laudantes et glorificantes Deum in miraculis et prodigiis, que per eam cottidie operari dignatur [Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 77.] . Eadem testatur Conradus de Jungingen, Ordinis Teutonici magister generalis, in epistola anno 1395 data ad Bonifacium IX et ad cardinales [Ibid., pag 79; cfr. pag. 80 et seq., pag. 86.] . Anno 1404 dicebat Marienwerder [Linda, part. II, pag. 126.] : Fama sanctitatis post mortem sic diffusa erat super universam terram Prussiæ, Livoniæ, Lithuaniæ, Poloniæ, Sillesiæ, Bohemiæ et per multas alias provincias, propter crebram et notoriam miraculorum operam. Ex piis itineribus ad sepulcrum B. Dorotheæ susceptis celeberrima fuit illa quam ante obiter memoravimus [Comm. præv., num. 64.] , Annæ ducissæ Lithuaniæ peregrinatio. Eam sic narrat Joannes Marienwerder in processu canonizationis: Dixit se vidisse uxorem Witoldi, ducissam Litwanie, cum multis aliis nobilibus et magno apparatu, que cum magna devocione in capella circa sepulchrum predictum oravit, et audiens vitam austeram dicte domine Dorothee, quam habuit in humanis, intime lacrimata est [Cfr. Comm. præv., num. 13.] … Insuper dixit deponens se vidisse fratrem dicti Witoldi, ducis Litwanie, nomine Sigismundus, similiter visitantem cum magna devocione sepulchrum predictum, exsolvens votum promissum [Process. canon., pag. 216.] , seu faciens oblationes suas, videlicet pannos sericeos, ut ait Rymann [Ibid., pag. 162] , qui vidit aliquos homines de finibus Prussie, scilicet de Welaw et de Tapio castris, visitantes sepulchrum matris Dorothee cum maxima devocione, et uxorem… Witoldi … visitantem dictum sepulchrum, .. licet tamen … esset noviter conversa ad fidem cristianam. Contra eam nondum fuisse christianam dicit quidam testis, Coslaw, qui etiam hoc iter ad annum 1399 refert [Ibid., pag. 179 et seq., cit. ap. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 331.] ; alii vero et quidem recte, ad annum 1400. Hoc anno, inquit Joannes de Posilge, coævus historicus [Chronik des Landes Preussen, ap. Scriptt. Pruss., tom III, pag. 238. Cfr. Voigt, Gesch. Preussens, tom. VI, pag. 187 et seq. Voigt, Gesch. Marienburgs, pag. 203 et seq.] , uxor Wytowdi e Lithuania in Prussiam venit cum quadringentis equis, et magno comitatu atque apparatu. Pium suscepit iter … in oppidum Marienwerder.
MIRACULA B. DOROTHEÆ
ex codice ms. Bodecensi.
Dorothea, inclusa in Prussia Orientali (S.)
BHL Number: 2333
a
EX MSS.
PROLOGUS
[Deus dedit Prussiæ] In miracula quæ ad invocationem beatæ Dorotheæ viduæ et inclusæ de Prussia per Dominum nostrum Ihesum Christum sunt misericorditer facta. Dominus Deus docuit patres nostros enarrare filiis suis omnia mirabilia ejus, quæ fecit in Ægypto, in mari Rubro, in deserto, in Judæa, seu in Terra Sancta, ut memores virtutis ejus existerent, ac bonitatem ejus multiplicem laudarent in signis et mirabilibus ostensam. Quorum notitia ad Prussiam olim deducta, et nunc nomen Domini nostri Ihesu Christi salutiferum: crucis [forte pro trucis.] perfidiæ spinis et idolatriæ tribulis, fide purificata, et semine sacri evangelii fœcundata, fructum justitiæ attulit, et palmites suos extendit [extentius cod.] , et sedulis tam virorum catholicorum instructionibus, quam strenuis militum Christi cruce signatorum defensionibus; qui fide armati, spe excitati et fervore caritatis fortes in [in in cod.] bello effecti, contra inimicos crucis Christi fideliter et viriliter dimicantes, castra verterunt exterorum, adhuc continue insidiantium et quærentium quomodo scintillam Christi possent extinguere, et suis terram hanc simulacris dedicare b.
[2] [B. Dorotheam patronam, miraculis claram.] Sed ne fides deficiat, spes nutet aut caritas refrigescat apud imbecilles infidelium incursus pugnantes, ac astutias fallaces perseveranter sustinere non valentes, si non frequenter et quasi quotidie aliquo fomento spirituali ac subsidio foverentur speciali; quorum [quo cod.] imbecillitatem et fortium strenuitatem mundi gubernator Dominus universorum aspiciens, ut fragilium tollat infirmitatem, et fortium conservet vigorositatem, omnia in sapientia disponens, et rectissime gubernans; qui infirma mundi solet eligere et confortare, fortia vero quandoque permittit deficere, ut virtutem suæ indeficientis potentiæ ostendat; sane elegit sexum fragilem, sed virtutis habitu fortem, ac magni pretii in his christianorum finibus mulierem venerabilem dominam Dorotheam, omni laude dignam, sanctis moribus conspicuam, humilitate profundam, desideriis sanctis altam, caritate excellenter fervidam, ad exercitia meritoriæ actionis avidam, frequentius contemplatione suspensam, colloquiis divinis, amplexibus et osculis perfruitam, omni virtute præclaram, inter athletas Christi martyres non infimam, licet occultam, secretorum ac judiciorum Dei consciam, supercœlestibus fulgoribus irradiatam: quatenus torpentes et tepentes animos ad Dei amorem excitaret, molles et delicatos ad fructus pœnitentiæ animaret, neophytas in partibus Prussiæ ac vicinis regularet, peccatores pœnitere doceret, schismaticis exprobraret, hæreticos, lumine veritatis cognito, confortaret, et gentiles seu infideles qui circa fines Prussiæ sunt, ad Christi fidem per virtutum ac miraculorum gloriam advocaret, et militantem Ecclesiam tantis virtutibus plus clarificaret, triumphantem vero laudum titulis adornaret, et ne humanæ conditionis infirmitas nimis tarda ad credendum promissa redderetur, ac quod Christus residens in cœlo loqui fœminæ in hac mortalitate degenti dignaretur, non cesset ejusdem Domini Dei nostri Ihesu Christi magnifica gloria hanc famulam suam præelectam, ut infra aliqualiter dicetur, miraculis illustrare, nec non ostendens evidenter, hanc se intime dilexisse et nunc eam circa se existere in magnis potentia, gloria et honore, ad cujus nominis invocationem, post carnis resolutionem, tam admiranda prodigia naturæ impossibilia in tanto numero dignatus est ostendere infra unicum annum, quod ea sola quæ deducta sunt ad notarium publicum c per loci ordinarium deputatum ad conscribendum miracula, non sint decem sexternis fracti arcus appensa. Plura his creduntur facta, quæ non sunt ad notarii notitiam deducta. Aliqua de protocollo dicti [docti cod.] notarii publici recepta sunt miracula d; et quorum aliqua corporum sanitiva curationi exterioris hominis per interventionem nostræ Dorotheæ cœlestis medicæ sunt obtenta; aliqua vero et animarum reformativa, prioribus digniora, quamquam ab impiis et infidelibus minus reputata, etiam circa tumbam ejusdem dilectricis munditiæ, ipsius suffragantibus meritis, sunt concessa, et hic, prout sequuntur, exarata e.
ANNOTATA.
a Cfr. Commentarius prævius, num. 22 et 61.
b Hæc videntur indicare tempus quod mortem B. Dorotheæ proxime consecutum est.
c Quæ de examinatis et conscriptis miraculis ante exposita sunt [Comm. præv., num. 61 et seqq.] , tum hoc loco confirmantur, tum aliis pluribus [Cfr. infra, num. 4, 6, 11.] . De qua re etiam in articulis tertio datis [Linda, part. II, pag. 64 et seq.] legimus: Miracula multa scripta sunt in libris authenticis et veridicis relationibus proborum virorum, clericorum et laicorum; qui libri servantur in archivis dictæ ecclesiæ Pomezaniensis, per fideles scriptores omni exceptione carentes conscripti. Sed ex variis notariorum libellis unus dumtaxat (diversus quidem a nostra relatione) hodieque exstat: qui, Processui intextus, ita incipit: Noverint universi … quod anno Domini 1395 … in ecclesia Pomezaniensi signa et miracula infra scripta pronunciata sunt coram me, notario publico (Christiano Coslaw) … prope altare Corporis Christi ejusdem ecclesiæ, pro loco ad hoc deputato mihi per episcopum et canonicos Pomesanienses. Quæ miracula sive signa conscripsi ab hominibus ibidem ad sepulchrum beatæ Dorotheæ venientibus [Cfr. Lilienthal, Hist. B. Dorotheæ, pag. 115.] .
d Quod hic aperte dicitur, ex protocollo recepta esse miracula, confirmatur etiam his et similibus opusculi verbis: Miraculum videntes affirmabant bona fide etc., testes interrogatæ simul fatebantur etc. (num. 3); coram domino Nicolao custode et magistro Berthrammo plebano ecclesiæ Pomesaniensis constituti, in bona dixerunt fide, quod etc. (num. 4). Attamen non ex eo dumtaxat protocollo in quo prodigia edita infra unum annum scripta fuerunt, exstitit præsens relatio: siquidem quæ in ea legimus, contigerunt alia anno 1394, alia annis 1395 et sequentibus. Ex quo etiam perspicitur hanc scriptionem non eam esse quam canonici Pomesanienses anno 1395 Romam miserunt [Voigt, Cod. dipl. Pruss., tom. V, pag. 77.] . Cæterum nullum hic narratur prodigium quod post annum 1400 factum appareat.
e Præter ea quæ sequuntur miracula, multoplura excusa fuerunt a Linda [Part. II, pag. 35 et seqq.] et a Lilienthal [Hist. B. Dorotheæ, pag. 97 et seqq.] : quæ hic denuo exhibere visum non est. Immo in Processu canonizationis trecenta quadraginta et duo, partim in articulis, partim in ipso testium examine ordine commemorantur [Ibid.] . Ubi
pleraque ex miraculis infra edendis invenies, eadem aut simili ratione
exposita. Quum codicis Bodecensis apographum mendosum videatur, nomina
quædam aliasque lectiones varias quæ majoris sunt momenti, adscribenda
duximus, tum ex articulis tertio datis [Linda, part. II, pag. 35 et seqq.] , tum ex attestationibus sive dictis testium [Ibid., pag. 70 et seqq.] . Porro
juvat uno conspectu videre quibusnam articulis aut attestationibus
congruant singuli scriptionis nostræ numeri. Illos litera A
significamus, has vero litera T, addentes qua pagina Lindani operis (et
quidem partis secundæ) testimonia reperiantur.
| Num. 3 | A. 40. |
| 4 | A. 39. |
| T. p. 110 – 112. | |
| 5 | A. 41, 42. |
| T. p. 88 – 90. | |
| 6, 7 | A. 47. |
| 8 | A. 49. |
| 10, 11 | A. 121. |
| 13 | A. 141, 135. |
| 14 | A. 70, 85. |
| 16 | A. 74, 60. |
| 17 | A. 92, 120. |
| 18 | A. 142. |
| T. p. 75. | |
| 19 | A. 113. |
| 20 | A. 37. |
| 22 | A. 56. |
| 23 | A. 79. |
| 24 | A. 100. |
| 25 | A. 83. |
| 26 | A. 93. |
| 27 | A. 34, 77, 103. |
CAPUT PRIMUM.
Mortui ope B. Dorotheæ ad vitam revocati.
[Fuerunt ad vitam revocati puella in Meisenburg,] De mortuorum ad ejusdem interventum resuscitatione. Bercko Grobeling [Gecko Gropeling A.] et Dorothea [Donica A.] uxor sua legitima, in Meisenburch [Weyzelburg A.] Pomesaniensis [Pomesamensis cod. et sic deinceps.] diœcesis, dixerunt bona fide, quod puer eorum seu infantulus dimidii anni, sanus de vespere ad cunam positus, circa mediam noctem apparuit et fuit totaliter mortuus per unam horam. Cujus, inquam, pueri labia fuerunt alba, ut frequenter apparet in corporibus mortuis, et ab omni motu exteriori simulque et interiori destitutus, manusque habuerat clausas, et cum difficultate parentes sui potuerunt aperire. Mulieres duæ famosæ, et ipsis vicinæ, convocatæ, una nomine Tibde, reliqua vero Alheit, relicta Lobdis, quæ aderant, et puerum una cum parentibus tractaverunt, et interrogatæ simul fatebantur puerum fuisse mortuum, et hæc videntes affirmabant bona fide, quod spiritus vitæ puero fuerat restitutus, et statim post votum quod fecerunt parentes ad sepulchrum bonæ memoriæ dominæ Dorotheæ. Hoc miraculum factum est ultima die mensis novembris [septembris, anno 1395 A.] , anno primo obitus felicis memoriæ dominæ Dorotheæ
[4] [puellula in Valkennoro,] Quidam honestus Johannes Eppelin [Oppelin T.] , et Elisabeth uxor ejus, de villa Borgerdorff Pomesaniensis diœcesis et parochiæ Valkennoro [Walkenauwe A. de villa Valkenbergk T.] , coram domino Nicolao custode et magistro Berthrammo a plebano ecclesiæ Pomesaniensis constituti, in bona dixerunt fide, quod filia eorum [Catharina nomine add. T.] triennis post balneum in loco [lecto A, T.] collocata a matre, postmodum est mortua inventa, et ita etiam aliæ mulieres judicaverunt [et ad manum ejus candelam benedictam dederunt add. A.] . Volentes autem certam de morte aut vita habere experientiam, terram calcatam super [sub A.] liminari foderunt, eamque in igne intense calefactam super pectus pueri, an aliquid sentiret, supraposuerunt; ex cujus suppositione pustulæ diversæ cum tumore grandi et cutis adustione exsurrexerunt, quam adustionem parentes ostenderunt in ecclesia Pomesaniensi post surrectionem pueri, præsente domino custode, plebano supradictis et multis aliis fide dignis. Mater etiam pueri oculos ejus apertos tetigit, digito suo contrectans, ut experiretur si viveret, et nullus sensus neque motus apparuit. Jacuit ergo puer immobilis, sensu et motu integraliter destitutus, quasi per quinque horas sic ab eis pertractatus. Clamantibus autem omnibus adstantibus mulieribus una cum matre, expertis, honestis et discretis, cœpit pater alta voce clamare, et flexis genibus devote invocare dominam Dorotheam, ut ipsius anxietati succurreret. Inter alia dixit: “O beata Dorothea, si non juveris puerum meum mortuum vitæ restituens, de tua nihil credo sanctitate;” et statim verbis hujusmodi sic prolatis, et ejus vicinis omnibus præsentibus, ipsi in oculis pueri motum quemdam cognoverunt. Cœpitque puer se movere et respirare et loqui, et adhuc eodem die ita jocundus esse, et ludis puerilibus insistere, sicut et ante. Tota communitas villæ pro firmissimo tenet quod spiritus vitæ restitutus sit puero, ad invocationem dominæ Dorotheæ [præsens fuit honesta … mulier Hannike Zimmermannyne et quamplures aliæ mulieres de dicta villa add. T.] b.
[5] [et tres infantuli.] Item Nicolai Seeranghæ [Czeronge A.] filius annorum duorum et dimidii, in villa Schorist [Schzartz A.] parochialis ecclesiæ Vladislamensis diœcesis, casu submersus est in lacu, qui in medio villæ est situatus c; quem pater arripiens et mortuum considerans, invocavit dominam Dorotheam ut meritis et precibus ejus filius pristinam recuperaret vitam. Qui perseveranter insistens orationibus, et votum emittens quo visitaret sepulchrum dictæ dominæ Dorotheæ, post unam horam puer iterum revixit et sanus apparuit multis præsentibus fide dignis. Item uxor Gerconis [Gerbonis A. Garko T.] , Dorothea nomine, in Mariemwerder, ubi est cathedralis ecclesia Pomesaniensis, ei peperit duos geminos; primogenitum sanum, secundum vero mortuum. Quem obstetrix et aliæ mulieres fide dignæ [Resnitin … et uxor Joannis Michel add. A. Margaretha Nicolai Rosenstein … et Margaretha Joannis Michels T.] , secum ministrantes puerperæ, tractabant mortuum per dimidiam horam, nec erat aliquod signum vitæ in eo. Ipsæ vero mulieres discrete flexis [flexibus cod.] genibus divinum implorabant auxilium, et vovebant ipsum ad dominæ Dorotheæ adduci sepulchrum, ut reciperet vitam. Statim voto peracto puer ostendebat se vivere per anhelitus attractionem et per respirationem, et bis fecit tale signum, et tunc novissime fecit clamorem, et ita vitæ restitutus est puer precibus dominæ [sanctissimæ A.] Dorotheæ [testis factum credit eodem anno quo B. Dorothea obiit add. T.] . Margareta, uxor Nicolai Hozant, Mewa Pladislaniensi [sic cod. pro Vladislaviensi.] diœcesi, laboravit in partu ante carnisprivium, et cum magna difficultate peperit puerum suum primogenitum, et oppressa infirmitate tanta, quod non fuit in ea spes vitæ ejus, neque de infantulo, quia puer jacuit per unam integram horam, nec fuit ibi vox neque halitus, sed tanquam mortuus jacuit. Mulieres discretæ circumstantes, genibus provolutis, voverunt puerum cum matre ad sepulchrum dominæ Dorotheæ, et statim movebatur puer spiritu vitali. Post hoc mater, sanitate recepta, venit ad sepulchrum beatæ Dorotheæ cum suis oblationibus, laudans Deum pro beneficio recepto.
ANNOTATA.
a De his canonicis dicit Joannes Marienwerder in suis Annalibus capituli Pomesaniensis [Scriptt. rerum Prussicarum, tom. V, pag. 431 et seq.] : Tunc temporis (ad annum 1393) fuit frater Nicolaus Rogausen custos; et ad annum 1396, mortuus est Nicolaus Rogausen custos, III nonas junii [Cfr. Codex dipl. Prussicus, tom. V, pag. 56.] . Anno 1393 frater Bertramus, magister in artibus, fuit in canonicum ecclesie nostre investitus: præpositus capituli anno circiter 1403 creatus [Hipler, M. J. Marienwerder und die Klausnerin Dorothea, in Zeitsch. für Ermland, tom. III, pag. 249.] , eodem munere certe adhuc fungebatur anno 1409 [Scriptt. Pruss., tom. V, pag. 399.] .
b In articulis tertio datis ad vitam revocatus dicitur filius, non filia; perperam quidem, ut perspicuum est e testimonio ipsius matris, Dorotheæ, anno 1404 idem factum jurejurando confirmantis. Alia plura prodigia in processu canonizationis juraverunt testes, iique multi, qui rei gestæ interfuerant [Cfr. Linda, part. II, pag. 77 et seqq., 88 et seqq., 113 et seqq.] . Quorum narrationes cum articulis et cum relatione a nobis excusa ita congruunt, ut hæc ex illis sumpta dici nequeat, sed omnia potius ex communi fonte videantur hausta: ex tabellionum videlicet codicillis. Hoc addere juvat, Dei servam in præsenti scriptione dici plerumque dominam Dorotheam, in rotulo vero et in testium responsis beatam, sanctam aut sanctissimam.
c In articulo 41 legimus: Corpus totaliter inflatum erat, et nigrum velut terra, et aqua quæ per os pueri intraverat, per os effluxit in mensura decem scyphorum magnorum; qui puer sic inflatus et mortuus permansit per unam magnam horam.
CAPUT SECUNDUM.
Ope B. Dorotheæ dæmoniaci liberantur.
[Liberatur dæmoniaca Dantisci,] De dæmonum ad preces beatæ dorotheæ mirabili ejectione. Quidam vir nomine Johannes Nouwer [Royber A.] , uxor ejus Metsa [Metra A.] nomine, de oppido Dantzig Pladislamensis [sic cod.] diœcesis, dixerunt sub fide sua et bona conscientia [conscia cod.] , requisiti, et si opus esset, juramento hoc dicere; quomodo uxor sua ab anno ætatis suæ undecimo usque ad tricesimum sextum [tricesimum quintum A.] obsessa fuit septem spiritibus malignis, tribus loquentibus et quatuor mutis; et hunc numerum et qualitatem dixerunt se scire vir et mulier ex relatione dæmonum, dum varii exorcismi per unum sacerdotem devotum super eam fuerunt lecti, cum orationibus, ut eos expelleret, ut illam pauperculam liberaret. Quæ per præfatos viginti quinque annos in quolibet novilunio gravius quam alio tempore a dæmoniis vexabatur, et adhuc vehementius ultimis quatuor annis, in quibus propter insaniam et dæmonum effrænatam vexationem, fuerit necessarium eam ligari, ne alios offenderet, et se aut alios occideret. Dum maritus ejus ei compatiens et fidelis, eamque diligenter custodiret, et ligare attentaret, multotiens ipsum mulier percussit, trusit et crinibus traxit; multaque alia incommoda et maledicta congessit in virum. Cujus humilitatem et patientiam dæmones videntes, eum timuerunt plus quam sacerdotes exorcizantes. Vir etiam ejus ad limina sanctorum conjugem suam duxit, quærens auxilium et consilium apud diversos.
[7] [visa B. Dorothea;] Qui cum præfata sanctorum loca diversa visitasset pro salubri remedio obtinendo, et nihil profecisset; post obitum dominæ Dorotheæ brevi curriculo temporis elapso, frater præfatæ mulieris visitaverat sepulchrum ejusdem dominæ Dorotheæ, viditque quod Dominus per famulam suam ibidem multa operatus est miracula; quæ singula narravit sororio suo et suæ sorori, hortans eos ut votum ad illam felicem Dorotheam emitterent, et etiam sepulchrum visitarent, ut Dominus Ihesus eam dignaretur ad preces dominæ Dorotheæ a dæmonum vexatione liberare. Post hæc una noctium præfata muliere dormiente, apparuit sibi quod esset in capella dictæ dominæ, in qua diebus vitæ suæ nunquam erat, et dominam Dorotheam vidit in uno angulo versus orientem geniculare. Tunc ipsa clamavit: “Beata Dorothea, adjuva me, quia valde crucior.” At illa non dedit ei responsum, sed avertit vultum. Secunda vice iterato clamabat eodem modo ut prius. At beata Dorothea conversa ad eam, dixit ei: “Ora sine intermissione, jam es liberata.” Mulier expergefacta somnium exposuit marito. Dixit maritus: “Si fuisti in Marienwerder [Marienwerde cod.] de somno detenta, ego per gratiam Dei adducam te vigilantem,” et statim vovit eam ad sepulchrum. Nocte media [immediate A.] sequente spiritus maligni eam dimiserunt cum tali signo: intime et ferventer eam incenderunt, quod putaret se totam ignitam; ossa, carnem et viscera, et linguam sibi combusserunt, ac si esset in aqua bulliente decocta. Maritus autem linguam extraxit sibi, et cutem combustam cultello abrasit, et ita liberata est ad invocationem et preces dominæ Dorotheæ. Postea maritus volens majorem habere experientiam curationis, votum protraxit, quasi per dimidium annum, in quo et postea sane et integraliter est usa ratione.
[8] [alia Culmiæ,] Anna Krentselerine, de Thoron Colmencensis [Culmensis A.] diœcesis, a dæmone furiose agebatur, et proprium filium jugulasset, si non sibi maritus suus obstitisset. Quæ licet aliquando lucida videbatur habere intervalla quoad rationem, attamen quoad bonorum operum impletionem a dæmone impediebatur quotidie; qui non permisit eam infra unum annum integrum nec unam quidem orationem dominicam perficere. Dum fama beatæ Dorotheæ per miraculorum operationes ad maritum et ipsam pervenisset, emisso voto de sepulchro ejus visitando, diabolus, muliere in via jam existente a, quadam nocte tanquam canis rabidus apparuit, et eam per collum jugulare attentavit [ne Dorotheæ sepulchrum visitaret, add. A.] ; at illa horribiliter vociferante, mulieres in eodem hospitio sunt exterritæ, et illam suis adjuvaverunt orationibus. Quæ cum ad sepulchrum consequenter venisset [die dominico ante festum Nativitatis B. Mariæ, add. A.] , sensit se liberatam deinceps a dæmonis vexatione.
[9] [alia prope Zalau.] Elisabeth, uxor Nicolai Karschou, in Piskoun villa circa Rippin, de parochia Zalau, Plotzensis diœcesis, insaniens ac furiose agens, apparuit obsessa. Tunicam unam laceravit, et carnes proprias dentibus suis, dum esset per maritum suum reclusa, discerpsit, et valde incomposite egit; sive esset compedita, sive esset a compede soluta, noluit orare, nec alia opera de genere bonorum exercere, dæmone qui in ea esse putabatur, ipsam impediente, seu prohibente. Cum fuisset decem septimanis cum difficultate custodita, ducta per maritum ad diversos presbyteros bonæ famæ, qui orationes, exorcismos diversos legentes per multas vices et septimanas, nihil ei profuerunt. Ipsa eorum in faciem spuebat, et ducta ad sanctam crucem in Strosberg, ibidem in ecclesia insaniens et clamans cantabat. Post hoc maritus audiens de sanctitate dominæ Dorotheæ ac miraculorum virtute, vovit conjugem suam cum oblatione se ducturum ad ejus sepulchrum, si ejus meritis a dæmonum vexatione liberaretur. Quo facto, mulier illico mansuete et morigerate egit, et se solvi a vinculis et compede petiit; cui vir in parte condescendit, non omnino solvens, donec experiretur eam per quatuordecim dies agere discrete. Quibus expletis cum bona ratione, quæ immediate ante voti ejus emissionem egerat valde furiose, adimplevit votum suum, ducens uxorem suam in Marienwerder ad dominæ Dorotheæ sepulchrum, gratias agens, et præmissa ad gloriam Dei dicens.
ANNOTATUM.
a Hæc fusius in articulo 49 exponuntur: Anno completo (ex quo mulier vexari cœperat), maritus ejus vovit eam ducere ad ecclesiam B. Mariæ in Peske [Note: ] [Pesbe in edit.] Vladislaviensis diœcesis, in festo nativitatis ejusdem, et veniens mulier in quoddam oppidum nomine Claustrellum, inducta fuit a quibusdam fidelibus mulieribus ut visitaret in eadem via sepulturam beatæ Dorotheæ in ecclesia Pomezaniensi. Ipsa autem muliere permanente eadem nocte in loco prædicto, apparuit sibi malignus, etc.
CAPUT TERTIUM.
Interventu B. Dorotheæ peccatores convertuntur ad Deum.
[Ope B. Dorotheæ ad Deum conversi sunt Petrus Sisophou,] De peccatorum mirabili conversione. Petrus Sisophou [Sopkow A.] mirabiliter fuit conversus sabbato in profesto [festo A.] sancti Matthæi a hora completorii infra processionem. Cui apparuit in sopore constituto beata Dorothea, et admonitus ab ea ut confiteretur peccata sua magna et enormia, quæ nondum confessus fuit; persolveret promissa et vota quæ vovit ad visitandum beatam Virginem in Hoslin [Koslin et sic deinc A.] , et deinde ad Dominicum Sanguinem b, et deinde Aquisgrani; post hoc Romam adiret: retulit et expresse fatebatur, præsentibus commendatore de Elwingo, thesaurario Ordinis, et domino Andrea plebano de Insulari Sconenberch, tabellione ac notario magistri generalis, pluribus de familia dictorum, Petrus de Sisophau qualiter sabbato quatuor temporum, videlicet “Venite, exultemus”, infra processionem factam ad capellam in qua est sepulchrum B. Dorotheæ [Ad capellam seu sepulchrum B. Dorotheæ A.] , stans seorsum in uno angulo, excitatus devotione cantus, venit quasi in soporem levem. Nihilominus, ut asseruit, audivit et vidit quæ agebantur; et cum sic staret, vidit beatam Dorotheam corpore splendidissimam, nigro habitu [magnifico habitu A.] ac spirituali multum bene ornatam, desuper peplum albissimum habentem, vultumque ejus ad manum inclinantem, audivitque eam se admonentem his verbis: “Tu promisisti scilicet visitare capellam in Hoslin beatæ Virginis, Aquisgrani et alia, nec adhuc unquam explevisti bene, neque graviora peccata tua confessus es,” reduxitque ei ad memoriam gravia peccata sua de pluribus annis, quæ ex se nunquam recogitasset; instigansque eum et seriose jubens, ut confiteretur nude peccata sua. Sed postquam fiebat aspersio aquæ benedictæ, volens accedere propius ut aspergeretur, tenebatur ad parietem, quasi esset sedi in qua stabat, ac parieti alligatus, impotens membrorum suorum. Sed postquam dixit se libenter velle exsolvere omissa, dimissus fuit, et statim tanta contritione suorum commissorum perfundebatur, ut etiam in uberes lachrymas resolveretur.
[11] [ex toto corde,] Vadens immediate ad domicellum suum cui servivit, cui nomen Lucas, et filius Thomæ Sorbil [Gobille A.] militis, præsentibus [parentibus cod.] aliquibus de familia commendatoris supradicti de Elwingo, petens licentiam cum instantia, et dixit quod pro toto mundo non posset amplius secum manere, restituens domicello suo singula quæ habebat. Unde ejus domicellus de tam subita mutatione mirabatur, credens sicut aliqui alii quod esset ebrius. Nec potuit flecti ullo modo ad manendum, nisi quod crastina die vellet deducere eum de Marienwerder in castrum Stumis [ad Stumis vel Marienburgk A.] , sicut fecit. Et noctem illam quasi duxit insomnem, vigilans ad fores ecclesiæ, et circa matutinas apertis januis ecclesiæ, intravit, et prostratus versus capellam antedictam, iterum habuit secundario prædictam admonitionem, quod deberet accedere ad sacramentum Corporis Christi venerandi, et dicere quinque dominicas orationes. Qui quidem nesciens ubi sacramentum esset, et ad quem locum ire deberet, et sic ambulavit in ecclesia quousque invenit, et subjunxit sibi per modum instinctus subiti: “Tu primo debes adire peregrinando in Hoyslyn, et deinde ad Dominicum Sanguinem, et dehinc Aquisgrani, et post Romam c, et peccata confiteri, et debes redire, et ultra diligentius te custodire.” Et hoc statim summo mane incepit perficere. Incepit peregrinari, et infra annum peregrinationem suam perfecit, ac reversus est; et ista etiam retulit coram domino custode et notario.
[12] [Thomas castellanus et alii multi.] Item Thomæ castellano in castro Marienwerder domini episcopi Pomesaniensis, apparuit in somno domina Dorothea; sibi peccata sua revelans non confessa, eum confiteri admonuit, et in signum quod non esset somnium, ipsum de stratu suo projici jussit per juvenes duos qui cum ea apparebant. Consimilis peccatorum revelatio et ad confitendum admonitio multis est facta. Quibus etiam magna contritio meritis ipsius beatæ Dorotheæ est impetrata. Unde multi dixerunt se præ cordis duritia in vita sua quasi nunquam deflevisse peccata sua, nec acerrima Domini nostri Ihesu Christi vulnera; qui ad ejus invocationes largas compunctionis lachrymas obtinuerunt ad deplangendum peccata sua, ac passionem Domini nostri Ihesu Christi, et frugem vitæ melioris salubriter sunt adepti. Multa etiam præclara facta sunt per ipsam miracula, quibus non ægritudines corporum, sed morbi sanantur animarum; quæ tanto sunt digniora et plus sunt reputanda, quanto anima in æternum victura melior est corpore, et homo interior exteriori.
ANNOTATA.
a Illo ævo profestum S. Matthæi seu dies 20 septembris cadebat in sabbatum annis 1393, 1399 et 1404. Manifesto indicatur annus 1399. Si contra (quod in articulo 121 legitur) res contigit sabbatho in festo S. Matthæi, referenda erit ad annum 1398.
b Ad Dominicum Sanguinem. Sæpe, tum in hac scriptione tum in aliis, memoratur Sanguis Dominicus, Sanguis Christi: videlicet in oppido Wilsnaco prope Havelbergam exstabant olim tres hostiæ sacræ quæ, anno 1383, ut ferunt, Henrico quodam a Bulow districtum Havelbergensem vastante, post templi incendium et ruinam illæsæ repertæ fuerant, in medio guttula sanguinis tinctæ [Cfr. Scriptt. rerum Prussicarum, tom. III, pag. 24. Lilienthal, Hist. B. Dorotheæ, pag. 94.] .
c Credibile est Petrum unum ex iis fuisse qui in ipsa Roma de B. Dorotheæ sanctimonia et miraculis testimonium dixerunt [Cfr. Comm. præv., num. 66.] .
CAPUT QUARTUM.
Deprecante B. Dorothea cæci aliique ægroti sanantur.
[Sanantur plures cæci] De cæcorum illuminatione. Item Margareta textrix dixit, quod filius Nicolaus, cum esset duorum annorum incepit dolere oculos usque ad annum [usque ad octo annos A.] vel circiter, quod nec quicquam potuit cognoscere, nec vestigium habere, nisi ducente matre sua vel dirigente. Quæ facto voto pro filio ad Sanguinem Dominicum, parum melius habuit. Post hoc cum emisisset votum ad sepulchrum beatæ Dorotheæ, eadem nocte apparuit eidem puero puer parvulus, qui digitis suis extraxit sibi pelles, sive albugines [puer parvulus, qui, ut sibi apparuit, digitis suis extraxit sibi pelles albuginum A.] ab oculis ejus removit, et tunc clare vidit Dei adjutorio et precibus B. Dorotheæ [totaliter curatus est vicesima tertia mensis augusti add. A.] . Item Michael de Schadewaldt, de Grudentz, nihil videre potuit per tres annos, etiam per unum passum nihil agnoscere potuit, nec sine aliquo ductore transire potuit. Voto facto [ad B. Dorotheam add. A.] , modicum vidit; sed, itinere post hoc arrepto, volens visitare sepulchrum, sane et lucide vidit et sine ductore transivit, et albugines ab oculis evanuerunt. Nicolaus Scholarii, filius Joannis Mutautas, de Brunsberch, Warminensis [sic cod.] diœcesis, albugines habens in ambobus oculis, non vidit, et voto facto ad beatam Dorotheam, statim ceciderunt de oculis ejus.
[14] [et oculis ægri;] De dolorum ab oculis ablatione. Item Catharina Garlitzinne [Gortlerinne A.] , in Marienwerder, octodecim annis infirmitatem in oculis et cordis dolorem graviter patiebatur. Voto facto, [illico add. A.] curata est ad invocationem dominæ Dorotheæ. Margareta, uxor Petri linificis [lanificis A.] , in Marienwerder, Pomesaniensis diœcesis, oculos gravissime doluit per XIIII dies, nec vestigia habere potuit, ut sine ductore transiret. Adducta per suum famulum, et se orationibus dominæ Dorotheæ commendavit; et completa oratione, sine ductore de sepulchro recessit, et clare vidit. Item uxor Martini carnificis, in Marienwerder, per quatuor annos doluit oculum unum, et dolorem capitis passa, curata est.
[15] [alii vel a submersione,] De liberatione a submersione. Theodercius, pistoriæ artis famulus in Stumis castro, volens navigare in navicula per locum juxta Stumis, incepit navicula agitari motibus et procellis hinc inde, et tempestate ventorum novissime navicula subvertebatur. Ipso autem laborante in aquis, sic manente jam subtus aquam, jam supra aquam, currentes quidam ex clamore incitati et stantes in portu, ut invocarent beatam Dorotheam; ipse statim in corde suo cogitans, et etiam clamans pro ejus auxilio, et vovens sepulchrum ejus visitare cum oblatione; et hoc dicto, Dorothea beata apparuit sibi, quasi super aquas ambularet, et continuo salubriter una cum navicula, quam emergens arripuit, ab undis percussus est, et a submersione, et consequenter a frigore et aquæ læsione meritis beatæ Dorotheæ liberatus est. Qui ab accurrentibus portabatur quasi semimortuus ad ignem. Ibi affluxit et emissa est de ore ejus multa aqua, quæ bene duos orceos replevisset. Ab aliis astantibus tractatus fuit sicut unus submersus.
[16] [vel a caduco morbo liberantur.] De caduco morbo. Simon, filius Catharinæ relictæ uxoris Hermanni Katze, de Woltz [Woltzh A.] , Pomesaniensis diœcesis, habuit caducum morbum per quinque quartalia anni; quem promittens ad diversa sanctorum loca, non convaluit. Ultimo autem ad sepulchrum dominæ Dorotheæ dum ipsum vovisset, infirmitas cessavit. Item Petrus Schot, de Resinberg [Resenburgk A.] , Pomesaniensis diœcesis, habuit morbum caducum per quatuor annos, et semper in novilunio magis quam in alio tempore, et ita graviter, quod aliquando trigesies in die cecidit; et voto facto, fiducialiter confidens de auxilio dominæ Dorotheæ, gaudet de sanitate obtenta; et post votum plus quam quartale unius anni nunquam eum morbus tetigit.
CAPUT QUINTUM.
Quomodo puniantur qui minus recte de B. Dorotheæ sanctitate et miraculis sentiant.
[Derogantes sanctitati B. Dorotheæ, puniuntur] De sanctitatis ejus conversione [forte legendum confessione.] IN DETRAHENTIUM PLAGATIONE. Martinus, carpentarius in Marienwerder, Pomesaniensis diœcesis, derogavit sanctitati dominæ Dorotheæ dicens: “Nequaquam credo quod Dominus Jesus locutus sit cum ea.” Hoc dicto, altera die plagatus est nimio calore febrium per quinque septimanas, et per totidem fluxu sanguinis torquebatur; et ad invocationem dominæ Dorotheæ [et voto emisso ad ejus sepulchrum, et suo errore revocato add. A.] curatus est a.
[18] [vario modo,] Nicolaus Grudents [Grudintz A.] , de Marienburg, murator [mechanicus arte murator T.] , derogavit sanctitati dominæ Dorotheæ enormibus et valde malis verbis; dicens se nullo modo fidem adhibere, sed ejus sanctitatem tenere sicut fictam. Qui etiam uxorem volentem humiliter adire sepulchrum dominæ Dorotheæ pro indulgentiarum perceptione et pro gratiæ impetratione, non permisit; et ei, dum petivit licentiam, dixit: “Putas hanc Dorotheam fuisse sanctam, cum in matrimonio fuerit, et multos filios pepererit [ex quo pueros habuit sicut tu T.] ? Tu nunquam credere debes, nec unquam ego credere volo.” Quibus sermonibus vix completis, mox intrinsecus crudeliter afflictus, præ dolore [in terram se prostravit add. T.] volutavit se velut irrationabilis bestia, nec aliquod opus valens perficere ab extra; et talis infirmitas duravit per aliquot dies. Ipse autem sic jacente in infirmitate et dolore, inspiratum sibi fuerat, quod cum oblatione visitare deberet sepulchrum beatæ Dorotheæ; et statim, facto voto et oblatione præsentata, ad sepulchrum clementer curatus est b.
[19] [donec resipiscant;] Item [Catharina add. A.] uxor lathomi canonicorum et dominorum, incredula de sanctitate beatæ Dorotheæ, ausa fuit frivole petere a Deo infirmitatem aliquam, ut posset probare tunc sanctitatem ejus, dicens: “Ah, si mihi eveniret infirmitas, ut possim certificari de sanctitate ejus, ego vellem me vovere ad ejus sepulchrum.” Hoc dicto, statim vehementi vertigine capitis fuit percussa, et effecta ita infirma ut nec ambulare nec laborare posset. Ipsi videbantur omnes montes gyrari una cum ea; et duravit cum ea per aliquot dies. Ipsa vero considerans se peccasse, humili voto vovit se ad sepulchrum beatæ Dorotheæ, petens ab ea veniam sui delicti, et statim curata est ab infirmitate sua.
[20] [nec statim] Accidit domino Joanni, plebano in villa Melentz circa Montau in Marienburg, cum quadam devota matrona de sanctitate felicis Dorotheæ miraculisque conferente, eademque domina pro matris nostræ veneratione multa bona loquente, idem plebanus ejusdem matris nostræ honori et sanctitati graviter detraxit; scilicet quod in hunc modum sunt multi in cœlo sancti atque electi, majoris præmii dominæ Dorotheæ præmio, qui decentius pro subsidiis corporis et animæ sanitate seu salute possent fiducialiter invocari. Post hoc occurrente alio die, quidam sacerdos [conventor in Allenstein add. A., legendum videtur concionator.] sibi alienus ad domum suam veniens, pro nocturno petens hospitio, quem suscepit ad hospitium. Tempore collationis ambobus conferentibus de sanctitate beatæ Dorotheæ, quid audiret et quid sentiret, ab eo interrogavit. Inter multa alia dixit hæc verba detractive: “Wo [Wa cod.] man nit hin leget, da findt man auch nit, und wo man viel hin leget, da findt man auch viel. [Ubi multa ponuntur, ibi multa inveniuntur A.] c” Quasi diceret: Illa quæ offerri dicuntur, non fiunt ex B. Dorotheæ meritis et invocatione, et signorum operatione; sed ex canonicorum et aliorum fictione, et sanctitatis simulatione. Qui statim plaga Dei percussus, perdidit modum loquendi, et os erat sibi incurvatum [Ad duos digitos, a debito loco versus sinistram aurem add. A.] per octo dies continuos. [permansit mutus usque ad quindenam sine omni dolore capitis et membrorum A.] Post quos ductus pœnitentia, quum [quam cod.] in se nullam prius senserat infirmitatem, cogitavit quod propter peccatum detractionis beatæ Dorotheæ plagatus esset, vovens se ad ejus sepulchrum, cum oblatione; et modum loquendi recuperavit, sed non ita perfecte, sicut prius loquebatur d.
[21] [perfecte sanantur.] Tabernatrix de Lamperchtzdorpff derogavit beatæ Dorotheæ, ejus sanctitatem per malas et iniquas cogitationes deturpans. Etiam dixit: “Quis scit quare ipsam domini canonici et fovent et foverunt?” et male interpretata est hoc idem; et suspicabatur iniqua et satis prava de dominis canonicis. Igitur plagata est satis gravi dolore oculorum per octo dies; et videbantur sibi oculi esse pleni ossiculis, magni, lutei; et in tantis doloribus detenta, dixit: “Ista infirmitas non est mihi data a Deo, sed a diabolo;” et dum non posset habere requiem in aliquo loco, sedendo, jacendo aut dormiendo, tunc maritus ejus dixit: “Fac votum ad beatam Dorotheam;” et ipsa respondit: “Quid me debet juvare? Et quid me potest juvare putridum corpus et fœtidum? Ego volo confidere in Domino meo Jesu Christo; ille bene auferet mihi infirmitatem meam.” Et sic sibi creverunt et augmentati erant dolores gravius et gravius quam prius. Postremo se recognoscens et ducta pœnitentia, votum vovens ad beatam Dorotheam, et curata est: sed quia distulit votum, recidivavit et gravius affligebatur; voto vero completo, dixit se ex toto et perfecte curatam.
[22] [Feminæ duæ ingratæ puniuntur.] De his qui insinuationem miraculorum per dominam Dorotheam perpetratorum distulerunt. Uxor Montmansdorpf, in oppido Marienwerder, Pomesaniensis diœcesis, post mortem beatæ Dorotheæ doluit dentes, sentiens dolores acutos quasi sagittas. Flexis genibus dixit: “Beata Dorothea, sicut homines dicunt te esse sanctam, sic ostende in me, liberans me a dentium dolore;” et ecce antequam complevit illa verba prædicta, sensit se liberatam. Post hoc, elapsis aliquot septimanis, iterum dentes dolens, per consimiles invocationes curata est; et hoc factum est trina vice. Et quia intimari non fecit gratiam sibi factam, et etiam erubuit, et præ pudore dimisit, ne derideretur, aut sibi dilatio imputaretur, et ideo plagata est squinantia, et non potuit loqui, et maxilla una sibi fuit magnifice inflata. Quæ tunc intra se cogitans se peccasse, per hoc quod non procuravit publicari gratiam sibi factam ad Dei gloriam et famulæ suæ Dorotheæ sanctitatis ostensionem, pœnitens, iterum se vovit sepulchrum beatæ Dorotheæ visitaturam et prædicta publicare; et sic sanata fuit eadem nocte ad invocationem dominæ Dorotheæ. Margareta Kontze Steinbrucke [Margaretha uxor Conradi Steinbruck A.] , in Marienwerder, passa paralysim per XIII annos in manibus et brachiis, voto facto convaluit; et quia intimari non permisit, semper recidivavit. Post hoc intimari procuravit, et curata est. [et quia-curata est om. A.] .
ANNOTATA.
a Ejusdem viri filius miraculo quoque sanatus est [Linda, part. II, pag. 59.] . Beneficium ipsi Martino tributum bis in rotulo narratur, in articulis 92 et 120. In hoc vero additum fuit: Et quia miraculum prædictum intimare non permisit, recidivavit. Qui iterum votum emisit, et intimare permisit, et sanatus est.
b Eventum hunc in processu anni 1404 narravit ipse Nicolaus, qui annos tunc natus erat quinquaginta, et interrogatus quot anni sunt ab illo miraculo, respondit quod fuit statim post obitum matris Dorotheæ; determinate nesciret annum.
c Hoc loco adjectum est in articulo 37: Sic olim contigit in Culmen de domina Gotta; de qua multa loquebantur, et postea omnia evanuerunt. Illico dicto verbo prophano emisso, mutus est effectus, etc. [Cfr. Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 375. Acta SS., tom. VII Maji, pag. 608.] .
d Distinctius in eodem articulo: Venit ad sepulchrum ejus, et vovit, et statim incepit formare verba, sed non ad intelligentiam. Altero suscepto itinere post quindecim dies, plenius loquebatur quam prius, prout adhuc stat, incurvato ore, intelligibiliter, tamen cum gravitate, loquendo. Hoc factum anno 1404 jurejurando confirmans plebani soror, dicit fratrem insuper in tantum cæcum factum fuisse, quod scripturam legere non poterat [Lilienthal, Hist. B. Dorotheæ, pag. 111.] .
CAPUT SEXTUM.
Alia beneficia intercessu B. Dorotheæ impetrata.
[Subito sanatur mulier commendata B. Dorotheæ.] De plena fide sanctitatis ejus. Nicolaus Wisgerber, de Frigenstat [Wisgerver de Frienstadt, oppido Pomezaniensis diœcesis A.] , erat tempore dedicationis in Marienwerder, qui domi habebat uxorem satis infirmam, quæ per quatuor [quatuordecim A.] dies et noctes non comedit nec bibit. Ipse vero veniens ad sepulchrum beatæ Dorotheæ, cogitans de sua infirma uxore, faciebat votum pro ea, petens quod beata Dorothea precibus suis sibi impetraret corporis sanitatem. Qui domum veniens, uxorem suam inveniens sanam, gavisus est valde. Interrogavit horam ab ea in qua melius habuerat; at illa dixit ei horam, et tunc maritus statim cognovit quia illa hora erat, in qua beatam Dorotheam pro ea rogavit.
[24] [Convalescunt paralytici;] De paralyticorum curatione. Nicolaus Gerber, de Nuentich [Greber, de Neventich, Pomezaniensis diœcesis A.] , habuit paralysim in omnibus sui corporis membris per duos annos; et voto facto, curatus est; et quia intimare non procuravit, recidivavit, et intimatione facta, plene curatus est [et quia-curatus est om. A.] . Item Anna Knuschinne, de Goluba, per annum habuit paralysim, per unum integrum latus a capite usque ad plantam pedis; et voto facto visitandi [visitando cod.] sepulchrum dominæ Dorotheæ, amodo non sentit ipsam paralysim, et multa sustinuit cum hoc incommodo [vox dubia, forte sustulit … incommoda.] .
[25] [alii laborantes fluxu sanguinis] De fluxus sanguinis obstructione. Joannis sartoris uxor, de Rodou [Rodaw A.] , Pomesaniensis diœcesis, habuit fluxum sanguinis per decem septimanas; voto facto [ad sepulturam beatæ Dorotheæ add. A.] , curata est. Item Vicke, de Alnau, prope Fredenwaldt, Warmiensis diœcesis, habuit filium Nicolaum nomine, qui habuit fluxum sanguinis per dimidium annum; et voto emisso, statim sanatus est precibus Dorotheæ.
[26] [aut febribus;] De febribus. Margareta, de Novavilla, quartanam habuit per duos annos; voto facto, curata est cum cruce argentea. Item Magdalena, in Podelitz Civium, tertianam habuit per quatuor annos, et voto facto, convaluit.
[27] [aliis fracta membra restituuntur.] De membrorum curatione. Petrus Mercker, in Marienwerder, ex percussione proprii equi fractum est sibi brachium [sinistrum add. A.] in quatuor partes [anno Domini 1394 add. A.] , et graviter per equum calcatus. Qui dolores istos portavit a carnisprivio usque prope festum Assumptionis Mariæ, quod non poterat levare brachium, nec digitos movere, nec cum brachio laborare. Et statim, voto facto, convaluit, et cœpit laborare et movere digitos. Item Bartisch [Bartuschs A.] . Clementis filius, in Lobin [villa Vladislaviensis diœcesis add. A.] , manus una erat sibi quasi abscissa [abscisa cod.] . Nam in parva carne pendebat [cui una manus erat violenter truncata: quæ brachio cum modica cuti in parva quantitate existenti adhæserat A.] , et timuit quod nunquam rehaberet sanitatem. Voto facto, sanus effectus est, et manus est sibi ita perfecte sanata sicut et prius. Et hoc constat toti comitatui [toti communitati dictæ villæ A.] . Multi alii in supra dictis infirmitatibus diu et graviter detenti, sunt per divinam misericordiam ac dictæ dominæ Dorotheæ invocationem misericorditer curati. Nec solum a supra nominatis infirmitatibus, sed adhuc ab aliis varigenis plagis et ægritudinibus plures prioribus sunt etiam liberati, a surditate, claudicatione, colica passione, a captivitate, a capitis, a cordis, dentium et viscerum dolore et infirmitate; a maleficiis, et a periculis in mari et arida, et cætera mihi ad scribendum non solum nimis multa, sed etiam ad mirandum et ad numerandum; et incognita ad proprie nominandum. Pro quibus Domino Deo gloria, laus et honor tribuatur, ac debitæ gratiarum actiones referantur, qui consolatur mundum per novam sanctam, et suis miraculis irrigat Ecclesiam, in aliquibus suis partibus arefactam. Amen.
APPENDIX.
Dorothea, inclusa in Prussia Orientali (S.)
BHL Number: 0000, 2326, 0000
EX MSS. ET IMPR.
[Praefatio]
Vitæ et miraculis B. Dorotheæ quædam ex majoribus Joannis Marienwerder operibus adjicere visum est; scilicet tum librorum et capitum inscriptiones, tum loca nonnulla quæ revelationum præbeant exemplum, aut rationem earum exponant, aut biographi indolem et scribendi genus faciant manifesta. Vitæ Latinæ codicem Regimontanum potissime adhibemus, sed ita ut voces quædam, litera R notatæ, in marginem rejectæ sint, atque in earum locum substitutæ lectiones codicis Dantiscensis [Cfr. Comm. præv., num. 14.] , quem aliqua parte edidit Maximilianus Töppen [Scriptt. Pruss., tom. II, pag. 350 et seqq.] . Librum de Festis seu Apparitiones excerpsimus ex codice Dantiscensi [Comm. præv., num. 15.] , Septililium vero ex Vindobonensi exemplari, quod in eo nonnulla occurrunt quæ alibi desiderantur [Ibid., num. 16 et seq.] . Horum codicum apographa nobiscum, ut ante diximus [Ibid., num. 33.] , communicavit venerabilis presbyter Franciscus Hipler. Voces autem et sententias quæ uncinis [] inclusæ sunt, desumpsimus ex editione a M. Töppen concinnata.
VITA
VENERABILIS DOMINÆ B. DOROTHEÆ.
LIBER I
[habens veridica testimonia, quod domina Dorothea in suis revelacionibus non sit decepta et aliqua alia totum librum concernencia].
Cap. 1. De ejus studio laborioso.
2. De tribus literis quas legit, et magistro qui eam informavit.
Cap. 3. De ejus scriptura et lectura.
4. De ejus spiritualium notitia per gustum spiritualem et inspirationem sibi data.
5. Testimonia veridica, quod circa revelationes non fuit decepta.
6. Signa XXIV probabilia idem persuadentia, prout supra.
7. Quomodo revelationum scriptura sit acta et a Domino approbata.
8. Quomodo fuerat mortificata ultra annos XXX.
9. Ejus supra rationem afflictio. Subjungitur declaratio.
10. Quomodo anima [efficitur] deiformis.
11. Quid sit liquefactio, et quod ex ipsa oriantur diversæ devotionum species.
12. Gaudium.
13. Ebrietas spiritualis.
14. Stupor.
15. Insolentia spiritus.
16. Sopor spiritualis.
17. Exponitur qualiter vita æterna sponsæ dicebatur aperta, et plura alia sibi dicta.
18. De convivio animæ [interno].
LIBER II
[qui ostendit ejus natalia, et qualiter ejus vita multiplici exercicio, temptacione et ministerio plena, sit a Domino revelata].
Cap. 1. Venerabilis domina Dorothea dicitur arbor fructifera, et ejus vita potest dici lectio viva.
2. De honestis ejus natalibus.
3. Quod a pueritia sua a Domino gratia fuerit præventa.
4. De ejus vigiliarum frequentia.
5. De veniarum aliorumque sanctorum exercitiorum instantia.
6. De ejus jejunio et multiplicibus abstinentiis.
7. Ad confitendum et indulgentias promerendas festina erat.
8. Quod puerula manus suas jam ad fortia mittere contendebat.
9. Quod post decennium jam agiliter domum parentum gubernabat.
10. De ejus ad pauperes sancta affectione.
11. Quod sibi exhibita æquanimiter acceptavit.
12. Quod hominum convivia fuerunt sibi pœnalia et choreæ.
13. De quodam eventu exordium passionum ejus procurante.
14. Quomodo fuit incitata ad revelandum vitam suam.
15. Quomodo sibi vita in genere fuit revelata, sed dicere eam fuit impedita.
16. Quod ejus vita fuit valde amara, licet ipsa fuit reputata delicata.
17. Quomodo humiliata fuit, quando vidit vitam suam spargere radios claritatis magnæ.
18. In statu sæculari habuit spiritualem vitam.
19. Ejus sancta vita fuit aliis abscondita, aliorumque sanctorum vita est valde modicum hominibus nota.
Cap. 20. Quod fuit sine peccato in sæculo ornata et in tentationibus consolata.
21. Revelatio de vita dominæ Dorotheæ facta in specie.
22. Qualiter se ipsam castigavit et vulneravit.
23. Quod vulnera sua rebus mordacibus plus exasperavit.
24. De vulneribus etiam a Domino sibi impressis.
25. Ut occultaret dolorum magnitudinem, quædam remedia fuerunt [sibi] nonnunquam [a Domino] misericorditer concessa.
26. De admiranda ejus devotione circa divina officia et plus miranda præparatione ad festa solemnia.
27. De laudabili ejus matrimonio.
28. De matrimonialis fidei observatione.
29. De filiorum educatione.
30. De eorum individua cohabitatione seu communicatione.
31. De ejus sanctis exercitiis in matrimonio continuatis.
[Col. 568E] 32. Quod per singula sua puerperia sibi a Domino vulnera sint impressa.
33. Hæc sponsa mente et corpore casta viriliter restitit, cum tentata fuit.
34. De valida pugna diaboli, quæ etiam erat vulnerum ejus causa.
35. Ostenditur quod contra diabolum prævaluit, et quibus modis potuit ejus potentiam infirmare.
36. Sponsa a domina est docta, quod sit circumspecta, quia magna indigeret tutela, ut contra malignum sua bona posset illæsa perducere ad portum.
37. De VI generibus hominum qui impugnantur per diabolum. Equitare hic capiatur transsumptive pro insidere.
38. De diaboli valida pugna, quam duobus annis ante cordis extractionem et quatuor post assidue est perpessa.
39. De extatico ejus sopore et excessibus mentis primo cognitis et initiatis.
40. Ex gustu spiritualium alienabatur sæpe a sensibus et erravit in actionibus exterioribus.
41. Qualiter maritus ejus pro quibusdam bonis sibi displicentibus eam catenavit.
42. De quatuor spiritualibus languoribus ex amore provenientibus.
43. Præclarum miraculum in die Conceptionis beatæ Virginis ei factum.
44. De ejus peregrinatione ad Aquisgranum et Heremitas.
45. De duobus periculis magnis cum marito est misericorditer liberata.
46. De eorum ab Aquisgrani prima reversione in Gdantzk et aliquibus virtutibus * in genere.
LIBER III
[qui ostendit qualiter post realem cordis extractionem fuerat spiritualiter renovata, magnifice beneficiata, specialiter mirificata, singulariter instituta, corporaliter peregrinata et obediencie jugo salubriter subjecta, etc.].
Cap. 1. De cordis ejus extractione, bene magnifico * Dei opere.
Cap. 2. De aliquibus aliis cordis ejus extractionem sequentibus.
3. Quod beata Virgo projecit quoddam valde delectabile inter ejus brachia.
4. Quod Dominus Jesus docuit eam intendere vitæ contemplativæ.
5. Qualiter hoc nomen Jesus sibi fuit dulcissimum.
6. De quibusdam gratuitis perceptionibus divinæ visitationis.
7. Qualiter severius aliquando fuerat a Domino reprehensa.
8. Qualiter Dominus eam alternatim lætificavit et contristavit.
9. De quibusdam exemplis magnæ ejus patientiæ.
10. De præclaris ejus virtutibus et exercitiis sanctis habitis apud Heremitas.
11. De eorum ab Heremitis recessu.
12. Quomodo a submersione miraculose fuerit liberata.
13. De reditu eorum in Gdantzg, ubi frequenter rapiebatur [et multa propter hoc a viro patiebatur].
14. Quod in ecclesiis beatæ Virgini consecratis gratiose est a Domino visitata.
15. De ejus longo languore ortum habente ex dominica * passione.
16. Quod inter mendicantes recepit eleemosynam ut mendica.
17. Quod de mandato Domini in nuda necessitate deberet esse contenta.
18. Quod indigentibus, cum non haberet temporalia bona, deberet spiritualia erogare.
19. Exemplum, quod graviter quadam vice afflicta fuit propter [peccatum] veniale, contractum ex cujusdam ferculi delectatione, licet parva valde.
20. Post severam correctionem Dominus subjunxit magnam consolationem et utilem instructionem.
21. Quod apertos et vivaces habuerit sensus interiores.
22. Quod vivax fuerit ejus anima, percipiens sibi disconvenientia sensitive.
23. Quomodo in peregrinatione Romana fuit mirificata *.
24. De quodam mirabili languore in Roma plus quam octo septimanas durante.
25. Ideo permissa est infirmari et ab omnibus notis derelinqui, ut ejus patientia probaretur.
26. Causa quare ad ecclesiam Pomezanensem pervenire proposuit.
27. Quod ad ecclesiam Pomezanensem et virum a Domino designatum pervenit.
28. Qualiter domina Dorothea, ut reverteretur in Marienwerder, est a Domino instigata, et de ejus voto et obedientia.
LIBER IV
[qui est de ejus virtuosis actionibus, multigenis meritoriis afflictionibus, de variis exerciciis ac martiriis interioribus, de deliciosis ac gaudiosis consolacionibus et de copiosis diviciis spiritualibus].
Cap. 1. Quod ejus * opera exstiterunt ardua et meritoria.
2. Quod ejus opera fuerunt fortia et ex magna caritate procedentia.
3. Quod opera ejus erant rigida et longæva.
4. Quod ejus opera gravia et laboriosa * fuerunt aliis impertienda.
5. Quod opera ejus fuerunt magnorum bonorum spiritualium impetratoria.
6. De energiæ Dei quidditate.
7. De energiæ gravitate.
8. De energiæ varietate.
9. De energiæ utilitate, causalitate.
10. De energiæ et bonorum ejus raritate.
11. De sui ipsius abnegatione.
12. Quomodo ejus oculi spirituales fuerunt fracti.
13. De ejus vulneribus spiritualibus et eorum passionibus.
14. Quod singula sunt spiritualiter vulnerabilia, et caro jam renovata.
15. Quod sensitive cognovit omnia in se esse vulnerabilia.
16. De aliquibus spiritualim vulnerationum effectibus.
17. Qualiter Dominus onus suum aliquibus imponit.
18. Dominus magnificentius in his agit, quibus onus suum imponit.
19. Qualiter in via versus Pomezanensem ecclesiam fuit aliquando gravata, aliquando a Domino consolata et salubriter imbuta.
20. Multotiens ex consolatione divina excellenter magna ejus sensualitas exstitit aggravata.
21. De ejus vivendi difficultate.
22. Ejus vivendi difficultas panditur per bellum inter carnem et spiritum frequentatum.
23. Quod ejus martyrium fuit magnum.
24. De consolationis ac deliciarum spiritus differentia et causa.
25. De deliciarum ejus affluentia et efficientia.
26. De deliciarum animæ in corpus * redundantia et de multiplici alia deliciarum efficientia.
27. Vera * hujus sponsæ gaudia sunt per effectus aliquos patefacta.
28. Per quod ejus gaudia sumpserint incrementa.
29. Unde causentur, et quid sint * laudabilis delectatio, verum gaudium, Dei inhæsio ac consolatio.
30. De convivii triplici gaudio et intimiore gustu.
31. De aliquibus convivii effectibus.
32. De convivio permagnifico et ejus admirabili sentimento.
33. De admirabili consolationis divinæ beneficio, qua beneficiata est etiam cum sancto Petro.
34. Una de maximis jubilatio significata in ludo matris Virginis cum Filio.
35. De amatoriis blandimentis.
36. De ejus spirituali locupletatione * ac de divitiarum * duratione.
37. Sponsa magnum habens uterum, extitit spirituale ædificium artificiose constructum, dicatum a Domino et firmatum.
Cap. 38. Quod sponsa per bona spiritualia sit ditata.
39. Quod debuit continue conari ditior fieri.
40. Ejus divitiarum copia est in alios derivata *
LIBER V
[in quo agitur de ejus reclusione in reclusorio, opere refectionis, carencia consolacionis, contemplacione et lacrimacione, ejus desideriis, gratitudine et humilitate].
Cap. 1. Qualiter sponsa ex amore et Domini revelatione ad reclusorium fuit instigata.
2. Referuntur, Domino jubente, aliqua ex quibus patet quod ad recludendum fuit bene apta.
3. Qualiter per Dei beneficia sibi impensa et promissa ad recludendum fuit invitata.
4. Quod quoad ingrediendum reclusorium non secundum suum arbitrium, sed secundum P. C. consilium ageret, et pro cooperantibus oraret.
5. De tribus ex quibus homo ad recludendum efficitur idoneus.
6. Regula in reclusorio observanda.
7. Qualiter fuit disposita die qua reclusorium est ingressa.
8. Hic datur doctrina, qualiter de successu suo quærentibus dare debeat responsa.
9. De ejus perfecta confidentia et sollicitatione bona.
10. Dicitur in compendio qualis in reclusorio ejus fuit actio.
11. Ostenditur ei convenire in reclusorio existere *, ejus tamen ** opera non quoslibet latere.
12. Non erunt sine gratia qui quærunt Dominum in hac reclusa.
13. Quod in reclusorio fuit Dominus, mater ejus et sanctorum numerus multorum.
14. Dominus ostendit ei reclusorium sanctis repletum, et se ejus esse vicinum.
15. Propter quoddam colloquium mater Dei sponsæ minabatur per recessum; quæ a Domino et matre ejus correcta, per viam arctam ambulare ad patriam est imbuta.
16. Quod Dominus eam ad se reficiendam instigaverit, tribueritque regulam circa refectionem corporis observandam.
17. Quare sibi fuit pœnale per fructus se transitorios recreare.
18. Quod ad mensam accedendo et in ipsa sedendo sit * dicendum et meditandum.
19. Qualis labor pro gratiarum actione esse debuerit et quomodo in ea cibus disparuerit.
20. Licet natura hominis ad sui conservationem indigeat cibo delectabili, ipsa tamen manducando delectationem raro habuit in præsenti.
Cap. 21. Tantum semel hæc in die frugaliter se reficiens, quæ et ubi comedit multotiens extitit ignorans.
22. Voluit libenter pro facie aqua lavationis carere et tempore magni frigoris calciamentis.
23. Quomodo tota hieme absque igne sit præservata a frigoris læsione.
24. Jussa est plus animam quam reclusorium purgare, et pro aspicientibus ad reclusorium et multis aliis Deum in reclusorio rogitare.
25. Ostenditur doctrina, qualiter navis contemplationis sit gubernanda, et quod ejus gubernatio sibi non solum difficilis fuit, sed vires ejus etiam excessit.
26. Oratiuncula pro gubernatione navis dicenda, et de inhabitatorum, expensarum ac instrumentorum sufficientia.
27. De duobus sibi ostensis fluminibus et eorum significationibus.
28. Ex fervore lacrimarum in caritate effusarum obtinuit plenam indulgentiam culparum.
29. Jussa est terram et homines spargere lacrimarum largitate.
30. De lacrimarum ferventium indigentia, utilitate et causa.
31. De lacrimarum dulcedine, pluvia cœlesti et rore.
32. Ejus desideria pro vita æterna fuerunt fervida atque sancta.
33. Ejus desideria pro vita æterna et Eucharistia fuerunt intensa, languida et graviter afflictiva.
34. Ejus desideria pro vita æterna fuerunt alte volantia et flammea et cœlum penetrantia.
35. Sponsa frequenter a Domino vulnerabatur, et alte ad æterna per desideria trahebatur. Qui etiam dixit, pro vita æterna esse vehementer esuriendum et fortiter laborandum.
36. Post languida desideria sibi vita perpetua est promissa.
37. Ad validius desiderandum æterna Domini ac sanctorum attractu est multotiens incitata.
38. Qua de causa sacrosancta Eucharistia fuerit in sede conclusa et ei noctis tempore porrecta.
39. Per tria testimonia tam Eucharistiæ absconsio quam ejus de nocte porrectio exstitit approbata.
40. Secundum testimonium.
41. Tertium testimonium.
42. De ejus gratitudine.
43. De tribus primis partibus gratitudinis supradictæ.
44. De ultimis tribus partibus gratitudinis.
45. De ejus vera humilitate.
46. De tribus humilitatis profectibus.
47. De secundo humilitatis profectu.
48. De tertio humilitatis profectu.
49. Quomodo humilitatis ejus radiosæ summa causa fuerit efficientia divina.
LIBER VI
[in quo agitur de salubri anime ejus educacione, virtutum perfectione, mentis illuminacione, ejus cum Christo desponsacione, ad nupcias et ad cubiculum sponsi et cellam vinariam introductione, necnon et de sponse per amoris lanceas vulneracione].
Cap. 1. Cum quanta diligentia sit anima educanda.
2. Notabilis * doctrina, quare anima sit per membra sua educanda et formanda.
3. Qualiter anima sit gubernanda educatione completa.
4. Non nisi cum labore difficili [anima potest] in munditia conservari.
5. Limpide illustrata vidit aliquando sua opera omnia esse per Dominum simul combinata et ad ipsum directa, ac qualiter ejus anima aliquando de manibus Domini sit elapsa.
6. Quam pulchra et quanto præconio digna fuit sponsæ anima et quælibet alia modo consimili educata.
7. Qualiter ejus anima ad perfectionem a Domino sit perducta.
8. Maxima duo bona sibi collata, scilicet clara illuminatio intellectus et fervida inflammatio affectus.
9. De virtutum ejus magnitudine, alta ascensione et limpida æterni luminis contemplatione.
10. In sua notitia ab omni effigie libera apparuit majestas divina incomprehensibiliter magna.
11. Lumen cognitionis, fervor amoris ac multa alia animæ bona fuerunt in sponsa pluries augmentata.
12. Sponsæ pro sponsatione debita præparatio.
13. De sponsæ subarrhatione.
14. De sponsæ desponsatione.
15. Beneficiatio magnifica desponsationem secuta.
16. Quod hæc sponsa Domino sponso fuerit accepta et ab ipso in cellam vinariam introducta.
17. De nuptiis gratiæ, in quibus sponsa sponso Jesu intime [est] unita.
18. Sponsa in cubile sponsi et thalamum introducta, dulcia inter eos fuerunt susurria.
19. Signa aliqua hoc testificantia, quod ad nuptias et sponsi cubile fuit introducta.
20. Quam mirifice in visitatione alia fuerat prævie firmata.
21. De sponsæ in ista visitatione uteri magnitudine, animæ clamore, decore et firmitate.
22. Sponsus festinans ad sponsam venire cum sanctorum multitudine, ejus animam bonis replens varigenis, incendit, liquavit, perflavit et [ejus] palatium post sacramenti * ingressum firmiter obseravit.
23. Qualiter in absentia sponsi se debebat gubernare et sponsi beneficentiam magnificare.
Cap. 24. Qualiter sponsa a Domino et ejus matre dilectissima fuerit lanceis vulnerata.
25. Narrantur varia lanceationum sequentia et aliqua in sponsi absentia observanda.
LIBER VII
[qui est de vie vite formacione, sanctitatis ejus certificacione, vite eterne promissione, ejus ad mortem preparacione, mortis discrecione, consolatoria in extremis visitacione, mortis causa et predictione, de sollemnibus ejus exsequiis et in regnum Cristi sublimacione].
Cap. 1. De via vitæ a domo animæ procedente, et de ejus formatione *, fructu salutifero ac decoro.
2. De via vitæ ad montem Domini ducente, de modo ambulandi et sanatione spiritualis oculi.
3. Unde cognoscitur quis esse in via vitæ, per quam sponsa transiit cum labore.
4. Sponsa in via vitæ instruitur perseverare; quod non invenit sibi similem in præparatione ad mortem.
5. Sponsa in ultimo anno vitæ suæ non permansit sine afflictione et vulnere, licet se prohibita sit vulnerare.
6. Hic arguitur sponsa, quod non ex infantia se vita [æterna] fecerat digna.
7. Qualiter anima debeat esse disposita, ut mox a corpore separata intret in gaudia æterna.
8. Sponsæ est præostensum qualiter in cœlo deberet ditari et pulcherrime exornari.
9. Sponsa fuit tam de * vita æterna quam de sua sanctimonia a Domino certificata.
10. De ejus valido mortis desiderio.
11. Sponsa a Domino responsa acceperat quod non diu viveret.
12. Dominus * voluit quod sponsa usque ad diem mortis suæ esset sollicita de salute, non obstante beatitudinis promissione.
13. Sponsa ut mors sua cum discretione fieret petivit, et talem a Domino impetravit.
14. Visitatio consolatoria in extremis ejus fienda sibi prævie est ostensa.
15. De quinque solemnibus sanctorum processionibus.
16. De secunda processione.
17. De tertia processione.
18. De quarta processione.
19. Qualiter per quinque dies sequentes extitit per Dominum aggravata, abundantius consolata et salubriter instructa.
20. Sponsa transitoriorum contemptrix * et cœlestem beatitudinem contemplata, balbutiendo expressit beneficia Dei magna.
21. De amoris vulnere et desiderii ardore et quinta processione.
22. De caritate cordis effractiva, quæ suæ mortis erat causa.
23. De dilectionis aviditate caritatis jam dictæ.
Cap. 24. Quomodo per sponsæ transitum multis fieret gaudium.
25. Sponsa suam prædixit mortem et aliqua alia post et circa mortem ejus futura.
26. De eximia devotione in sacramenti Eucharistiæ ultima susceptione.
27. De ultima cum confessore collocutione et de valida esurie pro sacramento Eucharistiæ.
28. Qualiter confessor sponsæ ultimo valedixit; ad quam reversus, mortuam invenit.
29. De solemnibus exequiis et de ejus sepultura luctuosa.
30. De sponsæ in regno cœlesti sublimatione et miraculorum operatione.
31. De gratiarum actione.
[B. Dorotheam circa revelationes non fuisse deceptam,] Lib. I, cap. V. Testimonia veridica quod circa revelationes non fuerat decepta. Quia gustavit et vidit cum muliere forti, quod bona est negociatio ejus, et ne extingueretur in nocte hujus mundi lucerna laudabilis vitæ ejus, etiam præcipue beneficiorum ac perfectorum donorum sibi desursum a patre luminum communicatorum, Dominus Deus eam instigavit assidue prædicta dictis confessoribus duobus exprimere, cor suum eis patefacere, et ut illa conscriberentur per alterum illorum, scilicet C., qui minus occupatus videbatur et sibi quasi assidue commanebat; certificavitque Dominus eam et ipsos, quod ipse esset horum revelator et dator, non spiritus falsidicus aut seductor.
[2] [compertum habuerunt ejus moderatores post maturam disquisitionem,] Revera de revelatorum veritate non est diffidendum, Scriptura attestante, quæ ait: In ore duorum vel trium stat omne testimonium. Primo et principaliter testis est ejus dominus Jesus, qui talia bona dona et beneficia ei contulit, quæ nullus alius ei conferre valuit; nam cordium occulta, absentium acta, multorum hominum peccata cognovit, et aliqua futura quæ jam evenerunt, certitudinarie prædixit. Sunt etiam testes ejus P. C., qui magna bonitatis divinæ beneficia eam habere audientes ac videntes, examinaverunt eam secundum doctrinas ac regulas per sacram Scripturam ac ejus doctores traditas, nec non modum revelandi; sic, quod certificati revelata esse consona veritati, beneficia talia non ab alio nisi a Domino Deo esse collata, ejus testes non immerito exstiterunt. Nec levitate usi sunt, illa non in exprimendo cordis secreta, nec isti in credendo ejus dicta esse vera ac beneficia gratuita esse dona. Nam ipsa aliquotiens a Domino impulsa ad exprimendum sui cordis arcana, latere cupiens, distulit tamdiu, quousque a Domino ut diceret certificata, et aliquando, quia distulit, etiam est reprehensa. Interdum etiam cœpit flere, quando * timuit se non posse sine Dei offensa diutius differre. Nec isti leves ad credendum fuerunt, qui per longa tempora et multa opera, an spiritus ex Deo essent, probaverunt, sequentes Scripturam, quæ dicit: Probate spiritus, si ex Deo sint. Veraciter agnoverant, illam posse dicere cum apostolo: Non accepimus spiritum hujus mundi, sed Spiritum Sanctum, qui ex Deo est; non in doctis, id est compositis vel ornatis humanæ sapientiæ verbis loquimur, sed in doctrina Sancti Spiritus, qui docet interius sine strepitu verborum, Veritate testante, quæ dicit: Non enim vos estis qui loquimini, sed Spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis.
[3] [ipso Domino testimonium perhibente.] Sicque Spiritus Sanctus, qui est spiritus veritatis, ei multiplex testimonium perhibuit, qui ei sæpe missus, sua caritate eam inflammans, tribuit eloquium dulce et sermonem tam efficacem, suasibilem et gratiosum, quod quamplures ejus verba audientes fuerunt compuncti, consolati, meliorati, in amore Dei accensi, bene structi et ædificati; et rarus erat, qui eam semel attente audiebat, qui non sentiret et fateretur se plurimum consolatum, optans ut in brevi iterum ad ipsam valeret accedere et eam audire: nimirum apostolo dicente: Vivus est sermo Dei et efficax, et penetrabilior omni gladio ancipiti, pertingens usque ad divisionem spiritus et animæ. Porro ex ejus bonæ famæ flagrantia multi de longinquo attracti venerunt, ipsam videre et audire cupientes. Et sunt * de gratia Dei multi tam de ejus doctrina quam de ejus exemplari vita meliorati, tam tunc quando vixit, quam tunc post quando a nobis feliciter transmigravit. Rursus testimonium sibi reddente munda conscientia, verax testimonium perhibent ejus perfectæ virtutes et earum effectus ac opera, quod non fuerat decepta, sed omnia de ore ejus conscripta sunt valde vera. Revera non sunt ex consiliis aut meritis humanis, sed ex dono Dei gratuito, quod Spiritus Sanctus tam liberaliter et supereffluenter ei suæ gratiæ munera communicavit, et quod eam ad Pomezaniensem ecclesiam destinavit. Huic benigno ac largifluo Spiritui, omnium bonorum largitori, gratiarum actiones referant omnia quæ fuerunt, sunt et erunt! De ejus siquidem gratia dignativa processit, quod hanc famulam hic generose respexit; qui ubi vult, spirat, quando vult, et quibus vult, et quod [vult], inspirat personæ * quam dignatur eligere pro loco et congruenti tempore, secundum suam ordinatissimam dispositionem, inviolabilibus legibus confirmatam.
[4] [Revelationum veritas tum aliis rationibus confirmatur,] Lib. I, cap. VI. Signa XXIV probabilia idem persuadentia prout supra. Pro majore certitudine adjungenda sunt aliqua veritatis signa ei divinitus diversis temporibus revelata, per quæ, ne deciperetur, exstitit assecurata. Quorum primum erat tale, Domino dicente: “Certum tibi sit meæ præsentiæ signum, quum tibi appareo amice et a te removeo omnem imaginem creaturæ…” — II. Secundum, quod multotiens, ea cogitante: Nolo plura ad scribendum exprimere, volo autem C. meum petere ut cessemus scribere, tunc eam Dominus sua caritate inflammavit, reducens sibi ad memoriam multa oblivioni tradita, quæ ei misericorditer contulit ac secum egit ante plures annos a cordis extractione; et instruxit eam qualiter illa et aliqua alia memoriæ suæ adhuc inscripta, quæ omnino ipsa voluit esse abscondita, deberet exprimere suo C., ut conscriberentur sibi ad gloriam et honorem. Et ait: “Debes cum C. P. loqui de me quamdiu linguam poteris movere, debesque eis narrare tam multa de me, quod mei ac tui memoriam habeant et nusquam nos oblivioni tradant.” — III. Quia valde sæpe malens ex humilitate latere, dum ex divina instructione revelanda aut beneficia sibi impensa et manifestanda a Domino obtinuit, aut diutius distulit quam Domino placuit, tunc fuit a Domino redarguta. — IV. Quia sæpe revelationis tempore fuit in Christi Jesu vulnera per compassionem intimam tracta valde profunde, .. et tunc supernaturaliter illustrata, vidit cor Christi et vulnera sicut præsentia, gaudens… — V. Quia multotiens, quando scribenda pronuntiavit, Dominus sibi Spiritum Sanctum misit, qui eam incendit et oblivioni tradita ad memoriam reduxit… — VI. Quia tempore revelationis ejus intellectus fuit ad veritatem cognoscendam illustratus, et etiam credulitas firma respectu revelati impressa … et gaudium … et consolatio… Nullum autem illorum spiritus deceptorius potest efficere neque dare. — VII. Dum aliquotiens desiderasset esse libera ab occupatione quam habuit in revelationum pronuntiatione, dixit ei Dominus: “…Quamdiu vixeris, totaliter ab omni occupatione liberari non poteris; deberes autem desiderare, et sublata cruce, hanc posses ferre sequendo me.”
[5] [tum quod Dominus, invita B. Dorothea, sæpe jussit eas conscribi,] VIII. Dum alia vice iterum desiderasset cessare …, dixit ei Dominus in visione: “… Tu etiam desideras filiis tuis P. C. mori et non loqui, molestarisque ex eorum tecum locutione. Et si jam in agonia esses constituta, adhuc ex tua indigentia te aliquem habere oporteret, qui tibi loquens ministraret… Te profunde humilia et te eorum ministerio indignam reputa, et mutuum de mea bonitate habete colloquium.” — (IX et X jam edita sunt in Vitæ Lindanæ cap. 56. Cfr. annot. ii.) — XI. Dominus: “Si, inquit, de bonitatis meæ effectibus loqui omitteres, cor tuum scinderetur et breviter exspirares… Sunt equidem tam magnifica et tam varia benignitatis meæ opera ac dona gratuita, ante inchoationem hujus scripturæ tibi facta, quod si singula essent conscripta, æstimationem excederent communem.” — XII. … Post pronuntiationem frequenter est beneficiata, nec a Domino arguta post colloquium cum C. P. habitum, sicut sæpe post colloquium arguebatur aliorum, si tempore non congruo propter festivitatem, aut propter sermonis prolixitatem, vel non fructuose … eis fuerat locuta… — XIII. Ne forte propter timorem vanitatis trepidaret et a pronuntiatione recedere tentaretur, Dominus ei dicebat: “Quod tibi … tribuo doctrinam, hoc facio propter gloriam meam magnam.” At illa ex hoc compulsa est dicere, … ne Dei gloriam diminueret. — XIV. Quia scilicet astutiam spiritus maligni variam esse noverat, multa suspecta habebat, et sibi ne deciperetur sollicite cavebat… — XV. Dominus dixit revelata de cœlo descendisse: “Ideo illa legentes debent illuc merito aspirare. Et dic ad P. C. filios tuos: Si non esset mihi imputabile, vellem vos rogare ut me sperneretis. Cognosco siquidem contemptum mihi esse utilem…” — XVI. A Domino est sic jussa dicere ad C.: “Magnus dolor est cordi meo quod non multa tibi valeo exprimere de Domino, cujus bona in me sunt tam excellentia, varigena et tam multa… Mihi non solum esset impossibile illa totaliter exprimere, sed etiam … ea totaliter comprehendere.” — XVII. Dominus expresse.. voluit quod multa scriberentur de desiderio, fletu, labore, siti et esurie pro sacramento Eucharistiæ, pro obtentione vitæ æternæ, et de sentimentis in sacramento venerabili Eucharistiæ perceptis… Illa et multa alia quæ Dominus dixit esse rara et conscriptione digna, jussit ad suam laudem et legentium meliorationem novam fieri compilationem, prædicens eam fructum allaturam salutiferum, .. et addit Dominus: “Illa a te scripta adhuc coram superioribus et Ecclesiæ prælatis majoribus ostendentur.”
[6] [et famulam suam ipse docens, errores correxit.] XVIII. Si quando non plene expressit quæ Dominus jussit aut non debite pronuntiavit sicuti ipsam informavit, tunc fuit a Domino propter hoc reprehensa et aliquando sensibiliter plagata… Dum in ultimo anno vitæ suæ quadam vice pronuntiaret suo confessori, dixit ex sua simplicitate ex translanceatione Dominum Jesum in corpore doluisse, æstimans se sic a Domino intellexisse. Tunc quamvis C. statim diceret hoc esse dissonum nec veritati consonum, quia illud vulnus per lanceam illatum post Domini Jesu mortem esset factum; attamen citius quam illa verba a C. fuerant inchoata, ipsa fuit a Domino vulnerata, qui per lanceam circa ejus scapulam dexteram ingredientem, fecit fixuram eam amare affligentem et usque ad cor pertingentem… Cui tandem dixit Dominus: “Tu debes pro veritate scire, illud vulnus post mortem corpus meum suscepisse.” Ex quo patet, ne aliqua veritati diceret dissona, quam sit misericorditer præservata. — XIX. Dominus … ad suum C. sic dicere jussit: “Me sedente circa te et aliqua .. pronuntiante, non oportet te cogitare quod ego ex me conceperim illa quæ dico; sed Dominus meus dilectissimus est circa me, directe ponens verba in os meum, me instruendo et modum exprimendi tribuendo…” — XX… Dominus inquit: “Roga me ut si non placeat voluntati meæ te loqui de me, quod prohibeam te nec permittam te unicum de me loqui verbum. Sed si fuerit mihi beneplacens te loqui de bonitate mea, ut sæpe extunc tribuam tibi sapienter de bonitate mea loqui…” Quando retrahebantur timore ipsa vel illi, ne meliora negligerent, ne error accideret, aut ne aliquam vanam gloriam incurrerent, Dominus aliquando dixit: “Vos non potestis melius facere quam de me et bonitate mea loqui et scribere…” — XXI. Dominus sua gratia in scribendo eos ab errore custodivit, … et si aliquando ipsa in modico aliter dixit quam debuit, Dominus errorem correxit… — XXII. Alia vice ei dixit: “Tu non multa habes deducere ad lucem seu hominum scientiam ultra illa quæ tibi facio et revelo. Attamen cum tuo C. debes diligenter advertere quod illud a me tibi factum sic deducatur in publicum, ut ego ex hoc lauder et alii meliorentur…” — XXIV. Postremo quia bona varigena huic sponsæ a Domino facta erant valde magnifica, pretiosa et rara, ideo Dominus prædicens legentium in hoc libro fructum et utilitatem, mandavit ut revelata et facta studiose conscriberentur et ad bonum ordinem reducerentur, dicens: “C. P. magnam habeant diligentiam, ut bona a te scripta studiose præparent, pulchre ordinent et exornent: nam bona ibi scripta sunt ita bona, quod ad lucem hominum vix deducantur meliora.” His a Domino dictis, sponsæ apparuit quod de Domini voluntate esset efficaci, ut circa præfata jam Domini beneficia magna fieret præparationis diligentia, in colligendo ad invicem pertinentia, in distinguendo per libros et capitula, et in pulchre ordinando; etiamsi ob hoc multa temporalia essent exponenda, quatenus grato ordine et delectabili dispositione ad hominum notitiam perducantur. Et ut C. tali negotio liberius posset insistere laborioso, Dominus dixit eum ab omni occupatione exteriori absolvi debere, quia vellet sibi in tantum ad scribendum tribuere, quod satis ad scribendum haberet quamdiu vitam duceret in humanis.
[7] [Revelationes scribit confessarius,] Lib. I, cap. VII. Quomodo revelationum scriptura sit acta et a Domino approbata. Quia revelata ac beneficia sanctæ concessa sunt per testimonia credibilia ostensa a Domino emanasse, dignum fuit ut ipsa per scripta commendarentur memoriæ, et per eadem pro hominum ædificatione ad posteros derivarentur. Scriptum est enim: Quæcunque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. Hinc est, quod hoc opus scripturæ plenum labore et sollicitudine S. C. sunt aggressi annis vix duobus ante finem sanctæ vitæ. Hujus operis laboriositatem ostendunt temporis brevitas, materiarum scribendarum raritas ac multiplicitas, et scribæ tam ingenii quam virium exiguitas, prout Dominus in quadam dixerat revelatione. Hujus vero sollicitudo erat ut voluntatem Dei in scribendo perficerent, alia non negligerent, et singula sic agerent, ut scripta revelata ac beneficia occultarent usque ad tempus a Domino præfinitum.
[8] [summa difficultate et sollicitudine] Et hoc non erat facile nec observabile sine notabili sollicitudine; tum * quia ante ingressum sponsæ ad reclusorium non alibi quam in ecclesia sedentes eis scribere congruebat: non in domo, non in camera, nec in angulo ecclesiæ aliquo, ne sinistra opinio aut suspicio de eis oriretur, unde bonæ famæ odor inficeretur; hoc C. tam sollicite formidabat, quod sponsam * in angulo aut sede ecclesiæ existentem, vel in domo hospitii decumbentem, seu ex amore potius languentem, cum difficultate visitabat; sciebat spiritualium quidem hominum lubricam esse famam: [unde dum sponsa quadam vice magnifice a Domino beneficiata esset, ultima in ecclesia remaneret, denique pro dilacione patrie flevisset, et adhuc flendo ad hostiam sacram Eukaristie respiceret, que per cancellum sacrarii clare potuit videri, Dominus sibi dixit: “Dic ad C. tuum: Fili dilecte, noli timere, nec pudeat te coram quocunque ad me accedere, si in sede, angulo, lecto aut in quocunque fuero loco, Domino firmiter inherens, aut ejus eloquium suaviter audiens; sed gaudenter Domino regraciare pro sua inestimabili bonitate, quam michi tam gratuite dignatur communicare; cujus generosi muneris particeps esse valebis, si fueris sibi gratus. Et dum ab oculis tuis abiero, non erunt in magno numero homines te impedientes, quibus tam abunde graciam mihi impensam dignabitur impartiri;”] — tum quia ad scribendum tempus habebat modicum. Sponsa siquidem orationibus et contemplationibus, C. vero nunc confessionum auditionibus, nunc prædicationibus, nunc horis canonicis, nunc variis ac diversis occupabatur negotiis, quamquam uterque libenter voluntatem Domini implevisset; — [tum eciam quia, dum in aperto ad scribendum consederent, (quod C. primo ad folia cere quasi infra suppellicium faciebat, postea in papiro per calamum et atramentum, quando considerabat super vires suas esse singulis diebus idem bis scribere in illa multiplici, in qua erat, occupatione) aliqui pertransibant qui eos scribere considerassent, si non sollicite cavisset, ne considerarentur folia aut stilus, postea penne aut papirus; si enim hec a pertranseuntibus notata fuissent, eos scribere minime latuisset.]
[9] Quadam vice sponsa ex lapsu linguæ cuidam laico aliquid dixit, [ne id aliis innotescat. Animum addit Deus,] per quod ille intellexerit C. ab ejus ore aliquid scripsisse, quem tamen prudenter avertit ab ista æstimatione. Hoc dum C. percepisset, multumque turbatus et ipsam propter incuriam arguisset, Dominus ei dixit valde consolatorie: “Nolite timere; ego volo vos illæsos servare et peroptime custodire.” Alia vice, dum C. diligenter scripturæ insudasset et se aliquotiens multum fatigasset scribendo ad papirum de vespere, quod scripserat ad folia ceræ de die, dictum est ad sponsam in sermone Domini: “Dic ad C.: Ego non cito moriar; ideo noli te in tantum fatigare; timeo enim quod nimium lædas te.” Post hæc majora et plura prioribus revelavit Dominus, dicens: “Fortiter scribite, [nolite vacare,] nec necesse habet C. se exterioribus implicare; ego namque sibi ad scribendum satis dare volo, pariter ad legendum.” Sane propter occupationes C. supradictas et aliquas alias causas, quia multa fuerunt scribenda, etiam quod aliquando apertum locum non habebant ad scribendum, et aliquando loquentes cum sponsa eos in scribendo impediebant, et sic revelata aliquotiens fuerunt tarde scripta, post unam communiter hebdomadam a revelatione, interdum post duas, tres aut quatuor a revelatione.
[10] [qui B. Dorotheam dictantem adjuvat,] Et erat bene admirabile, quod sponsa valuit revelata tam varia distincte memoriter retinere. Quod boni singulis diebus intermediis, immo quod in omnibus dierum * illorum horis sibi erat revelatum a Domino et concessum, retinebat proprie *, prout [Dominus] eam docuit exprimere. Prorsus hoc non erat humanum, sed potius divinum. [Idcirco sepe jussa ad C. dicere: “Quando circa te sedeo aliqua referens de Domino meo, non oportet te cogitare, me illa relata ex me concepisse, seu ex meo hausisse intellectu; sed habeo Dominum meum in me, in os meum verba directe ponentem et per me pronunciantem, et sic ex ejus ore benedicto recipis, que de ore meo audis. Aliquociens te veniente ad scribendum, nichil scio quid protunc pronunciare debeo, et nisi me Dominus instrueret et verba in os meum poneret, nichil exprimere valerem. Dominus eciam meus sepe dixit ad me: Tibi est impossibile totum meum agere, quod in te habeo, exprimere, ymo eorum, que tibi revelo, minimam partem vix exprimas. Eciamsi multorum haberes linguas hominum, non posses effari totum bonum, quod tibi est impensum eciam per unum momentum; vincit siquidem in te meum agere tuum dicere multum late. Quidquid ergo scribitis aut dicitis de bonis tibi a me collatis, hoc est quasi spuma effluens de cordis tui affluencia, quam non valet ex nimia bonorum meorum plenitudine continere. Et licet sic balbuciendo loquaris de meis bonis, attamen loqui et scribere non cessetis, quamdiu vixeritis, et graciam huic agendo dedero. Non enim tu plus nec minus exprimere, aut ille plus aut minus scribere poterit, quam volo. Et tu debes ad P. dicere, cui C. scripta a te solet mittere: Fili dilecte, quantum et quale bonum est, quod frater tuus et ego consedentes scripsimus! Ego quidem ignoro quam magnum et nobile, quam preciosum et utile ipsum sit; unum scio, quod pro illo bono apprehendendo anima mea effecta est insaniens et avara, que propter aviditatem continue bonum melius apprehendendi *, non bene perpendit et ponderat prius scripta. Rursus cognosco a Domino intellectum meum illustrante, quod idcirco tibi mittitur a nobis laboriose conscriptum ex Domini jussione, ut consideres quam utile sit et fructuosum; in cordis libra ponderes quam nobile sit et preciosum, et nobiscum conferas quam desiderabile sit et quam bonum, ut elucescat nobis, quam magnifice ipsum debeamus Dominum propter hoc diligere, et quantam gratitudinem eidem ob hoc rependere et exhibere.”]
[11] [ejusque et confessarii laborem laudat.] Post hæc quadam die S. C. scripserunt cum magno labore et difficultate, sed non multum in quantitate, affligentes siquidem se, diu non invenientes verba apta ad exprimendum revelata protunc exaranda. Dominus de sua innata pietate de vespere dignatus est approbare, sic dicens sponsæ suæ: “Inter alia colloquia super mel et favum suavia, hoc erat hodie optimum et mihi valde acceptum, quod afflixistis vos mutuo per laborem vestrum. Tu enim bonitatem meam tibi gratuite impensam libenter bene expressisses, et C. tuus te interrogans ac verba apta quærens, te et se fatigans, illam libenter bene scripsisset sermone aperto atque plano. Per hunc modum vos affligentes melius operati estis, quam si sine afflictione multo * plura scripsissetis.” Et iterum post hoc adjecit Dominus, dicens: “Manus, quas C. circa revelationes descripsit, mihi serviunt, et legentibus iter salutis ostendunt. Qui ergo revelationes devote legens, partes earum digitis manuum demonstratas diligenter animadverterit, illi viam vitæ demonstrant sempiternæ, quam poterit cognoscere, et cum hoc meam omnipotentiam ac magnificam bonitatem.”
[12] [B. Dorothea adhuc vivens multis venerationi est.] Lib. VI, cap. XXIV. Inter alia dixit Dominus famulæ suæ: “Aliqui homines venerunt huc ad nundinas, gaudentes intime quod locum habitationis tuæ, scilicet reclusorium, potuerunt aspicere. Nunc per homines recte circa te agitur, sicut circa aliquam reginam quæ raro egreditur de castro suo, in monte eminenti locato; cui, dum egreditur, homines occurrunt libentius, et eam contemplantes avidius, quam si moraretur quotidie apud eos, æstimantes eam pulchriorem quam reginam aliquam circa se commorantem…” Pluribus accidit diebus aliquos homines utriusque sexus ad reclusorium aspicere cum devotione; quorum aliqui fleverunt, sponsæ compatientes, vel ideo quia se non ut illa totaliter dimiserunt Domino confidentes. Pro quibus fortiter flendo orare sponsam jussit Dominus, ut ipsi circa eam se meliorantes, omne malum dimitterent et perfecte Domino adhærerent. Et adjecit Dominus: “Etiam largiter flendo ora pro omnibus qui desiderant participari de tuis orationibus.”
[Annotata]
* miraculis R.
* benefico R.
* divina
* infirmata R.
* omnia R.
* longæva R.
* et corporis R.
* Veræ R.
* quod fuit loco q. s R
* locupletione R.
* deliciarum R.
* dimanata? R.
* existente R.
* * tunc R.
* sic R.
* nobilis R.
* sacrum R.
* forma R.
* in R.
* Unde R.
* contemptum R.
* quia R.
* sic R.
* persona codd.
* tamen R.
* sibi R.
* diebus R.
* prope R.
* apprehendi in edit.
* multa R.
SEPTILILIUM VENERABILIS DOMINÆ DOROTHEÆ.
Oratio seu meditatio, in septem particulas distincta, cum attentione facienda pro caritate divina salubriter et continue habenda.
Incipit prologus, qui, licet communiter omnibus venerabilis dominæ Dorotheæ libris posset præmitti, specialiter tamen debet ultimis VII tractatibus unum librum constituentibus anteponi, qui appellatur Septililium. Scriptor gestorum venerabilis dominæ Dorotheæ non valuit convenienter se, ne scriberet hunc librum et libros alios, excusare: capit. 1 prologi.
Quod caritas habeat gradus et sit habitus infusus: cap. 2 prologi.
Ostenditur scribentis intentio, libri ordo et nominis impositio: cap. 3.
Sequitur TABULA Septililii secundum ordinem alphabeti.
[TRACTATUS I. De caritate.]
Cap. 1. * De triginta sex caritatum gradibus et eorumdem graduum combinationibus.
2. Hic aliquorum jam dictorum ratio assignatur et quædam caritati communia recitantur.
3. De caritate impretiabili.
4. De forti caritate.
5. De caritate ferventer ardente.
6. De caritate bulliente.
7. De caritate desiderativa et ejus triplici differentia.
8. Qualia desideria ex caritate alte desiderativa sint orta.
9. De caritate violenta seu violentante.
10. De caritate vulnerante.
11. De lanceatione et vulnerum dulcore.
12. De caritatibus inquietante, impatiente et insaniente.
13. De caritate dulci.
14. De caritate avara.
15. De caritate insatiabili.
16. De caritate languente.
17. De spirituali ebrietate, in qua Dominus sponsam, ut exprimeret ejus bonitatem conservare.
18. De duplici poculo inebriativo et caritate inebriante, et duplici ebrietate.
19. Qualiter sponsa per dulcis poculi potationem assiduam perducta est ad ebrietatem contentativam.
20. Qualiter per poculum forte Dominus inebriat animam non contentative.
21. De multis effectibus ebrietatem spiritualem sequentibus.
22. Ex caritate inebriante oriuntur caritates duæ, scilicet locupletans et exhilarans.
23. De ebrietate spirituali et sobria hic ponuntur aliqua testimonia.
24. De caritate scatente.
25. De uteri magnitudine, quæ causabatur ex scatente caritate.
26. Ostenditur qualis debeat esse persona, ut sit ad spirituale matrimonium idonea.
27. Revelantur novem modi spiritualiter pariendi.
28. Ostenditur quid sit hoc, quando homo Dominum spiritualiter parit.
29. Quæ et quot requiruntur, ut spiritualis Domini generatio perficiatur.
30. Dominus ostendit quomodo se ipsum in anima parit.
31. Qualiter filios suos spirituales fideliter educare debuit et sollicite custodivit.
32. De caritate supereffluente, quæ multas alias continet.
33. De caritate sapiente.
34. De caritate immensa seu excellenter magna et perfecta.
Cap. 35. De caritate ultima, quæ dicitur cordis effractiva.
Explicit tractatus de caritate.
TRACTATUS II. De Spiritus Sancti missione.
Cap. 1. Quare Spiritus Sanctus tam sæpe huic sponsæ fuerit missus, et quid sit Spiritus Sancti invisibilis missio.
2. Qualiter quis debet esse dispositus, ut ei frequenter mittatur Spiritus Sanctus.
3. Hic ponuntur VII modi quibus manifestatur missio seu præsentia Spiritus Sancti.
4. Qualiter præmissi VII modi sponsæ fuerunt revelati.
5. De variis Spiritus Sancti effectibus. Primo capiatur dies in qua sponsæ Spiritus Sanctus decies fuit missus.
6. Dies in qua novies.
7. Dies in qua octies est ei missus Spiritus Sanctus.
8. Dies in qua septies Spiritus Sanctus.
9. Dies in qua sexies.
10. Dies in qua quinquies.
11. Dies in qua quater.
12. Dies in qua ter.
13. Recapitulatio de missionibus Spiritus Sancti et excusatio de narratione ulteriori.
14. Ex illustratione Spiritus Sancti limpida cognovit varia et occulta.
15. Quare peccata hominum debuit cognoscere ob amorem Domini et notitiam, ejus offensam sollicitius cavere.
TRACTATUS III. De venerando Eucharistiæ sacramento,
Cap. 1. qui merito continuatur ad tractatum de Spiritu Sancto.
2. Quod sponsa intensum habuit desiderium tam ad accipiendum quam ad videndum Eucharistiæ sacramentum.
3. Intensione desiderii ad sacramentum habiti oriebantur in sponsa esuries et sitis spiritus ac plures alii effectus.
4. Pretiosum Domini est donum ad venerabile Eucharistiæ sacramentum
intensum habere desiderium; quod quanto plus fuerit intensum, tanto
magis est Domino acceptum.
5. Intensum requiritur desiderium in volente multotiens in anno accipere sacramentum Eucharistiæ.
6. Indispositi aut indigne accedentes bona negligunt et mala incurrunt.
7. De convivio animæ interno; quid sit osculum et amplexus; trium
personarum una est operatio; quid sit vitulus saginatus et occisus; quid
sit blanditio.
8. Exponitur qualiter vita æterna sponsæ dicebatur aperta, et plura alia dicta.
Cap. 9. Hic plures alii exponuntur termini.
