4. September

SEPTEMBRIS. QUARTA DIES.

SANCTI, QUI PRID. NONAS SEPTEMB. COLUNTUR.

SanctusMoyses, propheta, dux & legislator populi Israëlitici, in Nebo monte Arabiæ.
S. Candida a S. Petro apostolo conversa, Neapoli.
S. Hermione, filia S. Philippi, Ephesi.
S. Marcellus M., prope Cabilonem in ducatu Burgundiæ.
S. Marcellus ep. & mart., Tungris vel Treviris in Germania.
S. Rufinus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Silvanus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Marcellus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Gaianus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Helpidius martyr Ancyræ in Galatia.
S. Antoninus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Eusticus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Maximus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Eusebius martyr Ancyræ in Galatia.
S. Gaianus alter martyr Ancyræ in Galatia.
S. Vitalica martyr Ancyræ in Galatia.
S. Gaison martyr Ancyræ in Galatia.
S. Magnus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Castus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Saturninus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Donatus martyr Ancyræ in Galatia.
S. Eleusus martyr Ancyræ in Galatia.
Socii martyres Ancyræ in Galatia.
S. Theodorus martyr.
S. Oceanus martyr.
S. Ammianus martyr.
S. Julianus martyr.
S. Marinus diaconus conf., patronus republicæ cognominis in Italia.
S. Maurus episcopus Virduni in Gallia.
S. Salvinus episcopus Virduni in Gallia.
S. Arator episcopus Virduni in Gallia.
S. Munessa vel Monessa virgo, in Hibernia.
S. Candida mulier conjugata, Neapoli.
S. Grata Virgo, ut fertur, Bergomi in Italia.
S. Fredaldus vel Frodoaldus ep. M., Mimate in Occitania.
S. Ida vidua, Luppiæ in Westphalia.
B. Irmgardis Zutphaniæ comitissa, Coloniæ Agrippinæ.
S. Rosalia Virgo anachoretis, prope Panormum in Sicilia.
S. Rosa virgo tertii Ordinis S. Francisci, Viterbii in Italia.
B. Benincasa Rappacioli, Ordinis Servorum B. M. V. martyr, in Asia.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Sanctæ Theopistis virginis & martyris meminit Ferrarius, Romæ eam adscribens in Catalogo generali, ubi in annotatis addit, Ex tabulis ecclesiæ S. Martini in Montibus, ubi colitur & reliquiæ habentur. At plura de hac Sancta non videtur cognovisse, cum illam non annuntiet in Catalogo Sanctorum Italiæ. Anastasius Bibliothecarius in Sergio II narrat multa Sanctorum corpora ad ecclesiam laudatam S. Martini translata, interque ea corpus S. Theopistis virginis & martyris. Non ignoravit ea Baronius, cum mentionem hujus translationis faciat in annotatis ad Martyrologium XXVIII Octobris, S. Theopistem vocans Neopistem; nec tamen hujus Sanctæ memoriam Martyrologio Romano inseruit. Quapropter nobis etiam hæc sufficient, præsertim cum plura de S. Theopiste ad notitiam nostram non pervenerint. Possunt videri etiam, quæ de S. Neophyte vel Neopiste dicta sunt die	IV Jan.
Babylas magister cum octoginta quatuor Pueris apud Sirletum annuntiatur hodie post S. Babylam episcopum Antiochenum, tamquam ab eo distinctus. Menæa eumdem Babylam cum octoginta quatuor pueris Sociis longiori elogio exornant; & aliqua memorant, quæ, si vera sunt, distinguendus haud dubie est hic Babylas a synonymo episcopo, de quo ad XXIV Januarii actum. Quippe S. Babylas episcopus sub Decio passus; alterius vero martyrium statuitur sub Maximiano, & videtur Nicomediæ attribui, cum episcopus passus sit Antiochiæ. Numerus quoque Puerorum sociorum maxime diversus est. Verumtamen Baronius in Annotatis ad XXIV Januarii unum dumtaxat agnoscit Babylam episcopum Antiochenum, & Babylam magistrum ab eo non distinguit. Baronii sententia, licet minime certa sit, mihi tamen admodum apparet verisimilis: nam in Menologio Basiliano, quod Sirletiano & Menæis est antiquius, unus tantum annuntiatur Babylas episcopus Antiochenus. Secundo Pueri socii utrobique Babylæ adjuncti suspicionem ingerunt confusionis, præsertim cum in elogio, quod Babylæ magistro in Menæis datur, quædam se offerant, quæ petita videntur ex Actis S. Babylæ episcopi. Locum unum accipe satis notabilem. Apud nos in primis Actis S. Babylæ episcopi num. 8 Sanctus ita loquitur: Ecce ego & Pueri, quos dedit mihi Dominus. Eadem sacræ Scripturæ verba cantasse in Menæis dicitur Babylas magister, dum ad supplicium ducebatur Tertio Babylas Antiochiæ magister fuisse dicitur apud Sirletum & in Menæis, sicut Babylas episcopus Antiochiæ pueros instruebat; idque magis notandum est, quia in Menæis asseritur, accusatum fuisse apud Maximianum Nicomediæ agentem, acsi cum Pueris suis lateret in vicina crypta. Quis non videat, prorsus esse improbabile, magistrum Antiochenum cum Pueris, quos instruebat, prope Nicomediam in crypta fuisse absconditum? Quapropter vehementer suspicor Babylam hunc ludimagistrum ex solo errore natum esse apud Græcos recentiores, eique occasionem dedisse, quod S. Babylas episcopus Pueros instruxisse legatur: atque hæc suspicio augetur silentio Chrysostomi aliorumque Patrum, qui de S. Babyla episcopo egerunt. Porro duos non fuisse ejusdem nominis Antiochenos episcopos, jam probatum est in Historia chronologica patriarcharum Antiochenorum ante tomum IV Julii pag. 16 & sequentibus, ubi etiam Acta S. Babylæ vindicata sunt contra objectiones Tillemontii. Hanc igitur Historiam, & Acta S. Babylæ adeat studiosus lector, qui plura cupit	XXIV Januarii.
Thamel idolorum primum sacerdos & deinde martyr annuntiatur hodie in Martyrologio Romano. Idem, quantum apparet, quatuor Sociis jungitur in Menologio Sirleti, quod ita habet: Eodem die, natalis sanctorum martyrum Petronii, Charitinæ, Zarbeli, Thatuelis & Bevææ, qui sub Adriano imperatore pro Christo sanguinem fuderunt: ex quibus Thatuël cum esset dæmoniacæ fallaciæ sacerdos, ab episcopo quodam Christiano ad Christi fidem conversus est: quamobrem … cum Bevæa sorore gladio consummatur. Consentiunt Menæa hodie. Verum de his actum ad XXIX Januarii, quo die Sarbelus & Bevæa in Græcorum Fastis annuntiantur, uti & in Martyrologio Romano. Vide igitur quæ in Sarbelio & Barbea, a quibus Thatuël seu Thamel & Bevæa non videntur distingui, disputata sunt ad	XXIX Januarii.
S. Anatholii episcopi memoria Vesuntione a Ferrario ponitur in Catalogo generali. Lege quæ de illo scripsimus	III Februarii.
Sancti Suicberti (al. Swiberti) episcopi Verdensis & confessoris canonizatio annuntiatur a Greveno: commemoratio melius vocatur in Martyrologio Germanico Canisii, prout citari a nobis solet, cum canonizatio ista sit fabulosa: de qua tamen etiam agunt Wion, Dorganius ac Menardus. Wion factam scribit a Leone III Pontifice, Carolo Magno imperatore præsente, anno octingentesimo tertio, Sed canonizationem illam esse apocrypham indicavimus jam pridem in Commentario prævio ad Vitam S. Ludgeri episcopi Mimigardefordensis § 7 & 8, ad diem XXVI Martii: de S. Swiberto etiam actum est ad diem	I Mart.
Translatio corporis S. Cuthberti Dunelmum hac die facta anno 991 recolitur in Breviario Sarisberiensi, Missali antiquo Ms. Anglicano, & pluribus Martyrologiis Mss. & excusis. Historiam Translationis edidimus post Vitam S. Cuthberti	XX Martii.
S. Theodosiam virginem & martyrem Cæsareæ in Palæstina annuntiat Ferrarius in Catalogo generali. De ea cum Martyrologio Romano actum est die	II Aprilis.
S. Robertus Molismensis adhuc in ventre matris existens beatissimæ Virgini desponsatur. Annuntiatio est Kalendarii Cisterciensis, quod anno 1617 Divione excusum est. Desponsationem hanc pluribus refert Chalemotus in sua Serie. Videri potest apud nos Vita laudati hujus sancti abbatis cap. 1, pag. 669, ad diem	XXIX Aprilis.
Vultanum abbatem in Hibernia annuntiat Grevenus cum Florario nostro Ms., in quo tamen titulus abbatis omittitur. Non novimus hunc Vultanum aut Ultanum abbatem, nisi forsan idem sit cum Ultano abbate Hiberno, sed in Belgio defuncto, de quo actum est	I Maii.
S. Veranus confessor apud Rhemenses in Gallia cum fratribus Gibriano, Petrano, & cæteris sanctitate clarus. Annuntiatio est Camerarii lib. 3 de Scotorum pietate ad hunc diem, mittitque lectorem ad Flodoardum Historiæ Remensis lib. 4 cap. 9, & alios. Ad diem VIII Maii solum S. Gibrianum nominavimus ante Commentarium Vitæ ejus præmissum; sed in ipsa Vita sub initium narratur venisse ex Hibernia in Gallias cum sex fratribus & tribus sororibus. Inter fratres autem & sorores ibidem nominatos, sunt Veranus ac Petranus. In Annotatis ad dictam Vitam scripsimus, necdum tunc nos legisse, an & quo die colatur Petranus; Veranum autem referri a Ferrario & Saussayo III Decembris. De cæteris in eisdem Annotatis facta etiam est mentio. Flodoardi locus supra citatus inscribitur de S. Gibriano & fratribus ejus. Hæc vero, quæ ibidem narrantur contigisse post corpus S. Gibriani alio translatum, videntur indicare, cultu etiam aliquo, & forte publico honoratum fuisse Veranum. Res ibidem sic memoratur: Denique postquam a præfato sepulturæ suæ (membra) sublata sunt loco, quædam mulier cæca, Erentrudis nomine, illo candelam deferens accessit impetrandæ causa medelæ. At comperto, sacrum corpus inde sublatum penitus esse, nimio angore affecta cœpit flendo conqueri, cur Sanctus hic Domini abinde se permisisset auferri, & cur deferuisset vicinos, quibus beneficia solitus erat præbere divina. Subveniri ergo sibi gemitibus exposcens, visum sibi est proficisci debere ad vicum Matusgum, ubi frater ejus sanctus quiescebat Veranus. Ad cujus sepulcrum candelam ponens, seque in oratione prosternens, cœpit flendo utrumque invocare fratrem. Dumque sancti nomen crebro repetit Gibriani, cœpit caligo albuginis ab oculis ejus abrumpi, sicque divina propitiante pietate prisco redonatur lumine. Hæc jam pridem excusa apud nos in Historia translationis S. Gibriani ex Flodoardo, visum est, huc transcribere, & lectorem mittere ad diem, quem jam designavi,	VIII Maii.
S. Bonifacius IV videtur annuntiari hodie in Auctariis Usuardi apud Sollerium nostrum, quia additur: Qui fanum Pantheon ecclesiam Christi fecit. Puto tamen scriptorem illius Martyrologii potius errasse: nam passim in antiquis Martyrologiis Hieronymianis hodie occurrit Bonifacius I, qui Pantheon non dedicavit. At Pantheon dedicavit Bonifacius IV, cujus hodie memoria alibi non invenitur: sed celebratur die, quo & Acta ejus apud nos data sunt,	XXV Maii.
Herentrudis virginis meminit Grevenus ac Martyrologium Ms. Trevirense, uti eidem prænotatur, sancti Martini. Si hæc sit eadem cum Erentrude (al. Erendrude) abbatissa, de cujus translatione actum est heri inter Prætermissos; denuo lectorem mittimis ad diem	XXX Junii.
Aggei prophetæ meminit Grevenus. Est in Martyrologio Romano, & apud nos cum Osea propheta ad diem	IV Julii.
Octava S. Augustini episcopi ponitur inter Auctaria Usuardi nostri ex Belino. De hac quoque agitur in Florario nostro Ms. & alibi. Sanctus hic spectat ad diem, quo Acta ejus illustrata sunt,	XXVIII Augusti.
Rhomæ, S. Seropiæ (immo Serapiæ) virginis passio sub Adriano principe memoratur in Martyrologio seu Viola Sanctorum, anno 1508 edita. Dedimus eam cum S. Sabina ad diem, quo hæc notatur in Martyrologio Romano,	XXIX Augusti.
S. Paulinus Trevirensis episcopus annuntiatur hodie in plerisque apographis Hieronymianis. In Auctariis vero duobus Usuardi apud Sollerium citatis reperitur Paulus confessor, uti etiam habetur in Florario nostro Ms. Suspicor nomen Paulini in Paulum fuisse mutatum, ideoque de S. Paulino videri potest dies	XXXI Augusti.
MMMDCXXVIII Martyrum commemoratio, qui in montibus & speluncis Nicomediæ latentes, comprehensi a Maximiano præside, plurimis tormentis traditi pro Christiani nominis confessione, mortem lætanti animo subierunt, ex Menologio Græcorum, quod Latine reddidit Cardinalis Sirletus. Annuntiant etiam hosce Martyres Menæa magna Græca, & ex Latinis Ferrarius in Catalogo generali. Consule Prætermissos ad diem hesternum	III Sept.
Theotimum & Theodulum annuntiat Menologium Sirleti his verbis: Eodem die natalis sanctorum martyrum Theothimi & Theoduli, qui pro Christi confessione igne combusti sunt. Consonant Menæa, in quibus ita memorantur: Sancti Theotimus & Theodulus, qui ex lictoribus crediderant, igne consumuntur Adduntur hi versiculi: Θεότιμος τέθνηκε συνὶ Θεοδούλῳ Τιμὴν σὺν αὐτῷ δουλικὴν δοὺς Κυρίῳ. Theotimus occubuit cum Theodulo, Honorem cum ipso servilem dans Domino. Videntur hi desumpti esse ex elogio S. Hermiones ad hunc diem dando, ubi duo lictores dicuntur conversi, alter Theodulus, alter Timotheus vocatus. Nominis autem Timothei eadem significatio est ac Theotimi, cum utroque significeturcolens aut honorans Deum, ita ut hæc nomina facile potuerint confundi, præsertim cum nomina fortasse sint imposita solum ab eventu, uti innuit etiam nomen Theodulus, seu servus Dei. Verumtamen in elogio S. Hermiones non leguntur igne combusti, sed ipsa orante post conversionem mortui. Cum autem plura de hisce non sciantur, & hæc ipsa non satis videantur certa, tacente etiam Menologio Basiliano, satis futurum credidimus, si Theotimum & Theodulum hoc loco commemoraremus.
Ultanum episcopum Arbrecainensem in Hibernia die IV Septembris coli, variis locis asserit Colganus, sed id tam clare non probat, ut nullum nobis relinquat dubium. Certe Scriptores varii Hiberni eumdem laudant Ultanum sine titulo Sancti, nec ullum apud nos diligenti inquisitione invenimus, qui Sanctum nominavit. Accedit non levis dubitandi ratio, ex silentio variorum Catalogorum, in quibus recensentur Sancti Hiberniæ, sine ulla mentione Ultani Arbrecainensis. Hac de causa rogavimus RR. patres Minoritas Hibernos, qui schedas Colgani servant Lovanii, ut diligenter inquirere dignarentur, an in iis Vita hujusce Ultani episcopi, aut alia sanctitatis ejus monumenta reperiri possent. At quantamcumque diligentiam præstiterint humanissimi Patres, nihil repertum est inter relicta a Colgano monumenta. Ultanum igitur prætermittimus, eum libenter daturi, ubi certiora de sanctitate & cultu ejus ad manum fuerint documenta.
Agaton & Ammon & Amonius, Petrus & Johannes, V Martyres cum matre Rafica habentur in Fastis sacris ecclesiæ Æthiopicæ apud Jobum Ludolfum inter alia Æthiopica, quæ edidit. Hos etiam tamquam sanctos Martyres intexit Martyrologio suo universali Castellanus. De legitimo eorum cultu & gestis edoceri cupimus.
Catharinæ Mathæi Vitam ad IV Septembris cum titulo Beatæ Sacro suo Diario Dominicano inseruit Marchesius, eam a patria nominans Catharinam de Raconisio. Verum cum obierit anno 1547 die IV Septembris, de cultu legitimo & satis diuturno ante decretum Urbani VIII merito dubitamus.
B. Simonis abbatis, Caziaci Ordinis Benedictinorum & postmodum monachi Cisterciensis memoriam annuntiat in Clara Valle Henriquezius in Menologio Cisterciensi: at cum nulla publici cultus argumenta proferat in annotatis, ad elogium ab eo concinnatum remittimus lectorem.
B. Friderici Aystettensis episcopi idem meminit Waldsassii in Germania, sed cultum legitimum nihilo magis probat.
S. Julianum martyrem Romæ annuntiat Bosca in Martyrologio Mediolanensi, asseritque corpus ipsius servari Ciserani in diœcesi Mediolanensi. Consule dicenda de eo ad hunc diem in SS. Oceano, Theodoro, Ammiano & Juliano.
S. Prosperam virginem & martyrem, cujus corpus Mediolani in ecclesia sanctæ Radegundæ colitur, Romæ annuntiat idem Bosca in Martyrologio Mediolanensi. Prosperam vero cum in nullis Martyrologiis inveniam, suspicor corpus Sanctæ alicujus anonymæ e cryptis Romanis acceptum esse, nomenque tunc inditum.
Eleuterius episcopus memoratur in Kalendariis aliquot, verisimiliter ab alio die huc translatus: plures enim sunt istius nominis sancti episcopi.
Justinus etiam nescio quis in Kalendariis occurrit, haud dubie jam alio die memoratus aut memorandus.
Franconis episcopi Wormatiensis hoc die defuncti mentio facta est in Prætermissis ad XV Aprilis ad vocem Frontonis. Laudatur ubique Franco a pietate & prudentia; sed de cultu ipsius nihil hactenus invenimus.
Musæum presbyterum Massiliensem, laudatum a Gennadio in Catalogo de scriptoribus ecclesiasticis, ut virum scientia Scripturarum conspicuum seculo V, ut Sanctum celebrat Grevenus & post eum Ferrarius in Catalogo generali, Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani ac Castellanus in Martyrologio universali. At nos de cultu ecclesiastico ipsius nihil novimus.
Dedicatio ecclesiæ S. Mariæ, impp. Valeriano & Gallieno signatur Leontinis apud Caietanum in Martyrologio Siculo, quod excusum est in Idea Operis de Vitis Siculorum Sanctorum &c.
S. Auxiliam, nescimus quam, in Burgundia annuntiat hodie Castellanus, quam ait coli ut virginem & martyrem Tilli * & Presciniaci * in diœcesi Augustodunensi. Gratum erit, si quis eruditus Gallus plura nos docere poterit de hac Sancta.
Stephanam a Seraphino, Ordinis S. Francisci de Paula, cum titulo Beatæ annuntiat Panormi in Sicilia Arturus in Gynecæo. Verum dum ait eam obiisse anno 1586, nec ullam de cultu publico mentionem facit, satis ipse insinuat omittendum fuisse Beatæ titulum.
Petrum de Almanaco defunctum in Gallicia, & Maschium Aquilanum subinde etiam Thomasium dictum, & mortuum Aquilæ in Vestinis, ambos Ordinis Minorum fratres laïcos, beatos suo more vocat Arturus in Martyrologio Franciscano. Hueberus vero in Menologio utrumque piis accenset: iisque alios jungit viros præclaros & insignes ejusdem Ordinis, nimirum Robertum Caracciolum episcopum Aquinatem, Franciscum a Regibus Talabricæ in Hispania mortuum, & Henricum Seyfridum Oenobrigæ in Tyroli. Addit quoque Mariam de Jesu Ordinis S. Claræ, quam miris exornat laudibus. Plura de hisce omnibus ibidem videri possunt.
In civitate Bruxellensi sanctorum confessorum pariterque pontificum Constantii, Aloë & Jannes. Annuntiatio est in Additionibus Cartusiæ Bruxellensis Mss. ad Usuardum Greveni. Non determinatur locus, ubi Bruxellis Sancti isti, ut vocantur, vel eorum reliquiæ existant. Unde fit, ut ulterior de eisdem notitia ibidem acquiri non facile possit, aliunde mihi ignotis.
Simpliciolæ virginis & Gallæ matris ejus annuntiatio ponitur a Greveno in Aphrica, de quibus etiam mentio fit in Martyrologio Germanico, quod nomine Canisii citari solet. Nec plura de his scimus.
Venerabilis Maria-Lumaca, relicta (id est, vidua) Francisci Pollalionis equitis, institutrix Filiarum Providentiæ: quæ, nulli rei parcens, impendit se usque ad mortem studio indefesso ad subducendas periculo puellas, annuntiatur a Castellano Parisiis, apposito anno 1657. Vita Gallice scripta legitur in Anno Dominicano part. 1 Septembris pag. 123 & sequent.
Guilielmus Goudanus, Ordinis S. Francisci, pro fide Catholica martyrium passus cum milite, per Comitem Lummæum, annuntiatur cum titulo Beati a Castellano in Monte sanctæ Gertrudis (vulgo Geertruyden=Bergh) apud Bredam in Hollandia. Acta ejus habentur apud nos die IX Julii in Appendice ad historiam Martyrum Gorcomiensium a pag. 835. Auctores plures alios assignat Arturus in notis ad diem IV Septembris, qua in Martyrologii sui textu eum memorat cum titulo beati Martyris. Ad Comitem Lummæum quod attinet; consuli de illo potest historia Martyrum Gorcomiensium tomo citato pag. 737, ubi vocatur Comes a Marca, Lumæi dominus. Plura insuper de illo dantur ibidem a pagg. 786 & 832. De hodierno autem pugile Guilielmo videri possunt hac die Raissius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii Joannis Molani, & Hueberus in Menologio Franciscano, qui eum sine titulo Beati annuntiant. Eos imitamur & nos, quamdiu non constiterit nobis de publico ac legitimo ejus cultu.
Ammonii discipuli Origenis episcopi & confessoris meminit Florarium nostrum Ms. Notus est Ammonius Origenis magister apud Eusebium Ecclesiasticæ historiæ lib. 6 cap. 19 pag. 220 editionis Valesianæ; discipulum vero ejusdem hoc nomine non novi: de cujus etiam sanctitate ac episcopatu nihil comperti habeo. Gratum fuerit, si quis plura nos possit docere.
S. Antonius Hungarus M. memoratur hodie in Acie bene ordinata Philippi a Visitatione Ordinis Carmelitici. Auctor quoque annotationes hasce Mss., nobis communicatas, adjunxit. S. Antonius Hungarus Carmelita, visitans Terram sanctam, in Turciam ab infidelibus tractus, in igne illæsus mansit, ac tandem pro Christo capite plectitur circa annum MDXCIX, ab immemorabili tempore cultus cum sanctitatis titulo. Historiam illam discutere non est necesse: verum non intelligimus, quo modo laudatus scriptor invenire potuerit cultum immemorabilem, si Antonius occisus sit circa annum 1599. Merito igitur in Kalendario Carmelitico, quod ipsorum Breviario præfigitur, omittitur Antonius.
Emmanuel rex C. ibidem mox subjungitur. Hæ vero deinde annotationes dantur: V. Emmanuel Eduardi Portugalliæ regis filius, in Carmelo Ulissiponensi cum B. Nunnio Pererio consanguineo suo religiosus, vitam sanctissimam terminabat anno MCDLXXXI. Non capio, cur Emmanuel nominetur rex, cum regis solum fuerit filius, ac ne legitimo quidem thoro natus. Varia ipsius officia recenset Lezana in Annalibus Ordinis ejusdem tom. 4 pag. 856.
S. Chagnoaldum episcopum Laudunensem annuntiat hodie Castellanus & Martyrologium Parisiense, atque ideo apud nos huc fuit remissus a XXIII Augusti, quo item memoratur. Verum plures testantur hunc Sanctum coli die	VI Septembris.
B. Thesaurus Beccheria abbas generalis Ordinis Vallis Umbrosæ (cujus cultus uti & aliorum ejusdem Ordinis Beatorum, probatus est tom. 1 Augusti pag. 101 & seq.) memoratur hodie a Wione, Menardo, & Ferrario; at Vallumbrosani asserunt beatum Martyrem occisum esse die, quo de ipso agetur,	XII Septemb.
Theodoli, Mauritii & Sociorum ejus translatio Seduni annuntiatur in Auctariis Usuardi apud Sollerium. Tres reperiuntur episcopi Octodurenses, seu Sedunenses, qui Theodori seu Theoduli nomine insigniuntur, & cultu gaudent, ut probatum est in S. Theodoro I ad XXVI Augusti. At cum Theodorus II adfuisse dicatur translationi S. Mauritii martyris & Sociorum ipsius, ut relatum est in S. Theodoro II ad XXV Augusti, suspicor hic tantum agi de translatione Mauritii & Sociorum, de quibus cum Martyrologio Romano agemus ad diem	XXII Septembris.
S. Chaletricum Carnotensem episcopum annuntiant hac die, qua obiit, Castellanus & Martyrologium Parisiense: nos vero de eo agemus die, qua colitur	VIII Octobris.
Justus puer & martyr Bellovacensis memoratur hodie in Florario nostro Ms., & in aliis quibusdam Fastis; sed de eo agemus cum Martyrologio Romano	XVIII Octobris.
Martyres infinitos Casini occisos a Saracenis tempore S. Bertharii abbatis annuntiant Wion, Menardus, aliique in Fastis Benedictinis; at illorum cultum non probant. Historia tamen dari poterit in S. Berthario abbate & martyre, quem Mabillonius Sec. 4 Benedict. part. 2 pag. 467 coli testatur die	XXII Octobris.
S. Bonifacius Papa I in Hieronymianis, aliisque Fastis pluribus memoratur hac die. Cum Romano Martyrologio de eo agemus	XXV Octob.
In Britanniæ finibus translatio sancti Berini episcopi & confessoris, signatur in Auctariis ad Usuardum nostrum, cum elogio ejusdem Sancti; ibidem etiam sic laudatur ex Greveno: In Anglia, commemoratio sancti Birini episcopi Dorcacensis & confessoris: de quo etiam meminit Martyrologium Germanicum, quod sub nomine Canisii citari solet. Habetur in Martyrologio Romano Sanctus ille episcopus Dorcestriensis die	III Decembris.
S. Barbaræ translatio reperitur hodie in auctariis Usuardi apud Sollerium. Memoria sanctæ hujus Virginis & martyris in Romano est	IV Dec.