10. Quod sponsa pluries instigata sit per Dominum, ut acciperet sacramentum.
11. Hic ponuntur aliqua verba, quæ anima sponsæ clamavit altisone in sacramenti susceptione.
12. De triginta septem simplicibus sentimentis in sacramento Eucharistiæ perceptis.
13. De sentimentis Eucharistiæ complexis.
14 – 26. Secundus veniendi modus complexus, Tertius etc., usque ad Quartus decimus modus veniendi complexus.
27. De gratiarum actione et de aliquibus verbis in anima sponsæ ortis, consummata Christi et animæ unione.
Explicit tractatus III de sacramento Eucharistiæ.
TRACTATUS IV. De contemplatione.
Cap. 1. Quod venerabilis domina Dorothea fuerit ad vitam contemplativam per Dei gratiam debite præparata.
2. Ostenditur per qualia signa homo cognoscitur in vita existere contemplativa.
3. Homo contemplativus debet habere quasi omnes caritatis gradus.
4. Quod homo contemplativus debet habere VII dona Spiritus Sancti.
5. Homo contemplativus debet esse dives in spiritualibus, ab omni
exteriore occupatione et cura absolutus, et ad moriendum paratus.
6. Quod vita contemplativa sit actionibus plena.
7. Quod homo contemplativus debeat esse spiritualiter fructuosus.
Explicit tractatus IV de vita contemplativa.
TRACTATUS V. De raptu.
Cap. 1. Ostenditur quid sit raptus; descriptio et qualiter fiat spiritus ab anima divisio.
2. De his quæ sponsæ raptum præcedebant.
3. Qualia fuerunt sponsæ raptum concomitantia.
4. Qualia fuerunt sponsæ raptum sequentia.
Explicit tractatus de raptu.
TRACTATUS VI. De perfectione vitæ christianæ.
Cap. 1. Perfectio vitæ christianæ consistit in caritatis perfectione.
2. Dantur septem doctrinæ, per quas homo dirigitur ad perfectionem vitæ instrumentaliter et dispositive.
3. Per tres sorores dispariter confidentes confidenter ostenditur quod confidentia magna ad Dominum sit habenda.
Cap. 4. De tribus quæ perfectionem impediunt, et aliquibus bonis quæ in perfectione sunt.
5. De septem quæ perfectionem signant et sequuntur.
6. Quod multi religiosi deficiant in profectu et perfectione singulari.
7. Doctrina perutilis datur religiosis de supererogatione sui ordinis.
8. De quatuor generibus hominum, quorum quartum est perfectorum.
9. De quatuor statibus hominum, quorum quartus est perfectorum.
10. De sacerdotum imperfectione et fructu modico in verbi Dei prædicatione.
11. Dominus ostendit multotiens sponsæ sacerdotum incontinentiam et multiplicem culpam.
TRACTATUS VII. De confessione.
Cap. 1. Vivax sponsæ anima cum dolore suorum sensit vulnera peccatorum.
2. Confessionis debitæ circumstantiæ fuerunt in confessione sponsæ.
3. Hic dantur aliquæ conjecturæ, ex quibus cognoscitur vere aliquis pœnitere.
4. Qualiter in confessione circa pœnitentes se debeant exhibere.
5. De redargutione confessoris et mulieris filium opprimentis.
6. Quod sponsa a Domino sit tam instructa quam jussa confiteri sua propria peccata.
Sequuntur in Codice Vindobonensi B. Dorotheæ Confessiones in … theutonico relictæ: quarum inscriptiones latine expressimus.
Cap. 7. De quinque sensibus.
8. De septem peccatis mortalibus.
9. De novem peccatis alienis.
10. De decem mandatis.
11. De sex operibus misericordiæ.
12. De liberis secundum naturam.
13. De spirituali nativitate.
14. De septem sacramentis.
15. De septem donis Spiritus Sancti.
16. Quadam vice subduxit se Dominus Jesus Christus beatæ Dorotheæ, … et huic perfectio defuit, et hoc jussit eam Dominus confiteri.
17. De octo beatitudinibus.
18. De tribus virtutibus theologalibus.
19. De quatuor virtutibus cardinalibus.
20. Conclusio finalis.
21. De Passione Domini docuit eam Deus confiteri.
22. De Passione Christi.
23. Dominus Jesu Christus beatam feminam Dorotheam in tantum illuminavit, ut sæpe viderit omnia peccata a se admissa, etc.
24. De impugnatione maligni spiritus.
25. De oratione dominica docuit eam Dominus confiteri.
26. De fide docuit eam Dominus ita confiteri.
27. De carne et de anima, quod illa non bene educavit.
28. De voluntate, desiderio et intentione.
In sequentibus Septililii locis, quæ e codice Vindobonensi (V) edimus, nonnulla secundum cod. Dantiscensem (D) mutata aut addita fuerunt.
Prolog., cap. I… Quamvis in materia caritatis detractio, quæ non est amoris, sed odii, nullum jure locum habeat, utpote eidem contraria et repugnans, et ego nihilominus satis verear contra me et dicenda æmulationum judicia et contradictiones insurgere, non tamen ob hoc possum a tam delectabilis materiæ conceptu et sic injuncto opere resilire… Et cum multi modi sint scripta et dicta impugnandi, duo pro præsenti mihi sunt magis suspecti: unus si impugnetur historia rei gestæ, ut videlicet dicatur non esse veritate subnixa; alius est de soliditate materiæ, ut videlicet dicatur quod hæc materia non sit sacræ Scripturæ consona vel ratione fulcita… Quoad primum … quia certus sum quodammodo, præter tres personas neminem de hac materia caritatis, Spiritus Sancti missionis, Eucharistiæ, raptus et vulnerationis, quidquam scire a venerabili domina Dorothea, sine speciali * divina revelatione vel alicujus dictarum personarum relatione, saltem originaliter, ideo credo … quod præter prædictas tres personas, assertive mihi contradicere volens, in asserendo incertum, ne * falsum dicam, ponit se sine omni necessitate in mendacii periculum.
[2] [Cujus narratio fidelis jure vocatur septililium.] Prol., cap. III. Ostenditur scribentis intentio, libri ordo et nominis impositio. Denique de aliquibus caritatis gradibus infrascriptis plus est expressum per Dominum Deum et sponsam ejus quam de certis aliis, et de aliquibus vix nomen et aliqua ejus declaratio. Ideo nemo miretur, si de uno multum et de alio parum fuerit dictum. Et si de aliquo graduum etiam quocumque aliquid posuero ultra dicta Domini Dei vel ejus sponsæ, quod ex aliis dictis aut gestis a sponsa vel ex Scripturis vel ratione mihi videbitur pertinens esse, nemo credat quod velim asserere sic esse factum; quia tam mirabiliter operatus est Dominus et cum hac sponsa sua, quod ultra expressa per Dominum et sponsam ejus non audeo, nec volo, neque debeo me intromittere de definiendis modis operum divinorum. Sed quando aliqua talium dixero, intelligo et ab aliis intelligi desidero, sic salva veritate fieri potuisse. Hoc facio, non ut de aliquorum dicendorum veritate diffidem, sed solum, ut prætactum est, ad obstruendum ora eorum qui forte hæc facta vel dicta tanquam rationi vel Scripturæ sacræ minus consona reprehendere conarentur, nec non ut devotioni piarum mentium, quæ ædificari voluerint, ad meditandum copiosior materia, securitas et fiducia tribuatur. Postremo est sciendum, quod septem tractatus hic secundum suum ordinem collocati, quorum primus est de caritate, secundus de Spiritus Sancti missione, tertius de sentimentis Eucharistiæ, quartus de contemplatione, quintus de raptu seu animæ supra se elevatione, sextus de vitæ christianæ perfectione, septimus de confessione, unum constituunt librum, quem nomino Septililium, quia in eo exprimuntur septem gratiæ valde odoriferæ et venustæ venerabili dominæ Dorotheæ eminenter concessæ, quæ per lilii triplicem virtutem interiorem et quadruplicem dispositionem * exteriorem convenienter designantur. Lilium siquidem interius triplicem habet virtutem, videlicet duritiæ splenis mollificativam, mæroris repressivam et doloris mitigativam *; exterius autem habet hastile rectissimum, colorem speciosissimum, florem pulcherrimum et odorem gratissimum. Sic Septililium, præsens opusculum, cordis duritiam mollificat per caritatem, de qua agitur in primo tractatu; mentis mærorem reprimit per Spiritus Sancti consolationem, de qua agitur in secundo; animæ dolorem mitigat per Eucharistiæ sumptionem, de qua agitur in tertio; rectissimum spiritui præbet ascensum per contemplationem, de qua agitur in quarto; voltui dat colorem speciosissimum post animæ raptum et de lucis regione ad se reversionem, de qua agitur in quinto; conscientiam exornans florere * facit pulcherrime per vitæ humanæ perfectionem, de qua agitur in sexto; et animæ gratissimum causat odorem, conservans ejus puritatem per frequentem etiam minutorum peccaminum confessionem, de qua agitur in septimo tractatu. Qui ideo ultimo loco ponitur, quia per integram et nudam omnium peccatorum confessionem, quotidie vel quasi quotidie cum magna diligentia ex ingenti caritate factam, puritas conscientiæ ac perfectio vitæ christianæ acquiritur et conservatur.
[3] [B. Dorothea vulneratur a Christo,] Tract. I, cap. X. De caritate vulnerante. Vulnerans caritas animam hujus sponsæ et cor vulneravit per multos annos vehementer et varigene, nunc spiculis, nunc majoribus sagittis, nunc lanceis valde magnis. Spiculum in proposito est parvum telum ad modum spicæ seu lanceæ parvæ; sagitta, licet sit nomen commune, hic tamen est accipiendum pro jaculo seu pro missili telo, quod ab ante est acutum et postea procedit ex utroque latere in latum; quod cum infixum fuerit, non nisi cum læsione magna aut ruptura extrahi poterit; lancea est longa hasta. Et horum trium nomina vulgaria sunt pfeyel, stroel und sper. Sane affectus ejus, his amoris instrumentis transverberatus, intra se non valuit cohibere nec abscondere suos æstus; sed vulnus latens in publicum prodiit per varios effectus in ea exterius ostensos. Hi fuere anxietas spiritus, largi sudores et fletus, magni singultus et profundi gemitus, alta et longa ab immo trahentes suspiria. Ex vulneratione quippe offendebatur aliquando ita valide, quod sui cordis nec virium suarum habuit posse. Hinc aliquando, quando stetit et vulnerabatur, oportuit eam mox residere; aliquando vulnerata ambulare valuit, sed cum magna difficultate et cordis offensione (hanc totiens sensit, quotiens unum pedem ante alium locavit); aliquando vix se movere potuit, quando in eodem loco sedit aut jacuit; aliquando cordi vulnerato succurrere volens, brachiis et genibus suis præcordia compressit; aliquando orare ore tenus non valuit et vix anhelitum attraxit; aliquando vertigo caput ejus tetigit, quotiens Dominus novum amoris spiculum immisit (et hoc per quatuor horas aliquando duravit); aliquando ex jaculi immissione vehementer afflicta in corde et aliquando in alia corporis parte, ut in scapula, brachio, cerebro aut capite, se velociter sursum movit; aliquando ad locum doloris manum impetuose misit, tentans, si in tali parte propter vehementiam doloris esset vulnus corporale; aliquando ex nimio vulnerum dolore non potuit manum suam circa corpus suum sustinere, sed oportuit eam velocius deponere; aliquando in carnem ejus varia tam magna quam longa spicula sunt immissa, quæ quamvis fuerant spiritualia, attamen erant corporaliter afflictiva, pungentes tam amare, quod compressit se et incurvavit præ dolore; aliquando ex interiorum vulneratione valida facta fuit in facie sua pallida atque glauca. Præmissa et consimilia ab extra * apparentia patefecerunt ejus amoris vulnera interiora. Rursus ab intra efficaciores vulnerationis ipsa sensit effectus. Nam sensibiliter percepit cor suum nunc uno amoris spiculo vel sagitta, nunc duobus, tribus, quatuor vel pluribus vulnerari, nunc sagittis sese intersecantibus, nunc impetuose se impellentibus undique repleri: sagitta quippe sagittam impellebat, ut profundius intraret. Ex talibus siquidem sagittarum immissionibus cor ejus quasi conclavatum sensit validius, quandoque ad dorsum, quandoque ad costas et aliquando ad pectus. Aliquando graviter vulnerata, dum alta traxit suspiria, fuit ita amare afflicta, ac si cuspis scindens de corde exiret per emissum suspirium et regrederetur per aerem inspiratum. In his aliquando cor doluit valide, omnes vires ejus fuerunt tensæ, cor scissum * et ipsi morti quandoque sibi videbatur appropinquare. Afflictiones jam scriptæ interius et exterius variabantur secundum majus et minus pro diversis temporibus, in quibus singulis erat aliquid gaudii et consolationis. Licet enim diu teneretur a Domino in corporis aut spiritus afflictione, hoc tamen nusquam fuit sine notabili consolatione; unde scriptum est Psalm. 33 (34), 19: Prope est Dominus iis qui tribulato sunt corde.
[4] [quem vicissim vulnerat.] Amplius in hujusmodi animæ vulnerationibus valde æstuans solebat habere desiderium, nunc ad vitam æternam, nunc ad sacramentum, et præcipue ad Dominum, animæ medicum, sicut homo corporaliter vulneratus ferventer desiderat medicum sua scientem curare vulnera… Item in hujusmodi animæ transsagittationibus cor sæpe dilatabatur et majorabatur; tunc superius dulcedo effluxit, et inferius per loca sagittarum cor penetrantium etiam dulcedo distillavit. Ex talibus scilicet effluentia et stillantia dulcedinis in corpus, aliquando ipsum replebatur totum dulcedine, aliquando dumtaxat semiplene, aliquando distillatio dulcedinis fiebat solummodo per loca sagittarum inferius cor penetrantium. Porro quando talem sensit exire dulcedinem, tunc lacrimas per oculos effudit dulces… Postremo est sciendum, quod hæc sponsa caritate sua et per desideria ferventia et acuta, in altum ascendentia, etiam sponsum Jhesum vulneravit; et hæc tanquam spicula subtilia et fortiter penetrativa in ipsum direxit. Qui aliquotiens ei dixit, postquam eam quasi letaliter vulneravit: “Sagittasti tu me, et ego tetigi te, et iterum tu in me tuam dirige sagittam; ego enim libenter suscipiam, et ego totiens mittam in te sagittam, quod te adhuc tangam.” Post hoc cor ejus pluries est repletum sagittis delectabilibus sese suaviter moventibus et aliquando etiam amare ipsum affligentibus. Nempe hic modus vulnerationis, qua sponsus a sponsa vulneratur, est consonus Scripturæ, quæ dicit Cant. I: Filii matris meæ pugnaverunt contra me; et iterum Cant. IIII: Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa, in uno oculorum tuorum. Quod exponens beatus Bernhardus, super Cantica, dicit: Anima devota duos habet oculos, unum cognitionis, alterum amoris; Deus ab utroque videtur, sed dextro oculo videtur et * vulneratur; quia ubi intellectus caligat, amor penetrat, et ubi intellectus repellitur, amor admittitur; quia plus sapere quam oportet prohibemur, sed amare plus quam possumus præcipimur.
[5] [Hominum peccata deflet.] Tract. II, cap. XV. Quare peccata hominum debuit cognoscere ob amorem Domini et notitiam, ejus offensam * sollicitius cavere. Rursus multotiens illuminata, oportuit eam in spiritu per varias provincias et regna ac loca multum distantia percurrere, et peccata visa deplangere. Etiam sæpe Dominus ostendit ei in mundo statum et vitam magnatorum peccatis plenum, reprobans in dignitatibus indigne viventes. Sic ostendit ei sæpe quam male stat inter sacerdotes et laicos et tota christianitate. In quibus singulis varigena vidit mala. Erant enim ei illuminatione divina illorum corda sibi transparentia, cognoscens in eis quid diligendum, et quid detestandum, et quid deplangendum. Hinc oportuit eam sæpe diu largiter flere, mundum percurrere et suis lacrimis aspergere, orareque Dominum ut tollat omnem mundi defectum. Porro … hæc cœlestibus et puris orationibus libenter fuisset intenta, et nihilominus mundi et hominum mala sibi ad notitiam distinctius fuerant perducta …
[Annotata]
* in cod. cap. 1, cap. 2, etc., scriptum est post titulum.
* cod. forte spirituali
* ut V.
* om. V. add. ex D.
* et d. m. om V. add. ex D.
* florem D.
* dextra V, D.
* scissure V, D.
* v. e. om. V. add. ex. D.
* offensivam D.
APPARITIONES VENERABILIS DOMINÆ DOROTHEÆ.
Cap. 1. Qualiter Domina Dorothea sit disposita, quando revelatio de
Annuntiatione dominica sibi fuit facta in penultimo vitæ suæ anno.
2. Domus Virginis in Nazareth.
3. Qualiter Virgo Maria fuerit disposita quando fuit ab angelo salutata.
4. De Virginis Mariæ post conceptionem dispositione ac ejus dignitate.
5. Quæ sponsæ aliquando prius ostensa sunt, nunc distinctius explanata.
6. Quomodo sponsa beneficiata sit in die Virginis Mariæ Annuntiationis dominicæ.
7. Revelatio alia anno ultimo sponsæ facta dum vitam ageret in humanis.
8. Sponsa ad festum Nativitatis Domini se præparans sollicite, multos
vidit ad hoc festum sæculariter, sed nullum se perfecte spiritualiter
præparare.
9. Per visiones Domini Annuntiationis sponsæ desideria sunt plus accensa, ut se præparet ad festa Nativitatis
Domini futura.
10. Dominus ostendit se sponsæ venturum magnifice, ipsam profunde humilians ac pro hoc festo melius disponens.
11. Dominus sui adventus magnitudinem ostendit se * per specialem visionem magnificam.
12. Jesus puer delicatissimus est ei in visione ostensus, qui natus
illico fecit miracula et huic blandire per verba valde pulchra *.
13. De Domini beneficentia sponsæ in vigilia Nativitatis dominicæ anno penultimo communicata.
Cap. 14. De visione quam habuit in nocte.
15. In quanta fuerit jubilatione per diem Nativitatis dominicæ anno supradicto.
16. De beneficio et blanditione Virginis Mariæ in vigilia Nativitatis dominicæ ultimo anno sponsæ.
17. Qualiter anno ultimo in nocte vidit sponsum solemniter advenire.
18. De ejus in eadem nocte esurie pro sacramento Eucharistiæ.
19. De Jesu ludo et matris cum filio in puerperio delectabiliter jocundo.
20. In anno sponsæ penultimo in raptu habuit puerum pulcherrimum,
gustavit cibum pretiosum, ex amoris ardore effudit sudorem largum,
jubilum habens ineffabiliter magnum.
21. De novi anni datione, pueri circumcisione et lactatione.
22. Qualiter puer Jesus fuerat balneatus, qualiter pannis involutus et qualiter ligatus.
23. Qua de causa Christi infantia sit sponsæ multipliciter ostensa, et Maria suum promittit filium apportare desiderantibus involutum.
24. Qualiter in profesto Epiphaniæ se debuit præparare et quam avide Dominum quærere cum desiderio et labore.
25. Regum magnitudo, perseverentia, sponsæ cum Domino confluentia et Jesu apparitio in varia statura.
26. Sponsa ex limpida illustratione se vidit pervie, vultus filii Jesu
et matris splendidos, Dominum et reges prædivites et præpotentes.
27. De Jesu pulcherrima effigie, varia apparitione, et de sponsæ imperfectione in septigena virtute.
28. (Deest in cod. inscriptio hujus cap., quo memorantur beneficia impetrata infra octavas Epiphaniæ.)
29. Mater Virgo frequenter sponsæ apparens, hos pie suscepit quos sibi illa recommendavit.
30. Sponsa in magna exstitit afflictione, tum quia non valuit contentative se ad festum Purificationis * disponere, tum quia etiam timuit recessum Virginis Mariæ sibi breviter imminere.
31. Quod larga lacrimarum effusio sit spirituale balneum ac bona dispositio ad festum.
32. * De adventu clandestino Mariæ cum filio ac sponsæ magnifica ditatione.
33. * Mater Dei taliter apparuit, qualiter cum filium suum dilectissimum ad templum portavit.
34. Dominus objiciens sponsæ aliqua in carnisprivio facta, magna contulit ei beneficia.
35. Ut sponsa et alii orarent ne mala fierent, sibi ostendit peccata horribilia quæ homines facere proponebant.
36. Aliqui propter levitates carnisprivii ab ingressu cœli sunt repulsi.
37. In penultimo ejus carnisprivio, ne mala quæ fiebant videret, frustra oculos obtexerat.
Cap. 38. Dominus rogari desiderat pro peccantibus ne pereant.
39. De magnifico beneficio sponsæ feria tertia facto.
40. De ultimo sponsæ carnisprivio.
41. In hac feria carnisprivii tertia excellentius quam in aliqua carnisprivii feria est beneficiata.
42. Qualiter in quadragesimali tempore Dominus visus est peccatorem ad pœnitentiam invitare.
43. Qualiter anima sit educanda et Domino præparanda.
44. In die Palmarum propter bonorum spiritualium carentiam sponsa habuit tristitiam.
45. De quadam corporis et animæ vulneratione, ejus actu pariter et fructu.
46. Quod Passio Domini per multos dies debet plorari et qualia quis per hanc hebdomadem meditari debet.
47. Quod Christus peccatis venditur.
48. Domini opera in cœna facta sunt memoriæ commendanda.
49. Sponsa non valuit præ gaudio compati Domino, licet ipsum vidit in multiplici martyrio.
50. Quod languit ex caritate.
51. Viscerose doluit quod compassive flere non valuit.
52. (Deest in codice.)
53. De sponsæ magna in Parasceve compassione, sacramenti visione et propria cruce.
54. Quod cor * Christi amabilissimum a lancea non fuit vulneratum.
55. Dominus Jesus voluit quod compassionis memoria esset sponsæ jugiter impressa.
56. Tres obsecrationes illæ in memoriam dominicæ Passionis sunt dicendæ.
57. In vigilia Paschæ et ante, sponsæ resurrectionis beneficia sunt concessa, et semel hora resurrectionis amissa.
58. De festo Paschæ.
59. De beneficio excellenter magno sibi in festo Paschæ ultimo concesso.
60. De lusus * pueri sublevatione, gravi onere et spirituali vulneratione.
61. Quod sanctæ crucis imaginum multitudo circa eam se compresserat, et quod Dominus ei omnia dimiserit peccata.
62. Christus ostendens sponsæ Passionis suæ arma, dixit illa * magna veneratione digna.
63. Qualiter in festo Ascensionis fuerit gaudio repleta et a Domino reprehensa. Reprehensio.
64. In anno vero penultimo, in hujus festi vigilia, Dominus exhibuit se sponsæ huic multum amice in cœna.
65. In die Ascensionis sponsa vidit qualiter mater Domini cum discipulis
disposita fuerit, quando Dominus cœlos ascendit. Dominus etiam sponsæ
revelavit quid discipuli post ascensionem ad matrem Domini dixerunt, et
quid discipuli per novem dies sequentes mutuo locuti sint.
Cap. 66. Ostensa sunt sponsæ Christi Passio, mala quæ tunc fiebant in mundo, clamor animarum in purgatorio et gaudia in cœlo.
67. De vigilia Ascensionis ultima.
68. De ultimo Ascensionis dominicæ festo.
69. De triplici nuntiorum pro Spiritu Sancto differentia, et de præparatione ad Spiritum Sanctum necessaria.
70. Qualia in vigilia Penthecostes contulit ei dona.
71. In festo Penthecostes penultimo in melius mirabiliter est mutata, pro modico est arguta, et multipliciter consolata.
72. In vigilia Penthecostes ultima varias in se habuit actiones.
73. Quam mirifice in festo * Penthecostes ultimo fuerit consolata.
74. Qualiter secunda feria ditata fuerit, quia spiritualiter lanceata.
75. Qualiter feria tertia intensa habuit desideria, a Domino sursum tracta et graviter afflicta.
76. De Trinitate sanctissima nulla specialia exprimere est permissa.
77. In festo Trinitatis et ejus vigilia magna Dei beneficia sponsæ pluries hic breviter sunt perstricta.
78. De duobus festis Corporis Christi ultimis bona dumtaxat aliqua hic scripta sunt.
79. De Transfigurationis dominicæ profesto, sponsæ vulnere et gaudio.
80. In festo Transfigurationis Domini beneficium consolationis ineffabiliter magnificum est ei divinitus concessum.
81. Sponsa admonetur ut se disponat * pro festo Assumptionis Mariæ.
82. In vigilia Assumptionis Dominus revelavit sponsæ arcana et arguit confessorem.
83. In ultima Assumptionis vigilia ex amore languebat, et ipsam Dominus magnifice lætificabat.
84. Hic narrantur aliqua summatim prius non audita.
85. Qualiter in præparatione ad festa a Domino est adjuta.
86. De festo Nativitatis præcelsæ Dei genitricis.
87. In festo Nativitatis Mariæ Virginis, Dei genitricis, septies fuit ei missus Spiritus Sanctus.
88. In die Nativitatis Mariæ Virginis septies misit ei Spiritum Sanctum,
maximum fecit in anima ejus convivium et ostendit victoriæ meritum.
89. In sua quasi * infra octavam fecerat ei Dominus, et quod una die novies fuerat ei Spiritus Sanctus missus.
90. In die Præsentationis Mariæ Virginis vidit duci virginem beatissimam in templum, et sponsi sui ad se magnificum adventum.
91. Qualiter per confessionem Domino factam ad Conceptionis almæ
Virginis festivitatem fuerat præparata, quam ferventer in die festo
incensa et quam mirifice consolata.
Cap. 92. Ostenditur quod omnibus festum Conceptionis dignissimæ Virginis celebrantibus Dominus sit beneficus.
93. Mater Domini sponsæ preces libenter exaudivit, et se totaliter amicativam fore pollicita ei fuit.
94. De intenso ad sacramentum desiderio in Dedicatione ecclesiæ habito.
95. Qualiter duo presbyteri fuerunt a terra per angelos elevati.
96. In festo Dedicationis ecclesiæ octies misit ei Spiritum Sanctum et nundinarum tribuit jocale.
97. Enumerantur aliqua sponsæ communiter concessa per singula festa.
98. De festo S. Nicolai.
99. De festo S. Luciæ virginis.
100. Summatim de festis sanctorum Thomæ et Stephani protomartyris.
101. De S. Joannis evangelistæ festo et permagnifico convivio.
102. In festo Innocentium ipsa cognovit specialiter peccata aliquorum.
103. De festo conversionis S. Pauli, in quo est impedita secreta cœli ad enarrandum contemplari.
104. Quid sit ei datum agere in festo S. virginis Dorotheæ. Item de eodem festo S. Dorotheæ virginis *.
105. De S. Valentino.
106. A S. Mathia fuit consolata, et in ejus festo modo delectabili vulnerata.
107. De S. Joannis puritate et singultuoso fletu quinque horis continuatis.
108. In festo decem millium martyrum Dominus eam docuit variis suffragium impendere orationis.
109. In festo divisionis sanctorum apostolorum septies misit ei Spiritum Sanctum.
110. De beata Maria Magdalena, quod non fuit meretrix publica.
111. In festo S. Mariæ Magdalenæ Dominus sponsæ quinquies misit Spiritum
Sanctum, et lacrimas Mariæ Magdalenæ largiter concessit.
112. De festo S. Jacobi, ejus apostoli electi.
113. In festo S. Bartholomæi est ei a Domino dictum quod nunquam habuit diem, etiam unicum, corporaliter solatiosum.
114. In festo S. Augustini doctoris eximii frequenter largiora accepit Dei dona.
115. Domini servitium habeat consortium angelorum.
116. In festo S. Michaelis archangeli magnifica erat sponsæ tam apparitio quam consolatio.
117. S. Franciscus cum Christi stigmatibus est sponsæ ostensus.
118. De S. Luca evangelista.
119. In festo undecim millium virginum intensum habuit desiderium ut pateretur martyrium.
120. De sanctis Simone et Juda apostolis.
121. In festo Sanctorum Omnium videns eorum gaudium, ut cum eis esset desiderium habuit magnum.
Cap. 122. Ostendit se
fuisse sollicitam procurare animarum suffragia. Hoc autem officium,
licet sit fructuosum, attamen hominum est paucorum.
123. Qualibus actionibus ejus animarum zelus fuerit promotus.
124. Aliquarum visio animarum jam feliciter beatarum.
125. Quomodo quædam anima, heu! damnata, sponsæ est ostensa.
126. Prædictæ animæ cruciatio G. est pluries renovata, ut ejus sit damnatio magis certa.
127. De S. Martino, in cujus festo in multis instructa est a Domino.
128. Per S. Elisabeth festum Dominus huic sponsæ magnum fecit solatium, ostendens ei pluries seipsum.
129. De festo S. Catherinæ, et sponsæ amore.
130. De sponsæ in cubiculum introductione, admirabili beneficentia et consolatione in festo ultimo sanctæ virginis Catherinæ.
[B. Dorothea videt S. Brigittam.] Cap. LXXX. In festo transfigurationis Domini beneficium consolationis ineffabiliter magnificum est ei divinitus concessum. Hora post mediam noctem quarta, dum ad se rediit, Dominus ei Spiritum Sanctum cum caritate infatigabili misit. Ex hoc cor ejus, quod adhuc erat vulneratum, est sanatum et gaudio repletum, ipsaque exhilarata spiritu expedite oravit; blandiebatur, supplicavit, et tempus longum ei breve apparuit. Quæ dum circa finem orationum suarum sollicita esset, quid orationibus completis agere deberet, Dominus misit ei Spiritum Sanctum cum caritate ferventer ardente. Ex hoc sancta spiritu inflammata flevit largiflue; repleta gaudio et dulcedine, illuminata limpide vidit Dominum sibi apparentem amicative, prout egerat die præcedenti, cum corde suo et latere aperto. Qui ait illi: “Ab occasu solis hesternæ diei tibi ter Spiritum Sanctum misi, ad te vulnerandum ac incendendum, ut amoris sagittas contra in me transsagittares. Sane ego ita libenter suscipio, quod tu transmittas sagittas in me tuas, sicuti libenter suscipis, quod ego transsagitto in te meas *. Ego enim propter hoc ostendi latus meum tibi apertum et cor meum patulum, ut de cætero tibi de facili sit notum ubi possis cor meum invenire et amoris cuspidibus vulnerare. Nunc sagitta amoris sagittas in me, trahens me et rapiens ad te; hoc enim ita libenter suscipio, quod me trahas et rapias, sicut tu libenter suscipis meos raptus atque tractus. Porro cum domina Birgitta hic super terram vivente fui in tali secum concordata voluntate, quod amoris sagittæ in eam sagittabantur a me, et ab ea æquo modo transmittebantur in me amoris sagittæ.” At sancta hoc audiens, vehementer desideravit scire an adhuc homines in terra tales essent, cum quibus Dominus sic se univit, prout cum sancta Birgitta, ut eos frequenter sagittando vulneraret. Tunc Dominus piissimus ejus desiderio condescendens, ipsam divinitus illustratam permisit longe lateque terram in spiritu discurrere, ut quæreret si alicubi hominem talem reperire posset. Quæ dum diligenter quæsivisset et neminem invenisset, sancta Birgitta facie pulchra et severa et amicabilitate mira ei apparuit, non ut homo mortalis, sed ut deiformis, id est plus Deo quam homini similis. In sua ita amice se exhibuit præsentia, ac si ex amicitia eam suscipere vellet inter brachia delicata; pulchre vultu blando ei arridens disparuit. Quo facto, Dominus cor sanctæ sagittis mox transsagittavit. Hoc egit tam valide, quod amplius sanctam Birgittam non valuit considerare, sed contemplabatur Dominum suum in sua bonitate… Deinde, sacramento accepto cum magnis donis, clamavit altisone: “Cor aperi citissime: ego enim gaudeo valde intense…” Hoc clamore finito, .. dixit se sensisse per olfactum et gustum illius salutaris cibi nobilem ac mirificum odorem ac saporem. In crastino hujus festi, sumpto sacramento, Dominus inter alia ei dixit: “Cum ad vitam æternam perveneris, in sanctam magnificam efficieris.”
[2] [Mirabiliter docetur de B. M. V. Conceptione,] Cap. XCII. Ostenditur quod omnibus festum Conceptionis dignissimæ Virginis celebrantibus Dominus sit beneficus. Conceptionis dignissimæ Virginis Mariæ festo ultimo, limpidiores habuit revelationes et suaviores consolationes. Unde circa primas vigilias Virgo pulcherrima, mater Domini dignissima, cum ingente sanctorum exercitu sibi apparuit in vita æterna; qui omnes ferventer ardebant et indicibiliter * decorati in magna gloria apparebant. Ex qua visione sancta inflammata est divina caritate, illuminata magnifice, inebriata contentative et gaudio repleta ineffabili tota die. De nocte vero a raptu primo rediens, ejus corpus et anima tam magno dulcore deliciarum fuerunt liquefacta, quod exstiterunt tam fluida, quasi essent una massa defluens liquata, ipsaque præ deliciarum teneritate nec corporis sui neque animæ habuit posse; sed iterum rapta citissime in una sanctorum cœlesti mansione, accepit a quodam sancto ferventer ardente revelationem de hoc Virginis festo, quam debeat enarrare supra terra. Dominus quoque ipsam ad dominum episcopum Pomezaniensem misit, qui sibi unam revelari revelationem cupivit. Ipsaque sancta in visione imaginaria ad se veniens, ipsum petivit ut scriberet literam multis hominibus consolatoriam; qui postquam scribere incepit, sanctæ reputatione magis quam unquam scripturam delectabilem tunc scripsit. At illa de regione lucis evocata, ad se rediit fervida gaudiis et spiritualibus bonis plena; dumque vigilanter spiritus orationes suas solitas complevisset, Dominus Jhesus, Maria mater ejus et quidam alius sanctus, ferventer ardentes, circumdantes tam ferventer incendebant, quod ipsa videbatur sibi velle ex nimio ardore consumi; ita siquidem ignita exstitit, ac si pruna ardente ferventer esset circumdata undique. Hinc sudor largifluus de toto ejus erupit corpore, et ipsa in lacrimarum imbre clamavit ad Dominum, ut esset sibi propitius, præstans suffragium. Et ecce misericors Dominus Jhesus ac piissima mater ejus, qui eam incendebant; et cœperunt sibi ambo aliqua, quæ sequuntur, revelare, primo Domino inchoante, qui ait: “Hoc in veritate dignoscitur factum et non aliquo mendacio confictum; nempe quidam presbyter erat, qui singulis noctibus horas matris meæ dicere solebat.” Et tunc Maria, mater Domini, subjunxit: “Ille presbyter mihi libenter et reverenter orando servivit; quippe presbyter hic unam habuit amasiam trans quoddam * flumen, ad quam intempestæ noctis silentio solitus fuit venire per flumen navigio. Accidit autem una nocte, scilicet in nocte festi Conceptionis meæ, eum ibi circa eam quam dilexit, existere, ignorans diem hodiernam diem Conceptionis meæ esse; cumque abiret, et diluculum appropinquare cerneret, cum festinatione naviculam ingressus, recordatus est mihi nondum solitum orationis persolvisse obsequium. Incepit ergo cum magno devotionis obsequio officium * psallere et horarum psalmos mearum perorare.” Hucusque matris Domini verba, quibus Dominus adjunxit alia, dicens: “Illo sic horas matris meæ legente, permisi naviculam everti; et ille cadens in aquam, est submersus et extinctus.” Subdidit mater * dicens: “Presbytero subverso, spiritus maligni advenerunt * et se de ejus anima intromiserunt. Ego autem ei celeriter succurrens, ad illos dixi: Ille submersus non est vester, sed est meus; non enim apprehendistis eum in vestro servitio sed in meo; idcirco oportet vos animam illam mihi dimittere liberam. Quam mox apprehendens corpori restitui, et utrumque, scilicet corpus et animam, de aqua fluminis eduxi, præcipiens ei ut filio meo et mihi deinceps obsequeretur fidelius quam fecerat prius, ad episcopumque loci illius pergeret, ei ex parte mea mandans ut hanc diem in Conceptionis meæ memoriam statueret * celebrem, ad peragendum ejus celebritatem cum illa solemnitate et reverentia, quibus peraguntur alia mea festa. At ille ad episcopum veniens, prædicta sibi insinuavit; qui mandatis meis obediens, diem hanc celebrem instituit, et vitam suam bono fine terminavit. Presbyter vero beneficium sibi factum omnibus narravit. In locum desertum secedens, caste et sancte vivens et vitam heremiticam assumens, quamdiu vixit hanc diem devotissime celebravit. Ideo nunc in cœlo magna possidet præmia æternaliter permansura.” Porro presbyter prædictus, Domino et matre sua præmissa sponsæ revelantibus, circa Virginem matrem stetit, et sponsæ consequenter dixit: “Ego sum ille sanctus qui hac nocte tibi in vita æterna amice apparui, habens in illa gaudia ineffabiliter magna, quod Domini Jhesu Christi dignissimæ matri serviens, et hanc diem celebrandam * episcopo revelavi.” Rursus ait sanctæ Dominus: “Tu secure dic: Licet anima mea hæc in vita æterna apprehendit, nihilominus mihi denuo repetierunt Dominus et sanctissima mater ejus.”
[3] [quam putat non fuisse immaculatam.] Et addidit Dominus: “Mater mea dulcissima fuit in peccato originali concepta.” Et hoc idem mater Domini mox fuit testificata, dicens: “Ego fui in peccato originali concepta.” Amplius hanc veritatem, scilicet Virginem fuisse in peccato originali conceptam *, eodem die Dominus bis una cum matre revelavit sanctæ, sed anno præcedenti immediate sibi dumtaxat revelaverat una vice. Et hæc sententia Scripturæ authenticæ est magis consona et dictis doctorum, videlicet Bernardi in epistola ad Lugdunenses * et Thomæ de Aquino, qui sicut Alexander de Hallis et Bonaventura, ex Scripturis asserunt et ostendunt Virginem sanctissimam fuisse in peccato originali conceptam tunc, quando homo, non semen concipitur; quod, quando semen concipitur, culpa non contrahitur a massa seminali neque gratia eidem infunditur; gratia enim et culpa solum sunt in rationali creatura, qualis non est præfata seminalis massa; sed quando anima creatur et creando corpori organizato infunditur *, tunc homo concipi dicitur, et peccatum originale contrahitur ex infectione morbida, quæ est in præfata seminis materia sive massa. Quando ergo in utero sanctæ Annæ anima * Mariæ fuit corpori unita, ipsa mox fuit infecta et tunc in peccato originali concepta; a quo citissime per gratiam est mundata et in utero sanctificata. Hæc est doctorum sententia, quorum assertiones, probationes et definitiones videat, qui voluerit, in eorum scripturis: sanctum Thomam circa 3m Sententiarum et in 3a parte Summæ suæ, quæstione XLVa*, articulo 2°; Alexandrum etiam in 3a parte Summæ suæ; Bonaventuram circa distinctionem 3am libri tertii Sententiarum. Allegationes alias omitto, ne afficiam tædio lectorem. Post præmissa revelata Dominus ait: “Hodie es habitura cum matre mea dilectissima gaudia magna; et tu confitendo redde te culpabilem, quod a juventute tua non magnipenderis hanc diem, neque secundum posse tuum honoraveris ut solemniter celebrem. Tu ergo inantea cum tuis P. C. hunc debebis magnificentius revereri quam unquam fecisti; ipsi quoque dignis ipsum præconiis extollant, prædicando studiosius quam unquam egerunt prius, et obtinebunt a me gloriam perpetue magnam. Denique episcopus Pomezaniensis in suo diocesi * debet præcipiendo statuere ut hæc dies a toto populo peragatur festive, et consimili solemnitate qualiter festa peragantur alia matris meæ; quam et ipse venerabiliter debet celebrare: qui si hoc fecerit, nil sibi oberit, et bene succedet. Recordare quod hac nocte in raptu ad ipsum miserim * te, qui desideravit sibi per te dici de me aliquam revelationem. Et hæc revelatio per C. a te scripta est nova litera ac pulchra scriptura, quæ erit multis hominibus consolatoria, quam tuus C. scripsit hac nocte.” … Sponsa vero contristata quod non semper debite hoc festum celebraverat, valde tracta est a Domino, ut exaltaret hanc diem ad æqualem aliorum festorum Virginis festivitatem… Dominusque ei dixit… “Recordare quam magnum bonum corporale tibi feci ante annos quatuordecim hac die, et tibi hoc quidem miraculum est in libro Vitæ XXIV * capitulo scriptum.” At sancta recognoscens se in veritate varia a Virgine recepisse beneficia, gratias egit, et tota die gaudens in Domino permansit…
[4] [Videt animam (Conradi de Wallenroder)] Cap. CXXV. Quomodo quædam anima, heu! damnata, sibi est ostensa. Cujusdam G. magni principis anima horribiliter deformata, post resolutionem a corpore, est ostensa sanctæ in oratione ferventer ardente, et inflammante igne Spiritus Sancti, qui tunc sibi fuerat missus cum magna caritate ferventer ardente. Ex cujus efficacia tam ferventer arsit et tam fortiter flevit, quod nil exterioribus sensibus sensit. Sane prædictæ animæ visio facta est hoc modo sponsæ, sicut præmittitur dispositæ, in reclusorio. Advenerunt quinque dæmonum principes in forma deterrima animam dicti G. principis inter se ducentes. Parum coram sancta in reclusorio substiterunt, et animam ei ostenderunt, ut cognosceret quænam esset, qualiter disposita esset, et qualia sustineret. Quo facto, festinanter cum anima quasi exultantes abierunt, ut exultant qui capta præda dividunt spolia. Porro anima illa erat magna et deformis, ardens ut ignis et dæmonibus similis. Et tunc dixit sanctæ Dominus: “Fortiter flendo, modo manifesta mortem animæ hujus, cujus separationem a corpore, X diebus priusquam fieret, me tibi revelante, præscivisti; quam tamen te prædicere non permisi.” Hoc audito, cogitavit: Quid scio quo abierit aut ubi manserit? Quid ergo de illa anima potero referre? Cui Dominus sic cogitanti respondit: “Ad tuum confessorem dic: Ego sollicite timeo quod anima G. sit in inferno, et sit [similis] spiritibus malignis; de qua mihi videtur quod in inferno sit major exultatio quam in cœlo.” Et addidit Dominus: “Hic G. nunquam esuriit neque sitivit pro me, nec nunquam voluit me diligere; quomodo ergo veritatem et justitiam potuit diligere? Ego enim sum veritas et justitia. Dic igitur flendo et largiflue: Domine Jhesu Christe, adjuva me, ut semper esuriam et sitiam pro te.” Hoc dicto, Dominus permagnificum in anima sanctæ fecit convivium. Hinc fuit lætificata in tantum, intensum amoris habens incendium, quod in ea cessaverunt lacrimæ et lamentum, et dixit: “Ego multotiens te et tuos præcaveram filios: adhuc caute custodite vos. Difficulter siquidem salvantur justissimi; quomodo ergo alii vitam perpetuam sunt ingressuri? Ego quoque si tibi Spiritum Sanctum meum non misissem et te non bene gubernassem, tu non potuisses hanc tolerasse visionem dæmonum.” Post hanc visionem sequenti die, quando illam visionem voluit C. suo ad scribendum dicere, Dominus mittens ei Spiritum Sanctum cum caritate ferventer ardente dixit: “Magnum facito fletum, quod illi qui sunt in vita æterna, de anima G. nullum habent solatium, isti vero in inferno cum ipsa exercent lusum suum.” Hoc sancta audiens, intellexit Domino et sanctis ejus esse molestum et lamentabile quod animam G. sic amiserit. Hinc sancta lugens plangebat et, lacrimis infusis, a pronuntiatione exsurgens, cum ingenti confitebatur gemitu et ejulatu. Confessione acta, Dominus mittens ei Spiritum Sanctum cum caritate vulnerante dixit: “Ego nolui permittere animam G. mox, dum separabatur a corpore, apparere coram te, propter multitudinem dæmonum innumerabilem, qui apprehendentes eam faciebant rugitum et clamorem valde horribilem, tibi intolerabilem; nec posses diu vivere, si diabolum in propria videres specie. Postquam autem dicta anima summis principibus dæmonum erat in potestate tradita, tunc ipsi cum ea ad te venerunt, et hoc factum est ex permissione mea. Tu quoque tali modo diem tuum concludes extremum, prout tibi a me dudum exstitit revelatum. Non enim morieris ex corporis ægritudine, sed ex amoris lanquore cum bona discretione.”
[5] [in inferno cruciatam.] Cap. CXXVI. Prædictæ animæ cruciatio G. est pluries renovata, ut ejus sit damnatio magis certa. Elapsis post hoc pluribus hebdomadis, G. anima iterum voluntate divina ad præsentiam sanctæ est adducta. Tanquam Æthiops et carbone nigrius denigrata, manibus et pedibus ligata, jacuit supina in igne inextinguibili sepulta. Ignis quippe paulisper fuit ab aliqua ejus parte ministerio dæmonum amotus, ut aspiceretur animæ dispositio et color ejus: ubique nigredo et difformitas fuit in anima, et hoc erat nimis horrenda. Postquam aliqua pars ab igne denudata * fuit a sponsa aspecta, mox illam cooperiebant igne dæmones, qui ex utraque parte animæ in magna multitudine astantes, diligentissime subegerunt prunas, habentes in manibus suis forcipes, trahos et tridentes, proprie gabelen, krapen, kroyele, quibus ignem regebant et animam infelicem cruciabant; a qua se nec ad momentum avertebant *, prunas infra et supra animam ignitas ministrantes. Revera animæ ejus tormenta tam gravia, terribilia et crudelia, malignorumque spirituum aspectus tam horribilis, quod ex visione et spiritus sponsæ inhorruit, et territus valde obstupuit. Cogitans apud se de hac visione, diu non audebat dicere. Cui Dominus: “Noli metuere, quod malignos aspicis spiritus, sed potius lætare, quod tibi non valent nocere, tu vero eis nocumentum vales inferre, et oportet eos coram te erubescere et a facie tua fugere. Denique de pœnis animæ G. debes loqui magnifice. Ecce, quomodo G. suam denigravit animam, quæ nigrior est dæmonibus. Oportet quoque eam sustinere majus supplicium quam spiritum malignum, quod ab eis cruciatur quos non potest recruciare. Est etiam hoc ejus augens tormentum, quod non potest occidi seu ignis incendio consumi, a quo tamen nusquam potest liberari; item quod ejus nigredo non potest exuri nec igne purgari, neque ejus debitum unquam poterit exsolvi; item quod nil boni valet desiderare, nullius boni cognitionem habere, nec in aliquo corporis * obtinere sui posse. Hoc est ideo quod eam respici permitto tam ignis ingenti incendio, et tam amaro tormento, quod ignoret an aliquid boni sit alicubi. Hoc autem hac de causa sibi accidit, quod, dum vixit, bonum meum non curans, plenus malo esse voluit. Ideo oportet nunc anima semper esse malo repleta. Cave, si ad alicujus boni notitiam posset pervenire, et sui gutturis ac colli habere posse, me fortiter malediceret et blasphemaret. Hoc in tanta malitiæ excellentia ageret, quod ob hoc mundus non immerito periret. Ipse quoque totam causam damnationis suæ mihi imponeret, et me inculpando diceret: Quare me creasti? Quare me a peccatis non conservasti, et quare me juvenem mori non permisisti? Et multa alia hujusmodi diceret, si minora incurrisset mala et remissiora habuisset tormenta.” Rursus adjunxit Dominus: “Anima G. ad male agendum tam fervens habuit desiderium, quod si male posset agere et suam iniquam voluntatem effectum mancipare, prout libenter vellet adimplere, sibi appareret sua cæcitate quod non torqueretur tam amare. Videtur etiam hoc sibi esse ad sui augmentum supplicii, quod non potest in verba improperii, blasphemiæ et vituperii prorumpere, nec animas cum dæmonibus affligere, neque ad hoc viventes homines vexare. Ecce, quam iniqua est voluntas sua, quæ illico, dum a corpore fuit separata, fuit in tantum dæmonibus assimilata, quod ipsi dæmones sine trepidatione ausi fuerint se * ea sine judicio intromittere, nec sentio efficaces fieri pro hac orationes. Nimirum, si oratio efficax fieret, quid prodesset? Quid enim juvaret malignum spiritum, si pro eo orationis suffragium fieret bene magnum?” Amplius dixit sanctæ Dominus: “Dic ad tuum C.: Anima G. est obcæcata, surda et muta, non valet gustare, non olfacere, nec incedere, neque stare. Omnes namque sensus ejus ligati sunt et obserati tam ad bonum cognoscendum quam ad apprehendendum, nec propter clausuram eorum aliquod habet posse eorum; quod prius clausit eos voluntarie quoad bonum spirituale, ideo nunc oportet eos quoad bonum clausos æternaliter permanere. Quid ei modo prodest suum magnum, quod super alios habuit dominium, quod sibi a me, antequam moreretur, fuit ablatum *? Tu quoque vidisti, dum adhuc viveret, quod spiritui maligno fuerat, insanivit, et intrinsecus ardebat per se ipsum, nesciens quomodo sibi erat, nimio siquidem ardebat; cor suum fuit valde adustum et incendio suffocatum. Nunc illa miserabilis anima habet solummodo de igne locum, cujus tectura est pruna ignita. Et quid sunt ejus cibi et potus nisi ignis copiosus? Nec in præsenti, post ablatum * suum imperium, potuit habere unum aquæ haustum, ut refrigerasset * suum; (quasi diceret, si tunc habere non valuit, multo minus obtinere non * valebit)… Dic: Jhesu Christe, fili Dei vivi, si vis pro anima G. rogari, tunc miserere ei!” Et adjecit Dominus: “Tu bene poteris fortiter flere, mecum magnam habens compassionem, quod ego hanc animam tam misere perdidi, quam meo pretioso sanguine emi. Idcirco dic flendo largiflue: Jhesu Christe, mi dilectissime Domine, nunquam permitte circa me et quoad me Passionem tuam amarissimam ac mortem tuam pretiosissimam esse amissam! Et dic ad tuum C.: Fili dilecte, intime compatere, quod G. animam suam tam infeliciter et misere denigravit.” Amplius hæc visio miserabilis, stupenda ac terribilis, sanctæ renovata post mortem G., elapsis aliquot hebdomadis, per quatuor dies, in sancta sine enarratione permansit. Quam etiam revelare non proposuit. Verum propositum propter Domini præceptum mutavit, qui in dictis quatuor diebus tamquam magnus prædicator stans, voce tubali prædicans, visionem prædictam denuo ostendens qualibet die, quæ de ipsa voluit ad lucem deduci, ei repetiit et renovavit, nec voluit, quamdiu eam retinuit, more solito sibi alia revelare, dicens quod: “Tu debes utique hanc visionem manifestare.” Interea sancta timore Domini confixa, quotiens hanc visionem vidit, amare flevit; quotiens pro anima G. flere voluit, totiens sibi Dominus dixit: “Tu debes fortiter flendo mihi compati, quod istam animam tam miserabiliter amisi.” Postremo est sciendum, quod in sæpedicta horribili visione sanctam vehemens timor ac stupor apprehendit tam valide, quod nisi divina manutenentia sibi affuisset, et eam confortasset, visionem tam terribilem ferre sine nocumento non valuisset; aut enim graviter læsa aut mortua fuisset. Erat autem sancta per Spiritus Sancti missionem ac per hæc Domini verba specialiter confortata, quibus dixit: “Noli metuere, quod spiritus aspicis malignos!” Cujus visionis horrendæ intolerabilitatem ostendit Dominus manifestans; dixit: “Si filii tui P. C. dumtaxat semel viderent … mæstitiam tam indicibilem alicujus animæ in tam varigenis tormentis constitutæ, sicut est anima G …, ipsi obliviscerentur omnia quæ intelligere dicerentur, agere deberent, ex insolita tristitiæ excellentia. Quippe quamvis sunt viri, sine nocumento seu læsione notabili non possent pati hujusmodi visionem tam horridam, nisi per meam * gratuitam subventionem. Porro mihi esset acceptum, quod sacerdotes essent multi ad hoc dispositi et idonei, ut animarum in tormentis tribulatarum viderent miseriam, … ut zelum animarum habentes, de earum… suppliciis valerent efficaciter prædicare, et se ac alios ab inferno melius præcautare.” Non est transeundum * sub silentio, quod nomen hujus principis per G. expressum sit, quasi nova nominis impositio; hoc enim nomen G. non habuit quando vixit.
[Annotata]
* forte pro sponsæ.
* sic cod.
* se add. cod.
* 33 cod.
* 34 cod.
* corpus cod.
* forte legendum De lusu,
* lege illi
* vigilia cod.
* disponet cod.
* voces dubiæ in cod., forte: In summa qualiter
* add. vox dubia in cod.: et sta
* in me tuas cod.
* indecibiliter cod.
* quodam cod.
* affectum cod.
* matrem cod.
* advenerant cod.
* statuerat cod.
* celebrandum cod.
* cfr. Comm. præv. num. 52.
* Lugudunenses cod.
* infundere cod.
* anime cod.
* lege XXVII.
* sic cod.
* raptum … miseraverim cod.
* potius in lib. II, cap. XLIII.
* denudita cod.
* advertebant cod.
* vox dubia in cod.
* supple de
* oblatum cod.
* oblatum cod.
* supple corpus
* lege nunc
* viam cod.
* transeundem cod.
DE B. ALPHONSO RODRIGUEZ COADJUTORE TEMPORALI SOCIETATIS JESU PALMÆ IN INSULA MAJORICA
ANNO MDCXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica (B.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. De Vita B. Alphonsi, tum ab ipso, tum ab aliis multis perscripta.
Licet multi viri doctrina et præsertim sanctimonia conspicui, Acta beati Alphonsi, coadjutoris temporalis Societatis Jesu, [B. Alphonsus rationem conscientiæ scripsit,] eximio studio posteris tradiderint, primus tamen et præcipuus fuit ipse beatus Frater; qui, ut moderatoribus morem gereret, rationem conscientiæ, id est totius vitæ tam recte quam male facta, atque profectum in virtutibus, et peculiaria sibi a Deo tributa beneficia [Cfr. Suarez, Tractatus de Religione Soc. Jesu, edit. Pauli Gueau de Reverseaux, appendix, pag. 645. Institutum Soc. Jesu, tom. I, pag. 350 et seq., edit. Pragæ 1757.] , literis mandavit. Cum enim a Patre Gabriele Alvarez, collegii Majoricensis ab anno 1604 ad annum 1607 rectore, jussus fuisset intimi animi sensus, immo singularia, quibus ipsum Deus ornaverat, dona scripto declarare, quæcumque egerat, chartis prodidit.
[2] [jubentibus Gabriele Alvarez,] Cujus rei ipse Pater Alvarez hoc dedit testimonium: Ego Gabriel Alvarez Societatis Jesu, de ordine et mandato superioris mei, Patris Didaci Escriva, provincialis provinciæ Aragonum, attestor, et dico in verbo sacerdotis, quod dum ego eram rector collegii Societatis civitatis Majoricensis, et ven. Frater Alphonsus Rodriguez esset meus subditus, ordinavi eidem quod scriberet propria ejus manu res quæ illi et per ejus animam evenissent et contigissent, a tempore quo recordabatur; judicabam enim ego quod istud redundare poterat ad Dei gloriam, et consolationem et auxilium spirituale multorum: quodque in scribendo dictus Frater Alphonsus gesta sua, et gratias ei a Domino collatas, non esset eidem occasio vanitatis; et hoc propter firmam spem quam ego et omnes habebamus in ejus solida sanctitate et profunda humilitate; et pro certo existimans ego, quod si dictus venerabilis frater non stringebatur præcepto obedientiæ, non detegeret communicationes et interiores favores sibi a Domino collatos. Videbam enim illum semper recollectissimum, et omnino alienum a detectione et aperitione rerum suarum ejus sanctitatem detegere valentium. Et supradictus obediendo ordini et mandato meis, scripsit propria manu gesta sua seu res suas, in præcedentibus foliis, sub nomine tertiæ personæ, nullatenus seipsum nominando; ita enim sibi placuit facere propter modestiam, et ego eidem complacui in hoc; ideo in testimonium meræ veritatis ego proprio nomine me subscribo; in collegio Societatis Jesu civitatis Cæsaraugustanæ, die 18 julii anni 1627, Gabriel Alvarez [Summarium, ex processu Majoricensi, pag. 179, 150 et seqq. Cfr. Resp. ad novas animadv., pag. 119, 16 et seqq.] .
[3] [Joanne Torrens,] Hactenus Gabriel Alvarez, qui rationem illam conscientiæ, cum nemine communicatam, ad annum usque 1627 retinuit. Notandum vero est B. Alphonsum pauca de iis quæ ante annum suum trigesimum primum vel secundum sibi acciderant, in hac scriptione memorasse. In Gabrielis Alvarez locum anno 1607 suffectus fuit rector collegii Majoricensis Joannes Torrens. Hic jurejurando coram legatis episcopi Majoricensis confirmavit sese quinque vel sex annis continuis, quibus collegium Montis Sion gubernavit, B. Alphonso, ut rationem conscientiæ … daret in scriptis, saltem bis quolibet anno dedisse mandatum [Summarium, pag. 117; cfr. pag. 180 et seqq.] . Subjecit Alphonsum hoc præceptum primo ægre tulisse; sed cum a Deo certior factus fuisset hanc esse divinam voluntatem, alacrem statim præstitisse obedientiam, et conscientiæ rationem calamo exaratam collegii rectori tradidisse. Quam ipse, mortuo Dei famulo, episcopi legatis commisit. Atque hæc postea latine reddita Summario processus beatificationis fuit inserta.
[4] [aliisque.] Mense septembri anni 1612 successorem nactus est Joannes Torrens Majoricensis Petrum Gil Catalanum, cujus laudes scripserunt Nathanael Sotwell [Bibliotheca script. Societatis Jesu, pag. 655.] , Mathias Tanner [Societas Jesu apostolorum imitatrix, pag. 548.] et Nicolaus Antonius [Bibliotheca hispanica, tom. II, pag. 165, edit. Madriti 1788.] . Sed anno 1614, mense novembri, collegii Majoricensis rector creatus est Michael Julian; cui brevi post B. Alphonsi mortem substitutus fuit Joannes Matthæus Marimon. Verum, quoniam Joannes Torrens, rectoribus Petro Gil et Michaele Julian, in collegio Montis Sion munus præfecti rerum spiritualium obivit, factum est ut B. Alphonsus animi secreta ei committere non desierit. Quæ tamen, ultimo saltem vitæ anno, non ipse sua scripsit manu, sed Patri Torrens dictavit [Cfr. Catalogus testium examinatorum in processibus causæ B. Alphonsi Rodriguez, pag. 17. Summarium, pag. 26 et seqq.] . Quo teste, remansit de sancti Fratris rebus notitia minutim a decem seu duodecim annis citra in scriptis, ac etiam de illis notabilioribus concernentibus ad illius vitam quæ antea gesta fuerant. Additur autem in Processu totam atque integram collectionem omnium redditionum conscientiæ … illam esse quæ ex originalibus foliis in uno volumine collectis, fuit formiter compulsata in processu apostolico anni 1627 … et impressa in primæ positionis Summario num. 30 [Responsio ad nov. animadv., pag. 9 et seqq.] . Quædam earum Rationum conscientiæ exemplaria, in B. Alphonsi cubiculo Majoricæ servata, infra recensebimus.
[5] [Scripsere vitam ejus Michael Julian,] Neque tamen solus vitæ ipse suæ imaginem expressit, sed eam plures alii memoriæ prodiderunt. Quo enim die mortuus est B. Alphonsus, rector collegii Majoricensis, Michael Julian, relationem de ejus sancta vita et morte lingua hispanica scripsit [Relacion y carta comun del Padre Miguel Julian, rector del colegio de la Compañia de Jesus de la isla y ciudad de Mallorca de la provincia de Aragon, a los Padres y Hermanos della y otras, cerca el feliz y dichoso transito desta vida del bendito Hermano Alonso Rodriguez de la mesma Compañia de Jesus.] . Hic natione Hispanus, patria Valentinus, venit ad Societatem Jesu anno 1579, annos 22 natus. In ea collegium Gandiense sexennio gubernavit, triennio Ilerdense, ac rursus triennio Balearicum. Obiit die 3 octobris anni 1621. Ejus virtutes et imprimis pietatem erga Deiparam prædicat Sotwellus [Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu, pag. 614.] . Opusculum illud de B. Alphonso postea editum fuit et in plures linguas conversum. Quod Olyssipone in Belgium misit Pater Hubertus de Laurent. Præ manibus habeo translationem flandricam, quæ olim fuit Bollandi; itemque gallicam, quam ante Bollandum tenuerat noster Petrus Franciscus Chiffletius.
[6] [Matthæus Marimon,] Anno sequenti, die scilicet 2 octobris anni 1618, multo prolixiorem Vitam B. Alphonsi confecit Joannes Matthæus Marimon, quam 10 novembris ejusdem anni Patri Mutio Vitelleschi, præposito generali Societatis Jesu, dedicavit [Relacion de la Vida y virtudes del Hermano Alonso Rodriguez, ms.] . Puer B. Alphonsum noverat, nam studia literarum in collegio Montis Sion anno 1575 exercere cœperat. Postea, Societatis Jesu sodalis factus, ex Catalonia Majoricam, ad theologiam moralem docendam, missus fuit: ab anno 1601 usque ad B. Alphonsi obitum, fere semper ejus fuit ordinarius confessarius. Qua re factum est ut, quemadmodum ipse refert, præ aliis beati viri perfectam habuerit notitiam. Adde quod B. Alphonsi, qui, ne ad crudelem quidem vitandam morlem, falsum umquam dixisset, scriptiones manibus versavit, et maxime tractatus de rebus spiritualibus et rationes conscientiæ: non tamen omnes, nam ratio conscientiæ Patri Gabrieli Alvarez tradita, uti vidimus num. 3, non nisi post plures annos innotuit. Vidit quoque epistolam de B. Alphonsi genere, parentibus, rebus gestis Segoviæ, quam P. Paulus Maldonado, secundum ea quæ ab ejus sororibus acceperat, collegii Majoricensis rectori, Segovia die 8 januarii anni 1612, dedit. Hæc Patris Marimon lucubratio, numquam typis edita, ex hispanico in italicum conversa a Francisco Berretti, ad hunc effectum deputato per … cardinalem Cibo, relatorem causæ beatificationis et canonizationis ven. servi Dei Alphonsi Rodriguez, mecum liberaliter communicata fuit a R. P. Josepho Boero, Societatis nostræ sodali. Obiit autem P. Marimon (quem etiam Marymon dicunt) anno 1627, ut legitur in libro defunctorum, qui in archivo Societatis Jesu servatur.
[7] [alius auctor anonymus,] Anno 1627 alia servi Dei Vita typis Majoricensibus excusa fuit, et a Dionysio Monserrat, vicario generali episcopi Majoricensis, approbata [Breve relacion de la vida y virtudes del venerable Hermano Alonso Rodriguez, religioso de la Compañia de Jesus… Imprimiose en Mallorca por Gabriel Guasp.] . Cujus operis exemplaria sunt adeo rara, ut R. P. Josephus Fonda, olim superior domus Societatis Jesu Palmæ in insulis Balearibus, nullum ex iis potuerit comparare. Libellum autem mihi exscribendum curavit. Hanc Vitam, in linguam Polonicam versam, Vilnensibus typis edidisse refertur anno 1656 Pater Albertus Wijuk Kojalowicz [De Backer, Bibliothèque des écrivains de la Compagnie de Jésus, tom. II, col. 493, edit. 1872.] .
[8] [Eusebius Nieremberg,] Minus brevem B. Alphonsi historiam scripsit Nieremberg, domo Germanus, patria Madritensis, quam tomo primo operis sui de Vitis virorum illustrium Societatis Jesu anno 1643 inseruit [Claros varones, etc. Biblioth. des écrivains de la Compagnie de Jésus, tom. II, col. 1533, edit. 1872.] ; dein italice a Marco Clemente Baratta anno 1664 [Ibid., tom. I, col. 399.] , flandrice a Francisco L'hermite anno 1667 [Ibid., tom. II, col. 128.] et germanice a Michaele Sintzel anno 1845 editam [Ibid., tom. II, col. 1533.] . Joannes Eusebius Nieremberg, anno 1590 natus, Societati Jesu anno 1614 nomen dedit, et sanctimonia librisque clarus obiit anno 1658. Eodem circiter tempore duo alii presbyteri Societatis Jesu, Antonius Santarelli, Italus, qui obiit anno 1649 [Ibid., tom. III, col. 544.] , et Paulus Albinianus Rajas, Hispanus, mortuus anno 1667 [Ibid., col. 23.] , Vitas B. Alphonsi, numquam typis editas, sermone patrio exararunt.
[9] [Ludovicus Janin,] Brevi post Eusebium Nieremberg, anno scilicet 1648, alium biographum nactus est B. Alphonsus, Ludovicum Janin. Hic Nantuæ in diœcesi Lugdunensi natus, Societatem Jesu anno 1606 ingressus, octogenarius Lugduni obiit anno 1672. Quum Romæ munere assistentis præpositi generalis nostræ Societatis fungeretur, præ manibus habens tum Vitam beati viri ab anonymo anno 1627, et aliam anno 1618 a Matthæo Marimon concinnatam, tum processus juridicos Majoricæ et Segoviæ ad ejus beatificationem promovendam auctoritate ordinaria peractos, scripsit ipse, qui jam ante de pluribus aliis Societatis Jesu sodalibus ediderat opera, B. Alphonsi Vitam, non semel editam. Hanc ex lingua latina gallice reddidit Antonius Girard, Augustodunensis, qui anno 1621 in Societatem Jesu cooptatus est, et circa annum 1680 Parisiis diem obiit. Cujus scriptio primo Parisiis anno 1654, dein Leodii anno 1656 lucem aspexit. Girardi vestigiis insistens Joannes Accolito, opusculum Janini in linguam italicam translatum typis Bononiensibus anno circiter 1656 expressit, anno 1707 secundo excusum [Cfr. ibid., tom. II, col. 311.] .
[10] [Franciscus Colin,] Anno 1652 [Ibid., tom. I, col. 1324.] aliam B. Alphonsi Vitam Madriti sermone hispanico edidit Pater Franciscus Colin, qui, adhuc scholaris in Societate Jesu, ab anno 1610 ad annum 1616 beati viri spiritualis discipulus fuerat. Quanti sit hæc facienda, inde perspicitur, quod Franciscus Colin, qui non minus sanctimonia quam scientia fuit insignis, nihil narrat quod non viderit aut a testibus oculatis non acceperit. Usus est etiam, ut ipse ait, tum B. Alphonsi rationibus conscientiæ, tum informationibus super illius virtutibus a Simone Bauza, episcopo Majoricensi, et a sede apostolica institutis, tum Vita a Joanne Matthæo Marimon exarata. Illud quoque multum profuit, quod in collegio Montis Sion ab anno 1610 ad 1616 cum B. Alphonso conjunctissime vixit, atque multis Societatis Jesu alumnis, et aliis viris probitate conspicuis qui in beati Fratris consuetudinem venerant, familiarissime est usus. E vita discessit Colinus anno 1660, agens annum ætatis sexagesimum octavum, post incredibiles pro gloria Dei labores in insulis Philippinis exanclatos [Menologium Soc. Jesu, ad diem VI Maji.] .
[11] [cujus sanctitas B. Alphonso revelata fuit;] Hic referenda visio quam de sanctimonia Francisci Colin, futuri sui biographi, habuit B. Alphonsus et narravit in ratione conscientiæ hisce verbis: Pariter mihi evenit quadam die martis, dum irem ad ecclesiam ad communicandum, postquam me præparavi ut melius potui, et flexi genua cum aliquali devotione, mediante Dei auxilio, terminata Missa, frater, qui Missæ serviebat, congregavit se mecum, ut etiam sacrosanctam Eucharistiam sumeret; fuit tam ingens lux quæ venit super me, proveniens ex illius sanctitate et puritate, ut mihi videretur, quod esset plus quam angelus, aut quod excederet gradum archangelorum, et videre illum tam sanctum servivit mihi de magno exemplo, reputando eum in anima mea, et faciendo ipsum plurimi. Quid igitur dicam de his, quæ evenerunt dum me vidi prope illum, ad effectum communicandi, videndo ita pulchrum et sanctum, me autem in ejus latere tam fœtidum, et peccatis plenum, ita quod non mererer manere in ejus latere? Nullus dicere potest, neque narrare ea quæ gesta fuerunt ibi, respiciendo illius bonitatem angeli, et meam pravitatem. O quantum importat bonitas istius sancti et ejus magnum exemplum! In corde meo impressa fuit ista imaginatio, et existimatio, quod illum viderim quasi angelum cœlestem, ut impressio * hujusmodi non possit deleri a me quamdiu vivam; ut illum imitari possim et debeam propter magnam existimationem quam de illo habeo, et concepi, videndo eum visibiliter et interius formosum, sicuti angelum cœli. Supplico igitur Deo, ut mihi concedere velit, quod illum imitari valeam. Iste est, qui me indignum in meis necessitatibus adjuvat me, Frater Franciscus scholaris [Summarium, pag. 277.] . Cujus facti quoque meminit Matthæus Marimon [Vita ms. B. Alphonsi, lib. III, § 21.] . Vitæ B. Alphonsi a Colino conscriptæ compendium exiit prælo Madritensi anno 1765, curis Nicolai Martinez, coadjutoris temporalis nostræ Societatis.
[12] [Ludovicus Jacobi, Antonius Boissieu,] Anno 1659 flandricam Vitam B. Alphonsi in lucem dedit Ludovicus Jacobi, qui natus Bruxellis anno 1594, in Societatem admissus anno 1613, concionator et missionarius in Belgio et Hollandia per quadraginta annos, Cortraci anno 1661 obiit [De Backer, Bibl. des écriv. de la Comp., tom. II, col. 302.] . Opere Colini ita usus est Antonius Boissieu, scribens anno 1668 de eodem argumento, ut tum in vita referenda ubique fere eum sequatur, tum librum ejus de B. Alphonsi scriptis totidem verbis gallice sit interpretatus. Adhibuit etiam, ut ipse in proœmio dicit, non pauca documenta a Majoricensibus ad se missa. Ortus est Antonius Boissieu anno 1623 in oppido Germain-Laval diœcesis Lugdunensis, et in Societatem Jesu receptus anno 1643, obiit Lugduni annum agens sexagesimum octavum [Ibid., tom. I, col. 678.] . Prætermittimus Vitas mss. confectas ab Antonio Santarelli, de quo jam num. 8, et a Stephano Terreros y Pando, mortuo anno 1782. Quorum meminerunt Fratres De Backer [Ibid., tom. III, col. 544, 1084.] . Inter biographos B. Alphonsi Antonium Rolin Hispanum, e Societate Jesu, numerare aliqui videntur [Cfr. ibid., tom. III, col. 274.] , innixi dumtaxat testimonio Nicolai Antonio [Biblioth. hisp. nova, tom. I, pag. 158, edit. 1783.] , qui eum scripsisse affirmat Vida, doctrina y muerte del venerable Padre Alonso Rodriguez, non addens quo loco, quo tempore vixerit. Verum opinor hic non agi de B. Alphonso Rodriguez, coadjutore Societatis Jesu, sed potius de pientissimo Patre Alphonso Rodriguez, scriptore librorum de Perfectione christiana. Hactenus de auctoribus qui B. Alphonsi res gestas ante ejus beatificationem collegerunt.
[13] [et alii recentiores.] Statim ut servus Dei a Leone XII in beatorum album fuit relatus, plures Vitæ prodierunt. Patres Societatis Jesu Romæ degentes, anno 1825 typis Romanis et Taurinensibus denuo excuderunt Vitam jam anno 1761 a Patre Archangelo Arcangeli Romæ editam. Cujus operis compendium eodem anno 1825 evulgavit Philippus Stanislaus del Pace, et ipse Societatis Jesu sodalis [Compendio istorico della vita, delle virtute e de miracoli del B. Alfonso Rodriguez, coadjutore temporale della Compagnia di Gesù.] . Hos paulo post imitatus est Ludovicus Rondeau [Vie du B. Alphonse Rodriguez, frère coadjuteur de la Compagnie de Jésus, in-12.] . Hic cum Aquis in Provincia morbo graviter laborans, sanitati, die 19 januarii anni 1826, esset redditus beati viri interventu, sui patroni Vitam ex grato animo concinnavit; quæ primo Lugduni anno 1828, atque iterum anno 1836, postea Parisiis anno 1862 lucem aspexit. Fuit et hæc Vita versa tum in linguam anglicam Londini et Dublinii, tum in linguam flandricam Tornaci [Carayon, Bibliogr. historiq. de la Compagnie de Jésus, pag. 341.] . His sese adjunxerunt anno 1842 R. P. Josephus Boero [Compendio della vita del B. Alfonso Rodriguez, in-8, Taurini.] , et anno 1851 Antonius Furio y Sastre, qui Palmæ hispanica lingua scribens, narrationem subjecit solemnitatum quibus sui populares Alphonso, in beatorum numerum a Romano pontifice relato, congratulati sunt [Vida del B. Alfonso Rodriguez de la Compañia de Jesus.] . Anno demum 1868 librum germanico sermone texuit M. Hausherr, sacerdos Societatis Jesu. Cujus opus nuper Flandrice redditum est. Ex his lucubrationibus, quas examinavimus, duas tantum prælo subjiciemus, notitiam nempe a Michaele Julian et Vitam a Ludovico Janin conscriptas, utpote Operi nostro, quod lectori perspicuum erit, magis accommodatas. Attamen non prætermittemus plura ex aliis scriptoribus excerpta inter Annotata subjicere.
[Annotatum]
* in pretio in edit.
§ II. De sanctimonia sororum B. Alphonsi.
[B. Alphonsi sorores, literis ejus doctæ,] In præsenti commentario, de B. Alphonsi parentibus, conditione aliisque hujusmodi disserere supervacuum est, quæ in ipsa Vita vel in annotatis abunde illustrantur. Sed de sororum ejus virtutibus quædam proferre, haud alienum erit, si quidem fratris exemplis, epistolis precibusque in christiana perfectione sibi comparanda multum adjutæ fuerunt; adeo ut earum sanctimonia ad beati viri gloriam non parum pertineat. Porro ex quatuor sororibus, tres dumtaxat novimus: Emmanuelam, Julianam et Antoniam: quartæ ne nomen quidem ad nos pervenit. Emmanuela in matrimonium ivit, et tam pie vixit, ut eam, Madriti mortuam, Deo commendans B. Alphonsus, cœlum viderit intrantem. De Juliana autem et Antonia fusius dicendum est; quas sanctus frater, mortua uxore, domum suam recepit, ita ut ipse cum filio suo in altera ædium parte, in altera mater et duæ sorores habitarent. Sorores etiam, in Societatem Jesu nomen daturus, bonis suis auxit, atque deinde, vel ad Deum magis in dies amandum, vel ad præsentis vitæ ærummas æquo animo ferendas, literis frequentissimis est cohortatus. His consiliis utramque egregie paruisse, tum ex earum ad fratrem epistolis, tum ex scriptis patrum Francisci Colin [Vida del ven. Hermano Alonso Rodriguez, cap. III, fol. 8 et seq.] et Matthæi Marimon [Relazione della vita e virtù del Fratello Alonso Rodriguez, pag. 28 et seq.] colligimus. A populo vocabantur, utpote voto castitatis palam obstrictæ, Beatæ Didaci Rodriguez, quod nomen patris erat. Quum mater virtutibus splendens mox e vita migrasset, domum exiguam collegio Societatis Jesu vicinam incoluerunt; ubi ab omnibus hominibus secretæ, et ne famulæ quidem societate admissa, per quinquaginta circiter annos unice Christi charismata æmulantes, ætatem duxerunt.
[15] [sanctissime vixerunt,] Hæc erat earum vivendi ratio. Hora secunda aut tertia matutina surgentes, rerum divinarum contemplationi in suo oratorio vacabant, et quum primum collegii ecclesia aperiebatur, omnibus Missæ sacrificiis, quotquot peragebantur, intererant. Hora undecima domum regressæ, modice prandebant. Dein, quamdiu per visum licebat, cultus divini ornamenta conficiebant. Sed dies dominicas et festa fere integra in templo collegii transigebant, domum non nisi ad cibum sumendum reversæ. Sub vesperum rosarium beatæ Mariæ Virginis, animo mysteria volventes, per alternas recitabant vices. Post hæc cœnula ex panis frusto et paucis fructibus. Adde quod ter singulis hebdomadibus jejunium severissime servabant. Antequam cubitum ibant, iterum longo tempore res cœlestes meditabantur; et quando ætate provectæ caligare cœperunt, tempus antea conficiendis altarium ornamentis dari solitum ad orationem contulerunt, adeo ut earum vita tota oratio esset pene continua. Præterea ciliciis, flagellis aliisque cruciatibus carnem suam afflictabant; et nisi ab animi moderatoribus fuissent prohibitæ, multo etiam crudelius secum egissent.
[16] [probatæ virtutis documenta edentes,] A quo tempore perfectius Christi vestigiis insistere cœperant, bis in hebdomade et postea quotidie, cœlesti mensæ accumbebant. Quod multis non parum displicuit. Sed confessarii, qui Julianæ et Antoniæ præclaras virtutes, ac præsertim inconcussam patientiam et obedientiam, perspectas habebant, licet in aliam partem ab earum obtrectatoribus traherentur, pientissimis virginibus semper auctores fuerunt ut pergerent ad divina mysteria frequentissime accedere. A multis quoque exagitabantur, quod omnia colloquia, utpote Deo minus grata, præterquam cum suo confessario, vitarent. Accedit quod aliquot earum confessarii (quos inter Pater Gaspar de Pedrosa, vir, ut ipsæ ad B. Alphonsum scribebant, non mediocris sanctimoniæ), earum fortitudinis, molestiis excitatis, documenta ceperunt. Sed sanctæ sorores acerbitates omnes, ut a Deo missas, alacri animo suscipiebant. Quin immo vexatores majore etiam quam alios benevolentia prosecutæ vota pro eorum felicitate nuncupabant. Præterea ipse Dominus modo animi angoribus vel frigore, modo corporis imbecillitate vel languore, modo aliis molestiis earum virtutem ut aurum in fornace probavit.
[17] [et cum sanctitatis fama obierunt.] Quamvis autem utraque virgo sanctitate esset conspicua, Antonia tamen natu minor præsertim divino commercio fruebatur. Orans hæc Deum pro Patre Bartholomæo de Hierro, quo conscientiæ moderatore usa fuerat, vidit ejus animam, statim post obitum, Segoviæ, in cœlum ascendentem: cujus rei certiorem faciens suum confessarium, addidit Bartholomæum a purgatorii pœnis fuisse immunem. Quadam nocte in oratorio suo cœlestibus rebus vacans, circumfusam sese vidit luminis radiis. Ei quoque ostendit Deus gloriam qua in cœlo Societatis Jesu sodales remuneratur. Aliquot homines, quos vita functos divinæ commendabat misericordiæ, pro iis vel Christi Corpus suscipiens, vel sacro adstans Missæ sacrificio, in cœlo perenni felicitate gaudentes aspexit. Paucis diebus ante ejus obitum eam rogavit soror Juliana ut sibi a Deo gratiam impetraret eam proxime ad vitam æternam sequendi. Quo melius se præpararet, mortua sorore, non alium cibum quam panem et aquam concessu confessarii adhibuit, atque se totam tradidit precationi. Post duos autem dies et dimidium plena dierum meritorumque e vita migravit. Hæc erat harum sororum sanctitatis fama, ut in unum idemque sepulcrum, in sacello B. Mariæ Virginis ecclesiæ Societatis Jesu Segoviensis, magna cum pompa, comitantibus plerisque urbis civibus, corpora fuerint delata, et populus earum vestes ut sacras servaret reliquias. Beatus vero Alphonsus qui, ut ambæ directo, non expertæ purgatorii ignem, in cœlum migrarent, multis precibus a Deo obtinuerat, petiit quoque et impetravit ut eas in sanctorum cœtu contemplaretur. Vidit enim Julianam et Antoniam gaudio exultantes, aurea veste indutas, flexis genibus coram Agno: atque declaratum ei est aurea veste significari eximium earum erga Deum amorem, et submissis genibus orationem continuam; eas vero vehementer lætari ob certam spem fratris sui societate mox in cœlo fruendi. Hanc visionem B. Alphonsus in sua retulit scripta, quorum § IV facienda est recensio.
§ III. De B. Alphonsi vita religiosa. Mira ejus obedientia.
[B. Alphonsus, coadjutor temporalis Societatis Jesu,] Sanctus vir, annos natus quadraginta, atque a longo jam tempore virtutem omni studio complexus, Societatem Jesu tandem ingressus est atque in coadjutores temporales cooptatus: qui scilicet, ut notum est, iis actionibus occupentur quæ ad corporis sustentationem et alias externas et corporales exercitationes necessariæ sunt,.. non quidem ut famuli aut servitores æstimandi, sed ut fratres, socii et adjutores nostri … qui etiam ad spiritualia adjuvant, sed non eodem modo quo coadjutores spirituales: nam hi adjuvant, partem aliquam spiritualium ministeriorum præstando: ceteri vero temporalia peragendo, liberos illos relinquunt ad spirituales occupationes, et hoc modo etiam in eis illos adjuvant [Suarez, Tract. de Religione Soc. Jesu, lib. VII, cap. III, pag. 392 et seq., edit. Guéau de Reverseaux.] . Quantam molestiam hoc institutum alias exhibuerit, quantas olim turbas fecerit hujusmodi adjutorum agendi ratio, noverat qui eos in Societatem Jesu induxit, S. Ignatius Loyola: verum religiosa Fratrum educatione et peractis sæpe spiritualibus exercitiis, locorum et domiciliorum mutatione opportuna, perpetua vigilantia superiorum, dimissione, ubi necesse est, ex Ordine, aliisque initis viis, ita incommoda devitata sunt, ut Fratres innumeri Societati Jesu egregiam navarint operam, nedum nocuerint, atque omni virtutum laude fuerint cumulatissimi. Ut enim omittam S. Jacobum Kisai et reliquos martyres Japonenses; socios B. Ignatii de Azevedo sanctorum albo inscriptos; plures alios coadjutores insignes [Cfr. Colin, Vida del ven. A. Rodriguez, Prologo a los Hermanos coadj. temp.] ; ipse beatus noster Alphonsus raræ exstitit sanctimoniæ exemplum. Quod, quum fuse in ejus Vita declaretur, non est cur hic præcerpamus.
[19] [pro statu suo] Unum tamen est quod attingendum videtur. In sancto enim Fratre nimium fuisse parendi studium et stulte cæcum, nonnulli exprobrarunt. Sane Societatis Jesu obedientia non eo sensu cæca dicitur, ut homo ad bruti vel stipitis conditionem se conformet, vel ut omittat considerare justumne sit an iniquum quod præcipitur, vel denique ut prohibeatur rationes proponere ob quas præceptum implere non possit; … sed ut in superiore Christum Dominum, cujus vices agit, contempletur, et ut examinare absistat causas quare legitimus superior aliquid præceperit [P. Ribadeneira, De ratione instituti Soc. Jesu, cap. XXV; cfr. cap. XXVI et seqq. Suarez, De Relig. Soc. Jesu, lib. IV, cap. XV, pag. 254 et seqq.] . Hæc sapienter docuisse B. Alphonsum, hæc præstitisse, in ipso Processu canonizationis copiose habetur demonstratum. Ex quo nonnulla (ipsis plerumque servatis verbis), excerpere juvat, ut facta quæ omiserunt alii, alii minus accurate narrarunt aut male sunt interpretati, in lucem proferantur. Iis autem qui hæc minuta aut futilia putent, ipse causæ defensor [Responsio facti et juris ad primas animadversiones fidei promotoris, pag. 30 et seqq.] : Si ad perfectionem, ait, sedula observantia in minimis quibuscumque plurimum conducit, … maximi quidem momenti est ad perfectionem obedientiæ et præsertim ad heroicitatem.
[20] [perfecte obediens fuit,] Argumentum in Responsione ad primas animadversiones promotoris fidei jam explicatum, latius retractans alter causæ advocatus [Resp. ad novas animadv., pag. 86 et seqq.] , discernit id quod ex parte præcepti se habet in ejusmodi obedientia, ab eo quod est meri consilii, notatque in obedientia intellectus duo argumenta altissimæ perfectionis, scilicet ut obedientia sit cæca (quod, ut notum est, explicatur exemplo cadaveris, vel baculi, vel subjectionis intellectus in credendo, atque solidissimum habet fundamentum tum a sacris paginis, tum a SS. Patribus derivatum, tum etiam a sanctorum gestis); et ut subditus non respiciat superiorem ut hominem, sed ut Deum [Ibid., pag. 90.] ; non quasi statim absolute supponat, ait Suarez [Tract. de Religione Soc. Jesu, lib. IV, cap. XV, pag. 249, edit. Guéau de Reverseaux.] , ipsum non posse errare; sed solum, facta illa hypothesi quod malum non præcipiat, nec tale aliquid in præcepto appareat, … judicat sibi non errare. Et quam merito pareatur non tantum vero præcepto, sed etiam, ut ait S. Thomas interpretativo, idem ostendens auctor: Generaliter, inquit, quotiescumque in prædictis casibus licitum est obedire, melius ac perfectius est obedire, etiamsi præcepti obligatio aliquo titulo excusari possit; quod maxime verum habet quando obligatio ideo deest, quia superior non intendit obligare, licet possit [Ibid., pag. 253 et seqq.] . Huic autem obediendi modo nihil mali inest, nihil periculi: in quo videlicet materia est honesta cum sufficienti certitudine, quod satis esse reputatur ut subditus licite obsequatur, in quavis obedientiæ specie, tum civili, tum œconomica, tum militari. Si enim servus aut miles semper scire deberet rationes motivas ducum aut dominorum ad imperandum, moraliter impossibile redderetur omne regimen. Et re quidem vera inter religiosos moveri sæpe potest superior ex rationibus altioribus, quas subditum scire nec oportet nec utile est; v. g. ex fine capiendi de subdito experimentum, illumque in virtutibus exercendi [Resp. ad nov. animadv., pag. 92.] . Cæterum hæc obedientiæ ratio necessaria est ad omnes alias perfectiones obedientiæ [Suarez, op. cit., pag. 255.] .
[21] [etiam heroice,] Beati vero Alphonsi obedientiam usque ad altissimum illius perfectionis gradum attigisse, manifestum est; atque ita quidem ut ipsi casus quos exagitant nonnulli, si in concreto et cum omnibus suis circumstantiis expendantur, summæ obedientiæ perfectioni et heroicitati valeant imputari [Resp. ad nov. animadv., pag. 92.] . Quos jam breviter recensebimus. Superior quidam ut sanctum virum probaret, mandavit ei ut iret ad ascendendum navim absque eo quod diverteret se in aliqua re, … et se conferret ad Indias. Sed simul prudenter janitorem monuerat, ut Alphonso negaret egressum. Statim itaque incessit, sine pallio, nec pileo, et interrogatus a Patre rectore quid facere cogitasset: Profectus essem ad portum, inquit, et si invenissem navim in Indiam proficiscentem, in illa me collocarem; et si non invenissem navim, ingressus fuissem per aquas, donec aqua attingeret me usque ad os; et si non potuissem ulterius transire, retrocederem: in quibus existimo me satisfecisse præcepto obedientiæ [Resp. ad nov. animadv., pag. 101 et seqq.] .
[22] [sanctorum exempla] Quam agendi rationem approbant, præter monitum et exemplum S. Ignatii Loyolæ, innumera propemodum aliorum sanctorum exempla. In quibus tamen duo veluti sunt genera distinguenda: Alia sunt quæ per se et ex objecto spectata … illicita esse possent, utpote conjuncta cum evidenti vitæ periculo aut gravi nocumento, aut humanitus impossibilia: et quoad hæc … ex peculiari instinctu Spiritus Sancti facta esse credendum est, tam ex parte prælatorum jubentium, quam subditorum obedientium. Quæ sub ea ratione non imitanda proponuntur, sed admiranda; imitanda vero quoad perfectionem virtutis, quam talia facta indicant aut supponunt [Cfr. Benedictus XIV, De beatific. SS., lib. III, cap. XLI, num. 10. Suarez, op. cit., lib. IV, cap. XV, pag. 257. Cfr. Cassian., De cœnob. instit., lib. IV, cap. XV et seqq. Rosweidus, Vitæ Patrum, lib. V, cap. XV, cap. XIV, et lib. IV, cap. XXVII. S. Gregorius, Vita S. Benedicti, cap. VII.] . Alia vero sunt sanctorum exempla quæ vel circa … difficilia, sed tamen humanitus possibilia versantur; vel si impossibilia sunt, eatenus experimentum præ se ferunt quoadusque moraliter est possibile; vel circa actiones versantur per se non malas neque illicitas, sed quarum finis aut vanus aut inutilis aut excessivus videri posset. Et quoad hæc … receptissima sententia est, etiam ut imitanda proponi, quippe quæ … magnam continent obedientiæ perfectionem [Resp. ad nov. animadv., pag. 102 et seqq.] , simul et abnegationis, mortificationis et humilitatis.
[23] [sapienter imitatus.] Porro hujus secundi generis … extitisse dignoscuntur omnes præfati casus obedientiæ B. Alphonsi; adeoque cæca in iis operis executio ad literam et absque ulla indagine (quod non ad obedientiæ præceptum pertinet, sed ad merum consilium), hoc ipso ad absolutissimam obedientiæ perfectionem pertinet, atque adeo ad imitationem. Dubitari forsan posset de hac profectione ad Indias. Sed ultra quod in Alphonso … certi sumus de interna motione Spiritus Sancti [Cfr. Ratio conscientiæ, in Elencho, pag. 89 et seqq.] … superioris præceptum non quidem brutaliter aut temere, per divinam tentationem aut vitæ jacturam, exsequi cogitavit, sed … usque ad terminos possibilitatis et honestatis fuit interpretatus; sapientissime quidem: nam, quæ mens est nostri Suarez, obediendum est etiam in re impossbili … (loquendo de ordinario modo studiose obediendi), quantum ad aggrediendam et inchoandam actionem, in quo fuerit ipsa possibilis; neque antea desistendum quam reipsa probetur non esse possibile ultra progredi sine gravi nocumento, aut sine temeritate [Op. cit., cap. XV, pag. 257.] .
[24] [Ad verba obedit infirmario,] Cum servus Dei ægrotaret, nec condimentum manducare vellet, nomine superioris ab infirmario jussus est manducare totam scutellam sibi oblatam: sumpto itaque condimento, scutellæ terram cultro abradere cœpit, ut eam sic in pulverem redactam et cum pulmento immixtam posset comedere; donec intercessit infirmarius. Nihil autem in hoc absurdi: esto enim millies superioris intentio foret de comedendo condimento, non de scutella; esto etiam ita in communi sensu interpretari potuisset Dei famulus, si voluisset; cum tamen vice versa explicita præcepti verba non solum condimentum sonarent, sed etiam scutellam (nam condimentum habet … suum proprium vocabulum), non videmus cur non licitum esset Dei famulo ea interpretari ad literam, non quidem de præcepto, sed de consilio et supererogatorie, tum ad literaliter implendum superioris præceptum, tum … ad exercitium propriæ mortificationis. Quod si enim licitum fuisset superiori, ad probandam Alphonsi mortificationem et obedientiam, id serio præcipere, et quidem non aliis adhibitis verbis; ita vicissim, posito reipsa tali verbali præcepto ex parte superioris, licitum fuit Dei famulo illud ad literam interpretari [Resp. ad nov. animadv., pag. 92 et seq.] .
[25] [et superiori, ne moveretur mandanti.] Sedens quadam die B. Alphonsus in capella superiore et concionem audiens, supervenienti Patri rectori locum quo sedebat, dare voluit; sed illo semel atque iterum jubente: Ne movearis, Frater, sede, sta firme, ne movearis, ita obedivit, ut inde non discesserit donec, pluribus horis elapsis, a superiore fuit revocatus: quia scilicet, ut ipse servus Dei fatetur, abierat rector absque eo quod ei ordinaret aliter, neque ab ipso tolleret obedientiam. Jam in his præcisis … terminis, omnino illimitatis, et vultu forsitan plus quam serio prolatis (scilicet in capella et sub concione) atque adeo saltem in dubio an serio superior præciperet, an ad ejus probandam obedientiam, an ad ipsum exercendum in mortificatione … an ad occasionem præbendam ut diutius inibi in oratione persisteret …, quid mirum si … illico ad præcepti terminos promptissime ac libentissime obedivit? quum melius ac perfectius sit obedire, etiamsi præcepti obligatio aliquo titulo excusari possit. Quod autem eo loco diutius perstitit, non aliquis ejus obedientiæ defectus, sed in causa fuit ex parte superioris oblivio [Ibid., pag. 94 et seq.] . Simillima autem hujusmodi obedientiæ exempla exhibent Vitæ Patrum et Acta sanctorum.
[26] [Munus obit, quamvis ipsius vicem alius expleverit.] Feria IV majoris hebdomadis commissum fuerat Alphonso, ut in matutino tenebrarum in fine cujuslibet psalmi candelam extingueret … sed antequam veniret ad suffocandam candelam, jam puer quidam … (existens in gradibus …) illam suffocaverat. Alphonsus nihilo minus faciebat eandem cæremoniam cum arundine, ac si esset adhuc accensa: nec ad ejusmodi actionem repetendam materialiter movebatur ex aliqua mentis hebetudine, quasi extinctas non crederet, vel non videret candelas extinctas. Intendebat, (quod a præfato puero per suam materialem candelæ extinctionem non explebatur,) executionem commissi muneris, tanquam Ecclesiæ minister, cum sacro superpelliceo …, juxta ritum Romanæ Ecclesiæ … a cornu epistolæ accedendo ad medium altaris, ante crucem genuflectendo … extinctam indigitando cum pausa candelam, et reliqua ita obeundo, ut quod his symbolice significatum erat, appareret, quemadmodum in Responsionibus declaratur. Ideo vero nihil tunc dixit puero, quia id in scandalum potius cedere potuisset, si religiosus, ecclesiastico habitu indutus, in media sacra functione cum puero cœpisset altercari in ecclesia [Resp. ad nov. animad., pag. 96 et seq.] .
[27] [Non inquirit in causas præcepti,] Quadam die, presbyter qui ad eum alloquendum venerat, vix protulerat: Deo gratias, cum servus Dei recessit, quia ejus superior illi dixerat quod iret, quod nolebant cum illo loqui nisi duo verba. Potuisset quidem B. Alphonsus, cum tali expressione duorum verborum … communi sensu et epicheia uti, ac diutius colloqui; sed non debebat. Datis enim hujusmodi præcisis … præcepti terminis, quod descenderet ad loquendum duo verba, in re licita, et quæ utique a superiore in eodem rigido sensu deduci poterat in præceptum, nedum licitum, sed et admodum meritorium erat … exequi superioris præceptum ad literam, absque ulla ulteriori indagine in causam præcepti [Ibid., pag. 99.] . Quod rursus sexcenta comprobant exempla sanctorum [Cassian., De cœnob. instit., lib. IV, cap. XII. Rosweidus, Vitæ PP., lib. V, cap. XV, pag. 625, num. 43; ibid., cap. XIV, pag. 617, num. 5 et 6.] .
[28] [ad unguem mandata exsequens.] Cum alias in collegio recitaretur quædam fabula, mandassetque superior ne cuiquam collegii januam aperiret, advenientem casu episcopum urbanissime quidem ac reverenter excepit Alphonsus, sed ei superioris præceptum modestissime significavit, atque unice ut tantisper exspectaret rogavit, donec accederet ad superiorem. Qui statim veniens dixit domino episcopo, quod hoc fecerat prædictus Fr. Alphonsus ut ad unguem et præcise præceptum obedientiæ adimpleret. Unde dominus episcopus magnum suscepit exemplum. Culpandus minime est religiosus ille janitor, siquidem illimitati, universalis et absoluti præcepti exceptionem ponere, non ad subditum, sed ad … superiorem pertinebat: qui nullam omnino exceptionem posuit. Omnibus similiter perpensis beati viri factis, summa erit ut obedierit non ex naturali aliquo defectu rationis, sed imo ex perfectissimo rationis usu… Duplex esse præcepti genus apprime cognovit, vel expressum scilicet, vel interpretativum, .. et ad perfectionem pertinere novit secundum præcepti genus, quemlibet scilicet superioris nutum adimplendi, non quidem de præcepto, sed de consilio; quia novit obedientiam perfectam illam esse, quæ obedit in omnibus licitis [Resp., pag. 107.] .
§ IV. Opuscula spiritualia servi Dei. Fueritne auctor Parvi Officii immaculatæ Conceptionis.
[B. Alphonsus multa de rebus spiritualibus scripsit,] Diximus num. 1 B. Alphonsum præcipua vitæ suæ gesta, atque etiam peculiaria sibi a Deo concessa beneficia, præcipientibus moderatoribus, literis mandasse. Sed alia multa scripsit, quorum vix schedulæ quædam editæ sunt et quæ ad nostra usque tempora in collegio Montis Sion religiose fuerunt servata. Sunt autem adeo ampla, ut si Rationibus conscientiæ adjuncta essent, non pauciores quam præsens Actorum SS. tomus caperent paginas [Resp. ad nov. animadv., pag. 5.] . In iis vero orationis nitorem, aptam rerum dispositionem aliasve hujusmodi dotes frustra quæreres. Virum redolent literis alienum, qui dicta sæpe iterat, supervacua pro fert et fere numquam verborum habet delectum. Neque tamen mirandum est hominem ita comparatum tot scripta confecisse; nam in Societatem Jesu morem introduxit ipse S. Ignatius, ut si quis a Deo lumine quodam in meditationibus illustraretur, id chartis custodiret. Insuper B. Alphonsus, qui se totum ad moderatorum nutum fingebat, ab iis jussus est, ut modo diximus, cogitationes suas de rebus spiritualibus conscribere.
[30] [quorum texuit catalogum S. Rituum Congregatio,] Difficile quidem esset operum famuli Dei texere indicem, quia plerisque deest inscriptio, atque etiam quædam non aliud sunt nisi schedulæ, aut constant ex duabus tribusve schedulis conjunctis. Quapropter eorum seriem dabimus ut occurrit in decreto S. Rituum Congregationis, diei 12 julii 1717 [Beatificationis et canonizationis ven. servi Dei Alphonsi Rodriguez Summarium additionale, pag. 2 et seq.] . Subjiciemus, ubi utile videbitur, brevissimum uniuscujusque summarium, addentes titulos quibus ab Alegambe, Sotwello aliisque designantur. In indice decreto anni 1717 annexo enumerantur et describuntur hæc opera ut exstant in apographo Romam misso. Scilicet omnia opuscula, epistolæ et manuscripta in unum magnum volumen (fere, ut alibi dicitur, bis mille foliorum) redacta, … ad S. Congregationem transmissa fuerunt [Cfr. Resp. ad nov. anim., pag. 5.] . Ea vero exemplaria quæ Palmæ in cubiculo B. Alphonsi asservabantur, una cum aliis reliquiis rectori Palmensis academiæ tradita sunt, quum exeunte sæculo XVIII Societas Jesu ex Hispaniis fuit expulsa. Quo tempore scripta hæc recognita sunt et in publico instrumento, cujus apographum habemus, accurate recensita. Hinc notulas quasdam, uncinis inclusas, sequenti indici interponemus.
I. Tratadito de la humildad de corazon [in-4° pagg. 212].
II. Tratadito de la oracion breve y deboto. Primo cogitet homo Deum omnia opera nostra, non secus atque in ultimo judicio, præ oculis habere. Dein Jesum in corde suo veneretur, uti angeli in cœlo. Nec prætereat eum actionum nostrarum testes esse Mariam et angelos. Si quem res adversæ affligunt, dicat: Deus in adjutorium meum intende vel Domine quid me vis facere, vel alia hujus generis. Utilissimum quoque erit diu noctuque considerare, qua ratione Deo, B. Mariæ Virgini et sanctis in dies magis sit placiturus. Et quoniam Deus quo affectu operetur homo, scrutatur, opera omnia, etiam minima, quasi salus nostra vel Ecclesiæ bonum in unoquoque eorum essent posita, imo hoc ultimum esset nostræ vitæ, perficere studebimus. Subjicitur totius vitæ examen, modus pie accedendi ad sacram communionem, preces vocales luce prima et per diem dicendæ. Tradit etiam auctor rationem orationis mentalis usurpandæ. Post hæc proponit quænam propter tanta beneficia gratiæ sint Deo agendæ, et quasnam petitiones per Jesu Christi merita facere oporteat. III. Capitolo primero el punto de nuestro aprovechamiento [in-4° folia 116].
IV. Vias tuas, Domine, demonstra mihi. Hæ viæ sunt exercitationes quibus christianus operam dare debet, oratio scilicet, mortificatio, humilitas, fiducia, caritas in Deum et proximum, prudentia et pietas erga Jesum, Deiparam, S. Ignatium, recordatio Dei præsentis aliæque. Cum pluries aliis locis de iisdem agat virtutibus, videtur hoc opusculum congestus piarum cogitationum diversis temporibus habitarum.
Declaracion de las peticiones del Pater noster [in-4°; a folio 5 numero notantur folia usque ad 107]. Non aliud est nisi oratio dominica, ad normam secundi orandi modi S. Ignatii adhibita. Ibi B. Alphonsus modo Deum alloquitur, modo explicat quænam beneficia sint postulanda, aut exponit dotes virtutum quas, Deo juvante, consequemur.
VI. La resignacion es en dos maneras; cujus hæc summa est: Exercitium consensionis propriæ voluntatis et divinæ, quod salutis et amoris in Dominum est signum certissimum, acquiritur præsertim divinarum perfectionum consideratione. Quod si quis illud usurpet, Dei amorem erga homines perspectum habebit, ac proinde omnia sua ei committet, ad omnes molestias ab ejus manu accipiendas se promptum præstabit, et dein miseriis et ærummis jactatus, gratias Deo aget, dicetque cum S. Paulo: Vivo ego, jam non ego, vivit vero in me Christus. [Codex est in-4° ff. 118 cum indice capitulorum.]
VII. Tratado con la gracia de Dios [in-4° ff. 22. Quocum sunt duo tractatus, alter de Dei amore, alter de sacerdotibus ad rem divinam faciendam se præparantibus].
VIII. Sia exercitio interior. Hic ostendit B. Alphonsus quo pacto, ut aliquis ad perfectionis apicem possit pervenire, virtutis semitam tenere debeat et bellum facere pravis animi affectibus.
IX. Cosa es muy notoria y clara, et Cosa es muy clara y que se dexa vera [in-4°, inscript.: Libro del ven. Hermano Alonso Rodriguez, dividendo en dos libros. Numeris notantur folia 87 et dein 80].
X. Desde el fin de la Quaresma.
XI. Abisos para imitar a Christo, para ti Alonso. In hoc opusculo, quod luminum in meditatione susceptorum videtur esse congeries, proponuntur timor et amor Dei, mortificatio, paupertas aliæque hujus generis virtutes, ob hanc præcipue causam capessendæ, quod eas Christus Dominus ab incunabilis ad mortem usque alacriter coluit.
XII. Tratado del amor de Dios [in-8° ff. 144].
XIII. Caridad perfecta se ha de advertir [in-8° ff. 64]. Definita caritate perfecta, de qua etiam multis aliis in schedulis disserit, confirmat B. Alphonsus ad eam acquirendam magnam vim habere humilitatem, mortificationem et sui ipsius abnegationem; docetque hujus caritatis tres esse gradus: omnia propter Dei amorem agere et pati, semper et ubique Dei voluntati obsequi, diu noctuque unice de Deo cogitare. Post hæc scribit de perfectæ caritatis fructibus: unione, contemplatione et transformatione animæ in Christum Dominum.
XIV. Haz de mi, mi Dios, lo que te agradare [73 ff.].
XV. Es cosa tan preciosa. Breviter tractat in hac schedula mortificationem, patientiam malorum animi et corporis, studium divinæ gloriæ propagandæ, obedientiam et alias virtutes, utpote vias ad perfectionem.
XVI. Epistola incipiens: La veatissima Trinidad. Declaratur quomodo SS. Trinitas de redimendo homine consilium inierit, et quantum in Christi Domini nativitate angelorum fuerit gaudium.
XVII. Alia epistola (scripta Majoricæ die 25 julii 1608), incipiens: Pax Christi. Per haverme mandado. Ei qui perfectionis via ire velit, præcipitur ut non tantum amore sui ipsius se exuat, sed cæcam etiam obedientiam moderatoribus præstet, et assidue vitiosam naturam comprimat.
XVIII. Alia epistola (scripta vespere S. Jacobi anni 1610), et quæ incipit: Pax Christi. Lo que vuestra reberencia, adhortatur Bartholomæum Valperga, Cartusianum, ut semper ambulet in Dei præsentia.
[31] [et sanam doctrinam agnovit.] Atque hæc omnia opera hispanice scripta S. Congregatio Rituum die 19 januarii anni 1715, ad preces Gregorii de Velasco, sacerdotis Societatis Jesu, procuratoris assistentiæ Hispaniæ, et causæ beatificationis et canonizationis servi Dei Alphonsi Rodriguez postulatoris, cardinali Ptolomæo, hujus causæ ponenti, recognoscenda commisit. Cujus audita relatione, sacra Congregatio statuit die 12 junii 1717, quum in B. Alphonsi scriptis nihil occurreret reprehendendum, procedi posse ad ulteriora. Cui sententiæ, die 10 julii ejusdem anni, annuit Clemens XI [Resp. ad nov. anim., pag. 2 et 4.] .
[32] [Aliæ supersunt schedulæ,] Sed in illo indice non omnia scripta expresse nominata fuerunt, quæ vir sanctissimus moriens reliquit. Sunt autem hæc addenda: XIX. Schedula quæ incipit hisce verbis: Nonne oportuit Christum pati et ita intrare in gloriam suam? Quam sententiam explanans Alphonsus, ex Christi resurrectione ostendit quo pacto homines pii post multas ærumnas pro Jesu toleratas, tandem gaudiis fruantur æternis.
XX. Alia schedula planum facit ad humilitatem mentis assequendam necessariam esse sui ipsius cognitionem. Hanc autem habebit quisquis eam a Deo petit, et rebus adversis afflictus, in mentem suam serio introspicit, et domitas habet cupiditates. Dein multo fusius agitur de humilitate cordis ejusque effectibus.
XXI. Alio scripto demonstrat servus Dei quomodo a prima luce debeant sese gerere sacerdotes, ut sacrosanctum sacrificium Missæ digne offerant. (Cfr. supra, num. 30, VII.)
XXII. Exstant etiam schedulæ de modestia, obedientia, patientia, abnegatione cæterisque virtutibus. Inter scriptiones in cubiculo beati viri repertas memorantur, præter Rationes conscientiæ (cfr. supra, num. 1 et seqq.), libri quidam mss., qui B. Alphonsi dicuntur et quos infra, in exponendis reliquiarum fatis, indicabimus.
[33] [et epistolæ,] XXIII. Porro inter B. Alphonsi opera non possumus non numerare plures ejus epistolas, quæ ad nos forsan numquam pervenissent, nisi Vitæ a Francisco Colin confectæ insertæ fuissent. Quarum primam dedit ad quemdam religiosum de sua salute anxium: ubi post examinatas angoris rationes, oppressum erigit [Colin, Vida del ven. Alonso Rodriguez, fol. 172 et seqq.] . Alteram scripsit ad religiosum quemdam qui suæ vocationi timebat, eique fuit auctor ut causam suam committeret Deo, quo modo animi pacem consequeretur [Ibid., fol. 177 et seq.] . Superest quoque B. Alphonsi epistola ad sorores data [Ibid., fol. 178 et seqq.] , qua eas ad Deum magis in dies amandum multum cohortatur, indicans ut artes idoneas vitæ innocentiam, perfectionum divinarum considerationem, frequentem hujus virtutis a Deo petitionem ejusque exercitationem assiduam, postremo sui ipsius rerumque creatarum oblivionem. Aliis literis sorori Antoniæ gratulatur, quod digna habita fuit quæ multas pro Christo pateretur ærumnas [Ibid., fol. 154 et seqq.] . Exstant etiam tres epistolæ ad novitium quemdam; quarum prima ostendit mortificationem cum oratione esse jungendam; in secunda magnopere commendat humilitatem; in tertia vero modum eam acquirendi proponit [Ibid., fol. 158 et seqq.] . Servavit nobis idem auctor particulam literarum quas beatus vir dedit ad P. Paulum Maldonado, suarum sororum confessarium, indicans quo pacto ærumnas propter Deum tolerare deberent [Ibid., fol. 157 et seq.] .
[34] [Opera recensuit Sotwellus.] Sunt denique nonnulla pii auctoris opuscula, quæ qua inscriptione a S. Rit. Congregatione indicentur, definire non ausim. Scriptorum enim italicam dumtaxat versionem in promptu habeo, cui sæpius desunt tituli. Adde quod B. Alphonsus fere semper de iisdem agit virtutibus, adeo ut non raro diversa opera eodem nomine possent inscribi. Hanc porro B. Alphonsi opusculorum seriem nobis exhibet Sotwellus [Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu, pag. 40. Cfr. Colin, Vida del ven. Alonso, fol. 144.] :
De oratione, et monitis ad bene vivendum moriendumque. De propria cognitione et profectu. De humilitate aliisque virtutibus.
De humilitate, patientia et obedientia. De æstimatione Societatis Jesu. De dispositione ad Eucharistiam et gratiis agendis.
De Dei amore. De pietate in Mariam. De contemplatione, mortificatione, humilitate et aliis virtutibus.
Liber variorum tractatuum, in cujus initio petitiones orationis dominicæ declarantur.
De Dei præsentia. De duplici resignatione in Deum. Quomodo anima se relinquit. De oratione et mortificatione.
De modo quo anima in virtute et sanctitate crescat. De signis propriæ prædestinationis. De mortificatione et aliis virtutibus. Item ad sacerdotes pro celebratione Missæ et ad scholasticos.
De thesauro laborum. De triplici Religionis voto. De anima, et virtutis pulchritudine. De peccati fœditate.
Liber inscriptus: Non ego regulæ futurus judex, sed observator. Item de Dei præsentia. De conscientiæ examine.
De Dei amore. De virtute obedientiæ et aliis.
Monita ad Christum imitandum, tibi Alphonse.
De caritate. De unione et transformatione animæ in Deum. De oratione et sui vera agnitione.
Documenta ad tentationes: ubi de Dei præsentia. De sui agnitione et humilitate.
Scripsit etiam vitæ suæ progressus, dum conscientiæ rationem superioribus suis de scripto redderet.
[35] [Officii immaculatæ Conceptionis] Hæc insuper Philippus Alegambus [Bibl. script. Societ. Jesu, pag. 22.] et post eum Nathanael Sotwellus [Bibl. script. Soc. Jesu, pag. 40.] , aliique auctores: Scripsit imperio beatæ Virginis (ut opinio fuit) eas preces, quibus consueverat eam quotidie salutare: quæ postea typis excusæ circumferuntur. Hæ sunt:
Corona carissimæ et amantissimæ Dominæ matris Dei.
Litaniæ ejusdem.
Sanctissimum Officium purissimæ et immaculatæ Conceptionis ejusdem Deiparæ.
Verum hoc Officium beato Alphonso acceptum referre non possumus. Etenim beatus vir minus erat literatus, uti ex sinceris ejus scriptis constat, quam ut tam pulchrum opus texeret. Insuper Franciscus Colin, ejus biographus et discipulus præ aliis dilectus, indicat disertissime Parvum Officium ab alio quam a B. Alphonso fuisse exaratum [Vida del ven. Alonso Rodriguez, fol. 213 et seq.] . Quem si auctorem putasset, tantam sane laudem memoriæ prodere non esset oblitus. Accedit quod preces illæ a S. Congregatione Rituum, scriptorum pii auctoris seriem recognoscente, silentio prætereuntur. Immo ipse B. Alphonsus in exponendis vitæ suæ fatis, licet referat Deiparam dixisse studium suum propagandi Parvi Officii immaculatæ Conceptionis ipsi esse gratissimum, nusquam tamen subindicat se hujus libelli esse auctorem. Neque omittendum est Antonium Balinghem, Societatis Jesu sodalem, qui anno 1624, ac proinde anno septimo post B. Alphonsi mortem, Parvum Officium suo libro de Marianis hymnis intexuit, affirmare sese illud excerpsisse ex horis quibusdam valde antiquis in Hispania, eique facere inscriptionem Officium de Immaculata Conceptione, quod sibi longe acceptissimum revelatum ab ipsa Virgine B. Alphonso Rodriguez Societatis Jesu, qui illud singulis diebus recitare solitus erat [Parnassus Marianus, pag. 37 et seq.] . Persuasum itaque habebat Antonius Balinghem ab alio quam a beato viro fuisse confectum pium hunc libellum. Huic sententiæ novum accedit pondus, quod priores editores (anno 1621, 1630, etc.) testantur [Cfr. infra, Appendix de Parvo Officio Immaculatæ Conceptionis B. M. V.] , alii sese Parvum Officium ex horis quibusdam antiquis, alii ex horis quibusdam valde antiquis sumpsisse: qui modus loquendi tempus indicat magis remotum quam annum circiter 1577, a quo scilicet B. Alphonsus (anno 1617 mortuus), Parvum Officium recitare consuevit. Atque hæc demonstrant Officium de immaculata Conceptione beato viro non esse adscribendum.
[36] [non est auctor.] In Processu quidem Majoricensi testis aliquis memorat Officium Conceptionis compositum per dictum F. Alphonsum; sed, ut dicitur in Responsionibus ad novas animadversiones, num. 15, hæc mera enunciativa unici et illiterati testis … tanti momenti esse nequit, quin standum sit potius verisimiliori et certiori assertioni testium magis informatorum, qui ven. Alphonsum hujusmodi Officii devotum quidem exscriptorem et propagatorem fuisse dicunt, non autem ejus auctorem. Ut unum autem alterumve excitem, P. Andreas Moregues, qui spatio plurium annorum familiarem habuit conversationem cum servo Dei, testatur eum fecisse multas copias cujusdam Officii impressi extra Hispaniam. Item P. Gulielmus Custurer: Liber Officii Immaculatæ Conceptionis a dicto venerabili, ut præfertur, conscriptus, mihi nullatenus est notus… Solum autem audivi a majoribus ipsum quoddam Immaculatæ Conceptionis perantiquum officiolum … assuetum fuisse recitare [Respons. ad novas animadversiones, pag. 6 et seq.] . Sed quum preces illæ ut a B. Alphonso fuerunt usurpatæ, vix notæ sint, neque forsan ab alio quam a Franciso Colin umquam fuerint editæ, eas in Appendice lectoris oculis subjiciemus.
§ V. Honores B. Alphonso post mortem tributi. Cultus inchoatus cessat. Progressus ejus beatificationis. Celebratur Romæ, Segoviæ, Palmæ. Epistola Majoricensium ad Segovienses.
[Statim ferme post mortem in imaginibus depingi] In ultima B. Alphonsi ægrotatione, et quidem paulo ante obitum, pictor quidam peritus oris ejus effinxit lineamenta. Brevi autem post mortem hæc et similes imagines non solum a Majoricensibus, sed etiam aliarum regionum incolis avide expetitæ fuerunt. Immo ex Belgio in Hispaniam effigiem misit Pater Didacus Sala, antea per quadriennium sancti janitoris in collegio Montis Sion contubernalis, tunc confessarius et concionator Caroli Colomæ, præfecti Cameraci et capitani primarii tractus Cameracensis in antiquo Belgio, qui obiit Madriti die 23 octobris anni 1637. Qui hanc imaginem acceperat, Pater Petrus Gil, sacerdos Societatis Jesu, præpositus provincialis Aragoniæ, mortuus anno 1622, addit in Processu beatificationis: Ex civitate Mexicana ad me scripsit… Pater Mallol quod ibi habebant imaginem suam in magna veneratione in nostro collegio [Summarium, pag. 141. Cfr. Vita Hispanica ms., cap. XXV.] . Omissis aliis pluribus [Hamy, Essai sur l'iconographie de la Compagnie de Jésus, pag. 157.] , memorare juvat effigiem, quam præ oculis habemus, ante annum ab obitu Alphonsi septimum descriptam ab Antonio Wierix; et eam quam anno 1639 Leodii edidit Joannes Valdor.
[38] [et anathematibus] Aliæ tabulæ pictæ quibus expressa erant impetrata beneficia, ad ipsum servi Dei sepulcrum mox pependerunt. Testis est Pater Gil, de quo ante diximus: qui, quum collegium Montis Sion visitaret, vidit ac numeravit vota, nempe parva retabula, et alia præsentata, quæ diversæ personæ obtulerunt: inveni, ait etiam, et numeravi quod hodie tabellæ miraculorum sunt triginta quatuor, parum plus vel minus, et quædam parva arca mortuorum, cum quatuor parvulis fascibus, et vota argentea sunt viginti quinque, alia vero cerea sunt sexaginta octo …, et cerei … sunt sexaginta quatuor, parum plus vel minus [Summarium, pag. 142.] .
[39] [coli cœpit B. Alphonsus;] Quum itaque B. Alphonsus, vita functus, insignia beneficia pluribus civibus Majoricensibus a Deo impetraret, ferme statim post mortem, anno 1617, modestus cultus ei legitime fuit delatus. Cujus rei hæc est historia. Multis viris piis vehementer conquerentibus de Societate Jesu, quod in honorando B. Alphonso privatam venerationem excedi non sinebat, Michael Julian, rector collegii Montis Sion, Simonem Bauza, Ordinis Prædicatorum, episcopum Majoricensem adiit, ut in ordine ad cultum publicum et ecclesiasticum virtutes et miracula servi Dei examinaret. Annuit episcopus. Interea similem investigationem in B. Alphonsi oppido natali fecit episcopus Segoviensis. Jam vero Majoricensis inquisitio nondum erat perfecta, et ibi jam omnibus manifestissimum erat servum Dei ob suas eximias virtutes æterno Dei conspectu in cœlis frui. Quod etiam persuasum habens antistes Simon Bauza, facultatem fecit, ante sex menses a morte B. Alphonsi exactos, Petro Onuphrio Veri et Hieronymo Dezcallar, ecclesiæ cathedralis Majoricensis canonicis, nec non multis viris nobilibus, ut sancti Fratris imaginem super sepulcrum ejus omnium venerationi exponerent [Marimon, pag. 1072. Colin, pag. 131. Breve relacion de la vida y virtudes del ven. Herm. Alonso Rodriguez, Majoricæ 1627.] . Quam potestatem concedendo, ecclesiasticam hujus temporis disciplinam non offendit Simon Bauza. Verum ut auctoritate apostolica B. Alphonsus in sanctorum numerum referri posset, processus ab anno 1618 ad 1620 in civitate Majoricensi et in Segoviensi confecti, in Actis S. Congregationis die 19 novembris anni 1622 consignati fuerunt: quo facto, ad Philippi IV regis Hispaniæ et omnium totius regni Majoricensis ordinum petitionem, rescriptum S. Congregationis Rituum die 22 martii anni 1625 prodiit, satis esse ad examinandos testes auctoritate apostolica [Novissima positio super dubio an constet de virtutibus, etc., pag. 1.] .
[40] [qui cultus tamen cessavit anno 1625, ob decretum Urbani VIII.] Interea temporis quum Romanus Pontifex Urbanus VIII, die 13 martii anni 1625, prohibuisset quominus cultu publico cohonestarentur viri cum sanctimoniæ fama exstincti, nisi auctoritate apostolica in beatorum et sanctorum catalogis relati aut adscripti essent, vel per communem Ecclesiæ consensum, vel immemorabilem temporis cursum, aut per Patrum virorumque sanctorum scripta, vel longissimi temporis scientia ac tolerantia sedis apostolicæ vel ordinarii colerentur, et nullo ex his nominibus cultus B. Alphonsi firmaretur, necesse fuit ab ejus tumulo, utpote in sacello existente, auferre imaginem servi Dei, non secus atque ibi affixa beneficiorum anathemata: quam rem ægerrime tulerunt Majoricenses.
[41] [Petitur introductio causæ B. Alphonsi;] Hoc tamen decreto non sublata fuit spes Alphonsum videndi paucos post annos beatorum albo inscriptum. Etenim Urbanus VIII die 20 decembris ejusdem anni 1625 præcepit ut Commissio introductionis causæ venerabilis Alphonsi formaretur: quæ juxta tunc vigentem praxim, directa fuit tribus antiquioribus Romanæ Rotæ auditoribus, Joanni Baptistæ Coccino decano, Alphonso Manzanedo de Quiñones patriarchæ Jerosolymitano, dictæ Rotæ locum tenenti, et Philippo Pirovano, ejusdem Rotæ auditori. A quibus, post expletam per examen testium in Urbe apostolica auctoritate inquisitionem super fama sanctitatis in genere, die 31 julii 1626, relaxatæ postmodum fuerunt sub die 31 octobris ejusdem anni remissoriales et compulsoriales literæ pro binis construendis apostolica auctoritate processibus, super virtutibus et miraculis in specie dicti ven. Dei famuli [Ibid.] . Qui nuntius gaudio incredibili Palmæ exceptus fuit [Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 258. Colin, fol. 138.] , utique non diuturno.
[42] [sed negat curia Romana usque ad annum 1673.] Etenim binis processibus in specie, altero in civitate Segobiensi, et altero in Majoricensi apostolica auctoritate constructis, et ad Urbem remissis, et in Actis sacræ Congregationis respective consignatis, altero nempe Majoricensi sub die 23 augusti 1628, et altero Segobiensi sub die 14 julii 1630, novum decretum, anno 1634, protulit Urbanus VIII, vetans ne in causis canonizationis aut beatificationis procederet S. Congregatio, nisi lapsis quinquaginta annis ab obitu illius de quo agitur. Hinc factum est ut B. Alphonsi virtutum et miraculorum disquisitio ad annum 1667 fuerit dilata. Interea tamen cardinali Franciotto, a die 16 martii anni 1652 facto causæ relatore, loco cardinalis Boncompagni jamdudum defuncti, proposita fuit instantia pro commissione reassumptionis causæ, die 20 aprilis 1652 (scilicet sanxerat Urbanus VIII ne causæ ante sua decreta introductæ deinceps agitarentur, nisi obtenta a pontifice facultate): eadem remissa fuit ad Congregationem præparatoriam, et rursus die 28 augusti 1655 ad Congregationem coram Sanctissimo.
[43] [Inde ordinatim inter Venerabiles,] Sed variæ iterum interpositæ sunt moræ, quas brevitatis causa dumtaxat indicabimus. Quod dubitabat sacra Congregatio num post Urbani VIII decreta Majoricenses a cultu B. Alphonsi publico abstinuissent, die 17 junii 1673 episcopo Majoricensi commisit ut in hanc rem diligenter inquireret. Ex cujus relatione quum constaret servum Dei nullo ibi cultu cohonestari, die 18 decembris anno 1684 commissionem reassumptionis causæ … signavit Innocentius papa XI. Anno 1685 ne ullum in posterum impedimentum esset beatificationi servi Dei, ab ejus sepulcro omnis species cultus fuit amota. Anno 1688 asseruit S. Congregatio constare de validitate processuum remissorialium et compulsorialium Majoricensis et Segobiensis intra annos 1628 et 1630 confectorum. Anno 1695 ad disquisitionem venerunt Rationes conscientiæ quas, mandantibus rectoribus suis, conscripsit B. Alphonsus; item anno 1710 aliæ ejus scriptiones. Pronuntiavit S. Congregatio, anno 1717, in Operibus servi Dei nihil fuisse inventum quo beatificatio impediretur. Variis denique habitis congregationibus, quibus tum processus antea facti, tum ipsa servi Dei sanctimonia etiam atque etiam dispecta fuerunt, anno 1760 judicavit summus pontifex Clemens XIII constare de Alphonsi virtutibus in gradu heroico. Quod decretum tanto gaudio affecit Majoricenses, ut id tamquam beneficium unicuique singillatim concessum putarent, fueritque in pluribus ecclesiis decantatus hymnus Te Deum, adstantibus clero sæculari et regulari, magistratu et populo; ipsumque oppidum per duas noctes luminibus festivis fuit collustratum. Item Societas Jesu imagini Clementis XIII, positæ in aditu atrii ubi erat cubiculum B. Alphonsi, hæc inscribenda curavit, ut legimus apud Furió y Sastre:
Clementi XIII, pontifici maximo, totam Jesu Societatem, institutum, ministeria approbanti, confirmanti, atque laudanti, postumque * venerab. Alfonsum Rodriguez inter heroas virtutibus annumeranti, in amoris, gratitudinis et obsequii monumentum hanc posuit effigiem
Collegium Baleare Montis-Sion ejusdem Societatis anno MDCCLXIV [Vida del B. Alonso, pag. 260.] .
[44] [dein anno 1825 inter Beatos relatus est,] De miraculis vero servi Dei tribus in comitiis, uti in more est, deliberatum fuit: primo nimirum, pontifice Clemente XIII, ad diem 26 junii anni 1767, coram cardinali Marco Antonio Columna; secundo, pontifice Pio VII, die 10 junii anni 1823, referente cardinali Julio Maria de Somalia; tertio demum coram pontifice Leone XII, die 15 junii anni 1824, ubi S. Congregationis Rituum cardinales et consultores unanimes consensere in probandis pro beatificatione servi Dei duobus miraculis [Ph. Del Pace, Compendio della vita del B. Alonso, pag. 68. Cfr. Positio super dubio de miraculis.] . Horum alterum erat instantanea et perfecta sanatio Antoninæ Blanqueræ ab enormi uteri hemorrhagia gravissimis stipata symptomatibus, cum ocissima virium restitutione; alterum instantanea admirabilisque emissio fœtus mortui, ita transversim in utero positi puerperæ Margaretæ Compagn, ut, uno prolapso brachio, naturaliter educi omnino non posset. Sententiam sacræ Congregationis Rituum ratam habuit die 31 julii ipse Romanus pontifex, et quidem in æde Societatis Jesu primaria, ad S. Ignatii sepulcrum, quod populorum frequentia celebratur. Coram eodem pontifice conventu habito die 21 septembris anni sequentis, Patres S. Rit. Congregationis tuto venerabilem Alphonsum honoribus beatorum donari posse asseruerunt unanimes [Del Pace, Compendio, etc., pag. 70.] . Quibus perpensis, Leo XII die 29 ejusdem mensis pronuntiavit tuto … procedi posse ad beatificationem venerabilis servi Dei Alphonsi Rodriguez. Die 20 maji anni 1825 Romanus pontifex solemniter Alphonsum Rodriguez in beatorum numerum retulit, et concessit ut die 30 octobris cujusque anni officium ac sacrificium fierent tum in diœcesi Segoviensi … tum in diœcesi Majoricensi … tum in universa Societate Jesu [Bullarium Romanum, tom. XVI, pag. 316, edit. Romæ 1854.] .
[45] [solita cum pompa.] Die 12 junii sequenti magno omnium ordinum favore Romæ celebrata fuit in basilica Vaticana beatificatio sancti viri. Supra janua templi, festivo apparatu ornati, exposita fuerat tabella exhibens B. Alphonsum, cui a vultu sudorem absterget Deipara. Interior basilica anaglyptis et inscriptionibus, tum vitam, tum miracula exprimentibus, splendebat. Huc S. Congregationis Rituum cardinales consultoresque se mane contulerunt, audituri B. Alphonsi laudationem et literas apostolicas ipsius beatificationis. Post hæc, detecta sancti viri imagine, sub tormentorum bellicorum et campanarum sonitu decantatus fuit hymnus Te Deum. Dein illustrissimus dominus Filonardi, Atheniensium archiepiscopus, in honorem B. Alphonsi recitata oratione, apparatissima pompa rem divinam fecit. Vespere autem summus pontifex Leo XII, cardinalium septemdecim aliarumque dignitatum corona stipatus, ad basilicam in Vaticano venit, ibique post supplicationes Deo habitas coram SS. Sacramento, et coram Deiparæ imagine, effigiem B. Alphonsi veneratus est. Ipsi Aloysius Fortis, Societatis Jesu præpositus generalis, et Vincentius Zauli, causæ postulator, Vitam beati Fratris obtulerunt. Atque hæc omnia secundum consuetudines Romanas.
[46] [Segoviæ et Palmæ,] Segovienses etiam sancto suo populari congratulati sunt. De quibus licet pauca nobis innotuerint, scimus tamen ex epistola viri pii qui solemnibus Segoviæ interfuit, in templo olim Societatis Jesu, nunc seminarii episcopalis ejus urbis, et præsertim in ecclesia cathedrali, quæ festivis fulsit ignibus, diem 30 octobris anni, ut puto, 1825, summa religione fuisse celebratam. Tunc quoque ibidem inchoata est ea, cui multi Segovienses nomen dederunt, Sodalitas B. Alphonsi. Hujus etiam imaginibus pictis aut statuis tam ædes sacra primaria, quam templum Carmelitarum et ecclesia seminarii pie adornata fuerunt. Sed nusquam tantum erupit gaudium, quantum apud Majoricenses, ut jam planum fiet. Lætus beatificationis nuntius, in urbem Palmam vespere diei 23 julii anni 1825 perlatus, incolarum studia incendit. Biduo post, ipso natali die B. Alphonsi, immensa vis hominum, quæ jam pridie, pulsatis omnium ecclesiarum campanis, monita fuerat, in ædem principem effuso gaudio convenit, Domino gratias actura. Ubi tum alia, tum hymnus Te Deum a clero seculari atque regulari fuit decantatus. Habita etiam per ecclesiam publica supplicatio, agmen claudentibus insulæ senatu, præfecto (capitan general) et PP. Societatis. Omnes abhinc potestates, qua ecclesiasticæ qua civiles, ad beatificationem magnifice celebrandam diligentiam contulerunt.
[47] [Societas Jesu] Interea in splendida templi Societatis Jesu ædicula Alphonsi nomine nuncupata, exstructum fuit monumentum, cum tabula ex jaspide aliisque lapidibus politis, cui hæc inscripta esse Palmensis auctor asserit [Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 269 et seqq. Cfr. Descr. de las islas Pithiusas y Baleares, pag. 44.] :
OSSA B. ALPHONSI RODRIGUEZ
S. J. A LEONE XII P. M.
S. S. CONCED. DECIMO KALS
NOVEM. MDCCCXXV.
Ibi posita fuit urna pretiosissima, in qua per crystallum conspicitur cadaveris effigies, redimita diademate argenteo, tunica talari ex villoso serico nigro vestita: continet B. Alphonsi ossa. A fronte constitutum erat altare in quo res divina fieret. Per totam vero ecclesiam, perinde atque sacellum illud magnifice exornatam, res gestas servi Dei exhibebant tabulæ a Salvatore Torres, coadjutore temporali Societatis Jesu, pictæ, adscriptis etiam hispanicis versibus qui singularum argumentum explicarent. Dextrorsum, in primo sacello, effictus erat B. Alphonsus puerulus coram Jesu et Maria preces fundens; in secundo, recreatus SS. Dominici Guzmanni, Francisci Assisiatis aliorumque visione; in tertio, vitæ religiosæ vota nuncupans; in quarto, fratres ægros curans et idcirco præmiis auctus a Jesu et Maria; ad cornu evangelii, in sacello altari majori proximo, cernere erat beatam Virginem sudorem a fronte famuli sui abstergentem, cum hic arduum clivum Bellver ascendit; dein, beatum virum ferrea catena humeros nudatos verberantem; longius, luctantem cum dæmonibus et a Jesu ac Deipara sublevatum; tandem in ultimo sacello, prope fores, expressa fuerat gloriosa in cœlum migratio. Non solum autem ejusdem ecclesiæ frons et fenestræ per tres noctes ignibus et pellucidis picturis sunt decoratæ; sed prope ipsam domus januam, cujus per plures annos B. Alphonsus fuerat custos, antiqua ejus statua collocata fuit, atque luminibus festivis, carminibus, anathematibus ob impetrata beneficia oblatis, insignita. Neque minus collucebant interiora collegii.
[48] [et omnes ordines] Non Societas Jesu tantum, sed omnes ordines pro se quisque elaborarunt ut novus ille sanctus in civitate Palma quam amplissime triumpharet. Testis est ipse magistratus, in epistola ad senatorem Segoviensem data; quam fere totam ex hispanico vertimus.
Illustrissime Domine,
Quum die 6 augusti hujus anni Dominationi Vestræ significavi quanto me gaudio afficeret decretum diei 20 maji ejusdem anni, quo SS. Pater Leo XII venerabilem servum Dei Alphonsum Rodriguez e Societate Jesu beatis adscripserat; nullo modo dubitabam quin hoc unum esset ex iis faustis eventis quæ Dominatio Vestra et nos maxime cordi habere debemus, et summi utrisque causa gaudii. Id a divina Providentia consecuti vos estis ut in vestra civitate tantus vir sit natus: nos vero venerandum ejus corpus possidemus. Has sacras exuvias, die a se præstituto, scilicet 21 octobris, post meridiem, transtulit dominus vicarius generalis, diœceseos administrator, a cubiculo in quo servus Dei mortuus est et per multos annos jacuit, in urnam magnifici ejus sacelli… Testes aderant eminentissimus [Majoricæ] gubernator, urbanus præfectus, plures canonici, magistratus aliæque dignitates, qui, sicut præcipiebat Sua Sanctitas, reliquias a cubiculo ad urnam detulerunt, cum facibus accensis, ad psalmorum cantum, et thura in earum honorem incendendo. Cantata denique est oratio propria quam Sanctitas Sua pariter præscripserat.
[49] [summo apparatu] Die prodicta 23 octobris, sero, coram tanta hominum multitudine ut in amplissimo templo Montis Sion Societatis Jesu via vix fieri posset, ipse vicarius generalis velum quo urna tegebatur, detraxit, cantatis interea oratione et antiphona quas in B. Alphonsi honorem recitandas indixerat sanctissimus Pater. Itum inde ad aram ecclesiæ principem, et quæ ibi erat beati viri effigies etiam detecta fuit, et ad symphoniam cantatus hymnus Te Deum. Quibus peractis, accesserunt præpositi ecclesiastici et sæculares, pretiosas reliquias veneraturi. Postero die, 24, confecta fuit res divina, nobis simul et venerabili ecclesiæ capitulo adstantibus… Vespere, fuit hymnus Te Deum opera illustrissimi capituli decantatus, quod a templo suo se contulit ad Montem Sion: ibi, præsentibus etiam magistratibus, decantatum fuit completorium. Altero die, 25, mane, rursus ritu augustiori sacris operati sunt venerandi canonici, nobis adstantibus. Tribus hisce diebus per totam urbem sonuerunt campanæ et lumina festa coruscarunt. Ad januas omnium ecclesiarum parochialium, ad limina omnium utriusque sexus conventuum apparebant altaria et imagines, in quorum singulis efficta fuerat pars vitæ beati Rodriguez, quæque, appositis luminibus, per totam noctem eluxerunt. Vicini etiam plerique accensis lucernis fenestras ornarunt, significantes hoc modo in quanta memoria et honore Dei famulus apud ipsos esset.
[50] [feste celebrarunt,] Festas habuerunt Patres Societatis Jesu dies 26 et 27,.. quarum priore, Fratres Prædicatores, altera Fratres Minores in templo Montis Sion rem divinam confecerunt et dixerunt in concione. Denique die 30, ultima earum quæ fuerant præstitutæ, discipuli scholarum Societatis festum egerunt: ad altare litavit Pater aliquis vice rectoris collegii, verba e suggestu faciente sodali Oratorii S. Philippi. Adde quod die 26, ad vesperam, Fratres Prædicatores, ei qui nuper in sanctorum numerum relatus fuerat, honorem habituri, magna pompa e conventu suo se contulerunt ad ædem sacram Montis Sion, rosarium ad symphoniam concinentes. Aderant voluntariorum regiorum proceres. Porro his quinque diebus perdiserte concionati sunt electi oratores, omni ope enixi ut auditoribus virtutes sancti nostri exponerent. Hunc nos tamquam popularem nostrum putavimus et coluimus, ex quo huc advenit, multaque vidimus ejus intercessione patrata miracula… In eo omnes spem reponamus: quippe recordatur regionis quam vivus adhuc cognovit et defendit.
Palmaæ de Majorica, die 3 novembris anni 1825.
[51] [per plures dies.] Cærimonias iis literis adumbratas fusius descripsit recens auctor Vitæ B. Alphonsi [Furió y Sastre, cap. XXX et seqq.] : ex qua nonnulla excerpemus. Ad vesperam itaque diei 23 octobris, supplicantium agmina (quibus intererant Michael Serra y Dameto, vicarius generalis et, absente tunc episcopo, diœceseos administrator; Jorges de Puigdorfila aliique canonici; Joseph Maria de Alos, qui toti Majoricensi provinciæ præerat, cum reliquis magistratibus), magno apparatu petierunt sacellum beati Rodriguez; ubi ejus corpus, ut supra dictum est, detexerunt. Sacro solemni posteræ diei, sub quo, loco gradualis, carmina hispanica de sancto viro cantata sunt, affuerunt quatuor sodales ex singulis familiis religiosis Majoricæ sedem habentibus. Laudationem e suggestu dixit Simon Bordoy, parochus S. Eulaliæ. Hæc et cætera festa incredibili frequentia fuerunt celebrata, affluentibus non solum urbis incolis, sed etiam aliarum insulæ partium. Die 25, rursus inter musicos concentus, et res divina confecta est, et vespere dictum completorium, præsentibus tum aliis religiosis non paucis, tum Gonzalvo Ferragut, ministro provinciali FF. Prædicatorum in regno Aragoniæ. Qui etiam postero mane apparatissima pompa sacris operatus est, coram civitatis senatu et quatuor singulorum Ordinum religiosorum sodalibus. Hujusce diei impensam præstitit conventus FF. Prædicatorum, diei autem 27 conventus FF. Minorum. Postremæ festorum diei, 30 octobris, participes fuerunt non solum religiosi a singulis monasteriis legati, sed etiam insulæ præfectus, civitatis procuratores aliæque dignitates quamplurimæ. Collegii etiam Patres stipem in egentes liberaliter contulerunt. Eodem quoque tempore, a die videlicet 23 octobris, ædium senatoriarum frons decorata fuit effigiebus civium Majoricensium qui honoribus ecclesiasticis aut militaribus, vel sanctimoniæ fama excelluerunt: hos inter primus locus B. Alphonso fuit concessus. Diebus 23, 24 et 25 ædes illæ, ecclesia cathedralis, domus regia et episcopalis, SS. Petri et Bernardi hospitium (in cujus oratorio sub altaris mensa positus est inter lucernas accensas B. Alphonsi pileolus), omnia urbis monasteria et collegia festis ignibus splenduerunt, et beati viri imaginibus ornata sunt.
[Annotatum]
* sic in edit.
§ VI. Reliquiæ B. Alphonsi. Earum recensio, translatio et recognitiones.
[B. Alphonsi reliquiæ] Vixdum animam egerat B. Alphonsus, quum res quibus fuerat usus, tamquam pretiosas reliquias expetierunt viri pii et servarunt: neque tantum in insula Majoricensi et in Hispania, sed etiam in Italia, in Belgio et in Indiis; uti Patres Romanæ domus professæ Societatis Jesu, Pater Didacus Sala, confessarius Caroli Colomæ, Pater Mallol Mexici degens, et alii plures [Cfr. Summarium, pag. 140 et seq.] . Testis est ipse Pater Julian, qui, quo die obiit sanctus Frater, vitam ejus adumbravit [Cfr. infra, pag. 604.] . Qua vero ratione pretiosas reliquias servaverint Patres Majoricenses, perspicuum est ex documento quod Petrus Gulielmus Custurer anno 1722 confecit, jussu Francisci Sierna, vice provincialis et visitatoris provinciæ Aragoniæ Societatis Jesu.
[53] [prius humatæ in ecclesia collegii Majoricensis,] In nomine Domini nostri Jesu Christi. Amen. Tenore præsentis publici instrumenti cunctis pateat evidenter et sit notum, quod anno a Nativitate Domini millesimo septingentesimo vigesimo secundo, die nona mensis junii, ego P. Petrus Guillermus Custurer, ad id nominatus, deputatus in notarium et escriban hujus causæ a reverendo Patre Francisco Sierna, vice-provinciali et visitatore provinciæ Aragoniæ Societatis Jesu; fidem facio constare attestatione et publico instrumento, die duodecima augusti anni millesimi sexcentesimi quinquagesimi sexti factis a reverendo Patre Gregorio Janer, presbytero et in hoc collegio Montis Sion commorante; recondita fuisse ossa et reliquias venerabilis Fratris Alfonsi Rodriguez, coadjutoris formati Societatis Jesu, in plano presbyterii ante portam juxta sepulcrum fundatoris hujus collegii, sub pavimento ejusdem presbyterii ecclesiæ collegii Montis Sion ejusdem Societatis Jesu; ibidemque ex eo tempore usque ad præsens remansisse, absque ullo aliquo cultu; cumque per tam longum tempus, in loco subterraneo, et consequenter humido, remanserint, valdeque esse * periculosum ne arca, in qua posita fuerunt ossa prædicta, utpote lignea, computrefacta esset, atque adeo ipsa venerabilia ossa; visum est dicto reverendo Patri Francisco Sierna, vice-provinciali visitatori, inde ad commodiorem locum transferenda esse.
[54] [translatæ fuerunt anno 1722,] Re mature considerata cum reverendo Patre Joanne Angelo Valero, nunc rectore ejusdem collegii, aliisque senioribus Patribus ipsius collegii, resolutum fuit ut fabricaretur arcula plumbea, collocenturque ossa venerabilia dicti Fratris Alphonsi, et a loco subterraneo et humido transferantur ad cubiculum in quo commorabatur dum viveret et obiit dictus venerabilis Alphonsus Rodriguez, quod est in transitu inferiori juxta archivum hujus collegii. Ad quem finem elaboratus locus in pavimento ipsius cubiculi, lapideus et lapide ipsoque * concludendus. Fidem itaque facio designatam esse diem ipsam nonam ejusdem mensis et anni, et hora … vespertina ad dicta exsequenda. Adveniente itaque prædicta die et hora, apertum est prædictum pavimentum presbyterii dictæ ecclesiæ, januis clausis, præsentibus adhibitisque pro testibus: reverendus Pater Franciscus Sierra visitator, reverendus Pater Rafael Valles, reverendus Pater Joannes Angelus Valero rector, reverendus Pater Joannes Antonius Ferrando, reverendus Pater Rafael Valles *, reverendus Pater Blasius Balausat, Frater Emmanuel del Corral, Frater Antonius Bennasser, Frater Antonius Villa, Frater Jacobus Ripoll, Frater Jacobus Poquet.
[55] [propter nimiam loci humiditatem,] Inventaque arca lignea, intra quam alia arcula etiam lignea; et, ut suspicabatur, utraque arcula computrefacta et pene consumpta reperta. Atque ita omnibus perspectum est, evenisse id quod prudenter timebatur. Qua arcula extracta a dicto loco subterraneo, et asportata per manus ipsius reverendi Patris visitatoris, aliisque adjuvantibus, ad dictum cubiculum juxta archivum dicti collegii, et illa supra mensam collocata, clauso cubiculo, coram dictis testibus, et imposito præcepto sanctæ obedientiæ a R. Patre visitatore de non tangendo dictam arculam, designata fuit dies sequens et hora nona ad aperiendam arculam, visenda venerandaque dicta ossa, connumeranda, et transferenda concludendaque in arcula plumbea jam disposita. Adveniente deinde die designata et hora similiter designata, apertum est dictum cubiculum coram ipsis testibus et fere omnibus Patribus et Fratribus hujus collegii; aperta et arca exterior faciliter; qua patefacta *, et similiter secunda etiam lignea, apparuit alia arcula plumbea, stagno ubique clausa, et etiam humiditate ita penetrata, ut apparerent varia foramina, plumbo in pulverem redacto; apertaque etiam arcula plumbea in qua continebantur venerabilia ossa dicti venerabilis Fratris Alphonsi, inventa sunt ossa taliter humiditate penetrata, ut linteum lineum quo cooperta manserunt, nullatenus apparuerit, sed ex ipso computrefacto quasi tenui luto cooperta, et arundines quibus linteum ossibus applicatum fuit, omnino putrefactæ; quod omnibus admirationi * fuit tanta fuisse humiditas, et etiam aficax *: et iterum patefactum est quam necessarium erat extrahere venerabile corpus, et in commodiorem locum transferre.
[56] [facta accurata] Quodque ita visum, mandavit reverendus Pater visitator ut extenderentur venerabilia ossa supra mensam mundo linteo coopertam. Ita factum est per manus ipsius visitatoris aliorumque sacerdotum, et mundata putredine lintei, arundinum, et humiditate, relicta sunt supra ipsam mensam donec siccarentur; et imposito præcepto sanctæ obedientiæ a reverendo Patre visitatore de non usurpando quidquam de ipso venerabili corpore, clausum est cubiculum. Adveniente denique die undecima dicti mensis et anni, fere hora quinta et dimidia vespertina, coram ipsis testibus, quibus additi sunt Pater Didacus Garcia, Pater Franciscus Miguel, Pater Petrus Maura, Pater Bartholomæus Antonius Fullana, magnificus dominus doctor Michael Fullana, J. U. D., ad effectum includendi ossa dicta venerabilia in arcula plumbea noviter fabricata, et intus concludenda in loco lapideo fabricato in pavimento dicti cubiculi, ornataque arcula plumbea intus serico viridi; reposita fuerunt per meas manus ossa sequentia (pergit dein sermone hispano Gulielmus Custurer, cujus verba latine reddimus):
[57] [recensione, in cubiculum ubi vitam finierat.] 1° Caput sine maxilla, sine dentibus molaribus aliisve. 2° Vas vitreum in quo erant præcordia et quinque calculi in vesicula inventi; additæ erant carnis et pellis particulæ, in minore vasculo positæ: et constat ex instrumento, quod factum fuit in alia translatione, die decima tertia septembris anni 1646, repertas fuisse in ima arca, in qua ad hoc usque tempus fuerant dicta venerabilia ossa. 3° Quatuor ossa magna crurum et femorum. 4° Duo ossa tenuia crurum. 5° Duo ossa coxendicis. 6° Duo ossa grandia humerorum. 7° Maxilla inferior. 8° Os sacrum. 9° Septemdecim costæ. 10° Viginti tria ossa spinæ dorsi. 11° Os longum circiter unum semipedem, hac forma S, quod est inter collum et humerum. 12° Quadraginta quinque ossa parva et magna, ex genubus, talaribus, talis, manibus et pedibus. Dein prosequitur latine: Quæ omnia ossa venerabilis Fratris Alfonsi Rodriguez eadem re et numero, cum ea qua par est decentia, sedulitate et devotione, reverenter recondita sunt in arcula plumbea: qua undique clausa, et stagno obserata, reposita est per manus dicti R. Patris visitatoris, adjuvantibus aliis Patribus, in dicto loculo, claususque locus magno lapide, calce gypsoque undique obductus, ejusdem R. P. Francisci Sierra, vicarii provincialis visitatoris, jussu, donec divina providentia aliud disponat. Cujus facti aderant testes prædicti, et ego Petrus Guillermus Custurer, presbyter ejusdem Societatis Jesu, et totius facti testis et scriba notarius designatus et constitutus ad hanc causam et * supra. Factum Majoricæ in eodem collegio Montis Sion Societatis Jesu, die undecima mensis junii, anni millesimi septingentesimi vigesimi secundi. Petrus Guillermus Custurer, Societatis Jesu presbyter, et hujus causæ notarius constitutus et designatus
[58] [Anno 1767 nova recognitio] Sed postquam anno 1767 Societas Jesu ex Hispania exsulavit, sancti Fratris sui exuviis orbati sunt sodales Majoricenses. Etenim marchio de Alos, cui bonorum religiosorum procuratio commissa fuerat, statuit, una cum Majoricensis Ecclesiæ antistite Francisco Garrido de la Vega, postea Cordubensi archiepiscopo, ut corpus B. Alphonsi aliæque reliquiæ, et scripta quæ ad beatificationem pertinerent, custodienda committerentur Francisco Ferrer de San Jordi, canonico, rectori Palmensis academiæ. Qua in re annis 1769 et 1770 a notariis Matthæo Estada, Joanne Armengol et Benedicto Vert, plura confecta sunt publica instrumenta, quorum apographum exstat in nostro musæo. Ut inde accipimus, quo reliquiarum traditio rite fieret, legati fuerunt: ab episcopo, Felix Josephus de Aedo y Espina, vicarius generalis; a marchione de Alos, Antonius Bisquerra, assessor [Furió y Sastre, pag. 262.] ; a senatu Palmensi, Franciscus Boix de Berard y Cotoner, marchio de Villafranca de San Marti, comes de Sancta Maria de Formiguera, Nicolaus Dameto y Gual, decuriones (regidores); a Palmensi academia, doctores Josephus Borras, Joannes Baptista Mas, Joannes Amengual, Gulielmus Bestard. Testes etiam dicuntur Jacobus Ignatius de Oleza, Franciscus Set et Franciscus Alemany. Recensitæ sunt itaque reliquiæ et eædem inventæ quam quæ in instrumento anni 1722 [Furió y Sastre, pag. 262.] indicantur. Recognita sunt etiam quæcumque in cubiculo B. Alphonsi exstabant: quorum aliqua, a notariis publicis memorata, hic indicare visum est.
[59] [cum recensione rerum cubiculi;] Sepulcrum in quo corpus venerabilis viri conditum dicitur.
Armarium in quo servantur ejus vestes, tum interior, tum exterior, et pars lecti quo utebatur.
Particulæ corporis ejus duabus ampullis vitreis inclusæ.
Centum quinquaginta octo donaria argentea, pondo unam et quinquaginta uncias.
Statua venerabilis viri…
Christi effigies (Ecce homo) quæ Alphonsum allocuta fertur.
Plures imagines ob impetrata beneficia servo Dei oblatæ.
Enumerantur deinde plurimi libri, scripti vel impressi, quorum alii varia beatificationis acta, alii Vitam B. Alphonsi continent, alii ejus opera (ea quidem, quæ per notas uncinis inclusas supra [Cfr. supra, num. 30] distinximus). Horum aliquos proferre non abs re videtur.
Liber in-4° ms., cujus inscriptio hispanice est: Tratado de las virtudes del venerable Hermano Alonso Rodriguez de la Compañia de Jesus. Est ipsum autographum habetque folia 119, cum indice capitulorum. Continetur eodem volumine epistola quæ ipsius B. Alphonsi videtur esse.
Liber in-4° ms., inscriptus: Cuenta de la conciencia y vida del Herm. Al. Rodriguez. Incipit: Memoria de algunas cosas, etc. Exaratus est ab ipso venerabili viro. Numeris notantur ff. 266.
Liber in-8° ms., cujus initium est: Libro del ven. Herm. Rodriguez de la Compañia de Jesus, sacado palabra por palabra de su proprio original; ff. 250, cum indice capitulotum.
Liber in-4° ms.: Cuenta de la vida y conciencia del ven. Herm. Al Rodriguez. Item tres tractatus, primus de sacerdotibus, secundus de scholaribus, tertius de tribus votis religiosorum; ff. 203; in extremo index rerum.
Liber in-8° ms.; Libro segundo manual del ven. Herm. Al. Rodriguez a la letra transladado; ff. 60.
Liber in-4° ms.: Relacion de la vida y virtudes del Herm. Al. Rodriguez; scriptus a confessario Patre Joanne Matthæo Marimon. Est ipsum auctoris exemplar. Pagg. 540, cum indice. Ejusdem operis novendecim priores paragraphi in alio etiam codice exstant.
Liber in-8° ms., in quo hoc scriptum est: Libro primero manual del Hermano Alonso Rodriguez; ff. 166.
Liber in-12 ms., in quo scriptum: Del Hermano Alonso Rodriguez. Præfixus est index. Dein: Libro primero espiritual, etc.; ff. 208.
Liber in-12 ms., qui secundus tomus est superioris operis. Post indicem, incipit: Libro segundo: De algunas cosas particulares, etc.; ff. 140.
Liber in-12 ms; initio sunt 12 ff. utilia, quorum primum incipit: A hora de maytines: amantisimo y dulcisimo Señor, etc. Sequitur scriptum quo B. Alphonsi exhibentur Devotiones, et alia quædam, impressa et manuscripta.
Liber in-8° ms.: Libro segundo manual, etc. Incipit: Salmo noventa: cum ipso sum in tribulatione; ff. 84.
Plures chartarum fasciculi de venerabilis viri miraculis, reliquiis et beatificatione. Quorum unus continet recognitionem vestium et recognitionem scriptorum, utramque a P. Michaele Torbavi confectam.
Scripta octo de octo reliquiarum inspectionibus.
Fasciculus cujus inscriptio est: Copias y cartas originales escritas à Su Santidad pidiendo beatificacion del ven. Herm. Al. Rodriguez. Epistolæ sunt triginta sex.
Epistolæ missæ ad B. Alphonsum et exempla literarum ab ipso scriptarum.
Fasciculus chartarum pertinentium ad vitam venerabilis Fratris: quarum aliquæ videntur esse ipsius confessariorum relationis.
Codices duo in quibus transcriptæ fuerunt quædam ven. Alphonsi literæ aliaque opera. Insuper codex in-8°, ff. 18., cujus initium est: Mucho tiempo habia que andaba con muchos escrupulos de conciencia; ultima verba: Omnia non ex mei concupiscentia, sed ex Dei complacentia faciam.
Pileolus vetustissimus in scrinio quodam servatus, charta involutus, cum nota quæ incipit: Dudose si este bonete es del venerable. Aliæ exstant etiam vestium partes.
[60] [item anno 1812 omnia visitata,] Quum anno 1812 ædes Montis Sion usibus militaribus essent adaptatæ, die 27 martii ejusdem anni reliquias sacras visitavit et diligenter conclusit Joannes Muntanery Garciá, vicarius generalis episcopi Majoricensis Bernardi Nadal y Crespí, adstantibus Marco Ignatio Rosselló rectore academiæ, marchione de Reguer senatus Palmensis rectore, Josepho Cotoner Salas, Gulielmo Ferragut aliisque [Furió y Sastre, pag. 263 et seq.] .
[61] [et in speciem corporis reliquiæ compositæ;] Restituta Societate Jesu, mox de B. Alphonsi beatificatione iterum agi cœptum est. Quapropter inspectus est thesaurus sacer die 10 martii anni 1825 a Bartholomæo Barceló y Cardell, vicario generali episcopi Majoricensis [Cfr. ibid., pag. 265.] , et eodem anno, die 24 septembris, a Michaele Serra y Dameto, itidem vicario generali et diœceseos administratore, præsentibus P. Pedro Sancho vice rectoris collegii Montis Sion aliisque Societatis alumnis, et pluribus viris nobilitate aut munere præstantibus. Tunc ossa in speciem humani corporis composita sunt, additis facie manibusque cera fictis. Hæc autem effigies, indusio, toga, pallio, calceis et tibialibus induta, et rosarium manu tenens, in arcam obsignatam fuit condita. Deinde usus recognitione die 11 januarii anni 1824 confecta, exploravit vicarius generalis vestes plurimas, varias particulas corporis aliasque reliquias, quas esse B. Alphonsi pronuntiavit. De pileolo autem antiquo, qui beato viro tribuebatur, nihil statutum est. Testes erant (qui singuli aliquid reliquiarum acceperunt) Joseph de Alos, Majoricensis præfectus; Joseph Cotoner Salas, moderator senatus Palmensis; Georgius Puigdorfila canonicus, Georgius Barcelo medicus, Bartholomæus Ripoll chirurgus, Gulielmus Torres, Joannes Antonius Sancho presbyter Ecclesiæ Palmensis.
[62] [quæ in urnam ex marmore et crystallo, in templi sacello positam] Paulo post, die 21 octobris ejusdem anni, sacrum corpus e cubiculo B. Alphonsi ad templi sacellum translatum fuit (eo apparatu quem supra indicavimus), atque conditum in urnam ex albo marmore, crystallinis speculariis clausam. Præter diœceseos administratorem, Michaelem Serra, aderant (ut ex authentico instrumento constat) Joseph Maria de Alos; Joannes Sureda, marchio de Vivot; Santiago Gomez de Negrete, regius procurator Majoricensis; Joannes Josephus de Negrete, auditor regii concilii Majoricensis; Sebastianus Socias, canonicus et vicarius generalis officialis; Franciscus Muntaner, marchio de Reguer; Joseph Cotoner Salas, Nicolaus Dameto et Ramon Villalonga, moderatores senatus Palmensis; Franciscus Truyols archidiaconus Ecclesiæ Palmensis, et ejusdem canonici atque presbyteri plures.
[63] [et optime clausam, tandem fuerunt delatæ.] Denique anno 1867, Patres Societatis Jesu, paucis ante annis ad pristinum suum domicilium reversi, quum animadvertissent crystalla quibus B. Alphonsi urna clausa erat, tam male fuisse aptata, ut, rimulis hiscentibus, pulvis pretiosis ossium involucris non parum noceret, rogarunt episcopum Majoricensem ut rei occurreretur. Venit itaque præsul, Michael Salvá y Munar, in ecclesiam Dominæ Nostræ de Monte Sion, et quum sacras reliquias recognovisset, concessit ut a PP. Josepho Fonda, Raphaele Llina, Ignatio Gazo, Societatis Jesu, et Michaele Peña, beneficiario ecclesiæ cathedralis, transferrentur in antiquum B. Alphonsi cubiculum, ibique, donec urna reficeretur, in arca lignea quiescerent. Hanc, impressis signis, custodiendam commisit Raphaeli Llina. Testes autem erant, præter modo citatos, Franciscus Truyols, decanus Ecclesiæ Palmensis; ejusdem archipresbyter, Melchior Vidal y Salvá, et multi canonici; Franciscus Cotoner Salas y Chacon, marchio de Ariañy; Ferdinandus Cotoner Salas y Chacon, regni senator; Gulielmus Descallar, marchio de Palmer; et aliæ dignitates. Iidem plerique interfuerunt translationi die 2 octobris anni 1867 peractæ. Scilicet postquam lipsanotheca, marchione de Ariañy impensam præstante, refecta fuit et exornata, corpus B. Alphonsi e cubiculo ad templi sacellum magno apparatu portatum fuit. Quibus solemnibus præerant Michael Salvá y Munar, episcopus Majoricensis, et Matthæus Jaume y Garau, episcopus Minoricensis Ecclesiæ.
[64] [Scripta etiam servantur.] Neque tantum sacra ossa B. Alphonsi magnæ sunt omnibus venerationi, sed in honore etiam habentur scripta quæ manu sua exaravit, quæque, ut legimus in lectione VI Officii proprii a Romano pontifice approbati, cœlesti plane sapientia sunt referta. Servantur fere omnia in Palmensi domo Societatis Jesu, et quidem magnam partem in pristino beati viri cubiculo. Ibidem (quod Palma ad nos scriptum fuit) in parietibus juxta cubiculum B. Alphonsi multæ pendent tabellæ (ex-voto) quæ gratias ejus intercessione obtentas manifestant. Reliquum est ut hæ gratiæ, una cum famuli Dei virtutibus ab historicis perscriptæ, in publico proponantur. Primo loco edimus relationem Patris Michaelis Julian, dein librum a Patre Ludovico Janino concinnatum. Sed quum in hoc opere quædam obscura sint aut imperfecta, plurimum etiam utemur, tum Actis beatificationis, tum variis Vitis, et maxime quidem iis quæ exaratæ fuerunt a B. Alphonsi domesticis et intimis familiaribus, Francisco Colin et Matthæo Marimon. Ab iis nonnihil dissentit auctor Vitæ satis antiquæ, hispanico sermone scriptæ, quam exhibet codex ms. 8927 in-f°, regiæ bibliothecæ Bruxellensis [Vida del venerable Hermano Alonso Rodrigues de la Compañia de Jesus.] . Sed perincommode accidit ut mutila ad nos pervenerit: supersunt dumtaxat liber prior (folia 1 — 93)et alterius libri capitulum primum. A quonam composita fuerit hæc historia (pluribus oppido locis lucubrationi Patris Eusebii Nieremberg [Ideas de virtud en algunos claros varones de la Compañia de Jesus, pag. 626 et seqq., edit. Madriti 1643.] similis), definire non possum; quamquam opinor eam esse quæ Patri Albiniano Rajas tribuitur [Cfr. supra, num. 8.] . Libellum hunc, quem Vitam Hispanicam ms. vocabimus, non ita diu post B. Alphonsi obitum confectum fuisse, et quidem ea mente ut typis mandaretur, ex ipsis auctoris verbis colligendum videtur. Ejusdem Vitæ loca nonnulla in Annotatis cum lectore communicabimus.
[Annotata]
* lege esset
* sic cod.
* sic cod.
* putrefacta cod.
* admirationis cod.
* sic cod.
* forte pro ut.
BREVIS VITA B. ALPHONSI
AUCTORE P. MICHAELE JULIAN
ex hispanico latine reddita.
Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica (B.)
a
AUCTORE MICHAELE JULIAN.
CAPUT UNICUM.
B. Alphonsi natales, virtutes, mors et sepultura.
[Die 31 octobris obiit Alphonsus Rodriguez,] Advenit dies qua Deo Domino nostro placuit remunerari sanctos labores boni Fratris nostri Alphonsi Rodriguez: obiit die 31 octobris, vigilia Omnium Sanctorum, horæ quadrante post mediam noctem. Annum agebat octogesimum septimum ætatis, quadragesimum septimum vitæ religiosæ in Societate, atque annis abhinc triginta et duobus in coadjutores temporales formatos fuerat cooptatus b. Natus Segoviæ, Valentiam venit, ubi quum per biennium arti rhetoricæ operam dedisset, vitam pientissimam et modestissimam vivens, seque omnibus præbens virtutis exemplum, miraculo ad Societatem Jesu vocatus fuit, impetravitque ut coadjutoribus temporalibus adscriberetur. Eodem anno missus fuit ad hoc collegium Majoricense. Quum vero non dubitem quin ejus Vitam aliquis fuse sit conscripturus, ex plurimis rebus quasdam dumtaxat attingam, reliquas futuro ejus biographo narrandas permittens.
[2] [clarus animi demissione, mortificatione,] A primo itaque die quo venerabilis Frater Deo famulari cœpit in Societate Jesu, sibi proposuit Domino se totum dicare; a quo expetiit ut se per dolores et labores perpetuos exerceret. Colendis virtutibus cunctis adeo notabilem se fecit, ut earum semper fuerit exemplum omnibus numeris absolutum. Tanta erat ejus animi demissio, ut se maximum totius mundi peccatorem existimaret, et quamvis divinitus sciret salutem æternam se esse consecuturum, neque transiturum per ignem purgatorii, solebat nihilo minus noxas a se admissas assidue deflere. Dolebat et acerbe ferebat si in honore haberetur; multumque mirabatur quod cum re tam sordida, qualem se ipsum putabat, aliqui homines agere vellent. Eximia fuit in eo mortificatio exterior et interior, atque in omni re quod carni maxime displiceret, avide quærebat. Injucundos cibos, si quando inscienter offerebantur, quam citissime manducabat, timens ne sibi auferrentur. Cæteras quoque pœnitentias, corporis afflictationes, cilicia, flagellationes et abstinentias usurpabat. Quin hoc ipso ultimo anno quo ægrotavit, facultatem me rogavit se cibo abstinendi omnibus diebus jejunii. Præterea confessus est se ter in hebdomade, tempore suæ infirmitatis, corpus flagellis dilacerasse. Pariter in orationem ferventer incumbebat. Huic enim diem integrum et plures noctis horas impendebat: neque ab ea cessabat in ipsis operibus servilibus; quibus quum summa modestia vacaret, mens ejus ne minimum quidem a divina præsentia avertebatur.
[3] [obedientia,] Tam singulari fuit obedientia, ut vix similem nostro ævo in quoquam repereris. Quam olim probare volens unus ex Alphonsi moderatoribus, jussit eum in Indias proficisci. Statim obtemperavit, et mandata confecisset, nisi januam aperire negasset janitor. Mihi postea quærenti quo pacto, nullo instructus viatico, et nesciens num inventurus esset navim, iter suscepisset; respondit se profecturum fuisse cum firma spe, fore ut Deus, cujus personam sustinent superiores, res necessarias atque ipsum navigium subministraret; si hoc autem non affuisset, se, sancta obedientia innixum, fluctibus fuisse commissurum. Itidem per multos annos aperuit et clausit quamdam januam, quotiescumque ea ingrediebatur aut exibat, sæpissime videlicet; eo quod superior eum quondam rogarat: “Cur hanc januam non claudis?” Mihi aliquid simile accidit, quo die veniens a continenti terra huc appuli. Vehementer cupiens eum videre et ejus frui colloquiis, per integram horam et ultra de rebus divinis, ut consueverat, cum eo sermonem habui, quamvis febri vehementer afflictaretur. Rogavi eum num capite doleret, eique se dolere affirmanti: “Sileas igitur, mi Frater.” Cui dicto tanta religione paruit, ut per totam noctem nullam emiserit vocem, licet sæpe ab infirmario rogatus quomodo valeret. Quum idem faceret postero die, dixissetque infirmarius in tali tempore licitum esse respondere, eo magis quod de rebus necessariis ageretur, negavit id fieri posse injussu Patris rectoris. Me itaque arcessitum hisce verbis appellavit: “Si per te licet, reverende Pater, responsum dabo infirmario et medico, cum a me requirent quomodo me habeam.” Sciscitanti autem mihi cur respondere dubitaret: “Quia, inquit, reverende Pater, heri dixisti ne amplius loquerer.”
[4] [zelo animarum,] Flagrabat etiam zelo salutis animarum, et quidem prout conditio ejus ferebat. Certe per triginta annos, quibus hujus collegii fuit janitor, optimam famam concilians Societati, omnesque ædificans, piis colloquiis, modestia, bono exemplo (quo pacto concionabatur), animabus ad bonam frugem revocandis egregiam operam navavit, eos qui cum ipso agebant, ad pietatem et vitæ sanctimoniam traducens. Insuper ut homines universi per orbem terrarum sparsi, se ad veram religionem applicarent, Deum sine intermissione orabat, idque summo ardore; immo offerebat se ad inferni cruciatus in æternum tolerandos, ut anima vel unius e miserrimis servis, e Mauris aut Judæis Christo adjungeretur. Quod studium in tantum Deo placuit, ut venerabili viro conspiciendos præbens omnes mundi homines utriusque sexus, declararit non minore ipsum mercede dignum esse, quam si totam hanc multitudinem ad Christum adduxisset.
[5] [modestia, pietate et prudentia.] De modestia vero ejus, nemo umquam in eo aliquid deprehendit, quod virtutem hanc vel tantulum offenderet. Incedebat enim oculis demissis, tantum dumtaxat spatium prospiciens, quantum ipsum corpus longitudine explevisset. Oculos non huc atque illuc vertebat; eosque, quadraginta annorum spatio, ne semel quidem in mulierem intendit, licet, ad Missam quotidie ministrans, aquam omnibus S. Eucharistiam sumentibus propinaret. Legis silentii observantissimus erat, ita ut, quantumvis cum domesticis aut externis assidue agens, nullum umquam verbum otiosum proferre a quoquam fuerit auditus. De Deo loqui in deliciis habebat, et si sermo instituebatur de aliis rebus, illico somnus Fratrem Alphonsum corripiebat. Ejus colloquia de rebus cœlestibus tam pia erant, ut multi hujus insulæ viri religiosissimi sensus animi intimos ei aperirent, eumve in rebus dubiis consulerent. Ex commercio suo cum Deo maximam rerum divinarum scientiam fuerat consecutus; adeoque in libris quibusdam, quos manu sua scriptos reliquit, tam magnifice de virtutibus disserit, ut multos alios auctores doctos, idem argumentum tractantes, facile superet. Ob hanc divinam sapientiam factum est ut subreguli, episcopi, consiliarii et ministri regii, magistratus, equites aliique viri nobiles eum frequentissime adirent; quin eorum multi nullum magni momenti negotium suscipere audebant, nisi prius sancti Fratris usi consilio. Sermone suo candido, simplici, perfecto, omnibus addebat animum. Eo audito, omnem dubitationem abjiciebant, et merito quidem, quum scirent eos, qui ejus monita secuti essent, spe numquam fuisse delusos.
[6] [Perfectissima quæque sectatus,] Paupertatem religiosam mirum in modum colebat, et tunc solummodo vere gaudebat, quum ejus effectus experiebatur. In dolore erat, si res domus pessimæ non sibi tribuerentur. Acum casu inventam sine licentia sibi accipere noluisset. Eum vero delectabat aliquam in vestibus, in cubiculo, aut in cibis inopiam ferre. Quum sensuum suorum portas diligenter custodiret, non poterat non angelicam imitari puritatem, eamque assequi tum corporis tum mentis munditiam, quam a nobis beatus pater noster Ignatius requirit. In nemine umquam oculos fixit, et hoc diu deflevit, quod eos quondam in currum inconsulte conjecerat. Et ut virtutes ejus uno verbo dicam, vitam vixit angeli potius, quam hominis. Neque enim ego, quum superioribus hisce annis familiariter eo sum usus, neque ii Patres, qui viginti, triginta aut quadraginta annos cum eo versati sunt, in ejus agendi ratione culpam ullam deprehendimus, aut noxam quantumvis levem, imo affectum minus bonum. Ea quæ agebat, perfectius agi posse, nemo dicere voluisset. Etiamsi enim mundus simul cum diabolo assidue eum oppugnarent, nihilominus numquam virtutem absolutissimam quærere destitit et majorem Dei gloriam. Quæ verba in ore, multoque magis in animo, semper habebat. Regulas omnes tam fideliter servabat, ut discerpi maluisset, quam earum vel minimam negligere. Nihil antiquius erat ei quam vitam, ut aiunt, communem in omnibus sequi. Hinc multum doluit quum ultimis vitæ annis, quibus gravissime ægrotavit, ad infirmorum mensam sedere debuit, maxime quum ei cibi exquisiti apponebantur.
[7] [frustra latere studuit.] Accedit quod summa ope nitebatur ut virtutes suas alios celaret. Sed frustra: nam tanti eum domestici et externi faciebant, ut non pauci nostrorum e terra continenti huc summo gaudio venerint, non aliam ob causam, nisi ut eum videndi copiam haberent. Item non raro viri laici et ecclesiastici magnæ auctoritatis nostrum collegium petebant, ut eum paulisper suis oculis considerarent, neque poterant non mirari quanta sedulitate janitorem ageret, advenientibus, prout res ferebat, rite respondens; omnium votis diligenter faciens satis, eosque arcessens quos externi convenire cupiebant.
[8] [Commercium ejus cum Deo et cum sanctis.] Atque hæc agendo, paulatim ad perfectam et ardentissimam caritatem erga Deum ascendit. Qua tam vehementer flagravit, ut nisi divina majestas ipsum salvum conservasset, ex nimio amore egisset animam: hoc (simul cum multis aliis rebus quas retulimus) sua manu scripto testatus est in ratione conscientiæ, quæ, juxta regulas nostras, bis in anno a religiosis Societatis Jesu superiori reddenda est. Ipse enim, annis abhinc plus decem, a moderatoribus jussus est res suas scripto manifestare, quo melius intelligerentur et certius essent notæ. Frequentissimo angelorum sanctorumque commercio fruebatur, cum eis et in cœlo et in terra colloquia miscens. Ex his cœlitibus viginti quatuor selegerat, quorum singulis singulæ diei horæ erant assignatæ, ut cum iis ageret seque iis commendaret. Etiam quum esset consopitus, principio cujusque horæ expergefiebat, et officium illud pietatis præstabat. Cujus religionis mercedem Deus quadam die tribuens, spiritu sustulit eum in cœlum: ubi omnes beatos vidit, eorumque cognovit tum nomina, tum proprias res gestas et merita, quasi per totam vitam cum sanctis illis versatus fuisset.
[9] [Beatæ Virgini,] A parvis beatam Virginem ex animo dilexit; quæ maxima in eum beneficia semper contulit. Hinc cum ea quadam die amicissime agens, ejusque amore ardens, præter alia dixit: “Ego amo te, domina mea, magis quam me ipsum. Ego amo te, mater mea, magis quam tu me amas.” Quem sermonem optima mater ægre passa, puero apparuit: “Non ita se res habet, inquit, Alphonse: magis ego te diligo quam tu me.” Cum Deipara ejusque Filio familiarissime vivebat, perinde atque amicus cum amico, aut filius præcipue dilectus cum parentibus suis; eosque revera loco patris et matris habebat. Qui eum sæpe corporali præsentia comitabantur, imo quondam cor ejus ingressi sunt. De illis tanta suavitate et pietate loquebatur, ut hunc affectum aliis commoveret. Omnibus auctor erat, ut, propriis rebus posthabitis, Jesu et Mariæ, dulcissimis amoribus (hæc erant ejus verba) unice inservire studerent; addens ipsorum commodis, tum corporis, tum animæ, tantos patronos optime esse consulturos.
[10] [sine labe conceptæ, addictissimus erat.] Annis plus quadraginta Officium immaculatæ Conceptionis B. M. V. quotidie recitavit c: in quod mysterium præcipuo studio ferebatur. Et cultum illum Deiparæ acceptissimum esse quadam die ab ipsa audivit. Quum itaque ad eum amplectendum omnes adhortaretur, mihi quondam et aliis collegii sodalibus qui simul nobiscum erant, dixit unam ex causis ob quas nostram religionem, scilicet Societatem Jesu, Christus Dominus instituerit, hanc fuisse, ut immaculatam matris Conceptionem notam faceret atque propugnaret. Hæc autem tanto fervore emisit, ut majorem numquam aliquis in eo notaverit; et subjecit ea se non de suo protulisse, sed accepisse divinitus. Item rosarium beatæ Virginis tam frequenter recitavit, ut digitos ejus continua globulorum evolutione occalluisse, post mortem compertum fuerit. Alia innumera de ejus gloriosis facinoribus et charismatibus, de virtutibus egregiis et revelationibus prætermittimus, utpote referenda in venerabilis Fratris historia; quæ inter præstantissimorum sanctorum Vitas una erit ex maxime singularibus et præclaris. Equidem si hæc recensere tentarem, multo longior essem quam fert epistolæ ratio, atque etiam pauciora dicerem, tum de Dei largitate erga dilectum suum servum, tum de liberalitate qua hic divinæ gratiæ respondebat. Quapropter dumtaxat ultimam valetudinem, mortem et sepulturam paucis exponam.
[11] [Ultimum morbum patienter tulit,] Licet a primo suo in hoc collegium adventu, annis abhinc septem et quadraginta, Christus Dominus noster, eum (ut ipse rogarat) omni laborum genere probaverit; scilicet permiserit eum tum a dæmonibus per plures annos assidue vexari et cruciari, tum identidem gravibus tentari morbis; ultimis tamen ante felicem exitum annis, præcipue gravibus incommodis eum afflixit. Hic enim ab imo ad summum acerbissimos sensit dolores, præsertim quo anno mortuus est: tunc præter reliquas infirmitates et eas quæ senectuti propriæ sunt, adeo vehementer calculorum valetudine cruciari cœpit, ut integro anno in lecto, et quidem tribus proximis mensibus sine motu, eodem semper in latere, jacere debuerit. Interea de divinis tantum rebus cogitans, Deum enixe rogabat, non ut molestias auferret aut minueret, sed potius augeret et novas adderet. De doloribus summo cum gaudio loquebatur (ut in omni vita sua consueverat), addens neminem feliciorem esse homine quem Deus multis infirmitatibus premat, modo eas ille ferat patienter; quum in hac vita non sint dona præstantiora iis quæ Pater in Filium suum unigenitum tam large contulit. Subjiciebat, si possibile esset angelos et sanctos cuiquam invidere, eos certe hominibus multa patientibus esse æmulaturos. Quid multa? De nulla umquam re tanta elatione dixit; et quæ ita sermone laudabat, re ipsa prius expertus fuerat: patientia enim sua alter erat Job.
[12] [majora pati cupiens.] Ideo querebatur, quando in hoc morbo erat, tum quod nimiam ipsius curam haberemus, cujus omnes oblivisci, quem omnes ut canem mortuum vitare deberent; tum quod non sineretur jejunia servare et voluntario cruciatu se concidere. Mihi suadenti interdum ut condituras, bellaria aliaque hujusmodi gustaret, constanter respondit: “Credas mihi velim, reverende Pater, hæc prædulcia mihi sunt dolori, et dolores mei sunt mihi prædulcia.” Quærentibus ab eo ut se haberet, semper dicebat: “Commode nunc habeo, quæ Dei est bonitas.” Quum solus esset, magno solatio fruebatur, licet tot malis affectus; et summa lætitia cum patre et matre suis, Jesu et Maria, agebat, verbis amore plenis eos alloquens, eaque sæpe iterans quæ ab ipso Domino nostro fuerat doctus: “Jesu et Maria, dulcissimi amores mei, ex amore vestri patiar et moriar! Sim totus vester, nequaquam meus!” Quum eum, jam ægre vocem emittere valentem, rogare infirmarius quid sentiret: “Magnum, inquit, amorem proprium.” Aliquot diebus ante felicem obitum, tam vehementi febri correptus est et dolores ejus in tantum invaluerunt, ut mox videretur moriturus: nihilominus hæc iterum iterumque dicebat: “Amplius, Domine, amplius!” Tempore opportuno et consueta pietate, Viaticum suscepit sacrosanctum Christi Corpus, quo a multis annis saltem ter in hebdomade maxima religione vescebatur, extremo etiam vitæ anno, quo in lecto fuit detentus. Eum quoque oleo sancto unximus. Neque destitit dolores æquo animo ferre, imo majores a Deo flagitare.
[13] [Pie obiit,] Qui per totam vitam maxima reverentia Patres prosecutus fuerat, eos etiam in suprema hac infirmitate observabat; ita ut, quum eorum aliquem videret, caput detegeret, licet propius a morte abesset et brachium vix posset movere. Die 29 * octobris, sabbato, post meridiem, jam moriturus lætitia perfusus est, Deo promissis suis stante, et in suavissimam extasim raptus est, quales hoc ultimo anno non semel fuerat expertus; atque in ea per tres dies usque ad extremum spiritum permansit. Facies ejus, præcipue ex quo adversa valetudine laboravit, perpallida esse solebat, etiam quum commodius se habebat. Sed ab hujus raptus initio perpulchro colore splenduit enituitque ut angelus: qui effectus erat exterior illius amoris quo pectus ardebat. In ipsa extasi interdum exclamabat: “Jesu mi dulcissime! Optima mater mea!” Media nocte, cum ex nonnullis indiciis (ut pectore intumescente) morti proximus esse videretur, atque adstantibus omnibus hujus collegii Patribus et Fratribus, sanctissimum Jesu nomen identidem expressum esset, et Christi in cruce pendentis effigies moribundo ostensa, oculos aperuit, quos jam triduo compressos tenuerat, eosque, lucidiores et hilariores quam cum recte valebat, in Jesu imagine fixit: cujus pedes osculatus, suavissime dixit: “Ah! mi Jesu!” et Deo reddidit spiritum, in vigilia Omnium Sanctorum, post mediam noctem.
[14] [magno deinceps habitus honore,] Boni Fratris virtus adeo nota erat, ut non solum ex nostra provincia, sed etiam ex Castellana, Bætica, Lusitana et Indica, multi, fama ejus sanctæ vitæ audita, ad me scripserint, etiam atque etiam aliquid reliquiarum postulantes. Tum ipsi, tum alii viri non pauci, nobilitate præstantes, laici et ecclesiastici, magnates et cardinales, literas ad eum dabant, se precibus ejus commendantes, ut hocce pacto ejus chirographum sibi compararent. Patres Fratresque collegii, qui optimam ejus notitiam habebant, suam erga eum voluntatem expromentes, lætabantur se felici ejus morti affuisse, ac rosaria sua et pœnitentiæ instrumenta cadaveri potuisse admovere.
[15] [præsertim in insula Majorica.] Tunc Deus promissa sua solvisse dicendus est; videlicet servo suo pollicitus fuerat, ipsi magnum in hac insula honorem tributum iri. Re quidem vera, simul atque mors boni Fratris Alphonsi Rodriguez hodie mane vulgata fuit, tantus in eum affectus apparuit, ut civitatis incolæ fere omnes concurrerint, veneraturi sacrum corpus, pedes et manus osculaturi: quos inter regis vicarius cum suis consiliariis, canonici, religiosi, viri nobiles. Post meridiem quum collegium templumque hominum multitudine repleta essent, corpus in ecclesiam portavimus et in sublimi loco deposuimus: adeo quidem turba accreverat, ut per eam vix via fieri potuerit. Huc omnes familiæ religiosæ, solita responsoria decantaturæ, venerunt; Fratres scilicet Prædicatores, Fratres de Mercede, Fratres Ordinis Minorum, Carmelitæ, Augustiniani, Trinitarii et Minimi, cum suis superioribus aut præpositis provincialibus: item paulo post totum capitulum ecclesiæ cathedralis, clerus omnium parœciarum, elata in superiore agmine cruce. Incredibile est quot homines rosarium sacris exuviis admovere tentarent, vel partem vestium excidere; quam multi infirmi corpus tangere contenderent. Ut omnibus morem gererent, operam assidue dedere quatuor aut sex e patribus nostris, quibus duo Patres Ordinis Prædicatorum, suæ aliorumque pietati consulentes, præsto aderant. Qui tamen omnes simul populi religioni nequaquam satis facere potuerunt. Gloriosum Deo fuit homines a turba impeditos rosaria et numismata undique projicere, quo sacrum corpus tangerent.
[16] [Exsequiæ magna frequentia celebrantur.] Officium defunctorum e more d peregimus, præsentibus regis vicario, capitulo et magistratibus. Jam nox appropinquabat, cum per horæ quartam partem concio e suggestu habita est: in qua præcipuis dumtaxat actionibus celebratis, auditores invitati fuerunt ut feria VI proxima redirent. Illud autem notatione dignum, quod toto concionis et officii tempore, nemo coram exanimi corpore caput operire ausus est, neque vocem mittere; et quamvis ecclesia tanta multitudine esset referta, quantam capere poterat, et quanta majorem numquam habuit, eo tamen silentio peracta sunt omnia, ut templum vacuum crederes. Quando corpus sepelire voluimus, nihil aliud quam illud intra parietes domesticos deponere licuit, et id quidem magno labore: populum dimisimus, hanc prætexentes causam, quod possent altera die Fratris sepulturæ adstare. Eum tandem sepulcro condidimus hora decima noctis, quod alio modo fieri non potuisset. Ejus facies et manus, perinde ac si vivus fuisset, flexibiles manserunt. Licet ob sanctissimam vitam ac mortem optimi Fratris, simul et revelationes ipsi a Deo factas, moraliter certi simus (eo pacto quo de hujusmodi rebus certi esse in hac vita possumus), eum cœlum intrasse nec transiisse per purgatorium; quin immo gloriosissimam ibi sedem, quam ob animi demissionem promeruit, occupare; nihilo minus, ne officio meo desim, Reverentiam Vestram rogo, ut pro animæ ejus refrigerio, jubeat in collegio suo consueta fieri Societatis suffragia e, et nos omnes Deo commendari, qui hic habitamus, ut exemplar illud quod Deus nobis in bono Fratre Rodriguez proposuit, imitemur. Deus conservet Reverentiam Vestram. Majorica, die 31 octobris 1617.
[17] [Omnes ad ejus sepulcrum concurrunt.] Postquam hanc epistolam scripseram, multis ex summis insulæ hominibus enixe rogantibus, die 3 novembris, feria sexta, mane exsequias ample celebravimus, dicta etiam oratione panegyrica. Vix orto die, tanta concurrit multitudo, ut templum nostrum, licet non sit exiguum, ejus quartam partem capere non potuerit. Rursus affuerunt regis vicarius, ejus consiliarii, canonici, magnates et honestissimi totius insulæ homines; et ipse adstitisset episcopus, nisi morbo fuisset implicitus. Fuerunt etiam homines optimo Fratri valde addicti, qui cereos ad ejus sepulcrum accendendos miserunt. Quum peracto solemni officio, concio e suggestu haberetur, nesciebant auditores quid magis admirarentur, utrum virtutes, an divina charismata, aut efficacem apud Deum ejusque matrem interventum. Nunc vero laici et ecclesiastici viri, Fratres et Sorores omnium fere Ordinum, aliquid reliquiarum boni Fratris, religionis causa, vehementer a me efflagitant. Ad sepulcrum ejus f (sub parva scilicet concameratione prope altare B. M. V.) magna vis hominum concurrit, eo quod fama fert plura ibi miracula hisce diebus fuisse edita. Quæ quum comperta habebimus, Reverentiæ Vestræ narrabo.
Michael Julian.
ANNOTATA.
a Cfr. Comm. præv., num. 4. Hujus operis inscriptio, latine reddita, hæc est: Relatio et epistola encyclica Patris Michaelis Julian, rectoris collegii Societatis Jesu in insula et civitate Majoricensi, provinciæ Aragoniæ, data ad Patres et Fratres ejusdem civitatis aliarumque, de felici faustoque transitu ex hac vita venerabilis Fratris Alphonsi Rodriguez ejusdem Societatis Jesu. Quæ his literis tantum adumbrata sunt, enodatius exponentur in altera Vita a nobis edenda. Porro auctores quamplurimi opusculo Patris Julian usi videntur [Cfr. Breve relacion de la Vida del ven. Herm. Alonso, Majoricæ 1627. Balinghem, Ephemeris B. M. V., pag. 611 et seq. Nieremberg, Claros varones de la Comp. de Jesus, pag. 670 et seqq. 1643.] .
b Die 31 januarii anni 1571 tirocinium ponere cœpit B. Alphonsus Gandiæ, si Colinum sequimur, contra Valentiæ, si Matthæum Marimon, Janinum et Nierembergium. Sed de his infra fusius dicetur. Vota simplicia emisit die 5 aprilis anni 1573 et, teste Colino, vota coadjutorum formatorum die 5 aprilis anni 1585. Porro quonam tempore sodales ad hunc gradum evehendi sint, in Constitutionibus Societatis Jesu non definitur; at Claudius Aquaviva, præpositus generalis, statuit anno 1600 non esse proponendos antequam annum ætatis trigesimum, religionis decimum expleverint.
c Quo pacto promoverit Officium immaculatæ Conceptionis explicuimus in Commentario præv., num. 35 et 36.
d More Societatis Jesu Officium defunctorumpro ejus alumnis dicitur tono mediocriter alto sine cantu, præsentibus in ecclesia domesticis cum suis candelis accensis [Cfr. Constitutiones Societatis Jesu, part. VI, cap. 4, § 3.] .
e Suffragia hæc sunt, decreto Congregationis generalis anni 1573, ut eo loco ubi quis de Societate decesserit, offerant singuli sacerdotes pro eo tria sacra, et singuli Fratres tres coronas, in aliis provinciæ locis duo sacra et duas coronas.
f De sepulcro cfr. Vita scripta a P. Janino, lib. I, cap. IX, ann. e. Eadem traduntur in exemplaribus hujus epistolæ tum Gallicis, tum Flandrico [Reg. bibliotheca Bruxellensis, codd. mss. 8927 et 18885.] .
* lege 28
VITA B. ALPHONSI RODRIGUEZ CONFESSORIS SOCIETATIS JESU
AUCTORE P. LUDOVICO JANINO EJUSDEM SOCIETATIS.
Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica (B.)
a
AUCTORE JANINO. LIB. I.
CAPUT PRIMUM.
Ortus Alphonsi et vita in sæculo.
[Nascitur B. Alphonsus Segoviæ anno 1531.] Rodriguez, Celtiber, patria Segoviensis, anno superioris sæculi trigesimo primo in hanc lucem venit, octavo kalendas augusti, Jacobi apostoli honoribus sacro b. Alphonsi nomen in baptismo nactus, teneritatem amoris erga Dei matrem inde una est visus hausisse perpetuam, cœpitque jam tum infans, Mariæ vocabulum quoties audiret, gestire totus, et imagunculas ipsius, sicunde haberet, pro charissimo pignore in sinu recondere. Excolebant animam tam bonam Jacobus Rodriguez et Maria Gomesia, parentes optimi, præcipua cura; et non incommodam mercaturam c ita factitabant, ut lucris potissimum æternis se ac septem filios d ditarent; quorum secundogenitus Alphonsus magnis a Deo rebus parabatur. Harum præsaga fuere seu visa seu somnia quadrienni sæpius objecta; unde vix possunt credi fortuita. Nam alienato ab sensibus animo, apertis ac rigidis oculis, et matrem Virginem magnis vocibus inclamans, nulla corporis succussatione, non colaphis quidem et capillorum vellicatione redibat in sese; spectabat interea, ut deinde narravit, tamquam sinapis granum sibi e pectore prodire, sensimque assurgens cum se nubium tenus extulisset, in templi capacis amplitudinem diffundi; quod de magnis illius progressibus, et perfectæ virtutis absolutione atque fama, tanto ante monstrata, haud putem temere explicari.
[2] Exin adultus, aliquamdiu literis operam Compluti e dedit; [Uxore et liberis orbatus,] unde ad domestica f revocatus, duxit Mariam Suaresiam uxorem g, ac mercimonio intentus, variis casibus exagitatus est h. Verum conjuge fato functa, reque ac negotiis retro labentibus, cœpit vitæ illius hominem tædere i, tam maligno proventu tot annorum molestias pensantis. Hinc ad divina beneficia conversus, ratusque se iis sterili animo respondisse, dolore ac lacrymis dies noctesque rumpebatur, admissorum veniam a Deo petens, et magnis desideriis novum vitæ genus partiens *. Nocte quadam oranti cum adstitisset Christus, sanctorum fere duodecim comitatu cinctus, solum ex iis agnovit B. Franciscum, quem peculiari studio colebat; rogatusque ab eo cur tantum ploraret, ipse altum suspirans: “Qui possum, inquit, tenere lacrymas, conscius Dei mei a me toties graviter offensi, cum leves etiam in eum noxæ producto ad obitum luctu non satis expientur?” Atque hic cœlestis species videri desiit; sed hæsit Alphonso, cum incredibili voluptate, peccati cujusvis odium tam ingens ut, oblato deinceps ejus periculo, detrudi potius in æternas cum dæmonibus pœnas ardenter peteret, quam vel exiliter in Deum delinquere. Hujus odii modum haud dispar sequebatur vexandi sui flamma, et novis quotidie de se suppliciis veteres maculas eluendi. Ad hæc rerum omnium contemptus, et sempiternorum metus discriminum, quæ blanda illarum et faliaci brevitate innumerabilia involvuntur; divini horror judicii, repetendæque ab se severissimæ rationis; vitæ demum totius meditatissima confessio, quam excepit statim deliberatio religiosi Ordinis ineundi, ubi integre Deo et animæ viveret. Sed tardante hunc mentis impetum filiolo parvulo, quem e liberis tribus superstitem destituere paterna cura non poterat: “Domine, inquit, si puerum vides fore tibi quandoque inimicum, nefas morte celeri anteverte; et dum est innocens, et per ætatem et gratiam tuus, tibi hunc in perpetuum assere.” Annuit famulo divina bonitas, et nocte proxime subsequenti puerum illi per visum ostendit, velut ad funus compositum; quo post paulum, et mense nondum interlapso, reipsa elatus est k.
[3] [sese dat pietati et pœnitentiæ.] Liber itaque Alphonsus, suique jam dominus, transferre se in Deum penitus decrevit; manumque operi admovens, corpus insuetis laboribus frangere; flagellis, inedia, cilicio ad usque genua promisso, pœnisque cæteris nullo fine ac modo torquere; in obeundis pœnitentiæ et divinæ Eucharistiæ mysteriis assiduus esse. Inter quæ, festo B. Virginis a Nivibus l dicto, cum se illi totum certa ejus tutelæ singularis dulcique fiducia donasset, exinde illam expertus est insperato prorsus et peculiari more liberalem: ac principio quidem rosarii globulos precando censenti, apparebat rosa purpurea, cum orationem dominicam recitaret; candida vero, cum salutationem angelicam; paris tamen ambæ pulchritudinis atque fragrantiæ; quas Virgini offerens, videbat munus ab ea probari. Post ab Antonia et Juliana, sororibus suis, quæ domi cum illo virgines agebant, didicit volvendo rosario de Christi vita et cruciatibus cogitare. Tum progressus ad formam orandi quæ mente peragitur, moxque ad summum contemplationis, excipiebatur ab optimo Domino tam familiariter ac jucunde, ut dies nonnumquam solidos precando expenderet, quatuor saltem aut quinque horas Christi mysteriis, doctrina et exemplis immersus. At ejus potissimum cruciatibus afficiebatur; quos dum animo versaret, etiam experiebatur a planta pedis ad verticem capitis, confixum se Christo in crucem sentiens, intereaque divini amoris incendio flagrans; et vero scriptum sua manu reliquit, se cogitandis Christi suppliciis eorum partem sentire solitum, et totum amoris pariter et doloris magnitudine in eum transformari: Deum enim perinde amoris beneficio se nobis infundere, ut ligno et ferro ignis confunditur. Hoc musto ebrius Alphonsus, stupere ad reliqua omnia, et suspiciendo interdum cœlo, illuc animo rapi, et humi ægre contineri.
[4] [Anno 1563 in festo Assumptionis visione pulcherrima recreatur.] Anno autem fere sexagesimo tertio post sesquimillesimum, ipsaque Virginis in cœlum receptæ sacra die, cum in Segoviensi nostro collegio accuratissima præparatione divino epulo refectus gratias ageret, vidit aulam mentium beatarum innumerabilem Virgini adstare, dum ab æterno Patre in sublimi locata solio, inæstimabilis pretii corona ornaretur; se vero ab eadem, manu apprehensum, angelo suo tutelari et B. Francisco comitibus, æterno Patri munus gratissimum et acceptissimum offerri. Fuitque hujus spectaculi tam viva et tanta lux, ut nesciret deinde in corpore, an extra positus, id vidisset; hoc solum animo repetens, se pernicitate incredibili ultra nubes et nota corpora sublatum, immenso itinere repente confecto, in loco pulcherrimo constitisse, ac cœlestibus aulicis frequenti; seque plane jam non intelligere qui possent homines cœno et paleis affici, cujusmodi omnia videbat, quæ illos in terris tamquam valde jucunda et pretiosissima delectarent. Hæc P. Joannes Baptista Martinez, quo ad confessiones utebatur, uti gesta erant cum audisset, nec Alphonsum, templo discessurum, nisi ægre januam invenisse, et visum per vicos sui vix compotem, jussit de cætero illas in publico animi abductiones declinare; quod etsi fortiter conaretur, sed erat earum nonnumquam is impetus, ut illi obsistere nequiret. Inter hæc porro divini beneficia favoris, quærebat animo in quam potissimum religiosam familiam secederet, Deo procul a turba et periculis victurus. Quod ipsi quibus indiciis significatum sit, sequitur enarrandum.
ANNOTATA.
a Cfr. Comm. præv., num. 5 et 64. Uti jam monuimus, præsenti scriptioni plura adjiciemus tum ex aliis, tum ex ingenti opere Matthæi Marimon descripta, et quidem ex versione italica. Ipsum autem Patris L. Janini librum secundum Lugdunense exemplar anni 1648 fideliter exhibemus, nihil mutantes,nisi quod pauculas voces, ut Alphonsus pro Alfonsus, et similes, alio modo efferimus.
b Natus est itaque B. Alphonsus die 25 julii anni 1531, non, ut volunt aliqui, anni 1530. Baptismum et postea confirmationem suscepit in ecclesia S. Colomæ ad portam S. Joannis. Cujus parochiæ parentes ejus erant incolæ [Cfr. Summarium caus. beatif. ven. servi Dei Alphonsi Rodriguez, pag. 1 et seqq.] .
c Pannorum mercaturam, tunc præcipuam inter Segovienses, faciebant B. Alphonsi parentes. Quanta probitatis ac vitæ christianæ fama ipsi et alii consanguinei floruerint, testati sunt in processu Segoviæ facto plures hujus urbis cives.
d Ex septem filiis Didaci Rodriguez dumtaxat noti sunt nobis duo majores natu, Jacobus et B. Alphonsus; ex filiabus vero Emmanuela, Antonia et Juliana. Harum vitamin Commentario prævio, § II, adumbravimus. Laudantur etiam in processu beatificationis sancti Fratris: ubi legimus in earum obitu ac sepulturis visas fuisse res miraculosas [Ibid., pag. 2.] .
e Ipse et frater ejus Jacobus, literis operam daturi, Complutum missi sunt a patre, et in disciplinam traditi pientissimo Patri Francisco de Villanova. Neque hoc mirandum. Etenim Didacus Rodriguez duos sacerdotes Societatis Jesu, Segoviæ verbum divinum ad tempus annuntiantes, hospitio acceperat, eorumque famulatui deputaverat filios suos, et præcipue Alphonsum, tunc duodecim circiter annos natum. Hic eis ministravit, quum, peractis concionibus, in quamdam Didaci villam secesserunt, exercitiis spiritualibus aliquot dies impensuri. Ab iis fidei mysteria doctus est, didicitque rosarium beatæ Virginis recitare, Missam celebranti adesse, aliaque hujus generis [Colin, fol. 2. Marimon, pag. 24.] .
f Duo fratres magistros Complutenses vix per annum audierunt, quoniam, mortuo patre, Segoviam a matre revocati sunt. Quæ Alphonsum, annum tunc duodecimum vel tertiumdecimumagentem, inquit Marimon, domi secum manere jussit, Jacobum vero studia prosequi. Hic postea juris doctor factus, uxore ducta Maria Izcara, Hispali domicilium collocavit. Ubi, egregiis virtutibus præditus, immatura morte occubuit [Colin, fol. 2.] .
g B. Alphonsus, postquam per plures annos in instituendis fratribus, in procurandis negotiis et mercatura matrem adjuvit, ut huic morem gereret et melius onera domestica sustineret, in matrimonium duxit Mariam Suarez, feminam pientissimam, in vicinis natam montibus. Quacum sibi domicilium constituit in parochia S. Eulaliæ, prope Ecclesiam S. Francisci [Catalogus testium examinatorum in processibus beatif., pag. 9.] . Ex ea suscepit filiam et filium [Colin, fol. 3.] , (immo, Janino teste, liberos tres). Sed priore mortua, mox obiit etiam mater, relicto filiolo, et quidem si Vitam Hispanicam ms. sequimur, anno circiter 1562: cum ibi dicatur B. Alphonsus, cum annum ageret vigesimum septimum (seu anno 1557), uxorem duxisse, et ea fuisse orbatus post annos circa quatuor [Vida del ven. Hermano Alonso Rodrig., in cod. ms. 8927 reg. bibl. Bruxellensis, fol. 17.] . Cæterum in aliis Vitistempora non invenio distincte notala; sed a nonnullis [Cfr. Colin, fol. 3.] dumtaxat indicatur Dei famulus, paulo post conjugis obitum, de perfectiore vita sectanda consuluisse Patres Societatis Jesu qui tunc recens Segoviæ consederint. Porro constat eos venisse anno 1559 [Cfr. Orlandinus, Hist. Societatis Jesu, lib. III, num. 91 et seqq.] .
h Mercimonio intentus, id est textoriæ mercaturæ, … quæ in nobilissimorum pannorum Segobiensium fabricatione consistit: cui negotiationi, ait testis primus in processu Majoricensi auditus, occupant se in hac civitate viri admodum honesti. Eum autem in his negotiis rectissime egisse, tum alia comprobant, tum quod Simon de Palacios, civis Segoviensis, in processu apostolico anno 1628 Segoviæ constructo, testatus est se puerum, aliquot lanæ libras aliave hujusmodi empturum, ad domum servi Dei a parentibus suis valde sæpe fuisse missum, simul mandantibus ne cum alio quam Alphonso rem gereret; qui scilicet adeo illibatæ conscientiæ in communi opinione et experientia habebatur, ut liberalius etiam cum pueris ageret de mercibus suis, absque ulla vel minima fraudis suspicione [Cfr. Responsio ad novas animadv., pag. 57 et seqq.] . Immo, ut ex alio teste accipimus, in suo commercio pannorum procedebat tam æque et honorifice, ut potius amiserit, quam lucratus fuerit. Accedente patris, matris et uxoris morte, non mediocrem bonorum suorum jacturam passus est; sed non tantam ut, quod aliqui dixerunt, in mercatura decoxerit. Id sane neque ab antiquis biographis, neque a testibus in causa beatificationis adhibitis usquam perhibetur. Quin constat, eum, quum mortua uxore negotiationem dimisit, non solum in nullo ære alieno fuisse, sed adhuc de propriis bonis vivere potuisse … fere per decennium ante ingressum in religionem. Multum adhuc ei supererat ad honestam sui ac filii sustentationem, et ad successivam faciendam de propriis bonis donationem sororibus: quibus videlicet, cum Societati nomen dedit, bona sua donavit, tanta ut solemnem donationis stipulationem ab eo requirerent, ad omnimodam donatarii securitatem [Ibid., pag. 61.] .
i De seipso servus Dei, in § 1 Rationis conscientiæ quæ Summario intexta est [Pag. 150 et seqq.] : Ei evenit, inquit, dum esset ætatis 31 seu 32 annorum, parum plus vel minus, … quod cum esset submersus in rebus humanis, tetigit illam (personam) Dominus mediantibus aliquibus laboribus, evigilando illam per medium dictorum laborum, et ducendo ad magnam cognitionem suæ malæ vitæ, et contemptum mundi.
k Idem tradunt Marimon, Colin, et ipse Alphonsus in Ratione conscientiæ [Cfr. Elenchus, pag. 36.] .
l Ibidem, § 12: Cum cœpit istud exercitium confitendi et communicandi singulis octo diebus, quadam die sabbati, qua evenit festivitas B. Mariæ ad Nives, … fecit confessionem generalem… Patri Baptistæ Martinez, Societatis Jesu, in civitate Segobiensi [Cfr. Colin, fol. 3. Summarium, pag. 153. Vita Hispanica ms., cap. III.] . Paulo infra explicat etiam quæ hic summatim narrat Janinus de recitatione rosarii, de raptu in die Assumptionis, etc.