[Annotata]

* Thil

* Precy

DE S. MOYSE PROPHETA, DUCE, ET LEGISLATORE POPULI ISRAËLITICI
IN NEBO MONTE ARABIÆ.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Moyses, propheta, dux & legislator populi Israëlitici, in Nebo monte Arabiæ.

AUCTORE J. S.

§ I. Memoria Sancti in Fastis sacris, & cultus ecclesiasticus: monumenta præcipua, ex quibus hic Commentarius concinnandus.

[1] [Memoria Moysis annuntiata die IV Septembris,] Sanctissimi Prophetæ & Legislatoris Hebræorum memoriam die IV Septembris præcipua annuntiant Martyrologia, cum Latina tum Græca, exceptis tamen Hieronymianis, Beda & Rabano. Vetus seu parvum Romanum breviter sic habet: Moysis prophetæ, atque eadem brevitate usi sunt Ado, Usuardus & Notkerus. Prolixiori elogio Moysen exornat Wandelbertus in hunc modum:
Legis divinæ lator, susceptor & auctor,
Colloquio visuque Dei dignate frequenti,
Præcelso pridie * tumularis monte Moyses;
Nulli post licuit cujus cognoscere bustum.
Locus mortis additur in hodierno Romano his verbis: In monte Nebo terræ Moab sancti Moysis legislatoris & prophetæ. Ex Græco Menologio unum addo elogium, quale illud Latine redditum est in nuperrima editione eminentissimi Cardinalis Annibalis Albani: Moyses propheta & legislator patre Hebræo natus in Ægypto est. Hunc, cum Pharao rex Ægypti præcepisset, ut Hebræorum gentis masculi quidem infantes interimerentur, feminæ vero servarentur, mater fiscella inclusum in fluvium projecit. Sed cum Pharaonis filia, ut lavaretur, ad flumen venisset, siscellam conspicata, & infantem in illa plorantem, eum in filium sibi adoptavit, instituendumque omni Ægyptiorum scientia curavit. Adulto apparuit Deus, mandavitque, ut Hebræorum populum ex Ægypto educeret. Cum igitur populum eduxisset, & multa signa atque prodigia edidisset, mareque medium scidisset, perque aridam transiisset; petram etiam virga percutiens, aquas inde elicuisset; quadraginta demum annos militiæ prætuisset; annis ante Christi Resurrectionem mille quadringentis octoginta quinque mortuus est, sepultusque in quodam cremi monte a Michaële magno militiæ Dei principe.

[2] Conspirant in eumdem diem Menæa, aliique Fasti Græci; [& aliis quoque diebus:] uti & Ephemerides Græco-Moschæ, ante tomum 1 Maii editæ, Synaxarium Ruthenorum Ms., Martyrologium Arabico-Ægyptium, quod Latinum fecit Gratia Simonius. At Coptorum Ægypti & Æthiopum regni Habessinorum Fasti, cum editi apud Jobum Ludolfum, tum apud nos manuscripti, memoriam Moysis prophetæ annuntiant die VIII Septembris. Kalendarium Syriacum seu Chaldaïcum Moysis, principis prophetarum meminit die V Augusti. Moysen quoque una cum Aarone & Elisæo die XX Julii commemorarunt Synaxarium Ms. membranaceum Sirmondi, codex Taurinensis Ms. b ducis Sabaudiæ, ac Martyrologium Arabico-Ægyptium, jam ante laudatum, uti Majores nostri observarunt in Prætermissis ad eumdem diem. Latini quoque aliqui alios dies S. Moysi attribuerunt, videlicet XXVI Februarii, 1 & XII Martii & V Augusti, quemadmodum ad dies singulos annotatum est in Prætermissis.