* lege parturiens
CAPUT SECUNDUM.
Alphonsus Societatem Jesu amplectitur, et in Majoricam insulam mittitur.
[B. Alphonsus, Segoviæ in Societatem non admissus,] Quo primum anno a se Deo Alphonsus et rebus æternis penitius dedit, vidit nocte quadam, seu in somni, seu in mentis imagine, nigrarum avium densa nube fœdari cœlum, et clangore improbo turbari: ex alia parte candore insignem advolare veluti columbam, pectus characteribus argenteis sacro Jesu nomine inscriptam, quæ totam illam importunarum volucrum colluviem dejiceret sola, et grandinis more in terram excuteret. Admirans vir Dei tam iniqui, tam cruenti conflictus, iterum ac tertio integrati, tam insperatum lætumque exitum, quid is sibi vellet dictum Patrem Martinez confessarium suum consuluit. Qui, sumpto tempore, reque multum a Deo, patre luminum, quæsita, denique respondit daturum illum Societati nomen, pugnas in ea graves cum dæmonibus pugnaturum; sed castimoniam ipsius, Jesu nomine armatam, reportaturam ex iis victorias nobiles; quas in progressu videbimus. Verum enim vero Patres Segoviensis collegii hominem id ætatis et illiteratum ineptum censebant Societatis muneribus, etsi ejus virtutem et Jesu nominis ardentissimum studium mirifice probarent b.
[6] [petit Valentiam;] Quare, rebus domi compositis planeque ab sese abdicatis, Valentiam contendit ad P. Ludovicum Santanderum c, sperans ab eo æquiora. Gavisus adventu tam probi hominis sibique olim notissimi Ludovicus, eum in proposito confirmavit, exploratoque ipsius ardore, futurum putavit utilis operæ in Societate, si prius sacerdos initiaretur quam tirocinium iniret. Ergo cupidus voti et obedientiæ Alphonsus, undequadragesimum natus annum, grammaticæ studio d, uti jussus erat, ad sacros ordines se parare et frequentare ludum cum pueris; sed quanto in Dei amore ac demissione sui, tam nullo in literis progressu; cui et ætas obstabat, et omnium nausea, præterquam divinorum. Unde se moderatoribus permittens, admitti petiit in Societatem, quo gradu et loco ipsi vellent. At enim dæmon jam inde præcipiens, ex his primordiis quantum sibi damnorum texeretur, disturbare hoc ejus consilium nisus est, ficta specie melioris.
[7] [ubi a dæmone incitatur ad vitam eremiticam.] Erat Valentiæ condiscipulus Alphonso in omni virtutis, pietatis et asperitatis cultu persimilis, quantum quidem vulgo intelligi poterat. Cum hoc, nempe familiarissimo, communicat Alphonsus de Societate ineunda, quod pridem animo sedebat. Hic vero imprimis vitæ religiosæ propositum laudare; sed improbare illius in communi modum, et solitariam præferre, hujusque opes, delicias et securitatem multorum consortio ita opponere, ut alter e deserto Pambon verba facere videretur. Postridie ad S. Matthæi, quæ villa est prope Valentiam, cum se contulisset, induissetque habitum eremitæ, invitat mox Alphonsum per literas ut, si pigeret sequi præeuntem, viseret saltem ad aliquot dies, et suavitatis in partem veniret, qua mirabili diffluebat. Interpretatus hanc Alphonsus familiaris sui charitatem et amicitiam, venerat, cum suaderi sibi vehementissime ab illo audit susceptionem ejusdem instituti, sed frustra. Causatus enim esse Valentiæ nonnulla sibi prius necessario ordinanda, illuc se retulit, monente suasore ab iis se ocius expediret. Verum in regressu, prout a villa recedebat, ita se advertens ad solitudinem frigidius affici, pungi scrupulo incepit rei tantæ inconsulto confessario tractatæ. Cui cum omnia distincte narrasset, edoctus ab eo communitatis bona tutasque animi ad salutem opes, quæ regentium cura, exemplis fratrum, disciplinæ omnis ac virtutum usu, omnium meritis, laboribus, precibus ad singulos pertinent; iis certe carituros, si solitarii vixissent; privato demum arbitrio suo ac jure omnia facere, qui solitudinem incolerent, ex Dei autem voluntate ab ejus vicariis indicta, qui cœnobia elegissent; procidens Alphonsus: “Cum omnis periculi propria, securitatis omnis divina voluntas origo mihi sit et causa, volo, quoad spirabo, inquit, ejurata mea, divinæ ubique insistere e.”
[8] [Cooptatur in Societatem] Quam professionem animi, tam fervide editam, ea firmitate remuneravit Deus, ut ex eo numquam in illa nutaret, nihil ipsi luberet, nisi ex Dei voluntate. Inde, confessario hortante, a Virgine petiit, Societatem filii sibi obtineret, si gratum filio id foret; intellexitque interiore admonitu hanc esse Dei mentem ut se ad eam adjungeret. Quare poscentem Antonius Cordesius f, summæ vir et perspicacissimæ virtutis, qui tum nostris in Aragonia præerat, admisit, renitentibus fere Patribus quos in consilium habebat, nec laudantibus homine quadragenario et voluntariis fracto pœnis Societatem onerari. Quibus Antonius, majore vi actus quam ut illam posset inhibere, prudenter satisfecit, idcirco se illum excipere, ne sanctum Societas perderet. Reversus domum, et discessum adornans Alphonsus, primis jam tenebris inclamari se audit, apertaque fenestra, vocem discernere videtur amici eremitæ, sed ira et rabie adeo immutatam, ut parum liquido illam agnosceret. Exprobrabat Alphonso multis conviciis levitatem, perfidiam, desertionem eremi et habitus, ad quæ se post paulum complectenda fide promissa obligasset. Quibus Alphonsus nec verbum reddidit; sed concinnatam stropham a dæmone non obscure advertens, clausa fenestra, se in preces dedit, et noctem in iis reliquam traduxit.
[9] [ut coadjutor temporalis.] Mane in collegium evolans, magno læti animi sensu pro adjutore domestico g in tirocinium h est adscriptus. Illic piis de more commentationibus probatus, sanctoque secessu, in quo anteactam retractaret vitam, adhibitus est ad quotidianum ministerium; statuitque ab sese nihil posse Deo præstari gratius, quam si post expletum orandi pensum, quicquid sibi restaret temporis, humilibus officiis totum insumeret. Quorum laboriosam diligentiam et abjectionem pro voluntariis pœnis Deo offerebat, quas ejus imbecillitati corporis moderatores subtrahebant. Tranquilla enim parendi cupiditate ad Deum conversus: “Scis, aiebat, Christe, sceleratam hanc pulpam quantopere oderim optemque modis omnibus vexare: sed pluris mihi est illorum ductus, quorum judicio me regi voluisti.” Legum autem nostrarum omnisque regulæ, in minimis etiam, erat adeo observans, ut totis quos egit in Societate quadraginta annis, et eo amplius, numquam sciens ab ea recesserit.
[10] [Votis simplicibus in Majorica nuncupatis,] Cæterum post pauca tirocinii sui rudimenta, in Majoricam insulam, in Africæ prope Hispaniæque sitam confinio i, mense julio destinatus, illuc ad festum sancti Laurentii appulit; statimque animo concepit illinc se numquam abiturum; et hæsit ad quadraginta septem annos, vel eo nomine libenter, quod procul a patria et agnatis abesset. Hic vero homini, Deo se Deique famulis navare operam reputanti, cum nihil nimium, nihil difficile videretur, ingens subiit metus, ex alta sui despicientia profectus: nec enim posse tot reum noxarum, et tam frugis nullius, tam probis viris et fructuosis diu consuescere. Sed hanc precando agitationem sane vehementem composuit, hausta cœlitus certa spe perseverandi in Societate diemque in ea ultimum claudendi. Votis anno septuagesimo tertio post sesquimillesimum aprilis quinto nuncupatis k, nihil de fervore novitio remisit, æque sibi et otio infensus, æque modestiæ, charitati et observantiæ fraternæ aliisque virtutibus amicus.
[11] [per alternas vices a Deo probatur et recreatur.] Ad has timore exstimulabatur horribilium pœnarum, quæ religiosos manent instituti sui violatores; nec inferorum supplicia velut e longinquo, sed sub oculos posita spectabat perpetuo, et identidem utcumque (Deo ita volente) in se ipse probabat. Nam in somnis et vigilans crudelem in modum animo discruciatus est; Deumque interea multo gemitu frustra vocans, destituebatur omni solatio. Cujus loco tunc divinæ se totum committebat et sacrificabat voluntati, laudans ipsius consilia, iisque se integre pleneque subjiciens. Qua lucta perfunctus, aliquamdiu recreatus est mirabili consolatione, sistente se illi adspectabilem Christo, et sudorem luctumque serenis gaudiis detergente. Ex morte, judicio, piacularibus et inferorum flammis vivos ducebat et ipse sensus, et eosdem loquendo aliis imprimebat. Crebro timorem Dei sanctum divinæque offensæ flagitabat, crebro affundi sibi lucem in qua suos perspiceret apertos et occultos nævos, erubesceret, fateretur, elueret. Petenti Deus sui notitiam concessit ita claram, ut ad suas horreret miserias, reliqua vero universa cum Deo collata instar nihili cerneret. Hinc diffidentia salutis solito tristior, haud quidem ob tormenta, in quibus acquiescebat Dei arbitrio, sed ob ejus offensionem, et exilium ab ejus amore sempiternum. Hanc dierum aliquot tempestatem itidem petenti sedavit Deus, immisso splendore quem vidit eximium e cœlo delabi; qui, fugatis ex animo tenebris, tutelæ divinæ tam certum fecit, ut si qui postea hunc metus pulsarent, factæ sibi ab Deo spei hujus recordatione mox illos discuteret. Tam vero prospere navigantem, quam diuturni et sævi interceperint turbines, videamus.
ANNOTATA.
a Hic annus videtur esse, uti supra pag. 606 indicavimus, circiter 1562. Cfr. caput I, annot. i.
b Pater Ludovicus Janin solus ex antiquis biographis refert B. Alphonsum primo a PatribusSegoviensibus, ut in Societatem admitteretur, petiisse, et tulisse repulsam. Idem narratur in Informatione super dubio an constet de virtutibus, etc. (num. 14), et in vita Hispanica ms. quam exhibet codex regiæ bibliothecæ Bruxellensis, num. 8927.
c Collegium Societatis Jesu Segoviæ, S. Francisco Borgia præposito Societatis, inchoatum fuit anno 1559. Ei præfectus fuit primus rector Pater Ludovicus Santander, vir præstans verbo et opere, qui S. Teresiæ a confessionibus fuit. Collegium Societatis Valentiæ regebat, quum huc B. Alphonsus migravit anno 1569 [Sacchinus, Historia Societatis Jesu, part. II, pag. 97 et seq. Marimon, Vita ms., pag. 46. Colin, fol. 9 et seq. Cfr. Acta SS., tom. VII Octobris, pag. 253, 665, 732. Elenchus, pag. 40 et seqq.] .
d Quo tempore B. Alphonsus Valentiæ literis operam dedit, agente Ludovico Santander, apud Ferdinandum Conchillos, cujus filiolum ad collegium Societatis ducebat, commoratus est. Habitavit quoque aliquantum temporis in ædibus marchionissæ de Terranova, cum esset filii ejus Ludovici de Mendoza moderator. Jam tum egregiæ sanctimoniæ fama florebat [Marimon, Vita ms., pag. 46. Colin, fol. 9 et seq.] . Si auctorem Vitæ Hispanicæ ms. audire volumus, servus Dei Valentiam advenit anno 1568, et antequam Societatem Jesu ingressus est, per plures menses stipe in quibusdam domibus et monasteriis collecta vixit. Porro discebat apud eximios magistros, Viñas et Torella.
e Hoc colloquium ipse B. Alphonsus refert: Postquam hæc persona rediit Valentiam, visitavit Patrem Santander, qui dixit huic personæ: “Quare recessisti, me insalutato?” Et ipsa persona illi respondit, quod tenebatur redire ad dictum oppidum; et Pater dixit et respondit hæc verba: “Ego dubito ne perdas te.” Cui ista persona dixit: “Quare?” Et dictus Pater dixit: “Quia vis facere tuam voluntatem.” Tetigit Deus in tanto gradu cor istius personæ, mediantibus hujusmodi verbis, ut cum ambo sederent in camera prædicti Patris, hæc persona erexit se, et flexit genua in conspectu Patris, et dixit ei: “Ex nunc dico, quod nolo facere voluntatem meam in tota vita mea; constituo et pono me ipsum in manibus vestræ reverentiæ, ut de me faciat et disponat juxta voluntatem suam;” ideoque illico Pater tractavit de modo recipiendi ipsum [Summarium, pag. 268.] .
f Antonii Cordesii laudes scripserunt Sotwell [Sotwell, Bibliotheca Societatis Jesu, pag. 69.] et Tanner [Tanner, Societas Jesu, apostolorum imitatrix, pag. 339 et seq.] .
g Hic Colinus [Fol. 11.] : Potuisset Alphonsus contendere ad gradum sacerdotalem: sed ei hanc mentem injecit Deus, ut ad majorem sui abnegationem, appeteret esse coadjutor, non sacerdos.
h Die 31 januarii anni 1571 B. Alphonsus, magistro P. Raphaele Riera, ut legimus in Vita Hispanica ms., militiæ sacræ tirocinium ponere cœpit: sed in qua Societatis domo, alii aliter sentiunt. Patres Marimon, Nieremberg et Janin collegium S. Pauli Valentiæ indicant; Pater vero Colin tirocinii domum Gandiensem in regno Valentino. Huic potius assentiendum videtur, siquidem non tantum ipse familiari B. Alphonsi commercio usus est, sed etiam, ejus Vitam scribens, præ oculis habuit Patrum Marimon, Nieremberg et Janin lucubrationes; a quorum sententianon discessisset, nisi certis innixus documentis historicis. Collegii Gandiensis a S. Francisco Borgia, tunc duce Gandiensi, fundati, exordia ad annum 1545 descripsit Orlandinus [Historia Societatis Jesu, tom. I, pag. 121.] .
i Post sex menses, mense scilicet julio, missus est beatus vir ad collegium Majoricense [Marimon, pag. 51. Colin, fol. 12.] ; quo advenit mense augusto. Hujus collegii initia in Societatis Jesu Annalibus ad annum 1561 Sacchinus [Historia Societatis Jesu, tom. II, pag. 173.] , et in recentiore B. Alphonsi Vita Antonius Furió y Sastre [Vida del B. Alonso Rodriguez, pag. 106 et seq.] retulerunt.
k Vota simplicia post tirocinium emisit B. Alphonsus inter manus Patris Bartholomæi Coc [Colin, fol. 13.] , pientissimi viri, tunc rectoris Majoricensis collegii.
CAPUT TERTIUM.
Insignem reportat ex maligni hostis impugnatione victoriam.
[B. Alphonsus oppugnantes dæmones repellit primo,] Septennium tenuit hæc pugna; campus Alphonsi animus et corpus; causa, castimonia; hostes, innumeri dæmones in eam conjurati a. Conflictus tam atrox, petitiones dæmonum tam cruentæ atque inauditæ, ut deessent Alphonso verba quibus illas efferret, scripseritque nihil posse in vita cruciatuum perferri, quin id esset passurus libentius, quam arenam denuo experturus tam formidabilem et horrendam. In eam tamen a Deo productus, magna edebat summeque ardua charitatis in illum documenta, corpus illi cum anima pleno jure medullitus devovens. Unde opem ipsius promerebatur tam præsentem, ut et vinceret semper, et animosior effectus, audenter dæmones novus Antonius provocaret: “Ubinam vestrum, aiebat, robur? Siccine tanta contra unum turba, et enervi conatu? Jam quidem palam est quam nihil sitis, quando vos infirmus ac vilis homulus, sed Christi gratia munitus, in fugam præcipitat.” Tum Deo gratulans: “Tua est, Christe, victoria, tua hostis prostrati gloria: nos pigri ac debiles, tecum omnia possumus. Dominus protector vitæ meæ: a quo trepidabo? Si consistant adversum me castra, non timebit cor meum.” Et sævos terribilis prælii sudores mulcebat postmodum ea cœlestis dulcedinis copia, cujus vim non ferens exclamabat: “Satis est, Domine.” Eratque miraculo illum, ut in iis quæ præcesserant certaminibus, ita in his quæ subsequebantur lætitiis animam retinere.
[13] [secundo] Sed proritati contemptu dæmones, de integrando prælio consultarunt, novaque in illum sub mediam noctem impressione facienda. Quo ipse divinitus præviso, ad matrem Virginem e vestigio confugit, tum ad præsides sanctos ac beatos omnes, ut sibi potius inferorum pœnas (modo ne cum culpa) impetrarent, quam ut sineretur optimum Dominum et beneficentissimum lædere. His armis instructo adest condicta hora dæmon cum satellitibus ingenti numero, et visibili ac palpabili specie: trahitur ab iis huc illuc per cubiculum Alphonsus, raptatur, afflictatur, pellicitur lenociniis formarum muliebrium, quas impurissimi spiritus sibi induerant; quibus frustra oculos mentemque occludebat, cum nefandarum imaginum vivaciore pellacia in ejus animo dirus hostis rabidius sæviret. Vocabat inter hæc Alphonsus, nec erat qui responderet; et alte limo profundi obrutus, in cassum emergere tentabat. Inquirentem remedia fugere, et obsurdescere ad preces Virgo mater, et vocati ad opem sancti negligere. Deus ipse aversos oculos alio flectere, et quanto vehementius poscebatur, tanto aleæ magis ancipiti et pavendæ miserabilem servulum permittere. Qui tamen ejus arcano præsidio ac latente intactam mentis arcem constanter tenuit, et ex alta illius specula invictus hostium furorem et ærumnas suas ac dolores infra se spectavit. Sed hinc per aliquot dies tam attritus, decolor et imbecillus fuit, ut jam jam acturus animam videretur; verum adeo auctis exaggeratisque animis, ut quicquid est dæmonum, haud pluris quam muscas faceret, tametsi quas ab iis patiebatur impugnationes, mortis doloribus aiebat esse graviores, optabatque potius in medio rogo vivus flammis ardere, quam larvarum illarum nigrante globo circumseptus, palmam dubiam certare cum grandi et maxime lubrico offensionis divinæ periculo: hoc enim potissimum moliebantur dæmones, ut Alphonsus in Deum aliquid peccaret.
[14] [et tertio.] Quod cum in partem contrariam cederet, ipseque meritis et virtutum robore ditaretur, alia ipsum aggrediuntur via, et: “Ne, inquiunt, putes te nobis evasurum: diu noctuque infesti erimus, adigemusque te ut nobis morem geras, vel enecabimus.” Quæ vox dilucide ab Alphonso percepta, ab iis haud secus in opus collata est, ipsi aliquamdiu ita pertinaciter imminentibus, ut nullam quietis aut somni partem relinquerent. At is, projecto in Deum animo: “Libenter, Domine, mortem quam minantur, et quicquid valent cruciatuum inferre, ac vel ipsos inferorum ignes libenter patiar, prius quam abs tui amore latum unguem abscedam.” Tum ad infames spiritus: “Pergite, aiebat, et pro arbitrio insanite. En adsum, paratus ut ad extremum judicii diem vestram rabiem expleam, iis quæcumque minamini ob amorem Domini mei Jesu Christi ferendis.” Quæ tam liberalis et generosa sui devotio, omnem illam furiarum catervam repente disjecit, ut constat e scheda manu ejus distincte narratum. Huic vero Christus visendum se præbens: “Tuo, inquit, illo ad quævis aspera expedito paratissimoque charitatis ardore vim omnem dæmonum enervasti.”
[15] [Qua lucta perfunctus, visu Jesu et Mariæ recreatur.] Has porro tenebras et lethales conflictus excepit magna lux; et serenæ pacis tranquilla jucunditas non animam solum, sed corpus etiam pugnarum socium, recreavit: pie siquidem et amanter Antonii verbis expostulanti apud Deum: “Ubi eras, mi Jesu, cum tot malis et doloribus oppugnarer? Cur me solum in iis deserebas?” Christus: “Quid times? inquit; numquam ego te, fili carissime, deseram;” eumque sacrorum vulnerum felici adspectu dignatus est. Adfuit quoque victori clienti Virgo mater, et: “Ego te, inquit, fili mi Alphonse, diligo.” Ex quibus divinæ benevolentiæ tam singularibus et certæ defensionis indiciis, præliorumque alternatione, incredibile est quantum virium hauserit, quot magnarum virtutum gradus adeptus sit.
[16] [Emittit vota coadjutoris formati, jam specie et fama sanctus.] Votis demum postremis adjutorum b in Societatis corpus decimo quarto ab ingressu anno cooptatus, majore conatu sibi statuit incumbendum, ut suscepti status mensuram impleret; de quo extat illius seipsum adhortantis in hanc sententiam scriptum quoddam: Enitendum tibi est omni cura, ut Deo placeas, sic ut nihil omnino quantumvis minimum, nisi petita ex ipso venia, vel agas, vel adspicias; nihil extra eumdem ejusque gloriam ulla in re quæras. Ad hæc erat Alphonsi tam castigata exterior species, ut ad pietatem et imitationem moveret intuentes. Vulgo autem pro sancto celebrabatur sermonibus, et adhibebatur ad Deum non vanus intercessor ad impetrandam animis et corporibus medicinam. Porro hujus thesauri tam divitis et varii quæ vena extiterit, quam opulenta et facilis, nunc dicendum.
ANNOTATA.
a B. Alphonsus in Ratione conscientiæ, quam difficiles pugnas cum dæmonibus ineundas habuerit, explicat hisce verbis: Omnipotens Deus ad majorem gloriam suam et utilitatem animæ istius personæ probavit illam, concedendo licentiam dæmonibus, ut eam persequerentur; et stante quod præcesserat licentia, probatio fuit ingens, et sic fuit quoque ingens labor quem illi causarunt; quia ipsi dæmones, quantumcumque ipsorum malitia sit ingens, non propterea possunt excedere vires licentiæ eis concessæ; et fuit eis data licentia, ut hanc personam tentarent et affligerent, prout tentarunt et afflixerunt spatio septem annorum circiter; quæ bella et tentatio nes impudicæ fuerunt tam ingentes, horribiles et periculosæ, ut non extet modus quo declarari possint. Non enim fuerunt de communibus, nec mediocribus, sed de supremis, in quibus dæmones inferni fecerunt omnem eorum potentiam in tanto gradu, quod multis vicibus ista persona propter magnitudinem laboris constitueretur in ultimo vitæ transitu, et mortua fuisset cum effectu, si in isto instanti Deus non suppressisset dictam licentiam [Summarium, pag. 165.] . Alibi narrat quomodo tentationes contra fidem, quibus sæpe vexabatur, declinaret [Ibid., pag. 197.] . Acerrima illa contra dæmones prœlia copiose exposita sunt in Vitæ Hispanicæ ms. lib. I, cap. X et XI, atque iisdem fere verbis in libro Eusebii Nieremberg [Ideas de virtud en algunos claros varones de la Compañia de Jesus, pag. 629 et seqq., edit. 1643.] .
b Vota simplicia coadjutorum formatorum Societatis Jesu B. Alphonsus, una cum venerabili Jacobo Ruiz, inter manus Patris Alphonsi Roman, visitatoris collegii Majoricensis, emisit, die 5 aprilis anni 1585 [Colin, pag. 13. Cfr. Marimon, pag. 95 et seqq. Cfr. Vita Hisp. ms., lib. I, cap. XI, cod. Brux. 8927, pag. 42.] .
CAPUT QUARTUM.
De admirabili ipsius erga Eucharistiam affectu.
[B. Alphonsus quotidie sub Missa vota renovat;] Inter complures adesse solitos ut Alphonsi, sacro ministrantis (ministrabat autem quam sæpiuscule poterat), pio spectaculo fruerentur, vidit Catharina Sansalonia, insignis et notæ virtutis femina, geminos radios ex ejus vultu sursum erumpere a, idque confessario narravit. Et vero implebatur et incendebatur Alphonsus ab illo omnia consumente nutrienteque igne, post consecrationem præcipue; quo etiam tempore religiosa vota instaurabat b, hac utens quæ sequitur formula: “Quoties, Pater æterne ac Domine, fidem tibi obstrinxi victurum me pauperem, castum, obsequentem, juxta Societatis institutum! Hanc fidem quoties negligenter explevi! Parce, clementissime Domine ac misericordiarum pater, et da in posterum servem illas tibi perfectius. Da semper in hoc tendam quod sit tibi maxime gloriosum; da tibi placeam quantum opto, quantumque debeo. Iterum autem promitto ac voveo divinæ majestati tuæ, coram Virgine matre ac domina mea et universa cœlesti curia, paupertatem, castitatem, et obedientiam, juxta constitutiones Societatis Jesu filii tui. Supplex vero, Domine, abs te peto, sicut dignatus es ad hoc mei sacrificium tibi destinandum gratiam conferre, sic ad perficiendum illud atque absolvendum uberem largiaris; ac si quid etiam apud te hoc meum qualecumque obsequium valeat, excipiatur abs te in monumentum grati ob concessam mihi Societatem tuam sanctissimam animi; in qua scis, Domine, quam lætus vivam, et quam vel unum hoc beneficium omnibus præferam, quæcumque mihi a cunctis mortalibus optari possunt aut animo fingi. Utinam tanto affectus bono, amore te immenso diligam! Aliorum item, quibus nullo fine ac numero tua obruor liberalitate, gratias ago infinitas.”
[18] [quo tempore illustratur divino lumine.] Et hæc intimo affectu pro more quandoque instaurantem pervasit splendor insolitus, in quo tum illa Societatis initæ, tum cætera erga se, hinc quidem Dei munificentia *, inde sui totius abjectione pauperculus, ad ejus se projecit pedes, imparem se habendis gratiis agnoscens. Cui voce minime obscura: “Perge, inquit Deus, ad meos pedes sic jacere; sic enim tibi bene omnia procedent.” Sed huic veritus admonitioni ne quid inesset fraudis ab dæmone, jussus est a Deo nihil metuere, dumtaxat imperatis parere; indeque tunc certo persensit ab iis vocibus dolum procul abesse. Longum sit dicere quam multos, quam ignitos affectus sacri partibus diversis accenderet, quam multa tunc a Deo exoraret. Fuit cum ex eo magnopere rogaret, ut totus ejus esset, totumque se summo ac domino jure possideret; audivitque mox respondentem grande id quiddam pretiosumque esse, magnisque difficultatibus parandum; qua tamen cœperat, fortiter sequeretur; nec defuturam ipsi divinam opem. Cujus pariter vocis de auctore anceps, confirmatus est alia minime dubia vetante metuere, quandoquidem recta incederet.
[19] [S. Eucharistiam, in qua Dominum non semel videt,] Semel ad sacram mensam frequenti populo ministrans, vidit in singulis quas porrigebat sacerdos hostiis, formosissimum puppulum c arridentem excipientibus. Vidit et alias cum pacis osculo et amplexu Joannem Aquiram Christus dignaretur, virum magnæ, sed scrupulosissimæ virtutis, idcirco mæstissimum, et seorsum sacris operantem, quod illi pridie Eucharistiam nonnullis in templo dividenti, humi particula excidisset. Cujus spectaculi nuntius insperatus Joannem miro gaudio perfudit, cum jussu rectoris hunc illi Alphonsus secreto prodidisset. Demum vidit, sacro pariter ministrans altari, Christum qua Evangelium legitur insistentem, qualis urbes et pagos quondam prædicans obibat; et emicabat latens divinitas ea oculorum orisque sereni gravitate, ut famulum docilem et lætitiis maximis ditaret et modestia erudiret: hujus enim sola per annos duodecim recordatione componebatur penitus, ac novo fervore reficiebatur.
[20] [incredibili devotione suscipit,] Jam quo apparatu et quam multiplici ad Christi epulum accederet; quam pari dolore et verecundia, ut si hominum foret sceleratissimus, papulas suas confessione ablueret; Christi vero suscepto corpore, quam profunde tanti oceano beneficii mergeretur, quis satis explicet? cum ægre ipsemet id posset d. Digna res imitatione, quam scrupulosis consueverat referre: se, ut Societatem ingressus est, ad excutiendum semel ejusmodi morbum, vitæ omnis exactæ confessionem meditatissimam scripsisse; interrogatum a confessario, parandis similibus quas ante peregerat confessionibus majoribus, num forte aliquid errasset, vel sciret ab se oblivione prætermissum, negasse; itaque ab eodem jussum chartam lacerare et esse confessione solita contentum. Quo facto aiebat se illa in posterum anxietate omni liberatum, Deo hac mentis facili quiete obedientiam pensante. Videbatur sibi vastissima quadam pectoris sui aula universum suo cum rege Christo Jesu cœlum excipere, et illi ad nutum alios adstare, alios gratias laudesque dicere, modos cantu mirifico complures facere, sibi nonnullos gratulari veluti socio et contubernali. Quibus nemo est quin satis conjiciat quale amoris incendium in ejus animo excitaretur necessario. De quo ipsemet scribens: In ipsa, inquit, susceptione Christi cognoscitur bonitatis ejus immensitas, et re ipsa probatur nulla posse eloquentia exponi magnitudo boni quo tunc fruitur animus, choris septus mentium beatarum, conditorem suum adorantium ac celebrantium.
[21] [apparitione Deiparæ] Anno sæculi hujus sexto, die altera Pentecostes e, oranti coram augustissimo sacramento, quod in templo nostro adorandum prostabat, insinuavit sese Deus ineffabili ratione, de qua hoc solum efferre poterat: ex sacramento Christum magno cum splendore in ejus se animam penetrasse, illamque mora non adeo brevi tanta charitate inflammasse, ut præ igne quo exedebatur, linqui se viribus sentiret. Petenti vero his ita insolitis ne acquiescere sineretur, si quid aliunde quam a Deo profectum tegerent, apparens Virgo sacrosancta: “Cur, fili, ait, mihi fidem non habes?” addiditque: “Super aspidem et basiliscum ambulabis, et conculcabis leonem et draconem;” ac demum: “In manibus portabunt te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum.” Postremo ad cumulum, inexplicabilis voluptatis servo suo hæc verba concini angelorum symphonia voluit: “Quoniam in me speravit, liberabo eum,” et quæ sequuntur ex eodem psalmo; post quæ pompa cœlestis evanuit.
[22] [et Christi non raro honestatus.] Tribus ante cineralia diebus, amori divino, abjectioni propriæ, ac lætitiis impar, divinæ Eucharistiæ adesse solitus, vidit non raro beatissimam Virginem, conferto cinctam angelorum cœtu Creatori adstantem. Semel ante octavam Corporis Domini projectus in genua, et quam vilis esset attente cogitans, repente angelis adspectabili figura stipatus est. Alias precibus coram Christo ejusque suscipiendi desideriis flagrantem, non sustinebat Christus optatis frustrari, sed perinde ut ferrum a magnete, sic ab ejus corde se rapi sinebat, adeo manifeste ut intra se præsentem Alphonsus sensu perciperet. Accubiturus divino cum cæteris Fratribus convivio, ad hoc iis et sibi, ut consueverat, opem Virginis matris præcipuam, sanctorum Josephi, Joachimi, Annæ, omniumque cœlitum invocarat, cum ecce, peractis mysteriis, videt sibi allapso superne lumine Deum in singulis Fratribus residentem cum incomparabili majestate f. Fuit vero ipsi post sacras epulas solenne gratiarum hymnum Te Deum Laudamus, recitare, et in Dei arcana paucis nota mortalibus admitti; sæpiusque a Christo ejusque matre sanctissima adiri, inter quos se medium oculis cernebat sibi familiariter adstantes. Quibus tot Dei muneribus tam inusitatis erubescebat, sui lynceus inspector, enixeque a Deo potius ærumnas flagitabat, contemptum, opinionemque hominum, qua res suæ ac visa pro inanibus haberentur. Sed ex iis quæ diximus sole fit clarius quam accuratis studiis et inflammata veneratione augustissimam Eucharistiam coleret, quos vero inde fructus, quam exuberantes et admirabiles referret.
ANNOTATA.
a Quomodo sciverit Dei famulus ex suo vultu radios erumpere, colligimus ex ipsius schedulis: Evenit, ait, huic personæ (prout dixit una persona, quæ habebatur in opinione sanctitatis) quod cum adjuvaret in Missæ sacrificio, exibant faucæ accensæ, quæ ascendebant ad cœlum. Quod dixit illa persona confessario istius peronæ et prædictus confessarius istud retulit huic personæ et non propterea elevavit se magis ac si esset mortuus, imo hæc causant sibi mæstitiam et non gaudium; potius enim desiderat similia non habere; nam habere causat sibi mæstitiam, propter periculum quod in similibus rebus latere solet. Confessarius erat Pater Vincentius, qui postea se transtulit ad religionem Carthusianorum; et hæc gesta fuerunt a viginti annis et ultra; mulier quæ præmissa vidit, vocabatur Catharina Salon. (In Vitæ hispanicæ ms. lib. I, cap. XIII, dicitur Catharina Santalon). Quæ cum scripserit B. Alphonsus in Ratione conscientiæ anni 1604, liquet eum miro lumine fulsisse ante annum 1584. Hujus rei quoque meminit Marimon [Summarium, pag. 156 et seq. Cfr. Marimon, pag. 780 et seq.] .
b Beatus Alphonsus, in tribus conscientiæ suæ Rationibus, memorat sese quotidie sub Missa sua religionis vota renovare: in Rationibus scilicet anni 1612 [Summarium, pag. 217.] , anni 1614 [Ibid., pag. 239.] et tertia aliqua ejusdem circiter temporis [Ibid., pag. 269.] . Ex harum ultima mutuatus est P. Janinusorationem quam hoc loco exhibet, quamque iisdem fere verbis referunt Franciscus Colin (in libro I, cap. XVI) et auctor Vitæ Hispanicæ ms. (in libro I, cap. XIII).
c Refert beatus Alphonsus quomodo Jesulum viderit in Eucharistia: Evenit huic personæ, dum adjuvaret Missæ sacrificio, quod tempore quo sumebat sacrosanctam Eucharistiam in Missa cui ipse inserviebat, et sumentibus Eucharistiam aquam ministrabat, quod quandocumque sacerdos dabat sacrosanctam Eucharistiam, videbat ista persona in hostia unum formosissimum puerum nudum, et animadvertit quod in humeris habebat quasdam rugas parvas, quas pueri propter pinguedinem habere solent; et toties quoties accipiebat aliam hostiam, idem videbat. Propter quod remansit valde confusus, et verecundia affectus, et hæc verecundia est sibi valde communis in similibus rebus, et nescit quid faciat; et movit ipsam animam ad profundam humilitatem. In illa Missa adfuerunt multi, qui sumpserunt sacrosanctam Eucharistiam [Ibid., pag. 155 et seq.] .
d Quæ prodit Janinus de beati viri præparatione ad sacram communionem et de ejus gratiarum actione, didicit ex conscientiæ Ratione anni 1606 [Ibid., pag. 261 et seqq. Cfr. Informatio super dubio an constet de virtutibus, pag. 30 et seq.] .
e Ipse B. Alphonsus in eodem scripto narrat sese hac visione cohonestatum fuisse feria secunda Paschatis Spiritus Sancti [Summarium, pag. 251.] .
f Contigit hoc, teste Francisco Colin, qui rem fuse exponit, in festo Omnium Sanctorum anni 1612 [Vida del ven. Alonso, fol. 68; cfr. fol. 66 et seqq.] . Ab eodem auctore accipimus sacerdotes quibus ad rem divinam ministrabat beatus Frater, fervore tunc incendi solitos fuisse. Hinc si quis majore cum fructu aut devotione sacrum peragere cupiebat, rogabat ut sibi celebranti inserviret Alphonsus [Cfr. Elenchus, part. II, num. XLVIII et seqq. Resp. ad novas animadv., pag. 39.] .
* supple dives
CAPUT QUINTUM.
Quotidianus vitæ Alphonsi ordo.
[B. Alphonsus orationibus matutinis] Perstringam breviter quæ de hoc reperi, ut exemplum hinc sumant quibus aliunde commodiora non suppetent. Diem sibi totum in varia pietatis officia a sic erat partitus, nulla ut hora iis esset vacua, nulla non aliquem e sanctis haberet tutelarem. Æris sono mane suscitatus, velut Deo vocante, proripiebat sese de lectulo. Mox in gratiarum actionem, in Dei amorem, propositumque incumbere multa ejus causa perferendi, et inserviendi illi deinceps ferventius. Inde cruce munitus, personas singulas augustissimæ Triados adorare, ejusque beneficentiam, servatricem suam, noto Ecclesiæ carmine laudare; quod cum ad ea pertexuisset verba: Dignare Domine, die isto sine peccato nos custodire, tum intentis in mortem oculis, futurum sibi diem illum supremum ducebat. Sequebantur Virginis litaniæ b et id genus alia meditationis tamquam præludia; in qua, petita loquendi cum Deo venia, amorem a Deo poscebat quadruplicem, Dei, Christi, Virginis, proximi Christi sanguine redempti.
[24] [alias plures addit. Munus janitoris sedulo administrat.] Addebat per diem rosarium Virginis precesque bene multas, quibus cum munere janitoris c tenebat se semper occupatissimum. Nam obse quentissimo Alphonso cum perinde esset quicquid jubebatur, dummodo juberetur, janitoris munus in Majoricensi collegio, quamdiu in pedes consistere potuit, obivit, sed eo virtutis excelsæ ac solidæ exemplo, quod domi et foris plurimum prodesset. Pulsum campanæ Dei vocem putabat, respondebatque apud se alacriter: “Præsto sum Domine; vocasti enim me;” et accurrens fingebat animo ingredienti Deo se fores pandere: quare (addit suis quibusdam in notis, ex quibus istud rescitum est) pulsantem excipies, audies, alloquere, ut Deum, non hominem. Quod idem abs te servari oportebit, cum egressuris domesticis januam aperies. Hinc illa ejus æquabilis perpetuaque humanitas, diligentia, mentis quies, affabilitas, et sermo procul rumoribus otiosis pio sale conditus, quo multos ad sæculi contemptum, ad mutandos mores, et religiosos denique Ordines perduxit; hinc illi visus interdum Christus cum matre sanctissima, choris beatorum stipatus d; hinc assiduitas orandi. Quicquid enim supererat temporis, precationi totum tribuebat; habeturque nunc etiam in honore angulus in quem ad orandum solitus erat sese recipere.
[25] [Extra domum modestissimus est.] Exiturus domo, Christum prius in templo adibat e, et: “Si te, aiebat, Domine, hoc meo prævides lædendum egressu, licet ex obedientia suscepto, nunc vitam adime; unus enim tu vita mihi es, et mille potius mortes oppetere fixum est, quam tibi vel minimum displicere.” Tum ad Dei matrem, post alia quædam, hæc addebat: “Monstra te esse matrem, sumat per te preces, qui pro nobis natus, tulit esse tuus.” Foris incessus religiosus, silentium cordis. Eadem cum Deo, ut si domi fuisset, sermocinatio; collecta modestia, castigatissimus oculus f, sic ut annis quadraginta quatuor in vultum mulieris numquam aspectum intenderit, quamvis multas frequenter alloqui cogeretur; sed ab iis fere tum breviter, tum * de vitæ hujus vanitate, incerto, brevitate, periculis, iisque æternis, judicio, inferis, ac similibus locutus, expediebat sese.
[26] [Conscientiam diligenter excutit.] In recognoscenda, examine duplici, quod nobis præscribitur, conscientia, Christo sibi ob oculos posito, velut animæ suæ magistro, speculo, admonebat se ipse serio, et distincte: Vide an hujus aspectum, auditum, incessum, modestiam repræsentes? An sic somnum, cibum, convicia capias? sic æterni Patris honorem et gloriam quæras? Nævos porro severa trutina pendentem suos, pudebat graviter, pœnitebatque tam diuturni et tam propitii temporis tam exiguo fructu in Societate hactenus contriti. Præter hæc horam unamquamque, statim ut fluxerat, ad censuram vocabat, arguebatque dolens, si quam in ea occasionem virtutis et meriti præterisset; Virginem et sanctum ejus horæ patronum accersebat in auxilium emendationis. Nullam vero elabi sinebat sine aliquo Deiparæ cultu, cujus se gloriabatur esse mancipium; ac si quod ejusmodi horæ unius pensum coactus omisisset, proxime sequenti absolvebat. Quam vero undique ad perfectionem sua exigeret universa, ex quibusdam ipsius notatis colligitur, ubi sic apud se decernebat: Nihil defungendi causa, sed quam perfectissime singula explebis, et ad Christi Jesu imitationem, quam proxime poteris; ut si ex unoquoque salutis tuæ summa et divinæ gloriæ verteretur. Post quæ methodum subdit illa Deo sub initium, medium et finem dedicandi.
[27] [In triclinio totus est in Deo;] Ingressus triclinium, sibi apposita secum Deo pie offerebat; commendatisque Deiparæ mentibus quæ flammis lustralibus purgantur, cum cibo miscebat lacrymas, et subsistebat quandoque tam diu, ut esset illi rectoris monitu revocanda edendi memoria. De quo explicandum est, opinor, quodquod scriptum de se, quasi de alio, reliquit, aiens illum in mensa tot a Deo et matre Virgine sanctis voluptatibus solitum impleri, ut eas sermo non assequeretur; ejus porro cibum esse tamquam hominis extra se positi, nulloque sapore necessitati obsequentis, atque interea dum edit, altissima contemplatione suspensi. Hactenus ille, de se, ut creditur. Et vero accidit accumbenti et in sanctissimæ matris cogitatione defixo, ut pio animi impetu sic eam compellaret: “Ad! te, o Domina, si quandoque in cœlo videam!” Cui Virgo: “Alphonse, in cœlo me videbis.” O immensi gaudii promissum, et dignam parente optima consolationem; a qua usque adeo delicate teneriterque habebatur, nihil ut esset ita difficile, quin se confideret a Deo ipsius rogatu expressurum. Cæterum annis vegetior (nam ætate confectus, omnem sensum saporis abstinendi exercitatione amiserat) si quid ex appositis valde appeteret, ne attingebat quidem, ingratioribus vescebatur, nullo umquam adhibito ad mulcenda illa condimento; cibi vero tam parcus eaque in edendo moderatione, ut epulari in conspectu Dei liquido putaretur.
[28] [qui ei revelat omnes adstantes esse prædestinatos.] Agendis a cibo gratiis nostros circum adstantes charitatis oculo contuitus, ingenti desiderio exarsit cunctos in cœtu beatorum aliquando pariter intuendi; et fore se votorum compotem rescivit: sero enim ad cœnam redeunti patefactum est cœlitus, esse omnes cœlo destinatos, et illic ab eo videndos. Quod etsi pro certo teneret, fuit tamen alias hoc idem ipsi a Deo confirmatum. Imo die quadam agendis similiter a mensa gratiis, accepit divinitus non eos modo qui aderant, sed quicumque tum in Societate censebantur, beatorum numero accensendos, dum tamen in ea constanter durarent; et hoc tam certa persuasione Alphonso impressum est, ut vir alioqui singularium charismatum studiosissimus occultator, vel ad erigendum quorumdam mærorem vel ad fulciendam vacillationem, id clare interdum iis enarraret g. Quæ res, ut sit maxime admiranda, sed minus insolens videri poterit repetentibus quæ quondam idem Deus, æque potens ac bonus, patriarchæ sancto Benedicto de tribus prioribus Ordinis sui sæculis promisit.
[29] [Quomodo audiat colloquia a rebus piis aliena.] Injectis de Deo sermonibus plurimum afficiebatur; sed interrogare audireque paratior, quam loqui et docere. Inanes vero si quis intulisset, in utilitatem sensim deflectere, quoad decori ratio sinebat; vel iis indormire, tum quod iis maxime nausearet, tum quod, traductis magnam partem orando noctibus, interdiu somno vexabatur. Somnum quidem in sede ad sexagesimum ætatis annum cepit, eumque brevissimum, nec ab animæ cum Deo colloquiis vacuum. Sed ne reliqua prosequamur in Societate communia, quamquam ab ipso non communi virtute obita et servata, ponamus insolentem pugnam magnis diu viribus ab eo pugnatam et magnis tandem præmiis confectam.
ANNOTATA.
a Hæc officia enodatius explicantur in scriptis a servo Dei relictis [Summarium, pag. 245 et 279.] .
b Litaniæ B. Mariæ Virginis olim aliæ fuerunt aliis in locis. Lauretanas, ita nuncupatas quia in sacris ædibus Lauretanis feruntur primis temporibus fuisse usitatæ, recitare solebat B. Alphonsus, ita tamen ut post antiphonam: Ora pro nobis, sancta Dei genitrix etc., hanc orationem subjungeret: Oremus. Omnipotens sempiterne Deus, qui pro nobis de castissima Virgine Maria nasci dignatus es, fac nos tibi casto corpore servire et humili mente placere. Oramus etiam te, piissima Virgo Maria, mundi regina, angelorum domina, ut eis, quos in purgatorio ignis examinat, impetres refrigerium, peccatoribus indulgentiam, et justis perseverantiam in bono; nos quoque fragiles ab omnibus instantibus defende periculis. Per Dominum nostrum etc. Ita Colinus [Vida del ven. Alonso, fol. 219.] .
c Primo, hæc de se ipse sanctus janitor, quod aliquis pulsabat campanam, elevando cor ad cœlum, dicebat eidem: “Domine, aperiam ego tibi propter amorem tuum,” et aperiebat. Secundum exercitium erat: quando pulsabant, faciebat interius actus lætitiæ in itinere, quasi… Deus pulsasset campanam, et in itinere dicebam: “Eam, eam, Domine.” Tertium erat quod quando pulsabant forte, et cum celeritate, naturaliter interius cor tumultuabat, et ista persona illud fortiter reprimebat, illud quietando, ut non tumultuaret, et hæc mortificatio est valde salutifera; … infertur vis contra seipsum, reprimendo seipsum, sicuti malum equum reprimit miles virtute freni et calcarium, et facit equum facere voluntatem suam. Ex hac mortificatione capiebat magnum fructum; ideoque quando accedebat ad portam, ibat quietus, et aperiebat, perinde ac si non pulsavissent nec [Note: ] [lege nisi.] una sola vice, et quiete. Reperiebatur multoties ista persona defatigata corpore, et cum magno labore movebat se: in interiori homine erat valde lætus, et nullo modo defatigatus. Quartus articulus et exercitium erat: cum esset solitus quod ibat ad aperiendum Christo, in instanti lætabatur cum eo magna lætitia, eodem modo quo quando aliquis venit ab extra, et illum recipiunt cum gaudio et lætitia. Et apparuit huic personæ, quando ibat ad aperiendum, quia ipse tunc temporis non recordabatur hominum, sed cogitabat quod ibat ad aperiendum Deo suo; qui ei apparebat quando ibat ad aperiendum illi, absque eo quod imaginaret tale, et sibi videbatur quod illum videbat venientem cum infinito numero angelorum et Maria Virgine. Sed quando tenebatur quærere aliquem, quem ab ipso petebant, et illum invenire non poterat, defatigatus in exteriori, et post multum tempus, si inveniebat illum, loquebatur cum eo, perinde ac si illum non quæsivisset, sed quod illico ibi eum invenisset, et dicebat illi nuntium [Summarium, pag. 208. Cfr. Vita Hispanica ms., lib. I, cap. XII.] .
d Quam familiare commercium B. Alphonsus habuerit cum Domino ejusque matre, qui modo simul, modo separatim apparebant, ex ipsius testimonio perspicuum est: Ista persona … cum mediante Dei gratia acquisiverit magnam familiaritatem cum Jesu et ejus beata matre, et sit plena amore amborum…, et incedat in præsentia amborum perinde ac si unus, nempe Jesus, esset in uno latere, et Virgo in alio, et ista persona in medio amborum, ambo amorose ipsam amplectuntur, et persona ista loquitur cum illis amorose, et illis dicit: “Jesus, Maria, dulcissimi amores mei, moriar ego et patiar propter amores vestros;” et desiderat pati et mori propter amores suos, mediante illorum gratia [Summarium, pag. 229; cfr. pag. 227, 232.] … Præterea in propriis rebus, et in alienis sibi commendatis, illico recurrit ad Jesum et Mariam; et quadam die sibi respondit Virgo: “Tu es mihi fidelis, et ego non ero tibi?” Propter quod invenit illos summopere favorabiles; attamen semper ab eis petit illud quod redundabit in majorem Dei gloriam, et quod illæ personæ, quæ et pro quibus orat, melius serviant Jesu et Mariæ [Ibid., pag. 233.] . Et alibi: Ideo omnia diriguntur in bonum, et secundum Deum, et in tractando cum Jesu et Maria, procedo et me gero cum sancto timore, loquendo cum illis, et ipsi mihi respondent cum dulci suavitate, et docent me, mihique significant ipsorum sanctam voluntatem, ut exequatur; et in hac familiaritate ita dulci cum Deo et Virgine, gerit se ista persona simili modo quo se gerit puer lactans cum propria matre, qui nec scit neque potest elevare se eo quia est puer [Ibid., pag. 278.] . De eodem argumento fusius infra dicetur, lib. II, cap. XII.
e Pium S. Eucharistiæ salutandæ usum antequam domo exiret, se a Patre Bartholomæo Coc didicisse, indicat B. Alphonsus [Ibid., pag. 167.] .
f Ne sua castitas ullum caperet detrimentum, oculos vagari non permittebat. Quapropter, quamvis domi, foris, in templo, ad januam, in urbe, in privatis domibus multoties esset ipsi agendum cum mulieribus, tamen ne semel quidem, toto tempore istorum quadraginta annorum, consulto inspexit aliquam mulierem in facie; quod PP. Torrens [Ibid., pag. 99.] , Marimon [Ibid., pag. 100; cfr. pag. 237.] , Julian [Cfr. supra, pag. 602.] aliique testes plurimi confirmant; atque id adeo notum erat, ut mulieres vocarent eum Fratrem mortuum [Summarium, pag. 102.] .
g Revelationem literis custodivit ipse Frater sanctissimus [Ratio conscientiæ, in Summ., pag. 178 et seq.] : Item evenit huic personæ quod cum Patres redderent Deo gratias, prout est solitum post prandium et cœnam, omnes insimul congregati, videbatur huic personæ quod, videndo illos, videbat totidem angelos; et ibi fuit ei clare dictum quod illi omnes consequerentur gloriam æternam et irent in cœlum; ac etiam fuit ei clare dictum quod nedum isti erant salvandi, sed etiam cum illis omnes existentes ad præsens in Societate, si tamen in ea perseverant. Et hæc persona non volebat istud dicere alicui personæ, nisi alicui forsan a Societate exire volenti, … ad hoc ut quiesceret et Deo lætus serviret. Additum est in Summario: Evenit istud de mense octobris 1599, prout idem Frater Alphonsus propria manu alibi scribit. Anno quoque 1614 Dominum similia promisisselegit Franciscus Colin in charta ab ipso Dei servo exarata. Hic scilicet quadam die divinitus accepit omnes qui cum ipso mensæ assederant, cœlo esse potituros [Vida del ven. Alonso, fol. 53. Cfr. Ant. Boissieu, La vie du V. Frère Alph. Rodriquez, lib. II, pag. 227 et seqq.] . Porro quum hæc revelatio in processu beatificationis iterum ac sæpius ad obrussam exigeretur, facile constitit nihil eam exhibere quod reprehendendum sit aut supra fidem videatur [Cfr. infra, lib. II, cap. XIII.] .
* dum in edit.
CAPUT SEXTUM.
De gravi quam per decennium orando a dæmone passus est vexatione, ac molestiis morborum.
[B. Alphonsus mane orans a dæmonibus cruciatur.] Erat Alphonso diei anima et vigor matutina precatio. Hos ergo aureos vivæ aquæ ductus aggressi dæmones, sperarunt iis incidendis se Bethuliam subacturos. Igitur quoties ad orandum genua flexerat, morbo statim ignoto corripi, sed quem immitti a dæmone palam esset: nam orationi matutinæ sic erat illigatus, ut cum inchoata, mutata, desinente, simul inciperet, mutaretur, cessaret. Precandi signum Alphonso bellicum canebat a: illico enim exquisitissimis toto corpore torqueri excruciarique doloribus; pergendo tormenta crescere, et pugnam incrudescere certando. Certabat enim charitate ac patientia, Deum, ut poterat, perseveranter orans, de se ne quid aliud fieret quam quod esset ejus majestati gratissimum: unum in hac vita suum esse votum, Dei causa et gratia pati. Furebat interea prælium, ingravescebant cruces, et erat nonnumquam carnificinæ tam sæva rabies, ut videretur sibi animam efflaturus, si paulo ulterius precandi hora tenderetur; nonnumquam se humi pro deposito mortuoque jactaret. Verum enim vero post æris pulsum quo solet elapsa eadem hora indicari, velut ad signum receptui, surgebat valens et alacris, perinde ad omnia in reliquum diem officia vegetus ac si nihil ipsi accidisset. Imo sibi quandoque confecta probissime celerrimeque plurima mirabatur, quibus se tam brevi satis posse facere non sperasset; ac superiorem in iis quamdam suspicatus manum: “Qui vero, aiebat, Deus immortalis! potuere tam multa tam cito absolvi?” Deo sudoribus exantlati laboris et hoc solatium, et communicationem sui facilem reponente.
[31] [Post decennium, licet aliis morbis laborans,] Sed evolutis jam annis decem quibus hoc bellum stetit, tum vero de cœlo jucundissime recreari, haurireque ex Dei et sui notitia sensus mirabiles. His tamen deliciis haudquaquam cedebat valetudinis gravitas, qua fractum pridem voluntariis pœnis corpus prope continenti premebatur, ingens virtuti campus et sanctimoniæ. Rectori siquidem interroganti aperuit eos se noctu dolores perpeti, quos si corpus omne conscinderetur novacula. Eidem præterea qui valeret, petenti: “Laboro *, inquit, Pater, acerbissimo stomachi, calculi et colicorum torminum cruciatu, malisque aliis; quæ tamen omnia pro morbis non duco, sed iis lætus fruor, victurus omnino in mærore, si hæc a me Deus abstulisset.” Quamobrem illa silentio tegebat, quod essent sibi familiaria et solita: duntaxat enim jubere regulam ægrotorum custodem ab iis moneri qui præter solitum se male haberent.
[32] [sæpe fuit a Deo mirifice oblectatus.] Ut vero stylus est providentissimæ bonitatis amara dulcibus alternare, diluebat has Alphonsi ærumnas suavitate multiplici, nunc quidem per se coramque consolans, nunc illas inhibens, nunc absque medico persanans. Ipse vero, divinæ victima voluntatis, immolabat illi se omnino, dolorum igne absumendum. Quod semel dum facit, en adest Christus cum matre Virgine, tanta ex ore utriusque splendoris copia, ut accensam in mensa candelam obscuraret. Stetit uterque in Alphonsi decumbentis prospectu, implevitque tum ipsius mentem inexplicabili voluptate, tum corpus sanitate, ac hilaritate non minori quam si morbo numquam foret antea tentatus. Vicinus cubiculo Pater miratus loquentes intempestæ noctis silentio, exploraturus quinam essent, januam reseravit, et hic cœleste spectaculum abscessit. Nec vero se tenuit in Alphonso hujus lætitiæ ubertas, quin foras erumperet; itaque de Deo per aliquot dies tam magnifice loquebatur, ut attoniti audientes ex ejus sermone penderent, quasi hominis e cœlo delapsi; et erat is divini amoris in eo æstus, ut nisi exitum invenisset, quo se exterius proderet, præfocaturus illum videretur.
ANNOTATA.
a Cum annis tunc præcedentibus, ita scripsit de se ipse Dei servus, veluti octo vel decem annis, fuisset fervidissimus in oratione, .. postea mutata fuerunt tempora taliter quod in oratione de mane, statim atque flectebat genua, superveniebat ei quædam infirmitas… Omnia interiora et anteriora corporis, eodem instanti quo incipiebatur oratio, tumefaciebant intus et extra, et causabant sibi tam ingentem malam infirmitatem … ut sibi videretur quod si paulo plus durarent, moreretur, etc. [Summarium, pag. 168. Cfr. Informatio super dubio an constet de virtutibus, pag. 97 et seq. Vita Hisp. ms., lib. I, cap. XXI.] . Terribiles dæmonum impetus exposuerunt beati viri confessarii, cum in processu canonizationis testimonium dixerunt [Summarium, pag. 29 et seqq., 40, 97 et seq.; cfr. pag. 164 et seq.] .
* labore in edit.
CAPUT SEPTIMUM.
Liber a munere janitoris, tertium a dæmonibus cruciatur, etc.
[B. Alphonsu efficio janitoris levatus Deo intente vacare] Per has belli et pacis, valetudinis et morborum vices pervenit ad annum sexagesimum Alphonsus, quo ab cura januæ amotum placuit levioribus adhiberi, quibus par esset senectus debilis, et Marthæ officiis perfunctus, ad Christi pedes cum Magdalena strenue otiante pæne jam esset perpetuus a. Quo tempore tractatum asceticum moderatorum jussu composuit, simpliciore quidem et aperto stylo, sed pleno altissimis sensibus, et auctore suo dignissimis. Porro his attento et immoranti bonis ea suppetebat æternarum lætitiarum affluentia, ut illam non capiens rogaret Deum, sui parcior esse vellet. Ministrando sacris per vires decrepitas ineptus, ex odeo tamen cunctis intererat quæ celebrabantur in templo collegii. Præsenti Deo sic assueverat, ut avelli ab eo non valeret. Qua contentione ratus ipsum rector viribus exhauriri, jussit, omisso Dei causa Deo, in quotidianis animum laxare. Paruit e vestigio, enixe incumbens ut revulsam a Deo cogitationem alio transferret. Vocantem interim sentiebat Deum, et aures obstruens, obedientiæ religionem excusabat: “Ignosce, Domine, vetor obedientiæ præcepto pulsantem admittere.” Sed hoc majore vi pulsabat Deus quo excludebatur religiosius ac reverentius; imo renitentis penetralia subibat. Vidit Alphonsus se frustra esse; rem, uti gerebatur, moderatori explicuit; qui eum majori ac meliori magistro ac domino permisit.
[34] [primo prohibetur, sed mox permittitur;] Anno hujus sæculi tertio b, aliquot jam dies rectoris præscripto a meditatione feriatus (quod graviter ex febri decumberet), aliquantulum recreatus id solum obtinuit, ut sibi liceret rosarium Virgini recitare. Quod simul facere suscepit, simul animum ab Dei præsentis suavissima contemplatione abstrahere in cassum luctatus per aliquot horas, ingerenti se Deo cedere cogitur, testatus ab eo vim sibi fieri, volenti alioqui moderatoribus parere. Et vero nox erat jam media, cum adhuc in pertexendo rosario laboraret. Quam ejus obsequii luctam placidissimo somno remuneravit Deus, qualem multis annis numquam dormierat. Tum vero captis interius et exterius sensibus, mens in contemplando et amando Deo sublime rapta, vigilavit, tanto effusius quanto tunc, immunis a ministerio sensuum, ad libertatem mentium sejunctarum propius accedebat. Præter has mentis subvectæ delicias, sua item corpori restituta est valetudo, quam violentia meditandi amissam medici putarant. Qua conjectura doctus rector, animadvertit Alphonso plus obesse avelli a divinis, quod a Deo et ab se ægre vi summa extorquebat, quam iis incumbere quo rapiebatur vi blanda, sed potenti planeque ineluctabili.
[35] [quod dæmon ægre ferens,] Rumpebatur his successibus dæmon. Itaque consumptis diffisus artibus, alia illum aggreditur. Conscendenti gradus eam afflavit graveolentiam, ut defectus animo rueret; at, invocato dum ruit in opem Deo, retineri se humeris sensit, ne præceps affligeretur casu. Die insequenti, et iisdem e scalis, violento impetu dejectus, aliquamdiu pro mortuo jacuit, et suspicantibus id factum a dæmone c, postridie autem sciscitantibus quam commode nocte proxima quievisset: “Iis, inquit, doloribus excruciatus sum, quibus atrocius vix apud inferos quidquam sit;” cuidam vero e Patribus d se per eum morbum, ea tormentorum et tentationum barbarie vexatum a dæmone, quibus nihil simile probasset umquam; ac dum corpus fatiscens diris urgebatur suppliciis, suas animo quoque cruces sævissimas adfuisse, sic ut nulla sui pars et facultas expers letalium pœnarum esset. Neque hic eorum rabies constitit, tametsi ex vulnere quod labens in capite acceperat, brevi valuisset: nam in triennium solidum eam dæmones protulerunt, Deo famuli sui triumphos et coronas ex eorum furore et impugnationibus ornante. Ergo sacerdoti ad aram ministrans, frigidus præter morem, et cœli favorem, cui erat assuetus, precum jaculis frustra ciens, dum Christum sublata in hostia adorat, oraculum accipit monentis, paratus esset ad magnos labores prompto et alacri animo perferendos: fore gravem ærumnam, sed grandi præmio; nam se illi suprema vitæ hora adfuturum e.
[36] [eum incredibiliter per triennium vexat,] Qua voce futuri conscius, et una confidenti robore armatus, Deo se devovet, expeditus ad quævis ejus amore toleranda; simul ausu magno inferos provocat, divini securus auxilii. Quo tamquam bellico excitus cacodæmonum tristis globus, hominem vallare, terrere ferarum vultibus, quos sibi asciverant, minutim in frusta concidere (ita res agi videbatur), ut nulla pars corporis vacaret acerbissimo cruciatu. Alphonsus nihil monstris, nihil doloribus turbatus, Jesum et Mariam assidue implorare, donec longo conflictu abjectis viribus desperabundus hostis, victorem fassus, se abdidit. Verum dies non multi abierant, cum postremos conatus exerturus redit, et collectam veterum in sanctos martyres crudelitatem tyrannorum in unum Alphonsum vomiturus. Igitur invecto per noctis tenebras in ejus cubiculum ignis, ferri, omnique alio suppliciorum apparatu, jacentem dæmones corripiunt, et in fervens ahenum conjiciunt; eductum candentibus laminis exurunt; dein secant novaculis et securibus; post etiam discerpta viscera ex corpore revellunt.
[37] [tandem a Christo fugatus.] Quibus tormentis necdum satur Alphonsus petebat graviora. Demum pelle detracta, nudisque ossibus, prunis ardentibus operitur, et fuit hujus supplicii tam atrox dolor, ut deficiente animo, flebiliter a Deo subsidium postularet, impetraretque tandem post certamen sat longum; cui comparens Christus finem imposuit, turbaque illa dirorum carnificum fugata, et sanatis Alphonsi vulneribus, illum valetudini corporis et mentis quieti restituit, gratum quidem auxilii accepti, sed pudore suffusum, quod qui se toties ad acerbiora obtulisset, illud, animo cadens, coactus fuisset implorare. Hæc vero quo pacto gererentur, inquirent fortassis qui tales magni Antonii et reliquorum præterea sanctorum pugnas minus attenderint. Utcumque res transigeretur, sat est vigilantem, prudentem, sentientem eos passum dolores, quos carptim attigimus, veros plane, tametsi mirabiles. Et hactenus quidem bellorum tempus cum maligno hoste, longum profecto et cruentum f. Hinc usque ad obitum non sunt ausi dæmones illa instaurare, munitum experti non usitato cœli præsidio Alphonsum. Quamquam identidem turbandi magis libidine quam vincendi strepebant; nam triginta fere abhinc annis, hoc est sæculi decimo septimo, qui supremus illi vitæ fuit, exagitatus est diffidentia salutis permolesta, ex metu potius ne quid deliquisset quam aliunde orta. Hanc dum non abigunt versatæ animo æternæ misericordiæ rationes, sublatis oculis Dei opem exposcit, vocemque confestim optatam audit, erroris spiritum quo jactabatur increpantem: “Quid hic agis? Meus pridem est Alphonsus.” Quibus pristinæ quietis, discusso ancipiti meticulosarum cogitationum, serenitatem dulcissimam recepit.
ANNOTATA.
a Totum illud caput, nihil fere mutans, exhibet auctor Vitæ Hispanicæ ms. [Lib. I, cap. XXIII et seq. Cfr. E. Nieremberg, Claros varones, pag. 632 et seqq.] .
b Idem ad mensem majum anni 1608 aliquot scriptores referunt [Vita Hisp. ms., lib. I, cap. XXIII. Cfr. Nieremberg, pag. 635.] .
c Plures viderunt, nulla causa apparente, sanctum Fratrem e scala dejectum: idque postea testimonio firmatum est [Summ., pag. 109. Marimon, pag. 105; cfr. pag. 92 et 108. Colin, fol 110.]
d Sese a dæmone tam vehementer fuisse afflictum, fassus est Patri Joanni Torrens confessario [Summarium, pag. 109.] .
e Eventum narrat etiam Pater Colin, qui de eo tum a P. Marimon, tum ab aliis sancti viri domesticis certior factus fuerat [Colin, fol. 111. Cfr. Vita Hisp. ms., cap. XXIV.] .
f Signo crucis dæmones sæpe fugati fuerunt. Item est solita, sic legimus in Ratione conscientiæ, hæc persona uti alio remedio contra tentationes pravas, quas dæmon ei facit; rememedium est istud: facit enim in conspectu dæmonis unam vel duas cruces longas, extendendo brachium, et dicit dæmoni: “Adora crucem: flecte genua, et humilia te;” et imperando dicit eidem, ut proferat hæc verba: “Adoramus te, Christe, et benedicimus tibi, qui per crucem tuam redemisti mundum;” et quod petat a Deo veniam de peccatis suis: “In nomine Jesu omne genu flectatur cœlestium, terrestrium et infernorum.” Et dæmon ipse, tanquam superbus, fugit illico, et recedit, ne cogatur obedire et præmissa facere [Summarium, pag. 237, 211, 216.] .
CAPUT OCTAVUM.
De supremo Alphonsi morbo et obitu.
[B. Alphonsus, pernicioso morbo correptus,] Tam Alphonsus humana pertæsus, uni Deo totus inhiabat. Quem ut promereretur excellentius, divino consilio factum est ne illi deessent occasiones coronarum, quas hoc ultimo vitæ actu sibi texeret auctiores. Huic Deus morbum promiserat nullis remediis, soli morti cessurum a: fidem fecit oraculo eventus. Dilacerabatur subinde intensissimo sensu, et qui robustissimo cuivis necem afferre potuisset; interdum viribus destituebatur penitus; tum, iis momento receptis, ad novas ærumnas refici videbatur. Una erat his malis medicina cum Deo agere, et majores ex eo labores, perfectiorem ejus amorem flagitare. Quod certe assecutus est abunde, diu acerbissime non tantum corpore, sed etiam animo vexatus b. Tam varia enim favoris præcipui significatione illum solitus recreare, longe ab eo et abiisse et ejus oblitus videbatur. Non effluebat familiaris ille perpessionum ac dulcis sapor, non desideria et vota ærumnarum toties nuncupata; horum loco mæror et tristis ægritudo, ac iners tædium totum sibi exterius interiusque hominem vindicabant. Ad hoc precum sacrarum jacula et formæ quibus tum diem occupabat, tum suscitabat languentem animum, sic memoria cesserant, ut si numquam illa didicisset c. Tandem post alterum jam mensem sic nauseans, refocillatus est Christi Jesu ejusque matris sacrosanctæ læta præsentia, eo affluxu cœlestis gaudii, ut exactum dolorem longe multumque superaret. Haud tamen solitæ cursum pietatis, quoad sinebat memoria, per hanc ultimam ægrotationem intermisit, non diligentiam in ea consuetam, non piorum librorum lectionem, in qua se Deum audire loquentem censebat. Vergenti denique ad extrema suggerunt Patres de paranda lucta olei sancti præsidio, cum esset jam aliis ad eam munitus sacramentis.
[39] [cœlesti gaudio recreatur] Quo quidem gavisus nuntio et monitis annuens, sed vultus indicio visus est dicere se aliquot dies fore superstitem. Ungenti vero sacerdoti haud minus tranquille respondit ac si esset in cubiculum aliud migraturus. Cruciatus item, qui supervenerant accerrimi, patientia incredibili excepit, velut hospites antiquos sibique charissimos. Valetudinarii custodi, oblique ac dissimulanter inquirenti, significavit admodum diserte se intra octiduum cum Deo futurum; et interroganti eidem qui valeret, quod turbatiore vultu cerneretur, gravi se φιλαυτίᾳ respondit laborare, indicavitque se animo vehementissime torqueri. Ne tamen promissis fides abesset manifesta, ex quibus a Deo consolationem in morte expectarat, triduo d quam vita excederet, evanescere prorsus omnis dolor, alta pax animum, quies summa corpus obtinere, os ipsum dignitas veneranda, vultum vires, arteriam æquabilitas perpetua et constans. Deo immersus proculque a sensibus, divinis, uti creditum est, fruebatur amplexibus; sed ea cœlestium profusione voluptatum, ut ex iis in circum adstantes, quibus erat refertum cubiculum, piæ animi commotiones exundarent. Cunctis vero nostris tam illustris jacturam virtutis dolentibus, clausos eatenus aperuit oculos, et quos verbo nequibat, aspectu hilari et sanctæ pleno benevolentiæ, salutavit.
[40] [et pie moritur.] Die tandem octobris ultima, Sanctorum Omnium pervigilio sacra, in se atque in priores reversus cruciatus, solo Jesu augustissimo nomine proferendo illos solabatur; nam quos in vita perpetuos comites et familiares habuerat, noluit Deus deesse morienti. Sic magistri sui ac Domini exemplo, cujus de cruce pendentis vulnera spectabat et deosculari conabatur, in cruce dolorum peracerba sacratissimum Jesu nomen pronuntians, fortissimam et purissimam animam efflavit, anno præsentis sæculi decimo septimo e, ætatis octogesimo septimo in tertium mensem et dies quinque jam provecto. Stetit oris species mortuo pulchrior quam viventi, religiosos motus contuentibus adspirans, procul horrore illo quem solent mortua corpora movere. Fuit Alphonsus statura mediocri, sed nonnihil senio incurva, macilentus, robustus, calvo et venerabili capite, dignitate vultus observantiam et benevolentiam ciente, fronte annis rugosa, naso aquilino, oculis grandibus et acutis, incessu moderato, cibi etiam natura parci, sermone quam dulci tam efficaci et valido, ac de rebus divinis copioso, prompto ingenio, solerti, maturo ac prudenti f.
ANNOTATA.
a Supremum hunc morbum, qui integrum fere annum tenuit, fuse descripserunt Colin [Fol. 119 et seqq.] , auctor Vitæ Hispanicæ ms., [Lib. I. cap. XXV.] aliique. Hoc tempore, uti ante solebat, Christi corpus suscipiebat ægrotus ter in hebdomade, die dominica, feria tertia et feria quinta [Cfr. Nieremberg, Claros varones de la Comp. de Jesus, pag. 671. Marimon, Relazione della vita, etc., ms., pag. 1031. Elenchus actuum heroic., part. III.] .
b Etiam nimius timor religiosi senis animum subiit, et ad diffidendum Deo fuit a dæmone incitatus, mense januario anni 1617. Sed famulo suo præsto fuit Dominus [Colin, fol. 120.] .
c Ne dominicam quidem orationem memoria bene retinuerat [Ibid.] .
d Hæc jurejurando confirmat P. Joannes Torrens, qui Fratri animam trahenti aderat: Dedit ei Dominus quamdam extasim miraculosam, judicio meo, antequam moreretur tribus diebus integris… Habebat colorem et pulsum perinde ac si esset valde sanus; et hoc evenit eidem post aliquot dies in quibus fere non habuerat pulsum, et erat extenuatus, ut dicitur, in totum. Et existens in isto gaudio oculis clausis, illos aperuit, et quasi ridebat nobiscum, et illico iterum clausit eos… Et statim atque terminata fuit extasis, illico amisit pulsum et obiit [Summarium, pag. 128.] . Patri Torrens adstipulantur alii testes oculati [Resp. ad animadv. super dubio de virtutibus, pag. 35 et seqq. Resp. ad novas animadv., pag. 124 et seqq. Cfr Elenchus, part. III, De felici obitu ven. servi Dei. Marimon, lib. VIII, pag. 1306 et seqq.] . Ex quorum relatione colligitur extasim incepisse die 28 octobris, non die 29, ut habent plura exemplaria mss. epistolæ Patris Julian; quippe legimus in translatione Gallica atque in Flandrica: sabbato die 28 octobris, et in alia versione Gallica: sabbato die 26 octobris [Cfr. supra, pag. 604. Reg. bibl. Bruxell., codd. mss. 8927 et 18885.] . Sabbatum porro cadebat tunc in diem 28. Ex quo tempore et per totum triduum nemini respondebat ægrotus, ait infirmarius, nisi mihi, cui superior dederat potestatem [Elenchus, pag. 222.] .
e Ex Patre Ripoll discimus servum Dei obiisse in vigilia Omnium Sanctorum, dimidia hora post dimidiam noctem [Summarium, pag. 128.] ; postquam cum morte luctatus fuit per dimidiam circiter horam [Colin, fol. 122.] . B Alphonsum e vita migrasse horæ quadrante post mediam noctem, legimus in duobus exemplaribus literarum P. Julian.
f Cum beatus vir suprema extasi frueretur, coloratior apparuit facies et pulchrior quam prius. Et quia tunc pictor effigiem ejus summa similitudine expressit, hujusce picturæ apographa aliquatenus discrepant ab imaginibus antea factis [Ibid., fol. 123. Cfr. Vita Hisp. ms., cap. XXV.] .
CAPUT NONUM.
De gestis post Alphonsi mortem.
[Totius civitatis veneratio erga B. Alphonsi corpus, prodigiis] Ad signum transitus Alphonsi, nobilis matrona, templi nostri ejusque observantissima, vidit multo prius quam illucesceret, ex domus fenestris vicino collegio lucem pulcherrimam quasi auroræ surgentis imminere; vidit eamdem etiam ancilla, quam, suis oculis non credens, testem acciverat. Rescivit paulo post matrona Alphonsi obitum, ac de illo splendore ipsius gloriam conjecit. Inde magni concursus a omnium ordinum in collegium fieri, regius procurator idemque tum prorex, canonici majoris ecclesiæ, consules, tribunalia, religiosi Ordines, summi juxta et infimi, certatim viri Dei corpus venerantes. In iis sacerdos b quidam, simulaturus caute manuum osculum (quod exhiberi laico damnabat), accessit, ne alioqui notaretur; ac dum e genibus Christi pedes (cujus tenebat crucem insertam manibus Alphonsus) ad osculum legit, manus quoque ipsas labris fortuito attigit. En autem mortuus oculos aperit, et amœno cum risu hominem intuetur, cui simul defuncti nigra vestis in lucentem et candidam mutata repente comparuit. Hic vero sacerdos errorem suum vehementer objurgans, expleri nequibat pœnitendo, adstando, manus, pedes, corpus omne defuncti piis osculis premendo, monitusque non semel aliis locum daret, avelli ab eo non poterat; et quod debet censeri præstantius, præter constans in Dei famulum deinceps studium, mores longe alios induit, magno sæculi odio religiosam familiam omnino amplexurus, nisi justis de causis fuisset ab ea revocatus. Rei vero tam novæ monumentum Alphonsi sepulchro picta in tabula appendit.
[42] [stipata fuit.] Affirmarunt quidam, dum effertur in templum, perceptam a se odoris fragrantiam, qualis in terris minime sentiretur. Advertere alii, desidentibus humi muscis compluribus, nullam corpori venerando aut funebribus insedisse. Ad vim turbæ vitandam satiandamque pietatem, in subitario pegmate locatum, frequentatum est affluxu omnium conditionum urbis Majoricæ; cohonestatum vero admirabilibus eventis, magno divinæ potentiæ argumento. Dum enim, ut fit, strophiola, flores, rosaria c sacro deposito admoventur, excussum est ictu plane innoxio in caput unius cum funali accenso candelabrum, cujus alioqui et casu et mole fuerat caput dividendum d. Restituta infanti luminum valetudo, mox ut Saura mater, conjux Laurentii Martini, cum per se non posset, per unum e nostris Alphonsi manibus illa applicuit; illico enim depulso cruciatu lucisque vel minimæ impatientia, quæ continentes puero ciebant ejulatus, vegetos ac luce gaudentes oculos sanosque in posterum detexit. Antoninæ pariter, infanti filiæ Sebastiani Socii et Marianæ Sequiæ, admotu fasciolæ ab Alphonsi contactu allatæ, conciliatus primum in noctem somnus et, febri abacta, postridie valetudo.
[43] [Dum funus celebratur, nova fiunt prodigia,] Mirabilium spectaculo, fama et desiderio suspensa, ne multa quidem nocte dilabebatur plebs: quare sparsum, fore ut ea nocte haudquaquam tumulo inferretur. Sic turba utcumque laxata, quamvis difficile, tamen reportatum est corpus intra collegium; et quia major in diem proximum perturbatio timebatur, mutato consilio, capsa lætis cum lacrymis clausum est, et in sacello Assumptæ Deiparæ e conditum. Paratæ interea in sextam feriam sequentem exequiæ celebres. Ad has concurrit civitas universa. Pater Joannes Torrens, Alphonso intimus, sermonem funebrem de ipsius laudibus habuit, et in sesquihoram nullo populi tædio est auditus. Hoc ipso die Guillelmus Descalarius, ex nobilitate primaria, facem misit; quam eamdem, totis matutinis horis ad honorem funeris cum arsisset, ejusdem ponderis recepit, uti primum apud cerarium qui eam utendam locaverat, est compertum, et post ibidem curiosa lance exploratum. Itaque magna veneratione illam nobilis asservavit.
[44] [et plures feminæ vitia ponunt.] Vidua junior et verbo, gestu, consuetudine liberior quam exempli ratio ferebat, tametsi ad sacramenta frequens esset, ac flagellaretur assiduo conscientiæ verbere ad decentiorem modestiam, audita quam dixi de Alphonsi meritis concione, per illa Deum obsecravit sui tandem domandi robur invictum sibi sufficeret; tum ad Dei servum: “Te te, inquit, obtestor, Frater sancte, hoc mihi robur ut impetres, ne fiam deinceps aliis mortifer laqueus et scandali petra, sed Deo integre servire incipiam.” Ratas habuit Deus mulieris preces, ipsaque ex eo tempore priorem licentiam exosa, vitam egit sanctis operibus fructuosam. Alia eidem concioni dum adest, vires ab Dei famulo cum fletu exposcit, ad frangendam odii rabiem quo fratris filium ob acceptas injurias adeo horrebat, ut ab consueta sacramentorum frequentatione idcirco abstineret, et rejecto quovis remedio, putaretur furere potius quam irasci. Audivit precantem Alphonsus, omnemque subito acceptæ injuriæ gestique odii ab ejus animo memoriam extersit. Quædam amore impotenti perditi hominis diu implicita, suam ignaviter scelestam lugebat infelicitatem. Hæc eo ipso die interque exequias servi Dei libertatem ab eo ardenter petiit, sensitque interius responsum, concessum iri quod petebat. Verum id sperare non ausa, quamdiu foret superstes tyrannus, quem sua unius inertia sibi imposuerat et colebat, urget divinam misericordiam tristis et anxia, ut manum supremam operi suo admoveret; iterumque audito certæ fiduciæ responso, domum redux didicit flagitiosum amasium nulla certa ex causa navim conscendisse et regno excessisse. Ita demum vitam christiana dignam instituit.
[45] [Alia incredula punitur et sanatur.] Claudam hoc caput eventu eo clariore, quo major illi perfidia et impietas obstitit. In tanto concursu, contentione, admiratione populi universi ad virtutem et funus Alphonsi honorandum, obfirmavit animum mulier quædam de illius rebus nec alienis tot oculis credere, nec suis; invitataque ut precatoriis globulis ex Alphonsi attactu novam adderet sanctitatem, negavit se illos a cadaveribus tangi velle: non deesse in cœlis beatos quibus vota committeret sua. Bimestri quin etiam elapso, sævo correpta dolore corporis, cum subsidia reliqua nihil prodessent, oblatam a conjuge, viro pio, de reliquiis Alphonsi particulam contemptim rejecit; sed incrudescente cruciatu jamque plane intolerabili coacta, huic illam denique adhibuit: et o bonitatem divinæ misericordiæ ac servorum Dei! omnem ejus sensum repente abegit. Accita mater affecta ex parte ruptam saniem videt ea copia fluere, ut ægrotæ vestis mutanda fuerit. Quæ post omnino persanata, fatuitatis incredulæ magnopere pœnitens, colendo Alphonso beneficii gratam se præbuit.
ANNOTATA.
a Quanta multitudo concurrerit ad cubiculum in quo obierat sanctus Montis Sion, et dein ad ecclesiam, quum corpus huc delatum esset; quanta omnium ordinum frequentia exsequiæ fuerint celebratæ, scripsit P. Michael Julian [Cfr. supra, pag. 604.] , suffragantibus testibus innumeris [Summarium, pag. 129 et seqq.] . Prodigia tunc edita et ab auctore nostro breviter indicata, fusius narrantur a PP. Colin [Vida del ven. Alonso, fol. 123 et seqq.] et Marimon [Relazione della vita, etc., pag. 1044 et seqq.] , multa etiam in Actis authenticis.
b Res ita narratur in Processu beatificationis: Dum sacerdos deoscularetur Christi cruci fixi pedes, nescit quisnam illum violentasset … ad deosculandum quoque manus… Alphonsi …, et etiam sibi bene visum quod Frater Alphonsus illum respiciebat, et quasi ridebat [Summarium, pag. 129. Cfr. Nieremberg, Claros varones, pag. 672.] .
c Sacrum corpus tetigerunt cum decem mille et ultra rosariis, ut opinatur P. Torrens [Summarium, pag. 129; cfr. pag. 130 et seqq. Vita Hisp. ms., lib. I, cap. XXVI.] ; et licet essent infinita rosaria quæ projiciebantur ad Patres existentes juxta corpus,… nihilominus non amittebantur, et cunctis restituebantur sua, non sine magno stupore ipsorummet.
d Distinctius in Processu Majoricensi [Summarium, pag. 137.] : Evenit, ait Frater Serra, prout audivi a Natale Rosell sartore, quod dum ipse esset juxta tumulum Fratris Alphonsi, cecidit quoddam candelabrum magnum ligneum, et cecidit super caput dicti Rosell, qui erat calvus; et tamen ei nullum damnum fecit; quod ipse tribuit intercessioni Fratris Alphonsi.
e Corpus fuit sepultum in cappella Con ceptionis B. Mariæ dictæ ecclesiæ Montis Sion, a manu sinistra [Ibid., pag. 134. Cfr. Colin, fol. 125.] . Consentiunt alii testes.
CAPUT DECIMUM.
Alphonsi virtutis quot et quanti testes extiterint.
[Sanctimoniæ B. Alphonsi testes fuerunt tum viri religiosi plures,] Etsi erat Alphonsus Majoricæ in opinione virtutis apud omnes tanta, ut vulgo nominaretur sanctus, sed habet meditatum quorumdam et sagax judicium plus auctoritatis ad formandam virtutis illius æstimationem. a Vincentius Masius, ex sacro Carthusianorum Ordine, insignis in paucis nomine sanctitatis, excitus fama quæ de Alphonso late spargebatur, ac de animi rebus cum eo per otium collocutus, ab ejus congressu recessit attonitus, nihil esse palam coram multis affirmans quæ ante de illo accepisset, præ virtutis sanctimonia et thesauris quæ in eo deprehenderat latere. Marcus Antonius Creus, e sanctissima Dominicanorum familia, integritate, doctrina et inquisitoris officio tota insula notus, quamvis non admodum egerat cum Alphonso, quoties tamen in nostros incideret, interrogabat semper ecquid sanctus janitor valeret, nec umquam illius nisi cum laude meminerat. Præclare item de Alphonso sensit Raphael Serranus, Minorita, magnæ vir eruditionis et perfectionis. Huic ille quærenti cujas esset: “Patria, inquit, natalis mea cœlum est;” quot annos vixisset: “Possem, ait, illos numerare, si Deo, ut decuit, expendissem: id quia non præstiti, non possum dicere quot ii fuerint.” Alias percontanti, data optione, an mallet in cœlum e vestigio recipi, an hic in terris hærere diutius: “Vellem, inquit, fieri, quod Deo placeret.” Urgenti vero, at si in ejus manu id Deus poneret, retulit Alphonsus: “Nollem, Pater, nisi quod Deo placet; Deo enim placere, majus est quam quicquid valeo in cœlo possidere, si Deo illic non placeo.” Petrus Serranus, Raymundus Verius et Franciscus Paceus *, jurisperiti, magnæque dignitatis, Alphonsum perplexis in negotiis, nec solum de animæ suæ rationibus consulebant, ut quem norant a Deo eruditum. Vivunt etiamnum qui dicant sese, dum in scholas irent et puerili curiositate illum observarent, vidisse nonnumquam palmis aliquot a terra sublimem. Joannes Ribera, patriarcha et archiepiscopus Valentinus, qui nobilitatem, opes, dignitates cum summis eximii præsulis dotibus junxerat, frequentabat Alphonsum literis, quas de interiore suo animi progressu ad illum dabat et recipiebat.
[47] [tum proreges Majoricenses aliique viri principes,] Habuere illum proreges Majoricenses b in magno pretio, ejusque preces ambiverunt. Joannes Guttierus Floresius, ibidem inquisitor, vitam sibi proferri cupiebat, ut eum videret morientem. Successor illius, Isidorus a Sancto Vincentio, libentissime cum illo animum communicabat suum, ejusque epistolas pro reliquiis conservabat. Alphonsus Lassus Sedegnus, illius Ecclesiæ antistes, sanctum illum vocabat. Gaspari Borgiæ S. R. E. Card., qui lucem purpuræ suis meritis accendit, Romæ cum esset, cordi erat ad sanctum senem literas scribere, ac vicissim ab eo literas et preces enixe petere; fuitque imprimis admirandum sanctos, prudentes, doctos, auctoritate conspicuos, non dedignatos consuetudinem et consilia simplicis laici, persuasumque habuisse successus suos magnam partem ex ejus ad Deum orationibus pendere. Petrus Zafortesius, pro rege Majoricæ præfectus, altero ab obitu Alphonsi mense sequentes literas ad summum pontificem scripsit: Beatissime Pater, in hoc Majoricensi regno, cujus mihi nunc incumbit cura, rogatu Patrum Societatis Jesu instituta est auctoritate antistitis cognitio publica de felici vita, obitu, sanctitate, virtute ac miraculis venerandi Fratris Alphonsi Rodriguez, ex eadem Societate, domestici adjutoris, per quem huic regno multa Deus beneficia contulit, et speratur deinceps concessurus. Quare Dei servo multum debet hoc regnum, ejus patrocinio et favore in rebus ad animum corpusque spectantibus sæpius obstrictum. Et crescunt in dies ad Dei gloriam hæc bona, probantque venerabilis Fratris sanctitatem, meque adeo compellunt, ad Beatitudinis Vestræ abjectum pedes, regni hujus totius nomine, meique privatim muneris ratione, supplicem rogare ut ipsa quoque hos fructus pietatis dignetur promovere, ac honores qui Dei famulo in terris deferuntur, auctoritate apostolica confirmare; quo certiore fiducia ipsius sepulchrum a fidelibus frequentetur. Hanc in se gratiam regnum hoc immortali colendam grataque memoria recipiet, Deumque precabimur, ut Sanctitatem Vestram diu servet incolumem, suaque ipsi dona christianæ Reipublicæ bono augere pergat. Kal. januarii 1618. Omitto studia principum feminarum, Margaritæ Liquerquiæ c, Joannæ de Velasco, ducis Feriæ, et Joannæ Villaragutiæ, quæ inter tabulas beatorum etiam viventis apud se imaginem coluit: quod et in Valentino, Aragonensi, Cossetano sive Catalonensi tractu multi factitarunt.
[48] [præter testes domesticos.] Non est quod verear domestica judicia externis addere, tanto in hac parte veriora quanto longiore, curiosiore, timidiore diligentia collecta, eoque in genere ubi omnia metuuntur, omnia cribrantur, nihil satis liquere creditur, ob ludos versatiles et dolos maligni et humani spiritus; cujus tamen nullum in Alphonsi rebus vestigium ab doctissimis viris inter nostros et perfectione magna insignibus repertum est. Magnum profecto, et haud scio an possit majus reperiri pro Alphonso testimonium: ipsis quadraginta et septem annis inventum neminem inter viros domi perspicacissimos, rectores huic rei intentos, socios et contubernales, cui suspecta fuerit ejus sanctimoniæ ratio, et qui de illa non magnifice senserit. Illum Antonius Cordesius, pro sancto jam tum admissum in Societatem, pro tali perpetuo habuit. Petrus Villalvius, experientissimus divinorum, Alphonsi arcana sensusque intimos cum examinasset penitius, approbavit; idemque præstitit Antonius Yuagnez, sed modo quodam excellentiori. Cum enim provinciæ in Hispania præfuisset, functusque esset visitatoris officio, Alphonso tamen janitori, quoties se adiret, assurgebat, nec residebat prius aut tegebat caput quam ipse cubiculo exisset, licet alia specie dissimularet hunc honorem quem illi re vera exhibebat. De eodem Hieronymus Rocca, cujus candorem simplicissimum, cum prudentissima sanctimonia conjunctum, magni momenti curis semper Societas occupavit, cohortatione quadam sua dixit, se incidisse in hominem cui haud parcius divina bonitas sui copiam faceret, quam servorum suorum maximis. Petrus Villarius, Alphonso virtute nequaquam inferior, lustrato Majoricensi collegio in continentem reversus, gratias Deo egit, auctori donorum sublimium quæ deprehenderat in Alphonso, et jam se posse testari gaudebat. Eum Laurentius a Sancto Joanne, provincialis vice in Majoricam profectus, ut illustri exemplo absolutissimæ pietatis locis quoque aliis prodesset, inde secum erat abducturus, nisi offensionem civium timuisset, qui passuri non erant se tanto pignore orbari. Adhuc viventis epistolam Joannes Ricus circumferebat in sinu, pro amuleto præsentissimo. Majoricensis rector collegii Petrus Gilius, probatissimæ virtutis et prudentiæ vir, ac proinde Alphonsi optime conscius, illum magni fecit. Diu vero post ex provincialis officio eodem rediens, multa de illius sanctitate juratus affirmavit. Et Petrus Justus, in ejus collegii inspectione duplici quam obivit, tam multa in Alphonso vidit, ut verborum laudumque parcissimus, eum mirifice laudarit. Sed hæc e multis sufficiant; nunc ejus virtutum singularia decora seorsum spectemus.
ANNOTATA.
a Præter eos quorum Janinus nomina recitat, alii viri plures, genere, doctrina et sanctimonia illustres, virtutum B. Alphonsi testimonium dederunt. Quod perspicuum est ex Actis beatificationis, atque videri potest in Catalogo testium examinatorum in processibus anno 1618, 1619, 1620, 1627 et 1628 confectis.
b Tres proreges Majoricenses, Ferdinandus Canoguera, Joannes de Villaragut et Carolus Coloma humilem Fratrem summa observantia colebant. De gravissimis negotiis ad eum referebant, consilia ejus et preces enixe rogantes.
c Margareta de Liedekerke conjux erat Caroli Colomæ proregis; qui, quando voluit recedere ab isto regno, Cameracum profecturus, ivit ad visitandum Fratrem Alphonsum Rodriguez et deosculatus fuit illius manus multoties. Tunc Dei servus: “Vestra, inquit, illustrissima Dominatio vadat libenter animo, quia semper propitiam habebit Dominam nostram, propter magnam devotionem quam erga ipsam gerit et signanter erga purissimam Conceptionem, et erit sibi propitia in laboribus suis.” Et vidimus, ut ait P. Antonius Custurer, omnes bonos exitus et successus quos habuit dictus Don Carolus. Cujus etiam uxori timenti ne parere cogeretur in triremibus: “Ne timeat Dominatio Vestra, dixit B. Alphonsus, sed habeat bonam spem quod pariet in terra firma.” Et postea peperit Valentiæ [Summarium, pag. 66. Cfr. Elenchus, part. II, pag. 186. Colin, fol. 137. Marimon, pag. 1143 et seqq.] .
* lege Pacecus seu Pacheco.
LIBER II. DE VIRTUTIBUS VENERABILIS FRATRIS ALPHONSI RODRIGUEZ E SOCIETATE JESU, DOMESTICI ADJUTORIS.
Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica (B.)
AUCTORE JANINO. LIB. II.
CAPUT PRIMUM.
De oratione.
[B. Alphonsus, viam unitivam ordinatim ingressus,] Hunc fontem luminum quæ suspicimus in Alphonso, merito iisdem præmittimus: orandi scilicet contemplandique donum. De cujus celsissimo, ad quem evaserat tunc, gradu, prætexens alterius personam, sic scribit: “Postquam vir ille gravitatem peccati diuturna libravit meditatione, lapsusque præteritos triennium luxit (quæ sunt piacularis vitæ partes a), vitam exinde, cruciatus, mortem, resurrectionem Christi Jesu annis aliquot pertractavit (quod illuminantis est proprium), ad considerandam perspiciendamque Dei excellentiam est subvectus, infinitæ perfectionis simplicitate multiplicem; qua cognitione in Dei amplexus inflammatur et assurgit amor. Hujus studii usu in Dei amorem exardescebat vehementer, ex clarissima ortum notitia quam sui Deus illi affuderat; nam immensæ Dei bonitatis cogitatione, et infiniti amoris quo ipsum diligit, ad hæc infinitæ ejusdem naturæ ac innumeris gloriis nominibusque absolutæ, denique beneficiorum quæ pridem ab eo plurima suscepit, suspendebatur ab infimis Deoque arctius amore jungebatur.”
[50] [amore divino rapitur,] “Tum hanc prætergressus disserendi viam, in voluntate morabatur, totamque Dei jam cogniti castis amoribus occupabat, cupiditate incredibili accensus multa perferendi dura et aspera in Domini gratiam tam boni ac misericordis. Experiebatur hic idem præterea, quo se animus ad Deum attolleret propius, eo in semet altius deprimi, seseque abjicere b. Quare ad Dei provolutus pedes, mente ac voce exclamabat: Noverim te, noverim me! Quo animi sensu, efferri sibi ultra omne creatum videbatur, ac de rebus divinis multa cognoscere; quin se ipso cum Deo in sejuncta quadam versari regione, unde magna in luce Deum seque ipsum perspiceret. Neque vero ad Deum intelligentiæ vigore ratiocinando meditandoque vibrabat sese, verum lucis dumtaxat immissæ præsidio, in qua suas item spectabat miserias. Sic vero se illi aperiebat Deus, ut putaret hac ipsa ratione beatis in cœlo sese aperire. Igitur amore interdum æstuans, rumpebat has ad Deum voces: Dilecte mi! desiderate mi! tu totus meus, et ego totus tuus; totumque cor ejus supremo possessum infinitoque bono, infinito illius amore flagrabat. Est sane amoris inter Deum et animam ineffabilis magnitudo; cumque nihil habeat nisi mente ac spiritu conceptum, uni ejus saporem experti noverunt c.”
[51] [et vivit Deo immersus,] “Per hunc anima Thronos imitata, ut per Dei suique notitiam Cherubinos, demum amando crescens ac sursum pergens, fit tandem similis Seraphinis; et quicquid Deus non est affectu prætervecta, in Deo se condit, solaque privatim cum solo agit. Quo in fastigio locata, nullo jam sensu laborum tangitur, quantumvis magni et varii ingruant; sed quod est per se difficile, hoc illi amoris pronum efficit vis. Cujus impatientia suspirat, plorat, inclamat: Amor summe cœlestis! beate! pretiose! sublimis! divine! Hisque incensa flammis, Deum suum pectore concludit, ac jucunditate mirabili diu noctuque cum eo fabulatur, illo perfruitur, exhilaratur, ardet, laudando celebrandoque oblectatur. Postremo omnium terrenorum suique adeo oblita, tota est in amando reipsa, quem intuetur præsentem, Deo, cui et vivit uni, et a quo impletur, ut possit vere profiteri: Ego dormio, et cor meum vigilat. Porro hunc statum qui attigit, suavissime orat et attentissime, nulla vel capitis vel pectoris fatigatione. Hac via Deus virum illum ducebat, hujusque optimum et potentissimum contra quævis adversa remedium erat, cum Deo agere, quo mentis simul et corporis medico utebatur. Atque hæc est conditio animæ quam essentiæ divinæ absorbet immensitas, qualis hic fuit de quo scribo.” Hactenus de se, alium simulans Alphonsus. Quibus velut acri obrussa illius spiritum abunde probatum fatebitur, quisquis attendet literarum rudem de theologiæ arcanis eadem quæ docti sanctique scribere, eodem scilicet cum iis magistro et doctore d; deinde ex iis seu visis seu luminibus, et alia quavis prærogativi muneris gratia, Alphonsum ad dura et probrosa Christi nomine ferenda vehementius arsisse, votaque retulisse divinæ gloriæ incitatiora magisque actuosa; augendæ virtutis ac perficiendæ vegetius studium; tenax propositum vel ipsas potius optandi inferorum pœnas quam adversus Deum quidpiam admittendi; vincendi sui calcandique contentionem perpetuam, et conscientiæ tranquillissimum serenum; quodque certius est divini spiritus argumentum, sui vilissimam æstimationem et contemptum, et singularium bonorum diligentissimam occultationem.
[52] [etiam extra domum.] Quamquam erat illorum quandoque is impetus, ut ipsum proderent vel invitum; nam datus sacerdoti comes, moribundæ matri adfuturo, post animæ commendationes hæsit in genibus, licet alii omnes surrexissent. Quibus visus est destitui sensibus, et vultu similis morienti; veritique sunt ne quis eum repente lethalis casus extingueret. Sed negavit Pater quicquam metuendum, orare Alphonsum, non deterius valere. In longum interim de animi rebus sermo protrahitur, lapsaque jam bonam partem nocte, in se redit Alphonsus, et quasi tunc solum conclusa animæ commendatione, se cum aliis surgere putavit. Similiter alias Patrem comitatus, subsistit præ cubiculi foribus, fixoque obtutu in Christi tabulam a Pilato producti, vix genua flexerat cum extra se rapitur, nullum sentientis indicium retinens: cæteri cubiculo exire, ut locum darent jacentem audituro, hærere Alphonsus, et, confessione absoluta salutatisque a Patre domesticis, monitus de discessu, nec loquentem audire nec quid ageretur advertere. Hic dissimulato quod erat, Pater ad ægroti lectum regreditur, et resumptum sermonem tamdiu cum adstantibus extendit, dum se post multum temporis Alphonsus erigens, in collegium cum Patre rediit; nec ab eo quicquam, nec ab domus illius familiaribus, de iis quæ sibi acciderant, postea rescivit.
[53] [Miris in extastibus cœlum contemplatus,] Fuit vero interdum vis tanta contemplationis, ut mens cœlestium cupida corpus secum sublime tolleret et passus aliquot a terra suspenderet. Unum tamen Alphonsi extases habuere ex communi vita minime commune, nempe quod in iis usu sensuum carens, æris nihilominus percipiebat sonum quo ad recludendam januam vocabatur; accurrebatque velut ad Dei vocem, nulla umquam incogitantis errore. Sed hæc prima fuere, postquam se Deo tradiderat, rudimenta *. Processu annorum et perpetuato familiaritatis divinæ consortio id assecutus est deinde, ut quamvis excelsa defixus contemplatione, nec destitueretur officio sensuum, nec muneribus deesset obedientiæ. Semel accidit oranti ut abriperetur in cœtum beatorum, illosque discerneret * tam distincte, ac si cum ** ipsis foret a puero educatus. Aliud ipsemet de se narrans: “Quidam, ait, cum Deo assiduus, tempus omne in eodem amando insumebat. Is ut primum ad illum mentem erexerat, ejus statim amore incendebatur; idemque sæpius orando ea vi spiritus et velocitate sublimis raptus est, ut ex rapiditate ascensus videretur sibi cœlum transcendere, et in quodam splendore consistere solem radiis superante e.” Contigit etiam decimo quarto sæculi hujus anno, januario ineunte, ut Alphonsus in cœlum spiritu illatus, aliquot dies illic exigeret, inaudita prorsus benevolentia inter Christum et Virginem medius exceptus, cujus ipse favoris magnum fructum tulit, ardorem novum cruces quasvis ferendi, ut spectatis potiretur bonis.
[54] [Deum videt solito clarius, et B. Virginem sentit adventare.] Denique hoc item inusitatum plane ac paucissimis concessum accepit, ut, eodem translatus, Dei spectaret essentiam, haud quidem aperte, uti cernitur a beatis, sed quasi reducto (sic quoad poterat, explicabat) priore ex duobus velis quæ illam mortalibus abscondunt: illius tamen per interioris veli tenuem nebulam adspectus felicitatem esse tantam, ut nec posset verbis enarrari, nec cogitatione comprehendi f. Quæcumque porro supra morem ac modum communis beneficentiæ obtinuit, oranti fere donata sunt. Quod cum faceret semper, postremis vitæ annis potissimum fecit, quibus occupatio externa mentem Deo attentam non interpellabat; et quamquam morbis et doloribus fractus, vigebat ad precationem, illaque utebatur ad animi simul et languidi corporis levamen. Pia vox, piæ imaginis, piæ occursus cogitationis illum e vestigio in Deum ferebant; contigitque ut animi statum rectori Majoricensis Majoricensis collegii explicans, cum B. Virginem nominasset, obortas in lachrymas jucunde solveretur, rectorique ait: “Sentio ipsius adventum; adest, adest.” Cui rector cedendum ratus, statim cubiculo exiit, ne tantæ illum amabilitatis congressu privaret; venitque ipsemet in partem boni doni, illo etiam igne recreatus quo Alphonsi pectus exundabat.
[55] [Etiam in somno est Deo unitus.] Nec tantum externis implicitus ministeriis, expedito interius animo et solitario cum Deo versabatur; sed vinctis etiam somno membris, pervigil animus cœptam prius quam indormisceret orationem pertexebat. Cujus haud sane vulgaris gratiæ et naturæ ordinem supergressæ meminit ipse, alterius nomine, sic scribens: “Illi, ait, viro id quoque Dominus indulsit, ut etiam dormiens vere precaretur, et misceret cum Deo colloquia; nec induci valebat, ut se una crederet somniare et vere cum Deo agere: nempe illi in vita cum nihil sit jucundum præterea, nihil quo delectetur, nisi divinæ cultus præsentiæ ac pia cum Deo rerum suarum tractatio, sic illi ubique sui copiam Deus propense faciebat.” Hæc ille. Et vero auditus est cum suos in somnis amores sanctissimos narraret. Quod precandi genus, per somnum videlicet, si cui donaretur, magni putavit faciendum, ob libertatem animæ tunc pæne a corpore extricatæ inhærentisque uni Deo, quem videt præsentem, latentibus silentibusque rebus cæteris universis g. Atque hoc ne quisquam supra fidem esse arbitretur, oravit certe dormiens Salomon; et multa in somnis patriarchæ sancti et prophetæ cum Deo transegere; quin est ipsa etiam ecstasis quidam somnus, vi mentis inductus, adminicula spirituum omnia secum ab obsequio sensuum avocantis.
[56] [Oratione mentali] Jam cum sit varia precationis fundendæ methodus, iis quæ sequuntur, prout pietas suaderet, Alphonsus utebatur. Prima erat, Deo se coram sistere, tum ex illius excelsitate ac bonitate reverentiam ejus attonitam et abjectionis suæ ruborem ducere. Altera, divinæ majestatem et opes naturæ, ante oculos expansas, Deo gratulari, gaudere, diligere. Tertia, suas illi miserias tristemque inopiam repræsentare, tamquam patri amantissimo filiorum iisque unice charo, unico malorum quibus jactantur et gemunt, medico, fidenterque ab eo remedia poscere. Quarta, Dei pedibus advolvi, ac velle seipsum, ut Deo placeat, in re quapiam vincere h: quam orandi formam, ut Deo gratissimam et amoris in eum solidi fecundissimam, ita esse aiebat rarissimam; cum plerique omnes amaris quæ hic mandenda sunt et voranda, dulcia præponant. Quinta desideriis constabat, revellente se ab rebus omnibus animo, ut sine arbitris sua cum Deo negotia transigat et, suscepta quadam cum eo lucta, quod petit, extorqueat. Hunc vero precandi tam excellentem rebatur modum, ut esse magis angelorum censeret, quam hominum.
[57] [et vocali excellit,] Mitto conceptas orandi formulas quæ voce recitantur, et in iis alata precum brevium tela, quæ vi tanta in cœlum vibrabat, ut ex cubiculi arcano procul suspirans audiretur, noctu præcipue, cum locum et tempus vacare testibus putabat. Ad hæc rosarium Virginis, quod dum percurreret, multis sæpe a Deo beneficiis auctus est; inter quæ id proditur, cum aliquando mœrens et afflictus ad ejus recitationem pro remedio confugisset, verbisque illis: Sancta Maria mater Dei, addidisset: memento mei; visam illi esse de cœlo adventare consolaturam ipsius molestias; quod etsi animo visum sit, consecutus est nihilo secius idem fructus ac si foret revera gestum, mœroremque omnem plane dissipavit. Alio tempore dum idem rosarium ingenti affectu Virgini persolvit, in cœlum videt repente discedere, indeque ad se cum matre sanctissima descendentem Jesum, partem inflammati pectoris optimam, cor sibi implere; sic tamen ne excluderetur mater, sed in alterum latus pectoris subiret i.
[58] [non ideo minus humilis et timidus.] Nec ista, licet admiranda et ferme inaudita, sic in imagine aut mentis prætorio gesta sunt ut sensum omnino fugerint; nam totis abhinc duodecim annis tantorum præsentiam hospitum (plus minus, prout erat animo comparatus) sensit. Ex quo quibus difflueret gaudiis, cogitari utcumque, dici vero posse non arbitror. Hinc certe sibi tum multo notior, tum despicabilior evasit; tantum abest ut intumuerit, semper timidus ne in hujusmodi anguis lateret fraudulentus. Quare similibus negabat sanctimoniam contineri, sed Dei et proximi charitate, demissione sui, patientia, obedientia, virtutibus cæteris, quarum nobis Christus exempla descripsit, haudquaquam fraudi obnoxia. Enimvero magnis aliquando ad perfectum Dei obsequium anhelanti curis exceptus est internus monitor: “Lentius, Alphonse, lentius. Quid frustra tantopere angeris, cuncta postmodum amissurus, et eo casurus probrosius quo nunc fulges hominibus clarius?” Quibus perculsus terroribus et diu anceps, tristitiam illam Virgini commisit, simplex ab ea auxilium petens. Cui Virgo: “Ubi sum, Alphonse, ibi quod metuas nihil est;” et hac amabili consolatione æstum ejus omnem compescuit. Eodem fere timoris articulo alias conclusus, vetitusque aperta et distincta voce in via Domini festinare, ad cujus exitum non esset perventurus, mox ad Virginem se recepit, velut ad matrem filiolus. At illa conspectu erectum suo, jussit confidere: gesturam se peculiarem pro illo curam, et laturam suppetias laboranti; pergeret modo alacriter Christo filio inservire.
[59] [Libros pios legit.] Hactenus quidem precandi virtus qualis fuerit in Alphonso, iis notavimus indiciis, quæ nisi ex alta mireque insigni proficisci non possunt. Hanc autem juvabat piorum librorum, quos manu semper aliquos tenebat, pia lentaque lectione, hoc est meditatiunculis interpuncta. Unde illud etiam fiebat, ut de rebus divinis et sacra historia loquens, videri posset apprime theologus; quamquam hujus sermonis fecunditas uberiori ex fonte nascebatur, nempe spiritus unctione et necessitudine cum Deo. Expertus vero libris ejusmodi legendis quantum inesset boni, operam dedit ne umquam ad januam deessent, eo maxime consilio, ut ab scholaribus externis, interim dum aliud expectant, volverentur; quod multis grandi emolumento et saluti fuit. Jam ex usu precandi cum divinæ conspectus præsentiæ oriatur et ad illum spectet, ne ducatur prolixius hoc caput, illum in sequens rejicimus.
ANNOTATA.
a In prima potissimum via hæc persona recordabatur summopere mortis … acceperatque tam ingens lumen rerum quæ eveniunt in mortis articulo, et tam terribilium, tam circa dolores corporis, quam circa syntexes et animæ angustias, ut non possit intellectus humanus narrare afflictionem neque angustiam in quibus videt se anima constitutam [Ratio conscientiæ, in Summario, pag. 259.] .
b B. Alphonsi sententiam hoc loco non recte interpretatus est Janinus: legimus enim in ipsa Ratione conscientiæ: Tanto magis ascendit anima ad Deum suum et ad ejus cognitionem, quanto ipsamet se humiliat et infimam reddit [Ibid., pag. 157.] .
c Distinctius iterum in scriptis servi Dei: Quisnam explicare poterit magnitudinem istius amoris? Solum scit de illa gustare ille qui in eo immersus; et tamen non scit istud enarrare, quia hæc omnia concernunt purum spiritum mentalem et intellectualem [Ibid.] .
d De eodem argumento multo plura traduntur tum in Actis beatificationis [Cfr. Elenchus, part. I, num. 10, part. II, num. 45 et seqq.] , tum in operibus P. Marimon [Lib. VI, cap. XXXIII et seqq.] et P. Colin [Lib. I, cap. XVII et seq.] .
e Tota B. Alphonsi narratio Summario intexta fuit [Pag. 164.] .
f Eadem testatur P. Torrens [Ibid., pag. 60.] , theologiæ doctor et qualificator Sancti Officii, qui convixit cum servo Dei annos viginti et ultra [Cfr. Responsio ad animadv. super dubio de virtutibus, pag. 11.] . Tum hæc, tum reliquæ visiones, revelationes aliaque dona supernaturalia in processu beatificationisnon semel ad disquisitionem venerunt [Cfr. ibid., pag. 59 et seqq. Responsio ad novas animadv., pag. 113 et seqq. Restrictus resp. juris ad difficultates super Ratione consc., pag. 14 et seqq. Resp. ad novissimas animadv., cap. III, § VI. Marimon, lib. VII. Colin, lib. I, cap. XXI, fol. 77, cap. XVII, XXVIII et seq.] .
g Nocte quadam postquam evigilavit e somno, ita de se ipso vir Dei, sibi visum fuit quod dormierat quatuor horis consecutivis in fervida oratione amoris Dei [Summarium, pag. 202; cfr. pag. 252, 270.] . Asserit Colin hæc aut similia non raro contigisse [Fol. 65. Cfr. Breve relacion de la Vida del. ven. Alonso, Majoricæ 1627.] . Cujusmodi vero fuerit hic somnus, utrum physicus an mysticus; qualem etiam tunc contemplationem B. Alphonsus habere potuerit, late disputatum est ab advocatis causæ beatificationis, in § V Responsionis ad novissimas animadversiones.
h Quartam hanc orationis speciem exponens: Anima, inquit, constituit se in conspectu Dei sui, mortificando aliquod vitium aut odium, pugnando in conspectu Dei contra vitium seu odium, usque quo illud vincat propter Dei amorem, … accipiendo amarum loco dulcis, et dulce loco amari [Summ., pag. 160; cfr. pag. 161 et seqq.] .
i En ipsius B. Alphonsi testimonium: Item evenit (anno 1592) huic personæ quod cum quadam die recitaret rosarium B. Mariæ, vidit subitanee in spiritu qualiter Domina nostra, et ejus beatus filius veniebat a manu dex tera matris, et a manu sinistra veniebat ista persona. Et filius benedictus sedit intra cor ipsius personæ, et Virgo portabat secum aliud cor, et posuit illud huic personæ in aliud latus dexterum, et immisit intra illud; taliter quod intus hanc personam accommodarunt se tali et tanta præsentia sua sensibili, ut huc usque vicissim sibi duret, absque eo quod possit oblivioni dare, quin eos sentiat in semetipso, licet lapsi fuerint plus quam duodecim anni a die qua istud ei evenit [Ibid. pag. 154.] . Sæpe etiam post susceptam sacram Eucharistiam, aut recitando rosarium, in latere cordis sentit Jesum, in alio vero latere ejus sanctissimam matrem, cum ingenti amore [Ibid., pag. 262; cfr. pag. 61.] . Hujusmodi visionem vocat Dei servus intellectualem: quia non est ad instar imaginariarum, quæ cito transeunt; sed durat multis diebus et annis, et evenit quando anima nihil de tali re cogitat, neque unquam imaginavit talem rem; et hoc modo evenit ista et evenerunt omnes aliæ [Ibid., pag. 155. Cfr. Colin, fol. 112.] . Cæterum quum illam Jesu et Marieæ apparitionem arguisset fidei promotor, resposum est eam solum fuisse quamdam symbolicam demonstrationem, similem aliis innumerabilibus, quas Deus dono dare semper consuevit animabus sanctis, illius mysticæ unionis cum Deo (atque adeo cum Jesu et Maria respective), quæ altissimum contemplationis grandum constituit [Resp. ad anim., pag. 71.] .
* rudimentis edit.
* discernere edit.
* *addit. sint edit.
CAPUT SECUNDUM.
De usu perpetuo divinæ præsentiæ.
[Cum Jesu et Maria familiariter agit.] Quam sollicite Alphonsus caveret ne quo rei ullius interventu abstraheretur ab divina præsentia, ex pio quodam ejus commentario habetur, ubi alienam assumens personam, de illa sic scribit: “Totus est in Jesu matrisque illius consuetudine; iis narrat quæcumque ad animum suum corpusque pertinent, ab iis opem quærit ut Deo cuncta quam gratissima sint, estque hoc unicum ejus votum.” Et paulo post: “Hæc Jesu et Mariæ familiaritas temperabatur sancto metu. Alloquebatur ipsos; magnaque affabilitate interroganti respondebant, et explicabant quid fieri vellent; nec minore illum suavitate perfundebant, quam lactens infantulus e matris gremio haurire consuevit. Tum si quid dubii, si quid molestiæ incidisset, referebat e vestigio ad Jesum et Mariam, a quibus statim nova luce obscuritas omnis pellebatur.”
[61] [Quomodo Dei præsentia semper frui possit] Collatione quadam sacra, de retinendo Dei perpetuo conspectu cum nostri varia dixissent, subjecit Bartholomæus Cocius, collegii rector, ejusmodi perpetuitatem nullis abruptam intervallis angelorum esse, non hominum: quos fragilitas innata, insultus hostium et rerum figuræ passim objectarum ab ea cogitatione necessario distraherent; eam tamen cœlestis gratiæ vim esse, ut ejus præsidio hæc impedimenta maxima ex parte vinci possent. Ita dissertationi finis impositus. Sed de hac illius clausula rogatus postea Alphonsus a P. Joanne Aguira, familiarissimo suo, quid visum foret, modestissime respondit rectoris sententiam valde sibi novam accidisse, cum ita difficile nihil esset quod Dei gratia non consequeretur; nec verisimile videri continuitatem illam divinæ præsentiæ nulli umquam sanctorum in terris donatam. Sibi vero quo pacto ea contemplatio cederet, petenti, fassus est verecunde (improvisa captus quæstione) ab ea se tantumdem temporis in diem distrahi, quantum recitando fidei symbolo daretur. Et erant tamen hæc ejus initia, nondum usu longo contemplandi in cœlestes cellæ vinariæ recessus, ut postea factum est, admissi. Rectori vero aliquando seipsum manifestans, conspectum divinum raro sibi ac brevi eripi narravit, etiam versanti colloquentique cum cæteris.
[62] [ipse docet.] Cujus artis sane mirabilis (si modo artem divina recipiunt) triplex modus ex ejus notatis excerptus est. Prior memoria utitur, Deumque semper inspectorem cum B. Virgine in oculis gerens, nihil æque expetit quam ut in omnibus iis obsequatur, magno cum omnium quæ ad hoc non faciunt contemptu. Alter a adhibet intellectum, probe conscium Dei in unoquoque habitantis. Tertius constat voluntate continuatis affectibus Deum laudante et amante; nec potest amantem dilecti oblivio capere. Monebat vero sæpissime ac sapientissime Alphonsus (se ipse, opinor): Si semper cum Deo incedas, Deum plurimum amabis; Dei causa et ages omnia et libens perferes, et ad ejus amorem tua omnia destinabis; addebatque usu divinæ præsentiæ fieri ut se Dei magna veneratione suique despectu coram Deo anima gereret, omnemque ab sese prohibens peccati labeculam, suos quoque affectus ab rebus quibusvis prohiberet et in summi boni sola defigeret ubertate b.
ANNOTATA.
a Secunda Dei præsentia, scribit pius Frater, est per operationem intellectus, qua anima ipsa cognoscit sine aliquo discursu… Sentit Deum ita præsentialiter, non … per viam imaginationis, sed est quædam certitudo spiritualis, et sensibiliter sentit quod Deus stat in ipsa, et in omni loco. Hæc Dei præsentia vocatur intellectualis… Quando anima propter justas causas… omittit cogitare in Deum, est mirabile dictu, ut anima sentiat Deum suum præsentem, absque eo quod ista istud consideret, et ipsemet Deus supplet ipsius animæ defectum. Et istud expertus fuit hæc persona multis vicibus, quia nihil cogitando de Deo, neque ipsum quærendo, ipsemet Deus sensibiliter constituit se in ejus præsentia… Quanto major est amor, tanto magis habet juxta se rem amatam… Iste amor causat, quod anima in tanto gradu reperiatur et sit occupata in contemplatione ipsius Dei, ut, si aliquando per aliquod modicum tempus segregaretur ab ipso Domino, nihilominus quod non segregatur, quia semper fungitur officio suo, quod est amare Deum; et hoc experta fuit anima ista, quia redeundo ad se, videt qualiter cor suum continuabat in amore Dei sui: Ego dormio, et cor meum vigilat [Ratio conscientiæ, in Summario, pag. 169 et seq. Cfr. supra, lib. I, cap. V, annot. d.] .
b De usu perpetuo divinæ præsentiæ enodatius scripsit P. Colin [Vida del ven. Alonso, fol. 18.] .
CAPUT TERTIUM.
De ingenti dolore quo peccata sua expiavit.
[Peccata sua, quæ condonata sciebat,] Tenacissimum in Alphonso peccati odium a peperit familiaris illa exercitatio Deum semper in oculis habendi. Ac principio quidem post ingressum in Societatem, immenso æstuans eorum dolore quæ in sæculo admisisset, ac de impetrata venia magnopere dubius, confirmatus est in hunc modum. Paranti se ad sacram synaxim, nec jam eam differre aut adire confessarium valenti, succurrit leviculum quiddam, quo tamquam non levi delicto vehementissime jactabatur. His interclusus angustiis inopsque consilii, a beatissima Dei matre id exposcit, promptum se illi propense exhibens ad confessionem ejus noxæ compitis omnibus promulgandam, si quid ex ea esset divinæ gloriæ accessurum. Atque hic Virgo, non passa diutius famulum suum angi, placido vultu spectandam se præbens, fecit impetratæ veniæ securum, non ejus modo quod timebat, delicti, sed prorsus omnium, nec solum quoad culpam, verum quoad pœnas etiam; et ad clementiæ cumulum apparens Christus, collo brachia injecit, appressumque pectori sacrosancto pacis osculo est dignatus, confirmato de venia matris oraculo, speque magna adjecta fruendæ secum immortalitatis b.
[64] [tota vita deflevit.] Huic geminum est quod item accidit, dum in nescio quo superioris vitæ scrupulo maxime laboraret; nam in Deum projectus: “Quid ex me, inquit, requiris, Domine? Quid fieri jubes? Quo se franget demum ista jactatio? Nihil est tam durum, quin tua causa id expetam; sed hac propterea velim inquietudine absolvi, quod vereor ne qua mea culpa evenerit.” Huic precationi successit illico serenitas mira, cognovitque inani se metu distrahi. Secuta hinc animi tanta pax gratiæque divinæ tanta securitas, ut esse majorem in hac vita posse non crederet. Quare omnium rerum fastidio captus, nihil præter Deum et cœlestia cupiebat. Postremo alias delicta juventutis et ignorantias viasque sæculi cogitantem, conferentemque cum Dei majestate, suimet is horror subiit, ut putaret mephitim teterrimam e suo corpore exspirare, conversusque ad preces, clamores et lamenta, quasi jam jam Deo judici sistendus, omnia gemitu et suspiriis impleret, rogans sibi donari quæ adversus Deum deliquisset, addique veniæ constantem in Dei cultu famulatum. Ad hæc illa etiam revocans quæ in domo Dei, post tam singularem illius beneficentiam, negligentius egisset, incendebat dolorem novo luctu, silente interea Domino, et surda aure querimonias captante, haud tamen aliunde quam ex Dei munere profectas. Sed responsum Alphonsus pulsando, plorando, mærori ac lacrymis instando extorquere propitium nitebatur, cum tandem clarem et disertam vocem ter sibi repeti audivit: “Alphonse, pridem peccatorum tibi data est venia.” Quibus verbis sic per octiduum est affectus, ut, inexplicabili gaudio liquescens, videretur sibi vere cum apostolo dicturus: Vivo ego; jam non ego, vivit vero in me Christus. O si sequamur acriter pœnitentem, ut sequamur tam jucunde ac solide lætantem!
ANNOTATA.
a Peccati odium his et similibus verbis enuntiavit: Magis enim timet unum peccatum, licet veniale, quam omnia tormenta vitæ; quia Deus, mediante ejus divino lumine, docuit huic personæ… quod, mediante gratia sua, possunt supportari omnes mundi labores ac etiam inferni, et potest aliquis illos sufferre absque eo quod incidat in Dei offensionem [Ratio conscientiæ, in Summario, pag. 167.] . Offert se pati omnes pœnas inferni, mediante Dei gratia, potius quam illum offendat [Ibid., pag. 251; cfr. 186, 196, 220. Resp. ad animadv. super dubio de virt., pag. 39 et seqq.] . Quæ toto hoc capite narrantur, inveniet lector in Rationibus conscientiæ [Cfr. Summ., pag. 203, 273 et seq.] .
b Loquendo, ait rursus B. Alphonsus, hæc persona cum Deo, dixit eidem: “O Domine, utinam essem constitutus in gratia tua!” Fuit eidem responsum: “Jam es, et eris in perpetuum [Ibid., pag. 194; cfr. pag. 173, 203.] ”… Timens ratione vitæ præteritæ, et loquendo cum Deo, dixit eidem, quid volebat ut ipsa faceret, quantum ad vitam præteritam, et fuit responsum: “Ego contentus sum de vita tua; per istud amoris verbum remissa sunt tibi peccata tua quoad culpam et pœnam.” Item dixit huic personæ: “Non timeas; ego enim volo quod fruaris gloria mea [Ibid., pag. 272; cfr. pag. 242, 248. Resp. ad novissimas animadv., pag. 90 et seqq.] .”
CAPUT QUARTUM.
De studio corporis afflictandi.
[Flagellis, jejunio] Tam peculiarem erga se Alphonsus et tam affluentem Dei contuens liberalitatem, implacabiliter ardebat illatas quondam ejus bonitati ab sese injurias in seipsum ulcisci. Ac sui quidem arbitrii dum esset, sæviendi in se nec modum nec metam habuit; sui vero deinde arbitram nactus obedientiam, victimis utique meliorem, adibat quot mensibus rectorem, ut certam ab ipso afflictandi sui facultatem in eum mensem impetraret. Ægrotus autem ad eumdem mittebat qui sibi eadem obtineret: quibus si morbi ratio obstaret, commutari cum aliis alterius generis poscebat, quæ possent præstari facile ab ægroto. Numquam tamen sibi adeo satisfaciebat, quin semper aliquid laboriosius anxie optaret. Imo paucis antequam obiret annis, * vix pedes et brachia moveret, ita erat fractus et debilis, rectori fassus est ter in hebdomada in se uti flagellis consuesse, multum querens nec satis brachia parere, nec detritum jam usu flagellum; quod proinde rogabat asperiore permutari. Octogenarius ab rectore congestis concinnatisque argumentis jejunia cupide petebat a, exprimebatque identidem, et perinde concessis gestiebat ut si foret grandi beneficio affectus. Quod in aliis item, cum eas impetrasset, vexationibus corporis notabatur. Nullum, dum valuit, abire diem sivit quin eum aliqua palam mortificatione honestaret, partim augendæ virtuti propriæ, partim consulens alienæ. Quamobrem decrepitus nihil extra commune solitum admisit, ratus vigorem communis regulæ privatis incommodis præferendum.
[66] [et omni ratione corpus castigat.] Annis vero ac viribus melior, negavit corpori quæcumque illud delectarent, ingessit quæcumque afflictarent b. Itaque ituro quopiam ex duabus viis placebat molestior; ex diverso cœlo placebat pluvium, gelidum, æstuosum; ex situ corporis vario, incommodissimum: sic enim sedere, ut vexari magis quam interquiescere putasses; sic stare, ut uni ac debiliori insisteret cruri; sic manus abluere, ut et dilectæ paupertatis et vincendi sui duceret rationem: nam cum duplici ex fonte in triclinii aditu locato, alter copiose, guttatim alter aquam refunderet, annis triginta et amplius numquam visus est Alphonsus nisi ad hunc tenuem lavare, ad quem præterea accedebat nemo. Nullo umquam per æstum aut frigus levamento est usus, nisi sempiterni apud inferos ignis recordatione, aiens præ illo nostra hæc molesta esse admodum tolerabilia; calore autem divini amoris æstatem juxta et hiemem suavissime temperari. Non dicam muscas et talia Majoricæ locisque calidis importunissima, quoad religiosa ferret urbanitas, ab se minime abegisse, ne dicar levia consectari, etsi probe sciam censuros gravia qui vel triduo tantum hoc per se probare voluerint; sed dico Alphonsum tam fuisse constantem capitalemque sui hostem ac perpetuum vexatorem, ut credi posset facultatem pugnandi secum assuetudine expugnasse, nec solum ex proposito virtutis, sed naturæ instinctu id facere.
ANNOTATA.
a Quum aliquando collegii rector Fratri Alphonso, jam annos octoginta nato, pro cibis esurialibus quos petebat, lautiores apponere jussisset, hic quantum inde doluerit, in scriptis notavit. Ubi etiam hæc de se fatetur: Item hæc persona privavit se immittere sal in his quæ manducat; a viginti enim annis et ultra non posuit sal, nec ullo modo utitur… Privavit se libertate petendi licentiam incedendi in campaniam, taliter quod non recordatur quod spatio triginta annorum et ultra petierit licentiam, nisi una sola vice, et ista fuit ad consolandum quemdam Fratrem, desiderantem ire in campaniam cum ista persona ad laudandum Deum [Summarium, pag. 256. Cfr. infra, cap. VIII.] . Et alibi: Pariter ei evenit, ait, quod nocte ei dabant ova integra colla coccia, quæ fere semper fœtebant, et nihilominus tacebat, et illa manducabat, licet sentiret illorum fœtorem; et quadam vice inter alias fuit sibi datum unum, de quo tenet quod multo tempore extitisset in nido gallinarum pro signo, ut est solitum; quod erat putridum, … et ista persona, ut mortificaret se, illud sorbuit [Summarium, pag. 199; cfr. pag. 113.] .
b Hoc afflictandi corporis studium testificatus est etiam P. Marimon coram legatis episcopi Majoricensis: Ego scio, quod Frater Alphonsus castigabat severissime corpus suum, et quæsivit in omnibus corporis mortificationem et castigationem, mediantibus jejuniis, ciliciis et disciplinis, dormiendo super tabulis, in quantum superiores illi permittebant… Etiam usque ad paucos menses antequam obiret, et quamvis a sex mensibus et ultra jaceret in lecto, instantiam faciebat apud superiores, quod sibi darent licentiam ad faciendum istas pœnitentias… Supportabat cuncta quæ illi eveniebant, videlicet frigorem et calorem, et non projiciebat ab ejus facie muscas, muschitos sive zampanas, nec aliquod aliud animal quod ipsum affligere valeret; et a se projiciebat quamcumque rem quæ ei valeret deliciam causare, veluti ponere se solis tempore in umbra et in aere, accipere aut uti floribus, seu rosa, respicere aliquas arbores aut res delectabiles; taliter quod de eo certa erat notitia et scientia, quod spatio quadraginta annorum … non fuerat odoratus rosam, nec manibus acceperat aliquem florem, aut pomum, malum, seu rem similem, ad effectum odorandi aut aliquod refrigerium accipiendi. Et hæc vidimus omnes, et erat notorium inter omnes nos domesticos [Ibid., pag. 111.] .
* supple quum
CAPUT QUINTUM.
De contemptu sui.
[B. Alphonsus, seipsum despiciens] Ex quo se Alphonsus Deo primum addixit, perspicacem ab eo consecutus est sui notitiam; in qua tantum boni deprehendit, ut diei partem maximam poneret in versandis mente privatis miseriis, peccatis, virtutum inopia, sui totius fœditate. Hinc tamen altius tollebatur ad cognoscendum amandumque Deum: fuitque dum librum de contemptu sui lectitaret, ut divini amoris vulnus exciperet, cujus violentiæ cessura erat mortalis infirmitas, nisi esset ab eo qui vulnus inflixerat, sustentata. Quo tempore planius penitiusque introspexit quam vilis ipse, quam despicabilis, quam esset miser et nihili, ac nihilo vilior a. Unde illa ipsius sententia, nasci ex perfecto in Deum amore ut quis intime se norit, vivatque sibi ac sæculo mortuus, et optet talis videri aliis b qualis sibi videtur, maculosus nimirum et spurcus, papulis respersus; sibi vero delatum honorem dedecori ducat et irrisioni c. Socios quidem ita observabat, ut domi ac foris, quoties ipsi occurrerent d, ad Deum suspirans diceret: “Ecquandonam istorum cuipiam similis?” reumque se credens cujusvis supplicii, jactaret identidem in cœlum oculos, exclamans: “Peccavi in cœlum et coram te;” et: “Non sum dignus vocari filius tuus, Domine, miserere.” Ex tam nitida sui perspicientia magnum quoque sui horrorem et odium alebat, tamquam sepulchri putentis et fœdissimæ cloacæ, sic ut ferre se ipse absque gravi nausea non posset. Hinc illud rerum omnium tædium et despectus, insipida ducens et sentiens universa, seque unius Jesu et Mariæ affectu consolans.
[68] [ob corporis et animi defectus,] Juvit autem hanc deprimendi sui voluntatem graveolentia corporis, quam ex diuturna, qua laboraverat, secutam potius quam natam pituita * hinc patuit, quod non perciperetur ab aliis, ipse unus ab ea tam dire afflaretur, ut sibi et esset gravissimus, et miraretur se procul ab nostris non expelli, sed alacriter adiri, omnique opera et humanitate frequentari, etsi, ut putabat utque odoratu judicabat, fœtore halitus auram inficeret. Interpretatus vero hanc peccatorum suorum camarinam, ex qua pestis illa exhalaret, cæcusque ad radios summarum virtutum quibus eximie fulgebat, in suis tantummodo cernendis nævis erat præcipue defixus et perspicax. Quare illam de se grandem et præclaram opinionem aliorum errorem vocabat omnino non ferendum, Deumque sedulo precabatur ut qualis interius ipse esset, talis ab cunctis haberetur; nec valens id per se consequi, gaudebat saltem se Dei oculis haudquaquam alium quam qui esset videri e. Leonum ungues et tigridum aiebat humanis laudationibus inesse, ad virtutum deprædationem habiles et intentos.
[69] [laudari se non patitur,] Datus Patri cuidam socius ad ægrotum, rogatus est ab ægroti domesticis illum Domino commendaret, quod dixisset Pater socii commendationem fore apud Deum sua potiorem. Delatum honorem ægerrime tulit; excusantibus vero factum, ejusque veniam poscentibus, magis erubuit, quasi non posset tam nullius frugis et pretii homo re ulla lædi quæ esset petitione veniæ purganda. Manuum oscula ipsius virtuti, ut fit, sæpius oblata refugiebat quam maxime, prona usque ad solum corporis inclinatione. Margaritæ Liquerquiæ f principi feminæ, quæ pium ipsius colloquium obtinuerat ab rectore, manus ad osculum flagitanti, tantum abest ut obtemperarit, ut se potius humi prostraverit verecundia suffusus, sed ea prudentia et simplicitate quæ multum adstantes permoveret. Literarum quas a primariis de animi rebus accipiebat crebras, subscriptionem amputabat, ne quid in se honoris ex dantium nomine perveniret. Servabat tamen easdem literas ad opistographa, in quibus pia quædam, paupertati consulens, notabat. Tritum erat illius dictum, turbari Dei famulos cum laudantur, et suo quem habent semper in naribus fœtore deterius affici, eum fere in modum quo vasa putente liquore olida, si vertas aut agites, tetrius exhalant. Consultus nonnumquam a sacerdotibus, utpote difficultatum animi peritus, in quibus perplexi hæsitabant, erubescebat, scilicet suum esse affirmans ab iis doceri, donec interjecta moderatoris auctoritas morem iis gerere adegisset. Tum vero de thesauro suo arcanas opes proferebat, quibus etiam alios ditaret. Fuit hoc item humilitatis adamatæ, quod latinæ linguæ non ignarus, præter Officium Virginis, latinum librum habebat nullum; abstinebatque ab iis tam religiose, ut jussus pios tractatus componere, Scripturæ sententias quibus indigebat, ab sacerdotibus scripto sibi tradi rogaret, nec sustineret ipse etiam monstratas excerpere, negans decere ut laicus sacros codices tangeret, nedum ut legeret et ex iis quicquam excerperet.
[70] [et refugit a donis Dei extraordinariis.] Quod autem honorem sibi ab hominibus delatum non solum horrebat, sed declinabat quoque extraordinaria cœli dona, ingens est proprii contemptus indicium. Quamvis * enim semper in iis aliquam subveritus fraudem, sese apud Deum ab iis defenderet: “Sic enim te amo, dilectissime mi sponse, aiebat, ut nihil æque ac tuæ offensæ periculum reformidem; quod etsi non puto hic a dæmone occultari, sed possum in hoc judicio falli; itaque tutius in detestationem meorum criminum me subduco,” Et plane quoad poterat, insequenti suaque ingerenti inusitata beneficia, sed frustra, subducebat g: nam eum ubique divina bonitas visis cœlestibus, oraculis, gaudiis, extasibus sequebatur, quantumvis in imum barathrum infirmitatis suæ se conderet. Verum illa, ut dixi, gratuita insolitaque Dei munera quamquam doli metu defugeret, doctus tamen usu tot annorum de optimo illorum auctore, fructuque ac scopo, facile iis et esset gavisus et acquievisset non invitus, nisi de se quam abjectissime sentiens, judicasset illa melioribus deberi; se vilem ac miserum esse tam peculiaribus gratiis indignum. Quam benignus Deus servi sui mentem modestam, simplicem, egestatis suæ eximie consciam, vasis instar purissimi, locupletabat pretiosissimo singularis lætitiæ gratiarumque unguento. Cujus plane sinceri ac cœlestis documentum certius nullum est, quam ex eo crescens atque inardescens quotidie fortior abjiciendi sui cupiditas, et incredibile studium divina hæc dona humilibus latebris premendi. In quo usque adeo cautus fuit, ut plus annis triginta in Societate vixerit, cum fama quidem virtutis heroicæ, sed prope absque ullo tot admirandorum charismatum vestigio, nec de iis quicquam ex ejus ore exceptum sit, nisi cum aut more ac regula coactus, obedientiæ h et consilii causa, animi sui moderatoribus ea exponebat (ex quo factum ut quædam ea solum fide in vulgus manarint, quam possunt facere quorum certus auctor non editur) aut urgente cujuspiam graviter afflicti charitate, ad firmandam ipsius fluctuationem aliquid de se alterius nomine detegebat, et hoc tum sobrie tum brevi, nec ultra quam ferret necessitatis modus. Cæterum sermo ejus omnis in vitæ brevitate, mortis angustiis, severitate supremi judicii, precatione, contemptu sui ac similibus inhærebat; de visis divinitus immissis, et aliis quæ vulgo pariunt admirationem, mirum silentium. Foris tantum illius in religiosa disciplina integerrimus vigor et inflexus pro miraculo erat, et præclarissima voluntatis cum nostro communi vivendi more consensio.
ANNOTATA.
a De se beatus Alphonsus: Ista persona …, inquit, se ipsam odio persequitur… Cognoscit clare quod omnes illi qui ipsum laudant et honorant, et de ipso aliquam existimationem faciunt, decipiuntur; quia si ipsi viderent in eo illud quod ipse videt, potius eum odio quam amore prosequerentur, et de ipso male loquerentur, et non bene; et nollent eum videre, nec minus vellent [Note: ] [vellet in edit.] prope ipsum existere. Propter quod incedit veluti calcatus sub pedibus omnium viventium, etiam magis infimi, cum ipse sit magis infimus et pessimus omnium hominum mundi [Summarium, pag. 187; cfr. pag. 180, 185, 207. Resp. ad novissimas animadv., pag. 57 et seqq.] … Nollet quod aliquis sui recordaretur, tamquam res magis vilis, et infima, ac perversa totius mundi… Vellet fugere de semetipso, si fieri posset, eo modo quo fugere desideraret ille qui haberet quemdam magnum inimicum [Summ., pag. 191.] … Causat quoque sibi molestiam et servit sibi de ignominia, quando aliquis ipsam salutat antequam ab ipsa salutetur; et est perinde ac si viro mundano daretur alapa [Ibid., pag. 254; cfr. pag. 226, 243, 255.] .
b O pretiosum contemptum! ita scribit B. Alphonsus. Quando aliquis contemnit me …, quid aliud est quam mihi significare quod ego sum malus. Felix talis significatio, ut ego corrigam me et Deo serviam!… Hæc sunt veri amici, quando aliquis contemnit me [Ibid., pag. 192.] .
c Id similitudine explicans: Ethiops, inquit, admodum niger, videns manifeste quod est niger et deformis, non irascetur, quamvis vocent eum nigrum: scit enim esse talem. Attamen si ipsum laudant, et dicunt album, coloratum et formosum, irascetur, quia hoc est jocari de ipso… Propter quod Dei servus humilis, qui re vera cognoscit se ipsum, … si dicunt quod est malus, non irascitur, quia videt quod dicunt veritatem… Si autem vice versa illum honorant …, videt quod hoc est jocari de ipso, sicut de Ethiope, et propterea contristatur [Summarium, pag. 193.] .
d Ista persona existimando omnes esse sanctos, et non murmurando de aliquo, et bene de omnibus judicando, non loquitur nisi necessaria sibi et aliis. Hactenus ipse Dei servus [Ibid., pag. 252 et seqq.; cfr. pag. 202 et seq.] .
e Immo via per quam consequebatur majores visitationes, lumen et delicias ab isto humilissimo Domino, erat humiliare se quanto magis poterat in illius conspectu, et tunc communicabat huic personæ res novas. Quæ cum sint intellectuales et puri spiritus, nescit illas semper declarare [Ibid., pag. 260.] .
f De Margarita de Liedekerke, cfr. supra, lib. I, cap. X, annot. c.
g Est tam ingens repugnantia, ait, quam habeo in istis rebus, quod nollem de illis loqui, … quia potius inducunt periculum quam utilitatem [Ibid., pag. 213.] . Domine, … propter amorem tuum fugio visiones [Ibid., pag. 35.] , propter periculum offendendi te quod ibi latet [Ibid., pag. 195.] . Sanctitas non consistit in habendo visiones [Ibid., pag. 155; cfr. pag. 156, 193, 219. Restrictus respons. juris ad diffic. super Ratione consc., pag. 22 et seq.] .
h Superiori suo detegendo … se in totum, ait vir humillimus, cernit non extare deceptionem, neque fraudem; nam, si extat, Deus illam [Note: ] [illum in edit.] detegit, et remedium adhibetur; et si istud non faceret, dæmon eum deciperet [Ratio conscientiæ, in Summario, pag 250.] .
* pituitam in edit.
* legendum forsan quasi
CAPUT SEXTUM.
De studio sanctæ paupertatis.
[Ex amore paupertatis] Hanc arcem et matrem Ordinum religiosorum tam charam habuit Alphonsus, non modo ut commodis, sed necessariis libenter atque hilariter careret, dicere solitus, esse paupertatis consortem fidam tolerantiam seu mortificationem. Cui sententiæ addebat, re nulla fortius a fluxorum amore animum extricari quam voluntaria paupertate, ut quæ sit solo contenta Deo. Et quidem a primo ad Deum accessu, antequam se nobis adjungeret, exuerat se bonis omnibus a, ut paupertatis sponsum ac magistrum expeditior sequeretur. Admissus vero in Societatem, pro mendico se gessit, misericorditer ad qualemcumque vitæ sustentationem Dei causa excepto. Itaque ex illius ore numquam meum et tuum prodiit; numquam de victu, veste, cubiculo vox ulla, nisi gratiarum; numquam ullius quod sibi deesset (deerat autem non raro aliquid) postulatio, cum arbitraretur furti genus mancipatam Deo ejusque vicariis sui curam interdum recipere. Sublatum forte, quo uno utebatur, ex cubiculo scabellum, integro anno passus est deesse; dum nempe ultro reddendi memoria illum qui abstulerat, subiisset. Sublata et matta lanea, nudis in asseribus dormivit, habiturus illos pro lecto perpetuo, cum * minister domus errorem advertisset.
[72] [res viles sibi eligit,] In cibo et veste deterrimum quodque seligebat, commodissimum omittebat; ut vestes novas indueret, nisi jubentis imperio non adducebatur: tum vero secum sibi ipse insultans: “Satin' id commode, Alphonse? Quid tibi videtur? O malum optimi magistri discipulum! Et huc demum venisti, miser, tot inter Dei famulos, cultu paupere beatos, ut novo vestitu luceas, profecto indignus cum quo thesauros participent religiosæ paupertatis? In cœlo, dic age, quid expectet, cujus hic labor muneratur? Voluntatem Deo hanc saltem defer, quam te vetat obedientia in opus conferre, interque socios lacera in veste hilares et lætos, tu novis ornatus erubesce ac mœstus incede, paupertatis jacturam patientia compensans.” Scio me sæpe levia ponere, at scio cordatis virtutis excoctæ cultoribus hæc ita levia, et vulgo nulla, pro documentis haberi veracibus latentis eximiæ virtutis. Solebat Alphonsus aptandum calamum nostro cuidam scholari tradere; is observantia qua senem colebat, et quod esset attritus calamus, huic sibi reservato substituebat meliorem: quod ubi Alphonsus denique advertit, negavit licere per nostram regulam; opponentique in re tam tenui religionem fieri non debere, vicissim objecit verbis quibus vetamur rectorum injussu quicquam admittere, etiam levia comprehendi. Nimirum ad magnas virtutes et arduas, nisi per sollicitam in parvis et minutam diligentiam ascensus non constat.
[73] [nihil sine licentia usurpans.] Cum missæ Roma Majoricam coronæ, imagunculæ, agni et his similia distribuerentur, quod sibi obtigisset, ad rectorem e vestigio deferebat, dividendique in alios facultatem ex eo quærebat. Semel dumtaxat notatum est eum re quapiam affici; nam cubiculum mutaturus, secum imagunculam auferre optavit beatissimæ Virginis, vetustate ac pulvere decolorem, creditumque est quiddam singulare per eam cœlitus habuisse, alioqui minime optaturum. Cum jam decrepitus cogeretur defectu dentium parte panis vesci meliore, accumbentesque panem sibi appositum, quod esset interdum commodior, detracta crusta, pro illo sufficerent in quem Alphonsus inciderat; id postquam deprehendit, adversari regulæ censuit, quæ absque rectoris venia dari quicquam vel accipi nollet, fierique in posterum non tulit: adeo servi Dei sunt in minimis quoque fideles et magni b.
ANNOTATA.
a Rerum suarum possessione sororibuscessit [Colin, Vida del ven. Alonso, fol. 9.] .
b Voluntariam sancti viri penuriam, non solum qui ejus Vitam conscripserunt historici, sed etiam multi testes oculati laudibus extulerunt [Marimon,. pag. 364. Summarium, pag. 103 et seqq., 120 et seqq., 254. Elenchus actuum heroicorum, part. II, num. XXV et seqq.] .
* forte pro nisi
CAPUT SEPTIMUM.
De obedientia Alphonsi.
[B. Alphonsus superioribus obedit] Pia illa in obediendo sanctorum simplicitas et diligentia in Alphonso adeo eluxit, ut posset in ea videri nimius a, si quid præter obedientiam in obedientia vidisset. Nam et scopus jubentis, et mens, et ipsa quæ jubentur, faciunt nos in hoc genere interdum oculatiores: Alphonso nihil succurrebat, nisi hoc tantum, ut jussa capesseret; non causa, non finis, non fructus jussorum, non jubentis persona, sed Deus, quem clara fide in eo cernebat, eum fere in modum quo illum vident in cœlo angeli; quorum velox et carens argumentorum mora qui imitarentur obsequium, eos aiebat miraculo quodam divinæ opis insperato difficultates mandatorum expugnare alioqui insuperabiles. Hinc ergo quod in obsequendo nihil attenderet nisi obsequium, fiebat ut multa ederet, quæ variis cautionibus attenti imprudentiæ damnabant aut puerilis aut stolidæ; vocabantque hanc jumentorum obedientiam, quæ nullius impulsu rationis, sola voce agentis, gradum promoverent et sisterent. Nam aliquando rectori b loco cedens ad concionem accedenti, monitusque, ut fert humanitas, ne se loco moveret, stetit debilis senex in pedes erectus etiam omnibus diu post ad prandium dilapsis; ac demum vocatus, ut erat cum pallio, sine pileo et toga, in triclinium accurrit, ne tantisper ad ea resumenda in cubiculum divertens, obedientiam tardaret. Alias a cœna, interim literæ dum leguntur pia quæpiam nuntiantes, dato ad repetendum cubiculum signo, reliqui substitere, quod et aderat rector, et cœptam lectionem nolebat omitti: unus surgit Alphonsus, ut abiret; jubetur manere, ac mansit loco ad insequentem diem, quo matutinus excitator nomine rectoris illum ut se in lectum reciperet, monuit.
[75] [ad verbum,] Vetuerat Michael Julianus, Alphonsi rector æstimatorque magnus, ipsum loqui, utpote tum acri dolore capitis laborantem, quem collocutio proritabat; siluit in diem proximum, quo ægrotorum custos: “Ne mihi quidem, ait, Alphonse, loqueris, cui debes, dum hic manes, parere?” Tunc intellectum est silentii causam rectoris consilium fuisse, quod pro imperio Alphonsus, verbis etiam ad vivum resectis, acceperat. Hunc item familiarissimus sacerdos c deterius valentem cum viseret, permisit rector ad januam ire, ac verbis duobus sacerdoti satisfacere: ivit: “Deo gratias”, salutans dixit, mox in cubiculum rediit; sed, re cognita, rector voluit ab eo tempus consuetum amico tribui.
[76] [tum in officio exsequendo,] Die quadam prohibitus fuerat cuiquam plane januam aperire, ne turbaretur concursu præmaturo tragœdia post horas aliquot exhibenda; adsunt interea satellites proregis Manricii cum proceribus adventantis, pulsant ad fores, urgent, vociferantur, adesse proregem, invitatum adstare, expectare cum aula et fratre: surdus ad omnia Alphonsus, qui se ad casus omnino similes in accurata olim obedientiæ meditatione compararat; sed venit tandem rector et excusavit ita factam Alphonsi obedientiam, ob quam etiam pluris quam antea illum prorex et proceres fecerunt d. Sub noctem quandoque de obtemperandi studio cum aliis magnifice disserenti: “Pulchre ista dicuntur, inquit rector e: ad rem, mi Frater, et facta veniamus. Jubeo te Indias petere.” Hic statim, togatus ut domi assolet, bonus senex, vale iis dicto, ad januam advolat, campanam ad egressum pulsat; adest janitor, omnium conscius; quærit num patentes ad iter literas habeat, negantemque remittit ad rectorem, ut eas peteret. Redit petitque tam candide ut palam esset serio petere. “Itane sine viatico et literis ibas?” inquit rector. At ille, ista in mentem sibi non venisse; nam si Deus mittebat, de his utique visurum.
[77] [tum in morbis] Possent multa istiusmodi narrari, ex nudo quod dixi obediendi studio profecta, nullis interpuncto cogitationibus ulterioris prudentiæ. Addo aliud, quo fortius, hoc mirabilius, et claudo f. Parum abfuerat quin haustu pharmaci interiret ab rectore quodam sibi præscripti; non diu post alio sibi ab eodem destinato, hæsit anxius vitæ periculo, cujus illi acerba experientia suspicionem faciebat g; sed tamen statuit animose pharmacum haurire, suamque arguens in obsequendo dubitationem, Deo obtulit sese paratum ad omnia, etsi vitæ discrimen et sævissimos dolores minarentur: quo ritu se Deo immolans, agnovit perspicua in luce tunc sibi præstita hanc suam obedientiam Deo acceptissimam venisse, visusque sibi est eo facto majus apud Deum meritum inivisse, quam ullis hactenus in vita probe pieque gestis. Hoc porro suum obsequendi genus Providentiæ divinæ oculatissimæ secura fiducia fulciebat; a qua etiam dum videret benigne incommodis occurri quæ nasci ex cæca potuissent obediendi voluntate, confirmabatur in eo colendo retinendoque vehementius. In iis tamen quæ essent naturæ opportuna, cunctantiuscule agebat, veritus ne corpori potius quam obedientiæ serviret. Quare aliquando præter morem magnis doloribus distractus, aliquantulum hæsitavit essetne id, ut docet regula, indicaturus præfecto sanitatis; sed obtemperandum ratus indicavit, perspexitque deinde factum Deo probari, et ex eo rescivit majoris fuisse meriti, quam si eos dolores multis diebus tacitus pertulisset: apud illum enim sacrificio corporis pluris esse sacrificium voluntatis. Quid dicam de illa quam moderatoribus animi reddebat vir ejus ætatis, experientiæ, nominis et commercii cum Deo, insigni obedientia, certus Deum minime passurum ut eorum magisterio falleretur?
[78] [et exercitiis spiritualibus.] Secedens cum aliis Fratribus ad exercitia S. Ignatii, monitusque de methodo quæ iis indicitur observanda, ductori exposuit quid in oppositum sentiret, quod ægre valeret sibi temperare quominus in affectus raperetur: stanti nihilominus (ad probandam, opinor, Alphonsi virtutem) in sua sententia, paruit illico, inhibitoque sanctorum affectuum cui assueverat, volatu, in meditationis forma hæsit quæ ratiocinando peragitur; ex qua tot duxit animi voluptates, pacemque tantam, ut non dubitarit eo tamquam sigillo suum illud virile obediendi consilium a Deo obsignari. Nec dissimile est quod ei evenit, cum ægrotus rectoris mandato communione abstineret sibi ante concessa, unis illam diebus dominicis sat habens cum Fratribus laicis obire; nam ex Deo modum Eucharistiæ sola mente sumendæ didicit, in quo percipiebat sensu Christum et beatissimam ejus matrem se corde gerere, mirisque deliciis implebatur. Taceo reliqua perfectioris obedientiæ documenta quam ut vulgo fortassis placeant, sed præstat Deo placuisse. Hinc porro apparet non temere ab eo jactata, quæ sane eximia de obedientia dictitabat: esse nimirum iter ad sanctimoniam brevissimum et expeditissimum; esse eamdem disciplinæ religiosæ servatricem; qui perfecte illam obtineret, speculum esse sanctitatis et incitamentum qua domesticis, qua externis; quem ea deficeret, nullam frugem daturum, sed tum sibi juxta et cæteris nocumento fore, tum impedimento religiosæ familiæ cui se addixisset; Deum ipsum jubere, non hominem, quoties aliquid a moderatoribus juberetur, et esse eamdem illorum ac Dei voluntatem h et vocem. Quod tam alte in pectus demiserat, ut sibi nullius aut metu aut amore posse videretur ab obsequendo avocari i: occupationem cautam absurdorum quæ possunt ex celeri cæcaque obedientia consequi, jubentis esse, non obedientis. Demum in reliquis cum esset prudentissimus Alphonsus, ad imperata facienda instar pueri procurrebat, nulla vel modi vel temporis reive alterius habita ratione, sed uno jubentis velut oraculo; cujus ipsi auditu sic plana fiebant universa, nihil ut difficile, modo jussum id esset, inveniret, nempe Dei securus, in iis qui præsunt, imperantis k.
ANNOTATA.
a Ex iis quæ in hoc capite narrantur præcipua expendimus in Commentarii prævii § III, num. 19 et seqq.
b Rector ille erat P. Petrus Gil, qui postea facti publicum dedit testimonium, rem paulo aliter atque Janinus exponens. Addidit se peliisse a sancto Fratre, cur campanæ omnes interim ad mensam vocanti non paruerit: “Si extabant duæ obedientiæ insimul incompatibiles, quare non veniebas ad me, ut scires quid esses facturus?” Respondit: “Pater, nescio quid respondeam.” Fuit istud responsum Fr. Alphonsi admodum prudens et humile, [Note: ] [humilis in edit.] et noluit dicere quod obediebat juxta formam primæ obedientiæ, obedientia cæca sine discursu in ordinatis [Summarium, pag. 90; cfr. pag. 92 et seqq. Comm. præv., num. 25.] .
c Sacerdoti nomen erat Joanni Pasqual [Summ., pag. 95.] .
d Hoc obedientiæ specimen, una cum reliquis, scripto mandavit Franciscus Colin, qui multorum ex iis fuit testis oculatus. Videlicet in collegio tragœdia erat a discipulis agenda palam multis audientibus. Porro, ne tumultus oriretur, rector prohibuerat ostium ante statam horam patefieri. Quum itaque ante præfinitum tempus adessent magna cum caterva prorex et episcopus, eos janitor non prius admisit quam, superiore mox arcessito, jussus fuit januam aperire [Colin, Vida del ven. Alonso, fol. 39 et seqq. Cfr. Marimon, pag. 545.] . Quod ita narrant aliqui testes aut historici, quasi solus advenisset episcopus, et quidem non invitatus [Summarium, pag. 96; cfr. pag. 95.] .
e Erat is Gabriel Alvarez.
f B. Alphonsus, quam perfecte dicto audiret,alia multa dedit documenta, quæ lector in Actis beatificationis recensita videbit [Cfr. Summarium, pag. 90, 96, 207, 222, 269. Cfr. Colin, fol. 40 et seqq.] .
g In illa hæsitatione Deum prece adiit, et dum orabat, statuit parere [Colin, fol. 41. Cfr. Summarium, pag. 248 et seq.] .
h Quum ita Deum in superioribus agnosceret, summa eos veneratione prosequebatur, quam et ipse in Ratione conscientiæ descripsit, et hisce verbis testatur Pater Torrens [Summarium, pag. 90; cfr. pag. 269.] : Quando stabat in conspectu superioris, imaginabat stare in conspectu Domini nostri Jesu Christi, et quamvis staret elevatus aut sedens, sicuti superior illi ordinabat, attamen ipse in corde suo manebat flexis genibus, sub pedibus superioris, et in hoc exercitio Deus illum replebat magnis deliciis, et valde visitabat.
i Nihil umquam de perfecta obedientia remisit, quamvis, ut ex eo accipimus [Ratio conscientiæ, ibid., pag. 207.] , tantum parendi studium quibusdam displiceret. Ab ipso enim Deo doctus fuerat cæce parere [Ibid., pag. 225.] . Insuper, teste Patre Marimon, propter hujusmodi ingentem observantiam circa obedientiam, recepit magnas delicias de omnipotentis Dei manu, et ei apparuit multis vicibus Christus Jesus cum ejus sanctissima matre in porteria istius collegii, prout multi intellexerunt, et adnotatum reperitur in suis scripturis [Ibid., pag. 92.] .
k Dominus, inquit P. Marimon, in visione illi ostendit, quam grata sit Altissimo hæc virtus: ideoque in variis relationibus manu sua scriptis, scripsit sublimia de ista virtute; quæ, uti testatur P. Torrens, non inveniuntur in libris, atque docent quod fuerunt sibi a Domino revelata [Elenchus actuum heroicorum, part. II, num. XXXIV et seqq.] . Suffragatur ipse vir sanctus: Evenit quod Deus per semetipsum docuit huic personæ modum obediendi, ipsumque consolatus fuit [Summarium, pag. 225.] .
CAPUT OCTAVUM.
De perfecta illius castitate.
[B. Alphonsus feminas non aspicit.] Commendet imprimis in Alphonso illustre studium castitatis, quod totis quadraginta et quatuor annis nullius feminæ ex proposito vultum vidit, etsi domi ac foris, in templo, ad januam, in urbe, in negotiis, occasiones innumeræ ad hoc illum urgerent, et quodammodo cogerent a. Semel e collegii fenestra, raptim et confuse quamdam aspexerat: innocens factum multorum annorum pœnitudine ac pœna expiavit, sibimet convicia ingerens et capillos vellens, quoties eamdem fenestram præteriret b. Silebo non pauca hujusmodi, quæ quisque facile hujus indicio assequetur. Suggero tantum, quod prudenter volebat ab Dei famulis adverti: nempe illos dum agunt cum feminis haud admodum moveri: futurum alioqui ut resiliendi documentum fieret molestia repugnandi c, sed solum tunc dæmoni aspectum sufficere; precantibus vero et intra cellæ angustias sejunctis hausta oculis imaginum venena revocare, quæ magno conflictu et difficultate ab sese defenderent; quare nihil rarius et sapientius quam eorum ictus et contagionem religiosa cæcitate declinare. Tot porro victor emeritus palmarum, quot eum infesto præliis septennio diximus ex impurissimis dæmonibus reportasse, semper sibi diffidens, ubique cautus, ubique sollicitus, etsi nullo jam pulsatus impuro cogitatu, angelum castimonia referret. Sæpius in die fixum propositum instaurabat inferorum tormenta citius eligendi, quam huic virtuti maculam adspergendi.
[80] [Omnia delectamenta sen suum] Relaxationes animi perfectis quoque hominibus usitatas studiose vitavit. Quadraginta illis et septem annis quos traduxit in Societate, semel omnino facultatem quæsivit domo exeundi; et hoc solum cujusdam ut satisfaceret pietati, seorsum de negotiis animi conferre cum eo cupientis *. Pulchritudine villarum, hortorum amœnis, æstivo camporum frigore, ultro sibi ipse interdixit, veriorum in Deo sectator delectationum. Numquam e subtegulano solario, e fenestris numquam prospicere, numquam solemnes templi scholarumque apparatus spectare, numquam domesticæ viriditate villæ ac specie frui, licet cum aliis illuc sæpius mitteretur; sed ita jejunis oculis redire, ut nesciret dicere quid vidisset; denique hoc unum accurate captare, ne quod oblectamentum oculis caperet. Otiosa vero et alienæ famæ subiniqua si quis auribus intulisset, deflectebat, si poterat; sin minus, sua se interiori solitudine involvens, displicere hæc sibi quamvis mitissimus ostendebat. Quid quod musicos concentus qui nostro in templo celebrioribus per annum festis instruebantur, etsi valde pios sibique gratissimos, attentione ad solidiora et jucundorum odio fallebat? Quid quod præ manibus illius aut in cubiculo flos numquam comparuit, nisi si quando ægrotanti per valetudinarii custodem inferretur? Nosocomia et carcerem libenter adire, et circa ægrotos ministeriis quibusque vilissimis fungi; cellam sepulchrum, vitam exilium, religiosum institutum stationem ad cœlum arbitrari, maximeque absurdum, si inter mortuos, exilia et spinas, odores, oblectamenta et flores quæreret.
[81] [repudiat,] In reficiendo, præter illa quæ superiore libro attigimus, annis triginta sale numquam est usus. Ne hunc sibi gustum indulgeret, auratis malis cum delectaretur plurimum, statuit prorsus abstinere, et abstinuit semper, nisi oppositum mandaret aut valetudinis præfectus aut collegio præpositus; tunc enim velut a Deo missa esitabat. Præter morem quandoque apposita, libabat solummodo, ne crederetur unicus inter multos. Edens pium quidem semper aliquid volvebat, sed frequenter mortem et ossa cadaverum, inter quæ se cibum sumere tam expressis nonnumquam fingebat animi simulacris, ut inde illi nausea oriretur. Coctum forte pulmentum fuerat, quod statim rector animadvertit tum amarum tum periculosum, jussitque amoveri. Alphonsus, licet ab illius esu imo et odore abhorreret, pæne jam integre vorarat; ex quo mox acriter per aliquot dies cum febri stomacho doluit. Et istiusmodi frequentem crucis materiam desideriis ipsius et precibus divina providentia annuebat; apud quam supplex urgebat assidue, ne sibi vitam servare pergeret, nisi ad dolorum et tolerantiæ argumentum *.
[82] Interrogatus a familiari ex Patribus unde ipsi destillatio humoris noxii nata esset, [etiam sanitatis impendio.] qua dire dum vixit affectus est, respondit a Deo missam: “Sed quantum assequor, ex cubiculo, inquit, insaluberrimo etiam orta est, quod multis ab annis habito. Mutationem illius ideo non quæsivi, ne opportunitas mihi excideret tam benigna nonnihil pro Christo et mearum noxarum piaculo patiendi; et si mutandum erat cubiculum, non meo sed Dei hoc nutu fieret, quem sequi ubique statueram. At ecce quam multi et robustiores et commodius in hoc collegio habiti obierunt, dum ego per hæc incommoda vivo, nihilo secius superstes, et faxit Deus ad suam gloriam. Mihi crede, mi Pater, nihil æque interest uti se Deo totum permittere, et quicquid inciderit, de manu illius excipere; tanto enim est ipsi cura nostri major, quanto * ejus causa commodorum sumus negligentiores.” Exegi, ut arbitror, quod pollicitus sum de castimonia Alphonsi, cum dixi et ostendi fuisse corporis invictum, inexorabilem crudelissimumque hostem; est enim perfecta castitas non continere solum a voluptatibus easque odisse, sed corpus præterea constanti et perpetua cruce atterere.
ANNOTATA.
a Cfr. supra, pag. 614. Fuse de his disseruit causæ advocatus, quum respondit animadversionibus Prosperi de Lambertinis, tunc fidei promotoris, et postea Romani pontificis Benedicti XIV. Hic enim de castitate Alphonsi nihil speciale proferri opposuit, tum ob alias rationes, tum quia excellere in hac virtute est quid commune omnibus alumnis Societatis [Responsio ad animadv., pag. 49 et seqq.] , adeo ut, sic Benedictus XIV, testimonium Amidenii proferens, ligneos et lapideos verius dixeris, quam ossibus et carne compactos [Animadversiones fidei promotoris super dubio de virtutibus, pag. 8.] . Nihilominus planum facit advocatus virtutem sancti Fratris gradum heroicitatis attigisse [Cfr. Novæ animadv., pag. 8. Resp. ad novas animadv., pag. 85.] .
b Bartholomæus Escalas, coadjutor temporalis Societatis Jesu, hoc dixit testimonium: B. Alphonsus, recitando rosarium quadam vice, elevabat oculos ad cœlum: vidit quandam mulierem vicinam domui in quodam solario in alia parte viæ, et nunquam amplius voluit redire ad dictum hortum. Cum autem ego aliquibus vicibus ei dicerem, quod ingrederetur dictum hortum, aut accederet ad illius portam, ut esset particeps prædicti horti, mihi respondit quod istud facere nolebat, ne alia vice cogeretur videre dictam mulierem [Summarium, pag. 102. Cfr. Colin, Vida del ven. Alonso, fol. 20.] . Quum consimilem muliebrem visionem habuisset occasione oculos elevandi ad Crucifixum ex tribuna collegii, quotiescumque deinde illac transibat, præ dolore illius visionis, quæ ibi in ejus oculos irrepserat, crines capitis sui evellebat [Responsio ad animadversiones super dubio an constet de virtutibus, pag. 20.] . Plura de eodem argumento legere est apud P. Colin [Lib. I, cap. VIII] . Et ipse religiosissimus Frater: Quadam die, ait, fuit factum signum campanæ ad examen, et Virgo dixit huic personæ: “Vade, fili, ad faciendum examen, ego enim docebo te…” Tunc fuit sibi repræsentatus defectus quem commiserat: videlicet incedebat per quandam viam cum quodam Patre, … elevavit aliquantulum caput versus partem superiorem, et vidit quandam mulierem in una fenestra, quæ erat aliquantulum infirma. Ibi in examine illico fuit sibi ostensum, qualiter Virgo Maria istud sibi dixerat, et fuit monitus quod quando iret per vias, non extenderet oculos, nisi ad illud quod esset necesse ut videret viam per quam ibat, … nec quod etiam respiceret in aliquo latere… Non tamen propterea, si aliquis salutat in lateribus, omittit videre salutationem, ut possit correspondere [Ratio consc., in Summ., pag. 167.] . Hæc testimonio suo confirmat P. Torrens [Summ., pag. 57.] .
c Dilucide vir prudentissimus: Dæmon non tentat Dei servos quando loquuntur cum mulieribus: si enim illos tentaret, esset quasi monere ut custodirent se. Nihil eis tunc dicit, ad hoc ut prædicti servi Dei illas in facie fixe respiciant, ad hoc ut postea domi et in oratione illos tentare valeat… Est unicum remedium, avertere oculos a mulieribus [Ibid., pag. 237. Elenchus actuum heroicorum, part. II, num. XXXII et seq.] .
* cupienti in edit.
* forte pro augmentum
* quando in edit.
CAPUT NONUM.
De interiori cruce, et affectibus domitis.
[B. Alphonsus desiderio patiendi flagrans,] Non minor fuit in affectionibus animi ad petram allidendis jugulandisque Dei servus quam in corpore edomando. Itaque illas adeo subegit ut, pace gaudens æquabili, nullis casibus turbaretur. Sævirent dolores, adversa furerent, adstarent prospera, idem utrobique perstabat animo et corpori vultus, angelico propior quam humano, et ipsa in tempestate pacatior. Ac principio quidem cum esset naturæ ad iram facilis, magno illam conatu infregit, ita ut deinceps quicquid ejus tentasset patientiam et bilem proritasset, placidissime acciperet, quasi ad se minime pertinens; imo sibi dicto factove molestos complecteretur mente velut fratres, omnique officio coleret a. Nihil erat ipsi antiquius, nihil pretiosius molestiis et perpessione omnis generis ærumnarum. Hanc multis lachrymis et suspiriis a Deo contendit, visusque est in omne vitæ tempus large impetrasse, ut ex superioribus vidimus non obscure. Quod tamen in se atque in tristia et cruciamenta virtutis imperium haudquaquam statim ab initio nactus est. Cum enim se primum Domino addixisset, dura quævis et aspera et secus quam vellet inflicta ferebat ægerrime, refugiebatque vehementer; patientiæ deinde paulatim pretio ac suavitate inescatus, cupere illius campum, et experimenta poscere a Deo, flagitareque labores, vexationes, molestias, et hoc illi propensiore animo eos commendare a quibus proficiscebantur, quo torquebant ipsum crudelius. In iis autem hæc erat ejus ad Deum precatio: “Gratias tibi ago, laudo te ac benedico, Deus meus, ob hæc abs te missa honoraria, quibus mihi datur ut tui amore aliquid patiar.”
[84] [gaudet animi et corporis cruciatibus,] Persuaserat enim sibi non ab hominibus aut cacodæmone aut aliunde originem ducere, quæ sibi gravia evenirent; verum a Deo parente optimo b grandi animæ bono mitti, iis magnitudinem animi, patientiam, imitationem Christi Jesu cæterasque virtutes exerceri, et morem geri divinæ voluntati: quo sane operæ pretio amara dulcescerent, aspera mollirentur. Exagitatus a quopiam: “Hunc tibi, aiebat, Domine, quam possum enixissime charum opto, a quo tantum boni accipio ut tui amore aliquid patiar; quare illum amicum censeo et beneficum,” offerebatque Deo semper aliquid eorum nomine quos insectatores sentiebat. Aliquando ex morbo graviter jacentem, et præ oris et faucium siccitate mutum, percontatus est quidam ex iis qui aderant, in æstu illo et missis a Deo molestiis qui valeret? Ad molestiarum nomen et dolorum, elinguis eatenus Alphonsus, subrecto capite, cœpit alta voce de tolerantia laborum et patientiæ opibus disserere, pari audientium admiratione et exemplo; ac in eumdem alias sermonem relapsus, se nosse hominem affirmabat (seipsum omnino intelligens) cui essent adversa pro secundis, ærumnæ pro honorariis et singularibus beneficiis, quibus nempe cum Deo arctius jungeretur; eumdem prosperis et jucundis torqueri, doloribus refici et calamitate recreari. Post acerbissimum et insomnem capitis cruciatum horæ quartam partem interquieverat; qui adstabant Fratres ex oris inflammatione vim morbi suspicati, quærunt ecquid interquievisset: “Dormivi, ait, per horæ quadrantem, et factum doleo, quia nihil interim lucrifeci.” Alias cuidam: “O quantum, mi Frater, bonum foret, si quis aut numquam indigeret somno, aut vero dormiens semper grave aliquid pateretur, quod Dei amore ratum habens voluntas, in causam traheret meritorum!”
[85] [redditque bonum pro malo.] Est et religiosis in familiis non raro alter alteri sua crux, tametsi probissimus et optimus, sed oppositi cujusdam ingenii ac prudentiæ discordis. Alphonsi cæcam obedientiam nonnulli improbabant, et vero etiam carpendo patientiæ illi ferebant messem. Visebatur familiariter, sed justo sæpius, Pater collegii minister a pio et amico viro; jussus est Alphonsus redeuntem, si solus veniret, admittere, si comitatus, in alium diem quæsita excusatione remittere: opinor, ut aditus promiscuis et inutilibus ad nostros ægrotantes obstrueretur colloquiis. Fecit Alphonsus imperata, sed factum resciit ægrotus, accepitque adeo stomachose ut eum scrupuli et imprudentiæ graviter objurgaret, silentem nihilominus, pacatum et suavi ore renidentem; cumque sub initium hujus morbi fuisset Alphonso illius objecta species in funebri lecto sacerdotum ritu compositi, occasione hujus reprehensionis, crevit eidem ardor quærendæ precibus ægroto sanitatis. Tandem igitur oranti redivivus monstratur, sed velut e tumulo post quatriduum eductus; et significatur interiore sensu futurum fuisse ut ante quatriduum moreretur, nisi Alphonsi preces obstitissent: nunc harum gratia ipsi annos aliquot donari. Alias ob non dissimilem increpitus obedientiæ rigidioris observationem, et culpæ magis quam hominum metu tristis, ad orandum secessit; cum ecce videt in aere tamquam stellam fulgentem velocissimo illapsu in se descendere, subireque animum penitus; sentit vero inde proximi amore se tanto incendi, ut posse non crederet ullis injuriis extingui vel intepescere, atque a juvando omni ope proximo retardari.
[86] [A tonsore indigne pungitur.] Ad domesticam hanc patientiæ segetem externa quandoque accedebat, eo acerbior quod pejore ab animo prodibat. Fuit inter tonsores qui condicta die collegio navabant operam, juvenis stolide contumeliosus. Alphonsi os et caput forfice et novacula cruentabat, et læta patientia boni senis adeo nihil tangebatur, ut etiam gloriaretur illa sua ferocitate impudenti, verbisque audientium castigatus, responderet non sentire illum vulsuras forficum et novaculæ carpturas, nec ullum doloris signum dare. Hujus quin imo effrontis lanienæ continuatam injuriam tam hilariter Alphonsus tulit, ut se mensium aliquot spatio eidem subinde redeunti tacitus semper committeret c. Qua senis optimi bonitate nihil mitigatus juvenis insolens, demum sensit ultorem famuli sui Deum, et scelerati usuram brachii ferro ictus amisit. Quo etiam vulnere nihilo melior, nec se jam tutum Majoricæ ratus, in Italiam navigavit; ubi pugionibus confossus interiit, sacris tamen rite expiatus; quæ Dei fuit misericordia, Alphonsi, ut credibile est, precibus concessa.
ANNOTATA.
a Invictæ patientiæ specimen beatus Frater sæpenumero dedit, ut plures asserunt testes. Vidi multis vicibus, ait Frater Bartholomæus Roca, de tempore quo dictus Frater Alphonsus erat janitor, et veniebant aliqui homines colerici, qui expectaverant ut eis aperiretur porta, quod dicebant ei cum magna ira: quare eos fecisset tamdiu expectare; et ipse nihil respondebat, sed stabat sereno vultu. Et dicti homines componebant se in videndo eum tam mansuetum. Homo quidam vehementer iratus in sanctum virum, sed æquo ejus animo mox placatus, Patribus Societatis dixit: Vos non habetis in isto collegio janitorem hominem, sed angelum [Elenchus actuum heroicorum, part. II, num. XLIII. Summarium, pag. 107 et 117.] .
b Hæc in Rationibus conscientiæ passim declarata invenies [Cfr. ibid., pag. 173 et seq., 203.] .
c Nolebat, ait testis oculatus, quod ego nec alius peritus tonderemus ipsum; sed volebat quendam novitium in arte, quia iste, quando illum tondebat, vulnerabat ipsum propter ejus imperitiam; et ipse in hoc delectabatur, quia patiebatur… Et dictus novitius scienter forcipibus illum pungebat et faciebat exire sanguinem [Ibid., pag. 34. Elenchus, pag. 54 et seq. Colin, fol 27. Nieremberg, Claros varones, pag. 646 et seq. Cfr. Summarium, pag. 82.] .
CAPUT DECIMUM.
De patientia in morbis.
[In continuis suis morbis patientissimus est,] Erat Alphonsi dictum, bonorum quæ in morbis latent mentem divinitus consciam nihil ex iis molestiæ sentire, quamvis sentiat corpus et doleat; sed lætam Deo gratias agere, quod videatur ejus meminisse, occasiones illi tam pronas ingerens probandæ suæ et * perficiendæ charitatis: quod sane ab Societate inita usque ad obitum fortissime præstitit a, in perpetuo fere morborum gymnasio versatus. Semel quidem jacentem cum sævi cruciatus misere torquerent et ingravescerent præscriptis medici, nocte intempesta medicus evocatur; adest, dictatque nova remedia, quæ, quod domi non essent, foris accersuntur; at hic Alphonso adstans Christus, benigne illum corripuit, monens defigi nostram in Deo fiduciam, non creatis in rebus oportere; cumque jam essent parata pharmaca, repente consanuit ægrotus, nec voluit Deus alteri quam sibi ejus valetudinem tribui b. Ad quæ ille nec ausus hiscere, aut oculos tollere, sed pudore maximo suffusus, apud se statuit, abdicato quovis humano præsidio, divina ex providentia integre pendere; et hoc mentis decretum ad usque obitum constanter tenuit. Imo progressus ulterius, etiam gemitus et insontes querelas negare sibi in posterum decrevit, quod essent intus ferventis doloris quædam spiracula, ejusque meriti pondus minuerent; nam diris aliquando vi morbi laceratum modis, et ruptis voculis Jesum placide inclamantem, iis repetitis ægrotorum custos, cum ut delicatum joco perstrinxisset c, jocum bene at serio excepit, velut a Deo jactum, verumque confessus, animum induxit, nullo deinceps indicio dolorem prodere, sed undecumque extitisset, illius rabiem pectore conclusam excoquere. Itaque variis divulsus molestiis ac morbis, sola tectæ virtutis exercitatione intima et acerbiorum desideriis votisque se ipse solabatur.
[88] [præsertim post visum Jesum flagellatum.] Post hoc vero tam forte animosumque propositum, spectandum se illi Christus exhibuit, nudus, lacer, cruentis tumens vibicibus, et ea specie quæ vivam illi animo impressit pœnarum imaginem quas ipse olim in cruce pertulerat; et addidit viso adhortationem teneritate multa delibutam ad labores et tolerantiam doloris alacrem, nulla vocis aut vultus significatione asperatam. Cujus visi mira jucunditas adversorum sitim Alphonso peperit majorem, et nuncupati memoria propositi animo repetita novas illi vires et spiritus contulit ad continendas querelas et gemitus, quoties in illos afflictum corpus exstimularetur; ad eosdem vero pie expromendos, quoties ipse (quod fuit rarissimum) cruciatu vacaret. Tunc enim mæstior, verebatur ne qua sua culpa charissimis crucibus a Deo privaretur, aut suæ indulgeretur ignaviæ. Contigit etiam ut febri æstuans nec ullam diurnæ aut nocturnæ partem quietis inveniens, haud tamen segnius precationibus solitis, quantum poterat, instaret. Quibus simul et tædio doloribusque mersus, nocte quadam in templo se esse, et flexis genibus ipsoque in loco ubi consueverat, orare admirans, obstupuit, nec sciens aut sentiens quo pacto illuc translatus fuisset, nisi quod somnio nequaquam, sed divino factum beneficio affirmabat; et vero mox altæ volatu contemplationis in divina erumpens, Christi ejusque matris sanctissimæ aspectu et affatu sat longo potitus est, quali fruitur filius cum patre ac matre colloquens, a quibus se diligi certo novit. Hujus porro congressus mirabilis fructum tulit, incrementum amoris erga illos magni, et multa pro Christo gravia tolerandi d.
ANNOTATA.
a Egregiam tolerantiam et patiendi studium in scriptis sancti Fratris ubique deprehendimus; quæ etiam a plurimis testibusoculatis confirmata sunt. Quum aliquo dolore cruciabatur, inquit infirmarius [Summarium, pag. 108; cfr. pag. 105 et seqq., 172 et seqq.] , quod primum faciebat erat reddere gratias Deo de beneficio accepto.
b Paulo aliter ex ipso infirmo accipimus: Statim atque fuerunt portata remedia cessavit dolor et infirmitas. Videtur quod Deus noluerit reddere sanitatem huic personæ per medium medicinarum sed per semetipsum… Forsan Deus voluisset quod infirmus ipse posuisset … se in manibus et providentia sua paterna. Et postquam vidit se sanum, remansit … verecundus, considerando quod propter occasionem suam fuissent factæ tot diligentiæ in vanum [Ibid., pag. 176 et seq.] .
c Quum custos videret quod in medio dolorum suorum conquerebatur se, et prout existimo, sic sanctus Frater, lamentatio hujusmodi consisteret in dicendo Jesum, corripuit ipsum fortiter. Cujus correctionem audivit infirmus … læto animo et grato corde, … illum plus quam antea diligendo tamquam benefactorem [Ibid., pag. 177.] .
d De hac apparitione cfr. Ratio conscientiæ [Ibid., pag. 175. Colin, fol. 107. Cfr. Vita Hisp. ms., lib. I, cap. XXII.] .
* deest in edit., suppl. ex conjectura.
CAPUT UNDECIMUM.
De sui ipsius diffidentia.
[Vitat insidias dæmonis, sibi futuram gloriam prænuntiantis,] Hanc gemmam ex luto proprio legerat clare ac penitus introspecto. Omnia in Deum, ad se præter peccatum et nihilum referebat nihil; sed divina confisus ope, nihil sibi invium, nihil nimis arduum censebat. Fuit cum iis a dæmone cogitationibus peteretur, vix ut posse putaret Dei servos periculosius intricari. Objectabantur enim ipsi honores quos esset post obitum tota insula habiturus, ex quibus ingens Deo, suis in sanctis mirabili, gloria rediret: ad hæc famam ipsius virtutum toto qua patet fundendam orbe, nomen tota spargendum christianitate; sepulchrum affluxu populorum votisque celebrandum, patrocinia innumerabilibus clientelis, preces miraculis in salutem animarum et corporum patrandis; neque vero his mente versandis subesse quicquam minus rectum: hæc enim omnia in Deum tandem exitura, uti ab eo prodiissent, cujus se amplificandæ gloriæ commodare promptus et alacer deberet. Premebat dæmon servi Dei pectus indeprehenso ictu, sed venenato et lethali, nisi huic major ad cavendum sagacitas adfuisset quam hosti maligno ad latendum. Igitur Alphonsus ab hac pennarum suarum lucente pompa quam circumducebat illi nefarius histrio, confestim oculos in sui totius graveolentem mersit putremque sentinam, gnarusque se præterquam ad peccandum, esse ad alia quævis inutilem, Deo supplicabat iram ab se clemens averteret, quam pergebat ipse provocare, omniumque pœnarum se reum facere: et his quidem armis evasit incolumis, hostique insuper magnum vulnus inflixit, verum in fraude ac rabie nihilo secius pertinaci, et ex illa Alphonsi abjiciendi sui sollicitudine ac diligentia novas machinas struenti.
[90] [aut humilitatem laudantis,] Hoc enimvero suggerebat, esse admirabilius in tanta virtute de se tam humiliter sentire, hoc majoris præmii apud Deum, cui solenne esset in altum humiles levare. At hic sui contemptor, veræque modestiæ non fictus athleta, Christum ac Virginem in auxilium et tutelam vocans, præsentissima illorum ope hostem ab se abegit, fumique instar offusas has nebulas dissipavit, tam dulci et firma nunc et in posterum quiete, ut ne primis quidem ullius gloriolæ deinceps cogitationibus pulsaretur. Cujus beneficii magnitudo fuit Alphonso semper carissima, dictitanti adversus hos motus nihil esse sui notitia et diffidentia validius, nihil confidenti perfugio ad Christum Jesum et clementissimam ejus matrem, quorum in sinus tutissimos et placidissimos vanitatis flatus haudquaquam pertingeret.
[91] [et dubitationem injicere conantis.] Hoc porro Alphonsus eodem clypeo dæmonem elusit de judiciis divinis illaque animarum in æternas sortes caliginosa destinatione pugnam lacessentem: Cur hunc non illum destinat cœlo Deus, cum æque omnes possit? Cur tam diversum ingenium illos in vitia, hos urget rapitque in virtutem? Cur tot infantibus lustralis baptismus et cum eo felicitas negatur, aliis ultro conceditur? Cur hos lethalis ex repentino impulsu casus subito interceptos, post vitam sanctissime traductam, sempiternis assignat suppliciis: illos inopinus divinæ misericordiæ radius post detestabilem sceleratamque vitam, dolore brevissimo criminibus omnibus absolvens, in beatam immortalitatem momento transmittit? Ad quæ optimus senex occlusis oculis: “Deus, inquiebat, summe bonus, summe sapiens, infinito nos amore diligit, et de vasto illius infinitoque sinu ortum habet quicquid statuit aut permittit, in quo patent cunctis mortalibus parata malorum remedia; vermis sum, vilis sum, pulvis, cinis et lutum, et nihil a.” Post, Deum alloquens: “Meus non sum, inquit, sed tuus, o Domine, opus tuum, et ductum tuis manibus figmentum; iis ego me penitus committo; age, versa, ut lubet. Placebit oblectabitque me, quicquid de me decreveris.” Sub hæc illico in nihilum suum recipiens sese, quasi avis in nidum vulture insectante, cordis penetrali se abdidit; atque hinc fortassis, quod erat solitus dicere, certius comperit, tentamenta istiusmodi fuga vinci: easque dulcedines et rerum arcana divinarum ex ea legit victoria, quæ verbis nequiret explicare.
ANNOTATUM.
a Omnes insidias a dæmone sibi structas exponit vir sanctus in Ratione conscientiæ [Summ., pag. 211.] . Ubi inter alia legimus: Quando audit evangelia, aut legit aliqua sanctorum, occurrunt ei aliquæ tentationes, propter aliqua dubia: hinc fugit et declinat ab hujusmodi tentationibus, et dicit Deo: “Nunc serviam tibi melius, eo quod volunt me refrigerare in amore et servitio tuis…” Et immittendo se totum in Deum suum, volvit humera dæmoni, et dæmon non habet cum quo argumentare valeat… Sufficit quod Deus sit Deus, prout est, ut omnia et omnes illius actiones et res sint tanti Dei et bonitatis infinitæ [Ibid., pag. 236; cfr. pag. 197, 212 et seq., 200. Informatio super dubio de virtutibus, pag. 97 et seqq.] .
CAPUT DUODECIMUM.
De præclara ipsius in matrem Virginem pietate.
[Cum B. Virgine sæpe collocutus,] Cultum, studia sensusque animi quibus venerabatur Dei matrem a, habemus partim ex iis quæ scripsit, partim quæ Virgo in illum contulit. Sic enim de se tamquam de alio quopiam enarrans: “Agendis, ait, post mensam gratiis, visus sibi est Virgini adstare, quæ sua illum dignatur familiaritate, accepitque ab illa in mandatis ut quas ei soleret preces recitare, scripto adnotaret; et dubitans de aliqua fraude, confirmatus est ab eadem, iterum monente ut in Dei gloriam id præstaret. Quæ autem Virgini recitare multis annis in more habuit, fuere imprimis precatoria corona, quam suavitate magna decurrebat; tum sanctissimæ ipsius litaniæ; ad hæc Officium Conceptionis sanctissimæ, quod item mente tenet; denique duodecies Salve ac toties Ave, ad instaurandam quot horis diei Conceptionis illius memoriam, impetrandumque adversus peccata ex filio ejus præsidium. Quæ pensa dum solveret, in ejus cultum et amorem inflammabatur mirifice et jucundissimis cum illa perfruebatur colloquiis.” Hæc ille, adeo Virgini addictus, ut olim vixdum per ætatem rationis compos sic illam compellaret: “Ah! si me tantum quantum ego te, Virgo, diligeres, quam felix viverem!” Cui illa: “Falleris, Alphonse; plus te amo quam ipse me ames b.” Annis vero maturum et virtutum usu incredibile est quibus indiciis peculiaris benevolentiæ affecerit. Alias enim: “Alphonse, inquit, de meo erga te amore non est quod ambigas, cum abs te tantopere diligar, et sit amoris præmium redamari.” Alias: “Quantum te diligo, Alphonse, fili mi! quantum te diligo!” Nonnumquam: “Proh! quali charitatis ardore, Alphonse, fili, te requiro!”
[93] [mireque ab ea recreatus,] Inter quæ facile quisque conjiciet quibusnam gaudiis Alphonsi pectus solveretur. Subinde autem sibi aut aliis ab ea quippiam roganti respondebat: “Alphonse, ubi sum, illic non habes quod metuas: tua enim curo et tutor.” Aliquando. “Faciam quod petis.” Interdum c: “Quam servas mihi fidem, tibi scilicet non reponam?” Nec ista tam nova pro novis Alphonsus verebatur, assuetus perinde cum matre Virgine colloqui, ut agunt inter se amici longa necessitudine devincti. Nec hæsit in verbis, tametsi pretiosissimis, hic amor. Etiam Alphonso, sacerdotem ad pietatis officia in arcem comitanti et ex labore vehementer sudanti, Virgo mater nota jam specie adstitit, et candidissimo linteo sudorem detersit, et lachrymas quas in itinere orando ubertim fuderat. Præibat interim robustior socius, horarum pensum eundo exsolvens; at cœlesti viso et recente vigore recreatus Alphonsus, commodiore passu in collem denique evasit d. Nec omittendum est, dum illic sacerdos suis muneribus fungitur, notatum Alphonsum ab inspicientibus pueris seorsum cum Deo agere: columbas ipsius brachiis capitique velut arborum ramis secure insidere; ipsum oculos humo numquam attollere.
[94] [videt ejus triumphum in cœlo, et immaculatam Conceptionem] Annis ante proximi sæculi exitum quinque aut sex, festo Assumptionis Deiparæ e, sub diei occasum, triumphum illius in suo cubiculo contemplari aggressus, una ejus spectator et pars fuit: nam cum beatissimis angelis triumphi comes in cœlum conscendit; quod repente apertum, magno plausu Virginem excepit. Illic regis supremi regiam spectavit, concentus audivit mentium beatarum, triumphi magnificentiam obstupuit; quamdiu, in corpore an extra corpus, referre non potuit, tantis nimirum potiundis bonis integre occupatus. Conceptæ vero honorem Deiparæ cum mirifice observaret, affirmabat Christo plurimum placere, si de purissima conceptus illius sanctitate præclare sentirent et loquerentur christiani: matris enim totam in filium gloriam redire; hanc sui venerationem magni omnino a Virgine fieri; hujus propagandæ f, vulgandæ celebrandæque omni apparatu pia studia maxime probari, magnos fructus in animis parere, magnum esse virtutis ac præsertim castimoniæ firmamentum; pignus vero certum patrocinii Virginis numquam defuturi: hoc enim genere pietatis ad præstandum illud eam quodammodo devinciri. Jam cum esset modestæ amicus taciturnitatis, ubi quid tamen inaudiret ejus mysterii religioni contrarium, exardescebat præter morem.
[95] [propugnat. Sedat tempestatem.] Scriptis vero quibusdam de illo tractans: “Scio Virginem, inquit, absque labe originis conceptam; et hoc, quia ab ipsamet accepi Virgine, affirmo, iturus quin etiam et totis compitis hoc prædicaturus, si per Patrem rectorem id liceret.” Additque hunc inter alios ad finem Societatem Jesu superiore sæculo a Deo conditam, ut hoc Virginis decus singulari cura doceret, spargeret, propugnaret. Majoricæ sub annum sæculi ejusdem octogesimum septimum, peractis rite honoribus qui festo Conceptæ Virginis magna pompa decreti fuerant, cœpit terra marique Majorica insula tempestate horrenda concuti, et susdeque everti. Cui periculo cum perfugium nullum esset, nec cives domi quam foris mitius premeret, solis precibus ac votis pugnabatur g. Hic vero forte in Alphonsum incurrens collegii rector: “Quid cessas, mi Frater? I, quæso, et Deo supplica, ut iram suam inhibeat.” Cucurrit illico Alphonsus, uno e sociis curiosius subsequente: res mira! genua flexerat, manusque in cœlum vix tamdiu protenderat quamdiu ter posset salutatio angelica recitari, cum, ventis ponentibus, sua rediit cœlo serenitas et insulæ salus.
ANNOTATA.
a Cfr. Ratio conscientiæ, in Summario, § 428 et seq.
b Disseritur in Actis beatificationis de hac locutione, quæ accidit in statu innocentiæ ac tenerrimæ filialis fiduciæ, et amoris (utique superne infusi, supra ætatem) erga beatissimam matrem [Resp. ad novas animadv., pag. 122.] .
c Cfr. supra, lib. I, cap. V, annot. d. Vir sanctissimus, intima familiaritate beatæ Virgini conjunctus, miris beneficiis ab ea ornabatur; quæ singula copiose narravit [Cfr. ibid., pag. 40. Summarium, pag. 204 et seq., 267.] .
d Idem factum et a beato viro discimus [Ibid., pag. 178.] et ab ejus confessario: Dum Frater Rodriguez, ait P. Torrens, associaret quendam Patrem (erat is Mathias de Borassa) conferentem se ad castrum de Bellver, ad effectum audiendi confessiones et celebrandi Missam, prout mihi videtur, quibusdam dominis existentibus in dicto castro, et cum esset hyems (vel potius æstivum tempus, ut colligitur ex Ratione conscientiæ) et dictus Frater senex, et vulneratis pedibus, ascendendo per montem, essetque valde defatigatus, sedit super quandam petram juxta viam per aliquod temporis spatium, et eodem instanti descendit Virgo de cœlo cum quodam linteolo albissimo, quod præ manibus habebat; cum quo abstersit sudorem vultus dicti Fratris, et iterum ascendit in cœlum. Et ipse Frater remansit valde consolatus, et factus valde robustus, et sibi reliquum itineris perfecit sine labore [Ibid., pag. 57. Cfr. Resp. ad animadv., p. 72. Marimon, Relazione della vita del Frat. Alonso, ms., pag. 869. Colin, fol. 75.] . Parvulum existit sacellum, ut Palma ad nos scriptum fuit anno 1868, in via quæ ducit ad arcem vulgo dictam Castillo de Belver, in memoriam visionis beatissimæ Virginis ad B. Alphonsum; erga quem devotionis affectu prætendunt aliqui majus quantocius erigere.
e Quæ tunc vidit devotus Mariæ famulus ipse accurate perscripsit, his additis: Hoc evenit huic personæ de sero in collegio Majoricensi, in camera sua, quæ prospicit claustrum [Summarium, pag. 153 et seq.] . Similem visionem refert Pater Colin ad annum 1610 [Vida del ven. Alonso, fol. 173.] .
f Auctor erat B. Alphonsus Fratribus et externis scholaribus ut quotidie Parvum Officium de purissima Conceptione B. M. V. recitarent; idque sua manu exaratum, plurimis dedit [Cfr. Colin, fol. 72; cfr. fol. 73. Nieremberg, Claros varones, pag. 659.] .
g Tam sævi exsistebant turbines, teste P. Colin [Fol. 103.] , ut arbores et cruces lapideæ prope urbem erectæ evellerentur, templa domusque magna acciperent detrimenta; immo, collapso quodam collegii muro, et obrutis ædibus vicinorum, aliquot incolæ ruina opprimerentur. Qui tamen vivi detecti sunt, quum, deprecante B. Alphonso, fuit tempestas sedata.
CAPUT DECIMUM TERTIUM.
De imaginum cultu et Societatis æstimatione.
[B. Alphonsus sanctas imagines religiose colit.] Imminebat collegii foribus Salvatoris vultus, pie admodum pictus; legebatur et sequens distichum, pium item magis quam elegans, picturæ adscriptum:
Nam Deus est quod imago docet, sed non Deus ipsa.
Respice hanc *, sed mente cole quod cernis in ipsa.
Hujus cultu imaginis a cum afficeretur præcipue Alphonsus, ex ejusdem ore distinctis vocibus verborum illorum sententiam didicit; quibus doctus, confestim ut sacræ tabulæ occurrissent, mentem ad illa quæ pictura exprimeret ea contentione transferebat, quæ ipsi adspectum imaginum interdum subduceret. Christi ad columnam religati speciem intra fores collegii affixerat, et in eam quandoque solito ardentius intuens, ejus mysterii contemplatione ita est animo inflammatus, ut ex mentis luce fulgeret facies, et duo ex oculis nitentes radii sursum erumperent. Rei testis fuit servus domesticus Bernardus Marinus, qui sacerdotem interea expectabat, apud quem peccata deponeret. Supremo vitæ anno cum imaguncula Virginis frequenter loquebatur, et magnam in cruciatibus ex ejus intuitu ducebat consolationem. Sed ultimo semestri simul eam cernebat, simul ei mente in cœlo adstabat, nullo sensuum etiam interiorum usu, nullo sensu dolorum, summa boni illius voluptate cujus tum pignus prægustabat.
[97] [Ex animo diligit S. Ignatium ejusque Societatem.] Erga sanctum vero Ignatium, Societatis fundatorem mirabiliter afficiebatur, sanctitatis ejus præclarus æstimator, et cupidissimus imitator; instituti autem observator studiosissimus. Hinc illa ejus obedientiæ, de qua dicebamus, perspicax cæcitas; hinc sermones de illo fructuosi, quos jussu rectoris in triclinio habuit b; hinc verba quæ scripto, de se tacite loquens, consignavit: “Visebat hunc Christus cum matre sanctissima et parente nostro S. Ignatio, aliisque beatæ regiæ aulicis;” et alibi: “Jesu et Mariæ comes erat S. Ignatius, magnoque numero angeli.” Catharinæ Sammartiniæ nobilis feminæ valetudinem prope conclamatam rector, ejus rogatu, Alphonso commendavit. Precatione fusa, respondit Alphonsus quinto die sanandam; missusque ut illam solaretur, et S. Ignatii signaret chirographo, multa de Deo et patientia locutus, post preces aliquas cum ejus domesticis recitatas impositumque illi chirographum, abscessit. Vix pedem extulerat, cum ægrota melius valuit quam ante morbum valuisset c. Ut autem maximi Societatem Alphonsus faciebat, ita unice habebat caram: unde ille ipsius, de quo superius diximus, per multos annos timor ne suos ob nævos ex ea pelleretur; et quamvis animi perturbationes plane teneret edomitas, explorans tamen quo sensu laturus videretur dimissionem e Societate, acquiescere casui nequibat, et tantam jacturam concoquere d: nempe de cœlo illustratus, non dubitanter perspexerat quam chara Deo esset pretiosaque Societas. Solem vero quandoque suspiciens fulgentem, et vitales propitiosque radios, instinctus et gaudia quaquaversum toto orbe vibrantem, audivit Societatem ejusmodi esse, quæ doctrina, exemplo, laboribus complecteretur, illustraret, incenderetque universa, et flammis divini amoris feliciter ureret e; potissima autem quibus ipsa hoc suum propositum exigeret promoveretque præsidia, in sui contemptu solido et expedita obedientia inesse; quæ duo non possent absque aliarum collegio virtutum perfecte consistere.
ANNOTATA.
a Quid de sanctis imaginibus sentiret, discimus ex confessario [Summarium, pag. 6; cfr. pag. 187.] : Diversis vicibus, inquit P. Torrens in causa beatificationis, venit ad me dictus Frater Alphonsus ad consulendum super uno casu, cum spiritus afflictione, mihi dicendo … quod multis vicibus, inspiciendo imagines, illico caligabant illius oculi, et eas videre non valebat, quia eodem instanti videbatur quasi transportatus in cœlum, in conspectu illius quem talis imago quam inspiciebat, repræsentabat, et erat sibi impossibile aliter facere, et petebat, ac timebat (propter suam humilitatem) ne istud procederet ex modica reverentia, quam erga imagines sacras videbatur sibi habere. Culpa tamen vacabat, ut asserunt testes complures. Quotiescumque transibat in conspectu Christi et beatæ Mariæ, inclinabat se valde in signum magnæ reverentiæ [Ibid., pag. 8, 15 et seq.] . Ego, ait P. Petrus Custurer, minister collegii Montis Sion, vidi Fratrem Alphonsum flentem multis vicibus, dum oraret in propria camera, … et audivi quod Christus Dominus noster, dum ipse Frater Alphonsus oraret in conspectu ejusdem illius imaginis, ei loquutus fuit. Quam quidem imaginem ad præsens conservat Pater rector collegii cum magna veneratione [Ibid., pag. 13. Elenchus, pag. 118 et 136. Cfr. Colin, fol. 76 et seqq.] .
b Quum rerum divinarum scientiam in humili Fratre eximiam deprehendissent superiores, jubebant eum præcipuis aliquot diebus festis verbo facere in triclinio, ut nostros doceret et ad virtutem omni studio complectendam animum adderet. Licet vix horæ dimidium aut quarta pars ad præparationem concederetur, nos tamen, ait unus ex audientibus, permovebat et omnibus injiciebat admirationem. Hæc copiose laudantur in Elencho actuum heroicorum, part. II, num. 61.
c De sanatione dominæ Sanmartinæ, uxoris cujusdam nobilis, hæc a B. Alphonso scripta sunt: Posita reliquia [subscriptionis nostri S. Patris] supra pectus infirmæ, … illa quam maritus reputabat et habebat pro mortua (prout ipse postea dixit huic personæ), fuit in instanti sana omnino, habens sufficientes vires ad surgendum e lecto, perinde ac si non fuisset infirma [Summarium, pag. 201.] . Porro de hoc miraculo non minus quam septem testes deponunt, et quidem de visu [Resp. ad novas animadv., pag. 44 et seq.] ; quos inter maritus, medici, soror: adjicit hæc Catharinam Sanmarti et Simonet (sic vocat ægrotam) jubentibus medicis, aliquo remedio usam esse, paucis postquam sanata fuerat diebus: et illico reincidit in febrim, qua antea erat gravata; propter quod non accepit amplius de siropis et ordinatis, et paulo post fuit sana omnino. Istud evenit, ait ipsa Catharina, anno 1609 in die … 27 septembris [Summarium, pag. 22 et seq. Colin, fol. 99. Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 194.] . Eadem mulier Palmæ fundavit alterum Societatis Jesu collegium, cui nomen S. Martini.
d Consolatus est Dominus famulum suum: quippe cui visum fuit quod manifeste Deus sibi dicebat: “Sufficit quod hoc mihi placeat,” significando quod sufficiebat quod Deus vellet ut ista persona perseveraret et viveret in Societate, quamvis omnes essent contrariæ mentis [Summarium, pag. 250; cfr. pag. 211, 258, 267.] .
e Hæ et similes laudes quibus B. Alphonsus Societatem effert [Cfr. ibid., pag. 222.] , semel iterumque in disquisitione positæ sunt tum a revisoribus scriptorum, tum a fidei promotoribus. Fatentur revisores sacratissimum Societatis institutum adeo utrique orbi elucescere, ut ab oriente ad occasum splendidissimum lumen effundere totus pene mundus recognoscat [Summarium resp. ad difficultates ponderatas a revisoribus in examine Redditionis conscientiæ, pag. 27.] , et certe parcendum esse flagranti charitati qua Societatem amantissimus alumnus … prosequebatur. Denique Dei famulum omni justa reprehensione carere, plane ostensum est [Resp. ad animadv. super virtutibus, pag. 42 et seqq. Cfr. Benedictus XIV, De beatif., lib. III, cap. 41, num. 11.] . Neque minus constat in sensu omnino sano satis prudenter credibilem esse revelationem qua B. Alphonso fuit clare dictum quod … erant salvandi … omnes ad præsens existentes in Societate, si tamen in ea perseverant [Restrictus resp. ad difficult. super Ratione consc., pag. 16 et seqq.; cfr. pag. 25 et seqq. Resp. ad animadv., pag. 66 et seqq. Cfr. supra, lib. I, cap. V. Acta SS., tom. VII Julii, pag. 851.] .