[3] [cultus Hierosolymæ & Venetiis, ubi ecclesia magnifica, & antiqua:] Officio ecclesiastico S. Moyses colitur tam in Oriente quam in Occidente. Waddingus in Annalibus Minorum tom. 1 pag. 499 ad annum 1342 dedit Kalendarium festorum propriorum ecclesiæ Hierosolymitanæ, in quo ad diem IV Septembris festivitas S. Moysis præscribitur hisce verbis: S. Moysis prophetæ & confessoris duplex. Venetiis in ecclesia patriarchali colitur eodem die Officio semiduplici, uti disco ex variis ejusdem ecclesiæ directoriis. At majori ibidem solemnitate S. Moysis festivitas celebratur in ecclesia eidem sacra, quæ parochia est presbyterorum & plane magnifica. Sacram hanc S. Moysi ædem describit nuperus auctor in Thesauro antiquitatum & historiarum Italiæ tom. 5 part. 2 pag. 15, ex quo nonnulla huc transfero: Anno Salutis DCCXCVI nobilissimæ Scopariæ familiæ cura & impensis in S. Mosis honorem hocce templum erectum fuit, ac post longinquum temporis spatium a familia Viara * restauratum. Anno vero MDCXXXVII parochianorum eleemosynis, adjuvante D. Antonio Abrahamo ejusdem ecclesiæ parocho ac plebano meritissimo, a fundamentis reædificatum, ac in amplam & augustam formam redactum est… Hoc in templo septem magnifica altaria posita sunt: quorum præcipuum altare majus, ultimo completum, … habet e marmore Veronensi montem, in quo Moses tabulas Legis a Deo accepit, Mosis vero figuram ex albo Carrariæ marmore. Ibidem etiam opere anaglyptico insculpta est de vituli adoratione historia… In chori sedilibus, nuceæ materiæ, anaglyptici operis, tota S. Mosis Vita descripta est. In lacunari vero templi adest Mosis effigies, aquam virga e lapidibus educentis. Reliqua ecclesiæ ornamenta, quæ brevitatis causa prætermitto, unaque expressam ipsius formam ibidem curiosus lector inveniet.

[4] Non minus antiqua fuit ecclesia in monte Thabor Moysi erecta, [monasterium olim in monte Thabor eidem verisimiliter dicatum:] si una ex tribus, ibi olim ædificatis Moysi sacra fuit, uti credunt aliqui. De hisce Beda de Locis sanctis cap. 17 habet sequentia: Mons Tabor in medio Galilææ campo, in tribus milibus manans ad Boream a Chenezareth distat, ex omni parte rotundus, herbosus valde & floridus, altitudine triginta stadiorum. Vertex ipse campestris & multum amœnus viginti & trium stadio * dilatatur, ubi grande monasterium grandi quoque sylva circumdatur, tres ecclesias habens, juxta quod Petrus ait, Faciamus hic tria tabernacula. Locus muro cinctus, grandia gestans ædificia. Adrichomius in Theatro Terræ sanctæ pag. 143 ait a S. Helena ibi templum ædificatum in memoriam Christi transfigurationis, Petro, Jacobo & Joanni dicatum: Huic templo, inquit, accesserunt postea duo monasteria, ut hic essent quasi tria, ex D. Petri desiderio, tabernacula. Quorum unum invenio fuisse Græcorum, atque D. Eliæ consecratum: verisimile est, alterum fuisse Moysi dedicatum: utrumque autem videtur habuisse abbatem. Nunc trium horum templorum, & per ambitum planitiei … aliorum palatiorum, turrium, nobilissimorumque ædificiorum grandes tantum visuntur ruinæ, in quibus leones aliæque feræ latent. De hisce etiam aliqua dicta sunt in Commentario de S. Job propheta tom. VII Maii pag. 670.

[5] Quaresmius in Elucidatione Terræ sanctæ lib. 6 cap. 3 narrat in medio fere viæ inter Jerusalem & Jordanem reperiri mesquitam Turcarum, [mesquita Turcarum ejusdem nomine insignita, forsan quod fuerit Christianorum ecclesia.] quæ S. Moyses appellatur, quam illi in magna habent veneratione. Illo autem nomine insignitam esse dicunt, quoniam S. Moysem veteris Legis promulgatorem ibi tumulatum credunt. Ubi vero observavit, rationem illam esse falsam, nominis hasce dat conjecturas, Vel quia a fidelibus ibi ecclesia ædificata fuit ad honorem S. Moysis legislatoris, vel alterius Sancti eodem nomine nuncupati &c. Prima conjectura satis apparet verisimilis, quia dubitare non possumus, quin variæ ecclesiæ S. Moysi fuerint erectæ, & maxime in Palæstina. Verum illas omnes investigare majoris esset laboris quam utilitatis. Quapropter hæc sufficiant de cultu Sancti Legislatoris apud Christianos, ut ad gesta ipsius colligenda & elucidanda progrediamur, ubi assignaverimus præcipuos fontes, ex quibus illa colligemus.

[6] Præcipua S. Moysis gesta descripsit ipse Propheta, [Tota Moysis Vita ex sacris Litteris deducenda:] inspirante & dirigente Spiritu sancto, in quatuor posterioribus libris Pentateuchi. Accedunt & alii sacræ Scripturæ libri, in quibus de Moyse ejusque gestis agitur, quique non minus ex inspiratione S. Spiritus fuere conscripti. De omnibus autem illis, quæ de Moyse narrantur in sacris Litteris, nefas est dubitare: at non omnia tam clare enarrata sunt, nec omnia eo ordine conjuncta, ut cuilibet facile sit, totam S. Moysis Vitam ex sacra Scriptura discere, etiamsi doctorum interpretum adhibere velit subsidium. Porro, quamvis non omnes res gestæ Moysis in sacris Litteris narratæ sint; de omni enim illo tempore, quo vixit in aula regis Ægyptii, perparum commemoravit Scriptura sacra, & alia non pauca breviter dumtaxat perstrinxit: tamen sacræ Litteræ non exiguam præbent materiam ad Vitam Moysis conscribendam, modo omnia suo ordine collocentur, & obscuriora elucidentur Sanctorum Patrum aliorumque sacræ Scripturæ interpretum subsidio. Hac de causa eo me collimaturum profiteor, ut monumenta illa sacra ordine digerantur, ac nonnihil elucidentur, ubi videbitur necessarium. Vita igitur Moysis ex ipsis sacræ Scripturæ verbis ea brevitate colligetur, ut facta ad ipsum non spectantia omittantur, & quæstiones de gestis ipsius illustrentur.

[7] [Philo quoque & Josephus seorsum examinandi: ac demum edenda Vita Nysseni.] Cum autem de Moyse etiam non pauca scripserint duo auctores Hebræi non prorsus contemnendi, nimirum Philo Judæus de Vita Moysis, & Flavius Josephus in Antiquitatibus Judaicis, illorum etiam rationem habebo. Uterque enim non modo laudatur a S. Hieronymo in Catologo scriptorum ecclesiasticorum; sed uterque etiam magni semper fuit habitus. Falsa quidem illi scripserunt non pauca, & sacris Litteris repugnantia; at vera etiam plura tradiderunt, atque aliqua habent in sacris Litteris omissa, quæ, etsi certa non sint, probabilia tamen apparent. Hac de causa eorum asserta non miscebo cum verbis sacræ Scripturæ: sed post aliquam vitæ partem ex sacris Litteris expositam, separato paragrapho disquiram, quam probabilia aut improbabilia sint, quæ Philo & Josephus, aliive scriptores similes, de Moyse narraverunt. Hac methodo nec sacra & certa miscebuntur profanis & incertis; nec omittentur illa, quæ scriptores non sacri aliunde discere potuerunt S. Gregorius Nyssenus Vitam Moysis breviter quoque conscripsit. Hanc Vitam intactam in Commentario relinquam, sed totam Commentario subjiciam, divisam de more & annotatis illustratam.

[Annotata]

* i. e. pridie Nonas

* Venieria secundum alios

* spatio

§ II. Sancti natales & genealogia, parentes, frater & soror: occultatus tribus mensibus exponitur; ac inventus a filia Pharaonis, matri suæ, ut nutrici, committitur: deinde adultus filiæ Pharaonis redditur.

[Persecutio contra Israëlitas in Ægypto.] Natus est S. Moyses parentibus Hebræis in Ægypto, dum Israëlitæ, seu posteri Jacobi patriarchæ, durissima servitute ibidem premebantur a Pharaone; qui paulo ante præceperat, ut omnes eorum infantes masculi, simulac mundo dati essent, statim occiderentur. Notum autem est ex sacris Litteris, Jacobum patriarcham in Ægyptum venisse cum omni sua familia, dum filius ipsius Josephus patriarcha summa ibidem potentia & gratia florebat apud regem Pharaonem. At mortuo Josepho omnibusque Jacobi filiis; mortuis etiam regibus illis, qui Josephum magni fecerant atque ipsius gratia Israëlitas foverant, paulatim erupit gravissima persecutio contra Israëlitas, quod illi sic multiplicarentur, ut timorem ingererent novo regi Pharaoni. Occasio persecutionis ipsaque persecutio sic narratur Exodi cap. 1: Quo (Josepho) mortuo, & universis fratribus ejus, omnique cognatione illa, filii Israël creverunt, & quasi germinantes multiplicati sunt: ac roborati nimis, impleverunt terram. Surrexit interea rex novus super Ægyptum, qui ignorabat Joseph: & ait ad populum suum: Ecce populus filiorum Israël multus & fortior nobis est. Venite, sapienter opprimamus eum, ne forte multiplicetur: & si ingruerit contra nos bellum, addatur inimicis nostris, expugnatisque nobis, egrediatur de terra.

[9] Præposuit itaque eis magistros operum, ut affligerent eos oneribus: [qua præcipitur, ut occidantur eorum infantes masculi:] ædificaveruntque urbes tabernaculorum Pharaoni, Phitom & Ramesses. Quantoque opprimebant eos, tanto magis multiplicabantur & crescebant: oderantque filios Israël Ægyptii, & affligebant illudentes eis: atque ad amaritudinem perducebant vitam eorum operibus duris luti & lateris, omnique famulatu, quo in terræ operibus premebantur. Porro cum rex ille, qui ignorabat Joseph (id est, qui non considerabat beneficia, a Josepho Ægyptiis præstita) videret dura illa servitute non minui Israëlitas; primo conatus est eorum infantes masculos per obstetrices occidere, ut ibidem sequitur. Verum deceptus ab obstetricibus, legem dedit, quam Moyses sic ibidem exponit: Præcepit ergo Pharao omni populo suo, dicens: Quidquid masculini sexus natum fuerit, in flumen projicite: quidquid feminei, reservate. S. Lucas Act. cap. 7 ex ore S. Stephani de iisdem brevius sic habet: Cum autem appropinquaret tempus promissionis, … crevit populus & multiplicatus est in Ægypto, quoadusque surrexit alius rex in Ægypto, qui non sciebat Joseph. Hic circumveniens genus nostrum, afflixit patres nostros, ut exponerent infantes suos, ne vivisicarentur. Eodem tempore natus est Moyses &c. Quo anno creati mundi, aut ante natum Christum hæc facta sint, non disquiro; nec quis fuerit ille Ægypti rex, qui primus illam persecutionem movit. nam a quæstionibus ad generalem chronologiam spectantibus abstinere statui, ne Commentarius hic fiat justo prolixior.

[10] Parentes Moysis fuerunt Amram & Jochabed; frater vero natu major Aaron, [genealogia Moysis, qui tunc natus & tribus mensibus occultatus,] & soror ante Aaronem nata Maria. Ortus fuit ex tribu Levitica, atque avum habuit Caath, proavum Levi, abavum Jacob, atavum Isaac, ita ut septimus fuerit ab Abrahamo patriarcha. Traditur Moysis genealogia lib. 1 Paralip. cap. 6 his verbis: Filii Levi: Gerson, Caath & Merari. Filii Caath: Amram, Isaar, Hebron, & Oziel. Filii Amram: Aaron, Moyses, & Maria. Exodi cap. 6 post traditam Amrami genealogiam, uxor ipsius sic exprimitur: Accepit autem Amram uxorem Jochabed patruelem suam: quæ peperit ei Aaron & Moysen. Num. 26 ℣ 59 Amram dicitur habuisse uxorem Jochabet filiam Levi. At, cum hic dicatur patruelis Amrami, filiam Levi interpretes passim exponunt natam e tribu Levitica: nam alias fuisset non patruelis, sed amita Amrami. De Amramo & Jochabetha agitur Exodi 2, ubi natales Moysis sic referuntur una cum iis, quæ secuta sunt: Egressus est posthæc vir de domo Levi; & accepit uxorem stirpis suæ: quæ concepit & peperit filium: & videns eum elegantem, abscondit tribus mensibus. Factum hoc laudat Apostolus ad Hebræos cap. XI ℣ 23, & parentum fidei attribuit hoc modo: Fide Moyses natus, occultatus est mensibus tribus a parentibus suis, eo quod vidissent elegantem infantem, & non timuerunt regis edictum. S. Stephanus apud Lucam Act. 7 de his sic loquitur: Eodem tempore natus est Moyses, & fuit gratus Deo, qui nutritus est tribus mensibus in domo patris sui.

[11] Attamen deinde expositus est Puer, quod amplius celari non posset, uti Moyses ipse narrat Exod. 3, præcedentibus subjungens ista: Cumque jam celare non posset (Filium suum Amram, [tandem ad ripam fluminis exponitur, ubi inventus a filia Pharaonis, matri nutriendus datur.]) sumpsit fiscellam scirpeam, & linivit eam bitumine ac pice: posuitque intus Infantulum, & exposuit eum in carecto ripæ fluminis, stante procul sorore ejus, & considerante eventum rei. Ecce autem descendebat filia Pharaonis, ut lavaretur in flumine: & puellæ * ejus gradiebantur per crepidinem alvei. Quæ cum vidisset fiscellam in papyrione, misit unam e famulabus suis: & allatam aperiens, cernensque in ea Parvulum vagientem, miserta ejus, ait: De infantibus Hebræorum est hic. Cui soror Pueri, (Maria videlicet, quæ antea e longinquo spectaverat, & hac de causa accesserat) Vis, inquit, ut vadam, & vocem tibi mulierem Hebræam, quæ nutrire possit Infantulum? Respondit: Vade. Perrexit puella, & vocavit matrem suam. Ad quam locuta filia Pharaonis: Accipe, ait, Puerum istum, & nutri mihi: ego dabo tibi mercedem tuam. Suscepit mulier (Jochabed nimirum mater) & nutrivit Puerum: adultumque tradidit filiæ Pharaonis. Quem illa adoptavit in locum filii, vocavitque nomen ejus Moyses, dicens: Quia de aqua tuli eum. Rursum brevius S. Stephanus Act. 7 his verbis: Exposito autem illo, sustulit eum filia Pharaonis, & nutrivit eum (ope nutricis) sibi in filium. Hactenus de primordiis Moysis ex sacris Litteris. Nunc examinemus, quænam hisce adjuncta sint a Philone, Josepho, aliisque: at ea solum, quæ ad Moysen proxime spectant.

[Annotata]

* i. e. famulæ

§ III. Discutiuntur, quæ de primordiis Moysis Scripturæ addiderunt Josephus, Philo & alii.

[Persecutio contra Hebræos: ratio, cur Pharao infantes masculos occidi jusserit;] Flavius Josephus, lib. 2 Antiquitatum Judaicarum cap. 5 magis explicat, quibus laboribus Ægypti rex Israëlitas opprimere studeret, sic scribens: Nam & flumen in multas fossas diducere sunt jussi, & mœnia exædificare, & aggeres exstruere, quibus inundationes fluminis arcerentur. Pyramidum etiam insanis substructionibus vexabant gentem nostram, cogendo varias artes ediscere, & laboribus ferendis assuescere. Hæc S. Scripturæ non sunt contraria, sed probabiliter addita. At falsum est, quod ait per quadringentos annos hoc modo pressos fuisse Hebræos. Rationem deinde reddere conatur, cur Pharao omne Hebræorum genus masculinum occidi jusserit, ita prosecutus: Exortum est deinde aliud quiddam, cur genus nostrum magis etiam cuperent exstinctum. Quidam ex eo genere hominum, quos gens illa vocat sacrorum scribas, quorumque prædictionibus multum tribuit, prænunciat regi nasciturum per id tempus apud Israëlitas quemdam, res Ægyptiorum olim graviter afflicturum, si modo ad ætatem adultam pervenerit: nam & virtute fore præcellentissimum, & gloria per omne ævum celebrem.

[13] [quam allegat Josephus, refutatur:] Hæc sane prædictio, si vera est, poterat tyrannum ad infantium cædem facile impellere. Verum prædictio fictitia videtur, cum S. Scriptura pro omni ratione persecutionis alleget invidiam & formidinem Pharaonis, ex nimia Israëlitarum multiplicatione ortam, atque huic videtur attribuere tres persecutiones distinctas, quæ omnes tendebant ad minuendum Hebræorum numerum. Harum prima erat oppressio per labores arduos & continuos. Altera præceptum obstetricibus datum de infantibus masculis occidendis. Cum autem hæ artes non sufficerent, & vel sic multiplicaretur gens Hebraïca; tyrannus ad præceptum publicum confugit, illudque omni populo suo dedit, ut masculi Hebræorum infantes in flumen projicerentur: quæ erat persecutio tertia. At non est consilium contra Dominum: ne hoc quidem modo Israëlitæ multum fuere diminuti, uti patet ex multitudine maxima, quæ deinde cum Moyse Ægypto egressa est, ita ut verisimile sit crudele istud edictum non fuisse scrupulose observatum, aut certe non diu viguisse.

[14] Mox alteram prædictionem de Moyse, Amramo patri factam, [uti & visio Amrami ab eodem parum probabiliter scripta,] prolixe enarrat Josephus. Huic oraculo credunt aliqui favere verba Apostoli ad Hebræos cap. XI ℣ 23, quia asseritur fide occultatus. Afferuntur etiam S. Stephani verba Act. 7 ℣ 25, Existimabat autem intelligere fratres, quoniam Deus per manum ipsius daret salutem illis, ut hisce oraculo fides concilietur. Verum neutra probatio mihi tam efficax apparet, ut oraculum istud, rescissis etiam superfluis, pro certo habere ausim. Quippe Apostolus rationem absconditi Moysis allegat eamdem plane, quam ipse allegaverat Moyses Exod. 2 ℣ 2, ubi ait: Et videns eum elegantem, abscondit tribus mensibus. Apostolus vero: Occultatus est tribus mensibus a parentibus suis, eo quod vidissent elegantem Infantem. Ratio igitur absconditi Infantis non fuit oraculum, quo nixi parentes credebant eum servandum; sed elegantia Pueri plusquam humana eorum fidem sic excitavit, ut sperarent servari posse, & tribus mensibus absconderent. Audiamus S. Chrysostomum Hom. 26 in Epistolam ad Hebræos, ubi locum explicat: Unde ergo speraverunt ii (parentes Moysis) fore ut servarent infantem? Ex fide. Ex qua fide? Viderunt, inquit, & scitum Infantem. Ipse aspectus eos attraxit ad fidem. Ita statim ab initio, & ex ipsis fasciis Justo multa infusa erat gratia, non hoc efficiente natura, sed Deo. Favet S. Stephanus Act. 7 ℣ 20, dicens de Moyse nato: & fuit gratus Deo. Græce: ἦν ἀστεῖος τῷ θεῷ, id est, erat pulcher Deo per Hebraïsmum, qui sic exponendus: Erat summa ac divina quadam gratia seu pulcritudine. Quod spectat ad verba laudata S. Stephani: neque hæc mihi videntur Josepho efficaciter favere: nam occidendo Ægyptium dabat Israëlitis occasionem sperandi, se ipsius ope liberandos. Sic locum rursus explicat Chrysostomus Hom. 16 in Acta, hæc scribens: Atque operibus (cæde Ægyptii) patrocinium demonstrabatur, neque erat ratiocinio opus: neque tamen sic intellexerunt. Expositio hæc clare eruitur ex verbis sequentibus: nam post data verba, Existimabat autem intelligere (id est, intellecturos,) fratres &c. mox subditur: At illi non intellexerunt; id est, ne visa quidem Ægyptii occisione, intellexerunt, Moysen sibi ad salutem datum.

[15] Quapropter nec opus fuit oraculo aliquo, ut Amram fide occultaret filium, [qua ei conservatio & futura nascituri Moysis magnitudo prædicta asseritur:] nec ut Moyses existimaret, intelligere Hebræos, quod Deus vellet ipsis per manum suam dare salutem. Visionem tamen illam, tamquam minus probabilem, & auctoritate sacræ Scripturæ destitutam, pro majori parte ex Josepho subjungam, quia scriptores non pauci eamdem utcumque admiserunt: Amarames *, inquit, Hebræus vir inter suos nobilis, solicitus tum publico periculo, ne gens defectu juventutis ad nihilum redigeretur, tum privatim quod domi prægnantem uxorem haberet, inopia consilii laborabat, & ad implorandum divinum præsidium conversus, orabat ut tandem miseraretur homines, a quibus unis perpetuo cultus fuerit: daretque finem præsentis afflictionis, quæ toti generi perniciem minaretur. Deus autem precibus supplicis ad misericordiam flexus, astitit ei per somnum, jussitque in futurum bene sperare. Memorem se esse pietatis eorum a majoribus acceptæ, nec ipsis defutura præmia, sicut nec progenitoribus defuisse… Et paucis interjectis sic pergit: Nunc quoque scito mihi cordi esse & publicam vestram incolumitatem, & privatim tuam gloriam. Puer enim iste, cujus nativitatis metu Ægyptii fœtus vestros ad necem damnaverunt, tibi nascetur. Hic neque deprehendetur ab observatoribus, & postquam evaserit, præter opinionem educatores nactus, suo tempore Hebræos ex Ægyptia servitute liberabit, memoriamque sempiternam hoc præclaro facinore consequetur, non apud suos tantum, sed & apud exteros, me istud beneficium in te tuosque posteros conferente. Fratrem quoque talem habebit, qui dignus sit meo sacerdotio, ipse & posteri ejus in omne ævum.

[16] [natales Moysis & occultatio Infantis: corrigitur in prædictis Josephus:] His per visionem cognitis, Amarames experrectus narravit hæc Jochabeli uxori, quæ res utrisque solicitudinem auxit. Jam enim non Puero tantum timebant, sed ne quo pacto promissa felicitas intercideret. Sed mox oraculo fidem fecit mulieris partus, quæ tam facile est enixa, ut observatores fefellerit, nihil sentientes eorum, quæ in vulgaribus puerperiis sentiri solent. Hunc infantulum per tres menses clam nutrierunt. Deinde Amarames, veritus ne re deprehensa iram regis incurreret, ac mox & ipse una cum Puero sublatus e medio promissionem Dei faceret irritam, maluit salutem Filii totam ipsius providentiæ committere: ratus etiamsi Puer lateret, quod tamen perdifficile erat, molestum tamen in continuo periculo vivere, non ejus tantum, sed & suo. De Deo vero certam spem habebat, provisurum ut oraculi veritatem eventus indicaret. Hæc Josephus. Visionem prædictam nullo niti fundamento sacræ Scripturæ jam ostendi. Quam vero ipsa sibi parum cohæreat, paucis accipe. Primo, ait Deus Amramo: Hic neque deprehendetur ab observatoribus. Deinde tamen, si credimus Josepho, Amrames veritus ne re deprehensa iram regis incurreret &c. Si promiserat Deus, Puerum non deprehendendum, quomodo Amram, cujus fidem laudat Apostolus, timere poterat, ne deprehenderetur? Secundo, de facili partu Jochabethæ nihil legitur in Scriptura. Tertio, verba hæc Dei, Fratrem quoque talem habebit, ita sonant, acsi necdum natus fuisset Aaron, qui tunc erat triennis. Verum hic error potius est interpretis quam Josephi, cujus verba sic aptius reddas Latine: Erit vero ipsius frater talis. Nam Græce est: ἔσται δὲ αὐτῷ καὶ ὁ ἀδελφὸς τοιοῦτος, ubi articulus ὁ ostendit agi de certo fratre, atque ideo αὐτῷ ipsi, si mendosum non sit, non aliud significare quam αὐτοῦ ipsius.

[17] [expositio Moysis,] Expositionem Infantis Josephus sic narrat: Hoc consilium postquam satis placuit, excogitaverunt tale quiddam. Lectulo e papyro contexto, quantus Infantulum commode capere poterat, bitumineque illito, ne aqua penetrare posset, indiderunt Puerum, atque ita in flumen projecti salutem divinæ providentiæ commiserunt. In hunc modum cum a flumine deferretur, Mariamne (est Maria) Infantuli soror jussu matris ex adverso per ripam descendebat, observatura, quo tandem papyraceum illud vas deportaretur a flumine. Hic vero manifestissime Deus declaravit, nihil humana sapientia, sed omnia bonitate ipsius omnipotenti confici; eosque, qui propter utilitatem suam aut securitatem aliis perniciem moliuntur, quantalibet utantur diligentia, sæpe tamen voti compotes non fieri: rursum, qui suam salutem Deo committunt, præter opinionem e mediis periculis emergere. Prudens hæc est & verissima Josephi observatio. At peccat contra sacras Litteras in referenda expositione Infantis, dum eum non modo flumini injectum perperam asserit, sed fluxu avectum, & sororem Mariam per ripam sequentem inepte fingit: nam Exod. 2 ℣ 3 habetur, fiscellam scirpeam, in qua erat Puerulus, positam esse in carecto ripæ fluminis, stante procul sorore ejus. Positus igitur est Infans in carecto, ubi modica aut nulla erat aqua, qua avehi posset; stetitque soror ejus, nec sequi debuit avectam flumine fiscellam, cum hæc eodem loco maneret, donec fuerit inventa.

[18] Præterea scriptor Hebræus pro fiscella e scirpis facta supposuit lectulum e papyro, [& inventio: errores Josephi in hisce.] Ægyptiaca planta, contextum. Exigua tamen hic est differentia, & vox Hebraïca varie a variis exposita est. Ipsa quoque verba Græca Josephi non necessario de papyro exponi debent, sed ambigua sunt. Satis est, quod sciamus, fiscellam aut corbem fuisse e juncis contextam, & bitumine contra aquas munitam, in qua Infans fuit expositus. Subdit auctor inventionem Moysis, in qua sæpius labitur, eam sic narrans: Erat filia regis nomine Thermuthis. Hæc dum ludit ad ripas fluminis (imo ver dum eo venerat, ut lavaretur in flumine) conspicata vas fluitans, missis natatoribus, jubet lectulum ad se in ripam extrahi. Nec fluitabat fiscella, nec natatoribus opus erat; at fiscellam prope ripam in papyrione, seu in loco, ubi papyrum crescebat, positam famula una ad principem attulit. Quo ut jussum erat allato, ait Josephus, mire placuit Puer, quod esset magnus ac pulcher. Tanto enim favore Deus Moysen prosecutus est, ut eum fecerit ab illis ipsis nutriri & educari, qui propter ejus nativitatem reliquos quoque Hebræos perdendos decreverant. Hæc ultima ait, insistens prædictioni magi Ægyptii de futura Moysis magnitudine: at illam prædictionem parum esse probabilem jam dixi.

[19] Philo in Vita Moysis rationem probabilem suggerit, [Inventio ex Philone, qui asserit Moysen servatum & adoptatum a filia Pharaonis,] qua impelli potuit filia regis ad Moysen servandum & adoptandum. Verba ipsius accipe: Erat regi unica dilecta filia. Eam ferunt dudum nuptam non potuisse matrem fieri, quamvis liberorum cupidam, præsertim sexus potioris, ut esset, qui in fortunatam aviti regni sortem succederet, migraturi alioquin in familiam aliam nepotum penuria. Qua cura pressam, & ea die maxime anxiam, cum hactenus solita esset domi se continere, ac ne limen quidem transcendere, proripuisse se cum puellis familiaribus ad fluvium, ubi Puer fuerat expositus: deinde lavantem aspergentemque se inter opaca condensaque stagnorum, conspicatam jussisse afferri Puerum: tum a capite ad calcem contemplatam, miratamque formam & habitudinem, ploranti condoluisse, affectu jam ad maternam pietatem vergente, acsi ex ipsa Infans fuisset progenitus: cumque didicisset eum esse natum ex Hebræis parentibus, tunc edicto regis territis, consultasse de alendo Puero: (nec enim tutum videbatur confestim eum ferre in regiam) sic hæsitanti sororem Infantis supervenisse tamquam e specula, & conjectantem de causa, rogasse, num juberet eum nutriri apud quamdam Hebræam mulierem, non dudum partu levatam: annuente vero illa, Infantem ut alienum suæ matri commendasse: eamque libenter pollicitam suam operam in nutricando, tamquam mercedis gratia, Deo providente, ut prima educatio contingeret Infanti domi apud hos ipsos, ex quibus procreatus fuerat.

[20] [quod hæc prole careret, idemque asserunt alii satis probabiliter:] Artapanus historicus antiquus, quem frequenter laudat Eusebius, Philoni consentit de sterilitate filiæ Pharaonis, quam Merin vocat: nam Eusebius lib. 9 de Præparatioue Euangelica ad propositum nostrum sic habet: Artapanus autem Merin, Chenephri regis Ægyptiorum filiam ait Puerum, quoniam ipsa non pareret, Judæum adoptasse, quem Judæi Mosem, inquit, Græci Musæum appellant, cujus doctrina multa Orpheus didicit. Chronicon Alexandrinum ad annum mundi 3837 de hisce Tradit sequentia: Hoc anno Pharao rex Ægypti omnes Hebræorum mares jussit in flumen abjici. Multis vero regibus tum imperitantibus, Palmanothes circa Heliopolim regnabat. Hic una cum cæteris regibus Hebræis infestus erat, cui filia fuit Merrhi nomine, quam Chenebroni Mempheos regi elocarat. Hæc, cum esset sterilis, Moysen in flumen expositum sustulit, locoque filii educavit. S. Epiphanius Hæresi 78 pag. 1055 filiam illam Pharaonis vocat Thermuten, Amenophi filiam, hoc est Pharaonis: nam Pharao nomen est. commune omnibus illorum temporum Ægypti regibus, qui singuli propriis quoque nominibus distinguebantur. Jam vero non inquiro, an recte plures in Ægypto reges statuat Chronicon Alexandrinum; neque etiam examino, cujus regis filia fuerit Thermuthis illa, aut Merrhi; at solum observo, prole verisimiliter caruisse, uti Philo tradidit, cum constet Moysen ab ea fuisse adoptatum.