* eam apud Colin.
CAPUT DECIMUM QUARTUM.
De Alphonsi in Deum charitate.
[Ex Dei amore horret peccatum,] Hoc censu virtutum quas hucusque attigimus, charitatis divinæ inæstimabilem pyropum sibi comparavit, cumque esset in amando Deo perpetuus, tribus præcipue id modis præstabat. Primus fixam ipsius detinebat in cognoscendo Deo amandoque mentem, absque ullo argumentorum ductu et adminiculo rationum: quæ contemplatio animum suspendit pulchritudinis Dei excellentiæque admiratione et amore, ac Deo immersum officio sensuum excludit a. Alter, pervio semper et patente cordis aditu, dilectum invitabat ut dignaretur in eo conquiescere. Tertius animam quasi lactentem infantulum coram Deo sistebat, veluti coram matre cujus lætatur gestitque præsentia. His flagrans ignibus, a Deo potius inferorum pœnas (modo insons) poscebat, quam ut se in aliquam prolabi, vel exilem, noxam pateretur b; notaratque sua manu dictum eruditi et sancti auctoris: Angelos, si detur optio, sua libentius felicitate carituros subiturosque supplicia dæmonum absque culpa, quam beata illa immortalitate cum Dei offensa potituros. Quod desiderium putabat esse valde perfectorum; totisque animi et corporis viribus in ea incumbebat quæ essent Deo gratissima; et ei placere tam jucundum experiebatur, ut omnium immemor hoc unum meminisset, diceretque se præ illa voluptate non sensurum æternas apud inferos pœnas, si sciret iis perferendis rem Deo gratam se facere.
[99] [et desiderio placendi Domino languens ac mori cupiens,] Verum subdebat hæc parum percipi, nisi ab diu exercitatis in hoc genere pietatis; Deum pro modo vigilantiæ ac fervoris quo placere illi contendimus, suam rerum nostrarum et nostri curam ac præsidium metiri; ejus vero contentionis et desiderii vim esse tantam, ut qui eo arderent, ne tormentis quidem perpetuis terrerentur. Unde illa ipsius precatio: “Si tibi, Domine, sum futurus apud inferos gratior, illuc me, sed tua cum gratia, detrude; quia præter tui amorem et obsequium nihil volo.” Decumbens ex morbo, duobus ante obitum annis, visenti cuidam Patri aperuit se, quamvis cruciaretur vehementer, magna refici consolatione et ardere cupididate incredibili placendi Deo, discendique num quo præterea esse illi acceptior valeret, tametsi millies oppetenda mors ipsi foret c. Quærenti vero aliquando a Domino Deo indicari sibi, ecqua re gratius posset ejus servire majestati, respondit Dominus: “Æquo animo esto, alacri et læto: bene se tibi, Alphonse, res habent, nec est ut quicquam pertimescas.” Quod idem a matre Virgine audivit, addente insuper se curam illius gerere. Cum autem hanc summæ charitatis ardentissimam fornacem in affectus verbaque exereret, cognovit divinitus illa se amoris incitati crebra iteratione brevi auctum majoribus meritis, quam aliis diu probe pieque gestis. Inter hæc amoris incendia frequens illi fuit repetere: “Jesus et Maria, amores mei dulcissimi, amore vestri patiar et moriar! Totus sim vester, nusquam meus!” eratque interdum ea hujus flammæ violentia, ut nisi Deo singulariter conservante non posset vitam retinere. Legebat die quadam tractatum de contemptu sui, cum præter morem somno est oppressus, si modo is somnus, non extasis fuit, cum nullam habuerit ab natura causam, seque divinæ ictu charitatis adeo vehementi configi revera senserit, ut et vires et pulsus arteriæ conciderent, vitaque ipsa videretur proxime defectura. Connisus nihilominus excitabat sese, producebatque cum Deo colloquia, id agens et rogans, ut augeretur tamdiu is amor dum pulchro illius vulnere interiret d. Quod etsi minime evicit, sed paulo post dum sacro adesset, ejusdem beati interitus desiderio accensus, tantum amoris repente concepit, ut, quemadmodum ipse loquebatur, totum amor divinus cor ejus impleret, ac præter Deum et quæ Deo placerent sperneret omnia. De se quidem is scripsit, ita se Deum diligere ut nihil præterea in rebus diligeret, nulla re nisi ex ejus præscripto uteretur.
[100] [nihil amat nisi quantum ad Deum pertinet.] Hunc porro Deus ingentem amorem infinita ipsi munificentia reponebat; atque ipse vicissim e fonte intimæ charitatis, gratiarum, lætitiæ, humilitatis virtutumque omnium radios in illum retorquebat: “Cur tui, aiebat, mi Domine, infinito amore non ardeo? non morior? non valeo immensas gratias immensis tuis beneficiis referre? Ah! Si tui amore moriar! O dulcem illam ac beatam mortem! O vitam amabilem! mori omnibus atque adeo mihi, tibi ut uni, et in te, per te, ac tecum vivam!” Cumque tam caste et integre in Dei amore versaretur, ut nullas suas in eo spectaret, sed Dei unius rationes, quicquid Deo placeret, quicquid rebus prodesset ab eo creatis, id omne, quia Dei erat, ducebat suum, et in beneficiis reponebat sibi proprie collatis. Gratias quotidie agebat innumeras ob congesta in hominem Christum, in beatissimam ejus matrem, in angelos et homines bona; imparque oneri, collecta omnium merita gratiarum loco Deo exhibebat. Sed hujus perpetui laudis et amoris sacrificii, ut est ingeniosissima charitas, modos quos invenerat referre, alienum foret ab dicendi scribendique semper mihi chara brevitate.
ANNOTATA.
a Quum B. Alphonsi sententiæ de divino amore pluries jam fuissent excussæ, ita ad novissimas animadversiones respondit causæ promotor [Cap. III, num. 24, pag. 46; cfr. pag. 37 et seqq. Responsio ad novas animadv., pag. 133 et seqq.] : Si ejus modum procedendi in via perfectionis inspiciamus, … planum est quod methodus Dei famuli tutissima ac tritissima est, et ipsissima illustrium aliorum sanctorum. Si vero substantia inspiciatur sublimissimorum effectuum ac rerum ab ipso narratarum, et expertarum divinitus in oratione et contemplatione, planum est quod … omnia verissima esse comperiuntur, et consimilibus sublimissimis aliarum sanctarum animarum, cœlestibus donis magis illustrium, plane conformia, ita ut ex hoc capite inter sublimiores mysticos ipse quoque jure merito accensendus videatur.
b Cfr. supra, cap. III, annot. a.
c Arcana suæ animæ moderatori collegii aperiens, scribebat: Ignoro enim quod extet majus bonum desiderabile, … quam in patiendo propter suum (Dei) amorem labores, et hunc thesaurum non notum tribuat nobis Deus, amen! Qui est tam ingens, quod si angeli existentes in cœlo possent habere invidiam hominum patientium propter Deum, eam haberent, propter magnam utilitatem, quæ est in laboribus [Summarium, pag. 198.] .
d Incredibile est quam sæpe et quanto ardore summum erga Deum amorem in scriptis expromat; exempli causa: Domine, inquit, tu es vita mea, et Virgo Maria. Ego enim non existimo, nec curo, quod habeam aliam vitam, præter te et Virginem Mariam; quamvis enim plures haberem vitas, omnes libenter darem propter vestrum amorem [Ibid., pag. 186. Cfr. Marimon, lib. VI.] . Et alio loco: Desiderat ista persona quatuor mortes. Prima est amoris Dei, petendo ab eo instantissime, quod permittat ipsum mori propter suum amorem. Secunda: petit a Deo, quod permittat ipsum mori propter dolorem, quod ipsum Deum offenderit … Tertia est, quod tantopere desiderat placere Deo, ut ab ipso instantissime petat, ut sibi sua parcat peccata, et quod si tenetur Deum offendere in minima re totius mundi, quod illico, antequam Deum offendat, subitanea morte moriatur … Quarta (si nuncupari potest mors) est, quod in corde suo habeat tam ingentem gratitudinem, et gratiarum actionem amorosam erga Deum, propter beneficia, … ut miretur qualiter ipse et omnes homines non morimur amore Dei [Summarium, pag. 200; cfr. pag. 157, 238, 244, 269, 271.] Incedendo in conspectu Dei, quicquid tangit, respicit, audit, gustat, invenit, facit aut cogitat, considerat an sit conforme Dei voluntati, ut eam executioni mandet [Elenchus actuum heroicorum, pag. 71; cfr. pag. 72 et seqq., pag. 120.] .
CAPUT DECIMUM QUINTUM.
De amore erga proximum.
[Salutis animarum studiosissimus,] Ex amore in Deum quem explicavimus, nasci mediocris erga homines amor non poterat, in quibus Deum ipsum attendebat. Unde item constat quam vere de se, dissimulata persona, scripserit, tanta illum (quem scribendo spectabat) miseratione et anxietate animarum salutem cupere, ut illi par affectuum * æstui ferendo non esset, nisi ab ea cogitatione Deus mentem ipsius ad alia verteret, alioqui mærore impotenti et angore certo morituri. Cum enim utcumque perspectum divinitus haberet quam infinitis nominibus ac titulis infinitus Deo amor deberetur, quam horrenda supplicia reos culpæ lethalis æternum expectarent, quam immensa præmia religiosos et insontes, ardebat insatiabili desiderio ut hæc omnium essent, illa neminem involverent, Deus ubique sinceris obsequiis coleretur: eratque is hujus amoris ardor, ut habiturus esset beneficii summi vice, si conferre illum in opus valeret, quamvis hac tantum lege, ut damnatorum pœnas, quamdiu visum Deo foret, sed citra culpam, toleraret a. Hinc illa ipsius anxia in conversionem tot hominum studia, ab religione, a divina lege aberrantium. Quibus ardens votis aliquando et vehementissime cupiens mortales omnes ad inserviendum Deo adhortatione sua inflammare, perspexit divinitus, iis se tam ignitis et efficacibus desideriis non minus adeptum meriti et mercedis, quam si omnes ab suo errore ac sceleribus ad Christum et pœnitentiam traduxisset. Tanta vis est interioris charitatis in mente etiam simplici et indocta, et inter quotidiana ministeria conversiones animarum serio expetente!
[102] [cum singulis mirifice agit.] Huc spectat quod de se tradidit, se nempe in spiritu cum hominibus singulis eodem tempore, ac eorum cujusque qui tum erant in vivis cum animo locutum de vitæ fugacis brevitate, æternitate pœnarum et gloriæ, Dei bonitate, infinitisque illius amandi et observandi nominibus, ut eos hac oratione ad Deum et salutem compelleret b. Percunctanti vero, tam inusitata quo modo fuissent ac ordine transacta, modum sibi negavit manifestatum esse. Videntur tamen absque ullo exterioris sensus aut interioris, solo mentis adminiculo gesta, vel infusis a Deo rerum imaginibus utentis, aut una vel paucis multa simul repræsentantibus, quales solent angelis præsto esse. Aiebat autem hoc amore in Deum et proximum nullum esse animæ tormentum gravius, computanti quot hominum millia paterno cœlo quotidie excidant, inferis sorbeantur; se vero omnes damnatorum pœnas, sua dumtaxat absque culpa, quoad vellet Deus et quidem alacriter perpessurum, ut vel unum iis addicendum servaret.
[103] [Concionatores precibus adjuvat.] Ad hanc salutis alienæ sitim referuntur preces quas pro verbi Dei prædicatoribus fundebat assiduas, et mirabili eventu. Erat Ignatius Blancus Majoricæ concionaturus, ac licet undequaque eximius, audiebatur primum fructu mediocri. Verum concepta virtutis Alphonsi condigna æstimatione, illius precibus suas incendi petiit conciones; et Alphonso precanti responsum est fore admodum fructuosas; at si Deum tantum concionator præ oculis utilitatemque animarum haberet, fore etiam fructuosiores. Quod cum Ignatio Alphonsus retulisset, additis quoque in eam rem probis consiliis, tantos Ignatius et die insequenti et reliquo majoris jejunii tempore concursus, conversiones fructusque edidit, ut miraretur ipse sese, ac semper deinceps Alphonsi precibus et consiliis multum niteretur c. Idem anno sæculi hujus nono et Melchior Mirellus d, diversis in templis verba ad populum facturi, Alphonsi opem quæsierunt. Cui, pro ipsis interpellanti Dei matrem, objecta est species duorum Patrum flexis hinc inde adstantium genibus, ejusdemque matris diductas manus amborum capitibus imponentis. Quod charæ tutelæ indicium nequaquam exitus fefellit; sed in Ignatio evidentius extitit: nam cum imminente verno jejunio infesta pituita sic fauces afficeret, ut vix posset halitum ducere, multo minus expedite loqui, at ubi pulpitum conscendisset, adeo libera et soluta voce concionem totam clare pertexebat, ut si nulla destillatione teneretur; extra pulpitum vero pergebat humor vocis illi usum adimere. Habebat hic labor totos dies quibus non erat ad populum dicturus; et si quibus diebus bis diceret, toties cum eo humoris eluvio fidas inducias observabat. Eidem, alioqui futuro inutili, aliquot vitæ annos et valetudinis (quorum legi numerus nequivit, in relicta ab eo charta laceratus) a matre Virgine exoravit, cum intemperanti studendi assiduitate illam prostravisset. Rescisse Ignatius numerum creditur; nam quinque illos annos quibus fructu ingenti exinde concionatus, in acerrima sui afflictione et precibus multus fuit, tanta copia lachrymarum, ut orans in odeo excipere illas subjecto panno cogeretur, ne quis postea ex loci madore de iis faceret conjecturam. Inter egregias ipsius virtutes fulsit veneratio Dei matris, cujus se gloriabatur mancipium, hujusque tesseram dignitatis illigatam pedi catenulam, veluti compedem, dum vixit, perpetuo gestavit. Non dissimilem Joannes Torres expertus est Alphonsi in animas charitatem. Imparato enim ad promissam celebri die concionem dum præsidium Virginis exquirit, jussus ab ea est de optima Joannis et præstantissima concione certus esse. Hic vero, iis fretus precibus, suggestum conscendens, eo ardore dixit eoque imperio, ut dictari illi sententias, moveri gestus divino impetu putasses, nec dispar fructus sequeretur.
[104] [Colloquiis suis plures inducit ad virtutem colendam,] Porro hæc salutis alienæ Alphonsi animum depascens flamma efficacitatem ipsius sermonibus addebat tantam, ut quidam jurati affirmarint se numquam ab eo recedere, nisi novo virtutis altioris desiderio e; alii, quamquam et docti et graves, admirati sint simplicem et decrepitum senem, jussum nostros affari accumbentes, divini amoris faculas toto ore et pectore spirare; multi consuluerint eadem fiducia ut literatissimos quosque adiissent, et in animorum gubernatione maxime eruditos. In sodalitate primariorum, cum de pia quadam difficultate respondisset, non se tenuit vir nobilitatis præcipuæ, ætatis ac virtutis, quin assurgens palam prædicaret eum demum esse Dei theologum, et hanc esse veram quam bonus Frater tradebat scientiam, ex Dei consuetudine precando exceptam f. Sed ad januam suam in discipulorum omnis generis concursu potissima erat ipsius seges charitatis. Illic varia variis pro cujusque ingenio, conditione et animi viribus cum admoveret præsidia, nullum tamen ab ea quam primum adamasset religiosi instituti forma, flectere in aliam tentabat, vel hunc potius quam illum Ordinem cuiquam suadere, sed sequebatur prælucentem Deum, et quo is juvenes vocabat, illuc eos connitebatur inducere, induxitque sane quamplurimos g.
[105] [ad amplectendam vitam religiosam, aut nuptias omittendas.] Annæ Valpergæ, virgini perhonestæ magnisque dotibus præditæ, expostulanti, ut solebat, obstare sibi fratrem vehementer ne monialibus nomen daret, confirmavit fore ut brevi hoc fieret, ipseque is frater, qui tunc tantopere repugnabat, ex insectatore Saulo Paulus evaderet, et religiosam complexus vitam, constanter in ea esset du raturus. Erat hic Bartholomæus Valperga, olim puer in scholis ab Alphonso ad pietatem non raro institutus, tunc spebus maximis et aulæ fumo ac strepitu ebrius. At qui alia de ipso Dei consilia noverat Alphonsus, ad colloquium invitatum, et sublimem fortunam, speratos honores, præsentem potentum gratiam, opes magistratusque jam jam adfutura sermone fusius prosecutum, manu tandem prehendit, nubesque illas evanidas et cava somnia, blandumque nihilum, sed periculis atrocibus suffultum evolvens, ita hominem immutavit, ut postridie rediens, non jam aulam et nugas honorum streperet, sed Dei unius optatissimam ambiret servitutem, totusque in alium domi ac foris repente conversus, Cartusianorum sacram familiam iniret, soror ipsius Anna S. Magdalenæ cœnobio sese concluderet, utrobique fidem Alphonsi dictis eventus faceret. Quod ab ipso deinde Bartholomæo rectori Majoricensis collegii scripto est traditum. Hieronymum quoque Morantium Alphonsi monita Societati nostræ peperere; preces comparavere ad martyrium, quod apud Indos Mexicanos abscisso capite obivit, cum magnis virtutibus et singulari vitæ asperitate Patris sancti cognomen illic jam esset consecutus. Mitto Raphaelem Ollerium, operarium insignem, et Salvatorem Custurerium, quos orando Alphonsus Societati a Deo obtinuit h. Novitium vero, receptis jam vestibus, et salutato rectore abeuntem, sibi quoque cum valediceret, misertus Virgini commendavit. Cui Virgo cum semel et iterum respondisset haudquaquam abiturum, instanti nihilominus: “En, inquit, tertium edico minime abiturum.” Resipuit miser multo cum gemitu, et flens constantiam promisit, factus illa debilitate robustior. Absolvo hunc librum raro efficaciæ exemplo quam inferebat Alphonsi charitati Deus. Convenerat illum vir nobilis Petrus Sanctacilius i, ac ut erat illi perfamiliaris, de alteris nuptiis (nam uxor obierat) communicabat cum eo suam mentem. Hic Alphonsus, manum amici tenens, de vitæ puncto, de cœlo, de titulis quibus Deo ac Domino obligamur, cum multa fortiter dixisset: “Quo putas, ait, consilio Deum tibi conjugem abstulisse, nisi ut liber ipsi totusque servias? Quid repetis detracta vincula, et libertate oblata non frueris?” Domum redit Petrus, clerici habitum assumit, grammaticæ, annorum triginta, velut puer studet; ac sacerdos factus, totique Majoricæ virtutis egregiæ stimulus, tam gratus in Alphonsum perpetuo manet, ut gloriaretur illo animæ suæ et tranquillitatis patre k.
ANNOTATA.
a Nihil in his desideriis reprehendi posse, a scriptorum revisoribus pronuntiatum est [Cfr. Restrictus responsionum ad diffic. super Ratione consc., pag. 10 et seqq. Resp. ad animadv. super virtutibus, pag. 39 et seqq. Summarium, pag. 30, 38, 207, 219, 229, 254.] .
b Id fieri potuisse, adductis sanctorum tum exemplis tum sententiis, Dominicus Calabresi planum facit [Resp. ad novissimas animadv., pag. 93. Cfr. Summarium, pag. 204. Colin, fol. 80.] .
c Fervor cum quo Patrem Blanco Deo commendavit et beatæ Virgini Mariæ, causavit quod Deus illi quadam die concionanti fervorem daret in prædicando, et utilitatem causaret in cordibus audientium [Summarium, pag. 184.] .
d In Ratione conscientiæ legimus Meralles [Ibid., pag. 206.] .
e Verba ipsa, teste Patre Torrens, erant talia quæ inflammabant cujuscumque cor, quantumcumque indevotum. Ex me namque dico quod nullus spiritualis liber incitabat me ad tantam devotionem, sicuti me incitabat loqui cum dicto Fratre Alphonso. Et non recordor quod unquam ab eo petierim ut me Deo commendaret, quod eodem tempore non sensibiliter expertus fuerim spiritualem consolationem [Ibid., pag. 34. Elenchus actuum heroic., pag. 70, 188 et seqq.] .
f Interroganti mihi, ait sacerdos quidam, non respondebat tanquam Frater laicus, sed tanquam perfectissimus theologus; et scio quod multi ibant ad accipiendum illius judicium [Elenchus, pag. 161.] .
g Innumeris quasi prolatis testimoniis hoc in processu beatificationis monstratum est: Plurimi sunt qui, servi Dei monitis excitati, perfectioris vitæ studio sese addixerunt, et mundanis rebus valere jussis, varios religiosos Ordines ingressi sunt, aut in suscepta religiosa vocatione sunt confirmati; ut fere nemo de ejus tempore in toto regno Majoricensi alicui Ordini religioso nomen dederit, quin aut suæ vocationis initia, aut exploratæ divinæ voluntatis comprobationem, aut alia meliora charismata eidem nostro ven. Dei famulo referret accepta. Fuse dein declarantur singula quæ a Janino breviter sunt indicata [Elenchus, part. III, num. LXIV, pag. 178 et seqq. Cfr. Marimon, lib. IV. Colin, lib. I, cap. XXIII. Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 167 et seqq.] .
h Alii plures Societatis Jesu sodales, sanctimonia et rebus gestis præclarissimi, quorum laudes in Actis beatificationis sancti Fratris prædicantur, propius ex ipsa ven. Alphonsi disciplina prodierunt: ut Franciscus Colin [Elenchus, pag. 193. Cfr. Commentarius præv., num. 10 et 11.] , Didacus Ruiz [Colin, fol. 115 et seqq. Marimon, pag. 927.] , Didacus Saura [Elenchus, pag. 198.] , Hieronymus Lopez [Ibid., pag. 202.] , et præter alios beatus Petrus Claver, qui usque ab adolescentia, intima et sancta familiaritate cum ipso conjunctus, nedum ad altissimam religiosam perfectionem ab eo fuit institutus, sed et expressa divina revelatione, eidem ven. Alphonso facta, ad Indicam missionem expetendam est incitatus. Qua demum obtenta,… Maurorum trecenta millia lavacro propria manu expiavit [Ibid., pag. 208.] .
i Vocatur is in Actis B. Alphonsi Petrus de Sancta Cilia miles [Cfr. Summarium, pag. 67; cfr. pag. 85, 255.] .
k Alias sæpe ardentem in proximum caritatemexhibuit: videlicet pauperum necessitatibus, de superiorum licentia, libentissime succurrebat; nedum illis, ut janitor, panem, pulmentum aliaque domestica distribuendo, sed et alias etiam eleemosynas quæritando et indigentibus elargiendo, cum salutaribus monitis ad paupertatem cum merito tolerandam, et ditandam animam per frequentiam bonorum operum [Elenchus, pag. 151.] . Insuper in hospitalibus, aiunt testes oculati, et domibus civitatis et in ipso collegio Majoricensi infirmos invisebat, illisque cum magna humilitate et charitate inserviebat, et in rebus quantumvis vilibus et abjectis… Nullus aderat infirmus de illius tempore, sive inter homines infimi generis, sive inter opulentes, qui non daret operam ut dictus Frater ipsum visitaret; scilicet propter magnam experientiam quæ habebatur, quod dictus Frater operabatur in beneficium et utilitatem infirmorum opera proficua, tam spiritualia quam corporalia. Et quando alii propter contagiosam infirmitatem non volebant neque audebant ire ad prædictum hospitale [generale], dictus Frater et religiosi Societatis ibant, … submittens se magno vitæ periculo [Ibid., pag. 148 et seqq.] . Mœrentium autem consolatio ipse velut autonomastice dici poterat; cum omnes passim ad ipsum in cujusvis generis afflictionibus accurrerent, et ab eo solamen, aut remedium, aut efficax saltem orationum præsidium quærerent; ipse vero omnibus præsto esset, non sine mirabili ut plurimum sequuto effectu extraordinariæ Providentiæ, ad proximi utilitatem [Ibid., pag. 153 et seqq.] . Neque minus assidue exercuit opera misericordiæ spiritualia [Ibid., pag. 157.] , quippe incedebat per civitatem et in ecclesiis docendo doctrinam christianam pueros [Summarium, pag. 76; cfr. pag. 74 et seqq., 82.] , exponens quo pacto sacramenta rite susciperent, rosarium aliasque preces recitarent. Imo præcepta manu sua scripta, in pueros, in rudes homines et in scholares complures distribuebat. Quos alio modo non poterat, assidua saltem juvabat oratione, præsertim si quis ipsum injuria gravi affecerat [Summ., pag. 81 et 83.] . Sed, domi et cum nostris agens, omnium illustrissima dedit caritatis documenta, in singulis quæ ex ordine obivit muneribus. Principio scilicet sacristæ adjutor fuit et socius exeuntium, dein janitor per annos plus triginta. Quum autem anno ætatis septuagesimo corpore uteretur non satis firmo, munera exsecutus est leviora, Patres in itinere comitans, adjuvans janitorem et similia peragens. Interim per annos plures novitiis Fratribus coadjutoribus præfuit, et recreationibus Fratrum scholarium moderator præsedit. Quanta patientia et benevolentia, quanto amore et zelo has partes egerit, uno ore declarant omnes sanctæ vitæ testes [Colin, fol. 13, 103 et seq. Elenchus, pag. 165 et seqq. Vita Hisp. ms., lib. I, cap. XII.] .
* effectuum in edit.
LIBER III. DE MIRABILIBUS ALPHONSI.
Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica (B.)
AUCTORE JANINO. LIB. III.
CAPUT PRIMUM.
De salute quorumdam ex Societate Alphonso cœlitus patefacta.
[B. Alphonsus videt in cœlis Bartholomæum Coc,] Quamquam in Alphonso mirabilia omnia negabit nemo quæ sunt e multis hactenus delibata, sed eminebunt forte illustrius quæ sequuntur, afficientque lectorem jucundius. Agebat animam inter nostrorum preces et lachrymas Bartholomæus Cocius a, Majoricensis rector, eratque jam rite sacris Ecclesiæ præsidiis ad obitum instructus, cum vidit cœlum dividi Alphonsus, magnoque illic apparatu adornari quæ ad excipiendum solenni pompa ingentem hospitem conferrent. Perstitit visum hoc dimidiæ horæ quartam partem, intellexitque Alphonsus honorem tantum Coccio parari ob labores quos Dei gloriæ vivendo, regendo, concionando, navarat egregios et diuturnos.
[107] [Jacobum Ruiz,] Ibidem kalendis juniis ineuntis sæculi anno primo, diem clauserat suum Jacobus Ruizeus, adjutor temporalis, tanto sibi ac Deo notior, quanto inter culinæ fuliginem sponte obscurior. Aderat Alphonsus morienti, cœpitque statim ut is animam efflavit, precatoriam coronam pro illo Virgini recitare. Bis illam decurrerat, tertiumque, ut solet, inchoarat, cum se novo sensit ardore incitari (peculiaris a Deo favoris proximo familiarique argumento), rapi mente in cœlum, ac beatissimæ Virgini adstare; ad cujus latus Jacobum deprehendens, incredibilem cepit ex tanta tam humilis Fratris et amici gloria voluptatem. Pergebat nihilominus coronam tertiam pertexens, ut satisfaceret communi erga defunctum officio, etsi non sine aliquo animi scrupulo, donec a Virgine cessare jussus est, et sibi potius Jacobi preces necessarias optare; cumque hæreret ambiguus, celare hoc visum timida humilitas an pia in Fratrem beatum deberet charitas prodere, fore gloriosius Deo ab eadem Virgine doctus est, si rem aliquibus totam aperiret, ut postmodum fecit. Nec mirum adeo, Jacobum tam sublimi post mortem honestatum gradu, cum præter suimet singularem contemptum, mortificationem, paupertatem, in colenda variis precum officiis Dei matre insumeret quicquid sibi post pensum obedientiæ temporis superesset. Illum ipse Alphonsus testabatur annis fere triginta numquam petiisse foras exeundi, aut recreationis alterius, quamvis religiosæ, facultatem, vixisse commodorum hostem suique immemorem, et paupertate propria suavissime gaudentem.
[108] [Joannem Ricco,] Joannes Riccius b anno sæculi quinto exeunte vivere desiit, cum Urgelitano præesset collegio. Quo Majoricam perlato nuntio, ubi Joannes olim bis collegium rexerat, confestim Alphonsus pro amicissimo et intime noto in vota effusus, adesse illum sibi videt lætissima et pulcherrima specie, ac toto corpore, sed vultu præsertim et capite, radiis quos vibrabat mirabiliter coronatum, auditque ex eodem se primi ordinis angelis a Deo altius locatum. Crevit hoc oraculo et adspectu virtutis amici æstimatio in Alphonso, ita ut illius velut sancti opem sæpius imploraret; quod quoties præstabat, eadem specie illum toties videbat, alacritate oris quantum ipsum amaret innuentem, quantumque cuperet felicitatis socium habere, quem sudorum, crucis et victoriarum habuisset.
[109] [Marcum Puigdorfila,] Marcus Antonius Puigdorfilius *, nobilis Majoricensis, in ætatis, opum et deliciarum flore, post multas parentum, sodalium ac dæmonum molitiones superatas, Societatem complexus fuerat, et primum in philosophia ponebat annum, cum morbo interiit. Ea vero fuit conscientiæ teneritudine, ut cum scrupulorum fodicaretur aculeis, inquisierit ex confessario, possetne illorum Alphonsi precibus immunitatem exposcere absque suspicione φιλαυτίας, nimiique erga se amoris. Ubi vero posse accepisset, petiit, impetravitque ita plenam, ut tranquillissime moreretur. Adfuit ei perpetuo Alphonsus, ejusque defuncti animam peculiari suffragio consolans, beatum et alacrem in cœlo conspexit, gratique vultus indicio pro se fusas excipientem preces, et addentem fore ut brevi loco jungerentur: quod post biennium contigit. Verum interea se idem sæpius spectandum Alphonso eadem figura præbuit.
[110] [et tres sorores suas.] Subjungam unum aut alterum, quia dictis affine, licet minus ad Societatem spectare videatur. Erant Alphonso sorores duæ c, ambæ virgines, ambæ a teneris ad septuagesimum ætatis * in omni sanctimoniæ genere constantissime versatæ: quibus Segovia pro eremo, pro cœnobio domus; afflictatio sui, precatio, pius manuum labor pro opere; pro familiaritate omni, Deus. Antonia quidem virtute sublimior, et Alphonso fratri mente similior; cui, ut erat Societati nostræ plurimum addicta, magnam ex ea beatorum in cœlo multitudinem Deus illi per visum objecit, miro splendore collucentium; semel etiam Alphonsum Majoricæ positum, ex cujus facie Segoviam usque ad illam radius pertineret. Hanc fato proximam rogavit altera, nomine Juliana, ne se in terris solam relinqueret. Promisit Antonia, et promisso stetit; nam julii septimo, anno sæculi hujus quarto et decimo defuncta, Julianam, interea majore quam antea virtutis omnis contentione adornatam, post bimestre comitem habuit, et funus utriusque civitas universa magnis honoribus prosecuta est, succollantibus etiam e nobilitate primaria viris insignibus, Deoque solitudinem illarum dum viverent, hac lucis publicæ post mortem celebri pompa decorante. Harum ergo sororum probe conscius Alphonsus, et ab iis primum in tirocinium pietatis olim introductus, eas magni apud se faciebat, et pro iis non modo quotidie sæpius Deum invocabat, sed exorare ab eo præterea nitebatur, ut in cœlum recta ex vitæ hujus ergastulo transirent, a flammis purgantibus immunes. Cui Deus (tanta bonitas fuit): “Promitto, Alphonse, immunes fore;” illasque ipsi post obitum pretioso cultu et fulgore mirabili ardentes, flexis ante Dei thronum genibus felices ostendit, incenditque illum novis desideriis ejus qua fruebantur beatitatis. Tertiam sororem magnæ item virtutis, viro junctam, nomine Manuelam, Madriti mortuam, Domino commendans, audivit eo temporis puncto locis exemptam lustralibus jam cœlo gaudere. Ita liberalitas divina Alphonsi una in mortuos pensabat charitatem, ut spectaculo immortalitatis, ejus in eo desideria et proritaret simul et pasceret d.
ANNOTATA.
a Vidit in spiritu cœlos apertos, ait de se beatus Frater, ut illum Patrem reciperent, statim atque spiraret… Erat enim sanctus et magnus Dei servus, et multum laboraverat propter Dei amorem; et ante tempus aperiebantur cœli, ut iret ad fruendum præmio illius laborum. Quod autem B. Alphonsus ea vidit, hoc evenit casu et incidenter, absque eo quod quicquam de simili re antea cogitasset; et audivit vocem sibi dicentem: “Apertum est Patri Coc” [Summarium, pag. 178 et 265.] . Hanc et reliquas visiones a Janino indicatas subtiliter persequuntur Marimon [Vita del Frat. Alonso, lib. VII, cap. XXXVIII et seqq] , Colin [Vida del ven. Alonso, lib. I, cap. XXVIII et seq.] , et qui postea jussu Romani pontificis de virtutibus et miraculis venerabilis viri cognoverunt.
b Idem ille Pater Ricco quadam die ivit ad prædicandum ad ecclesiam nuncupatam de Misericordia; associavit illum quidam Frater (ipse Alphonsus); et prædicavit cum magno fervore in lingua Bætica; quam linguam quia Majoricenses, præsertim mulieres, non bene intelligerent, hinc vix aliquis ex illo sermone utilitatem consequutus fuit; ideoque Frater socius, terminato sermone, audivit quendam sonum, quasi vocem sibi dicentem: “In purgatorio purgabit (P. Ricco) hunc sermonem.” Adjicit beatus vir se hoc retulisse concionatori, qui ab hac die lingua Majoricensi usus est. Postea habita notitia mortis dicti Patris Ricco, dum illum commendabat Deo, in instanti illum vidit in cœlo. Nequaquam inter se repugnant visio et prædictio. Etenim non dixit Dei famulus se illum … illico post obitum vidisse in gloria; sed … post habitam Majoricæ notitiam ejus mortis: qui scilicet in Catalaunia obierat. Cæteroquin prædictio uti mere comminatoria seu conditionata considerari potest: sic culpa a Patre Ricco, jam monito, per assidua mortificationis et aliarum virtutum opera, dum adhuc in vivis erat, præventive fuit expiata. Hæc per singula exponunt causæ advocati [Resp. ad novissimas animadv., pag. 89.] .
c Cfr. Commentarius prævius, § II [Cfr. Summarium, pag. 217.] .
d B. Alphonsus etiam cœlum intrantem vidit animam Magdalenæ Pachs, monialis in Palmensi cœnobio sanctæ Magdalenæ [Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 207.] .
* Puigdor, filius in edit.
* supple annum
CAPUT SECUNDUM.
De quorumdam aliorum salute ab eo cognita, et obscuro, sed vero, de nostrorum duodecim navigatione responso.
[B. Alphonsus certior fit de salute æterna proregis] Joannem Villaragutium, Valentinum, Majoricæ proregem, servatorem ac patrem, morbus gravissimus opprimens, totam pariter sollicitam habebat mæstamque insulam, tam boni parentis, ac felicis integrique gubernatoris periculo; sed præ cæteris Joannam Pardiam, conjugem, solitudinis suæ procul a patria præsagam. Itaque rectorem collegii oravit, ut preces Alphonso pro viri salute imperaret. Quas dum magno ægroti studio Alphonsus adhibet, sed majore divinæ voluntatis, en ejus velut jam mortui conspicatur cadaver Virginis brachiis sustentari, dicentis se illum in suam tutelam recipere. Quæ ipsi verba, prorege non diu post valde pie defuncto, ita sunt a Deo explicata, ut valetudinem haudquaquam indicarent, sed opportunam mortem, et ob nota Deo imminentia discrimina tunc optandam a.
[112] [aliorumque.] Alias Margaritæ Despugiæ animam agentis familiam fletu ac gemitibus afflictam miseratus, in genua procidit, Margaritæ vitam produci obsecrans, si ex Dei gloria id foret; audivitque diserte, dari sibi ejus quod vellet optionem b; verum ægrotam ad pie moriendum non fore umquam comparatiorem. Quam dignationem tam effusam auguste veneratus, omnia divinæ permisit voluntati. Precanti quoque ut anni aliquot Guillelmo Morantio c darentur ad matris viduæ consolationem, responsum est Guillelmum tunc esse moriturum, quod ejus animæ id summe conduceret: igitur admodum præclare christianeque vitam clausit.
[113] [Vaticinium de navigatione secunda,] Verum quod sequitur fecit prava hominum intelligentia, non res ipsa, insonti Alphonso aliquamdiu lachrymabile atque inhonorum. Statuerant Patres in continentem e nostris duodecim d navi imponere, quæ ingens, et armis ac militibus egregie munita, rebusque onusta pretiosissimis, ab Siciliæ prorege mittebatur; nec adversus piratas qui tum mare infestum habebant, tutiorem nacturi occasionem putabantur. Exquisita est tamen per Alphonsum Dei sententia, orantique Alphonso vox reddita, fore auream navigationem. Qua voce confirmatus rector, suos jubet conscendere. Vela faciunt, comitatur Alphonsus votis et oculis abscedentes, donec navis repente videri desiit, non tamen spectanti prosperi appulsus spem abstulit. At enim aliter hominibus, aliter Deo visum; fuitque Dei ac Domini sancto, clementi, recto ac misericordi judicio, navigatio dives vereque aurea, quicquid de illa homines senserint. Venit in manus famosi piratæ Simeonis Danzeri e Batavi et Turcæ, post sanguinolentam pugnam, navis; conjecti in vincula christiani, nostri Algerium in mancipia abducti; quanto cum omnium dolore, quot in Alphonsum dictis et querimoniis, quanta ejusdem patientiæ segete ac messe (optarat enim sæpissime pro illuso haberi) proclive sit cuivis statuere; difficile autem quantas opes salutis, christianis Algerii tunc ingenti numero, divinarum rerum ingenti penuria laborantibus, ea navigatio tulerit; quantam nostris, dum illic serviunt, copiam meritorum, Societati famam, Alphonso proventum charitatis, maximarumque virtutum et operum. Qui hanc illam fuisse navigationem auream intellexit, cum se in ejus explicatione errare permissum, pie apud Deum quereretur.
[114] [aliter ac putarat, comprobat eventus.] Mira sunt et incomprehensa Providentiæ divinæ consilia. Fixum illi erat tot animas Algerii positas nostrorum virtute ab interitu vindicare: huc Patrum consultationem, huc navis instructissimæ spes, huc diligentiam Alphonsi (quamquam aliud agerent) ipsius bonitas dirigebat f. Ex quo autem Majoricam de tam sinistro casu perlatum est, totus fuit Alphonsus in iis per litteras consolandis, firmandis, erigendis, per vota precesque (nam se plus centies in die pro iis orasse ad eos scripsit) Deo ac Virgini commendandis; quæ interdum precanti se exhibens, illos sibi curæ et cordi futuros spopondit: quod sane eximie præstitit, cum ad unum omnes, inter quos adhuc imbecilla ætate novitii tres, post magnas ex barbaris, tentationibus, periculis, insuetudine ignoti cœli, morbis laboribusque molestias, intra decimum fere mensem, redempta libertate, in Hispaniam solverunt; jamque illic terram legebant propius, cum reflante mox vento, intra unam noctem sunt Majoricam repulsi, ut suo conspectu luctus detergerent quos sua absentia crearant g. Verum hoc in portu ob eorum adventum tam hilari civibusque conferto, haud multum abfuit quin unus e tironibus naufragium faceret: adeo violentis paterni affectus maternique blanditiis et lachrymis in præceps trudebatur, nisi Alphonsi, ut credibile est, fuisset apud Deum patrocinio firmatus. Rectori siquidem, ut opem periclitanti ferret admonenti, respondit confidenter, vetans esse de eo sollicitum; tutum inter brachia Dei matris, fremerent licet toti furerentque in illum inferi, victorem evasurum, nec passuram Virginem, clientem suum succumbere. Patri vero cuidam postridie trepido, conclamantique tironis propositum quasi jam desertoris: “Et hoc credis, mi Pater? inquit; nequaquam ita est ut reris: stat ille in gradu, et Deo ac Virgini agamus gratiam, quorum ope exercitum dæmonum nocte proxima debellavit (ea porro nocte, in ipsa navi in quam paternis ex ædibus aufugerat, parens illum secutus vehementissime impugnabat); aderitque mox cum sociis, et suo nos triumpho recreabit.” Et adfuit tantisper, dum ventus melior vocaret, et fractis sua constantia parentum contumacibus illecebris, etiam pium illorum assensum et benedictionem abstulit, marique se reddens in continentem salvus cum reliquis appulit.
[115] [Novitii tentati perseverantiam impetrat.] Fuisse porro hanc Alphonsi victoriam inde conjicitur, quod ipse domi orans, quicquid in portu gerebatur animo spectavit; ac principio quidem vidit Virginem matrem severo aspectu, quasi quæ petebantur aversantem; novitium pariter coram illa mæstum, quasi rem quampiam invitus susciperet. Hinc Alphonso suspectus juvenis animus (et sane vacillabat). Quare in preces acrius incumbens, prout orandi crescebat fervor, ita explicabatur frons Virginis, et alacrior tiro apparebat, donec tandem audivit a Domino extra aleam rem esse, sibique quod peteret concedi; et vidit nubem dæmonum armatam navique imminentem, ubi novitius sollicitanti ad defectionem parenti respondisset, repente difflari; sublataque inter superos mente, in partem venit festæ lætitiæ quam de novitio victore angeli Deo celebrarunt h. Non pono alia quæ in simili argumento minus præ se ferunt mirabilitatis, sed his affinia de prædictis ab eo subjicio.
ANNOTATA.
a Ea contigerunt post annum 1609 [Summarium, pag. 213. Resp. ad novas animadv., pag. 11. Colin, fol. 117. Marimon, pag. 962.] .
b Etenim fuit sibi responsum valde clare voce interiori per verba hæc: “Considera tu quid vis me facere: ego enim faciam quicquid tu cupies.”… Ægrota mulier nuncupabatur Margareta Puig, filia Philippi Puig, uxor Pauli Puigdorfila [Summarium, pag. 178.] , regii bajuli civitatis Majoricensis [Cfr. ibid., pag. 64.] ; eam dicit Colin uxorem Hieronymi Puch-Dorfila [Fol. 101.] .
c Id anno 1606 evenisse ex Ratione conscientiæ colligimus [Summarium, pag. 261. Colin, fol. 101.] . Erat Gulielmus frater præstantissimi viri, Hieronymi Morantii, de quo supra dictum est, lib. II, cap. XIV.
d Immo erant e nostris decem. Eos proficisci jusserat collegii rector, quamvis aliter sentirent consultores; fisus scilicet Alphonsi prædictioni [Colin, fol. 94. Cfr. Marimon, lib. VII, cap. XXXII et seq.] . Accidit hoc anno 1608.
e Pirata ille, qui apud Colin aliosque dicitur Dança seu Danza, erat religione Lutheranus, natione Flandricus, præfectus quinque navium: sic quidem legimus in Vita Hieronymi Lopez,unius e captivis, scripta a Patre Joanne Marin, Hispaniarum assistente. Vendidit prædo Hieronymum quadringentis scutis apostatæ cuidam Hispano [Cfr. Elenchus, pag. 202 et seqq.] .
f Pater Torrens, qui collegio Majoricensi præerat, quum res evenit, hoc testimonium dedit: Cum decem religiosi Societatis tenerentur navim ascendere, dixi dicto Fratri Alphonso, quod commendaret illos Omnipotenti. Qui ei respondit, quod eis daret viam seu iter quasi aureum aut aureum; et postea fuerunt capti a Turcis. Cum ego igitur ei dicerem, quomodo istud factum fuisset, ipse Frater recursum habuit ad orationem, et petiit a Domino, an in hoc adfuisset fraus, et quomodo istud evenisset. Dixit ei Dominus, quod quantum ad ipsos, et ipsorum utilitatem, ac etiam utilitatem Turcarum, esset iter aureum; quod fuit significatum diversis signis: quia unus ex illis mittebatur expulsus a Societate (vel potius expellendus [Ibid. Marimon, pag. 897 et seq. Cfr. Tanner, Societas Jesu apostolorum imitatrix, part. I, pag. 839 et seqq.] , Hieronymus Lopez) et mediante captivitate correxit se, et hodie perseverat optime in Societate. Alius erat tanta infirmitate gravatus, ut timeretur quod esset projiciendus in mare, et toto tempore quo stetit in captivitate, quod fuit per annum paulo minus, gavisus fuit tanta sanitate, sicut et omnes alii; et postquam fuit ad libertatem restitutus, iterum incidit in eamdem infirmitatem, qua illico obiit. Et Frater Alphonsus vidit illos in civitate de Algier, et omnes erant sanissimi; et Dominus ei dicebat, quod omnes a dicta civitate recederent sine periculo. Timebatur enim de aliqua contrarietate, eo quod navim ascenderant statim atque fuerant a Societate admissi, et antequam facerent solita exercitia, neque fuissent instructi in rebus virtutis. Utilitas autem quam causarunt in civitate de Algier Patres qui ibant cum dictis novitiis, non fuit modica; et videbatur quod Dominus illos misisset ad illam civitatem expresse et præcise pro salute aliquarum animarum, et propter alias utilitates spirituales, quas omitto; et in effectu omnes exierunt sani et salvi, et absque eo quod defuissent in Dei servitio, sicut ei promiserat Dominus [Summarium, pag. 63.] .
g Quod hi octo (nam duo reliqui postea liberati sunt) ad insulam Majoricam, quo appellere minime cogitarant, repulsi sunt, id collegii Patres B. Alphonso acceptum retulerunt [Colin, fol. 95.] .
h In Ratione conscientiæ vocatur juvenis ille tentatus Frater Raymundus Anglada. Propterea dæmon illum valde impediebat, quia dictus Frater in Religione, mediante Dei gratia, salvaret se et, mediante perseverantia in Religione, consequeretur a Deo, per medium illius orationum, salutem ejus parentum [Summarium, pag. 205; cfr. pag. 69.] .
CAPUT TERTIUM.
De quibusdam ab Alphonso prædictis, et præter morem humanum cognitis.
[Prænuntiat B. Alphonsus secundam fortunam alicujus magistratus,] Franciscus Pacecus, cancellariæ regiæ apud Majoricenses cognitor, artibus æmulorum loco et officio motus, famæ reique proxima jactura graviter angebatur. Erat contra illum ab rege lata sententia. Redire in aulam ad innocentiam probandam, sumptuosum, periculi plenum et inane ob potentiam adversariorum et discrimina itinerum; manere, probrosum et fortunis exitiabile. Quæ cum Alphonso, ut consueverat, familiariter enarrasset, opemque a Deo per illum quæsisset, postridie rediens jussus ab eo est audenter ire, nihilque ambigere: processurum enim tum facile, tum feliciter negotium, eoque ex sententia confecto, brevi Majoricam reversurum; fideret tantum Deo; se vero interea illius in precibus futurum memorem. His perinde ut angeli monitis coactus magis quam persuasus, abit. Contra spem omnem, contraque uxoris voluntatem, ea ipsa nocte Madritum solvit. Paucis horis Valentiam appellens, didicit æmulum sibi præ cunctis metuendum gratia excidisse. In aulam ut venit, tam plana statim expeditaque omnia est expertus, tam propitias aures et animos ministrorum, ut re paucis confecta, restitutus in gradum et famam, spebusque plenus majoribus, Valentiæ brevi adfuerit. Illic jam navi creditas sarcinas tacita vi quadam futurique inscius recepit, et discessum paulisper distulit. Ea vero navi cum vectoribus omnibus mari hausta, ipse non multo post commoda navigatione Majoricæ comparens, Alphonso prædicando expleri nequibat, et iis recensendis quæ sibi ab ipso longe prædicta evenissent a.
[117] [ejusque in lite sententiam,] Idem postea cum esset adversus collegium gravissima in causa sententiam laturus b, eam rector causam jussit Alphonsum precando sustentare, et quod jus posceret a Deo petere. Refert Alphonsus post consultum Deum, si judex amplius de rei æquitate doceretur, secundum nos pronuntiaturum. Sed erat ea ipsa die ac prope hora ferendum judicium, et jam serius videbatur novas judici velle cognitiones ingerere, conceptas eximere. Urgente nihilominus Alphonso, itur; explicatur accuratius causa facili aditu et auditu, mutat Franciscus consilium, rebusque clarius inspectis, collegio litem adjudicat; nempe illam Alphonsus cum in Virginis manus tradidisset, ex ea resciverat, certioribus argumentis si Franciscus instrueretur diligenter, tali exitu concludendam.
[118] [imminentem reditum duorum clericorum,] Leonoram Armadasiam c, nobilem matronam, miserabilis conficiebat luctus ex filii morte, quem Roma reducem, ac præcipua auctum Majoricensis Ecclesiæ dignitate, in conspectu patriæ naufragium merserat, et Hispanos cum eo quinquaginta, beneficiis item ecclesiasticis Romæ a pontifice affectos. Misertus matronæ afflictissimæ Alphonsus, consolationem a matre Virgine imploravit; et sub hæc adiens rectorem, adfuturum brevi Leonoræ mæroris solatium prædixit: cognatos scilicet quos Romæ habebat, canonicum alterum, alterum æditui munere (quod Majoricæ præcipuum ducitur) ornatum, paulo post esse redituros, uti reipsa rediere.
[119] [cujusdam ægroti varia fata,] Unum e nostris periculose decumbentem denique adegit ut de mutando cœlo daret litteras ad provincialem, a quo statim esset in continentem accersendus, recepturusque illic sanitatem; ac monitum voluit aliquibus in Societate exagitandum molestiis, quæ essent non longo post tempore finem commodum habituræ. Scripsit is ad provincialem, accersitus est, valetudinem resumpsit; sed errantibus nonnullorum delationibus dimissus, quinquennium extra Societatem egit, ac prodente se demum veritate, ad illam rediit, religioseque in ea vixit.
[120] [prosperum iter viatorum plurium,] Michael Hieronymus, Majoricæ honestus ac probus, Valentiam solverat. Soror, occulto quodam nulla ex causa præsagio, in Mauros credidit incurrisse. At solitudinis * impotenti narrantique hos metus, Alphonsus: “Bono animo esto, inquit; nam etsi navis periclitata est, impugnataque a Mauris acriter, nunc Valentiam tenet incolumis.” Quod, uti exponebat, fuisse, postea est rescitum. Petrum Justium provincialem d, lustrato Majoricæ collegio, certo rebantur nostri Turcarum in manus devenisse, quod brevi quam discesserat spatio visi essent triremi liburnicam trahentes. Hinc vero in summa omnium consternatione hilarem Alphonsum compellans rector: “Quid hoc rei est, mi Frater, tam sævum provincialis casum te solum non sentire?” “Imo, retulit Alphonsus, nihil secus ei est quam vellemus. Barcinonem jam salvus et valens cum sociis pervenit, et quidem prospera navigatione et clavum regente Dei matre.” Quod redditæ postmodum literæ comprobarunt. Expectabatur Majoricæ novus rector Michael Julianus, vir egregiæ pietatis, et negabatur, Alphonso audiente, posse, nisi ventus mutaret, appellere. At is quamprimum respondit adfuturum; pergentique fieri non posse, bis terque futurum confirmavit; et vero adfuit die insequenti, tempestate fœda mirabiliter defunctus.
[121] [et captivi liberationem.] Narrabat Alphonso illius observantissima et honesta matrona de viri carcere, de causa infami et damnosa, de inopia præsidii atque consilii. Cui senex optimus ploranti, tantisper se colligens: “Ne metue, inquit: brevi fluctus hic detumescet, et tibi ex voto tranquillitas redibit.” Itaque intra paucos dies virum e carcere liberum fama reque integra recepit.
[122] [Beneficia a Deo impetrat et prædicit.] Sineum, Majoricæ pagum, cruentis flagrantem discordiis, duo ex nostris illuc missi commendandum Alphonso scripserunt, quod industria humana dissidentium iræ medicabiles non essent. Orat Alphonsus mandato rectoris, discitque a Virgine, cui supplicabat, conciliata jam inter se partium studia, stabilitam pacem, illo ipso temporis articulo certum illinc hominem destinari, qui rem ut successerat, nuntiaret. Hæc Alphonsus rectori. Hominis adventus paulo post comprobavit. Eumdem alias, dum forte domi inambulat, perculit cæca vox hortantis, Deum precaretur pro Joanne Aguira amicissimo suo, magno in discrimine laborante. Humi ergo procumbens, multa rogavit, obtulit, fecit, ac demum cœlitus de remedio quod impetraverat, didicit. Quæ post unum mensem cum provinciali in explicanda conscientia aperiret, ex eo vicissim distinctius comperit Joanni periculum desperandæ salutis et incurrendæ insaniæ fuisse, ex scrupulosissimo ortum ingenio e.
[123] [Alia plura divinitus novit,] Huc pertinet de nube horrida, grandine ac stragibus fœta, quæ die quadam in collegii vineam sic totum excussit furorem, ut ob hoc solum conflata videretur. Intra illam Alphonsus legionem dæmonum cernebat insultantium sibi, quod Deo sinente ulturi essent in vinea diffidentiam rectoris, in magna annonæ caritate de alendis suis nimium anxii, etsi alioqui esset virtus illius non obvia. Usque adeo divinæ interest bonitatis, ut ipsi fidenter nos esse curæ, et de illa in bonitate sentiamus! Hæc Joanni Torresio, nostrorum Majoricæ in spiritualibus ductori, Alphonsus indicavit. Narrabat sacerdos e Societate dictum sibi etiam tum septenni ab Alphonso, futurum ut avunculo jam seni in Societate succederet. Fluxerant octo anni cum eum juveni Deus instinctum adspiravit. Cui collegium ingresso, ut quod solus apud se premebat animo, communicaret cum rectore, Alphonsus quasi animum legens: “Quanto, inquit, consultius fratribus fecisti, Christum statuens sequi crucifixum;” aliisque paulo pluribus currentem incitavit, addens fore ut ipsi cuncta, Deo juvante, prospere cederent. Fassus est juvenis quod nulli proditum stupebat ab illo sciri potuisse, et ad hoc preces illius expetiit. Ferebat clericus Alphonso salutem ab ejus simillimo et familiarissimo, Vincentio Masio Cartusiano. Antevertens Alphonsus: “Quid jubet, inquit, noster Vincentius?” Miratus clericus: “Tibi vero quis, inquit, nuntiavit me Vincentium vidisse, et salutem ab eo ferre?” Ad quæ subridens ille, ut in talibus solebat, alio sermonem deflexit f. Prætermitto quæ illi varia sub imagine monstrata, possunt quoque varie explicari, ut de lucta in somnis cum dæmone acri et diuturna, priusquam Societati se dedisset, dulcique ac stabili post luctam victoria, floribus, candore stragulæ, aliisque significando vitæ ipsius progressui accommodatis emblematis; de immanissima bellua in Granatensi regno temploque Virginis g altare sanctum, præsepii usu, profanante, illi similiter ostensa dormienti, cum pridie pro Ecclesia Hispaniæ Deo enixe supplicasset.
[124] [immo futuram suam gloriam.] Absolvo quæ spectant ad hoc argumentum, insigni viso quod illi jam seni, probato, explorato, et in agnoscendis vocibus divinis apprime gnaro anno ante mortem Deus exhibuit. Nam in cubiculo precanti Majoricam insulam partesque ipsius, ac loca singula quæ cerni utcumque * intra multos menses otiosisque oculis potuissent, coram explicuit; ac: “Vide, inquit, hunc terræ ambitum diligenter: theatrum hoc tuarum post mortem laudum est. Celebraberis orbe toto, votisque innumerabilium hominum in auxilium posceris; quod iis in tui gratiam frequenti miraculo sum daturus.” Ad quæ Alphonsus, tamquam magni reus flagitii, rubore suffusus: “Mihi vero hæc, Domine, tam vili, tam nihili, tam alte in nihilum defosso, mihi hanc famam, hos honores? Qui præter miseriam et culpam ex me nihil habeo: tua sunt cætera, si quæ sunt; tibi gloria omnis, et perfectum in cunctis quæ innuere dignaberis, sanctissimæ voluntati tuæ obsequium.” Porro hujus tantæ promissionis fidem quanta magnificentia implerit præpotens et optimus Dominus, proximum caput ex parte narrabit h.
ANNOTATA.
a Eventum hunc plures narrarunt testes [Summarium, pag. 67, 70 et seq.] . Quorum unus, Petrus de Mendreta, regii concilii doctor, adjecit: In memoriam istius eventi … don Franciscus fecit depingere effigiem dicti Fratris Alphonsi, eamque habebat in capite ejus lecti; ac … aliquibus vicibus loquebatur de eo effundendo lacrymas [Ibid., pag. 75.] . Franciscus Pacheco postea Sardiniæ præfectus fuit [Colin, fol. 89. Elenchus, pag. 175.] .
b Patres Marimon [Lib. VII, cap. XXVIII et seqq.] et Colin [Lib. I, cap. XXIV.] sancti amici sui vaticinia diligenter scripto mandarunt, iisque suffragantur testes quamplurimi.
c Alibi nomen ei datur Leonoræ Armadans y Berard, nepotibus vero Alvaro Berardo et Joanni Lloscos [Ibid., fol 90. Summarium, pag. 63 et 269. Marimon, pag. 884.] . Munus illud æditui, ait Colin, præcipuum est in Ecclesia Majoricensi secundum dignitatem episcopalem.
d Casum refert antiquus historicus ad annum 1598 [Colin, Vida del ven. Alonso, fol. 93.] .
e Joannem Aguirre, qui tum Gandiæ versabatur, hoc ipso tempore divinum sensisse auxilium, quo ab amico fuerat Deo commendatus, postea ex Hieronymo Roca, provinciali Aragoniæ, rescitum est [Colin, fol. 92. Summ., pag. 263.] . B. Alphonsus, obedientia coactus, narrat quomodo ab aliis etiam periculis Joannem eripuerit: quem scilicet divinitus noverat a Turcis comprehensum iri, si navem, ut cogitabat, conscenderet. Sed illum Virgini Mariæ in specie commendavit, et factum est ut Patris profectio differretur. Navis autem, quod præviderat, capta fuit [Summ., pag. 63 et 177. Colin, fol. 91 et seq.] .
f Cfr. testimonium Fratris Bartholomæi Roca in processu Majoricensi [Summ., pag. 66.]
g De bellua Granatensi hæc prodidit B. Alphonsus: Anno 1568, ni fallor, dum quadam nocte hæc persona somniaret, vidit in somno quod in terminis Granatensibus, ubi habitabant Mauritani noviter ad fidem conversi (hæc enim persona jam steterat Granatæ), vigebant magnæ controversiæ et tumultus invicem, quasi interficerent se aut quærerent ad se interficiendum. Inde fuit portatus ad unam ecclesiam, et intrando in ipsam, vidit duas magnas bestias, quarum capita erant super quodam altari, quasi manducarent in præsepio, et quasi altare serviret illis de præsepio. Et respiciendo retabulum, vidit hæc persona in eo quandam imaginem beatæ Mariæ Virginis, ad modum statuæ, magnam et pulcherrimam ac devotam. Et quando hæc persona vidit similem casum, et quod ecclesia facta fuerat stabulum, respiciendo Dominam suam hoc modo contemptam, sensit magnum dolorem et tormentum, et si bene recordor, flevit amare. Post modicum tempus audivit qualiter Mauritani Granatenses rebellaverant se; in qua rebellione evenerunt multæ neces [Summ., pag. 263.] .
h Eadem enodatius exponunt antiquissimi Vitæ scriptores, PP. Marimon [Lib. VII, cap. LIV.] et Colin [Lib. I, cap. XXIX.] . Qui etiam, præter ea quæ scripto mandavit P. Janin, aliquot vaticinia e schedulis beati viri excerpserunt [Cfr. Summarium, pag. 258. Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 187 et seqq.] .
* forte sollicitudinis
* cumque in edit.
CAPUT QUARTUM.
De iis quæ Deus exterius per Alphonsum mirabiliter patravit.
[B. Alphonsus opem fert clientibus in discrimine libertatis,] Redibat in patriam ex Catalaunia Bartholomæus Colladus Majoricensis, juris doctor; et ab Turcica navi grandi, armata, numerosa, tam prope deprehensus, ut jam loquentes audiret Turcas, cum paucis qui aderant sociis genu flectit, sanctos invocat, interque illos agentem adhuc in vivis Alphonsum, ejusque merita Deo repræsentat. Unde spe magna auctus, videt densam nubem repente consurgere: quæ ita navigium obduxit, ut Turcas tectum tutumque præteriens, Majoricam salvum evaserit.
[126] [in lapsu] Hieronymam Sugneriam currus a tergo imminentis subitus terror humi dejecerat. Cadens Alphonsum, cujus ab sepulchro veniebat, compellans: “Adesto, ait. Non potest hic casus mihi esse lethalis, cum me hodie tibi crediderim;” et adfuit plane, suique aspectu animavit. Curru ergo supra illam acto, cum putaretur obtrita et mortua, omni ex parte valens sublata est, affirmansque se ab Alphonso servatam, in cujus sacello tribus ea die interfuisset sacris. Notatur hoc anno centesimo vigesimo supra sesquimillesimum accidisse, januarii vigesimo primo.
[127] [gravi,] Mense vero decembri superioris anni, die decima tertia, Baltasarem Puigdorfilium ex loco edito ruentem, mater cum aliud nequiret, Alphonso commendavit; et qui præceps ruebat, non caput, ut lapsus ferebat ratio, sed capite sursum revoluto aliam partem corporis allisit, et quidem ita innoxie ut accurrens mater incolumem tulerit.
[128] [post acceptum letiferum vulnus,] Joannem Verietum b Majoricæ nobilem fugitivus, quem requirebat, servus sclopo petierat, et vulnus brachio acceptum lethale medici affirmabant. Ægrotus Alphonsum rogat ad se mitti, sperans sibi ab eo conciliandam sanitatem, moxque gestiens advenisse, instat manu in crucem ducta uti vulnus consignet, renuentisque vehementer arreptam manum ipse vulneri admovet. Hinc dolor minui, moveri jam brachium, fiducia augeri, admotaque iterum eadem manu sanitas redire. Quam discedens Alphonsus brevi perficiendam Joanni vere confirmavit.
[129] [in partu difficili.] Parturienti magnos inter dolores majusque periculum aderat chirurgus, qui secta mox ut expirasset matre, tingendum infantem eximeret. Aderat Alphonsus cum nostro sacerdote, ac sævos miseræ cruciatus fœtusque discrimen dolore non dispari charitas sentiebat. Domum redux, cubiculo se abdit, preces pro utroque concipit inflammatas. Mulier interea tam facili partu liberatur, ut quarto post die præteriens Alphonsus penso cum aliis feminis viderit occupatam. Mirabilius tamen quod sequitur c.
[130] [Invocato beato viro liberantur puer moribundus,] Jacebat Petrus Morantius ex variolis quæ certam mortem eo anno ferebant, et, jam septimum diem clausis oculis et insomnis, conclamabatur a medicis. Petit pueri mater ab collegii rectore, consolandi gratia visente, aliquid de rebus quæ Alphonso in usu fuissent, et extorquet tandem ea ratione, quod filii vitam in eo verti persuasum haberet. Missum ergo pileolum lineum accurrens capiti inserit, aiens se illi salutem ferre. Mirum dictu puer eodem momento se attollit, et: “Alphonse Frater, Alphonse Frater” bis inclamans, vestes poscit, valere se asserit, et plane jam tum stupentibus medicis valuit.
[131] [mulier prægnans,] Margaritam Puigcerveram, ex transverso decem jam dies fœtu a medicis destitutam, sperarunt domestici Alphonsi reliquiis juvandam. Vocatus itaque ex collegio Pater, vix eas illi applicuerat, cum ejecto fœtu ante triduum mortuo, paulatim mater consanuit.
[132] [puella recens nata,] Catharinæ Ferreriæ filiam recens natam, ortus in lingua morbus sextum jam diem lacte prohibebat, et remedium medici non videbant. Nuncupato igitur a matre voto Alphonsi sepulchrum per novendinum adeundi, lacti et somno infans restituta, deinceps valuit d.
[133] [mulier partum edere non valens,] Jacinthi Aulexii nobilis periclitanti cum fœtu conjugi amicus sacerdos ex indusio Alphonsi segmentum imponens, uti spem fecerat, eam liberavit; et mater omnino servata est, et partui tantum vitæ fuit quoad sacro fonte lustraretur.
[134] [mulier surda,] Catharinam Comesiam, ex morbo surdam, angebat præ cæteris quod audire non posset concionatores. Eo in mærore ad venerabilis Alphonsi sepulchrum procidens, et ad Virginis matris vicinam tabulam conversa: “Cœli, ait, et terrarum regina, quæ tuo clienti tot valetudinem hominum donasti, meam quoque obsecro illi dones, et hac me liberes surditate. Ego beneficii tanti memor novem diebus ipsius sepulchrum pie venerabor.” Sub hæc domum reportat sese, de impetrata non ambigens gratia, et domesticorum jam læta vocibus animadvertit se esse persanatam.
[135] [Antonina Blanquera, profluvio sanguinis correpta,] Antoninæ Blanqueziæ e, fluxu sanguinis exhaustæ, medici extrema indixerant, jusserantque acciri sacramenta quibus ad mortem pararetur. Adest vocatus Antonius Torresius, audire solitus confitentem, sed boni angeli suasu ex indusio Alphonsi secum ferens, certa confidentia adfuturæ ab illo sanitatis; quod item certo confidere familiares ægrotæ jussit. Audivit ut potuit confitentem, et reliquias Alphonsi cum inseruisset in ejus manum, tam jucunda statim animi et corporis lætitia perfudit, ut eam vix caperet: stetit sanguis, stetere paroxysmi: “Jesu, inquit, sum sana.” Quod cum delirio attribueretur: “Imo, ait, et sapio et valeo, si umquam antea.” Confessa est, dieque proxime insequenti sacris nostro in templo refecta mysteriis, venerabili grata supplicavit. Nocte vero post, illum Fratrem * vidit in somnis cum augustissima Dei matre, ex quo immensam cepit animo voluptatem.
[136] [Anna Compagn brachio capta,] Anna Campania, Bartholomæi filia, octavum jam mensem lævo brachio torquebatur, et remedia omnia nihil aut remedii aut levaminis tulerant, quum *, illud ex Alphonsi sepulchro petitura pannum ei injecit, quo post orationem sat longam recepto, domum redux, brachium involvit. Unde illico ejus motus, et depulsio cruciatus, et sensim nullo præterea medicamento salus f.
[137] [infantula moribunda,] Michaelis Trobadii filiolæ in pago morienti Alphonsi pileolus a Catharina Fiolia, optimi senis observantissima, commodatus, repentinam peperit sanitatem g.
[138] [juvenis strumosus,] Nostris e scholis adolescens Alphonso ob virtutem charus, collo erat ab strumis pessime affecto. Cui medicinam in Gallia sperans, bis vento adverso Majoricam est rejectus, auctoque jactatione illa morbo, consolationis gratia Alphonsum convenit; qui mærore juvenis permotus, crucem super collo manu formans, eum in perpetuum sanavit, et ab se imposito frustra silentio dimisit.
[139] [nobilis inops pecuniæ,] Nobilis quidam sed inops rei atque consilii, suam Alphonso narrabat egestatem familiæque augustias, haud tam opis quærendæ gratia quam levandi doloris. Monuit senex Deo confideret, sibi rem cordi apud Deum fore. Ita vero fuit, ut exinde redire in melius cœperit, et modis quidem plane inopinatis, litem etiam paulo post vicerit, unde non ita incommode deinceps pro sua dignitate familiam aleret.
[140] [Michael Julian, morbo tentatus,] Michael Julianus, Majoricæ collegium regens, morbo acerrime vexabatur. Is jam decrepitum Alphonsum, dum a valetudinarii custode ad sacrum duceretur, jussit obiter ad se in cubiculum induci, rogavitque ab Dei matre per illibatum ipsius Conceptum sibi valetudinem obsecraret. Promisit Alphonsus, et noctem consequentem precando insumpsit. Cui Virgo: “Curam, ait, illius suscipio pro quo rogas, et valetudini redditur.” Postridie Michael sanus et valens beneficium celebravit h.
[141] Hieronymam Berardiam, nobilem feminam, ex colluvie humorum molestissimi dolores annum integrum exercebant, [nobilis femina ægrotans] tentatis incassum remediis. Strophiolum Alphonsi reliquiis admotum pie cruciatui applicans, ter Pater et Ave recitavit; necdum absolverat, cum, toto subitus prorumpens corpore, ingens sudor eam omnino plane dolore absolvit. Quod posse medici nisi miraculo fieri negarunt i.
[142] [ejusque nepos,] Idem strophiolum, ejus ex fratre bienni puero impositum, sanitatem ex febri reddidit, ex qua fere animam agebat. Nam apertis confestim oculis, cibum quem multos dies nullum admiserat, poposcit, nec febri præterea est tentatus.
[143] [mulier stomacho laborans,] Petronillam Torresiam semestris labor ægroti stomachi detinebat. Huic, expressum a confessario multa importunitate, lineum Alphonsi pileolum cum apposuisset, e vestigio est fugatus. Biennio post, dolore * capitis ac febri extra se positam idem pileolus, ab hera impositus, somno, valetudini, sibique restituit.
[144] [alia mulier febricitans,] Annam Figueroliam maligna febris dire capite cruciabat, cum assiduo insomnio cibique fastidio. Post varia pharmaca sectamque bis venam, monetur a sorore de vocando in auxilium Alphonso, cujus ipsi aliquot beneficia narravit. Tum vero mulier suam negligentiam accusans, annorum sex filium k in templum misit, qui ad tumulum Alphonsi rosarium Virgini recitaret. It, redit, tradit matri rosarium tumuli contactu medicatum. Quod ipsa pie capiti apponens indormiscit, ac doloris expers evigilat, pergensque ab Alphonso flagitare cœptum sibi beneficium cumularet, adesse illum cernit, ea lucis affluentia ut videretur puram diem nocturnis tenebris intulisse. Instat petere ut velit parvulorum liberorum aliqua tangi miseratione. Cui Alphonsus benigne annuens, ex oculis abiit; ipsa perinde se valere sensit ut si numquam antea ægrotasset.
[145] [puer duodennis profluvio sanguinis] Paulus Vidalius duodennis, rupti ex naso copia sanguinis exhauriebatur viribus, ac prope vita. Huic Leonora Valentia, nobilis femina, cum parum medici proficerent, ex indusio Alphonsi frustulum indidit: quo inhibitus sanguis, et hinc ea puero fiducia, ut, stillante post aliquot dies paucis guttis naso, ejusdem manum implorarit, tam propitio successu, ut ea numquam in posterum eruptione laborarit.
[146] [et febri correptus,] Eamdem sensit ab indusii frustulo maligna in febri medicinam; hac enim illi statim somnus, post conciliata valetudo.
[147] [mulier abscessu laborans,] Antonina Colomera anthracem quemdam et abscessus fœdos biennium passa, nullis pharmacis juvabatur. Quare voto colendi diebus aliquot sepulchrum Alphonsi nuncupato, sanari occœpit, ac dum voto paulatim satisfacit, ita sensim plane convaluit.
[148] [alia post haustam bibendo hirudinem,] Isabellam Puigcerveram, ex hausta bibendo hirudine, tam atroces tam diu rodebant dementabantque cruciatus, ut a sacerdote jam jam moritura rite expiaretur. Hic mater ejulans: “O sancte, inquit, ac beate Frater, cur tanto in luctu me deseris, cur toties vocatus non audis? Spondeo me sextas ferias pane solo et aqua traducturam, si fiam voti compos.” Sub hæc hirudinem Isabella ore ejiciens, lectoque proripiens sese, domesticum ministerium valens repetiit.
[149] [infans triennis,] Gabriel Vasquerus, Bernardi filius triennis, ægrotans variis remediis in pejus abibat. Ergo mater Joanna Catalana, sublatis in cœlum oculis: “Tibi hæc, Alphonse Frater sancte, debetur gloria; hactenus medicis confisa, nunc in te spes omnes colloco, novendialem cultum tuo sepulchro exhibebo, tibi illic rem sacram curabo, et votivam tabulam dedicabo beneficii anathema.” Nondum ore votum peregerat, et voto fruebatur. Dum enim ita precaretur, puer sanus omnino effectus est, matrique arridens, quod lingua non poterat, significabat vultu; et auxit rei novitatem quod percunctanti matri quis eum sanasset, balbutiens respondit: “Frater Alphonsus Rodriguez sanitatem mihi restituit.”
[150] [et mulieres in partu.] Senem l decrepitum et lecto pæne perpetuo affixum visebat sæpius Pater Michael Malesius, ipsius affinis, et quod esset collegio vicinus, Alphonso ut plurimum socio utebatur; cujus apud piam familiam æstimatio virtutis ac veneratio effecit, ne quis præterea auderet sede illa uti in qua consueverat residere, quamdiu sacerdos cum ægroto agebat. Sed incidit ut domi mulier partus olim experta difficiles ac periculosos, hanc sibi fore felicem speraret. Paritura igitur in ea consedit, fœtumque repente facilem enixa, causam dedit ut cum ipsa sede rei fama totam inde urbem pervaderet, secundissimo multorum partuum successu. Certe uni jam septem filii inter acerbissimos pariendi dolores interierant, quæ illa in sede salvum derepente salva ipsa et valens edidit.
[151] [Vestes beati viri jucunde fragrant.] Multa fortassis videbor dicere, cum mirabilitas multitudine minuatur; multa tamen omitto, et uno dumtaxat hoc caput breviter concludo. Collegii pannos proba et pia mulier cum duabus filiis abluebat. Intentas operi afflavit ex pannis inusitata odoris fragrantia. Cujus ortum dum curiosius pannis seorsum singulis explorans, ex uno tantum indusio et pileolo lineo animadvertunt exspirare, quæ ab aliis seposita deinde comperiunt Alphonsi fuisse; et ex eo tempore illius pannos ex odore, toto quo superstes fuit triennio, distinxerunt.
ANNOTATA.
a Ex mirandis operibus quæ vivente servo Dei, aut post ejus mortem contigerunt, plura jam ante narravit Janinus [Lib. I, cap. IX, lib. II, cap. XIII.] . Tum ea, tum quæ hoc capite recensentur, singillatim exponunt idonei et graves scriptores, Marimon [Lib. VIII, cap. XIX et seqq.] et Colin [Lib. I, cap. VI et XXV.] , diu cum beato viro versati. Insuper in processibus jam anno 1618 fieri cœptis, innumeri fere testes, et quidem multi oculati, prodigia non pauca jurejurando confirmarunt. Quorum testimonia, in Actis processuum descripta aut indicata, inspiciat qui miracula enodatius explicata aut probationibus communita legere velit. Quum vero plurima ab auctore nostro fuerint plane omissa, præsenti Vitæ appendicem subjungemus de miraculis B. Alphonsi.
b Vocatur a Francisco Colin [Vida del ven. Alonso, fol. 98.] Joannes Vivot. Mater dicebatur Anna Moranta et Dureta [Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 201.] .
c Ut moderatoribus obtemperaret, factum scripto mandavit ipse B. Alphonsus [Summarium, pag. 163.] .
d Catharina Ferrar, ut legimus in Processu beatificationis [Ibid., pag. 148.] , filiolam peperit cum lingua parti inferiori ita affixa, ut nequaquam lac sugere posset. Sed cum votum emiserit venerabili servo Dei, illico infantula linguæ impedimento soluta fuit; idque non solum parentes, sed alii etiam testes de visu retulerunt.
e In Actis causæ B. Alphonsi hæc narrantur: Antonina Blanquera, (sic enim nomen efferendum est) annum agens quadragesimum nonum, de mense novembri anni 1617 tali tantoque sanguinis profluvio correpta est, ut plures vivi sanguinis libras in dies singulos indesinenter emitteret… Certissima erant proximæ mortis indicia: in quo proinde rerum statu muniri quantocius jussa est a medico extremis Ecclesiæ sacramentis. Accitus est itaque die 12 novembris ejus confessarius, qui … venerabilis Dei famuli reliquiam inter digitos apposuit eamque ad fiducialem ejus invocationem est adhortatus… Quæ proxime e vita cessura videbatur, statim se sanam recepit [Informatio super dubio an et de quibus miraculis constet, pag. 2. Cfr. Summarium super dubio de miraculis, pag. 81 et seqq.] . Hanc curationem, quam plurimi testes idonei et gravissimi confirmarunt, insigni miraculo adscribendam asseveramus, inquit Joannes Hieronymus Lapi, in dissertatione physico-medica super miraculo primo [Dissert. super mirac. instantaneæ et perfectæ sanationis Ant. Blanqueræ ab enormi uteri hæmorrhagia, gravissimis stipata symptomatibus cum ocyssima virium restitutione, pag. 19.] . Demum re consulta penitusque explorata [Cfr. Animadversiones super dubio de miraculis, et Resp. ad animadv., Romæ 1767.] , probatum fuit miraculum pro servi Dei beatificatione [Cfr. Comm. præv., num. 44, pag. 595. Cfr. Colin, fol. 127.] . Factum a pluribus fuit literis custoditum, sed non semper accurate; ut in relatione ms. regiæ bibliothecæ Bruxellensis [Cod. ms. 8927, fol. 14.] perperam dicitur eventum contigisse post biduum ab Alphonsi morte, et in alio ejusdem bibliothecæ codice [Cod. ms. 18885.] biennio post mortem.
f Juvat historiam, accuratius narratam, describere ex Actis beatificationis, quum tota res ibi fuerit diligentissime perpensa: Cum in summa hyeme, de mense februarii, hæc virgo Joanna Compagn in conficiendo pane præter solitum adlaborasset, atque ita ut erat sudore madida, inter frigidos tandem lecti pannos improvide se conjecisset, talem tantamque de nocte totius sinistri brachii refrigerationem contraxit, ut de sequenti mane illud prorsus inutile ac mortuum, … atque adeo penitus paralyticum fuerit experta. Cui quidem gravissimo ac pertinaci morbo depellendo, licet plura subinde remedia a peritis et expertis personis fuerint adhibita, … post inutile solidorum octo mensium inexperimentum, ab iisdem peritis personis fuit morbus pro deplorato, et patiens virgo derelicta pro incurabili. Ad supernam itaque Omnipotentis opem per interposita venerabilis Alphonsi merita confugiens devota virgo, novendiales preces ad ejus tumulum cum fiducia suscepit, ac ultimo triduo quoddam etiam pannum attulit, ut super eodem tumulo devotionis gratia detineretur. Quo demum panno ultima novendialium precum die secum domum relato, dum illo circumvolvi sibi brachium curat ab amita, in eodem instanti facta est super eam ibi manus Domini, nam demortuum brachium illico sanum extulit supra caput; et ab illo momento temporis eodem brachio ad omnes corporis functiones ita libere in posterum usa est, ac si numquam tali ac tam gravi morbo laborasset [Informatio super dubio de miraculis, pag. 21. Summarium super dubio de miraculis, dicta testium, pag. 45 et seqq.] . Quam perfectam et instantaneam sanationem, ait Joannes Lapi, miraculo tribuendam confirmamus [Dissertatio super miraculo quarto, pag. 52.] . Disseruit idem vir peritus de instantanea et perfecta sanatione Antonii Marti, filii Franciscæ Sauræ, ab ingeniti hypochymatis specie visus organum præpediente, cum adepta oculorum integritate [Dissert. super mirac. secundo. Cfr. Janinus, lib. I, cap. IX.] , quæ contigit dum exsequiæ B. Alphonsi celebrabantur, eamque miraculo adscribendam censet. Assentitur J. B. Balduinus, philosophiæ et medicinæ doctor [Dissertatio super miraculo secundo. Cfr. Summ. super dubio de miraculis, pag. 25 et seqq.] .
g Erat Catharina monialis professa conventus S. Bartholomæi de Inca [Colin, fol. 100.] .
h In processu Majoricensi auctoritate apostolica fabricato Michael Sentendreu medicus hoc dedit testimonium: Cum ego Patrem Julian visitarem anno 1617 in mense maii, gravatum dolore articulari universali in toto corpore cum intensissima febri, cum non prodessent ei remedia ordinaria facta juxta artem medicinæ; inveni die sequenti de mane … cum extraordinaria valetudine, et cum hoc evenisset modo quo ego vidi, reputo miraculosum [Summarium super dubio de virtutibus, pag. 25.] . Suffragatur alter medicus, Vincentius Armengol, cum testibus oculatis non paucis [Cfr. ibid., pag. 24 et seqq. Colin, fol. 65.] .
i Hieronyma Verard, ut scripsit P. Colin, e morbo recreata fuit anno 1618 [Ibid., fol. 132.] .
k Immo filius ille, Joannes, annum agebat decimum [Ibid., fol. 128. Cfr. Marimon, pag. 1078.] , aut, si relationem flandricam ms. sæculi XVII [Regiæ bibl. Bruxell. cod. ms. 18885.] sequimur, annum septimum.
l Hunc eventum et eum qui proxime sequitur, testimonio suo firmat antiquus Vitæ scriptor [Colin, fol. 97 et seq.] . Ex eo discimus senis illius filio nomen fuisse Matthæo Mas.
* Fratri in edit.
* quam in edit.
* dolor in edit.
CAPUT QUINTUM.
De iis quæ Deus interius atque in animis per Alphonsum mirabiliter patravit.
[B. Alphonso precante, liberantur plures tentationibus,] Sunt hæc apud cordatos rerum judices magnarum tanto corporeis majora, quanto ad vitam spectant meliorem. In iis primum sit de quadam tentatione permolesta miserabiliter jactato. Ejus enim tristitia permotus Alphonsus, Deum supplex orat eam in se transferri, et intelligit fore ut ejus loco defungeretur molestia nihilo mitiore. Itaque dolore stomachi multos dies acutissimo est divulsus, sed eo penitus liberato, cui a Deo quietem postularat. Vocatus ad ægrotum sacerdos e nostris, tam emoti de sua salute judicii reperit, ut agi a dæmone crederetur a. Secedens in angulum sacerdotis socius Alphonsus, infelici lucem ac pœnitentiam a Deo cum lacrymis petiit: unde in alterum mutatus, totumque se Patri committens, confessione sacra animum purgavit.
[153] [item pagus quidam discordiis,] Pagum in Majorica divitem mutuæ factiones et homicidia * perdebant, neque apud illos magistratuum timor vel auctoritas valebat, cum montis prærupto se rei tutarentur, ministris regiis et apparitoribus invio. Quod unum prorex credidit restare, duobus e nostris eam provinciam mandavit, ut verbi divini imperio gentis ferociam domarent *. Sed hi, difficultatum gnari quas eluctari eatenus nemo potuerat, Alphonsi magnæ apud Deum et Virginem gratiæ committi negotium, a rectore facile exorarunt. Incumbit serio in preces Alphonsus, calamitatem illarum animarum Domino exponit, patronam adhibet vincendæ causæ Dei matrem: cum ecce, profectis interim ad gentem convulsam et dilaceratam duobus Patribus, jam nihil ferum, nihil inflexum atque indocile, imo privatum nihil occurrere: mansueta, prona, morigera omnia, et communi bono, concordiæ publicæ, privatis cujusque sepositis rationibus, obsequentia b. Quarum arbitri Patres adeoque judices, dispensatores et domini cum summa potestate communi consensu eliguntur: utque in futurum dissidii veteris præciderentur omnes fibræ, juvenes duos, inter rupium saxa lictorum indaginem fugitantes, accersitum it bonus senex, utriusque parens. Cui post lustrata irrito errore montium abdita, occurrens puer festina et alacri facie, interrogavit quid illic quæreret, vertentique alio quæsitum, quod ad explorandas filiorum latebras suspicatus est injectum: “Quæris filios tuos, subdit puer, illuc sis in proximum pergito,” locumque indicat ubi esset illos inventurus, et statim ex oculis evanescit. Reductos igitur in pagum senex, cum Deo, rege ac popularibus ut ii quoque redirent in gratiam, perfecit: cumque initio fidem Alphonso dedisset Virgo, confectum iri quod tantopere cupiebat, rem illi peractam et sancitæ pacis diem horamque aperuit, jussitque esse sine metu.
[154] [vir primarius tristitia et morbo,] Alias Dei servum convenit vir conditionis primariæ, ad levamen ingentis quæ tum mentem premebat tristitiæ, tum morbi quo corpus corripiebatur. Dolentem dolens spe bona refovet, et bonis monitis erectum commendaturum Deo spondet. Quod dum ardore consueto facit, optato responso ter a Domino recreatur, fuisse nimirum factam ei malo medicinam, illudque omnino persanatum: quod ipse ex eodem viro grato et hilari paulo post rescivit.
[155] [alii incuria æternæ salutis,] Anum quamdam octogenariam c incredibilis tenebat obfirmataque salutis incuria. Nec filiæ virgines, nec vocati domum religiosi viri quicquam evincebant, donec, voto sepulchrum Alphonsi per octiduum visendi concepto et expleto, matrem virgines piæ tranquillam mirantur, et sacerdotem e nostris acciri cupientem. Apud hunc posita conscientiæ sarcina multo cum animi dolore, reliquis deinceps quibus fuit superstes mensibus, octavo quoque die sacram confessionem frequentavit. Huic non absimile est de flagitiosissimo homine cui differebat uxor ab Alphonso auxilium quærere, verita ne forent ejus flagitia suis precibus fortiora. Verum aliquando templum nostrum ingressa, addenteque animum ipso loco, famulum Dei obtestatur ut esse viro propitius velit. Domum inde reversa, illum videt (quod numquam antea) manu rosarium versantem; infert aliquos de Deo sermones, satis docili auditore. Quid multa? Paulo post in collegium adit miser, et magno nec inani christianæ in posterum vitæ desiderio, sacra confessione mentem purgat.
[156] [vel aliis magnis periculis.] Viduam juniorem pecunias debitas a viro nobili repetentem tentavit sceleratissimus opprimere. Illa effugium animadvertens nullum, novemdiale votum ad sepulchrum Alphonsi nuncupat; moxque pulsans clericus ad fores, impurissimum hominem ad eas recludendas invitum coegit. Ita libera et victrix pudicitia ad viri Dei sepulchrum evolavit. Audiens quidam e nostris Fratribus Alphonsum, rerum adversarum thesauros assidue laudantem, nec posse fieri ut probi omnino iis careant: “Ego vero, inquit, ista non capio, ac Deo placendi studio teneor sane magno, sed nihil sentio quod mihi negotium faciat. Ipsa obediendi necessitas, et religiosæ cursus disciplinæ, qui nonnullos fatigat, nullum mihi laborem afferunt.” “Bene, ait Alphonsus, ne dole propterea: erit cum afferent, et non multo post erit.” Nec vero diu expectavit, cum iis jactatus est corporis animique molestiis, ut validissima patientia multum eguerit, impuris præterea æstibus diu noctuque tam pertinacibus, ut nulla precatione sedarentur. Alphonso igitur qui vita cesserat, et cui ægroto diu ministrarat, in subsidium implorato, funem cingit quem ejus præ manibus sæpius viderat, eoque velut æterno vinculo cohibuisse visus est tentamenta, et fuit ab iis postea immunis.
[157] [Beati viri imago exponitur, annuente episcopo.] Hac tam multiplici ac tanta Dei in homines liberalitate Alphonsi commendationibus obtenta et effusa, aucta est in illum vehementer eorum pietas, nostrisque in re tanti ponderis timidis et invitis, Petrus Onofrius et Hieronymus Descallarius, doctores canonici, annuente illustrissimo Simeone Bauza, Majoricensi episcopo, illius tabulam sepulchro ejus appenderunt d. Quam multis admirabilibus et anathematis divina bonitas ornavit. Hæc porro omnia publicis auctoritatibus consignata, Romam sunt cum regis catholici, proregis et episcopi literis transmissa; quibus summo pontifici supplicant, ut dignetur ad Dei gloriam et christianæ virtutis apud populos incrementum, beatorum numero Alphonsum adscribere. Cui hanc qualemcumque opellam meam ad purgatæ mortis et tranquillæ virtutis impetrationem venerabundus dico dedicoque, orans ne mihi culpæ detur, si mirabilem ejus vitam aut ingenio detero aut dissimilibus moribus refuto.
ANNOTATA.
a Scilicet, teste viro Dei, Pater invenit dictum hominem in tali statu quod videretur delirare, et Ioquebatur pessime; et cum non extaret modus quo posset confiteri, neque infirmus istud permittebat, Deo supplicavit, una cum sanctosocio; et mox ægrotus reduxit se ad instar agni pacifici [Summarium, pag. 163.] .
b Ego audivi, ait testis juratus, Frater Antonius Mora, a Patre Gabriele Alvarez, tunc rectore collegii Montis Syon hujus civitatis, et a multis aliis Patribus, quod cum in oppido de Sollar viguissent magnæ controversiæ, .. fuerat facta ex parte Societatis, ut est solitum, quædam missio ad illud oppidum. Ad quam faciendam iverant Patres Marques et Reiguer [Summarium, pag. 121.] , magnum sane negotium molituri; quandoquidem in hunc modum sæviebat bellum domesticum, ut ædes munitionibus firmarentur, cives agerent excubias et multi utrimque essent interempti. Attamen, vixdum paucis concionibus habitis, mulier cujus maritus, gener et filius occisi fuerant, se inimicis ignoscere publico instrumento significavit. Cujus exemplo mox plurimorum animi sunt placati. Quum dissidentes denique omnes sacramenta pœnitentiæ et Eucharistiæ percepissent, pax et concordia plane inter eos est constituta [Colin, fol. 82.] . Nemo fuit quin id Alphonso acceptum referret: cui, mediis hisce turbis, precanti apparuerat beatissima Virgo, dicens: “Alphonse, omnia per te dirigentur in bonum [Summ., pag. 122.] .”
c Hæc, et quæ sequuntur narrationes diligenter perscriptæ sunt in antiquissimis B. Alphonsi Vitis [Marimon, lib. VIII, cap. XXIII et seqq. Colin, lib. I, cap. XXXII.] ; nonnullæ etiam in Actis beatificationis [Cfr. Elenchus actuum heroicorum, part. II, num. XXXIII.] .
d Nondum sex menses intercesserant a morte humilis coadjutoris, quum summa totius civitatis Majoricarum gratulatione, omnium fuit suffragiis in patronum electus, ac ipsomet episcopo publice colendas imagines propriis manibus attollente, plura ejus nomini altaria consecrari, atque hinc inde ad illorum parietes plurimæ votivæ tabellæ suspendi cœperunt [Resp. ad animadv. super dubio de miraculis, pag. 1. Colin, fol. 131.] , maxime vero ad sepulcrum. Ubinam hoc exstiterit, quo pacto pretiosæ reliquiæ non semel fuerint loco motæ, ante dictum est [Commentarius prævius, supra, pag. 597 et seqq.; cfr. pag. 614.] . Hoc addere juvat, septem post mortem annis, earum partem a præposito generali Societatis Jesu, Mutio Vitelleschi, fuisse postulatam. Patres itaque collegii Majoricensis, cui tunc præerat Pater Troas, sepulcrum aperuerunt. Quod quamvis plenum aqua fuerit repertum, nihilominus corpus integrum apparuit etminime olens. Id jurati affirmarunt quotquot aderant. Seposito brachio, quod ad Patrem Vitelleschi mitteretur, sacræ exuviæ magna reverentia latæ sunt in sacellum B. Virginis, et inde ad latus aræ principis, ubi, ita scribebat P. Antonius Boissieu anno 1688, etiamnum quiescunt [La vie du vén. Frère Alph. Rodriguez, pag. 537 et seq., Lugduni 1688.] .
* homicida in edit.
* domarint in edit.
MIRACULORUM B. ALPHONSI RODRIGUEZ SUPPLEMENTUM
ex Processu beatificationis atque aliis relationibus mss. et impressis.
Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica (B.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Miranda opera, vivo adhuc B. Alphonso, patrata.
[B. Alphonsus, cujus beneficia plures scripto mandarunt,] Beneficia quæ, deprecante B. Alphonso, Deus in homines contulit, et quorum multa videntur pro veris habenda miraculis, singillatim exsequi omnino non possumus. Etenim inter annos 1617 et 1620 plus centies contigit ut, adhibito ejus rosario, panniculo qui mortui faciei admotus fuerat, aliisve reliquiis, partus mirifice adjuvarentur [Colin, fol. 131.] . Neque ullum fere morbi genus est a quo benignissimus patronus clientes non liberarit [Cfr. Ant. Boissieu, Vie du vén. Alphonse, pag. 539 et seq.] . Quod tum alia multa demonstrant, tum innumeræ tabellæ votivæ in ejus honorem expositæ [Cfr. Resp. ad animadv. super dubio de miraculis, pag. 1. Summarium de virtutibus, pag. 143 et seqq.] . Ex tot mirandis operibus, vivo B. Alphonso aut eo jam mortuo patratis, nonnulla quæ in libro Patris Janin non occurrunt, hoc loco exponemus, secuti maxime beatificationis Acta, scriptiones Patrum Marimon et Colin, aliorumque testium gravium narrationes. Exstat in cod. ms. 8927 regiæ bibliothecæ Bruxellensis relatio hispanica, cum hac inscriptione: Miracula B. Alphonsi Rodriguez. Miracula quæ novissime delata sunt ad dominum episcopum Majoricensem (anno 1618) et ab illustrissimo præsule approbata. A Jacobo Sala descripta sunt ex epistola quam, ut promiserat [Cfr. supra, pag. 604.] , dedit rector collegii Majoricensis, P. Michael Julian. Narrantur ibi sanationes ipsius Patris Julian, Antoninæ Blanqueræ, Annæ Figuerolæ (cfr. supra Janin, Vita B. Alphonsi, lib. III, cap. IV), et insuper monialis cujusdam cancro occupatæ, quam alibi memoratam non videmus. In. scriptione flandrica sæculi XVII quam exhibet cod. ms. 18885 ejusdem bibliothecæ, apparent quatuor eventa mira quæ statim a morte contigerunt; dein sanatio Antoninæ Blanqueræ, Annæ Figuerolæ (cfr. Janin, lib. I, cap. IX, lib. III, cap. IV), et mulieris ubere laborantis. Iidem casus narrantur in relatione latina ms. sæculi XVII, quæ continetur codice bibliothecæ Bruxellensis 8927. Ibi præterea legimus: Quæ hic recensuimus miracula, multis probationibus et juratis testibus fuerunt confirmata…
[2] [adhuc vivus sanat virum febricitantem,] Exordium capiamus ab iis prodigiis quæ patrata feruntur in civitate Majorica dum vivus erat Dei servus. Gabriel Montener, sacerdos et rector parochialis S. Eulaliæ, hæc in processu Majoricensi testatus est: Recordor cujusdam N. Colomer qui, dum esset valde infirmus et ego ei ministrassem sacrosanctum Viaticum, paulo post erexit se e lecto, gravatus febri ingenti et siti intolerabili; et hoc modo se contulit ad porteriam… collegii, et petiit a dicto Fratre amore charitatis, ut sibi daret paululum aquæ ejus propria manu, quia domi infirmi nolebant ei dare bibere; et dictus Frater, dando infirmo aquam, ei dixerat: “Flecte genua et ora ad beatam Virginem, et bibe.” Quæ omnia fecerat et biberat, in quantum potuerat, et in instanti erexerat se sanum et sine febri. Et istud mihi retulit idem Colomer, et ego existimo quod istud sit verum miraculum. Hæc jurejurando confirmans ipse vir sanatus, addit ea contigisse anno 1600 [Summarium super dubio de virtutibus, pag. 24 et seq. Cfr. Nieremberg, Claros varones de la Comp. de Jesus, pag. 662.] .
[3] [aquam haurit prodigioso modo;] Aliam rem mirandam prodit B. Alphonsus in Ratione conscientiæ: Evenit huic personæ quod cum quidam infirmus egeret aqua frigida, et reperiretur in quodam puteo admodum profundo quoddam vas terræ ad effectum refrigerandi ipsam aquam, … hæc persona nolebat exhaurire aquam, existimando quod prædictus infirmus (non enim jacebat in lecto, sed erat valetudinarius) valeret … prædictum vas a puteo extrahere. Nihilominus ista persona vicit repugnantiam, et ivit, et extraxit vas aquæ. Permisit Deus quod lignum exivit (funi deligatum, quo vas retrahendum erat), ita ut neque vas exhauriri posset, sed remaneret * in puteo. Attamen voluit Deus consolari infirmum, quia exivit veluti per aerem, absque eo quod esset ligatum, licet esset magni ponderis; et venit usque sursum, taliter quod hæc persona potuit illud manu accipere. Puteus enim erat profundissimus, qui est puteus existens in cortili gallinarum collegii Majoricensis [Summ., pag. 177 et seq.] .
[4] [famem propulsat;] Anno 1613, ut fuse exponit historicus Majoricensis, Hieronymus de Alemany [Cfr. Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 163 et seqq.] , insula ad summam frugum inopiam adducta est, et gravior etiam in annum sequentem fames timebatur. Jam aliquot incolæ demigrarant; reliqui vilibus et sordidis cibis plerique vescebantur; immo non pauci inedia consumpti peribant. Ad tantum malum propulsandum, institutæ sunt in Dei sanctorumque honorem publicæ supplicationes. Sed quum nihilo minus annonæ difficultas ingravesceret, B. Alphonso proposuit collegii moderator civium angustias, et mandavit ut Dominum prece adiret. Misericordia captus, pius senex diu noctuque oravit et gemuit, donec ipsi a Deo dictum est: “Noli te angoribus dare, Alphonse: quæ sunt ad vitam necessaria, suppetent, quamquam non deerunt labores.” Promissis Dominum stetisse, mox perspicuum fuit ex singulari commeatus subministrandi ratione. Ex aliis enim regionibus frumentum ita tempestive devectum est, ut quum in insula deficere cœpisset, navis cum duarum vel trium hebdomadum cibariis in portum penetraret: huic dein aliæ succedebant onerariæ. Quo factum est ut ad extremum discrimen, quod metuebant Majoricenses, non fuerint adducti. Insuper, præter omnium opinionem, optima fuit messis anno insequente et tam egregia frumentatio, ut id prodigii loco habentes, incolæ pompis festisque diebus cœlo gratias agerent. Beneficium sancto Fratri multi acceptum retulerunt; cujus sama et veneratio tunc late pervagata est [Ibid. Colin, fol. 83 et seq.] .
[5] [medetur infanti] Bartholomæum Frias, annos duos natum, febri gravissime laborantem, tulit mater ad sanctum collegii janitorem, auxilium etiam atque etiam rogatura. Tandem precibus fatigatus, et hunc unicum esse mulieris filiolum certior factus: “Bono sis animo, inquit Alphonsus, non morietur infans.” Cui quum simul crucis signum impressisset, febris illico desiit [Colin, Vida del ven. Alonso, fol. 98. Cfr. Furió y Sastre, Vida del B. Alonso, pag. 195.] .