[21] [ratio allata a Josepho, cur Puer datus sit nutriendus Hebrææ, rejicitur.] Verum rursum probare nequeo Josephum, qui rationem redditurus, cur mulieri Hebrææ traditus sit nutriendus Moyses, hujusmodi instituit narrationem: Itaque jubet Thermuthis mulierem alicunde adduci, quæ Puero mammam præbeat. Quo non admittente mammam, sed adversante, idque cum alia post aliam adduceretur: Mariame quasi non data opera, sed fortuito ad spectandum intervenisset, Nihil agis, inquit, regina, dum nutrices Infanti adhibes alieni generis mulieres. Quod si Hebræam aliquam accerseres, tum forte popularis mammam admitteret. Cumque recte monere videretur puella, jussa est ipsa hoc negotium exequi, & lactantem quampiam adducere. Ac mox usa permissa potestate, rediit adducens communem matrem, ignotam omnibus, qui tum aderant. Tum Infans perquam libenter inhærere mamillæ visus est: &, rogante regina, mulier commissi Infantis curam suscepit. Nullam id factum habet auctoritatem ex sacris Litteris: quin potius ita res narratur Exod. 2, ut videatur insinuari, Mariam simulac allatus erat Puer ad Thermuthim, se statim obtulisse ad quærendam Infanti nutricem. Si autem rem ipsam inspicere velimus, credibilius est, Mariam, quæ erat puella decennis fere aut duodennis, ausam fuisse servitium suum offerre ad quærendam nutricem, quam consilium suggerere post adductas alias de Hebræa potius quærenda quam Ægyptia. Hisce de causis relatio Philonis, utpote Scripturæ conformis, longe probabilior est, quam sit hoc commentum Josephi, qui rationem aliquam comminisci voluit, cur Puer Hebrææ nutrici fuerit commissus.

[22] De nomine Moysi dato sic loquitur Philo: Posthæc nomen ei datur, [Moysi nomen datum, cujus etymologia exponitur,] sumptum ex ipsa re, quod esset ex aqua sublatus. Nam Ægyptiorum lingua MOS aqua dicitur. Josephus vero: Et quia projectus fuerat in profluentem, ab hoc casu nomen est sortitus. Aquam Ægyptii vocant MO, YSES vero servatos. Quare composita voce ex utrisque nomen Infanti fuit inditum, qui deinde citra controversiam prudentissimus Hebræorum evasit. Habuit igitur Moyses nomen Ægyptium, si credimus hisce scriptoribus, qui linguam Hebraïcam noverant, & forte etiam Ægyptiam: quod de Philone certum videtur, cum patria fuerit Alexandrinus, nisi Ægyptiorum istius temporis lingua deinde prorsus exoleverit. Clemens Alexandrinus hisce consentit lib. 1 Stromatum scribens sequentia: Deinde Puero nomen imponit regina, Moses, apta etymologia, eo quod eum ex aqua sustulisset. Aquam enim MOY vocant Ægyptii, in qua moriturus fuerat expositus: Moysen enim vocant eum, qui ex aqua emersus respiraverit. Uti hic Clemens Alexandrinus, ita & Josephus lib. contra Apionem asserit aquam moy dictam fuisse Ægyptiis, ita ut verisimile sit μῶ pro μωῦ transcribentium vitio in textum priori loco irrepsisse.

[23] Varii nihilominus neoterici, præsertim Hebraïzantes, voluerunt nomen Moyses, [quæ minus probabiliter negatur a quibusdam:] aut Moses, ut alii scribunt, esse Hebraïcum, illudque deducunt a radice Hebraïca masa, quæ significat extrahere, seu extraxit. Fateor sic recte deduci nomen Moses, at non Moyses, nisi corrupte. At nullo modo verisimile est, Pharaonis filiam Moysi dedisse nomen Hebraïcum potius quam Ægyptiacum. Deinde sacra Scriptura magis favet antiquorum sententiæ, cum insinuet nomen formatum esse ex voce, quæ aquam significat, & ex altera, quæ trahere, tollere, salvare, aut quid simile: nam dicitur Exod. 2 ℣ 10: Vocavitque nomen ejus Moyses, dicens: Quia de aqua tuli eum.

[24] Alii existimant, illud Ægyptium nomen fuisse Moysi datum a principe Ægyptia, [alii volunt aliud nomen Ægyptium fuisse, cui Hebraïcum Moyses respondet;] quod idem significabat Ægyptiace ac nomen Moyses Hebraïce. Abenezra apud Scipionem Sgambatum lib. 2 Archivorum veteris Testamenti titulo 8 de eo sic habet: Moysis nomen Hebraicum est, ex Ægyptiaco nomine translatum. Ægyptiaca vero lingua vocatur Munios, & sic scriptum est in libro de Cultu terræ, qui versus est ex lingua Ægyptiaca in Arabicam. Huetius in Demonstratione euangelica prop. 4 cap. 13 num. 4 hanc opinionem quasi certam adstruit, & manifesti erroris eos insimulat, qui crediderunt nomen Moysis non esse Hebraïcum: Et tamen, inquit, ex Ægyptio ductum est, quod ipsi primum impositum fuit. Nemo enim, opinor, finget sibi Ægyptiam puellam, Pharaonis filiam, Ebraicæ, ut verosimillimum est, ignaram linguæ, Ebraicum nomen ex Ebraica lingua petitum Mosi tribuisse.

[25] [at probabilius ipsum nomen Moyses Ægyptium est.] Non inficior hanc postremam opinionem multo probabiliorem esse, quam illa sit, quæ tradit Moysi nomen Hebraïcum ab Ægyptia muliere impositum. Attamen præplacet antiquorum sententia, præsertim ob auctoritatem Philonis, de quo S. Hieronymus in præfatione ad librum de Interpretatione nominum Hebraïcorum ita loquitur: Philo vir disertissimus Judæorum, Origenis quoque testimonio comprobatur edidisse librum Hebraïcorum nominum, eorumque etymologias juxta ordinem litterarum e latere copulasse. Calmetus in Dictionario Biblico amplum Moysis recitans elogium consentit de origine nominis Ægyptiaca, atque hæc affert ad propositum nostrum: Cl. abbas Renaudot, post navatam Ægyptiacæ linguæ operam, observat, aquam MOOOU, si vero eductum sive acceptum significare: hoc nempe tempore. Ex eo autem, quod nomen Moyses originem habet ex vocibus Ægyptiacis, factum suspicor, ut Hieronymus tam varias ipsius significationes Hebraïcas dubitanter assignet: nam lib. de Nominibus Hebraïcis Exodi sic habet: Moses attrectans, vel palpans, aut sumtus ex aqua, sive assumptio. In Nominibus apud Lucam repertis, ita rursum: Moses, assumptio, vel palpans sive contrectans, aut urgens, sed melius, ex aqua.

[26] [Moyses nomen id suum ab initio non habuit, sed aliud verisimiliter acceperat in circumcisione;] Porro dubium apparet, utrum Moyses illud nomen acceperit, simulac inventus est a filia Pharaonis, an vero postea, dum adultus eidem traditus est a matre: nam sacra Scriptura impositionem nominis refert una cum adoptione, dum narrat Moysen a matre sua filiæ Pharaonis redditum; Philo vero & Josephus nomen Puero impositum aiunt, dum nutriendus matri fuit commissus. Quidquid autem verius sit de hac temporis differentia, quod certo definiri nequit, constat, illud nomen non fuisse Moysi ab initio, nec datum esse a parentibus. Hac de causa laudatus jam Clemens Alexandrinus lib. 1 Stromatum sic prosequitur: Clarum est ergo, quod prius circumciso Puero parentes aliquod nomen imposuerunt. Vocabatur autem Joachim. Habuit autem tertium quoque nomen in cælo, postquam assumptus est, ut dicunt Mystæ, nempe Melchi. Collectio illa de nomine in circumcisione imposito probabilis est; at non ait Clemens, unde didicerit illud fuisse Joachim; quodque subdit de tertio nomine, Rabbinicum videtur & fabulosum.

[27] [at istud ignotum, uti & fabulosa videntur multa alia nomina.] Laudatus Sgambatus multo plura recenset nomina Moysi a quibusdam data, sed ex fontibus nihilo melioribus. Rabbi Godolias in Catena Kabbalæ multo plura (nomina) commemorat, inquit, hæc ipsius verba subjiciens: Filia Pharaonis vocavit eum Moysem. Pater ejus vocavit eum Cheber. Mater vocavit eum Jekuthiel. Soror vocavit eum Jether. Fratres vocaverunt eum Abizenoach. Caath vocavit eum Abisocho. Israël vocavit eum Semaiam Filium Nathanaelis. Sæpe etiam vocabant eum Tobiam, aut Sopher. Alia quoque nomina ibidem recenset Sgambatus ex aliis scriptoribus ejusdem furfuris, ac tandem ejusmodi illorum nominum catalogum exhibet: Moyses, Munios, Joachim, Melchi, Cheber, Jekuthiel, Jether, Abizenoach, Abisochi, Semaias, Tobias, Sopher, Musæus, Hermes, (id est Mercurius) Osarsiph, Psom-thon-phan-chthe, Heman, Alpha. Huetius prop. 4 cap. 3 num. 5 hæc nomina, aliaque plura, etiam recenset; & locum adducit S. Hieronymi (ut credit) ex libro 1 Quæstionum Hebraïcarum in libros Paralipomenon, ubi alia adhuc nomina Moysi attribuuntur & explicantur. Verum nec libri illi sunt S. Hieronymi, ut recte probavit nuperus editor Joannes Martianay in Appendice tomi 2 col. 10; sed Hebræi cujusdam non admodum antiqui: nec ex omnibus istis nominibus ullum pro certo admittere possum, nisi ipsum nomen Moyses, aut Moses, quodque inde derivarunt Græci, qui Musæum sæpe nominaverunt. Verisimile quidem est, aliud nomen eidem a parentibus in circumcisione fuisse impositum; sed ignoramus, quale illud fuerit.

[Annotata]

* i. e. Amram

§ IV. Moyses a filia Pharaonis in filium adoptatus, eruditur omni scientia Ægyptiorum: negat deinde se filium filiæ Pharaonis, occisoque Ægyptio quodam, fugit ex Ægypto.

[Adoptatus est in filium filiæ Pharaonis adoptione perfecta,] Moysen a filia Pharaonis adoptatum fuisse in filium tradunt sacræ Litteræ verbis num. XI adductis: nam Moyses ipse dicit: Quem illa adoptavit in locum filii. Et S. Stephanus: Et nutrivit eum sibi in filium. At uterque locus tempus adoptionis incertum relinquit: nam Stephanus utcumque insinuat, adoptatum fuisse, simulac fuit inventus; Moyses vero adoptionem narrat eo tempore, quo adultus filiæ Pharaonis fuit restitutus. Non tamen negat Moyses, adoptionem esse factam citius; nec tam clare loquitur Stephanus, ut nequeat adoptio differi usque ad tempus, quo relata est a Moyse. Hoc igitur tempus inter incerta relinguimus. Verum ex Apostolo ad Hebræos cap. XI colligitur, adoptionem hanc fuisse talem, qua hæres designabatur, acsi proprius fuisset filius filiæ Pharaonis: nam Moyses grandis factus negavit se esse filium filiæ Pharaonis, … majores divitias æstimans thesauro Ægyptiorum, improperium Christi &c. Videbat igitur Moyses se frui posse thesauro Ægyptiorum, seu opibus filiæ Pharaonis, si adoptione stare vellet. Non tamen video, ex hoc loco certo inferri posse, Moysen creditum fuisse filium nativum filiæ regis, aut regno fuisse destinatum: quippe verba illa, Negavit se esse filium, alio modo intelligenda sunt, ut videbimus infra; nec thesaurus Ægyptiorum, quem Dei amore despexit Moyses, est ipsum Ægyptiorum regnum.

[29] Porro ex prædictis colligitur, Moysen educatum fuisse in aula regia, [& educatus in aula, ubi eruditur omni sapientia Ægyptiorum:] aut certe in palatio filiæ Pharaonis. At non exprimitur, quo ætatis anno a matre ad aulam fuerit ductus. Verba illa, Adultumque tradidit filiæ Pharaonis, videntur innuere non modo lactatum esse a matre; sed etiam pueritiæ annos apud parentes exegisse, adolescentemque traditum regis filiæ, ut ea curante disciplinis optimis institueretur. Factum id esse testatur S. Stephanus Act. 7 ℣ 22 his verbis: Et eruditus est Moyses omni sapientia Ægyptiorum, & erat potens in verbis & in operibus suis. Didicit ergo Moyses omnes scientias Ægyptiis istius temporis usitatas, iisque instructus evasit potens in verbis & in operibus. Collige ex dictis, Moysen imbutum fuisse scientiis Hebræorum & Ægyptiorum: dubitari enim non potest, quin parentes Puerum docuerint non modo linguam Hebraïcam, omniaque ad cultum unius Dei & religionem Hebræorum spectantia; sed eas etiam scientias, quibus solebant erudiri Hebræorum pueri & adolescentes, certe quantum pro ætate præstanti ingenio capere poterat. Sic omnia disponebat divina providentia, ut Moyses, quem ducem populi sui designabat, omni eruditione evaderet perfectissimus. Quid præterea usque ad annum ætatis quadragesimum egerit Moyses, non exponit sacra Scriptura, cui hic inhæremus.

[30] [anno quadragesimo aulæ & adoptioni renuntiat, & Hebræis se aggregat:] Cum autem impleretur ei quadraginta annorum tempus (id est, anno ætatis quadragesimo) ascendit in cor ejus ut visitaret fratres suos filios Israël; inquit S. Stephanus Act. 7 ℣23. Hæc autem verba non significant visitationem sic factam, acsi Moyses post illam redire voluisset ad aulam: nam eo modo verisimiliter Israëlitas jam antea sæpe visitaverat. Verum affirmat Stephanus Moysen anno quadragesimo ætatis aulam penitus reliquisse, ac se aggregasse Israëlitis, quos fratres suos esse cognoverat a pueritia sub disciplina parentum suorum. Hanc loci explicationem certam facit Apostolus ad Hebræos cap. XI ℣ 24, ubi actum tam heroïcum fidei Moysis attribuit, sic scribens: Fide Moyses grandis factus negavit se esse filium filiæ Pharaonis, magis eligens affligi cum populo Dei, quam temporalis peccati habere jucunditatem, majores divitias æstimans thesauro Ægyptiorum, improperium Christi: aspiciebat enim in remunerationem. Eadem de re uterque locus agit, & ipse etiam Moyses, cujus verba dabo inferius. At quædam obscuriora hic exponenda. Negavit, inquit Chrysostomus in hunc locum, hoc est, odit, aversatus est. Cælo enim proposito, erat supervacaneum admirari regiam Ægypti. Declaravit igitur Moyses se Israëlitam esse, renuntiansque adoptioni, exivit aula ad fratres suos Israëlitas, malens cum iis pati quæcumque toleranda forent, quam cum periculo peccandi in aula manere. Quid vero intelligat Apostolus per improperium Christi, non plane convenit inter interpretes. Mihi, ut brevis sim, sic loqui videtur Apostolus, quia scribit ad Christianos, quos Christi exemplo ad patientiam hortatur; atque ideo per improperium Christi, intelligo improperium, quale etiam Christus sustinuit. Quid est improperium Christi? ait Chrysostomus, Opprobrium, quod vos patimini, quod Christus sustinuit. Illud nimirum tolerare propter remunerationem maluit Moyses, quam thesauros Ægypti possidere.

[31] [Ægyptium ob injuriam Hebræo illatam occidit,] Quid apud fratres suos egerit, narrat Moyses ipse Exod. 2 ℣ XI his verbis: In diebus illis, postquam creverat Moyses, egressus est (relicta aula) ad fratres suos: viditque afflictionem eorum, & virum Ægyptium percutientem quemdam de Hebræis fratribus suis. Cumque circumspexisset huc atque illuc, & nullum adesse vidisset, percussum Ægyptium abscondit sabulo. Stephanus Act. 7 ℣ 24 idem factum sic refert: Et cum vidisset quemdam injuriam patientem, vindicavit illum: & fecit ultionem ei, qui injuriam sustinebat, percusso Ægyptio. Existimabat autem intelligere fratres, quoniam Deus per manum ipsius daret salutem illis: at illi non intellexerunt. De hoc Moysis facto varie locuti sunt sancti Patres. S. Hilarius lib. 5 de Trinitate de eo sic loquitur: Moyses in reginæ filium adoptatus, & omnibus Ægyptiorum doctrinis eruditus, cum utique ex naturæ affectu Hebræi injuriam morte Ægyptii ultus esset, Deum tamen paternarum benedictionum nesciebat. Intelligendus est Hilarius de tanta Dei, seu naturæ divinæ cognitione, quantam postea apud rubum consecutus est Moyses. Subdit enim ad probationem hæc verba: Namque ob metum cædis proditæ Ægyptum derelinquens, cum in terra Madian pastor ovium esset, ignem in rubo sine concrematione rubi contuens, Deum audivit, & nomen interrogavit, & naturam cognovit.

[32] Cum autem Hilarius dicat, ex naturæ affectu Ægyptium occisum, [quod factum laudat S. Ambrosius,] non videtur attendisse ad verba S. Stephani, Existimabat autem intelligere fratres &c., quæ præcipue valent ad cædem excusandam; sed eodem fere modo cædem illam considerasse, quo S. Ambrosius lib. 1 Hexaëm. cap. 2 de ea sic scribens: Denique priusquam ad populi liberandi munus vocaretur (Moyses) naturali æquitatis studio provocatus, accipientem injuriam de popularibus suis ultus, invidiæ sese dedit, voluptatique eripuit, atque omnes regiæ domus declinans tumultus, in secretum Æthiopiæ se contulit &c. Idem Pater lib. 1 de Officiis cap. 36 sententiam suam declarat his verbis: Non igitur in viribus corporis & lacertis tantummodo fortitudinis gloria est, sed magis in virtute animi: neque in inferenda, sed in depellenda injuria lex virtutis est. Qui enim non repellit a socio injuriam, si potest, tam in vitio est, quam ille, qui facit. Unde sanctus Moyses hinc prius orsus est tentamenta bellicæ fortitudinis. Nam cum vidisset Hebræum ab Ægyptio injuriam accipientem, defendit, ita ut Ægyptium sterneret, atque in arena absconderet. Salomon quoque ait: Eripe eum, qui ducitur ad mortem. Factum igitur non modo excusat, sed & laudat Ambrosius, quia injuste oppressum defendebat Moyses: quod haud dubie licitum est, si fiat cum moderamine inculpatæ tutelæ, ut loquuntur theologi; uti factum supposuit Ambrosius.

[33] Gregorius Nazianzenus epist. 81 ad Theodorum Tyanensem episcopum de eodem facto ait: [Nazianzenus, Chrysostomus; at Augustinus primo non est ausus factum defendere,] Laudibus item affectus est Moses, quod ex illata Israëlitæ injuria dolore commotus, Ægyptium obtruncarit. Chrysostomus etiam in Psal. 131 cædem illam contra obtrectantes hæreticos cum mansuetudine Moysis conciliat, & laudat pluribus verbis. Verum S. Augustinus lib. 22 cap. 70 contra Faustum Manichæum, qui hanc cædem Moysi objiciebat, non sic ausus est defendere, ut justam fuisse cædem diceret. Audiamus pauca ipsius verba e pluribus, quibus generosam Moysis indolem ex hoc ipso facto commendat. Ut interim omittam, inquit, quod cum percussisset Ægyptium, quamquam illi Deus non præceperit, in persona tamen prophetica ad hoc divinitus fieri permissum est, ut futurum aliquid præsignaret: unde nunc non ago; sed omnino tamquam nihil significaverint, facta illa discutio; consultaque illa æterna lege reperio, non debuisse hominem ab illo, qui nullam ordinatam potestatem gerebat, quamvis injuriosum & improbum, occidi. Verumtamen animæ virtutis capaces ac fertiles præmittunt sæpe vitia, quibus hoc ipsum indicent, cui virtuti sint potissimum accommodatæ, si fuerint præceptis excultæ… Sic ille animi motus, quo Moyses peregrinum fratrem, a cive improbo injuriam perpetientem, non observato ordine potestatis, inultum esse non pertulit, non virtutum fructibus inutilis erat, sed adhuc incultus, vitiosa quidem, sed magnæ fertilitatis signa fundebat… Resecandum hoc vitium vel eradicandum; sed tamen tam magnum cor, tamquam terra frugibus, ita ferendis virtutibus excolendum. Hæc & plura similia ibidem Augustinus.

[34] [deinde tamen dubitans argumentum protulit, quo videtur defendi posse.] Attamen sanctus Doctor, quando deinde Quæstiones in Exodum scripsit, non inhæsit firmiter huic opinioni: nam ibidem quæst. 2 sic habet: De facto Moysi, cum occidit Ægyptium ad defendendos fratres suos, satis disputavimus in illo Opere, quod de vita patriarcharum adversus Faustum scripsimus; utrum indoles in eo laudabilis fuerit, qua hoc peccatum admiserit, sicut solet uber terra, etiam ante utilia semina, quadam herbarum quamvis inutilium feracitate laudari; an omnino ipsum factum justificandum sit. Quod ideo non videtur, quia nullam adhuc legitimam potestatem gerebat, nec acceptam divinitus, nec humana societate ordinatam. Tamen, sicut Stephanus dicit in Actibus Apostolorum, putabat intelligere fratres suos, quod per eum Deus daret illis salutem; ut per hoc testimonium videatur Moyses jam divinitus admonitus (quod Scriptura eo loco * tacet) hoc audere potuisse. Hæc posterior Augustini sententia, licet ab eo dubitanter prolata, sacris Litteris maxime videtur congrua. Quippe, si credebat Moyses fratres suos intelligere se electum a Deo ad eorum salutem, electum se ipse sciebat: ideoque judiciariam quamdam potestatem ab hoc facto exorsus videtur, licet illa necdum esset declarata, & deinde per annos quadraginta fuerit suppressa. Alii volunt Moysen ex inspiratione divina occidisse Ægyptium: quod idem fere mihi apparet, cum inspiratione divina admonitum existimemus, se vindicem populi sui a Deo statutum. Adducuntur & alia quædam ad excusandam illam Ægyptii cædem,cujus æquitas verisimiliter clarius perspiceretur, si omnia facti adjuncta essent relata.

[35] [Sequenti die, dum litigantes conciliare nititur, audit cædem esse notam, & fugit:] Non intellexisse Hebræos, quemadmodum intellecturos Moyses existimaverat, illum sibi a Deo parari defensorem, mox insinuat factum sequens, quod hisce verbis narrat Stephanus Act. 7 ℣ 26: Sequenti vero die apparuit illis litigantibus: & reconciliabat eos in pace, dicens: Viri, fratres estis, ut quid nocetis alterutrum? Qui autem injuriam faciebat proximo, repulit eum, dicens: Quis te constituit principem aut judicem super nos? Nunquid interficere me tu vis, quemadmodum interfecisti heri Ægyptium? Fugit autem Moyses in verbo isto &c. Consentit Moyses ipse, rem ita explicans Exod. 2 ℣ 13: Et egressus die altero conspexit duos Hebræos rixantes; dixitque ei, qui faciebat injuriam: Quare percutis proximum tuum? Qui respondit: Quis te constituit principem & judicem super nos? Num occidere me tu vis, sicut heri occidisti Ægyptium? Timuit Moyses, & ait: Quomodo palam factum est verbum * istud? Audivitque Pharao sermonem hunc, & quærebat occidere Moysen, qui fugiens de conspectu ejus, moratus est in terra Madian &c. Uterque locus clare asserit, fugisse Moysen ex timore: nam quod ait Stephanus, in verbo isto, significat ea de causa, nimirum quia, vulgata cæde, pœnam metuebat. Agnoscit hunc timorem Chrysostomus in Epistolam ad Hebræos cap. XI explicans hæc verba: Fide reliquit Ægyptum, non veritus animositatem regis, quæ aliqui adducunt tamquam huic timori apparenter contraria, multum laborantes, ut Moysen cum Paulo concilient.

[36] Verum, si locum Apostoli attente consideremus, satis clare patebit, [hæc fuga suscepta est ex timore, & laudabilis quidem,] eum non loqui de hac fuga Moysis; sed de discessu ejusdem ex Ægypto cum omnibus Israëlitis, ut suo loco ostendam. Laudatus Chrysostomus timorem Moysis cum ejusdem fide sic conciliat: Quid dicis? Non timuit. Atqui hoc dicit Scriptura, quod, cum audivisset, timuit, & ideo fuga suæ saluti consuluit, & aufugit, & furtim se subduxit, & postea erat meticulosus. Attende diligenter & accurate ei, quod dictum est. Illud, Non veritus iram regis, dixit, respiciens ad id, quod postea adstiterit. Timentis enim erat non attingere rursum defensionem & patrocinium, neque rem aggredi. Rursus autem attingere erat ejus, qui Deo omnia committebat… Erat ergo fidei fugere. Cur ergo non mansit? inquit. Ne in prævisum se injiceret periculum &c. Hæ rationes evincunt, Moysen laudabiliter fugisse; & fugam illam fidei minime repugnare. Imo ne timor quidem fidei repugnat, ita ut fides & cum fuga & cum timore facile conciliari possint. Verum videtur Apostolus clare dicere, non veritum esse Moysen, quando fide reliquit Ægyptum. At Moyses item clare affirmat, se timuisse, dum ex Ægypto fugit in Madianitidem. Timere autem & non timere non recte conciliari possunt, si de eodem agamus tempore. Quapropter nec data expositio satis videtur plana, nec ullas alias inveni, quæ tam apparent claræ, quam sit illa, quæ dicit Apostolum loqui de discessu Moysis cum omni populo suo: nam in illo discessu urgendo & exsequendo maxima apparuit fides Prophetæ, summam regis animositatem constanter negligentis.

[37] Unum contra hanc expositionem opponi potest, [sed de illa non loquitur Apostolus ad Hebræos.] atque illud ipsum est, opinor, quod plures interpretes induxit ad locum Apostoli de hac fuga intelligendum. Apostolus post citata verba statim subjungit: Fide celebravit Pascha &c. Atqui Pascha celebratum est prima vice, priusquam Moyses cum Israëlitis ex Ægypto discederet. Ordo igitur, quem ibidem servavit Apostolus, videtur exigere, ut locus intelligatur de fuga ex Ægypto, quæ diu præcessit. Verum respondeo, Pascha quidem celebratum esse uno die ante exitum, sed non antequam Moyses coram Pharaone exitum illum urgeret: nam id facere cœpit multis diebus ante celebratum Pascha. Itaque cum fides Moysis maxime enituerit in urgendo Pharaone ad egressum concedendum, multaque prodigia hunc in finem patraverit, non loquitur Apostolus dumtaxat de gestis unius dieï, quo Ægypto egressi sunt filii Israël, sed de omnibus illis, quæ coram iracundo & indignante rege fecit Moyses, ut Ægyptum cum suis relinqueret. Hæc autem cum majori ex parte contigerint ante celebrationem Paschæ, etiam ante celebrationem Paschæ recto ordine sunt commemorata. Præterea ordo ibidem non tam scrupulose in omnibus servatus est ab Apostolo, ut hæc una ratio prævalere deberet allatis in contrarium rationibus, licet ordo hic ab Apostolo esset inversus. Ceterum, quo fugerit, & ubi deinde habitaverit Moyses, inferius exponam suo loco.

[Annotata]

* i. e. Exod. 2

* i. e. factum

§ V. Referuntur & examinantur ea, quæ relatis in Scriptura addiderunt alii.

[Philo vult Moysen creditum filium regium, regnoque destinatum,] Philo non modo Moysen a filia Pharaonis adoptatum cum sacris Litteris admittit, sed affirmat etiam arte & fictione prædictæ principis pro vero filio habitum, & regno Ægyptio destinatum. Audiamus quo se modo explicet: Ubi vero majoribus quam pro ætate incrementis auctus, mature ablactatus est; mater eadem & nutrix eum reddidit ei, a qua acceperat, eleganti sane præditum indole. Serius restitutus est filiæ Pharaonis, quam innuit Philo istis verbis, Ubi … ablactatus est: nam adultum nominat sacra Scriptura, quod ad decimum quartum aut decimum quintum ætatis annum referri potest. Pergit Philo his verbis; Illa (filia Pharaonis) videns eum supra ætatem proficere, ex aspectu renovata accensaque benevolentia, facit filium supposititium, quæ jam ante muliebri arte finxerat se gravidam, ut nativus putaretur, non ascititius. Tam facile succedit quidquid Deo placet, quantumvis arduum. Post multa vero de institutione & moribus Adolescentis post recitanda, rursum sic habet de Sancto: At hic evectus in summum rerum fastigium, nepos tanti regis habitus, spe omnium destinatus successor aviti solii, nec aliud quam Rex junior appellatus, secutus est majorum suorum instituta gentilia &c. Hæc ille.

[39] [at neutrum satis est verisimile.] At nec fictio illa, quamvis sacræ Scripturæ non prorsus sit contraria, admodum est verisimilis; nec ipsa destinatio ad regnum: nam si fingere voluisset princeps, Moysen ex se natum, non videtur electura fuisse nutricem Hebræam, quæ educaret filium in spem regni suppositum; quod non bene cohæret cum immani odio, quo Pharao insectabatur Hebræos. Si autem, ut verisimile est, cognitum fuit in Ægypto, Moysen natum esse ex matre Hebræa, nullo modo fit verisimile, regnum eidem fuisse destinatum. Quem igitur, inquiet aliquis, Ægyptiorum thesaurum contempsit Moyses? Non alium, opinor, quam opes filiæ regis, quarum hæres esse poterat, si adoptione stare voluisset, & se pro filio ipsius gerere. Hisce opibus & admirabili dexteritate ingenii poterat inter præcipuos Ægypti principes locum habere, si se eorum moribus attemperare voluisset, & gentem suam cum iisdem vexare & opprimere. Quippe gratia filiæ Pharaonis id efficere poterat apud regem patrem, ejusve successorem, ut dilectum sibi Moysen, summis naturæ dotibus ornatum, pro filio & hærede habere sinerent, Deo præsertim eorum corda movente, & hæc omnia disponente ad salutem Israëlitarum. Josephus de prædicta fictione nihil habet, & ne quidem de destinatione Moysis ad regnum constanter loquitur, non ignoraturus fictionem aut prætermissurus, si illam ex idoneis monumentis hausisset Philo, & non potius conjecturas suas tradidisset.