[6] [et bis collegii rectori.] Adjuravit Pater Joannes Torrens, vir eximie doctus et religiosus, se, deprecante servo Dei, duo singularia beneficia a Domino accepisse. Quum scilicet præ infirmitate non posset eadem præstare quæ reliqui domus incolæ, idque ægerrime ferret, maxime quo tempore collegio Montis Sion præerat, ipsi tantum virium precibus suis impetravit B. Alphonsus, quantum ad communem vivendi morem tenendum necesse erat. Idem, paucis diebus ante quadragesimale tempus, sub quo de rebus divinis verba facere cogitarat, dolore capitis et ardentissima febri correptus est, quæ et diuturna fore videbantur et Patrem a sacris concionibus prohibitura. Rem edoctus sanctus Frater, Deum precatus est; et vixdum cœperat, cum ægrotum opprimit somnus arctus. Ex quo tandem suscitatus, nihil jam febris, nihil doloris patitur. Stupens medicus, in lecto tamen Patrem Torrens detinere voluit. Sed is, se non humana arte sanatum expertus, surrexit, sacrum confecit; per quadraginta dies concionatus est, et aliis deinceps perfunctus laboribus [Colin, fol. 99 et seq.] .
[7] [Sanatur mulier ægra] Adhibita quadam B. Alphonsi zona, quam ægre obtinuerat, humerorum et renum doloribus liberata fuit Joanna Font et Moranta, aliosque eadem ratione convaluisse asseveravit [Ibid., fol. 100.] .
[8] [et sacerdos asthmaticus.] Jacobus Bastard, sacerdos beneficiarius ædis primariæ Majoricensis, asthmaticus erat et febri perurebatur. Quum tandem, remediis frustra admotis, pileolum quemdam quo B. Alphonsus aliquantum usus fuerat, impetrasset, illum sero capiti accommodavit animo fidens, simulque vovit se Missam in templo Societatis Jesu celebraturum, si e morbo recrearetur. Mox tam arcte dormivit, ut domestici, nullam tussim motumque nullum deprehendentes, eum mortuum crederent. Verum surrexit omnino sanus, votumque soluturus collegium petiit, qui pedibus ambulare ante vix poterat [Ibid.] .
[Annotatum]
* remanere in edit.
§ II. Beneficia a Deo impetrata ad intercessionem B. Alphonsi, jam mortui, at nondum in beatorum numerum relati.
[Convalescit monialis cancro occupata,] In magno quodam cœnobio Majoricensi contabescebat in dies sanctimonialis, cujus uber erat cancro occupatum. Cum nulla id curatione restitueretur, monuerunt ægrotam medici ut se morti pararet, quæ non longe abesse credebatur. Sic desperata virgo summa fiducia se B. Alphonso commendavit. Quod ut primum præstitit, sana facta est, nullumque jam in se cancri vestigium deprehendit, quasi hoc malo numquam laborasset [Reg. bibl. Bruxell., cod. ms. 8927.] . Addit auctor relationis hispanicæ ex qua narratum excerpsimus, hoc unum esse ex miraculis quæ ad episcopum Majoricensem delata sunt, et quibus probatis, effigies sancti Fratris sepulcro fuit suspensa.
[10] [et infans diruptus.] Gabriel Genouard, infans septem mensium, filius Gabrielis Genouard et Mariæ Annæ Avolos, horribili hernia cruciatus, linteolo tactus quod corpori venerabilis servi Dei, in sacra æde exposito, admotum fuerat, illico perfecte sanus evasit [Summarium, pag. 147. Cfr. Marimon, pag. 1059. Colin, fol. 126. Arcangelo Arcangeli, Vita de ven. Alfonso, pag. 249 et seqq., Romæ 1761.] , ut plures testes de visu confirmarunt. Contigit hoc ante annum 1621.
[11] [Adhibitis B. Alphonsi reliquiis liberantur ægri plures,] Gabriel Berga, gravissima infirmitate laborans, applicito sudariolo venerabilis servi Dei, sanatur [Summarium, pag. 148.] . Paulus Avila infans ex prolapsu et magna contusione capitis fere mortuus remansit, ut ne quidem fletum valeret emittere. Sed accensa a matre (Anna Blanca et Avila) candela ad sepulchrum venerabilis servi Dei, ut domum regressa est, filiolum sanum et cum fratre ludentem mirabunda reperit [Summarium, pag. 148 et seq. Cfr. Colin, fol. 132.] . Referunt pater et chirurgus de visu, … avia dicti pueri de visu.
[12] [vir calculosus,] Franciscus Gapo morbo arenularum, seu petræ, dire vexabatur. Ubi vero cingulum ad mensuram corporis venerabilis servi Dei sibi admovit, illico cessarunt dolores, neque in posterum talem amplius morbum perpessus est [Ibid., pag. 149.] .
[13] [mulier parturiens,] Margarita Compagno in partu laboriosissimo ad mortem fere perducta, eo quod fœtus brachium tantum emiserat, nigrum et tumidum, absque eo quod per duodecim circiter horas reliquæ fœtus partes in lucem exire possent [Summ., pag. 149.] ; hinc jussu medicorum extrema saltem unctione (nam et loquelam demum amiserat) delibuta fuit, et ab omnibus uti jam morti proxima deplorata. Humanis … destituta præsidiis, ad B. Alphonsum tum ipsa ab initio, tum deinde ejus vir aliique domestici confugerunt; et illius reliquiam a collegio Societatis Jesu [per Patrem Fiol] domum quantocius afferri curarunt. Qua perlata et reverenter ab omnibus recitata flexis genibus antiphona Salve Regina, ac venerabilis Alphonsi intercessione implorata, vix reliquia corpori puerperæ admota fuit, cum illico et in instanti fœtum mortuum edidit, et ipsa ab imminenti ac inevitabili mortis periculo libera evasit [Informatio super dubio de miraculis, pag. 14. Cfr. Joannes Lapi, Dissertatio super miraculo tertio, pag. 40.] . Factum narravit, præter testes oculatos plures, ipsa Margharita, uxor Bartholomæi Compagno, lignifabri, civitatis Majoricensis, die 12 mensis aprilis, anno a Nativitate Domini 1619; illudque refert ad diem primam sabbati quadragesimæ proxime præteritæ [Dicta testium super miraculo tertio, pag. 35.] , seu ad diem 16 februarii anni 1619. Jam ante diximus hoc miraculum etiam pro beatificatione fuisse probatum [Cfr. Philippus del Pace, Compendio della vita del B. Alfonso, pag. 69.] .
[14] [alia ubere laborans.] Alia femina, duos menses totos acribus uberis alterius tumore distenti, et quasi occalluisset obdurati, cruciata doloribus, cum nequicquam humana tentasset remedia, ad Alphonsi demum deprecationem adjecit animum, cum luculenta certæ spei in aliis argumenta suppeterent. Impetratum chlamydis frustum uberi admovet, pietatem oratione dominica cumulat. Nec sua illa exspectatio frustrata est. Expeditior etiam in ope ferenda fuit beatus Frater, quam in exoranda se mulier exhibuisset. Necdum enim orationem compleverat, cum subsidere tumor visus, et ulcere distracto, terra perfluere sanie. Hic aucta sollicitudo, ne totum uber interius putrefactum simili lue resolveretur; sed et auctum ea cura miraculum, miraculo gaudium. Post biduum utraque ulceris coaluit ora, ut miraculi testes superarent notæ, nullæ doloris. Quid, quod biduum tabe manarat, tertio die lacte fluere cœperit? Sic mater et proles pariter a periculo vindicatæ, illa mortis, hæc famis. Huic narrationi, ex ms. Bruxellensi 8927 descriptæ, consonat relatio flandrica quam exhibet codex 18885. Porro mater illa, Francisca Alamanis, uxor Antonii Ginard [Colin, Vida del B. Alonso, fol. 129. Summarium super dubio de virtutibus, pag. 149.] , eadem esse videtur ac mulier quam dicit Janinus opem B. Alphonsi prius contempsisse, at dein, incrudescente cruciatu, suppliciter implorasse [Lib. I, cap. IX.] .
[15] [Sanatur mercator, viso Dei servo;] Cum a morte propius abesset Petrus Mulet, mercator, qui, ante triginta annos studiis vacans in Majoricensi collegio Montis Sion, magno amore B. Alphonsum prosecutus fuerat, accepit hujus vestium panniculum eumque ferens obdormivit. Cui per somnum visus Dei famulus sanitatem restituit, et simul quamdam B. Virginis religionem, quam olim eum docuerat, in memoriam reduxit [Colin, fol. 129.] .
[16] [vir primarius, voto facto;] Gulielmo Abrin Dezcallar, e primoribus Majoricensibus, mortifere ægrotante, uxor cum una ex cognatis vovit B. Alphonso novendiales preces, Missam et anathema sepulcro affigendum. Simul ut linteum pileolum quo sanctus vir fuerat usus, ægroto imposuerunt, ecce, oculos hic deducit, manducat, quietem sumit, eumque sanatum medici pronuntiant. Insuper ejusdem Gulielmi filia, deprecante servo Dei, miraculum quoddam impetravit [Ibid., fol. 132.] .
[17] [juvenis ægrotans, promisso anathemate;] Gabrielis Ferragud, civis Majoricensis, filius natu major latere et stomacho vehementer laborabat. Ipse una cum matre et fratre canonico promiserunt se B. Alphonsi sepulcrum visitaturos: ubi donum ex argento offerrent, Missamque curarent celebrandam, si ægrotus convalesceret. Mox voti compotes fuerunt. Paulo post, febri correpta et vomitans soror sanati juvenis, eodem nuncupato voto, liberata est [Ibid., fol. 132 et seq.] .
[18] [infans diruptus, ante annum 1628,] Antonia Pisa in periculosissimo partu miram et repentinam opem experitur sudariolo venerabilis servi Dei [Ibid.] . Raphael Villanova, filius Joannis Villanova et Franciscæ Gil, puer quatuor annorum, horrendam a nativitate herniam contraxerat, et invocatione venerabilis servi Dei, eoque sibi apparente, statim sanus evasit, absque ullo ingentis morbi vestigio [Ibid.] : quæ sanatio referenda est ad annum 1627 [Cfr. Arcangelo Arcangeli, Vita del ven. Alfonso, pag. 263 et seqq.] . Ex iis vero quæ supra recensita sunt, miracula Gabrielis Berga, Pauli Avilæ, Francisci Gapo, Franciscæ Alamanis et Ginard, Annæ Balester, Eulaliæ Vilary, Antoniæ Pisæ, et Raphaelis Villanova certe ante annum 1628 contigerunt, utpote memorata in processu apostolico Majoricensi constructo anno 1627. Ubi etiam videre est quot testibus, et quidem oculatis, hæ narrationes pleræque roborentur.
[19] [et alius ægrotus, apparente B. Alphonso;] In annalibus collegii Majoricensis legitur ad annum 1623, ægrotum quemdam, a medicis desertum et sancto jam oleo munitum, rogasse particulam reliquiarum B. Alphonsi: hunc ei nocte sequenti visum esse, una cum Deipara et sancto Ignatio; dixisse autem beatissimam Virginem: “Nihil metuas, fili: adsum quæ te adjuvem.” Ex quo incepit ægrotus restitui, medico asseverante sanationem miraculo esse tribuendam [Antoine Boissieu, Vie du vén. Frère Alph. Rodriguez, pag. 538.] .
[20] [mulieres febri perustæ] Anno 1623 quidam medicus publico instrumento testatus est, matrem, sorores et consobrinam suas, febri perustas et lymphantes, ubi primum B. Alphonsi reliquias acceperint, convaluisse [Boissieu, pag. 539.] . Scriba Majoricensis inquisitoris ab oculorum vehementi dolore liberatus est statim ut sancti viri pileolum capiti suo imposuit [Ibid.] .
[21] [et matrona manu laborans.] Aliam sanationem narrat P. Julius Cordara in Historia Societatis Jesu, ad annum 1631: Tota Balearis insula, præcipue vero urbs insulæ primaria, miraculis personabat multis ac variis, quibus venerabilis Fratris Alphonsi Rodericii nomen in dies illustrabatur; indeque ad ejus sepulcrum crebriores quotidie concursus quærendæ causa opis fiebant. E multis unum attexere hoc loco libet. Matronæ cuidam intumuerat noxii homoris affluxu manus, eo sensu doloris ut nullam quietis partem caperet. Chirurgus tumorem ferro secuit; sed cum nihil inde fluxisset tabi, dolorem auxit vulnere, non mitigavit. Quare fomentum nescio quod præscripsit, læsæ applicandum manui; quo nisi depelli posset exitialis humor, saltem leniretur dolor vulnusque sanaretur. At mulier, quæ sæpius ejusmodi fomenta nullo admodum successu adhibuisset, quasdam adhibere maluit e lauro frondes, quæ olim venerabilis Alphonsi corpus tetigerant. His itaque coopertam manum obduxit fascia, simulque voto se obstrinxit, si revaluisset, per novem continenter dies adituram precandi causa tumulum in quo Dei servus jacebat. Die postero redit chirurgus, explorat reducta fascia manum, nullumque neque vulneris neque tumoris vestigium, quod minime sperabat, deprehendens, miraculum clamat. Ut vero didicit ex muliere, quid illud esset frondium quibus involutam reperit manum, hoc certius miraculum affirmavit, quod iis rebus nulla inesset a natura virtus, sive ad sananda vulnera, sive ad dissipandos id genus tumores. Matrona igitur, ut in re minime dubia, voti damnata cœpit continuo venerabilis viri sepulcrum invisere, remque omnem ut acciderat testato deposuit [Historia Soc. Jesu, tom. II, pag. 523, Romæ 1869.] .
[22] [Imperium exercet in dæmones.] Neque tantum in insulis Balearibus admiranda multa patrata sunt. Fortaneti in Aragonia, cum Pater quidam Societatis Jesu ex obsesso mulieris corpore dæmonem exorcismis depelleret, in breviarium chartam inseruit, cui secreto nomen venerabilis Fratris inscripserat. Jussus diabolus contenta legere, diuque reluctatus, denique fassus est exaratum fuisse nomen Fratris Alphonsi Rodriguez, qui in Majorica obierat cum opinione sanctitatis; servus Virginis devotissimus et ab ea multis beneficiis ornatus. Addidit sacerdos: “Per ejus itaque virtutem exi.” Lacrimata mulier, mox se multum sublevatam dixit, et ex ipsa aufugisse sex dæmones propter sancti viri deprecationem; cui iterum commendari cupiebat, ut omnino liberaretur [Colin. fol. 134.] .
[23] [Eo invocato, liberantur captivi,] Duo mercatores Majoricenses fuerant Murciæ in vincula ducti, et quamvis insontes, capitis damnati. Dilatum tamen supplicium, eo quod ad regem provocarant. Certior facta conjux unius e captivis, vovit se B. Alphonsi sepulcrum quotidie adituram, donec maritus e custodia mitteretur; post liberationem vero curaturam ut hæc picta tabula exhiberetur. Paulo post Murciæ contigit ut vincti carceris claves facile capere possent, et, clam omnibus aperta janua, tuto fugere. Beneficium venerabili Alphonso tribuerunt, et promissam picturam sepulcro affixerunt [Ibid., fol. 134 et seq.] .
[24] [et sanatur ægra mulier.] Flandriam vicinasque regiones fama sanctæ vitæ et miraculorum Alphonsi peragravit, quum ea ubique prædicarent præfectus Cameraci, Carolus Coloma, hujus uxor Margarita de Liedekerke, atque eorum filii, quorum natu majores, Antonius et Carolus, sancto viro fuerant usi pædagogo [Ibid., fol. 137.] . Manavit rumor ad milites præsidii in castello Cameracensi collocati. Quum nonnulli quadam die relationem manuscriptam de virtutibus et prodigiis viri Dei legissent, unus eorum miracula narravit uxori; quæ inflammata mamilla vehementissime et periculose laborabat, quæque nulla medicorum ope adjuta fuerat. Marito hortante, genua flexit mulier et sanitatem a B. Alphonso impense flagitavit. Quo facto, dolor abiit, atque uber ita restitutum est, ut post quatriduum infanti lac posset præberi [Ibid., fol. 134.] .
§ III. Miracula post beatificationem servi Dei patrata.
[E morbo recreatur Aquis sacerdos a medicis desertus,] Aquis in Gallia, in minore seminario S. Ludovici, celebrandum erat festum beatificationis Alphonsi die 19 januarii anni 1826. Versabatur tum ibi sacerdos, Ludovicus Rondot, annos triginta natus, antea quidem acribus pulmonis incommodis affectus, tunc vero gravissima vomica laborans et purulentum quotidie extussiens. A tredecim mensibus tam periculose ægrotabat, ut medici, primo Parisiis, dein Aquis Sextiis, negarent eum sanari posse, et nulla jam adhiberetur curatio. Quæ cum ita essent, die 12 januarii anni 1826, rector seminarii ægro fuit auctor ut deinceps in B. Alphonso, cujus reliquiarum particulam ei dedit, omnem spem reponeret. Animo confidens, vovit ille se famuli Dei Vitam scripturum, si ejus ope ad sanitatem perduceretur. Die 18 januarii, noctu, in lectum se recepit de consilio rectoris, statimque morbi æstu fere per tres horas jactatus est. Sed circa mediam noctem, quia tribus mensibus somnum in lecto jacens capere nequiverat, dormivit usque ad horam secundam matutinam. Expergefactus, nullum jam sensit dolorem, et moderatori, qui tota nocte ei adstiterat: “Sanatus sum,” inquit. Dein dormivit usque ad horam quartam. Tunc surgens, vestibus se ipse induit et in templo sacrum confecit. Reliquo die omnia præstitit quæ alii domus incolæ, et per octo circiter horas in ecclesia remansit, etsi nimium erat frigus. Cum jam firmo corpore esset et a tussi liberatus, vespere concionem e suggestu habuit, et quidem plena voce. Hujus prodigii testimonium authenticum dedit, die 23 februarii anni 1826, notissimus medicus Aquensis, dominus d'Astros. Toto tempore quadragesimali quod subsecutum est, Pater Rondot jejunium servavit et ter in hebdomade de rebus divinis verba fecit; atque deinceps, licet assiduis magnisque pressus laboribus, optime se habuit. Aliquanto post, sancti patroni vitam et miracula edito libro pervulgans, votum exsolvit. Atque ut in perpetuum maneret prodigii memoria, exstructa est in templo minoris seminarii Aquensis ædicula B. Alphonso sacra. Insuper Romam missa fuit miraculi relatio legitime confecta et plurimorum testimoniis communita [Vie du B. Alphonse Rodriguez, pag. 297 et seqq., edit. 1836.] .
[26] [item monialis Salmurii,] Salmurii, in nosocomio, monialis quædam cui nomen a S. Josepho, miraculo convaluit ineunte mense martio anni 1826. Ægrota virgo per biennium sæpissime olera cruda manducarat et biberat acetum: hinc viscerum inflammatio et mox præsens vitæ periculum. Præterea, mense decembri anni 1825 vehementi febri correpta, non alio cibo utebatur quam expresso fructuum succo: cui si forte aliquid fæcis inesset idque sorberet, intestinis excruciabatur. Morbo ingravescente, non jam sustentabatur nisi sumpto quotidie uno cochleari lactis aqua misti. Die 3 mensis martii domini Tochet et Gaulay, primarii medicus et chirurgus Salmuriensium nosocomiorum, scripto testati sunt ægrotam, dum in valetudinario morabatur, in dies contabescere; non aliter eam utcumque refici posse (si modo aliquid spei adhuc superesset) quam ruri salubrius quærendo cœlum; et quidem maturato opus esse. Rus itaque profecta est, sed jam die 6 martii in nosocomium reducta, eo quod a morte propius abesset et coram Sororibus animam agere vellet. Postero die inchoatæ sunt novendiales preces ad B. Alphonsum, et quæ monialibus præerat Soror S. Angela, moribundæ virgini suasit ut in templi chorum reperet et sacro interesse conaretur. Ivit hæc animo confidens, et, suscepta S. Eucharistia, gratiisque per semihoram actis, roganti antistiti qui valeret: “Bene, ait; sub Missa febris abiit.” Eidem, ut aliquid edere tentaret hortanti, paruit; sorbuit ovum, ter hac die cibum sumpsit, in horto et per domum ambulavit, minime offensa. Postridie et deinceps, quamvis tunc quadragesimale jejunium esset, communem monialibus vivendi modum servavit. Quarto post die cibos Sororibus in triclinio ministravit, et per totam hebdomadem insequentem voce plena librum ad mensam legit. Quum die 15 martii se medicis ostendit, ii obstupuerunt, et licet alias haud nimium essent creduli, dixerunt tria quidem requiri ut eventus jure miraculum dicatur: videlicet morbum omnino certum, repentinam sanationem, et sanitatem constantem; de duobus prioribus constare; at de tertio opus esse intervallo ut statui possit. Jam statui potest, aiebat Ludovicus Rondot, quum anno 1828 librum suum scribebat; quippe per biennium valetudo Sororis optima perstitit [Ibid., pag. 303 et seqq.] .
[27] [Lavallii textor surdus,] Quum die 30 octobris anni 1826, Lavallii in ecclesia Societatis Jesu festum sancti viri primum celebraretur, ejusque imago picta poneretur veneranda, textor qui a quatuordecim annis sensu aurium prorsus et certissime carebat, se Dei servo ex animo commendavit: ecce, domum redux, audiendi usum plane receperat. Quod, præter ipsum et conjugem, affirmarunt novem testes oculati, ut ex instrumento tunc confecto perspicuum est. Insuper textor ille, qui per plures annos sacra mysteria non participarat, omnia boni christiani officia præstitit, ex quo tam mirifice sanatus est [Ibid., pag. 309 et seqq.] .
[28] [mulier brachio capta,] In eadem urbe Lavallio Petronilla Roux, uxor Michaelis Tarrière operarii, corporis vitio laborabat quod medici jam ante multos annos insanabile dixerant: scilicet brachio sinistro capta erat, membrum torpebat, et ipsum os erat carie infestatum. Deum prece adiens rogavit, ut, deprecante B. Alphonso, sibi brachium restitueretur, quo posset labore victum comparare. Domino sic implorato, vulnera cicatricem duxerunt, brachium factum est flexibile et ita sanum, ut eo ad durissimos labores et ad onera gravissima ferenda mulier uti valeret. Hujusce sanationis, circa annum 1828 impetratæ, testes non minus centum potuissent produci [Ibid., pag. 310 et seq.] .
[29] [et alii multi;] His subjungere juvat quæ anno 1835 scribebant Patres Societatis Jesu Lavallienses: Nec parum nos præterea solatur, cum nostris hic videamus oculis fervere, augeri, popularium in beatum nostrum Alphonsum pietatem ac fiduciam. Quem, ara donatum in sacello nostræ ecclesiæ contiguo, non cessat pia plebs et ceris venerari in ejus honorem incensis, et novennis invocare perpetuis, et gratiis ambire cumulate referendis. Multa quippe ipsi quotidie debentur accepta, sive interna quorum conscii ipsi confessarii, sive etiam externa, sin minus pro compertis habenda miraculis, certe miraculis simillima. Maxime vero ad partus difficiles ipse opem suam præsentissimam probat, tresque ejus reliquiæ, quas ægris destinatas habemus, fere semper excurrunt, rapientibus invicem quæcumque aliquo versantur in discrimine, spe nunquam delusa [Litteræ annuæ Societatis Jesu in Gallia, 1814 – 1835, pag. 393.] .
[30] [monialis de bilis,] Soror S. Lucas, monialis in Lugdunensi cœnobio S. Caroli, quod erat jamdudum extremis membris capta et torpens, movere se non poterat et in lecto detinebatur. Ægrotationem avelli non posse tres medici opinabantur. Anno 1826, omnibus insciis, virgo B. Alphonsum novendialibus precibus venerata est, neque convaluit. Quadam die, dum iterum, approbante monialium antistite, sacrum novendiale peragit, rogat ut in templi chorum portetur. Sed, frustra surgere tentans, corpore deficit. Paulo post denuo conatur, et ecce sanata est. Ecclesiam petit, genua flectit, orat, percurrit domum; et abhinc tam bona integraque utitur valetudine, ut operoso sarcinatricis munere optime fungi possit. Eventum confirmarunt omnes illius domus incolæ; et relationi ex qua hæc descripsimus subjunctum est medici testimonium: Ego infra scriptus testificor, utpote monialium S. Caroli medicus, vera esse quæ supra narrantur. Lugduni, die 26 junii 1826. Brette, medicus. Atque hæc narrabat Ludovicus Rondot anno 1828 [Rondot, Vie du B. Alphonse, pag. 312 et seqq.] . Anno vero 1867 scribebat ad nos monialium S. Caroli antistes generalis Sororem S. Lucam adhuc recte se habere et, licet ætate provectam, munus rite exsequi.
[31] [et alia monialis Antverpiensis desperata.] Anno 1863 miro beneficio affecta est Soror Maria Alphonsus de Liguori, nata Antverpiæ; tunc annum agens trigesimum septimum et jam a quindecim annis monialis Antverpiensis conventus Clarissarum Colettinarum. Licet, ex quo nomen Ordini dederat, numquam periculose ægrotaret, subinde tamen iis stomachi doloribus vexabatur, qui medico indubitata videbantur vitii in stomacho symptomata; idque eo certius, quod ante aliquot annos curaverat idem vir monialis patrem, scirrhomate in gula laborantem, quo periit. Cum, ineunte anno 1863, Sororis Mariæ de Liguori morbus erumperet, cumque ingravesceret quotidie, diligentissima curatio adhiberi cœpta est. Verum ad nihil recidit. Etiam atque etiam marcescebat ægrota; nullum cibum, nullum potum sumebat quin vomitu redderet; vires magis in dies deficiebant; ac, medico tandem omni curatione supersedente et quasi desperante saluti, præsens videbatur vitæ periculum. Tunc Sororem de Liguori hortati sunt ut se novendialibus precibus B. Aphonso committeret. Paulisper cunctata velut perditis in rebus, obtemperavit tamen, et, pro imbecillitate sua, unum dumtaxat Pater et Ave quotidie recitavit. Ecce, quæ octava die hujus sacri novendialis adhuc videbatur spirantis mortui effigies, non nisi modica aqua sustentata, et brevi morientium præsidiis confirmanda, postero mane sabbato, die 5 decembris, ut S. Eucharistiam in lecto cubans suscepit, se dicit sanatam; hora nona lecto desilit et properat in templi chorum, ubi officiis intersit; dein cibum sumit ac mox communem Sororum vivendi modum sequitur, omnino sana et robusta. Re explorata, pronuntiat medicus sanationem hanc subitam et constantem neque arti neque naturæ tribui posse, et humanis viribus esse majorem. Cognitio igitur de ea constituta est, atque habita quæstione, testibus auditis, authentica relatio Romam missa est, ubi jam a pluribus annis B. Alphonsi canonizatio postulabatur.
[32] [Postulatur B. Alphonsi canonizatio.] Anno enim 1831 supplex libellus sacræ rituum Congregationi oblatus est ut quantocius processus apostolici super miraculis, quæ B. Alphonsi intercessione Deus … jam patrare dignatus est, pro ejusdem canonizatione rite conficerentur. Ubi hæc legimus: Cardinalis relator (episcopus Prænestinus, Pedicini) qui depositum custodit literarum plurium S. R. E. cardinalium et episcoporum, ac præpositorum Ordinum religiosorum, ipsiusque amplissimi senatus Majoricensis, Eminentias Vestras reverendissimas docere dignabitur, ex iisdem literis apparere, B. Alphonsum Rodriguez, quemadmodum suam implorantibus opem cœlestia beneficia larga effusaque manu in dies elargitur, splendidaque prodigia non in Urbe solum, sed et in patria sua, hoc est Segobiæ, et in insula Majoricensi, ubi vitam finivit, in Hispania, in Gallia, in Sicilia edere est dignatus; ita apud fideles populos fama sanctitatis in dies magis augeri et amplificari, adeo ut fideles ejus imagines typis impressas undequaque exquirant; eas vero, quæ sacris in locis sunt expositæ, visitatum supplices accedant, dona deferant, tabellas in grati animi signa suspendant, et novis Ecclesiæ honoribus cumulatum iri communibus votis exoptent. Quanta vero fama hic in Urbe colatur, fas erit vos ipsos, Patres eminentissimi ac reverendissimi, appellare testes, qui et probe nostis, Urbem totam, suis prope sedibus avulsam, ad templum SS. Nomini Jesu dicatum confluxisse, cum ibidem per triduum beatificationis fuerunt solemnia celebrata; et vestris perspicere oculis potestis in eodem templo ad ejusdem beati imaginem, prope sacrarium publicæ venerationi expositam, coronas et donaria argentea pendere hinc inde suspensa, singulis ferme diebus oblatas ardere candelas, devotamque fidelium multitudinem flexis genibus orantem ibique collectam, transeuntium gressus quotidie ferme præpedire [Supplex libellus pro obtinenda commissione reassumptionis causæ, Romæ 1831.] .
APPENDIX DE OFFICIO IMMACULATÆ CONCEPTIONIS A. B. ALPHONSO ADHIBITO.
Alphonsus Rodriguez, coadjutor temporalis Societatis Jesu in insula Majorica (B.)
EX IMPR.
Inter plura Officia jam inde antiquitus in honorem Virginis sine labe conceptæ adhibita, id unum hoc loco memoretur oportet, quod a B. Alphonso Rodriguez, non quidem compositum fuit [Cfr. Commentarius prævius, num. 35 et seq.] , sed per annos quadraginta quotidie recitatum. Immo a Deipara jussus has preces pervulgare, ut narrat Franciscus Colin [Vida del ven. Alonso, fol. 72.] , eas manu sua sæpissime descriptas quampluribus dedit alumnis scholas collegii Majoricensis adeuntibus. Mortuo pio Fratre et B. Virginis revelatione in vulgus elata, Officium plurimis in locis excusum ac per Europam fuit disseminatum. Certe exiit anno 1621 ex officina Plantini Antverpiensi [Exercitium hebdomadarium, collectore Joanne Wilsono.] , hisce verbis adjectis: Imprimatur… Fr. Jacobus [Blazæus] episcopus Audomarens. Is obiit die 21 martii anni 1618. Tum in hac, tum in aliis quæ anno 1624, 1630, 1635, etc. secutæ sunt editionibus, libellus editus fertur ut habetur in quibusdam horis valde antiquis. Quidquid est, jam anno 1615 a Paulo papa V probatus fuerat, ait Colin, non ut a B. Alphonso recitabatur, sed demptis tribus narrationibus quæ ex spuria quadam S. Anselmi scriptione sumptæ fuerant, et pridem in dubium vocatæ ab aliis, ab aliis propugnatæ. Iterum anno 1678 mutatæ sunt nonnullæ voces, quum Parvum Officium (ut plures auctores fuse exponunt), prohibitum fuit, sed paulo post denuo permissum, et in hanc formam redactum qua passim hodie usurpatur [Cfr. Gravois, De ortu … cultus immac. Conceptus; pag. 171. Malou, L'immaculée Concept., tom. I, pag. 200. Cfr. E. Waterton, The history of the immaculate Conception of our blessed Ladye.] . A qua quibusnam locis discrepent preces a B. Alphonso exaratæ, superest ut indicemus.
AD MATUTINUM.
HYMNUS.
Salve, mundi domina,
Cœlorum regina:
Salve, Virgo virginum,
Stella matutina.
Salve, plena gratiæ,
Clara lux divina;
Mundi in auxilium,
Domina, festina.
Post invitatorium
Tuum inchoatum,
Submersum presbyterum,
Acheronti datum,
Inde pia eruens,
Admones ut statum
Mutans, tuum celebret
Conceptum beatum.
V. Misericordia tua, Domina, magna est super me.
R. Quoniam eruisti animam meam ex inferno inferiori.
V. Domina, exaudi orationem meam, etc. Oratio adhibebatur eadem quæ nunc, excepto quod pro sanctam et immaculatam Conceptionem dicebatur tantum sanctam Conceptionem.
AD PRIMAM.
HYMNUS.
Salve, Virgo sapiens,
Domus Deo dicata,
Columna septemplici
Mensaque exornata:
Ab omni contagio
Mundi præservata,
Ante sancta in utero
Parentis quam nata.
Ab æterno Dominus
Te præordinavit
Matrem Unigeniti
Verbi, quo creavit
Terram, pontum, æthera;
Te pulchram ornavit
Sibi sponsam, in qua
Adam non peccavit.
V. Ipse creavit illam in Spiritu Sancto.
R. Et effudit illam super omnia opera sua.
AD TERTIAM.
Nihil differt.
AD SEXTAM.
HYMNUS.
Salve, Virgo puerpera,
Templum Trinitatis,
Angelorum gaudium,
Cella puritatis.
Solamen mœrentium,
Hortus voluptatis,
Palma patientiæ,
Cedrus castitatis.
Abbas in navicula
Undis agitatur:
Clamans ad te felix,
Cœlitus afflatur
Ut tua Conceptio
Devote colatur.
Æquor ad imperium
Tuum mox placatur.
V. Tu dominaris potestati maris.
R. Motum autem fluctuum ejus tu mitigas.
V. Domina, exaudi, etc.
AD NONAM.
HYMNUS.
Salve, urbs refugii,
Turrisque munita
David, propugnaculis
Armisque insignita.
Cum uxorem ducens
In templo levita,
Nonam tibi solverit,
Hunc affaris ita:
Numquid non pulcherrima
Sum? Dic ergo quare,
Me dimissa, aliam
Vis tibi sponsare?
Noli ita agere;
Sed mihi famulare,
Conceptumque cura
Meum celebrare.
V. Tota pulchra es, etc.
AD VESPERAS.
Nihil differt.
AD COMPLETORIUM.
Nihil differt.
COMMENDATIO.
Supplices offerimus
Tibi, Virgo pia,
Has horas canonicas:
Fac nos ut in via
Ducas cursu prospero, etc.
ANTIPHONA.
Hæc est virga, in qua nec nodus originalis, nec cortex actualis culpæ fuit.
V. In Conceptione tua, Virgo, immaculata fuisti.
R. Ora pro nobis Patrem, cujus Filium peperisti.
DE B. ANGELO AB ACRIO ORDINIS MINORUM S. FRANCISCI CAPUCINORUM ACRII IN CALABRIA CITERIORE
ANNO MDCCXXXIX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Angelus ab Acrio, Ordinis Capuccinorum in Italia meridionali (B.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unica. Vitæ B. Angeli scriptores. Rerum gestarum epitome. Ordo temporum. Cultus et beatificatio.
Præstantissimæ familiæ Fratrum Minorum Capucinorum ornamento fuit, sæculo XVIII, [B. Angelus tum ab aliis multis,]B. Angelus ab Acrio, qui, anno 1825 a Leone XII beatorum numero adscriptus, quotannis die 30 octobris præcipuo studio colitur. Ejus virtutes et miracula non nisi summatim attigerunt primi scriptores. Anno 1745 Michael a Tugio in Helvetia, ejusdem Ordinis sodalis, theologiæ lector et pro natione germanica quondam secretarius generalis, brevem Vitam exaravit, usus tum codice ms. Provinciæ Consentinæ FF. Capucinorum, tum libro inscripto Calabria sancta, tum etiam testium oculatorum relationibus [Bullarium Ordinis FF. Capucinorum, tom. III, pag. 95 et seq.] . Hanc antiquissimam de B. Angelo scriptionem infraedendam duximus. Romæ exiit anno 1825, et iterum anno 1826, Vita multo longior; quam procurator generalis Ordinis FF. Capucinorum summo pontifici Leoni XII dicavit. Vitæ summarium edidit Zacharias Boccardus [Compendio della vita del B. Angelo d'Acri. Cfr. Catalogus scriptorum Ord. Minorum Capuccinorum, ab an. 1747 ad 1852, pag. 42.] , definitor generalis ejusdem Ordinis et ab anno 1829 ad 1833 episcopus Cotronensis. Concisas servi Dei laudationes tum alii plures auctores [Cfr. Fr. Sigismundus de Venetia, Biografia Serafica, pag. 739, Venetiis 1846.] conscripserunt, tum presbyter Tresvaux in gallico Supplemento Vitarum Sanctorum Adriani Butler et in posterioribus operis Butleriani editionibus.
[2] [tum a Leone XII laudatur ob virtutes] Quum nulla excusa sint B. Angeli Acta primigenia, et recentiores libri aut contractiores videantur, aut longiores et a nostro proposito alieni, ex iis historiis, e processu beatificationis aliisque certissimis documentis res gestas ipsi pertexemus. Quarum epitomen ab initio proponere juvat, et iis quidem verbis quibus Leo XII, in literis apostolicis de beatificatione, vitæ imaginem expressit. Cœlestis … gloriæ, ait Romanus pontifex, ac divinæ potentiæ locupletissimum habemus testem in venerabili Dei servo Angelo ab Acrio, sacerdote professo ac missionario Ordinis Minorum sancti Francisci Cappuccinorum nuncupatorum, qui dum in terris degebat, vetere homine exuto, novum induit, et ducem ac antesignanum Franciscum per avunculi sui impedimenta fortiter superata, per summam paupertatem, per omnimodam sui abnegationem, per orationis nullo * tempore intermissæ studium, per assiduam crucis meditationem, carnisque macerationem, imitari contendit. Is enim in oppido Acri citerioris Calabriæ decimo quarto kalendas novembris anno humanæ reparationis millesimo sexcentesimo sexagesimo nono in lucem editus est. Hujus viri sanctitas quanta futura esset, jam ab ineunte ætate apparuit. Nam adhuc puer, ab aliorum consortio remotus, divinarum rerum studio jugique orationi vacabat. Adolescens factus Ordini Minorum S. Francisci Cappuccinorum nomen dare cogitat; enixas idcirco ad Deum preces effundit; ac ne quid temere aggrederetur, virorum sapientia et prudentia præstantium consilium exquirit, qui illum in sancto proposito confirmant: quo factum ut, fortiter reluctante avunculo suo, quin et minitante ejus matrem domo expellere, eundem Ordinem ingressus fuerit; ubi tyrocinium, studiorum curriculum summa cum laude omniumque admiratione explevit.
[3] [et res præclare gestas;] Tum sacerdotio initiatus, sodalibus suis quibuscum vixit, præsertim vero cum iis præfuit, præstantissima virtutum omnium exempla suppeditare nunquam destitit. Cum autem intellexisset, nihil sibi sine charitate prodesse, hinc in Dei dilectionem, quod est maximum et primum mandatum, vehementius incubuit. Ex hac intima cum Dei unione tanto cor ejus divinæ charitatis igne exardebat, tantaque colliquescebat dulcedine, ut in extases et raptus aliquando erumpere visus fuerit, ac licet ut hospes et incola teneretur in terra, ob maximum tamen Dei desiderium tamquam civis et domesticus haberetur in cœlo. Hac flamma succensus, diutius se certe continere non potuit, quin cum * fide recta bonæ prædicator actionis existeret, excolendæque vineæ Dei, ejus scilicet plebi erudiendæ, se omnino devoveret. Cum primum igitur sacerdotio fuit insignitus, missionarii munus suscepit, idque sine mora ad obitum usque summo cum animarum lucro exercuit; varias obiens civitates ac oppida, solius Dei gloriæ æternæque hominum saluti intentus. Tandem laboribus fractus meritisque onustus, dulcissima illa verba proferens: “Veni, bone Jesu, veni,” relictis inter sodales suos in cœnobio Cappuccinorum Acrii mortalitatis exuviis, tertio kalendas novembris millesimo septingentesimo trigesimo nono ad æterna præmia evolavit [Bullarii Romani continuatio, tom. XVI, pag. 362.] .
[4] [quarum tempora definiuntur.] Quoniam ab historicis actiones B. Angeli numquam fere in certum annum multoque minus in certum diem referuntur, aliquam temporum notationem operi præmittimus, ex Actis beatificationis aliisque monumentis collectam. Conciones quadragesimales et missiones per annos et loca singula descriptæ fuerunt in Responsione ad animadversiones super dubio de virtutibus [Pag. 23 et seq.] : ejus auctor percensuit tabulas publicas FF. Capucinorum. Quæ mutavimus aut adjecimus, confirmantur testimoniis in Summario [Summarium super virtutibus, Romæ 1806. Cfr. infra, pag. 663.] indicatis. Series ideo integra non est, neque aliquot in locis omnino certa, quod ipsi testes oculati rerum multarum tempora vix definierunt.
| Anno 1669 | die 19 octobris, nascitur et postridie baptizatur. |
| 1672 | aut antea, confirmatur ab episcopo Bisinianensi. |
| 1687 | intra annos 1687 et 1689 semel et iterum vitam religiosam suscipit et dimittit. |
| 1690 | die 12 novembris, sacram vestem FF. Capucinorum tertio induit. |
| 1691 | vota solemnia nuncupat. |
| 1701 | in conventu Rossano ei Jesus puerulus apparet. |
| 1701 | hoc anno exeunte vel 1702 ineunte sacerdotio inauguratur. |
| 1702 | S. Georgii habet conciones quadragesimales. (Has deinceps hisce literis indicabimus: conc., missiones vero: miss.) |
| 1703 | conc. S. Georgii. |
| 1704 | conc. Altomonte. |
| 1705 | conc. Saracenæ. |
| 1706 | conc. S. Georgii. Prædicit regnum Neapolitanum in Hispanorum ditionem esse rediturum [Summ. super virt., pag. 397.] |
| 1707 | conc. Castrovillarii. |
| 1708 | conc. Episcopine. |
| 1709 | conc. Tursi. |
| 1710 | conc. Cetrarii. |
| 1711 | conc. Neapoli, in S. Eligii. |
| 1712 | conc. Marascæ. |
| 1713 | conc. Rende. |
| 1714 | conc. Rossani. In conventu Acritano videt Christum cruciatum. |
| 1715 | conc. Bisiniani. |
| 1716 | conc. Saponariæ; miss. Amantiæ, Cetrarii [Ibid., pag. 26.] . |
| 1717 | conc. Acrii. In capitulo Castilione habito creatur minister provincialis provinciæ Consentinæ; quo munere fungitur usque ad annum 1720 [Responsio ad animadversiones super dubio de virtutibus, pag. 24; cfr. pag. 30.] . Missiones Castilione, Menecinæ. Hic, eo ingentem crucem portante, in cœlo apparent tres cruces fulgentes. Videt in spiritu victoriam christianorum ad Taurunum. |
| 1718 | conc. Cetrarii; miss. in pago Cœlico et apud Martios (terra delli Marzi). |
| 1719 | conc. Cetrarii; miss. Longobardi [Cfr. ibid.] . |
| 1720 | conc. Acrii; miss. Marsici. |
| 1721 | conc. Flumine Frigido; miss. Fuscalidi et Castilione. |
| Anno 1722 | conc. S. Marci; miss. Apriliani, Mangone, Oppidi, Varapodi, in Via Bagliva, S. Fili, Castelfranci. Missionem etiam peragens Paterni, videt Jesulum in præsepi. In conventu Acritano coram testibus plurimis in extasim raptus, ad se redit statim ut intimo corde id jubet superior [Summarium super virtutibus, pag. 353.] . |
| 1723 | conc. Rende; miss. Amantiæ, Cœlici, Terræ Novæ, in Spezzano Grande, Cetrarii, apud Martios. |
| 1724 | conc. Acrii; miss. Menecinæ, Castilione. Vocatur ad capitulum provinciale in oppido S. Joanne in Floribus [Ibid., pag. 368.] . |
| 1725 | conc. Oppidi; miss. Mileti, Balneariæ, in oppidis del Pizzo, Monteleone, Palma, Scylla, Mangone. Eo auctore fundatur Bisinianensis conventus Capucinarum. |
| 1726 | conc. Bisiniani; miss. in Spezzano Grande, Luzzi, S. Laurentii, Flumine Frigido. Hoc anno et sequentiguardianus est conventus Acritani. Die 5 octobris Acrii incendium miraculo restinguit [Ibid., pag. 450.] . |
| 1727 | conc. Amantiæ; miss. Laureæ, Fuscalidi, Turani. Die 14 julii Benedictus papa XIII, principi Bisinianensi morem gerens, B. Angelo concedit ut per biennium in principis ædibus habitet. |
| 1728 | conc. Bisiniani; miss. Apriliani et in Via Bagliva. |
| 1729 | conc. Acrii; miss. Rhegii in Calabria, S. Demetrii, Castrovillarii. Iterum Acrii incendium compescit [Ibid.] . |
| 1730 | conc. Scyllæ; miss. Flumariæ, S. Benedicti. Hoc circiter anno in terra Lutiorum (Luzzi) agros ab exitiosis insectis liberat [Ibid., pag. 444.] . |
| 1731 | conc. Rossani; miss. Rhegii et in terra Lutiorum. |
| 1732 | conc. Belimonte; miss. Rhegii et Apriliani. Hoc circiter anno miraculo sanat filium principis Bisinianensiscomitiali morbo correptum [Ibid., pag. 482.] . |
| 1733 | conc. Balneariæ; miss. ibidem. |
| 1734 | conc. Ruggiani; miss. Amantiæ, Belimonte, Cetrarii. In conventu Rossani, interno superioris jusso parens, redit ab extasi. In summa annonæ caritate opem fert plus centum indigentibus [Ibid., pag. 352 et 158.] . |
| 1735 | conc. Murimanni; miss. Belvederii, Ebuli, Coriolani. |
| 1736 | conc. Maratheæ; miss. Fuscalidi, Belimonte, in terra Lutiorum. Prope Belimontem horrendam maris tempestatem sedat. In eadem urbe discordias placat [Ibid., pag. 446 et 204.] . Hoc circiter anno juvenem hæmorrhagia laborantem mirifice sanat. |
| Anno 1737 | conc. Belimonte; miss. ibidem. |
| 1738 | conc. S. Germani Montis Casini; miss. ibidem, Belvederii, S. Petri. |
| 1739 | conc. Cetrarii. Circa diem 15 octobris mirabilis vini multiplicatio [Summarium super virtutibus, pag. 153.] . Moritur die 30 octobris et die 1 novembris sepelitur. |
[5] [Servi Dei beatificatio] Fama sanctimoniæ qua vivus B. Angelus floruerat, post mortem illustrior in dies fuit et magis pervagata. Ita in ore omnium versabatur et tot narrabantur prodigia, ut Bonaventura Sculco, episcopus Bisinianensis, in cujus diœcesi Acrium situm erat, processum ordinarium de servi Dei vita, virtutibus et miraculis jam anno 1748 inchoarit; quem absolvit anno 1755. Simili processui componendo anno 1764 operam dare incepit Antonius d'Afflitto, episcopus Consentinus, eo quod in ipsius diœcesi sanctus vir sæpissime versatus fuerat; finem imposuit anno 1769. Interim excussis omnibus Angeli scriptis, sacra Rituum Congregatio die 16 decembris anni 1775 edixit posse procedi ad ulteriora, eaque jubente fieri cœpti sunt processus apostolici, Consentinus anno 1786, Bisinianensis anno 1793. Perfectus est prior anno 1795, alter anno 1796. Die 17 junii anni 1821 Pius papa VII virtutes famuli Dei heroicas esse pronuntiavit, ejusque successor, Leo XII, die 19 novembris anni 1825 miracula tria probavit.
[6] [anno 1825 decernitur] Quapropter, ait ipse Romanus pontifex, precibus tandem ac supplicationibus totius Ordinis Minorum Cappuccinorum, nec non dilecti filii Ludovici a Tusculo, ministri generalis ejusdem Ordinis, sacræ aulæ apostolicæ concionatoris, ac hujus causæ postulatoris, quibus Ferdinandus utriusque Siciliæ rex illustris dum viveret, universa diœcesis Bisinianensis, aliique dignitate ac pietate præstantes viri sua studia ac postulata junxerunt, paterna clementia annuentes, … concedimus et indulgemus, ut idem Dei servus Angelus ab Acrio in posterum beati nomine nuncupetur, ejusque corpus et reliquiæ venerationi fidelium (non tamen in supplicationibus quæ sacras reliquias circumferendo fiunt) colendæ proponantur; imagines quoque radiis seu splendoribus exornentur, officium denique ac sacrificium fiat [Bullarii Romani continuatio, tom. XVI, pag. 363.] …
[7] [et celebratur.] Die constituta, 18 decembris, eminentissimi cardinales S. Congregationis Rituum ad basilicam S. Petri se contulerunt, literas apostolicas de beatificatione venerabilis Angeli audituri. Hisce recitatis, et decantato hymno Te Deum, exposita quoque servi Dei imagine, augustiore pompa rem divinam fecit patriarcha Constantinopolitanus, della Porta. Post meridiem ipse Leo XII, cardinalium collegio, camera secreta, pluribus episcopis, senatu Romano aliisque dignitatibus stipatus, in ædem S. Petri venit, et, quem recens in beatorum numerum retulerat Angelum, pie est veneratus. Concesserat quidem summus pontifex ut sacrificium et officium fieret cum approbatis ab ipso orationibus juxta Romanas rubricas de communi confessoris non pontificis [Ibid.] ; sed anno 1833 sacræ Rituum Congregationi exhibitæ sunt oratio et lectiones II nocturni propriæ, quæ mox approbatæ fuerunt et in breviarium PP. Capucinorum receptæ.
[Annotata]
* non add. in edit.
* eum in edit.
VITA PRIOR B. ANGELI AB ACRIO AUCTORE MICHAELE A TUGIO
collecta ex codice ms. Provinciæ Consentinæ FF. Capucinorum, ex Calabria sancta, et testibus de visu.
Angelus ab Acrio, Ordinis Capuccinorum in Italia meridionali (B.)
a
AUCTORE MICHAELE A TUGIO.
CAPUT UNICUM.
B. Angeli natales, ingressus in Ordinem FF. Capucinorum, munera, extases, visiones, prophetiæ, miracula, obitus.
[B. Angelus corpus suum assidue afflictat.] Angelus ab Acrio, qui nostri temporis heros et peculiare virtutis exemplar est, obscurum humilemque a mundo acquisivit ortum; nobilem autem felicemque de cœlo hausit indolem, solertemque maternæ educationis curam dignis signavit moribus. Habitum sacri Ordinis, quem tentatione victus bina vice deposuit, tertia induit; mirabiles religiosæ vitæ in corde suo disposuit ascensiones, et, ut se primo aggressum vinceret, carnemque legi spiritus plene subjiceret, continuum illi decrevit bellum. Erga dominicæ Passionis mysteria teneræ compassionis ferebatur cultu. Inde in memoriam myrrati vini quod in Golgothæo colle sitienti Christo propinatum fuit, plerumque frustum aloes seu felis bovini in ore volutavit, et quotidie aculeato stellatoque aut nodoso flagro corpus atrociter castigavit; fuitque die veneris duplicata dira devotio, et insuper corpus longiore tempore in crucis modum supra pavimentum extensum. Debuit hæc sacra tyrannis totius suæ vitæ esse comes, tunc solum mutata, quando amor Christo compatiendi acerbiora excogitavit genera doloris. Cursu studiorum completo, insolito semel splendore cinctus, spiritui orationis vacare jussus est. Obedivit voci, et non nisi arida mente, per duorum annorum spatium, promissum exspectavit solatium. Constantem præmiavit altera vox, quæ spiritum intelligentiæ Sacræ Scripturæ ei adpromisit. Mire quoque hic in eo resplenduit; nam mysteria fidei ita penetravit, ut quasi ea videret, et ita illa scivit, ut quasi credere ea haud valeret.
[2] [Concionatur prosperrimo eventu. Fratribus præest.] Cum tamen olim illa fucato facundiæ ornatu et vano verborum fastu de pulpito explicaret, tetigit eum occulta vis, linguamque vanitatis ita ligavit, ut verbum ulterius proferre non posset. Acuit confusio intellectum, et verbum Dei inani eloquentiæ calamistro non egere animadvertens, non nisi Jesum Christum deinceps et hunc quidem crucifixum prædicavit, ac liberiore voce grassantes abusus perstrinxit. Fructum ex hac apostolica rhetorica illico vidit. Vidit et illum invido oculo inimicus homo; hinc, ut illum impediret, sub concione vel coactis in turbinem nubibus mugitum tonitruum suscitavit, vel gravius in capite Angelum percussit. Semel illum in aerem elevavit, et ceu plumbum in terram dejecit; ex quo pes graviter læsus, usque ad ejus mortem ministerium ejus evangelicum reddidit non parum onerosum. Duplicavit ex hac invidia vir Dei sui laboris zelum, et ubicumque illum missiones facere contingeret, se totum animarum obsequiis mancipavit. Fructum laboris fœcundavit, quod in Angelo eminuit virtutis exemplum. Ex Leone Magno validiora esse exempla quam verba, et plenius opere doceri quam voce, Angelus optime noverat: hinc, sicuti cor suum virtutis sedem effecit, ita hujus radios cominus semper sparsit, et sicut apud Deum humilitate nihil est sublimius, ita humilitate Angeli nihil erat profundius. In omnium oculis fuit magnus, sibi duntaxat parvus. Dum erat omnium in provincia rector et præses, ministrum omnibus se exhibuit et servum, qui ministrare et non ministrari voluit. Dumque alii cumulata in eo divinæ bonitatis charismata extollebant, ipse e contra vilem natalium suorum conditionem, duplicatum e novitiatu egressum, aliosque in sæculo commissos defectus in sui vilipendium exaggeravit.
[3] [Votorum suorum tenacissimus,] Reddidit Altissimo vota sua eo studio et perfectione quæ major esse nequibat. Angelus, in carne ambulans, non secundum carnem militavit; sed Spiritu Dei agebatur, et ea vitæ puritate nitebat, ut quod de magno Joanne Baptista D. Hieronymus dicit, in nostro Angelo plene expressum fuerit: Non fuit ille natura angelus, sed vita et castitatis eximiæ puritate. Fomes enim peccati non ligatus, sed potius extinctus in eo videbatur, cum inferior pars corporis, arido siccoque ligno similis, tempore quo sol intensius nos urit, beneficio ignis in illo calefieri debuerit. Ex quo pars hominis superior liberiore volatu in altum sese libravit, et in iis quæ Dei sunt deliciabatur, tanto divini amoris æstu incensa, ut haustu aquæ frigidæ plerumque, etiam tempore ad rigorem gelato, illum temperari necessum fuerit. Charitatem dum in Angelo ita intensam miramur, eam omnes alias virtutes habuisse comites consectario inferimus. Quapropter, dum Dei amicos tamquam perfectiores, sicut uberiori replentur gratia, ita potioribus ornari donis, ex D. Laurentio Justiniano (de cast. conn. verb. et anim. c. 17, pag. mihi 247) erudior, ad ea quæ Angelo nostro de iis collata fuisse invenio, libanda transeo.
[4] [sæpe in extasim rapitur, vaticinatur,] Angelus in se fuit quasi continuo extra se, et dum manducabat, vel etiam cum aliis conferebat, occulta amoris vi in cœlum rapiebatur, suavique extasi angelicæ vitæ prægustu potiebatur. Potissimum autem quando ad sacras aras litabat, divino hoc deliquio potiebatur; quo durante, membra quasi gelu constricta, arteriarum motus et pulsus suspensus, et Angelus mortuo similior quam vivo videbatur; ita quidem, ut nec indiscreta quorumdam curiositas, nec turpis aliorum incredulitas, vel tabaccum aut calcem oculis inspergendo, vel elevata membra acu ferrisque acutis pungendo, vel igne ea torrendo, delicias raptus turbare, solumque sacra obedientia Angelum iis gaudentem retrahere potuerit. Donum prophetiæ fuit illi familiare. Victoriam Austriaco valore contra Turcas anno 1717 partam, et Belgradum seu Albam Græcam catholicæ ditioni subactam prædixit. Mortes virorum illustrium et aliorum in dissitis locis degentium, tempore quo succedebant, patefecit. De pluribus defunctis sortem divini judicii, et in specie æternam quorumdam ecclesiasticorum sibi notorum pœnam, æque ad horrorem ac ad correctionem aliorum, revelavit. Secreta quoque cordium ita penetravit, ut peccata quæ vel oblivio vel pudor in sacro tribunali reticuerat, pœnitentibus non semel recensuerit, quasi in manu ejus fuissent scripta.
[5] [fruitur visionibus et miracula patrat.] Veniam jam ad visiones. Angelis cum Angelo conversari huncque visibilis suæ formæ lepore recreare, rarum non fuit. Angelorum regina Angelum ad suaves amplexus non semel admisit. Filius hominis Christus Dominus Angelo sæpius, vel forma hominis patientis amictum, vel gloria et honore coronatum, se videndum præbuit. Novit et Angelus aliqualiter modum quo Christus inexistit augustissimo amoris sacramento. Vidit in carne sua gloriam Dei, quantum a viatore videri potest. Homini de homine talia loqui fors non liceret, nec ego illa de nostro Angelo loqui præsumerem, nisi invita illius et propria confessio, sanctæ obedientiæ virtute ab Ecclesiæ prælatis et Ordinis superioribus extorta, ea confirmasset. Ad donum curationum et gratiam miraculorum dum progredior, cum Joanne repetere cogor: Vidi angelum … habentem potestatem magnam (Apoc. 16). Angelus noster introivit in potentias Domini, et ad illius preces cæci viderunt, claudi ambulaverunt. Infirmos, quacumque etiam detinebantur infirmitate, sanavit; lepræ squamas, quibus corpora scatebant, detersit; plures a vivo inferno, quos spiritus malitiæ obsederat, liberavit; pluribus periodum vitæ prolongavit, et duobus infantibus qui sine vita ex utero matris prodiere, illam dedit. Vocem Angeli exterrita elementa officioso obsequio excepere. Aer illius corpus in sublime raptum et sine basi pendulum retinuit; aquam sicco pertransiit pede, turbatasque illius seditiones sæpius pacavit; voracis ignis furias coercuit, sterilemque terram fructibus fœcundavit. Angelus clausas ingressus est portas, simul et semel in diversis visus locis; et renovavit aliqualiter Josue portentum, dumque ad hujus imperium sol contra Gabaon cursum suum suspendit, ad Angeli nutum dies suum terminum ad plures horas prolongavit.
[6] [Pie obit,] Præscius tandem temporis quo resolutio instabat, præparavit Angelus viam suam, et senio fessus a Domino in pace dimitti, numquam interruptæ devotionis suspirio, exoptavit; fuitque anni 1739 dies trigesimus octobris, qui in diem veneris, dominicæ Passioni sacrum, et ab Angelo ideo severiori flagro semper dicatum, tunc cadebat, quo in patrio suo conventu, ætatis suæ ultra septuaginta annos, sub dulci Jesu nomine emisit spiritum. Visumque est cœlum jam prius de illius lætari adventu, dum in morbi exordio sua dona in eo multiplicavit, odore suavissimo totum conventum implevit, et longiore extasium nectare illum pavit. Visa Acrii numquam fuit tanta populi confusio ac illa fuit, quæ lugubri tumultu ad parentalia Angeli, toto clero sæculari et regulari, et principe Bisinianensi totaque ejus aula præsentibus, ac mixto piorum fletu ac obsessorum ululatu celebrata.
[7] His durantibus facies cadaveris varie mutata [et miraculis post mortem illustratur.] fuit visa; jam enim orantis formam, jam vero ridentis figuram præ se tulit, omnesque interno quodam gaudio replevit. Indiscretæ devotioni ut satisfieret, frustulum habitus cuilibet ab ipso principe fuit dispensatum, ex quo cadaver intra capellam sæpius vestiri necesse fuit. Ambiebat et ipse princeps singulari devotione quasdam sanguinis guttas, a se conservandas; at, dum corpus aperta brachii vena durum et sine sanguinis fluxu siccum vidit, non parum inde turbatus rediit. Postero die visus est in cadavere calor, exiitque ex eo sudor cœlestis fragrantiæ, quod, sicut novum populi concursum excivit, ita reverendissimum dominum vicarium generalem movit, ut cum Patre guardiano cadaver inspiceret, et eo ipso, quod illud agile, tenerum et flexibile reperiret, noviter venam secari jusserit. Sanguis, qui copiose exinde exiit, adauxit populi stuporem; principis, qui ampullam devote adimplevit, vota complevit; et dum ad preces eorum qui erant conscientiæ bonæ, fluxus fuerit replicatus, mansit et exinde portentum multiplicatum. Positum postea cadaver in arca, tribus clausa clavibus; quarum unam princeps territorii, alteram episcopus loci, et tertiam noster ibi conventus conservat; et reconditum ad cornu Evangelii aræ majoris varia collustrant signa, et non recedet memoria Angeli, nomenque ejus requiretur a generatione in generationem, et virtutem ejus, quam episcopalis censura de facto discutit, enuntiabit, si ominari liceat, sancta Dei Ecclesia.
ANNOTATUM.
a Exstat hæc scriptio in tomo III Bullarii Capucinorum a Michaele Tugiensi editi. Quæ hic summatim attinguntur, in altera Vita exponentur enodatius.
VITA ALTERA B. ANGELI AB ACRIO
ex Actis beatificationis, Vita Italica et aliis documentis.
Angelus ab Acrio, Ordinis Capuccinorum in Italia meridionali (B.)
a
EX IMPR.
[CAPUT PRIMUM]
[B. Angelus a puero in virtutem] In oppido Acrio, non procul a Bisiniano in Calabria Citeriore, habitabant sæculo XVII pii honestique conjuges, Franciscus Falco et Diana Henrico seu Errico, aviti prædioli cultu sibi victum comparantes. Ex his natus est die 19 octobris anni 1669 filius b, cui, postero die in templo parœciali S. Nicolai baptizato, nomen datum est Lucæ Antonio. Eum adhuc infantulum chrismatis sacramento confirmavit Joseph a Sancta Maria de Sebastianis, Bisinianensis episcopus c. Puer autem, pro ea quam a natura hauserat docili ac præclara indole, tradita sibi a parentibus cum exempla tum documenta mirifice secutus est, moribus ad omnem modestiam pietatemque compositis. A prima itaque pueritia non obscura dedit futuræ sanctitatis indicia. Ea enim ætate, nec cum æqualibus ludere, nec læsus irasci, nec pueriliter quidquam agere visus est; sed nugis abhorrens et ab aliorum consortio remotus, divinarum rerum studio jugique orationi vacabat. Quod autem mirabilius est, a teneris ipsis unguiculis corpus afflictare assuevit; et vix quinquennis domi solus orans ante Deiparæ effigiem deprehensus est, suppositis nudis genibus granis seu lapillis, qui caveas in tenellis membris effecerant. Jam tum divini amoris pignora accepit: nam cum olim coram beatæ Virginis imagine ardentius oraret, egressis ex illa radiis circumfusus est, et ad pietatem erga Dei genitricem mirifice inflammatus [Informatio II, pag. 3 et seq. Summarium II, pag. 34 et seqq.] .
[2] [incumbens,] Adolescens vero, cum avunculo suo presbytero, Dominico d Errico, traditus esset ut religione ac bonis disciplinis sedulo institueretur, non minus literis quam pietate profecit. A jocis et ludicris oblectamentis alienus, quidquid temporis supererat, precibus, meditationibus, piis colloquiis, erigendis altaribus iisque omni ope ornandis traducebat [Cfr. Vita Italica, pag. 3, edit. Romæ 1826.] . Observantissimus omnium, potissime vero parentum et avunculi sui, nihil iis inconsultis agebat. Tanta autem assiduitate ac studio ecclesias adibat, ut noctu etiam sæpissime videretur ante fores sacrarum ædium genu nixus orare. Non aliæ fuerunt ipsi deliciæ nisi divina perdiscere, sacris ministrare, adesse concionibus et sacramenta suscipere. Ad quæ tanto caritatis æstu accedebat, ut omnibus admirationi et ædificationi esset. Piis hujusmodi exercitationibus non defuit carnis quoque macerationem adjungere, corpusque suum assidue flagris cædere. Nemo illum arguere umquam potuit alicujus peccati; sed sanctus et irreprehensibilis, jam inde ab adolescentia magnam probitatis et sapientiæ famam adeptus est [Inform. II, pag. 4.] .
[3] [Ordinem Capucinorum] Non poterat tanta virtus studiumque cœlestium inter laqueos et irritamenta mundi facile conquiescere. Quare, ut liberius et sine impedimento Deo vacaret, ab ineunte adolescentia Ordini Minorum S. Francisci Capucinorum sese addicere statuit; ac ne illum temere aggrederetur, non modo sapientes gravesque viros consulere voluit, verum etiam regulari disciplinæ adhuc liber quodammodo assuescere. Capucinorum itaque ecclesiam diu noctuque petere solebat, orationis studio magis magisque se dedere, et corpus suum asperioribus afflictationibus macerare. Sancta ejus desideria præcipue incenderat missio quædam quam Acrii dederat Antonius ab Olivado e, Ordinis Capucinorum. Ab eo pius juvenis, quum totius anteactæ vitæ noxas confessione generali expiasset, diligenter doctus, cœpit Domini Passionem jugi meditatione volvere, et quod dicunt Horologium Passionis quotidie recitare; insuper singulis hebdomadibus animam, sacra exomologesi perpurgatam, divina Eucharistia reficere; denique etiam atque etiam operam dare ut FF. Capucinis adscriberetur. Obstitit quidem avunculus (pater jam e vita migrarat), additis quoque minis: sed nulla re a proposito deterritus juvenis, annum tunc agens decimum octavum, ab Ordinis superioribus impetravit ut in sacram familiam reciperetur et Dipiniani tirocinium poneret [Summ. II, pag. 46, 50.] .
[4] [bis ingressus,] Sed quem acriter in virtutes incumbentem videbat dæmon, omni ope vexare studuit. Matrem voce simulans: “Luca Antoni, ait quadam die, veni: sola sum; in lecto jaceo ægrotans.” Alias impuris eum tentationibus pelliciebat, aut exaggerata regularis disciplinæ difficultate perterrebat. Semel et iterum manus dedit juvenis. Primo enim, post duos ab ingressu menses, claustrum reliquit, veniam nactus a superioribus. Verum implorato Dei auxilio et consiliis virorum gravium usus, mox rediit. Simul recruduit cum inferno pugna, et eo quidem impetu, ut novitius ferre non valens, sacram vestem secundo abjecerit. Avunculo tamen ut uxorem duceret suadenti, constanter repugnavit; imo cum eum levitatis et malæ pugnæ puderet ac pœniteret, cumque, Christum et sanctissimam ejus matrem assidue precatus, diabolicas fraudes perspectas haberet, ut in novitios cooptaretur, denuo rogavit. Animo confidens et divina gratia fretus, ad cœnobium Belvederii f, ubi erat probandus, se contulit [Ibid., num. V passim.] .
[5] [tertio, apparente etiam dæmone,] In itinere cum ad civitatem Montem Altum contenderet, et pervenisset ad Cratim fluvium, eumque ob aquæ magnitudinem nulla ratione transmittere posset; ecce subito adstitit immanis homo, deformis et horridus, qui juvenem humeris suis impositum flumen trajecit; at evanuit statim ut ille, in altera ripa positus, mercedem tribuere voluit g. Postea servo suo aperuit Deus gigantem non alium fuisse quam dæmonem, a quo deceptus bis a religione desciverat. Metu conterritus, petiit Montem Altum, quo a guardiano conventus, Francisco ab Acrio, fuerat accitus; ibique diebus aliquot transactis, venit Belvederium. Demum die 12 novembris anni 1690 vestem sacram Capucinorum tertio induit, in ordinem receptus ab Antonio ab Acrio, tractus illius præposito provinciali [Ibid., pag. 50 et seqq.] .
[6] [tironibus adscribitur.] Frater Angelus (hoc enim nomen ei datum) tirocinium sub sapientissimo magistro, Joanne de Ursomartio, ponere incepit. Eum ad perfectionem consequendam nihil reliqui facientem, denuo probatum voluit Dominus. Toto fere tirocinii tempore, pluribus injectis molestiis, novitium lacessivit dæmon. Quibus juvenis pæne fractus, conjectis quadam die oculis in imaginem h Christi cruci fixi: “Domine, ait, mihi jam non fido. Abibo et uxorem ducam.” Clara statim exaudita est vox: “Quare non facis idem quod Frater Bernardus de Corleone?” Re quidem vera ex Vita sancti hujus Capucini i didicit eum, dum se quotidie mane flagellis concidebat, horologium dominicæ Passionis recitans, a similibus molestiis fuisse liberatum [Vita Italica, pag. 8. Summ. super comm introductionis causæ, pag. 7 et 10.] . Ejus vestigiis ingressus B. Angelus, immundos spiritus profligavit, et omnibus colendis virtutibus annum probationis egregie explevit. Quo transacto, vota solemnia lætanti animo nuncupavit in conventu Belvederii; et dum se ita Christo devovebat, quamdam veluti flammam sibi inustam sensit k, qua plane roboratus, omnia deinde fortiter pertulit, et spiritum castitatis sibi infusum agnovit [Ibid., pag. 53.] .
[7] [Studiis vacans, scientia infusa donatur.] Expleta probatione l, in oppidum Saracenam missus est, inde Rossanum, Coriolanum, Cassanum alioque, ut rhetoricæ, philosophiæ ac theologiæ studiis operam daret. In quibus adeo profecit, ut doctrina ac præsertim scientia sanctorum cæteros antecelleret. Quod quidem non minus diligentia ac studio, quam cœlesti dono est assecutus. Nam cum ipse Cassani ad literarum studia incumberet, et concubia nocte olim oraret, petens a Deo lumen sapientiæ, repente illuminari majore fulgore visa est tota domus quam in meridie solet; cumque contubernales, qui post horas canonicas matutinas cubitum revertebantur, mirati quærerent unde lux tanta oriretur, eam egredi perspexerunt e cubiculo servi Dei, ubi ille splendoribus circumfusus orabat. Exinde Angelus scientiæ dono præditus visus est, et Sacrarum Scripturarum intelligentia ei divinitus infusa m. Hinc sacrario præfectus est. Mirum autem erat, quanta sedulitate officiis omnibus suis satisfaceret; nam dum ipse studia et æditui munus diligentissime obibat, orationi et communibus cæteris exercitiis ne in minimo quidem deerat [Informatio II, pag. 6.] . Christi patientis memor, feria VI aloen cum felle sibi in os mittere numquam oblitus est, ut per totum diem linguam et palatum gustus amaritudo torqueret. Se frequenter flagris cruentando, interpositis carnem inter et vestes urticis aliisque herbis aculeatis, revoluto sæpe nudo corpore super vepribus et pungentibus dumis, omnique ratione se ipsum cruciabat, non tantum in juventute, sed deinceps, in decrepita etiam ætate et usque ad obitum [Cfr. Vita Italica, pag. 9.] .
[8] [Inauguratur sacerdotio.] Absoluto studiorum curriculo, B. Angelus anno 1701 exeunte, aut 1702 ineunte n, sacris ordinibus initiatus est. Ad quos suscipiendos miro sane atque inusitato modo, nempe jejuniis et lacrymis, sese paraverat; cumque animadverteret se manuum impositione ministrum Dei fieri, et mysteriorum ejus dispensatorem, ita jam tum sibi proposuit et gloriæ Dei et hominum utilitati totum plane se dedere. Hujusmodi consilio præsidum quoque voluntas non sine Dei providentia apprime respondit; nam ii novo presbytero sacri præconis munus contulerunt, quod ille usque ad interitum gessit [Informatio II, pag. 6.] . Verum antequam de ejus concionibus dicemus, virtutes religiosas et officia quæ in Ordinis sui conventibus exsecutus est, exponere juverit.
ANNOTATA.
a Quam hoc loco exhibemus Vitam, excerpsimus(servatis plerumque ipsis verbis) e processu beatificationis servi Dei; scilicet tum e Positione super dubio an sit signanda commissio introductionis causæ, Romanis typis descripta anno 1778; tum maxime ex Informatione super dubio an constet de virtutibus, Romæ edita anno 1806 (hanc in notis ita designamus: Informatio II); tum e Summario super dubio an constet de virtutibus, itidem excuso anno 1806 (Summarium II); tum denique e Positione super miraculis. Nonnulla etiam suppeditarunt Bullarium Capucinorum editum a Michaele a Tugio, ac Vita B. Angeli Italica [Vita del B. Angelo di Acri.] , quæ Romæ prodiit annis 1825 et 1826.
b Erat iis filius unicus [Summarium II, pag. 50.] .
c De B. Angeli confirmatione testatus est, anno 1761, Franciscus Freccia, parochus ecclesiæ S. Nicolai, se in libro confirmatorum hæc legisse: Die vigesima quarta mensis junii millesimo sexcentesimo septuagesimo quarto. Lucas Antonius Falcone, filius Francisci et Dianæ Errico, conjugum hujus terræ et parochiæ S. Nicolai de Belvederio, sacramentum confirmationis recepit ab illustrissimo… Josepho a Sancta Maria de Sebastianis, episcopo Bisinianensi, in matrice ecclesia S. Mariæ hujus præfatæ terræ. Patrinus fuit clericus Cæsar Aliprandi [Summ. super comm. introduct. causæ, pag. 12.] . Verum annus ille 1674, quem omnes etiam B. Angeli Vitæ exhibent [Cfr. Inform. II, pag. 4. Vita Italica, pag. 2.] , nescio an perperam fuerit scriptus. Etenim Joseph Sebastianus Manasse de Caprarola, primo episcopus Hierapolitanus in partibus infidelium, dein anno 1667 vocatus ad infulas Bisinianenses, jam die 3 octobris anni 1672 ad sedem Tiphernatensem [Note: ] [Città di Castello] transiit, et in ejus locum Ecclesiæ Bisinianensi præpositus fuit Onufrius Manesi [Ughelli, Italia sacra, tom. I, col. 525. Cappelletti, Le Chiese d'Italia, tom. XXI, pag. 414 et seq. Cfr. Martialis a S. Joanne Baptista, Bibliotheca script. Carmelit. Excalceat., pag. 266 et seq. Muzi, Memorie di Città di Castello, tom. III, pag. 111 et 114.] .
d Dicitur ab aliis Dominicus Errico, ab aliis Franciscus [Summarium II, pag. 35 et 37.] .
e Antonii ab Olivado Vitam italice scripsit anno 1747 Ludovicus ab Olivado [Catalogus scriptorum Ord. Minorum Capucinorum ab anno 1747 ad 1852, pag. 31.] .
f Erat cœnobium provinciæ FF. Capucinorum Consentinæ; ipsum vero Belvederium ad diœcesim S. Marci pertinet. De hoc et aliis passim in hac vita memoratis conventibus quiplura velit, adeat Ordinis historicos [Z. Boverius, Annales Minorum Capucinorum. Michael a Tugio, Bullarium Min. Capuc. Chorographica descr. provinciarum et conventuum Min. Capuc.] .
g Aufugientem dæmonem hæc tunc protulisse, dixit ipse B. Angelus suo confessario [Summ. II, pag. 57.] : “Invitus te trajeci, quia mihi es inimicus.” In eodem itinere, ut plures narrant testes, immanis visuque horrendus occurrit ei molossus, qui latratu apertisque faucibus illum vorare minatur, probibetque ne ultra progrediatur. Diabolicas artes jam edoctus puer, non deterretur; sed, invocato nomine Domini: “Rue, inquit, mala bestia, ad inferos;” iisque prolatis (mirabile dictu), canis ille teterrimus illico evanescit [Informatio II, pag. 5.] .
h Hæc Christi effigies multo post mortem servi Dei in memoriam eventi magnæ omnibus erat venerationi [Summarium super comm. introductionis causæ, pag. 10.] .
i Bernardus de Corleone, laicus professus Ordinis Minorum Capucinorum, obiit die 12 januarii anni 1667, et die 29 aprilis 1768 in beatorum numerum a Clemente XIII fuit adscriptus [Bullarii Rom. continuatio, tom. III, pag. 512. Cfr. Gabriel a Modigliana, Vita del B. Bernardo da Corlione, pag. 84 et seqq.] .
k Huc spectat quod plures ferunt testes, oranti illi quondam … angelum Domini apparuisse, qui cingulo quodam (symbolo gratiæ castitatis) lumbos ei præcinxit; et exinde venerabilem virum omni plane tentatione carnisque illecebris aut irritamentis penitus liberatum fuisse [Inform. II, pag. 74. Summ. II, pag. 53.] . In breviario Ordinis Capucinorum legimus: Dum professionem emitteret, sentire visus est sibi fortiter constringi lumbos et caput velut flammis inuri, ex quo infusum spiritum fortitudinis agnovit et expertus est.
l Quamquam id in Vitis non expresse notatur, dubium tamen non est quin B. Angelus statim a nuncupatis votis et ante inchoata studia fuerit missus ad professorium, ubi in bono spiritu et regularis disciplinæ observantia stabiliretur, quemadmodum præceptum est a Romano pontifice Clemente VIII.
m De hac scientia infusa, cfr. infra, cap. VI.
n Asserunt testes B. Angelum missionibus operam dare incepisse simul ut sacerdotio fuerit initiatus Quum insuper constet primam ex ejus sacris expeditionibus contigisse mense martio et aprili anni 1702 (cfr. Comment. num. 4), sequitur ut hoc anno ineunte aut 1701 exeunte sacerdos creatus fuerit.
CAPUT SECUNDUM.
De B. Angeli caritate in Deum et proximum, aliisque virtutibus.
[Amore divino flagrans,] In multis et gravibus quæ, ut post indicabitur, gessit B. Angelus, muneribus, sicuti amplissimam habuit occasionem et copiam exercendæ virtutis, et patefaciendæ flammæ caritatis, qua intus flagrabat; ita mirum esse non debet, si totus vitæ cursus servi Dei omni virtutum genere abundat, si tot præterea suppetunt de præclarissima illius sanctitate documenta. Tam profecto multiplices sunt tamque præstantes virtutum actus, quos Angelus noster in quavis vitæ parte perfecit, sive de theologicis virtutibus sermo sit, sive de moralibus, ut exspectatio omnis superetur, atque ex iis plane constet habitus quidam christianarum omnium virtutum vere heroicus, vere admirandus [Informatio II, pag. 9.] . Ut ab ea exordiamur quæ sane præstantissima est, summi viri qui data opera B. Angeli caritatem solertissime investigarunt, unanimiter fassi sunt venerabilem virum omnibus, quantumcumque bonis, præcelluisse, et quamdam veluti facem fuisse Spiritus Sancti. Omnia enim illius verba, omnia facta, omnis gesticulatio sublimi quodam divini amoris impetu movebantur, ita ut etiam extrinsecus micaret ignis quo intime conflagrabat. Is revera in actus divini amoris sine ulla intermissione erumpebat, profunda trahens a corde suspiria ac gemitus; hinc sensibus alienatus, ut post declarabimus, in extases rapiebatur; tantusque erat ignis quo excandescebat, ut pectus aliquando sibi disrumpi sentiret, æstumque caritatis multo aquæ potu refrigerare cogeretur [Ibid., pag. 34.] .
[10] [et a peccato alienissimus,] Hinc facile perspicitur quantum a peccato abhorruerit. Trepidans ab umbra etiam illius ita semper cavit, ut nemo tam severus investigator fuerit, qui minimam ullam in eo umquam deprehendere potuerit culpam, immo culpæ suspicionem. Plures qui generales illius confessiones exceperunt (etiam in exitu vitæ), unanimi consensione testantur se nullam in eo sacramentalis absolutionis materiam reperisse, præter leve aliquod erratum quod perpetraverat antequam regulare institutum susciperet [Ibid., pag. 6 et seq. Summarium II, pag. 169 et seq., 179.] . Nec satis ei fuit conscientiam suam a noxis quibusque immunem servare; sed etiam, ut mox declarabitur, assiduis concionibus, exemplo, consiliis aliisque opportunis mediis in id potissimum incubuit, ut alii quoque divinis mandatis obtemperarent, nullamque Deo quantumvis levem inferrent injuriam.
[11] [ad Dei gloriam omnia refert.] Hoc etiam ingentis caritatis indicium est, quod studio flagrabat divinæ promovendæ gloriæ. Propter eam tot ardua et plena difficultatibus ac periculis suscepit itinera, prædicationes, labores, per totum ferme Neapolitanum regnum [Informatio II, pag. 37.] ; propter eam tot pia opera instituit, omnemque lapidem movit ut quamplurimi non solum animæ saluti, sed etiam absolutissimæ perfectioni inservirent; propter eam decorem domus Dei tanto fervore amplificare conatus est. Hoc studio motus, ipse suis sæpe manibus altaria componere atque ornare, scopis pavimenta mundare, purgare lampades, pulverem peniculo abstergere et quidquid ad munditiem nitoremque ecclesiæ pertinebat, sedulo curare, minime dubitabat [Ibid, pag. 17.] ; et si quid irreverenter factum videbat, zelo succensus reos corripere non deerat. Præsides quoque provinciæ sæpius admonuit, in choro divinæ psalmodiæ interesse ne prætermitterent. Loqui non posse videbatur nisi de Deo aut de lege Dei. Passim etiam auditus est exclamans: “O quam dulce est amare Deum,” et aliquando vociferans in viis, vere esse stultum ac dementem illum qui non diligit Deum [Cfr. ibid., pag. 38 et seq.] .
[12] [Ipsi sæpe apparet Christus.] Quanto Christi Domini amore arderet, id verbis consequi nemo potest. Sane indicio sunt tot visiones quibus famulum suum Jesus recreavit. Cum anno 1701 in conventu Rossanensi versaretur, per integrum diem cellula clausus perstitit, identidem exclamans: “Si, cum Deus es amoris, talis es, quid eris cum judex apparebis?” Hæc Fratres audierant. Jussus itaque a conventus moderatore, quid sibi eo die accidisset palam omnibus edicere, fassus est verecunde Christum, tenelli infantuli specie, se ipsi exhibuisse et egisse cum ipso familiarissime: sed interdum radios emisisse tantæ majestatis, ut palorem afferrent ac tremorem; neque tunc se potuisse quin diceret: “Si Deus amoris es talis, qui, cum judex apparebis, futurus es?” Simile beneficium accepit anno 1722 in pago Paterno Consentinæ diœcesis. Cum enim, peracta missione, pridie Nativitatis Domini, in domo Antonii Pontieri, ad quem deverterat, præsepe composuisset, in eoque divini infantuli effigiem reclinasset, ecce, ferventer oranti apparet Jesulus, ea forma qua in specu Bethleemitico natus est, et servi sui pectori diu apprimi voluit; donec tandem felix ille vir, media nocte ad se rediens, exclamavit: “O quam pulchrum est amare Deum! O amorem non amatum!” et hospiti, interrogando urgenti, rem aperuit [Summarium, pag. 420.] . Puerum Jesum alias sæpe vidit, sive inter concionandum, sive rem divinam conficiens, quod ipse, obedientia compulsus, Patri Ludovico de Flumaria, ex provinciali Capucinorum, prodidit [Vita Italica, pag. 59 et seqq.] .
[13] [Hujus Passionem,] Omnia quidem vitæ Domini nostri mysteria, at præcipua pietate Passionem ejus recolebat. Hac meditatione ita penetrabatur, ut Christi cruciatus in se experiri videretur, faciem sibi colaphis cædens et ignita edens suspiria, singultus altosque clamores, sæpe in extasim raptus. Si quam crucis effigiem in via prospexerat, eam profunde adorabat; et ad relinquendum in oppidis ubi concionabatur, incitamentum erga Christi Passionem, plurimas ubique cruces erexit, quas, indicta supplicatione, ipse gestabat. Memorabile est quod anno 1717 accidit Menecinæ *, ubi ingentem crucem, quæ tolli non poterat nisi robustorum trium hominum præsidio, B. Angelus, licet senex fractusque viribus, sine alicujus ope humeris imposuit suis, gestavitque ad mille circiter passus; ac cum ea, præcipiti jam die, deferretur inter alias duas cruces, fulgentissimæ tres cruces in aere visæ sunt, quæ supplicationem comitabantur. Præterea eodem tempore B. Angelus diem protraxisse dicitur, dum conciones et reliqua officia essent peracta. Quibus perfectis, statim, ut aiunt plures testes, multa nox subiit [Inform. II, pag. 19. Summarium II, pag. 471, 486, 436.] . Ipse quoque instituit ut cœnobitæ, tum etiam Capucinæ moniales, se invicem interrogarent quid ea hora Christus passus esset. Præterea elucubravit ediditque opus cui titulus: Horologium Passionis Jesu Christi a; in quo omnia Christi mysteria recolebantur, additis actibus fidei, spei, caritatis ac doloris. Hoc ille pluries in die adhibebat; hoc singulis diebus dominicis coram sacramento recitandum curabat in ecclesia, uberrimo fructu; hoc denique pietatis opus ita undequaque promovit, ut in totam ferme Calabriam atque in plerosque regularium cœtus introductum fuerit, potissime vero in cœnobia Capucinorum illius tractus: ubi quotidie instituta fuit ejusdem Horologii recitatio, addita feriis sextis flagellatione [Cfr. Inform. II, pag. 18 et seq.] , ut jussit ipse Dei servus cum provinciæ Consentinæ fuit provincialis [Summ. II, pag. 131, 109, 111, 119, 122, 129.] . Denique, moriens, oculis in cruce fixis, ut hæ preces sibi dicerentur rogabat, et in Christi Passione meditanda animam efflavit.
[14] [habita etiam visione,] Tantam Dominus pietatem remuneraturus, non semel famulo suo est visus, qualis erat quum productus est a Pilato dicente: “Ecce homo.” Anno 1714 in Acritano conventu Christi Passionem reputanti acutum quoddam, sed latens telum viscera transfixit. Cruciatum non ferens, in eo erat ut ejularet, cum Jesus ei se obvium dedit, pluribus vulneribus concisum et sanguine madentem, ut erat olim flagellatus. Commotus Angelus, non solum abstinuit a lamentis, sed dolorem suum, ut mutui amoris signum, toto animo Christo obtulit: a quo statim hæc audivit benigne dicta: “Quid vis?” Et Angelus: “Volo ego, ait, quod tu vis, Domine.” Evanuit visio, sed beati viri cruciatus ad mortem usque perstitit, quamquam non semper æque vehemens [Vita Italica, pag. 61.] .
[15] [et S. Eucharistiam, tum ipse colit,] Mirandum jam non est si sanctissimam Eucharistiam, quæ dominicæ Passionis memoriam consecrat, summa religione colebat. Adhuc adolescentulus eam quotidie in ecclesia Capucinorum Acritana, aliquando etiam noctu, adorare solebat. Deinde in tirocinio, in studiorum curriculo, coram ea versabatur quamdiu per domesticam disciplinam licebat [Ibid., pag. 56 et seq.] . Tunc et per reliquum vitæ spatium, coram augustissimo sacramento ardentissimas preces ad plures horas sæpe proferebat, tanto amoris æstu ut Seraphim videretur. [Cfr. Summ. II, pag. 165 et seqq.] . Quoties ante tabernacula pertransibat, Eucharistiam profunde adorabat, terram osculatus inter jaculatorias preces [Inform. II, pag. 20 et 39.] . Sacris operaturus, ad ea primum sese parabat diuturna atque ardentissima prece, addita flagellatione, quæ ad horam fere protrahebatur; feriis autem sextis, non sine multa sanguinis effusione. Hinc sacra mysteria inchoabat incredibili modestia, religione ac gravitate. In hostiæ elevatione plerumque exsplendescens ac rutilans apparebat. Sacro peracto, rubescere solebat aspectu et ferventissimam gratiarum actionem ad horam et ultra producere [Ibid. Cfr. Summarium II, pag. 102 et seq.] .
[16] [tum ab aliis colendam curat.] SS. Eucharistiæ cultum ubique dilatavit summo studio. Eam singulis diebus dominicis publicæ fidelium adorationi exponendam curabat, magno luminum florumque apparatu; eam quoque in exitu cujusque missionis supplicantium more per vicos ac plateas deferebat. Hinc frequentissimo populo sermonem habebat de Eucharistiæ mysterio, tanta vi ut flammas effundere videretur. Sæpe, cum verba faceret, in extasim rapiebatur, sæpe jubilans caritate exultabat b, et quondam e suggestu raptus est volans ad aram [Inform. II, pag. 20 et 39. Summ. II, pag. 167.] . Tandem in Calabria orationem quadraginta horarum mirifice propagavit.
[17] [Deiparæ est addictissimus.] Quo se ipsum et proximum Christo melius devinciret, sanctissimam ejus matrem omni ope ac industria colendam duxit. In pervigiliis festorum ejus, singulis sabbatis, per novem dies ante festa solemniora, a die prima usque ad decimam quintam mensis augusti, aliis etiam temporibus, pane tantum et aqua sustentabatur; quæ omnia ab ineunte ætate incepta, deinceps sedulo observavit atque perfecit. Audito Mariæ nomine, visa imagine, caput inclinare consueverat. Id in deliciis habebat, de Virgine beatissima sermonem miscere; omnibusque, tironibus præsertim, confirmabat monachum Deiparæ devotum, esse eumdem omnis officii religiosi diligentissimum. Quo pacto labori nulli pepercerit, ut tum Fratres tum alios omnes inflammaret ad Mariæ Conceptionem immaculatam venerandam [Vita Italica, pag. 63 et seqq.] ejusque dolores animo volvendos, finem non faciam, si narrare instituam. Ipse certe Matrem dolorosam præcipuo cultu prosequebatur, cujus habebat effigiem; atque in ea sæpe immutari videbat, ut ferunt, aspectum et colorem [Summarium II, pag. 119.] . Singulare quoque erat ejus obsequium erga castissimum Mariæ sponsum, sanctum Joseph. S. Michaelem archangelum, angelum suum tutelarem, S. Petrum et S. Franciscum incredibili fere amore complectebatur [Cfr. Summ. II, pag. 110.] .
[18] [Totus est in precibus.] Si, quod ait S. Thomas, procedit oratio a caritate, facile credemus vitam B. Angeli, tanto Dei amore flagrantis, assiduam fuisse orationem. Ac primo communibus precibus diu noctuque non modo defuit numquam, sed omnibus diligentia animique fervore longe præcelluit. Nam ad matutinas horas in choro multo antequam cæteri convenirent, aderat; iisque absolutis, non cubitum revertebatur, ut alii, sed in odeo usque ad nonam inter suspiria ac gemitus orare pergebat, non inde discedens nisi urgente præsidis imperio. Quum ob tibiæ fracturam ambulando impar esset, tamen fulcrorum ope ad communia omnia exercitia se contulit. Sed præter hæc, totum tempus quod prædicationi supererat, orationi donabat, dicere solitus nihil suavius degustare se posse. Sæpe noctu deprehensus est humi procumbens, brachiisque in modum crucis compositis orans. In remotioribus horti angulis aut specubus, in ambulacris, in viis, in domibus sæcularium, in quibus missionum causa versabatur, in itinere, ubique jaculatorias preces edere audiebatur. Manifestare quondam jussus cur suspiria clamoresque tam sæpe emitteret, respondit disrumpi sibi pectus videri, cum mentis aciem intenderet in Deum, ac spiritum sibi intercludi. Demum in divinarum rerum contemplatione unice conquiescebat, et in ea suas omnes collocabat delicias [Cfr. Inform. II, pag. 41 et seq.] . Videlicet vix expleto studiorum curriculo, enixe lumen a Deo petierat, ut disceret in quo munere illi servire deberet, utrum scilicet in orationem potissimum incumbere, an in prædicationem. Oranti visum se præbuit angelus Domini, et illuminata splendoribus domo in qua venerabilis vir preces fundebat, eum monuit ut orationi et contemplationi vacaret, quo sapientiæ donum acciperet [Ibid., pag. 44. Cfr. Summ. II, pag. 186.] . Exinde revera consortio Domini numquam satiatus, in eo plane demersus ita delectabatur, ut non viator, sed comprehensor videretur.
[19] [Operam dat aliorum saluti,] Fieri omnino non poterat ut qui tam arcta cum Deo necessitudine conjungebatur, homines etiam propter illum non vehementer diligeret. Atque ut ab iis exordiamur quæ animam respiciunt, quidnam venerabilis Angelus facere neglexit ut spirituali hominum saluti consuleret? Prædicationibus, instructionibus, confessionibus diu noctuque excipiendis, juvandis moribundis, præbendis salutaribus monitis, se totum dedit; quam prospero sæpe eventu, infra enodate dicetur [Cfr. Inform. II, pag. 46 et seqq. Infra, cap. IV.] . Id hoc loco memorari juverit, eum frequenter inimicos ad concordiam revocasse; quod contigit in duabus Acrii potentibus familiis, Pera et Bernando, de fundo quodam acerrime rixantibus. Contendentes ipsos inter se principes, ut Joannem et Aloysium Sanseverino, ita reconciliavit ut angelus pacis vocaretur [Summarium II, pag. 198.] . Oppidum Belimontem contentionibus dilaceratum anno 1736 plane composuit, atque cives inimicitias posuerunt [Ibid., pag. 204.] . In oppido Marsorum familias usque ad internecionem invicem infensas publica reconciliatione sedavit [Cfr. ibid., pag. 246.] . Incolas etiam Cetrarii certantes pacavit. Civitatem Amantiam dissidiis undique agitatam ad pacem et concordiam reduxit [Inform. II, pag. 49.] . Denique præsules ecclesiastici et duces eum arcessebant ad discordias placandas [Summ. II, pag. 250; cfr. pag. 249.] .
[20] [sui oblitus.] Itaque semper in hominum salutem incumbens, tam assidue laborabat, ut omni recreatione abstineret. Fratribus vero ipsius misertis, et ut sibi parceret rogantibus [Vita Italica, pag. 68.] : “Nequaquam, aiebat. Quid, Fratres, mihi dicitis! O quanti constitit una anima Christo! In unam animam servandam jure et merito impenderentur omnes totius mundi labores.” Animas etiam ferventi prece juvabat, Deumque frequenter exorabat pro populo, maxime si scandali alicujus publici certior factus erat. Semel accidit quod, cum nocturno tempore Bisiniani princeps, Aloysius Sanseverino c, prope Capucinorum monasterium ambularet, ipsum pro populi venia summis gemitibus deprecantem audivit; et mox claustrum ingressus, percepit eum a Deo petentem ut in ipsum tela sua converteret, ac se potius interimeret; sæpiusque dicentem: “Peccavit populus iste peccatum maximum: aut dimitte ei hanc noxam, aut dele me de libro tuo.” Insuper sequenti die indixit Dei famulus publicam pœnitentiæ supplicationem, cui princeps Bisiniani interfuit, spinis coronatus [Inform. II, pag. 50. Summ. II, pag. 194. Vita Italica, pag. 73.] .
[21] [Benigne facit indigentibus] Corporalis vero misericordiæ opera tot a sanctæ illius vitæ testibus enumerantur, ut summatim dumtaxat indicari hoc loco possint. B. Angelus, dum conventui præerat, atque dum subditus erat, assentiente præside, pauperum inopiam levabat, leguminibus a se coctis, aut subtracto sibi quotidie cibo, et mensæ reliquiis sua manu ad januam distributis, aut collectis apud divites stipe ac vestimentis. Esurientem quondam a se nutritum sensit postea fuisse Christum [Summarium II, pag. 199. Vita Italica, pag. 71 et seq.] . Eos etiam hospitio recepit et recipi jussit, a quibus Fratres sui rejecti fuerant, dicens comius agendum cum iis a quibus durius habiti erant [Summ. II, pag. 215.] . Denique peregrinos et advenas qui in claustro Capucinorum hospitabantur, proprio reficiebat cibo, solabatur et ad patientiam excitabat; imo ægrum, cui nemo hospitium præbere volebat, servus Dei in cellam suam excepit. Neque tantum Fratres suos infirmos incredibili caritate animoque demisso curabat; sed etiam erga externos ægrotos nihil tam arduum erat quin libenter faceret. Humeris suis eos aliquando imponebat, ad valetudinaria de loco ad locum transferebat, vasa et linteamina purgabat, ulceribus medebatur, remedia ministrabat; consolabatur propinquos, præsto erat morientibus, pro iis fundebat preces, ipsisque animam agentibus accurrebat sine mora, etiam intempesta nocte [Inform. II, pag. 53. Summ. II, pag. 225.] . Quam vero grata Deo fuerit ejus erga ægrotos tam effusa caritas, testantur plane miracula de quibus post agendum erit.
[22] [et suas utilitates omittit.] Unum addam ex quo perspicitur beatus vir totam cogitationem a privatis commodis avertisse. Cum Bisiniani princeps, Joannes Sanseverino, frater Josephi Leopoldi, pecuniam dare decrevisset ut Capucinorum Acritanorum templum amplificaretur et ornaretur, ipsam in publicam utilitatem Pater Angelus erogandam curavit, scilicet ut Acrii fons publicus exstrueretur, qui populo nimis erat necessarius [Inform. II, pag. 52. Summ. II, pag. 194.] . Auctoritate qua apud principes florebat, in omnium utebatur commodum. Princeps Bisinianensis, Aloysius Sanseverino, ab eo doctus, vectigal quoddam remisit [Summ. II, pag. 234.] . Josephum Leopoldum, itidem Bisiniani dominum, in incolas vici Rione di Padia vehementer iratum, ibique omnia igni delere cogitantem, prudentia sua mitem præstitit et mansuefecit [Ibid., pag. 232.] . Eidem principi novum tributum ab Acritanis exacturo, fortiter restitit [Ibid., pag. 295.] .
[23] [Sui despiciens,] Reliquas B. Angeli virtutes immensum esset percensere. Non possumus tamen quin animi modestiam et humilitatem prædicemus, quæ cogitationum ejus atque actionum omnium fuit comes, moderatrix et custos. Quam humilis esset cognitione, satis demonstrat infima quam semper de se fovit, opinio, ut patet ex illius cum verbis, tum factis d. Summo enim semper contemptu de se ipse loquebatur, vilissimum hominum se reputans, servumque inutilem; ac palam ubique nuntiabat ingenii sui tarditatem ac nequitiam. Tam publice in concionibus, quam in privatis sermonibus se humillimo loco natum, se plenum noxis, atque omnium maximum peccatorem, se instituti sui bis desertorem, se rudem atque ignarum prædicabat, flagella Dei quæ orbi terrarum supervenerant, tribuens peccatis suis; faciemque suam vel manibus vel etiam sandaliis plectebat. Nullum sibi honorem deberi dicebat, quippe qui pastoris filius esset, abjectus vermis, servus fratrum suorum, atque excoriatum veluti jumentum, quo nomine se nuncupare solebat.
[24] [omnem gloriam abjicit;] Elucebat etiam hæc humilitas in illius magnanimo terrenarum rerum et humanæ gloriæ contemptu. Se enim tamquam peripsema et opprobrium hominum reputans, honores, obsequia et laudes ita aversabatur, ut nihil ipsi molestius, nihil exsecrabilius fieri posset. Dona supernaturalia quibus cumulabatur, et quæ edebat miracula, omni ratione occultabat. Plaudentibus populis, ipse humiliabat sese, inquiens se nequam servum atque hominum perditissimum esse, nec sibi, sed Deo tantum deberi gloriam; ac se inde surripere conabatur. A principibus honorifice exceptus, dolebat, dicens vix locum dari sibi posse inter illorum stabularios, aut inter aquæ vectores pro illorum stabulo [Cfr. Summ. II, pag. 364.] : ac Bisiniani principem monuit, ne ipsi honorem deferret: nam meminisse debebat, ipsum caprarii et pistricis filium esse, atque subditum. Signa quoque quæ per ipsum fiebant, Deo dumtaxat, non sibi referri jubebat; et tunicam sibi resecantibus dicere solebat, illos jumenti corium resecuisse. Concito semper gradu incedebat, ne sibi per viam exhiberentur honores. Confluebant populi ex oppidis vel ut eum consulerent, vel ut per eum gratias consequerentur, vel ut ei plauderent. At servus Dei, demissa in terram facie, sese intimo cordis dolore abjiciebat, dicens se omnium esse vilissimum [Inform. II, pag. 83.] . Unum erat illi jucundum, nempe contemni; et quo magis vituperabatur, eo magis gaudebat [Ibid. Cfr. Summ. II, num. XIX passim.] .
[25] [ambit munera viliora,] Non solum honores et munera sprevit, ea non nisi compulsus suscipiens, sed etiam abjectioribus semper ministeriis fungi delectatus est. Nullum enim est tam vile munus, quod ille non gesserit, etiamsi dignitate et senectute venerandus esset. Dum adhuc præses erat, imo provincialis, lateres tundere cum Fratribus ad faciendum pavimentum, instaurare tecta, tum etiam odeum, dormitoria, culinam verrere non dubitabat, sordesque tollere manibus suis. Ægrotantibus summa humilitate, patientia et caritate, qua in spiritualibus, qua in temporalibus inserviebat [Summ. II, pag. 369 et seqq.] , ulcera curans, lectos sternens, vasa purgans. Hospitibus etiam et pauperibus, licet superior, manibus suis ministrare gestiebat, lavare pedes et cætera quæ opus erant, instruere. Die quadam, anno 1724, in conventu S. Joannis in Floribus, quo vocatus fuerat ad capitulum ut controversiam componeret, nolentibus sociis lavare lances, præses P. Joannes Baptista de Sciliano, docturus omnes humilitatem atque obedientiam, jussit Angelo ut coquinaria vasa mundaret. Quid ille? Quamquam senex erat, et functus olim munere provincialis, tamen illico multoque cum gaudio obtemperavit [Summ. II, pag. 357, 368. Cfr. Summ. de introductione causæ, num. XVI.] .