[40] Porro Josephus adoptionem alio modo narrat, &, quantum apparet, non sine fabulis admixtis. Verba ejus accipe: Puer autem non pro ætate proficiebat intellectu, [Josephus educationem & adoptionem Moysis narrans,] sed inter ludendum præ cæteris æqualibus sapere videbatur, & quidquid ageret, nova quadam indole res magnas olim gerendas præ se ferebat. Post tertium vero annum ætatis admirandam gratiam ei Deus addidit. Nemo enim erat adeo tetricus, ut visa Moysis pulchritudine non obstupesceret: & persæpe accidebat ut dum gestatur ac circumfertur, obvios quosque in se converteret, ita ut relictis seriis negotiis mallent præcellenti ejus forma oculos pascere. Tanta erat puerilis gratia, ut inviti homines ab hoc spectaculo discederent. Quo factum est, ut Thermuthis hunc sibi filium adoptaverit, cum alioquin germanis liberis careret: allatumque patri ostentabat, dicens de successore se cogitare, etiamsi Deus illi nullum filium gignere dederit. Hunc Puerum, inquit, ego educavi non minus indole quam pulchritudine divina excellentem, quem Nilus ipse in sinum meum tradidisse videri potest: quem decrevi adoptare mihi filium, tibi vero in principatu ac imperio successorem; & cum dicto patri Infantem in manus imposuit.

[41] At ille postquam acceptum ad pectus appressisset, filiæ gratificaturus comiter diadema suum ejus capiti imposuit. [varias admiscet fabulas.] Moyses vero capiti pueriliter detractum prolabi in humum passus, pedibus etiam calcavit, id quod mox ominosum est visum, & regno nihil boni portendere. Moxque ille sacrorum scriba, qui nativitatem ejus Ægypto cladem allaturam prædixerat, occidere Puerum volebat, vociferans: Rex, Puer iste, per cujus necem nobis securitatem Deus pollicetur, vaticinium jam confirmavit, insultando tuo regno & diadema calcando. Hoc interempto tam Ægyptiis metum, quam Hebræis spem & fiduciam adime. Thermuthis vero confestim eum eripit, rege quoque non invito, cui Deus talem animum indiderat, Moysis saluti providens. Itaque educabatur quam accuratissime. Quamobrem Hebræi quidem felicitatem suo generi sperabant, Ægyptiis vero suspecta erat hæc educatio. Sed cum nemo extaret vel e cognatis regiis vel ex aliis optimatibus, qui etiamsi Moyses sublatus esset, magnopere videretur procuraturus Ægyptiorum commoda, abstinuerunt ab ejus cæde. Hæc omnia non multum fidei merentur, præsertim quod dicitur de corona capiti Moysis imposita, & ab eo calcata. Nihilo verisimilius est, sperasse Pharaonis filiam, Moysen ad regnum promovendum in locum patris sui, ut jam monui. Quin imo probabilius est, non vixisse amplius patrem Thermuthidis, quando Moyses ipsi traditus est. Nam ex Chronico Eusebii rex ille Ægypti, sub quo natus est Moyses, triennio post obiit, & alius successit. Quam igitur spem habere poterat Thermuthis de Moyse ad regnum promovendo, præsertim cum ignorare non posset, principes Ægyptios regnum non facile delaturos ad eum, quem noverant ex Hebræis parentibus esse natum?

[42] De moribus & instructione Moysis multa scripsit Philo. [Philo Moysi attribuit magistros Ægyptios, Græcos,] Et mores quidem ipsius probabilibus conjecturis egregie expressit; de doctrina vero ejusdem falsa veris miscuit. Audiamus ipsa scriptoris verba, ut errores, quantum fieri potest, clarius corrigamus. Ita nactus educationem regiam, nequaquam infantium more delectabatur assentationibus, jocis, lusibusque, quamvis indulgenter haberetur ab educatoribus: sed jam tum modestiam gravitatemque præferens, malebat audire spectareque utilia. Confestim enim accesserunt aliunde præceptores, quidam ultro venientes e præfecturis Ægypti proximis, alii magnis præmiis invitati e Græcia. Eos intra modicum tempus ille superavit, nativa docilitate institutionem præcurrens, ut reminisci videretur, non discere, in rebus difficilioribus de suo comminiscens aliquid: nam præclara ingenia multa novant circa scientias. Et quemadmodum bonæ habitudinis corpora membris omnibus agilia securos pædotribas faciunt exhibendo illis vel nihil negotii vel minimum, itidemque agricolis generosæ plantæ per se proficientes in bonas arbores: sic anima bene nata præceptis obviam se offerens, a seipsa magis quam a magistris adjuvatur, arreptisque rudimentis cujuscumque scientiæ, equus (juxta proverbium) fertur in planiciem.

[43] [Chaldæos & Assyrios:] Itaque numeros & geometriam, universamque musicam, rhythmicam, harmonicam, metricam, sive contemplativam, sive per instrumenta vocesque promentem se modis variis, accepit ab Ægyptiis doctoribus: & insuper occultam philosophiam descriptam literis (ut vocant) hieroglyphicis, hoc est notis animalium, quæ ipsi venerantur etiam pro numinibus. Reliquas liberales artes Græci docebant. Ex propinquis autem regionibus evocati, Assyrii suas literas, Chaldæi sideralem scientiam. Hanc & ab Ægyptiis didicit, mathematicæ cum primis deditis: observansque quid utrisque conveniat, in quo discrepent, intactus a contentionibus veritatem quærebat: quippe qui nihil præter eam admittebat, longe aliter quam isti, qui accepta semel qualiacumque dogmata obstinate defendunt, sive probata sive improba, more causidicorum mercenariorum, jus & æquum negligentium.

[44] [at Græci certo improbandi, cum Moyses Græcis doctoribus sit antiquior;] In hisce corrige primo, quod dicitur de accitis doctoribus e Græcia: nam Moyses omnibus Græcis doctoribus longe est antiquior. Audi S. Augustinum de antiquitate Græcorum doctorum cum Hebræis collata erudite disserentem lib. 18 de Civitate Dei cap. 37: Tempore igitur Prophetarum nostrorum, quorum jam scripta ad notitiam fere omnium gentium pervenerant, philosophi gentium nondum erant, qui hoc etiam nomine vocarentur, quod cœpit a Samio Pythagora, qui eo tempore, quo Judæorum est soluta captivitas, cœpit excellere atque cognosci. Multo ergo magis ceteri philosophi post Prophetas reperiuntur fuisse. Nam ipse Socrates Atheniensis, magister omnium, qui tunc maxime claruerunt, tenens in ea parte, quæ moralis vel activa dicitur, principatum, post Esdram in Chronicis invenitur. Non multo post etiam Plato natus est, qui longe ceteros Socratis discipulos anteiret. Quibus si addamus etiam superiores, qui nondum philosophi vocabantur, septem scilicet Sapientes, ac deinde physicos, qui Thaleti successerunt, in perscrutanda natura rerum studium ejus imitati, Anaximandrum scilicet & Anaximenem & Anaxagoram, aliosque nonnullos, antequam Pythagoras philosophum primus profiteretur, nec illi Prophetas nostros universos temporis antiquitate præcedunt: quandoquidem Thales, post quem ceteri fuerunt, regnante Romulo eminuisse fertur, quando de fontibus Israël in eis Litteris, quæ toto orbe manarent, prophetiæ flumen erupit. Soli igitur illi theologi poëtæ, Orpheus, Linus, Musæus, & si quis alius apud Græcos fuit, his Prophetis Hebræis, quorum scripta in auctoritate habemus, annis reperiuntur priores. Sed nec ipsi verum theologum nostrum Moysen, qui unum verum Deum veraciter prædicavit, cujus nunc scripta in auctoritatis canone prima sunt, tempore prævenerunt, ac per hoc quantum ad Græcos attinet, in qua lingua litteræ hujus sæculi maxime ferbuerunt, nihil habent unde sapientiam suam jactent, quo religione nostra, ubi vera sapientia est, si non superior, saltem videatur antiquior. Origenes quoque variis locis testatur, Moysen non modo Græcis doctoribus, sed etiam litterarum inventione apud Græcos antiquiorem esse; uti & Tertullianus, Justinus, Eusebius, Epiphanius, aliique plures, ita ut hæc res minime sit dubia: at aliqui de antiquitate Moysis nimium dicunt, ut alia occasione dicetur.

[45] Corrigendum secundo videtur, quod dicitur de doctoribus Chaldæis & Assyriis: [Assyriis quoque & Chaldæis verisimiliter non usus est Moyses:] Stephanus enim solum affirmat, Moysen eruditum fuisse omni sapientia Ægyptiorum, nec videtur omissurus fuisse doctores Chaldæos & Assyrios, si plura ab iis didicisset, quam discere poterat ab Ægyptiis aut Hebræis. Imo hi doctores Assyrii & Chaldæi videntur Moysi potius attributi ab interprete Gelenio quam a Philone. Certe sic legitur Græce: Οἱ δ᾽ ἐκ τῶν πλησιοχώρων, τάτε Ἀσπύρια γράμματα, καὶ τὴν τῶν οὐρανίων Χαλδαἳκὴν ἐπιστήμην. Hæc verba exactius sic vertas cum Petro Francisco Zino apud Surium: At illi, qui e locis finitimis venerant, tum Assyrias litteras, tum Chaldaïcam de rebus cælestibus scientiam docuerunt. Per finitimos autem intelligi possunt ipsi Hebræi, qui non omnes videntur ignorasse Assyriorum & Chaldæorum scientias. Clemens Alexandrinus lib. 1 Stromatum Assyrios magistros prætermittit; at Græcos male adoptat ex Philone, & Chaldæos similiter Ægyptiis adjungit. Scientias vero Moysis exponit hoc modo: Cum autem ætate esset grandior, arithmeticam & geometriam, rythmicam & harmonicam, & præterea medicinam simul & musicam doctus est ab iis, qui erant insignes inter Ægyptios: & præterea eam, quæ traditur per symbola seu signa, philosophiam, quam in litteris ostendunt hieroglyphicis.. Didicit autem litteras Ægyptiorum, & rerum cælestium scientiam a Chaldæis & ab Ægyptiis. Addit Clemens: Eupolemus autem in libro de Judææ regibus, dicit Moysen primum fuisse sapientem, & grammaticam primum tradidisse Judæis, & Phœnices accepisse a Judæis, Græcos autem a Phœnicibus. At hæc carent idoneo fundamento: nam patriarchæ Moysis proavi sapientiæ non erant expertes, nec omnes aliæ nationes tempore Moysis, ut observat Augustinus loco mox indicato, ita scribens: Verum, quod fatendum est, non quidem in Græcia, sed in barbaris gentibus, sicut in Ægypto, jam fuerat ante Moysen nonnulla doctrina, quæ illorum sapientia diceretur: alioquin non scriptum esset in libris sanctis, Moysen eruditum fuisse omni sapientia Ægyptiorum.

[46] Sapientiam Moysis breviter & recte depingit laudatus Clemens Alexandrinus paulo post his verbis: [multiplex Moysis scientia,] Est itaque noster Moses propheticus, legum ferendarum peritus, ordinandæ & instruendæ aciei gnarus, exercitus ducendi artem tenens, politicus & philosophus. Porro non defuerunt, qui magiam etiam Moysi attribuerent. Hosce autem recte refutat Salianus in Annalibus veteris Testamenti ad annum mundi 2470 ita scribens: Absit autem ut Virum sanctissimum tales artes aut didicisse umquam aut tradidisse credamus, quas non solum exercere, sed etiam discere velle sceleratum est. Recitat quidem Clemens Alexandrinus ex Mystis quibusdam & Artapano nonnulla Moysis Opera, quæ magiam sapere videantur, de quibus suis dicetur locis, sed ea tantum ipse recitat; & si facta fuerunt, Dei potius virtuti vult adscribi. Quidam etiam impostores apud nostrum Del Rio in Disquisitionibus magicis, quendam de ratione conficiendi auri librum a Mose & Maria sorore ejus editum finxere, tanta in ea re fide digni, quanta improbis nebulonibus debetur. Ceterum quæ magia naturali, minimeque improbata continentur, & physiologiæ finibus ambiuntur, potuerunt a Mose magna ex parte cognosci pro ingenii ejus subtilitate & peritia magistrorum.

[47] [& mores probatissimi.] De moribus Moysis ita pergit Philo: Egressus deinde pueritiam, magis curam intendit, non ut quidam frena laxans concupiscentiis, quamvis non deessent incitamenta plurima, quæ se ubertim offerunt in regum domibus: sed sobrietate atque temperantia tanquam habenis quibusdam eas cohibens, ne ferrentur impetu nimio, atque ita singulos affectus suapte natura impotentes & indomitos cicurabat, quantum poterat. Quod si alicubi decessisset ab officio vel offendisset nonnihil, severe a se ipso pœnas exigebat: & in universum dabat operam ut ad primos impetus animi resisteret, quasi contumacem equum observans, nimirum ne, invito auriga ratione, cursum plus satis accelerantes, confunderent perturbarentque omnia: hæ sunt enim bonorum & malorum origines: bonorum, si ratio teneat imperium; contrariorum, si affectus dediscant obedientiam. Merito igitur stupori erat omnibus familiaribus, tanquam novum naturæ miraculum, incertis, qualis mens habitaret in ejus corpore, humana, an divina, an mixta ex utroque, cum nihil vulgare haberet, augustiora cæteris omnia. Nam nec ventri quidquam dabat præter tributum naturæ necessarium, nec voluptatum sub ventre nascentium nisi liberorum causa meminerat; frugalitatem colebat ut nemo alius, in universum abhorrens a deliciis. Animo enim vivere malebat quam corpore, philosophiæ præcepta quotidie factis repræsentabat, mentem verbis exprimens, facta dictis accommodans, ut cum sermone vita congrueret. In summa qualis erat vita, talis & oratio, cum nihil discreparet, haud aliter quam in instrumento musico. Hactenus Philo, cujus verba hic curiosius non excutio, licet nonnulla sint exaggerata.

§ VI. Discutitur bellum Æthiopicum, quod Moysen feliciter gessisse Josephus aliique scribunt: occasio aulæ deserendæ fugiendique ex Ægypto.

[Bellum Æthiopicum Moysi demandatum scribit Josephus,] Josephus post præcedentia bellicam Moysis fortitudinem celebraturus, talem instituit narrationem: Itaque sic natus & sic educatus; postquam adolevit, brevi suæ virtutis specimen edidit, & quantum momenti vel suis vel Ægyptiis esset allaturus, occasionem nactus talem. Æthiopes, qui supra Ægyptum incolunt, agebant & ferebant facultates Ægyptiorum. Illi moti indignatione ducunt in eos exercitum, contumeliam cum injuria conjunctam ulturi: mox prælio commisso, partim in acie ceciderunt, partim in fugam turpiter compulsi retro ad suos se receperunt. Quo successu elati Æthiopes fugientibus instabant, & ignavum rati, si fortuna non uterentur, concepta spe subjugandæ Ægypti, late eam populabantur: degustataque prædæ dulcedine, non temperantes sibi, ad majora audenda accendebantur. Cumque vicinas regiones pervagantibus nemo cum armis obviam iret, pergebant ulterius Memphim usque & mare, nulla civitate resistere valente. Quibus calamitatibus Ægyptii pressi, mittunt, qui remedium ab oraculis petant. Cumque responsum esset, Hebræum in auxilium advocandum, rex a filia postulat Moysen, qui universis copiis cum imperio præsit. Paruit illa, sed prius rege jurejurando obstricto, nihil in perniciem Juvenis machinaturum, pro magno hoc auxilium imputans & sacerdotibus probro dans, quod non puderet nunc ejus opem implorare, quem prius ut hostem occidendum esse monuerint ac jusserint. Illa Thermutidis cautio & exprobratio adducitur a Josepho, quod semper velit congrua scribere oraculo de futura Moysis magnitudine, jam antea examinato. Causa autem belli Æthiopici sic exposita est, uti & ratio electi ducis Moysis, ut nihil contineat sacris Litteris contrarium. At non bene cohæret cum Chronico Eusebii, quod supponatur eo tempore in vivis fuisse rex ille, sub quo natus est Moyses. Verum, etsi credamus in hoc errasse Josephum, necesse non est, ut dicamus totum istud bellum esse fictitium.