[26] [et gaudet tum contumeliis] Sicuti se omnium vilissimum ac maxime reum putabat, ita contumelias omnes ac probra, tamquam sibi debita, æquo animo perferebat. Illatas revera sibi quondam injurias a clerico Capucino Acritani conventus patientissime, imo et hilariter tulit, inquiens se plus objurgationis mereri, quam ille dicebat; et, quod mirabilius est, obtrectatorem suum magnopere semper dilexit [Summ. II, pag. 367.] . Irrisus ab aliquo non modo non indignabatur, sed vehementissime gaudebat, numquam sese excusans; et injuste quadam die reprehensus a præside, illi flexis genibus gratias egit. Judicium suum semper subjiciebat alieno, et arguentibus illico acquiescebat, consertis manibus ac demisso capite [Ibid., pag. 363.] . Accidit Amantiæ, ut cum e suggestu novas quasdam doctrinas reprobaret, eum quidam ex audientibus coram populo irrideret. Nec satis: postera die in templo S. Eliæ sacro servum Dei arcessivit ex cathedra pœnitentiæ, ubi sedebat, eumque oneravit maledictis, rudem vocans et inscium. Quid vero Angelus? Probra et contumelias humillime excepit palam universo populo, et genu flectens coram obtrectatore suo, illius pedes humillime osculatus est, veniamque ab illo petiit maxima omnium admiratione ac fremitu. Verum ultus est Deus famulum suum; nam exprobrator ejus, vix egressus ecclesia, fortuito ictu sclopi percussus est, non sine magno vitæ discrimine [Ibid., pag. 361, 472.] . Patientissimus vero Angelus numquam querebatur. Probris, contumeliis, lapidibus etiam impetitus, vexatores ferendo lenibat, neque raro contigit ut genu flectens gratias ageret [Inform. II, pag. 67.] .
[27] [tum corporis doloribus.] Quam læto animo non solum ignominiam, sed etiam debilitates et corporis cruciatus ferret, plurima dedit documenta. Quorum id præcipue memorandum, quod acerbissimos fracti cruris dolores mira patientia toleravit. Scilicet anno 1721, cum Tessano proficisci pararet, alium in locum sacras missiones delaturus, in spiritu vidit et audivit Christum cum Deipara colloquentem de casu quodam, quo ipse affligendus erat. Nesciens autem cujusmodi futurus esset lapsus ille, utrum animæ an corporis, timuit, animoque demisso iter suscepit, Deum orans ut corpore tantum caderet. Revera crus in via fregit, animoque lætatus est. Tum Rendas usque invectus, cruris osse dirupto et perfracto, jubetur a chirurgo Bernardo Mele ligari, dum fieret curatio. Id necessarium non esse ait B. Angelus, modo sibi detur imago Christi e cruce pendentis. Atque hanc manu tenens et conspiciens, incredibilem medendi cruciatum tacitus et placatus, quasi in extasim raptus, sustinuit. Curatione ad dies quadraginta protracta, lætus et festivus inter dolores psallebat [Summ. II, pag. 279, 285 et seqq., 291 et seqq., 409.] .
ANNOTATA.
a Horologium Passionis Jesu Christi a pluribus testibus vocatur opusculum quod dicitur: Jesu piissime [Summ. II, pag. 116; cfr. pag. 104 et seqq., 119 122, 125, 131.] ; nimirum ita incipiebant illæ preces: Jesu piissime, Jesu dulcissime, qui ex amore nostri natus es in stabulo; octo dies natus, sanguinem profudisti et fuisti circumcisus, etc. In Decreto revisionis et approbationis scriptorum servi Dei [Summarium additionale.] , commemorantur quædam orationes et cantiunculæ circa Passionem Domini vulgo nuncupatæ: Orologio della Passione. Vix est quod moneam, ante libellum a B. Angelo compositum alias exstitisse preces quibus inscriptum erat: Horologium Passionis. Ipse vir Dei ab ineunte adolescentia hujusmodi exercitationem doctus fuisse fertur ab Antonio ab Olivado [Vita Italica, pag. 3; cfr. pag. 62.] .
b De extasibus jubilatoriis multum in causa beatificationis disceptatum fuit, eo quod plures narraverant testes beatum virum, in extasim raptum, etiam coram augustissimosacramento saltasse, cunctis inspectantibus; et similia sæpe contigisse, dum sacrum conficiebat, aut concionabatur. Hæc, pluribus allatis aliorum sanctorum exemplis, in processu explicata sunt et plene purgata [Resp. ad novas animadversiones super dubio de virtutibus, pag. 23 et seqq.] .
c In Vita Italica refertur idem factum, sed de filio Aloysii Sanseverino, scilicet de Josepho Leopoldo [Vita del B. Angelo di Acri, pag. 73.] . Illustris familia Sanseveriniana jampridem Bisinianensem seu Besidianensem principatum tenebat [Cfr. G. Barri, De antiquitate et situ Calabriæ, lib. V, col. 165, apud Grævium et Burmannum, Antiquit. Italiæ, tom. IX, part. V.] .
d B. Angeli verbis et factis, in hac historia mox proferendis, nonnihil inesse ostentationis et arrogantiæ quibusdam visum est: sed quam immerito, luculenter ostenderunt causæ beatificationis propugnatores [Resp. ad novas anim., pag. 52 et seqq.] .
* Mendicino
CAPUT TERTIUM.
De B. Angeli castitate, paupertate et obedientia. Munera quibus
fungitur. Initia Acritani monasterii Capucinarum. Fama sanctitatis.
[B. Angelus castitate,] Ex iis quæ hactenus exposita sunt, jam facile conjici potest quam sancte B. Angelus ea servaverit quæ maxime ad vitam religiosam pertinent, ad vota ibi nuncupata et obita munera. De castitate ejus uno ore testantur confessarii eum ab ineunte tirocinio usque ad exitum vitæ puritatem suam ne levi quidem cogitatione violasse [Informatio, pag. 74.] . Quamvis enim ab apparente sibi angelo a, ut ferunt, carnis illecebris aut irritamentis penitus liberatus fuerit [Cfr. supra, cap. I.] , singulare tamen studium ad custodiendam mentis corporisque munditiam conferebat. Tanta erat ejus continentia in victu, ea jejuniorum frequentia et asperitas, ut ejus vita fuerit tributa miraculo. Toto vitæ suæ cursu jejuniis Ordinis alia quamplurima adjecit [Inform. II, pag. 70.] ; et sæpissime accidit ut biduo vel triduo nihil manducaret, tam miræ abstinentiæ maximos conjungens labores. Parco etiam cibo interdum cineres, aquam frigidam, multum salis, aloen aut myrrham miscebat [Cfr. Summarium II, num. XV et seq.] .
[29] [mortificatione,] Parvo utebatur somno, ut sui percussionibus vacaret; et, dum junior erat atque per superiores licebat, sæpissime se cruentabat ultra horam, vel nodosis funibus, vel dumorum fasciculis, vel etiam flagro vitreis cuspidibus clavato; ac deinde sale et aceto inflictis vulneribus medebatur. Quam vero acerbum et grave fuerit cilicium ejus ferreum, testantur cicatrices super lumbos servi Dei deprehensæ. Præterea noctu persæpe antrum petebat, ubi spinarum urticarumque stratum paraverat, in quo, ut ante diximus, se nudum volutabat [Cfr. ibid., pag. 71 et seqq.] . Atque in duro vitæ genere, licet attritus laboribus et senio confectus, semper tamen usque ad mortem perseveravit. Vix est quod adjiciamus perfectam in eo fuisse sensuum custodiam, atque modestiam tam singularem ut etiam male morati homines illo viso sese componerent. Verba et facta ejus redolebant castitatem, eamque aliis instillabant [Cfr. Ibid., pag. 318 et seqq.] . Lascivos autem ex fœtore agnoscebat, ut pluries planum fecit [Ibid., pag. 322 et seqq.] .
[30] [paupertate] Egregium illum S. Francisci filium omni rerum proprietate penitus caruisse; rebus abstinuisse non modo superfluis, sed iis etiam quæ ad vitam pæne necessariæ sunt; divitias, commoda, munera, oblectamenta esse aspernatum; demum in cibo, in vestitu, in supellectili heroicam præ se tulisse paupertatem: id testes omnes et documenta confirmant. Pergens ad missiones, neque peram neque calceamenta detulit umquam; sed longissima itinera nudis pedibus prorsusque imparatus aggredi solebat. Non nisi tunicam unam eamque resartam volebat usuque tritam. Quum decretum quondam fuisset subtiliores adhibere lanas, venerabilis vir (quæ erat ejus sollicitudo circa paupertatem) ejusmodi consilio alacriter se objecit effecitque ut nihil innovaretur. Christi cruci fixi et B. Mariæ Virginis effigies, sacra Scriptura, breviarium, scamnum, straminea culcita, varia flagrorum genera: hic totus cellæ apparatus [Cfr. Summarium II, num. XVII, pag. 328 et seqq. Informatio II, pag. 76 et seq.] . Moriens nihil distribuendum reliquit.
[31] [et obedientia vere insignis,] Inter innumera fere obedientiæ promptissimæ, alacris, animosæ omnique numero absolutæ specimina, id vere admirandum quod non solum vocis imperia, sed etiam jussa mentis occulta et divinitus penetrabat et perficiebat e vestigio. Quare dum longe aberat, præsidum suorum sentiebat imperia, atque ad eorum pedes, ac si auribus illa accepisset, sese illico conferebat. Plurima sunt facta quibus id comprobatur: sed luculentissimum illud quod, cum Bisiniani princeps ad monasterium venisset Dei famulum allocuturus, et hic longius abesset, præses, ut principi præclarum Angeli obedientiæ argumentum præberet, absentem arcessivit isque statim adfuit, ac si audivisset imperium. Etiam sensibus alienatus atque in sublime raptus, mentali superiorum præcepto ab extasi extemplo revocabatur. Id etiam experti sunt episcopi aliique præsules ecclesiastici, quos sibi moderatores constituebat vir parendi studiosissimus, quum in urbe versaretur ubi non esset Ordinis sui conventus [Summ. II, pag. 342 et seqq., 354, 346.] .
[32] [sæpeque Fratribus præfectus] In omnibus locis in quibus habitavit Dei famulus (habitavit autem in plurimis, ut in conventu Acrii, Belvederii, Cetrarii, Rossani, Coriolani aliisque), fuit regulæ suæ observantissimus, adeo ut omnibus in exemplum proponeretur. Neque enim potuit tanta virtus diu latere Fratres, ideoque venerabili viro, licet invito, claustralia munera detulerunt. Obedientia compulsus, primum vicarii officium, deinde etiam cœnobiorum præfecturas [Summ. II, pag. 54 et seqq.] tum Acrii, tum pluribus aliis in locis suscepit, ut Murimanni et Cetrarii [Ibid., pag. 49.] . Eo præside regularis disciplina ita floruit, ut sanctitatem suam cæteris quoque infundere videretur. Quonam vero tempore singulis monasteriis præfuerit, haud facile statuitur. At certe, postquam definitor fuit, ab anno 1717 ad 1720 provinciæ Capucinorum Consentinæ præsedit: quo tempore omnia ejus cœnobia lustravit. Denique provisitatoris generalis munus eidem ægrius ferenti commissum est, in eoque gerendo summa tum æquitate, tum moderatione usus est, atque exemplum se præbens virtutum omnium, multa restituit quæ lapsa fuerant, plura sanxit quæ ad stabilem provinciæ ordinem atque utilitatem conferre poterant [Inform. II, pag. 7.] .
[33] [est optimi moderatoris exemplar.] Summa semper prudentia subditos rexit, eos imprimis exemplo suo et monitis ad sanctimoniam cohortatus. Affirmant testes eum vehementer fuisse sollicitum ne quis in Deum vel leviter delinqueret; in id totum incubuisse ut lex adimpleretur; omnium emendationem nec nimis severum nec nimis indulgentem opportune quæsivisse; observantiam paulatim restituisse; miris modis disciplinam ubique instaurasse [Ibid., pag. 58.] ; et præsertim ut sancta paupertas ab omnibus coleretur, dedisse operam. Dum provincialis aut guardianus erat, sedulo cavebat ne quid superflui retineretur a Fratribus. Ædes intra simplicitatis ac necessitatis limites exstruendas curabat; et quum Acrii esset spatiosus hortus olivis consitus, tantam olearum copiam, tamquam a paupertate alienam, recidi jussit [Ibid., pag. 77.] . Numquam sollicitus de crastino, commeatus non ad longum tempus, sed ad diem comparabat. Quæ quidem fiducia ac spiritus paupertatis divinæ Providentiæ adeo placuit ut, cum deficeret annona, ea sæpe vel inopinato delata fuerit, vel singulari portento multiplicata. Aliquando fiebat ut salitorum piscium copia vel aliud ciborum genus ipsi dono mitteretur. Quid vero Dei famulus? Illa proximis et pauperioribus monasteriis distribuenda curabat; ne scilicet in cœnobio suo plus pararetur quam necessitas postulabat [Inform. II, pag. 76.] . At simul ne quidquam Fratribus, præsertim ægrotis, deesset, sedulo consulebat.
[34] [Nemini est molestus.] Nemo justior illo exstitit in conferendis aut adimendis muneribus, in remunerandis laboribus, in noxiis coercendis [Ibid, pag. 63. Summ. II, pag. 48.] . Quamvis obtemperationem legibus et officii religionem severe imponeret, quamvis culpas puniret omnes, tamen tanta caritate, comitate, solertia corrigebat, ut qui correpti fuerant, illius amore caperentur et vitia ponerent. Quæ prudentia emicuit etiam in capitulis Cetrarii, in S. Joanne in Floribus et alibi [Summ. II, pag. 235.] , quibus interesse cogebatur, quæque summa sapientia regebat. Hinc semper ad capitula accitus fuit ut discrepantes conciliaret; et præsentia sua consilioque ita componebat animos, ut omnia pacifice ac sancte decernerentur [Inform. II, pag. 58 et seq.] . Testes affirmant neminem de illo conquestum in toto ejus vitæ curriculo; omnes qui Dei famulum alloquebantur, plane recreatos ab eo discessisse; tantam ejus sermonum suavitatem fuisse, ut iis traherentur omnes, et arguentem etiam aut punientem non modo nemini exstitisse molestum, sed fuisse dilectum ab omnibus [Ibid., pag. 59.] .
[35] [Fundat Acritanum cœnobium Capucinarum.] Inter tot curas et labores, sedulo etiam consuluit monialibus Capucinis, quarum monasterium Acritanum ipse exstruendum curarat. Quum enim Acrii, Bisiniani et alibi plures virgines, bonis parentibus natas, ad sancte vivendum perduxisset, ac sciret eas, dum in sæculo viverent, in magnas incidere salebras, statuit omnes in unam vitæ religiosæ societatem congregare, quamvis undique sibi negotium facesseretur [Summ. II, pag. 280.] . Rem cum Josepho Leopoldo Sanseverino, Bisinianensi principe, communicavit [Vita Italica, pag. 69 et seq.] . Is itaque, rogante Dei famulo, sumptu suo monialium Capucinarum b monasterium fundavit, quemadmodum potestatem ipsi fecit, die 28 julii anni 1725, S. Congregatio Concilii c. In hoc cœnobio B. Angelus plures annos confessarii munus obivit, tanto monialium spirituali profectu, ut plures ex iis cum sanctitatis odore vita excesserint. Inter quas præcipue commemoratur ipsius Bisiniani principis filia, Teresia, quæ a venerabili viro ad tam sanctum austerumque vitæ genus amplectendum fuit excitata [Inform. II, pag. 51 et 9.] , et sumpto Mariæ Angelæ de Crucifixo nomine, omnium virtutum laude claruit. Porro ut in novum asceterium severiores regulæ inducerentur ibique vigerent, multa passus est plurimumque laboris insumpsit sanctus constitutor, arcessitis etiam e conventu Capucinarum Tessanensi duabus monialibus professis. Superatis tandem impedimentis, res optime successit, et accurata observantia in parthenone constanter floruit. Ut hoc consequeretur, scripsit etiam B. Angelus sua manu quædam monita, quæ fuerunt post ipsius mortem ab aliis monialium confessariis deinceps adhibita [Summ. II, pag. 280; cfr. pag. 193, 203, 282. Cfr. Resp. ad novas animadv. super dubio de virtut., pag. 46 et seqq.] .
[36] [Per biennium versatur in ædibus principis Bisinianensis.] Neque præterire hoc loco possumus tam bene de sancto viro existimasse principem illum Bisinianensem, ut, biennio post conditum monasterium, eum in ædibus suis jugiter apud se habere voluerit, ejus opera ad animæ suæ salutem plurimum usurus. Facultatem concessit Romanus pontifex Benedictus XIII, datis die 14 julii anni 1727 hisce literis, quibus a tergo inscriptum erat: Dilecto filio Angelo ab Acrio…
BENEDICTUS PAPA XIII. Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem. Religionis zelus, vitæ et morum honestas, aliaque laudabilia probitatis et virtutum merita, quibus apud Nos digno commendaris testimonio, Nos inducunt, ut te specialibus favoribus prosequamur. Nuper siquidem pro parte dilecti filii nobilis viri, moderni principis Bisinianensis, Nobis expositum fuit, quod ipse de tua prudentia, pietate ac probitate plurimum in Domino confisus, te, qui ut idem princeps asserit, Frater expresse professus Ordinis Minorum S. Francisci Capucinorum nuncupatorum, et in sacro presbyteratus ordine constitutus existis, pro spirituali sua consolatione jugiter apud se habere, operaque tua in iis quæ ad animæ salutem et conscientiæ quietem, prout hactenus expertus fuit, uti posse plurimum desiderat. Nobis propterea humiliter supplicari fecit, ut sibi in præmissis opportune providere et, ut infra, indulgere de benignitate apostolica dignaremur. Nos… hujusmodi supplicationibus inclinati, ut ad biennium tantum de superiorum tuorum licentia penes dictum principem permanere, ac in ejus domo degere et commorari, ita tamen ut quandocumque biennio hujusmodi durante a superioribus tuis prædictis ad claustra revocari possis, libere et licite ac absque ullius pœnæ per constitutiones Ordinis hujusmodi quomodolibet impositæ incursu, valeas, auctoritate apostolica tenore præsentium concedimus et indulgemus; non obstantibus præmissis et constitutionibus et ordinationibus apostolicis, necnon dicti Ordinis etiam statutis et consuetudinibus, privilegiis [Michael a Tugio, Bullarium Capuc., tom. III, pag. 95.] …
[37] [Summæ omnibus est venerationi.] Recogitanti quanta sanctimoniæ fama floruerit B. Angelus, mira non videbitur illa religiosi principis petitio. Incredibile est quot eum homines sanctum dixerint et habuerint. Nobilissimi quoque viri palam ei manus osculabantur atque ei deserviebant, apostolum, agricolam, servum Dei et angelum Domini appellantes. Et quoniam illius vestes tamquam reliquiæ undique resecabantur, resartis tunicis pallisque semper incedebat. Populi totius ferme Neapolitani regni illum visere certabant, præsertim in utraque Calabria, Neapoli et Monte Casino. Decem circiter hominum millia illum quondam ex oppido egressum comitata sunt. Eum populi lacrymabundi prosequebantur, et procidebant coram eo transeunte. Eum assidue optimates arcessebant. Principes Bisiniani, Paulus de Mendosa, marchio de Valle, dux Balneariæ, princeps Scyllæ, dux Montisleonis, aliique plures illum vocabant et consulebant, ejusque precibus se commendabant. Idem præstabant archiepiscopi Rossani et Salerni, episcopi Bisiniani, S. Marci, Oppidi, Tropeæ, Cassani, abbas Montis Casini et alii viri præstantes innumeri. Vincentius Maria de Aragona, archiepiscopus Consentinus, genu flectens palam ab eo benedictionem petiit. Jussu cardinalis archiepiscopi Neapolitani, Francisci Pignatelli, qui ipsum plurimi faciebat, revocatus est Neapolim. Denique tantum invaluit ejus sanctimoniæ fama et veneratio, ut effigiem illius pingi jusserint rex et regina Neapolis [Informatio II, pag. 106. Summ. II, num. XXIV, pag. 494 et seqq.; cfr. pag. 169.] . In eam autem nobilitatem venit tum ob virtutes plane heroicas, tum ob miracula, vaticinia, extases aliaque dona supernaturalia quibus famulum suum Dominus cumulavit.
ANNOTATA.
a Quomodo hæc contigerint, non omnes eodem modo exponunt. Testes enim alii referunt venerabilem Angelum, dum vehementissime tentaretur, Deique auxilium enixe rogaret, audivisse vocem Christi sibi largientis donum castitatis; alii vero angelum ei apparuisse; utrique tamen in eo consentiunt, quod tunc servus Dei lumbos ingenti dolore sibi constringi sensit. Alter dicit, ictum illatum fuisse lateribus. Alii de tempore quo id accidit, non bene conveniunt … Quidquid sit, una est facti substantia, omnesque conveniunt, castitatis donum, sive per lumborum constrictionem, sive per ictum (quod idem fere sonat), seu voce Christi, seu angeli ministerio, quod utrumque simul fieri potuit, venerabili viro fuisse collatum [Resp. ad novas animadversiones super dubio de virtutibus, pag. 13.] .
b Monialium Capucinarum exordium refertur ad annum 1538, quo Neapolitanum monasterium S. Mariæ in Hierusalem, prius quidem tertii Ordinis S. Francisci, at posteaarctioris regulæ S. Claræ adstrictum, Fratrum Capucinorum curæ et visitationi a Paulo papa III fuit subjectum [Michael a Tugio, Bullarium Capuc., tom. III, pag. 9. Boverius, Annales Minorum Capuc., tom. II, pag. 273 et seq.] . Hujus Ordinis fuit S. Veronica de Julianis, abbatissa. Altera etiam est congregatio Capucinarum dicta, quæ regulam Tertii Ordinis de Pœnitentia a Leone X definitam sequuntur, una cum constitutionibus Reformationis Capucinorum.
c Decreto S. Congregationis Concilii conceditur facultas episcopo Bisinianensi ut ad monasterii quod in feudo suo Acrii princeps ædificarat, erectionem et fundationem sub regula Capucinarum devenire possit. Insuper datur principi atque ejus hæredibus et successoribus jus nominandi tresdecim puellas in præfato monasterio regularem professionem emissuras; ita tamen ut dictæ puellæ prius ab ordinario pro tempore approbari debeant; reliquæ vero arbitrio ejusdem ordinarii pro tempore admittantur [Ibid., tom. III, pag. 94.] .
CAPUT QUARTUM.
De rebus præclare gestis a B. Angelo in missionibus. Conciones quadragesimales.
[Per totum ferme regnum Neapolitanum] Mirabilis Angeli virtus non intra claustra coercita fuit, sed in publicum prodiit, longeque clarior effulsit in obeundo munere missionarii; quo a vix suscepto sacerdotio ad obitum usque assidue functus est, nullo alio sibi proposito fine quam Dei gloria et salute hominum sempiterna. Toto igitur fere anni cursu civitates terrasque lustrabat, ubique prædicans verbum Dei et pœnitentiam, nullique parcens labori, imo nec ipsi senectæ atque infirmitatibus. Quocumque vocatus esset vel ab episcopis vel ab oppidorum dominis, illuc statim, habita præsidum venia, se conferebat, et nullum umquam ab hujusmodi exercitio lucrum aut donum cepit. Missiones egit in omnibus ferme locis utriusque Calabriæ, in civitate ipsa Neapoli, atque in reliquis Neapolitani regni provinciis: imo paulo antequam vita decessit, sacra hac legatione functus est in civitate S. Germani. Harum missionum multæ suum quæque in annum supra relatæ sunt [Cfr. Comm. præv., num. 4.] ; sed aliæ sunt, et forte plures, quarum tempus definiri nequit. Compertum enim eum utramque Calabriam evangelizando pervasisse et missiones peregisse innumeris in oppidis [Resp. ad animadv. super dubio de virtutibus, pag. 18.] , in diœcesibus Consentina, Bisinianensi, S. Marci, Nicastrensi, Oppidana aliisque: quarum episcopi, non multo post obitum servi Dei, ad summum pontificem scripserunt Ecclesias suas venerabilis viri sudoribus irrigatas fuisse et sanctificatas [Cfr. Vita Italica, pag. 18.] .
[39] [missiones et quadragesimales conciones habet,] Præter has sacras expeditiones constat etiam beatum Angelum septem et triginta annos, nempe ab anno 1702 usque ad annum 1739, quo de vita decessit, quadragesimales conciones quotannis habuisse, ex quibus rursus nullum umquam stipendium sive eleemosynam accipere voluit. Quanta autem in hoc munere esset illius caritas ac studium, ex eo potissimum conjici potest, quod cum prolapsus olim crus fregisset, nihilominus conciones suas prætermittere noluit, sed, sella devectus, inter acerbissimos dolores populum quotidie est allocutus.
[40] [modum concionandi a Deo doctus,] Qua vero ratione verba de rebus divinis faceret, et quo fructu, jam breviter est dicendum. Quadragesimales conciones exorsus est anno 1702 in parochiali ecclesia vici cujusdam civitatis Coriolani, cui vico a S. Georgio nomen est. Sed, quamvis nullo memoriæ defectu laboraret, medio sermone ita hæsit ut, impedito superna virtute eloquio, elinguis staret, et deberet re infecta discedere. Quum stupens et pudore suffusus, domi oraret Deum ut suam ipsi voluntatem manifestam faceret, ecce vocem audit: “Noli timere: dabo tibi sacræ prædicationis donum; ex hac hora cuncti labores tui fortunabuntur.” Ad loquentem Angelus: “Tu quis es?” ait. Contremuit cubiculum quasi vehementi terræ motu quassatum, sensitque Dei famulus hoc sibi responsum dari: “Ego sum qui sum. In posterum simplici et in promptu posito dicendi genere uteris concionando, ut possis ab unoquoque intelligi.” Ille corruit semivivus, ita perterritus ut quotiescumque ea verba a se scripta legeret aut aliis proferret, omnibus artubus contremisceret. Ab hac die, abjectis libris et scriptis, nihil secum præter sacram Scripturam et Christi e cruce pendentis imaginem ferens, oratione se ad concionandum præparare solitus erat. Tunc omnem spem in Deo habens, in suggestum ascendebat. In dicendo simplex, sed unctione plenus ac vehemens, ita audientium captui se accommodabat, ita popularibus comparationibus utebatur et proprio cujusque loci dialecto, ut vel pueri eum bene intelligerent [Vita Italica, pag. 11 et seqq. Informatio II, pag. 8.] .
[41] [et ab angelo adjutus.] Verba ejus tamquam sagittæ in intima hominum corda permeabant: idque eo magis quod illius sermonem portenta quoque, extases raptusque sæpenumero comitabantur, et quod Scripturarum intelligentia a Deo præditus fuisse ferebatur. Insuper narrabant ei concionanti angelum Domini verba præire solitum esse. Ipse animæ suæ moderatori fassus est se in sacro sermone multa cogitata divinitus sibi immissa ne confunderet, dicere consuevisse: Gradatim, gradatim. Et re quidem vera eum ad latus conversum et, signo manu edito, has voces efferentem, totus cœtus in quavis concione animadvertebat [Summ. II, pag. 64, 68 et seqq. Vita Italica, pag. 13.] .
[42] [Omnes incredibiliter commovet.] Nemo tam durus erat qui illius oratione non flecteretur, nemo tam impius quin commoveretur. Id autem potissimum fiebat in exitu cujusque concionis, in quo passionem Jesu Christi recolere solebat, tanto animæ motu, ut ipse sensibus alienatus in extasim plerumque raperetur, audientes autem dolore ac lacrymis conficerentur, et sæpe deductis calceis facies suas plecterent. Ipsa Bisiniani domina, Cornelia Capece Galeota, se quondam palam flagris cecidit [Summ. II, pag. 62.] . Sed simul omnibus animum addere conabatur B. Angelus; omnes in spem erigere salutis, ut ad tribunal pœnitentiæ confluerent et perditissimus quisque ad frugem bonam se reciperent. Homines sua tantum culpa damnari, Deumque nemini deesse, crebro usurpabat. Luculentissimum spei actum ipse composuit; quem olim dum perorat, mirabilis excitata fuit in populo commotio. Eum in extrema concione recitare numquam omisit. Ut porro certius peccatores ad spem attollerentur, ostendebat crucis vexillum, idque, absoluta missione aut devotione quadragesimali, in loco quodam defigebat, supplicantium hominum spinisque coronatorum agmine stipatus [Cfr. Inform. II, pag. 27. Vita Italica, pag. 15.] .
[43] [Prosperrimo eventu concionatur,] Innumeri plane sunt peccatores quos sanctus ille dominici verbi præco ad pœnitentiam traduxit. Publici sæpe concubini concionibus permoti, e flagitiorum cœno emerserunt, ut Leonardus ille Vitteritti, quem in Processu beatificationis tot testes commemorant [Cfr. Summ. II, pag. 61, 219.] . Lutheranus quondam errores deposuit; et in prima missione quam habuit B. Angelus, scilicet in terra S. Georgii Calabriæ ulterioris, hæresim quæ ibi invaluerat, ex animis evellit [Summ. II, pag. 332.] . Plures etiam nobili loco nati e corruptis moribus ad emendatiorem vitam redierunt; et Acrii meretrix quædam pœnitentia ducta ita se percussit, ut mortem inde obierit [Ibid., pag. 219.] . Dei famulo verba de rebus divinis faciente, vulgo evenire solebat ut blasphemi lingua solum lamberent cunctis inspectantibus; aleatores talos et chartulas lusorias incenderent; dissoluti homines, fune ad collum alligato et capite spinis coronato, scandalorum veniam a cœtu peterent; alii bona defraudatis restituerent; feminæ vanæ vanitatem publice detestarentur; omnes denique ad curam æternæ salutis, vel etiam ad vitam perfectam se revocarent. Ubicumque versatus est B. Angelus, inveterata odia restinxit, luxuriam coercuit, quæ licentia facta erant mutavit, pluribusque familiis insperatam pacem restituit. Quo factum est ut ad ejus conciones etiam ex finitimis tractibus ingens populi multitudo conflueret, eumque incedentem stiparet. Hæc jam supra indicata, novis exemplis post confirmabuntur.
[44] [ipso Deo mirabiliter adjuvante.] Tam prosperum exitum B. Angelus uni Deo referebat, qui eum sæpe perspicue adjuvit. Cardinalis Pignatelli, archiepiscopus Neapolitanus, cum de B. Angelo multa audisset, eum anno 1711 rogavit ut in Neapolitana ecclesia S. Eligii quadragesimales conciones haberet. Is, primo perterritus, sed mox hac Domini voce confirmatus: “Vade et noli timere; quia ego protector tuus sum,” dicere e suggestu incepit. Simplicem atque in promptu positum dicendi modum ita omnes contempserunt, ut tertiæ jam orationi nemo adesset, et concionatorem dimiserit ecclesiæ rector. Hac injuria nihil commotus, profectus erat B. Angelus, quum certior factus archiepiscopus eum revocavit et denuo concionari jussit. Paruit vir humillimus, et verba fecit palam maxima corona, iis etiam præsentibus qui prius ipsum exploserant. Hos inter erat scriba quidam, qui iterum derisurus venerat. At Dei servus dum sermonem habet: “Dicatis velim, ait toti conventui, Pater noster et Ave Maria pro anima illius qui, e templo egressus, horrendo casu peribit.” Re vera, contemptor ille ecclesia vix exierat, cum repentino concidit. Quo eventu atque aliis mirandis operibus cives commoti et perturbati, summa deinceps frequentia sancti viri conciones audierunt, eumque tanto habuerunt honore, ut euntem in templum et hinc redeuntem stiparent, frustula etiam tunicæ, instar reliquiarum, resecantes [Cfr. Vita Italica, pag. 24 et seqq.] .
[45] [Divinam ultionem peccatoribus minatur.] Huc referri potest quod cum anno circiter 1738 concionaretur in civitate Sancti Germani, exclamavit: “O civitas S. Germani! Non vultis omittere peccatum carnis. Hac nocte ardebit ignis et comburemini ut Sodoma et Gomorrha.” Eadem porro nocte, versus montem Casinum, duobus circiter millibus passuum ab urbe, ingens flamma civitati imminere visa est, et omnes in terrorem conjecit. At servus Dei, præsente abbate Montis Casini, del Verme, et aliis multis, totam illam noctem in oratione et flagellationibus traduxit [Ibid., pag. 35.] .
[46] [Etiam Acrii commorans, omnium saluti consulit.] Sed aliis ita consulebat vir sanctissimus, ut se minime negligeret. Mense novembri exibat missiones inchoaturus, easque protrahebat usque ad mensem junium, quo in conventum Acritanum aut in alium, pro superiorum arbitrio, revertebatur. Quatuor reliquis mensibus toto pectore ad assequendam christianam perfectionem incumbebat [Ibid. pag. 16.] , dicere solitus: “Qui vult alios ad frugem compellere, se prius compellat ipsum.” Quamquam neque hoc tempore a lucrandis Deo animis supersedebat. Diebus enim dominicis in ecclesia conventus Acritani concionabatur, et prosperrimo quidem eventu. Sed potissimum nituit præclarissima illius caritas in sacramenti pœnitentiæ ministerio. Tanta enim erat illius in sanandis conscientiis prudentia, ita severitatem dulcedini miscebat, justitiam caritati, ut complures proficiscerentur ex oppidis suis, conscientias expiaturi apud illum, et nemo esset ex illius pœnitentibus, qui non rediret ad bonam frugem et præluceret exemplo. Quare hominum confessiones diu noctuque domi excipiebat, sæpe etiam impransus [Informatio II, pag. 8 et seq.] . Christianam quoque doctrinam pueros rudesque homines incredibili patientia et cura docere consuevit. Ut autem pueri sponte et libenter in ecclesiam convenirent, eos munusculis et blandis monitis alliciebat; nullique parcebat operæ ut omnes fidei rudimentis sedulo informarentur [Ibid., pag. 8 et 24.] .
CAPUT QUINTUM.
De extasibus et raptibus B. Angeli. Ejus visiones.
[Innumeri homines B. Angelum in extasim raptum] Cujusmodi sint hæc dona supernaturalia, quomodo inter se differant, et a vanis genuina possint discerni, non est quod iterum hoc loco fuse disseratur. Notasse satis est, B. Angeli tum extases tum raptus, ut in Actis beatificationis ostensum est, revera fuisse divina, quippe per ea augebatur fervor caritatis, humilitas cæteræque virtutes [Informatio II, pag. 88 et seq.] . His porro tam frequenter a Deo donabatur, ut infinitum esset singula exsequi. Ex innumeris itaque pauca excerpemus. Plerumque, dum rem divinam conficiebat, in extasim rapiebatur, idque sæpissime post consecrationem per horæ quartam partem, ut jurejurando confirmant testes oculati [Summarium II, pag. 104 et seq., 111, 118, 121, 137, 191.] . Speciosus tunc et formosus apparebat [Ibid., pag. 417.] . Aliquid simile frequenter accidebat inter conciones atque ad mensam [Ibid., pag. 423.] . Licet autem extases sæpenumero sola sensuum alienatione evenirent, ita ut supposita manibus aut pedibus flamma non læderetur [Ibid., pag. 416, 421, 425, 427, 431.] , et nihil sentiret, ne ignem quidem oculis admotum aliave irritamenta a medicis adhibita; frequenter tamen ipsæ fiebant cum corporis elevatione [Inform. II, pag. 89.] . Belimonte vidit eum Philippus Aloysio presbyter a terra sursum elatum, cum rem divinam conficiebat [Summ. II, pag. 107.] . Menicinæ in ecclesia S. Nicolai concionem habens, quinquies aut sexies sublime latus est, cunctis inspectantibus [Ibid., pag. 173, 416.] ; item Belimonte [Ibid., pag. 415.] , Rossani, Calopezzati [Ibid., pag. 74.] coram universo populo, Acrii, Monteleone, Mileti, Paterni, Cetrarii, Belvederii, et fere ubique [Cfr. ibid., pag. 418 et seqq., 426.] .
[48] [experti sunt.] Accidit in civitate Monteleone, diœceseos Meliti, ut dux Julius Pignatelli duos satellites miserit, qui in hujusmodi raptus diligenter inquirerent, et, si falsos deprehendissent, Patrem Angelum verberibus plecterent. Exploratores properantes venerabilem virum concionantem et sursum corpore elatum reapse invenerunt. Ut igitur quod cernebant oculis, manuum etiam contrectatione probarent, manus supposuere suas suspensis illius pedibus; et, agnita veritate, tum ii, tum illorum dominus ad pœnitentiam sunt revocati [Inform. II, pag. 43. Summ. II, pag. 168, 429.] . Idem fere contigit Apriliani. Quum ibi missionem ageret Dei famulus, homo quidam dissolutus et incredulus, Hyacinthus Grandinetti, periculum facere voluit raptuum concionatoris, putans illos esse dolosos. Ecclesiam itaque ingressus, mox obstupuit, cum Angelum a terra sublatum videret; nec oculis suis credens, manus iterum iterumque sub pedibus ejus circumduxit. Tum pœnitentia motus, sacra confessione animum perpurgavit, susceptoque statu ecclesiastico, sancte deinceps vixit et obiit. Factum porro pervulgatum erat et notissimum [Inform. II, pag. 89. Summ. II, pag. 410 et seq.] . Alii etiam, interpositis manibus inter tabulatum et pedes viri Dei, aut alio capto experimento, eum in sublimi vere suspensum deprehenderunt [Summ. II, pag. 416, 419, 429.] , ut ipsi post jurati asseruerunt.
[49] [imo volantem;] In ecclesia parœciali Castilionis volavit quondam e gradibus altaris, ostensorium apprehensurus, quo populo benediceret [Ibid., pag. 415.] . Item Flumine Frigido, cum, exposito jam augustissimo sacramento, verba ad populum faceret, atque hæc diceret: “Vultisne panem? Accipite hunc panem vivum angelorum,” subito e loco suo ad altare decem passus distans volavit, humo minime tacta, idque populo universo inspectante [Ibid., pag. 434.] .
[50] [sed jubente superiore ad se redeuntem.] Id autem omnium animos stupore complebat, quod cum a sensibus avocatus esset, interno etiam præsidum jussu ad se redibat. Anno 1734 [Summ. II, pag. 352.] a præposito provinciali, Antonio a Strongoli, in conventum Rossanensem arcessitus est, ut capitulo interesset, et eo præsente prospere succederet electio superioris. Cum, vix triclinium ingressus, in extasim raperetur, hæc mente præcepit guardianus, P. Bonaventura a Rossano, qui factum juratus confirmavit: “Pater Angele, obedi.” Hic statim: “Pater guardiane, ait, quid jubeor facere?” Simile contigit, pluribus inspectantibus, anno 1724 in conventu Acritano [Ibid., pag. 353.] ; alias etiam coram principe Bisinianensi et familia ejus [Ibid., pag. 347.] ; item coram episcopis [Ibid., pag. 355; cfr. pag. 422.] . Omitto alia exempla fere innumera.
[51] [Sæpe visionibus fruitur.] Non paucas B. Angeli visiones supra indicavimus. Sed multum abest ut omnes fuerint recensitæ, atque e plurimis quæ supersunt aliquo hoc loco attingere juvat. Deprecanti quondam pro mortuo viro, apparuit hic, monens ne pro se oraret, quippe qui esset damnatus: dubitanti vero iterum visus est mediis in flammis [Ibid., pag. 428.] . Quo tempore domicilium habebat in Cetrariensi conventu, in visione vidit Mariam Teresiam Sanseverino, filiam principis Bisinianensis, postea sanctimonialem, tum annos quinque natam, orantem coram effigie Jesu cruci fixi, hunc vero puellæ annuentem et sponsalia cum ea celebrantem [Ibid., pag. 417.] . Ipse quadam die, animæ ariditatem expertus, videre sibi visus est sacrosanctam hostiam e tabernaculo egressam cor suum ingredi: quod per totam deinceps vitam vehementissime palpitavit. Audivit simul verba quæ animæ cum Christo nuptias significabant [Ibid., pag. 422.] . Sacrum ipsi facienti sæpe visus est Christus Dominus infans, vel flagellatus [Ibid., pag. 414, 420; cfr. pag. 117 et seq.] . Quod ad scientiam ei divinitus infusam attinet, jam supra narravimus quomodo ei concionanti astaret angelus, dicenda suggerens; quomodo ei promiserit Dominus se, dum verba faceret, affuturum, eique miram dederit sacræ Scripturæ intelligentiam [Cfr. ibid., pag. 423 et seq., 432 et seq.] .
CAPUT SEXTUM.
De imperio quod exercet B. Angelus in dæmones, animantes et reliquas res creatas.
[Servus Dei expellit dæmones,] Quam carus Deo fuerit B. Angelus, tum alia abunde declarant, tum etiam potestas ei divinitus tradita in dæmones, in animantes et elementa. Tot energumenos liberavit, ut nulla jam inde fieret admiratio. Cum missionem daret Belvederii, solo crucis signo dæmoni eripuit Rosaliam Caselli, per decem annos obsessam [Ibid., pag. 440, 447 et seq.] . Aliam mulierem, Cetrario ortam, liberavit, exspuens in faciem illius et colaphum impingens. In urbe Fano sancti Marci (Sanmarco) Constantia Orifice, soror cujusdam canonici ecclesiæ cathedralis, a diabolo occupata dicebatur. Ducta Cetrarium ad servum Dei, ab eo accepit chartulam de immaculata Conceptione et jussa est peccata confiteri conventus custodi: statim e malo evasit [Ibid., pag. 445 et 457.] . Quo tempore secundam Fuscalidi missionem sacram habebat, multis præsentibus duos obsessos liberavit: Benedictum Fiorettum, ligato digito pedis, et Angelam quamdam, frontem ungendo oleo benedicto, quod vocabatur oleum beatæ Virginis [Ibid., pag. 448.] . Quum mulier quædam nequissimo spiritu obsessa ad ecclesiam Acritani conventus duceretur, dæmon fassus est in via se potius malle statim aufugere, quam coram Patre Angelo sisti. In ecclesia Fuscalidi, coram plurimis testibus, energumena, fœde ululans et variis linguis loquens, benedictione ejus e vexatione exempta est, evomito clavo; qui ad aram suspensus fuit [Ibid., pag. 452 et seq.] . Cum adolescentulus erat Pater Antonius Carposi, Acritani conventus Minimorum, discursabat furiosus ex fascinatione. Ipsi bene precatus servus Dei, matrem monuit ut chartam quamdam domi abditam combureret. Exusta charta gravissimum fœtorem edidit, et salvus fuit puer. Demum, ut asserunt testes, vir sanctus eos qui vere a dæmone correpti fuerant, ab aliis optime discernebat, et aliquot feminas quæ se vexatas dicebant, ad se admittere noluit [Ibid., pag. 452.] .
[53] [exitiosa insecta exterminat,] Anno circiter 1730, exeunte mense majo, tanta Lutiis (Luzzi) exorta est erucarum copia, ut sata destruerent et frustra tentarent incolæ eas exterminare. Tunc a regionis principe arcessitus B. Angelus, orans respersit agros aqua benedicta, insectisque præcepit ut se in flumina demergerent. Res mira! Dicto audierunt: turmatim se projecerunt in rivos Moccone, Acquaviva aliosque, ita ut ne unum quidem superesset. Adjicit illius prodigii testis oculatus incredibile esse quanta tum fuerit populi commotio et religio [Ibid., pag. 437, 444 et seq.] . Anno, ut ait testis quidam, 1734, Thomas Firao, dominus terræ Lutiorum, frater cardinalis Firao, crure fracto æger, B. Angelum arcessivit. Cum hic itaque eo se conferret, in monte de Noce agros vidit exitiosis insectis vastatos, quæ nulla ars humana destruere aut fugare poterat. Sed mox, illo orante et tribus crucibus ab eo compositis et erectis, perierunt omnia, et messis supra spem optima fuit. Ad memoriam prodigii sempiternam cruces illæ, quæ cruces Patris Angeli vocabantur, in agris relictæ sunt, atque certe adhuc exstabant diu post sancti viri mortem. In eodem itinere missam cœnulam, quæ sibi vix et duobus aut tribus satis erat, sumere noluit distribuitque duodecim et ultra asseclis. Qui saturati sunt omnes; immo vinum in laguncula superfuit, licet plures passim bibissent. Tandem, cum ad Lutiorum principem pervenit Dei famulus, fractum crus ei restituit [Ibid., pag. 437, 444, 455, 458.] . De agris ab insectis liberatis plura referunt testes oculati, sed tempora non omnes eadem ratione notant.
[54] [imperat igni] Belimonte sacram habens concionem anno 1736, ut damnatorum pœnas melius exponeret, manum diu superpositam tenuit ardenti trium cereorum flammæ: quo tantus horror adstantes invasit, ut faces extorserint; sed Angeli manus illæsæ prorsus deprehensæ sunt [Informatio II, pag. 24 et seq. Cfr. Summ. II, pag. 108.] . Quum die 5 octobris anni 1726 Acrii flagrare cœpisset domus Horatii et Dominici La Pera, totoquo vico immineret ignis, qui nullo hominum præsidio compesci poterat; eum B. Angelus aquæ benedictæ aspersione subito exstinxit. Aliud magisque terribile incendium exarsit Acrii in domo cujusdam Spezzano, mense augusto anni 1729. Cum flammarum vim nemo opprimere posset, desperanter concurrunt cives ad B. Angelum. Is injecta aqua benedicta ignem extemplo restinxit [Summ. II, pag. 436; cfr. pag. 439, 441, 443, 449, 450, 454.] . Factum hoc tum ab episcopo Bisinianensi, qui Acrii versabatur, tum ab aliis indubio miraculo adscriptum fuit. Insuper e vicinis Acrii montibus, dictis Serra di Buda, Logno, S. Cataldo, surgebant noctu flammæ quæ incolas perterrebant, quæque dæmonum præstigiis aut eruptioni ignivomi montis tribuebantur. Evanuerunt autem ex quo in illis locis cruces fixit servus Dei. Hæ porro cruces diu post eventum adhuc omnibus erant venerationi [Ibid., pag. 439 et seq.] .
[55] [et fluctibus.] Exercuit etiam imperium in aquam. Cum viam faceret a pago Sancto Laurentio diœceseos Rossanensis in Castrovillarium, ubi capitulo provinciali affuturus erat, fluvium Esaro turgidum trajecit sicco vestigio siccaque tunica. Quo viso erectus socius, aquam et ipse transmisit illæsus [Ibid., pag. 440; cfr. pag. 456.] . Peracta missione sacra Amantiæ, vocatus est a duce Balneariæ, ut hic quoque concionaretur. In ipso itinere, ad littus Tropeæ navi egressus est, renuentibus nautis, et statim cucurrit ad ædes episcopi Gulielmi, qui animam agebat. Eo recreato, protinus pergere voluit, et licet interim sæva exorta esset procella, ac nautæ navigare nollent, ipse conscendit. Multis tum inspectantibus, ubi navis aquam sulcabat, tranquillum mare ventusque secundus erat; circum undique vero tempestas sæviebat. Anno 1736 tempore quadragesimali, prope Belimontem in Tropeiensi diœcesi, mare furentibus ventis adeo agitatum est, ut aquæ in agros ingestæ gravissimum detrimentum inferrent. Rogatus Dei servus a Gregorio, archipresbytero Belimontis, mare benedixit. Quod, omnibus stupentibus, illico conquievit. Aliquando etiam piscatoribus indicabat qua retia essent jacienda: et tum uberrima erat piscium captura [Ibid., pag. 446.] .
CAPUT SEPTIMUM.
Sanationes admirabiles deprecante viro Dei impetratæ. Panis et vini
multiplicatio. B. Angelus in locis dissitis eodem tempore versatur.
[Plurimos sanat, alios mortifere] Signa quibus Dominus famuli sui sanctitatem demonstravit, tot tamque illustria fuerunt, ut testes omnes vociferentur innumera intercessione B. Angeli adhuc viventis fuisse patrata miracula. Cæcos illuminavit, restituit claudos, energumenos liberavit, plurimis ægrotantibus sanitatem reddidit. Plures, missis epistolis, vel esculentis, vel donariis, vel imposita manu, sanavit. Sed jam ad singularium miraculorum narrationem transeamus. In primis servus Dei dono curationum mirifice fuit præditus [Inform. II, pag. 93.] . Pascalem Cozza, filium patritii civitatis Amantiæ, in extremo vitæ discrimine constitutum et a medicis conclamatum, sanavit subito; medicique judicio hæc sanatio miraculosa fuit, quia instantanea et quia morbus natura insanabilis. Scripserat autem B. Angelus quædam verba in honorem immaculatæ Conceptionis B. M. V. eaque moribundo infantulo imponenda curarat [Summarium II, pag. 492 et 472.] . In terra Acritana filiolam Camillæ Vaccaro a letali morbo liberavit, eique mortem post annum prædixit; et ita prorsus evenit [Ibid., pag. 474.] . Gerardum Greco graviter ægrotantem illico sanavit, ita ut ad munia sua statim egressus sit [Ibid., pag. 462.] . Unus ex testibus, Nicolaus Gallo, medicus Bisiniani, circa annum 1726 atrocissimis viscerum doloribus jamdiu laborabat, irrita expertus omnia artis præsidia. Servus Dei accitus oravit, et ægrum cruce signatum penitus sanavit [Ibid., pag. 480.] . Cum alias testis idem, Neapoli tum commorans, mortifere ex intestinis laborans ad ultimum vitæ discrimen pervenisset, invocato servo Dei longe absente, et apposita ventri quadam illius epistola, repente sanatus est, non sine evidenti miraculo; nulla enim crisis intercesserat, ac tormina momento temporis cessarunt.
[57] [ægrotantes,] Ejusdem viri filius, Augustinus Gallus, postea sacerdos, a pluribus annis torquebatur morbo qui dicitur spinæ ventosæ, nullisque remediis sanari potuit. Tunc tulit eum mater, Margarita Vidal, ad Patrem Angelum, in conventum Bisinianensem. Servus Dei, absterso vulnere saliva sua, pueroque præcipiens ut Horologium Passionis quotidie recitaret, eum perfectæ sanitati confestim restituit, licet ossa carie confecta fuissent. Nec illo morbo æger amplius laboravit [Ibid., pag. 466 et seq., 481.] . Anno circiter 1732, Petrus Antonius Sanseverino, comes de Claromonte, filius primogenitus Aloysii Bisinianensis principis, cum infans esset duorum fere annorum, morbo comitiali correptus, nulla ratione liberari poterat. Accitus venerabilis vir, puerum unxit oleo lampadis quæ in Acritana ecclesia Capucinorum ante Matris dolorosæ effigiem ardebat, eumque illico et perfecte sanavit [Ibid., pag. 466 et 481.] . Antonius Gardi, medicus terræ Lutiorum, narrat matrem suam eodem laborantem morbo a servo Dei, missa quadam re devota, ita sanatam fuisse, ut deinceps morbum illum amplius passa non fuerit.
[58] [alios membris captos.] Dexteram manum Bisinianensis notarii Castagnaro, chiragra attractam atque contortam, sanavit illico signo crucis: “Hæc, inquit, sufficit tibi ut victum quærites,” neque sinistram manum restituit [Ibid., pag. 468.] . Andreas a Belvederio, laicus professus Capucinorum, juratus affirmat se lateris dolore et ischuria a novem jam diebus afflictum, e morbo ita fuisse recreatum: ipsi venerabilis vir absens apparuit, et æquo animo esse jubens, ejus crura tam vehementer perfricuit, ut incredibilem ægrotus dolorem senserit. Clamore patientis aliqui Fratres acciti, clamoris causam sciscitati sunt; ea audita, mirantes responderunt, servum Dei absentem esse, et in domo principis Bisiniani tunc commorari. Sub hora completorii B. Angelus accedens, jussit ægrum ad chorum deferri, ubi penitus et extemplo convaluit. Idem testis tactu servi Dei illico a podagra est liberatus; et postea eodem dolore redeunte, iterum sanatus est, detumescentibus illico pedibus [Ibid., pag. 476 et seq.] . Marcus Maringolo, faber lignarius, Acritanus, talum sinistrum sibi temere amputavit. Surgens e lecto post quatuor menses, pedem humo admovere non poterat. Plures consuluit medicos, qui insanabilem morbum judicarunt. At servus Dei illum unxit oleo lampadis suspensæ ante altare B. M. V., jussitque ut ad laborem rediret. Hinc faber, ut ipse narrat, libere incessit ac se retulit ad opera. Aloysius Sanseverino iter suscepturus erat: sed unguis pedis alterius fortuito diffractus profectionem impedivit. Arcessitus B. Angelus saliva sua unguem unxit, qui statim cohæsit, desiitque dolor. Testimonium dedit ipse Aloysius [Ibid., pag. 483.] .
[59] [Oculorum usum multis restituit.] Rossani puerum cæcum natum illuminavit in oculo uno, inquiens hunc ad vivendum satis esse. Compari modo oculum cæcæ aperuit; cui roganti alterius oculi sanationem, dixit unum illi sufficere. Antonius Rosa, clericus, cum esset in seminario Bisinianensi, ex variolis gravem et contumacem oculorum morbum contraxit: omnia artis remedia frustra fuere adhibita. Malo fistula accessit, et ad annos circiter viginti morbus protractus est. At linteo servi Dei oculi abstersi illico sanati sunt: uti juramento confirmavit ipse ægrotus [Ibid., pag. 477.] . Camillæ Varcari Cogiolani caliganti visum impresso signo crucis e vestigio restituit [Ibid., pag. 482.] . Desperata atque insanabili lippitudine in sinistro oculo laborabat Dominicus Mingacci, archipresbyter Terræ Rhæginæ Bisinianensis diœceseos, adhibitisque remediis recruduit malum visumque penitus ademit. At servus Dei, signans pollice suo oculum, hunc sanari jussit, neque oculorum morbo ægrum amplius laborare, simul monens ut Christi Passionem pie recoleret ejusque Horologium quotidie recitaret. Cessarunt illico dolores, ait Dominicus, patuit oculus, visumque penitus recepi, stupentibus medicis. Denique in civitate Amantia, mulier capta oculis, contactu fimbriæ pallii servi Dei visum recuperavit [Ibid., pag. 463 et 492.] .
[60] [Nervis læsis et fractis membris medetur,] Nunc vero ab oculorum sanationibus ad alias corporis partes simili modo restitutas, et ad claudos, attractos membrisque captos progrediamur. Narrat Fidelis a Castilione, lector sacræ theologiæ, Ordinis Capucinorum, se per tres annos spasmo in capite laborasse, sed imprimente sancto viro crucis signum in fronte, illico et perfecte liberatum fuisse [Ibid., pag. 493.] . Agatham Juliam, uxorem Octavi Candiæ, Acritanam, a monstruosa gutturis extuberatione signo crucis extemplo sanavit, eidemque prolem masculinam pollicitus est, atque impetravit [Ibid., pag. 463 et seq.] . Inveteratus tumor in ore Magdalenæ Calabriæ, monialis, tum Fuscalidi habitantis, contactu salivæ servi Dei illico et prorsus evanuit [Ibid., pag. 473.] . Rossani, in ædibus nobilissimi viri Rapani, Thomam Ferraro claudum utroque pede, apprehensum manu derepente sanavit. Ille, projectis fulcris, illico surrexit atque ambulavit [Ibid., pag. 490.] . Filium Catharinæ Russo, postea Capucinum cum nomine Angeli ab Acrio junioris, attractum et claudum extemplo restituit [Ibid., pag. 462.] . Joannes Baptista Granata, medicus Bisiniani, annum agens plus quinquagesimum, equo dilapsus crus fregit, ita ut amplius sanari non posset. Appositis vero fracturæ lineis frustis, quæ servo Dei usui fuerant, abiit illico dolor, et crus penitus restitutum est [Ibid., pag. 488 et seq.] .
[61] [habita aliquando potius ratione salutis animæ,] Eugenia Caravella, oppidi Lutiorum, a tertio usque ad duodecimum annum ita membris capta fuerat, ut a renibus ad pedes fere omni motu careret. In ejusmodi statu Acrium, ad servum Dei, delata est. Oravit super ea, et cruce illam signavit. Hinc sciscitatus est, num ea mallet penitus sanari cum perditione animæ, vel mediocriter cum majore securitate salutis æternæ. Interim, eo imperante, surrexit, stetit pedibus suis dum preces adhibebantur, et rogavit ut tantum convalesceret, quantum ad vitæ necessitates sat esset, habita vita æterna. Sicut elegerat, ita fecit cum ea servus Dei, tantumque ipsa motus recuperavit, quantum sat erat ad domestica munia obeunda. Id coram pluribus testibus contigisse, ipsa affirmavit in processu beatificationis [Ibid., pag. 462.] . Homo quidam membris captus et qui se nulla ratione commovere poterat, cum transeuntem Angelum sanationem rogasset, ab eo jussus est sequenti die in Cetrariensem conventum deferri, ubi, benedictione ejus accepta, et oleo lampadis SS. Sacramenti unctus, surrexit, motum recuperavit, domumque rediit sine cujusquam auxilio. Ea sanatio facta est coram multis, qui illam eximio miraculo tribuerunt [Ibid., pag. 478.] .
[62] [vel quantum necesse erat ad vitæ usus,] Neque hic cessant beneficia. Uxor cujusdam Nicolai, in Rocca Bernardo, debilitata in lecto jacebat. Misso cursore Acrium, petiit maritus cingulum servi Dei, quo uxorem e morbo evasuram sperabat. Delatum cingulum ad ægrotam eique applicitum eam penitus ac repente refecit. Quare vir, frater et cognatus sanatæ mulieris, venerunt in conventum gratias acturi [Ibid., pag. 478 et seq.] . Distortos alterius mulieris debilesque indicem et pollicem utriusque manus, momento temporis sanavit. At mulieri minime contentæ haud integra recepta gratia, rogantique ut reliqui digiti sanitati restituerentur, respondit hos digitos sufficere ad laborandum [Ibid., pag. 467.] . Annæ Basile, Fuscalidi, cujus digiti manus dexteræ torpebant ita ut laborare non posset et pæne fame interiret, restituit pollicem indicemque ad nendum. Instante vero infirma ut alios tres sanitati redderet, eos quoque oleo lampadis beatæ Mariæ Virginis tinxit et sanavit [Ibid., pag. 473.] . Beatricis Trolla, uxoris Dominici Gallo, in terra Fuscalidi, languens erat ac pæne emortuum brachium. Illud oleo lampadis Deiparæ unxit B. Angelus, et ita vim ac sanitatem reddidit [Inform. II, pag. 95.] .
[63] [vel dolore ex parte in se recepto.] Impendentibus partus doloribus, Hippolyta Spinelli, comitissa Clarimontis, uxor principis Aloysii Sanseverino, expavescens rogavit sanctum Patrem ut ipsi consuleret. Is se dolorum dimidium assumere sibi posse, respondit; eosque revera ita sensit, ut ejularet. Hinc præmonuit comitissam ut cruciatus inciperet suos; quod illico factum est. Postridie natæ infanti faciem et membra distorta contactu suo illico sanavit, et ad naturalem situm penitus redegit. Absoluta jam variarum sanationum a servo Dei patratarum narratione, ad alia ejusdem prodigia exponenda gradum faciamus.
[64] [Variæ res ab eo multiplicantur miraculo.] Præter ea quæ jam narravimus, ut quum B. Angelus diem protraxisse dicitur, et immanem crucem humeris suis detulit, crucibus etiam in cœlo apparentibus [Cfr. Summarium II, pag. 470, 436, 115.] , hæc memorare ab re alienum non erit. In terra Martiorum, colono cuidam vineam suam petenti commisit Dei famulus, qui ibi tunc missionem peragebat, ut ipsi ficus referret. Erat tum mensis martius, neque horum fructuum tempus. At revera colonus reperit ramum recentibus ficis onustum, eosque ad sanctum virum detulit. Is Antonio cuidam, ad quem deverterat, fructus dedit [Ibid., pag. 475.] . Beato Angelo, qui circa diem 15 octobris anni 1739 eleemosynam vini conventui Capucinorum rogabat, obtemperavit Antonius Gradilo, prius quidem invitus, eo quod vino tunc non abundaret, mox vero libenti animo. At, remunerante Deo, plus vini in doliis post invenit, quam ante fuerat. Ipse postea planum fecit id verum fuisse prodigium. Quo tempore Acritani conventus custos erat B. Angelus, quadam die pane deficiente, ipse frustula quædam manibus suis in Fratres duodeviginti distribuit, ea ita multiplicando, ut non solum omnes satiati fuerint, sed multum etiam superesset quod daretur egentibus [Cfr. ibid., pag. 462, 99, 153.] . Esurientem quondam in itinere socium, Andream a Belvederio (qui rem ipse narravit), jussit in divina providentia spem habere. Apparuit illico juvenis, qui, oblata viatoribus ciborum copia, repente evanuit [Ibid., pag. 152.] . In terra Menecina evenit ut, dissecta beati viri tunica a piis hominibus reliquias habere studentibus, integra prorsus ab iisdem fuerit conspecta; id quidem asserit testis oculatus [Ibid., pag. 470.] .
[65] [Sui corporis præsentiam geminat.] Non semel accidit ut Angelus stans in uno loco, simul in alio fuerit repertus. Cum missionibus Amantiæ operam daret et habitaret in ædibus Horatii Carratelli Albergato, rogatus est ab uxore baronis Fava, ejusdem civitatis, ut pro marito mortifere ægrotante, et qui crastino mane sacrum viaticum suscepturus erat, Deum adiret. Se oraturum promisit. At postero die, hora secunda ante solis ortum in ægroti domo, cujus fores nondum fuerant aperti, repente astitit sanctus vir, ac baronem Fava diu hortatus est ut Christi corpore rite vesceretur atque in Deo spem poneret. Eadem porro hora, eodem momento, ut a pluribus compertum est et confirmatur, certe erat B. Angelus in ædibus Carratelli, et orans, gemens seque flagellans audiebatur. Alias affuit eodem tempore duobus cœnobiis duodecim circiter passuum millia distantibus, scilicet Acrii, ubi tunc domicilium habebat, et Terræ Novæ, ubi ægrum Fratrem invisit. Pariter quum versaretur quadam die Acrii in aula principis Bisinianensis, eadem hora visus est in choro conventus Capucinorum ejusdem loci [Ibid., pag. 464, 468 et seq.] . His accedit quod, missionem peragens Menecinæ, cum in loco quodam ab ecclesia multum distante crucem plantasset, et ibidem orans perstitisset, dum totum supplicantium agmen ecclesiam repetebat, ab omnibus in hoc templo subito repertus est [Ibid., pag. 463.] .
CAPUT OCTAVUM.
De vaticiniis B. Angeli et de scrutatione cordium. Cognitio rerum abditarum et remotarum.
[Vaticinatur, præter jam dicta, vel quid certi homines sint acturi,] Quem heroicæ virtutes tantopere ornabant, ut hactenus monstravimus, illum cœlestium donorum copia cumulare dignatus est Dominus, ut sic etiam ipsius sanctitatem manifestam omnibus faceret. Inter quæ illud primo memorandum est quod, divino lumine illustratus, futura prænovit, et omnia, uti vaticinatus est, ita evenerunt [Cfr. Informatio super dubio de virtutibus, pag. 86.] . Iis quæ jam ante narravimus, multa sunt adjicienda. Claudio Ferrari, postea parocho Acritanæ ecclesiæ S. Nicolai et archipresbytero, at tum nondum presbytero et in negotiis profanis versato, prædixit eum aliquando ecclesiasticæ militiæ nomen daturum, Acrio præfectum iri et sibi morienti affuturum [Summarium II, pag. 376, 379, 382.] . Vincentium Fasanello, medicum Bisinianensem, ægrum et a medicis desertum, sanitati restitutum iri dixit et adhuc quinque annos victurum [Ibid., pag. 377 et 393.] . Prægnanti Agathæ Juliæ, Acritanæ, uxori Octavii Candiæ, prænuntiavit eam parituram esse infantem feminam, quæ vitam religiosam amplexura esset; inde vero masculum, qui sacerdos fieret. Utrumque re vera factum est. Ildephonsum del Verme, monachum quemdam Benedictinum congregationis Casinensis, a Fratribus relegatum a, consolatus est dicendo: “Bono sis animo. Desinent ærummæ tuæ: imo abbas Montis Casini creaberis [Ibid., pag. 379.] .” Vaticinium comprobavit eventus. Petrum Afflisium, novitium Capucinum, præmonuit de dimissione vestis religiosæ. Ipsi principi Bisinianensi, Josepho Leopoldo Sanseverino, denuntiavit eum ad bonam frugem rediturum: quod quinque annis post factum est [Ibid., pag. 382 et seq.] . Joannis quoque Sanseverino sanctam ad Deum conversionem prædixit. Qui postea sacerdos factus, in cœnobium secessit [Ibid., pag. 383 et 234.] .
[67] [vel etiam qui nascituri, morituri, in bello victuri, passuri.] Cum missionem sacram haberet Apriliani, et a Francisco Antonio Crocco delle Piane fratribusque rogaretur ut mulieri prolem masculam impetraret: “Obtinebitis, ait, sed nihil proderit.” Natus quidem est infans, qui decimo sexto ætatis anno obiit; et familia exstincta est [Ibid., pag. 381.] . Morbo laborabant Camilla Vaccaro ejusque filia Isabella: sanitatem matri prænuntiavit servus Dei, filiæ vero obitum, licet minus periculose ægrotaret. Instante vero Camilla, a Deo impetravit ut Isabellæ vita protraheretur ad annum. Quo elapso, mortua est [Ibid., pag. 387, 395 et seq.] . Anno 1736, dum Belimonte per quadragesimale tempus concionaretur, plurimi pueri variolis laborantes ad eum delati sunt. Ipse vero, qui morituri essent, qui sanitatem recepturi, prænuntiavit [Ibid., pag. 385 et seq.] . Paulo Mendozza, marchioni della Valle, vaticinatus est eum filios non habiturum, eo quod in subditos se non satis æquum exhiberet, neque alia ipsius consilia esset secutus [Ibid., pag. 385 et seq., 292.] . Quando comes de Altomonte, Nicolaus Sanseverino, ut narrat ejus nepos Aloysius Sanseverino, anno 1706 profectus est, sub Philippo V Hispaniarum rege militaturus, mæstæ ejus matri, Mariæ Fardelli, prædixit B. Angelus regnum Neapolitanum in potestatem Hispanorum rediturum. Quod quidem post reapse evenit [Ibid., pag. 397.] . Peragens missionem sacram Mangone, aliquot cruces in memoriam Passionis dominicæ constituit, dixitque magna populum afflictum iri calamitate, cum caderet crux major. Cecidit illa anno 1764, et eodem tempore ita laboratum est annona, ut plura hominum millia in illa regione fame fuerint exstincta [Ibid., pag. 403.] b.
[68] [Mentes introspicit,] Mentes etiam penitus introspiciebat. Narravit Gerardus Greco, medicus Acrii, sibi confitenti a sancto viro patefactum fuisse peccatum jam pridem admissum, cujus ipse fuerat oblitus, et quod nosse non poterat confessarius nisi divinitus [Ibid., pag. 377 et seq., 388.] . Similia non raro contigerunt, ut ii testantur qui de culpis ita fuerunt admoniti [Ibid., pag. 386.] . Anno 1724 Hippolytæ Spinelli, conjugi principis Bisinianensis Aloysii, omnia ejus peccata aperuit, ordine cuncta exponens et subtiliter persequens; quæ tamen arte humana nulla comperire poterat. Illa admiratione obstupefacta, licet antea sancto viro confiteri culpas gravaretur, apud eum animi sordes libenter eluit [Ibid., pag. 392 et 384.] . Cupiebat Soror Maria Angela Crucifixi, e familia principum Sanseverinorum, monialis in Acritano monasterio S. Claræ, totius anteactæ vitæ noxas B. Angelo exponere; et antequam ei suum desiderium indicavit, has ab eo literulas accepit (ut ipsa jurata confirmavit): “Instinctus ille quem experta es, vere est divinus instinctus. Veni feria VI, ut te confitentem audiam” [Ibid., pag. 392 et seq.] . Castrovillarii, male existimabat Octavia de marito suo Dominico Capello: quod tamen nemini dixerat. Invisens quadam die B. Angelum, monita ab eo fuit ne ita de marito sentiret [Ibid., pag. 391.] . Missæ quondam sibi legationi respondit, priusquam nuntium audivit et literas aperuit [Ibid., pag. 381.] . Concionante eo Murimanni et locum sacræ Scripturæ vel Patrum recitante [Ibid.] , presbyter quidam sæcularis errorem nescio quem secum tacite notabat; sed illico a beato viro hæc audivit: “Attendis animum ad grammaticam, non ad sententias.” Ægidius Bruno, anno 1736, B. Angelum adiit: at is jam divinarat qua mente veniret [Summ. II, pag. 386.] .
[69] [et absentia divinitus novit.] Die 16 augusti anni 1717, servus Dei, Acrii in cella sua vacans orationi, subito egressus est exclamans: “Æra pulsate. Cantemus hymnum Te Deum. Gratias agamus Domino, quod, deprecante Deipara, Christiani victoriam e Turcis retulerunt Tauruni *.” Qui audierunt, notarunt diem et horam; et postea compertum est eum revera prœlium in spiritu vidisse [Ibid., pag. 376 et 380.] . De proximo interitu Patris Joannis Baptistæ de Rotunda c, apud quem olim didicerat, et qui tum Coriolani versabatur, divinitus certior factus B. Angelus, ad illum Acrio se contulit et affuit morienti d. Pollicitus jam pridem erat Josepho Leopoldo Bisinianensi principi, se agenti animam præsto futurum. Quadam itaque die, nullo accepto nuntio, a pago S. Laurentii in quo tum concionabatur, iter fecit ad Serra della Giumenta, ubi moriebatur princeps, eumque adjuvit [Ibid., pag. 380.] . Juratus asserit Gerardus Greco, medicus Acrii, cum quadam nocte motum et loquelam amisisset, id divinitus cognovisse et ad domum ante diluculum venisse Dei servum (quem tamen nemo acciverat), stolam, superpelliceum et aquam benedictam deferentem, qua ægrum domumque respersit. Tum jussit Gerardum surgere: quippe prorsus sanatus erat [Ibid., pag. 378 et 389.] .
ANNOTATA.
a Dicunt testes alii Ildephonsum a Casinensi abbate missum fuisse Cetrarium, ubi erat villa quædam abbatiæ; alii eum a Fratribus profugisse, consilium petiisse a B. Angelo, et eo auctore repetiisse abbatiam [Ibid., pag. 376, 382. Vita Italica, pag. 34.] . Præfuit is Monti Casino a die 12 maji anni 1737 ad 26 februarii anni 1739, quo mortuus est. Erat Neapolitanus [Descrizione istorica di Monte Casino, pag. 316, Neapoli 1775.] .
b Testes plurimi, et quidem oculati, alia vaticinia, præter ea quæ notavimus, exponunt. Singula fuse proposita sunt in Summario II super virtutibus B. Angeli [Num. XX passim.] .
c Ab alio teste vocatur is Bonaventura de Rotunda, præpositus provincialis [Ibid., pag. 402.] .
d Non semel contigit ut B. Angelus, dum concionabatur, ab ipso Domino de audientium peccatis certior fieret, reosque prudenter moneret [Ibid., pag. 399. Cfr. Resp. ad noviss. animadv. super dubio de virtutibus.] .
* Belgrade
CAPUT NONUM.
Vaticinia B. Angeli de proximo suo obitu. Pie moritur. Prodigia in exsequiis.
[Anno 1739 levi febri correptus,] Multo antequam obiit beatus Angelus, mortis suæ tempus, divinitus sibi patefactum, amicis quoque, domesticis et externis lætus indicavit. Ut alios omittam, Ludovico de Belimonte, confessario suo, aperuerat se annum ætatis septuagesimum expleturum; num post victurus esset, dubitare. Instante hoc tempore, ne reliquiis servi Dei, qui a duobus annis in conventu Belvederii degebat, fraudaretur cœnobium Acritanum, operam dedit Ludovicus. Eo flagitante, princeps Bisinianensis rogavit a Patribus Capucinis, Cetrarii in capitulum provinciale coactis, ut venerabili Dei servo domicilium assignaretur conventus Acritanus. Acrium itaque se contulit Pater Angelus medio mense majo anni 1739 [Summ. super introductione causæ, pag. 219.] . Die 24 a octobris [Summ. II, pag. 527.] , corpus multis et gravibus extenuatum laboribus, et fere incredibilis pœnitentiæ austeritatibus attritum, levi febri correptum est, quam domestici, familiares et medici penitus contemnebant. At venerabilis vir, gnarus quæ morbi vis esset, et divinitus conscius proximi sui instantisque exitus, medicis prænuntiavit remedia fore inania [Ibid., pag. 539.] , et suis rebus consulere statuit.
[71] [se ad mortem parat,] Licet ergo morbus minime letalis videretur, tamen paratus ad mortem, ut sacramentis Ecclesiæ muniretur, non mediocri obtestatione rogavit. Superior, non quod crederet id necessarium, sed ut illi obsequeretur, desiderio ipsius fecit satis. Confessione primum animam servus Dei perpurgavit, et cum absolutioni materia deesset, præses, qui ultimam ejus confessionem excepit, ut totam vitam suam percurreret, hortatus est: quod admirabili cordis compunctione effecit [Inform. II, pag. 96.] . Die 25 octobris, laico socio suo, Andreæ a Belvederio [Summ. II, pag. 517 et 523.] : “Frater, inquit, die veneris hora 13 e vita migrabo: sed nemini hoc ante mortem meam indices.” Eadem die dominica post decantatas vesperas, quibus interfuit, a superiore humiliter extremam unctionem petiit, dicens, si moraretur, se tunc sacro oleo linitum iri, cum jam sensuum usu careret. At medicorum judicio minime voti compos est factus; ipsi enim nullum in eo agnoscebant vitæ periculum. Dicto audiens ægrotus, non omisit tamen præparationis actus antea peragere.
[72] [suprema habita concione] At feria II, morbo invalescente et sensibus consopitis b, festinanter præses unctionem ipsi administravit extremam. Die sequente, 27 octobris [Ibid., pag. 527.] , voluit ad ecclesiam descendere, ut Missam celebraret; sed visu et viribus deficientibus, petiit sumpsitque in templo sanctissimam Eucharistiam. Qua recepta et audito sacro, ferventissimam coram Fratribus et populo concionem habuit, de Incarnationis mysterio ita dicens ut omnibus fletum moveret [Ibid., pag. 560, 517 et seq.] ; simul prænuntiavit eam ultimam fore concionem suam. Postea, Fratribus comitantibus, ad cubiculum proprium rediit: sed antea in odeo superiore præbere voluit sodalibus monita ultima salutis. Sermonem itaque protulit caritate plenissimum, eos ad amorem Dei atque proximi, ad regularis disciplinæ observantiam et ad religiosæ perfectionis consecutionem incitans. Dein cellam ingressus, in inope atque incommoda straminea culcita se reclinavit [Inform. II, pag. 96 et seq.] .
[73] [et datis virtutum omnium documentis.] Exinde fervidissimis virtutum theologalium actibus operam dedit, sæpe repetens: “Veni, bone Jesu,” seque convertens ad beatissimam Virginem, quam magna cum fiducia invocabat. A dæmone tentatus: “Obmutesce, inquit, Satana: non in solo pane vivit homo” [Vita Italica, pag. 135. Summ. II, pag. 528.] . Jaculatorias preces sine intermissione miscebat, tanto animi impetu, ut flerent omnes, et dicerent vere in conspectu Domini pretiosam justorum mortem existere. Jussa medicorum efficiebat prompta obedientia. Aliquid vescebatur invitus, uno tantum fine, ut plus virium haberet ad amandum Deum atque ad exercendos alios virtutum actus, seu, ut ipse dicebat, ad refocillandam animam. Religiosos Fratres rogaverat, ne palam facerent ipsius morbum; solus enim esse cupiebat, ut cum Deo suo ageret. Concurrentibus tamen multis, tum illustribus spectatisque viris, tum plebeiis et rusticis [Vita Italica, pag. 133.] , monita salutis, ac si sanus esset, unicuique præbebat. Se animorum secreta perspicere non semel planum fecit [Ibid., pag. 134.] . Præsidem, qui jam funebrem orationem clam exarabat, ab incepto avocavit, inquiens uni Deo gloriam deberi [Summ. II, pag. 529.] . In toto morbi cursu heroicæ patientiæ documenta dedit. Observatum est enim, eum numquam suspirium ullum, numquam querelam protulisse, numquam diu noctuque molestiam Fratribus exhibuisse vel minimam. Hilaris et ad Dei voluntatem plane conformatus, Christo conjungi cupiebat. Acritano archipresbytero, Claudio Ferrari, qui famulum Dei hortabatur, ut cum S. Martino diceret: “Domine, si adhuc populo tuo sum necessarius, non recuso laborem,” inutilem servum se esse venerabilis vir fassus est [Summ. II, pag. 368.] : “Solus, inquit, Deus necessarius est.”
[74] [Obit qua die et qua hora prædixerat.] Die 29 octobris cum Aloysio Sanseverino, principe Bisinianensi, ejusque aulicis per horam integram sermonem habuit [Cfr. Inform. II, pag. 100.] . Non loquebatur æger nisi de divinis mysteriis. Sacra synaxi quotidie se reficere voluit instar laicorum, et a crucifixi simulacro, quod manu tenebat, oculos numquam deflexit. Die insequenti impetravit ut in ecclesiam deferretur, ubi sacro interesset. Tandem Christi effigiem extaticus respiciens, recitato ante horam Horologio Passionis [Summ. II, pag. 536.] , hora decima tertia, feria VI, die trigesima octobris anni millesimi septingentesimi trigesimi noni, laborans febri, quæ septem tenuit dies, repetens interrupta et minus distincta voce dulcissimum Jesu nomen, et: “Veni, bone Jesu,” in osculo Domini felicissimam efflavit animam, annos natus septuaginta diesque tredecim, religionis habens annos quadraginta novem. Mortis porro causa visa est viris prudentibus non ægritudo, sed divinæ caritatis incendium [Summ. II, pag. 553, 400.] .
[75] [Incredibili hominum frequentia,] Statim ut e vita migravit vir Dei, ingemuit populus universus, et vox illico diffusa est, sanctum occubuisse. Hunc adhuc in cella jacentem sine mora visitavit princeps Bisiniani, Aloysius Sanseverino, et Petrus Zavarrone ex Ordine Minimorum: qui cum mortui dexteram osculaturus apprehenderet, ea manum suam constringi sensit, at simul liberari paralysi qua jamdudum laborabat [Inform. II, pag. 103 et seq. Summ. II, pag. 561 et seq., 519.] . Corpore eodem die in conventus ecclesiam delato, celebratæ sunt exsequiæ, adstantibus cum clero sæculari familiis omnibus religiosis; sed, ut confluentis hominum multitudinis devotioni satis fieri posset, sepultura in diem 1 novembris fuit differenda. Accurrebant enim non solum Acrio, sed etiam Bisiniano, Lutiis aliisque vicinis oppidis multa hominum millia, quos inter principes et lectissimi viri; atque tanta erat frequentia, ut ad fores templi et ad corpus B. Angeli satellites poni oportuerit. Plures nihilominus per muros cœnobii et per fenestras introierunt. Toto triduo quo servi Dei cadaver in ecclesiæ sacello expositum mansit, omnes certatim de barba, de crinibus, de vestibus particulas resecare studebant, tamquam pretiosas reliquias. Quo factum est ut tunica fuerit ter renovanda, atque ipse princeps Bisinianensis panniculos secaret et distribueret [Summ. II, pag. 555, 513, 519, 529, 531, 546.] .
[76] [multis etiam editis prodigiis,] Jam prodigia quæ Deus in funere patravit, et quorum pleraque sunt a multis testibus oculatis jurejurando confirmata, leviter attingemus. Facies demortui Angeli initio gravis, mox serena, ridens et rubicunda visa est; corpus autem totum flexibile, molle et vivi coloris. Ex eo etiam altero ab obitu die ita sudor defluxit, ut linteis multis detergi nequiverit [Ibid., pag. 524, 552, etc.] . Quum die 30 octobris princeps Aloysius corpori venam incidendam curaret, nihil sanguinis emissum est; at triduo post Dominico Bernandi, vicario generali episcopi, et P. Seraphino ab Acrio, conventus custode, jubentibus ut cadaver sanguinem funderet, de rescissa vena tam copiosus effluxit, ut plura linteola madefacta fuerint et repleta ampulla [Ibid., pag. 520, 524, 533, 551.] . Accedit quod cadaver sponte obtulit brachium, et quod hæc tum sanguinis missio, tum corporis mollitia et flexibilitas a perito medico visa est miraculo tribuenda; et eo quidem magis quod non semel contigit ut, obducta jam cicatrice, corpus aliquot adhuc sanguinis guttas emiserit, rogantibus viris devotis [Ibid., pag. 548, 552.] . E cadavere afflabatur suavissimus odor, qui toto triduo per cœnobium et ecclesiam diffusus est, redolentibus etiam corporis vestimentis. Hæc vero prodigia tam clara fuerunt, ut de emisso sanguine, de sudore atque odore publicum confectum fuerit instrumentum [Inform. II, pag. 104.] .
[77] [celebrantur exsequiæ,] Denique die 1 novembris servi Dei exuviæ in arca reconditæ sunt, et sepultæ in ecclesia Capucinorum Acritana, a cornu evangelii aræ majoris; et in adverso pariete positus est later cum hoc epigrammate [Summ. II, pag. 521, 516.] : Hic jacet corpus servi Dei Patris Angeli ab Acrio, missionarii Capuccini, etc. Ex tribus clavibus quibus obserata fuit arca, unam tenuit princeps Bisinianensis, alteram episcopus ejusdem tractus, tertiam vero Acritanus conventus Capucinorum. Hinc, jubente episcopo Bisinianensi, sacrum corpus, ut recognosceretur, effossum est, sed mox ibidem repositum [Inform. II, pag. 104.] .
[78] [et assidue sepulcrum aditur.] Quæ tantopere viguit in vita, magis magisque percrebuit post mortem servi Dei fama sanctitatis [Ibid., pag. 108 et seq.] , non modo per Neapolitanum regnum, sed etiam per totam Italiam, per Galliam et Hispaniam. Principes, episcopi, summi viri eum laudibus efferebant; undique expetebantur ejus reliquiæ; imagines in domibus et claustris erant suspensæ. Innumeri homines auxilium a B. Angelo efflagitabant, ejusque sepulcrum frequentabant summa religione. Non modo Acritanorum, ut scribebatur anno 1806 [Inform. II, pag. 110.] , sed etiam exterorum ingens, assiduus et incredibilis ex omni personarum cœtu concursus est ad sepulcrum. Confluunt multi ex finitimis, confluunt multi ex longinquis remotisque regionibus. Indigenæ et advenæ, nobiles et plebeii, presbyteri et laici, principes, magnates, antistites illuc conveniunt [Summ. II, pag. 581.] . Hæc vero frequentia, quæ cœpit a die obitus, non modo constans perseveravit, sed magis in dies est aucta, et viget ad hanc usque ætatem, numquam imminuta, numquam intermissa. Alii porro veniunt ad venerandas pretiosas exuvias, alii plurimi de beneficiis acceptis gratias acturi, munera aut votivas tabellas afferentes [Ibid., pag. 582 et seqq. Inform. II, pag. 110.] . Multi quoque solum cellulæ beati viri osculantur et sepulcri pulverem colligunt [Summ. II, pag. 589.] .
ANNOTATA.
a Circa diem quo incepit morbus et similia adjuncta deprehenditur in testium narrationibus quædam varietas. Plerique ea tradunt quæ nos indicavimus.
b Affirmant nonnulli ægrotum per octocontinuas horas tum in extasi fuisse [Summ. II, pag. 554.] .
CAPUT DECIMUM.
Miracula post mortem B. Angeli patrata.
[Ope B. Angeli jam mortui] Si luculenta et celebria exstitere miracula, quibus Deo placuit servum suum illustrare dum vivebat, non minora fuerunt ea quibus dignatus est sanctitatem ipsius, summa jam hominum consensione testatam, divino etiam quodam testimonio post obitum confirmare [Inform. II, pag. 11.] . Ut autem aliquo procedamus ordine in hisce exponendis prodigiis, ea ad quatuor referimus capita: ad incendia scilicet exstincta, ad tempestates sedatas, ad sanationes effectas, ad mortuos denique revocatos ad vitam, adjectis aliquot signis quæ in has classes adscribi non possunt.
[80] [ignis pluries exstinguitur,] Anno circiter 1742, in ædibus Bernardini Bernando, civis Acritani, prorupit incendium, quod nulla ope exstingui poterat. Tum, rogante Bernardini uxore, Rosa Tuffarelli, sacerdos quidam, Ignatius Cofone, frustulum vestis B. Angeli in flammas projecit. Harum vis statim oppressa est, illæso etiam manente pretioso panniculo, ut plurimi confirmant testes oculati [Summ. II, pag. 590 et seqq., 605, 622.] . Conflagrare cœperat anno 1744 silva quædam Jacobi Luzzi, in agro Acritano, prope fluvium Moccone. Terribilis clades imminebat, quam nemo averti posse credebat, quum sacerdos Fusari segmentum vestis B. Angeli in ignem jecit, eumque hoc pacto repente obruit, quampluribus inspectantibus [Ibid., pag. 601, 613.] . Injecta in flammas beati viri imagine, exstinctum est incendium quod anno 1777 prorupit Acrii, in vico dicto Cacazarra, in domo Antonii Gioannella [Ibid.] . Alia similia omitto [Cfr. Vita Italica, pag. 149.]
[81] [mare et turbines sedantur;] Quum Neapolim navigaret Fidelis Bernando, Acritanus, juris doctor, exorta repente in mari terribili procella, in eo erat ut naufragio periret. Precantibus viatoribus et lacrimantibus, quidam Hieronymus Ferrari segmen sudarii Dei famuli in mare projecit, atque hoc extemplo consedit [Summ. II, pag. 590.] . Patri Hilarioni de Ferolito, Capucino, quem in itinere quodam vis tempestatis e navi egredi coegerat, apparuit in littore sanctus Acritanus, qui mare turgidum sedavit [Ibid., pag. 600.] . Die 28 februarii anni 1753, Franciscus Mele, regius notarius Acrii, ejusque frater Dominicus, cum per montem iter facerent, a turbine et nive quibus jam jam perituri erant, invocato B. Angelo, liberati sunt manifesto miraculo [Ibid., pag. 589 et seq.] .
[82] [ægroti jam derelicti,] Multo plura sunt sanationum miracula. Maria Anna Bernando, tertii Ordinis S. Dominici, soror vicarii generalis Bisinianensis, Dominici Bernando, contumaci et gravissimo morbo arthritico laborans, in lecto immobilis jacebat, a medicis prorsus deserta. Vidit in somnis Dei famulum excitantem se, ut ad ipsius sepulcrum sese conferret. Delata igitur ad tumulum, oransque, genua sua agitari sensit, atque repente perfectam recuperavit sanitatem, attonito remanente populo universo, qui miraculum clamabat; domumque rediit pedibus suis, a nemine adjuta, neque ullum in se deprehendit amplius morbi vestigium [Summ. II, pag. 592, 603 et seqq., 626 et seq. Cfr. Responsio ad novissimas animadv. super dubio de miraculis, pag. 27 et seqq.] . Puer Fidelis Bernando ex lactis defectu ita tabuerat, ut etiam triennis super pedes suos stare non posset, et in vitæ periculo versaretur. Delatus ad tumulum servi Dei, prorsus ac repente convaluit, ita ut per ecclesiam discursaret, viribusque polleret.
[83] [adhibitis reliquiis] Vincentius Auletta, medicus Bisinianensis, juratus narrat prodigiosam Petri Locci sanationem a morbo inflammatorio et febri putrida cum lethargo aliisque symptomatibus pessimis. Frustra adhibitis omnibus remediis, ipse medicus eum dereliquit, pro certo habens illum quantocius moriturum. Immo vero paulo post eum reperit perbene sanum, et validum: scilicet ipsius uxor, Rosa Astuni, in morientis auxilium arcessiverat sacerdotem Thomam Ajello; qui, Petri fronti segmentum tunicæ B. Angeli imponens, eum ut spem in servo Dei reponeret, hortatus est: statim evanuerunt dolores et omnia morbi signa; ita ut placidissimo capto somno, surrexerit mane perfecte sanus et incolumis, viribus integre restitutis, eodem plane modo quo iis antea utebatur; et mox redierit ad agreste opus, nulla interveniente crisi, nulloque amplius remanente mali vestigio. Contigit hoc miraculum, quod ægri uxor et medicus narraverunt, anno 1782 [Summ. II, pag. 597 et seqq. Cfr. Resp. ad noviss. animadv. super dubio de miraculis, pag. 46 et seqq.] .
[84] [ex vestibus ejus,] Bruno Picci, Consentinus, filius septennis Emmanuelis Picci et Catharinæ Bova, inveterato a biennio et insanabili morbo laborabat in crure, quod peritorum judicio secandum erat. Sed alligata cruri particula vestis B. Angeli, mox abacta est infirmitas; id porro naturæ vi fieri omnino non potuisse, pronuntiarunt medici duo [Summ. II, pag. 601, 614 et seqq.] . In terra Longobacco, Casimira Compagno, filia Pauli Antonii, insanabili dysuria laborans, admota imagine B. Angeli, extemplo sanata est [Ibid., pag. 602 et 622.] . P. Fidelis a Castilione, anno 1774 letali febri correptus, conclamatus erat a medicis. Implorata sancti sodalis intercessione et promissis in ejus honorem quinquaginta sacris, perfecte convaluit ac si nullam passus esset infirmitatem [Ibid., pag. 603 et 635.] .
[85] [vel ejus imagine applicita,] Ursula Tajani, uxor Nicolai Stocchi, e civitate Consentina, quæ jam ter abortiverat, in eo erat anno 1755 ut iterum abortum faceret et vehementer dolebat, cum ecce, apposita utero imagine B. Angeli, prorsus recreata est et paulo post partum prosperrime edidit [Ibid., pag. 619.] . In terra Rosarum, Hieronyma, uxor Dominici de Giacomo, in præsenti abortus discrimine versata, liberata est statim ut vovit se B. Angeli sepulcrum adituram, et aquam bibit in qua funiculus flagri sancti viri immersus jacuerat [Ibid., pag. 630.] . Anno 1761, cum domina Finita de Leone mortuum fœtum et in transversum positum edere non posset, applicitus ei est idem pannus: statim peperit sine dolore, sine ullo obstetricis adjumento, atque in optimo valetudinis statu permansit [Ibid., pag. 633.] . Seraphinus a Mangone, professus laicus Ordinis Capucinorum, mortifera febri laborans et conclamatus a medicis, confugit ad B. Angelum, et repente ac penitus convaluit [Ibid., pag. 634.] .
[86] [vel sola ad eum directa oratione,] Anno 1757 Bruno Morelli, archidiaconus collegialis ecclesiæ SS. Petri et Pauli civitatis Rublani, atrocissima calculorum valetudine laborabat. Quum ut sanaretur B. Angelum suppliciter orasset, e morbo cito et facile evasit [Ibid., pag. 632.] . Angelo Rizzo, filiolo Hyacinthi Rizzo et Lucretiæ Dragone, super prunas illapso, exusta et contracta est dextera manus. Adhibitis frustra remediis, et gangræna jam imminente, decreta est amputatio. Sed interim apposita effigie B. Angeli, eoque invocato, manus perfecte sanata est [Ibid., pag. 602 et seq.] .
[87] [sive ab ipso ægroto sive a parentibus,] Neque hic desinunt miracula. Isabella Giardino, cæca utroque oculo ex ophtalmia, applicito frustulo tunicæ servi Dei, visum illico recuperavit [Ibid., pag. 631.] . Josepha Sanseverino, infantula abortiva Bisinianensis principis Aloysii et Corneliæ Capece Galeota, vivere omnino non poterat. Dum animam agebat, pater, ut ipse testatur, B. Angelum supplicibus verbis oravit et ejus effigiem puellæ applicuit. Hæc repente convaluit ac sana vixit deinde. Id contigit Neapoli anno 1748 [Ibid., pag. 630 et seq.] . Michael Capece Galeota, archiepiscopus tum Consentinus, et postea Capuanus, anno 1764 conclamatus a medicis erat. Aqua sumpta qua infusum fuerat frustulum vestis servi Dei, statim sanatus est [Ibid., pag. 632.] . Puer quatuor aut quinque annos natus, filiolus Octavii Candiæ et Agathæ Juliæ, derelictus a medicis, extremum jam spiritum trahebat. Invocato a parentibus servo Dei, ejusque adhibita effigie, puer illico locutus est, apprehensaque imagine beati viri, se ab illo abripi dixit, et abhinc plenam est nactus sanitatem [Ibid., pag. 631.] .
[88] [illico,] Anno 1759, Teresia de Martino, filia Josephi baronis de Monte Jordano, per duos dies ita dentium dolore excruciata est, ut timerent cognati ne lympharetur. Cum auxiliari medici non possent, B. Angeli præsidium petiit: dolores illico sublati fuerunt [Vita Italica, pag. 144.] . Nicolao Castelli, e civitate Paulana, gravissime ægrotanti et jam morientium sacramentis munito, præsens erat vitæ periculum. Ex quo evasit, quum primum Dei servum, cujus effigies lecto fuerat affixa, fidenti animo invocavit [Ibid., pag. 146 et seq.] .
[89] [etiam aliquando apparente B. Angelo,] Mense septembri anni 1754, Stephanus Zito de Ciro, vehementi febri correptus, propius a morte aberat. Convaluit autem simul ut Jacobus, pater ejus, B. Angelum precibus adiit promisitque se conventui Acritano juvencam dono daturum [Ibid., pag. 143.] . Antonius Salpa, Cetrariensis, laterum dolore affectus mense januario anni 1781, in magno discrimine versabatur. Die quinto morbi, de nocte vigilanti et imploranti sanctum Capucinum Acritanum, hic subito apparuit, Christi e cruce pendentis imaginem manu tenens. Quo viso, ardentius orans ægrotus vovit se pecuniam collaturum in beatificationis impensas. Nocte insequenti, iterum astitit Dei servus Antonio, eumque, jam prorsus sanatum, de promissis solvendis monuit. Mirabilem hanc sanationem testificatus est medicus Dominicus Cervelli a [Ibid., pag. 146.] .
[90] [præter humanam spem convalescunt,] Stomachi debilitate et macie confecta monialis in Acritano monasterio S. Claræ, Soror Magdalena de S. Anna (cui prius nomen Annæ la Gaccia), invocato servo Dei, statim convaluit recuperatis viribus [Summ. II, pag. 620.] . Filiolus mulieris dictæ Sanctæ de Cammariero, in terra Rosarum, in vitæ discrimine versabatur, educto intestino recto. Conclamatus a medicis nullam relinquebat spem salutis. Sed prorsus convaluit cum mater implorans servum Dei, promisisset tum Missam, tum candelam pueri staturæ æquam [Ibid., pag. 629 et seq.] . Cuidam Annæ Teresiæ, nepti Brunonis Morelli, archidiaconi Rublanensis, nullus somnus erat, nullus motus ex ossium doloribus nervorumque distentione. Sed die 24 januarii anni 1759, vix imposita fuit ægrotæ particula vestis servi Dei, quum perfectam sanitatem recepit [Ibid., pag. 633] . Mense martio anni 1757, in civitate Potentina, Gerardus Stabile, ossium dolore quasi phreneticus, spumas ore evomebat, tumenti facie distortisque labiis; mox apoplexia percussus, animam agebat. Applicito panniculo tunicæ B. Angeli, æger propere et penitus sanatus est, quod naturæ viribus fieri nullo modo poterat; et exinde semper bene valuit [Ibid., pag. 632 et seq.] . Mense septembri anni 1790, Laurentius Squillace, oriundus a Terra Nova, sed tum Acrii commorans, ex apoplexia dimidia membrorum parte captus erat. Vixdum applicita Dei famuli imagine, ad sanitatem pervenit [Vita Italica, pag. 147.] .
[91] [vel etiam reviviscunt,] Anno 1770 puer circiter septennis, qui vocabatur Franciscus Sirimarco et in oppido S. Agatha morabatur, de summa scala prolapsus est b. Surrexit paulisper, sed mox deficiens, in terram cecidit semianimis, bilem et spumosum sanguinem ore evomens. Eum mater Nicolina de Cristofaro ad vicinam ecclesiam dictam Purgatorii, alias B. Mariæ Gratiarum, detulit et in aræ scamno reclinavit. Accitus medicus puerum diligenter inspiciens, factis etiam experimentis, mortuum putavit. Tunc Frater Angelus a Vaccario, laicus tertii Ordinis Capucinorum, illac fortuito transiens, cogente maxima hominum multitudine quæ stabat ad fores sacelli, compulsus fuit ingredi, ut apposita quadam re qua B. Angelus fuisset usus vel ejus icone, puerum sancto Acritano commendaret. Hoc facto, Franciscus oculos aperuit, surrexit a nemine adjutus, ambulavit et domum rediit ac si nullo umquam morbo fuisset affectus. Qui adstabant medici et universa multitudo id manifestum esse miraculum clamaverunt [Summ. II, pag. 606 et seqq., 617 et seqq. Cfr. Resp. ad noviss. animadv. super dubio de miraculis, pag. 3 et seqq.] .
[92] [saltem ut baptizentur:] Dominica La Pera, uxor Angeli Scaglione, Acrii incola, peperit filium mortuum. Obstetrix, infanti imponens sudarium servi Dei, ardenter oravit ut revivisceret, saltem donec baptizaretur. Is tunc se movere incepit, sacro fonte lustratus est, et semper deinde valuit [Summ., II, pag. 620 et seqq.] .
[93] [et alia mira patravit post mortem.] Duo prodigia adjicimus quæ ad priora capita referri non possunt. Quum erucæ agros Lutiorum vastarent, invocatus fuit B. Angelus: ejusque insuper adhibitis reliquiis, insecta exterminata sunt [Ibid., pag. 632.] . Denique in conventu Capucinorum Acritano, ambulacrum in quo cubiculum famuli Dei exstabat, post hujus mortem suavissimum eumque portentosum odorem emisit [Ibid., pag. 591.] . His et aliis prodigiis, quæ si omnia narremus in infinitum abeamus, factum est ut B. Angeli nomen summa apud omnes fuerit gloria, atque in sacris Capucinorum fastis meritissima laude decoratum [Cfr. Martyrologium Franciscanum, ad diem 30 octobris, Venetiis 1879.] .
ANNOTATA.
a Longius esset singula quæ B. Angelo tribuuntur miracula copiose perscribere. Hoc itaque monuisse satis erit, plurimorum ex eventis illis multos fuisse testes oculatos; qui in processu beatificationis facta jure jurando confirmarunt, eaque narrantes in ipsam rerum tenuitatem descenderunt. Non omnia quidem pro compertis habenda esse prodigiis contendimus; sed certe eorum tria, in processu legitime expensa et diligentissime disputata, vera apparuerunt miracula: sanationes videlicet Mariæ Annæ Bernando (supra, num. 81), Petri Locco (num. 82), et Francisci Sirimarco (num. 91).
b E pluribus testimoniis in processu indicatis perspicuum est Franciscum Sirimarco ob præcipitem lapsum ab alto scalarum vertice in substratam durissimam humum, ita exanimem jacuisse, ut paulo post e vivis excesserit, et proinde miraculum a B. Angelo impetratum veram fuisse resurrectionem; sed quia tempus quod intercessit a morte ad revocationem ad vitam breve fuit, ita ut status mortis ea careat diuturnitate, quæ requiri solet ad tutum ferendum de morte judicium, consilium cepimus, ait causæ advocatus, constituendi miraculum in repentina exanimis pueri liberatione ab impendente mortis discrimine [Resp. ad animadv. super dubio de miraculis, pag. 2.] .
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 30. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 30. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.