[49] Artapanus apud Eusebium lib. 9 de Præparatione Euangelica cap. 4 idem bellum brevius referens, [uti & Artapanus, multa de eo narrans incerta:] asserit, Chenephrim (Ægypti regem) ex invidia Moysi id bellum demandasse, ut in eo periret. Pro causa invidiæ allegat præclara Sancti opera, famamque ex iis natam. Verba Eusebii accipe, sed fide penes Artapanum relicta, quam hic sane non magnam meretur. Artapanus autem Merin, Chenephri regis Ægyptiorum filiam, ait, puerum, quoniam ipsa non pareret, Hebræum adoptasse, quem Judæi Mosem, Græci Musæum appellant, cujus doctrina multa Orpheus didicit. Hunc Mosem instrumenta bellica invenisse affirmat, litteras quoque, quas sacerdotibus tradidit, Ægyptiorumque urbem in sexdecim partes divisisse, ac singulis præfectos instituisse: quæ omnia videlicet fecerat, ne populi, ut solebant, conspirantes, modo hunc, modo illum regno expellerent. Unde factum esse ait, ut quasi Deus ab Ægyptiis coleretur, & propter litterarum sacrarum interpretationem Mercurium appellatum: quibus rebus Chenephrim invidia commotum, causam interficiendi Mosi quæsivisse: & sic adversus Æthiopes in Ægyptum irruentes cum imperio ipsum misisse, exercitumque sibi a Judæis maxime conscripsisse, ut propter imperitiam militum una cum eis periret. Hactenus de causa missi ad bellum Moysis Artapanus, cui facile credimus Moysen non fuisse otiosum in Ægypto usque ad annum vitæ quadragesimum. At non existimamus omnia esse vera, quæ ille de ipsius ibidem gestis retulit: nec scimus, uter causam electi ad bellum Moysis rectius exposuerit: imo ne quidem affirmare ausim, recte expositam esse ab alterutro. Minus etiam verisimile est, quod dicitur de exercitu ex Hebræis maxime conscripto, cum rex Ægypti non tantum posset fidere Hebræis, quos gravissime premebat.

[50] [stratagema Moysis,] De bello autem per Moysen gesto sequentia subdit Josephus: Moyses vero Thermutidis simul ac regis rogatu libenter hoc negotium suscipit. Quod factum gentis utriusque vatibus lætitiam attulit. Ægyptii post partam ejus virtute de Æthiopibus victoriam, occasionem sibi per dolum tollendi non defore sperabant: contra Hebræi, Moyse copiis præposito, adfore sibi facultatem evadendi ex Ægyptia servitute. Ille vero volens hostem opprimere, priusquam de adventu suo cognosceret, non per fluminis ripam, sed per interiora terræ expeditionem fecit. Qua in re satis declaravit, quantum ingenio polleret ac prudentia. Cum enim hoc iter difficile esset præ multitudine serpentum (nam hic tractus plurimos gignit, aliquot etiam genera, quæ nusquam alibi reperiuntur, noxios omnes & ipso aspectu horrendos, & in his quosdam volucres, ut non solum humi latentes insidientur, sed & sublimes ex improviso noceant) commentus est ad securum iter exercitus stratagema dignum admiratione. Vasa enim plexilia non pauca e papyro in arcæ formam fieri curavit: quæ completa ibibus secum deferebat. Est autem hoc animal infestissimum serpentum generi. Quapropter fugitant earum insectationem, & inter fugiendum, sicut a cervis, retracti devorantur: sunt autem mansuetæ alites; & contra solos serpentes feroces. De quibus nunc desino plura, utpote apud Græcos non incognitis. Postquam igitur ventum est in terram venenosis bestiolis scatentem, ibes illis immisit, quarum bona opera usus, itinere impune peracto, nec opinos Æthiopes invasit: commissoque prælio fusos ac fugatos, & spe occupandæ Ægypti frustratos retro in suam regionem compulit.

[51] [& gesta in illo bello ex Josepho,] Nec hoc contentus, oppida illorum evertebat, & ubique magna cædes hostium patrabatur; quo factum est, ut post hæc auspiciis Moysis feliciter gesta tantam alacritatem exercitus præ se ferret, ut nihil non laboris toleraturus videretur, jamque aut excidium aut captivitas Æthiopibus immineret. Ad ultimum compulsi in Saba, regiam ejus gentis, quam postea Cambyses Persarum rex de sororis suæ nomine Meroën appellavit, obsidione sunt cincti. Erat autem pene inexpugnabilis, utpote Nilo circumquaque cincta, accedentibus ad ejus munitionem & aliis fluviis Astapo & Astoborra, qui objectu suo difficiliorem trajectum facerent. Itaque sita in insula, & muro valido inclusa, non fluminibus tantum arcebat hostem, sed aggeribus, qui mœnia inter & flumina ad eorum inundationes prohibendas instructi, ad hoc quoque tum proderant, quod hosti etiam post superata flumina aditum ad urbem oppugnandum negabant. Hactenus Josephus. Vera sunt, quæ de ibide refert: nam ibis, seu ciconia nigra, est avis Ægyptia ingentis magnitudinis, infestissima serpentibus, quorum multos manducat, & occidit alios.

[52] Eusebius relationem Artapani sic prosequitur: Quod bellum, [item ex Artapano; in relatione utriusque multa incerta:] ut ab Heliopolitanis accepisse asserit, decennio gestum fuit: & propter diuturnitatem ejus civitatem in eo loco conditam, ubi sedentes Æthiopum imperium sustinebant: quam Hermopolim, inquit, id est, Mercurii civitatem, appellant: ibim consecratam ibi primo fuisse, quoniam nocentes interficeret serpentes. Constat quidem ibim cultam fuisse ab Ægyptiis; at nescimus, an illa idololatria cœpta sit Hermopoli, de qua per Moysen structa nihil habet Josephus. Id certo dici potest, cultum ibidis non esse cœptum a Moyse. At rursum incertum est, an aves illæ deinde coli sint cœptæ ob servitium istud, quod Moysi ab iis præstitum ait Josephus. Id quidem verisimile appareret, si omnino constaret de ibidibus a Moyse contra serpentes adhibitis, & de Hermopoli per ipsum condita: verum nec Josephus tantæ est auctoritatis, ut primum pro certo habeamus: nec tanti facimus Artapanum, ut secundo multum fidei tribuendum existimemus. Si autem omnino in illa expeditione constructa fuit Hermopolis; id factum non videtur, quando Moyses cum exercitu obsidebat urbem Meroën: ingens enim utriusque urbis est distantia. Neque etiam tunc conditam ait Artapanus; sed solum in expeditione illa decennali. Jam vero, uti nihil de Hermopoli condita habet Josephus, ita de Meroë obsessa tacet Artapanus; ita ut utrumque æque videatur incertum. Nihilo certius est, an Meroë eadem sit cum urbe regia Saba, quod alii aiunt, negant alii.

[53] Finem belli prædictis omnibus improbabiliorem refert Josephus, [finis belli improbabiliter a Josepho narratus:] sic prosecutus: Hic (apud urbem Sabam, deinde Meroën dictam) cum Moyses desidere exercitum ociosum ægre ferret, hoste non audente manus conserere, interim tale quiddam accidit. Erat Æthiopum regi filia, nomine Tharbis. Hæc Moysen mœnibus exercitum admoventem & egregie dimicantem conspicata, virtutemque Viri admirata, qui & Ægyptiorum fortunam labantem in integrum restituisset, & Æthiopas modo victores in extremum periculum adduxisset, vehementi ejus amore est correpta: quo in dies crescente, mittit ad eum e servis fidissimos, conjugium suum offerens. Assensit ille hac conditione jurejurando firmata, post urbem sibi traditam ducturum se eam uxorem: ac mox dicta factum sequitur. Sævitum est nihilominus in hostem, & actis Deo gratiis, nuptiisque celebratis, Ægyptiorum exercitus victor domum est reductus. Artapanus, omissis hisce nuptiis, quæ probabiles non sunt, affirmat, Æthiopas admiratione virtutis ita Mosem coluisse, ut etiam circumcisionem ab eo didicerint. Hactenus illi de hoc bello, seu vero seu fictitio, de quo eruditi non consentiunt: nam & sancti Patres in diversas abierunt sententias, & interpretes aliique neoterici. Et sane certo statui non potest, verene bellum contra Æthiopas gesserit Moyses, an illi attributum sit, quod ab altero quopiam factum, aut omnino non factum.

[54] [probabilius tamen apparet, aliquid subesse veri de illo bello:] Verumtamen aliquid subesse veri, mihi apparet probabilius ob hasce rationes. Josephus & Artapanus, antiqui scriptores, qui non videntur invicem descripsisse, de bello gesto consentiunt: neque hi ex sacris Litteris mendacii possunt convinci, cum bellum istud sacræ Scripturæ non sit contrarium. Quin potius talis ubique in Scriptura exhibetur Moyses, ut ad res bellicas maxime fuerit idoneus: nam & omni sapientia Ægyptiorum, cujus pars haud dubie erat scientia militaris, ut filius adoptivus filiæ regis, eruditus erat; atque animi magnitudine præstabat, ut satis colligitur ex cæde Ægyptii & defensione filiarum Jethro contra pastores: adhæc mira erat prudentia & ætate florente, ita ut nihil insolens aut inusitatum simus credituri, si existimemus Moysen aliquot annis ante discessum ex aula ad expeditionem aliquam bellicam contra Æthiopas fuisse missum. Silentium ipsius Moysis nullius hic est momenti: nam siluit ille omnia, quæ gessit, dum vixit in aula: neque tamen existimare possumus, ipsum ibidem otiosum fuisse per annos viginti quinque. Magis urgere quibusdam videtur, quod Josephus æque ac Artapanus quædam relationi suæ inseruerit, quæ fabulosa prorsus apparent. Verum uterque scriptor, dum vera Moysis gesta, & in Scripturis relata commemorat, non paucis similiter fabulis eadem deturpat. Nullo igitur modo ex adjunctis quibusdam fabulosis inferri potest, totum istud bellum esse fictitium. Porro dissensio Josephi & Artapani in præcipuis quibusdam adjunctis me maxime movet, ut existimem non omnia esse fictitia. Quippe difficulter credi potest, eamdem historiam a duobus scriptoribus, tempore & loco distantibus, confictam esse. Hic autem dici non potest, Josephum ex Artapano fabulam mutuatum esse, eamdemque pro sua libertate anxisse fictitiis ornamentis. Si enim Josephus ducem habuisset Artapanum, non omisisset præclara Moysis gesta in Ægypto ante bellum Æthiopicum, nec tacuisset conditam Hermopolim, aliaque ab Artapano relata, seu vera illa sint, seu fictitia. Quapropter, omnibus attente consideratis, bellum istud Æthiopicum a Moyse gestum esse, mihi apparet probabilius; sed dubitare nequeo, quin multæ fabulæ in ejusdem belli relatione sint confictæ. Scio quidem sanctissimum Prophetam longe majorem esse, quam ut prophana illa laude egeat; at solum inquirere volui, quid veritati magis appareat conforme.

[55] [at uxor in illo bello ducta, quæ esset filia regis,] Inter fabulas Josephi præ ceteris discutiendæ ac refutandæ sunt nuptiæ, quas hac occasione a Moyse contractas scribit. Fortasse figmentum illud Josepho in mentem venit, quia uxor Moysis Num. 12 ℣ 1 vocatur Æthiopissa. Certe Abulensis in cap. 4 Numerorum, quæst. 4 Josephum sequitur, ita scribens: Dicendum, quod non est dubium, quin Moyses habuerit in uxorem Tharbis filiam regis Æthiopum, quia Josephus lib. 2 Antiquit. refert latissime, quomodo Moyses dux belli Ægyptiorum contra Æthiopes accepit in uxorem filiam regis Æthiopum: sed in his, quæ sunt pure historica, & non repugnant sacræ Scripturæ, credendum est Josepho, qui fuit vir harum rerum peritissimus. Etiam doctores nostri, ut Isidorus & quidam alii, qui historias referunt, dicunt Moysen habuisse filiam regis Æthiopum in uxorem, quod partim dicunt moti ex auctoritate Josephi, qui illud prius scripsit, partim autem propter sacram Scripturam, quæ hic dicit, quod Moyses habuit uxorem Æthiopissam. Hactenus Abulensis, qui figmenta Josephi nondum satis habebat perspecta; sed ea deinde magis detecta sunt. Jam vero nullum præsidium est Josepho aut Abulensi, ex allegato loco Numerorum, quia certum est, Sephoram Madianitidem Æthiopissam ibi nominari, uti fatetur ipse Abulensis quæst. 6, & nos infra videbimus. Relatio quoque Josephi aliunde nullum habet fundamentum, cum nullus scriptor Josepho æqualis aut antiquior illas nuptias referat, ne Artapanus quidem, etsi de bello Æthiopico agat, & veras Moysis nuptias cum Sephora paulo post referat.

[56] Silentium Artapani non exigui in hac re est momenti, [plane videtur fictitia.] cum & de Meroë urbe loquatur, & de uxore Moysis non diu post ducta, quam vocat Raguelis Arabiæ regis filiam, ita ut mirum esset, eum ignoraturum fuisse primam illam Moysis uxorem, si illam ipse omnino duxisset. Accedit silentium Philonis, quo intelligimus aut primam illam Moysis uxorem Judæis fuisse incognitam, aut fabulosa Philoni visa esse, quæ Hebræi de illa tradiderant. Præterea verisimile non est, Moysen eo usque cum exercitu progressum esse in Æthiopiam, ut pervenerit ad urbem Meroën, quæ immenso intervallo ab Ægypto est dissita, præsertim cum Artapanus tantos Moysis progressus siluerit, & potius insinuaverit, bellum diu continuatum esse circa limites utriusque imperii, aut in superiore Ægypto, affirmans Hermopolim interim conditam, quæ in Ægypto erat, & multum distabat a limite Æthiopiæ. Demum Josephus, dum nuptias celebratas scribit, & sævitum esse nihilominus in hostem, pacem & bellum male miscet; dum vero ait, post nuptias Moysen cum exercitu rediisse, nec addit, utrum comitata fuerit sponsa; ostendit se fabulam composuisse, cujus non facilem invenit exitum. Sane nec verisimile est, regis. Æthiopiæ filiam cum Moyse in Ægyptum profectam, & paulo post ab eo relictam, dum aula deserta ad Israëlitas se contulit. Nihilo quoque verisimilius est, conjugium contractum esse, ut conjuges mox invicem desererent, & uxor in Æthiopia, Maritus in Ægypto maneret, nec invicem deinde viderent. Fabellam aliam hic commenti sunt aliqui, nimirum Moysen annulum uxori tradidisse, quo sui oblivisceretur, & sic liberum rediisse in Ægyptum. At commenta illa sunt haud dubie Rabbinorum, nec modo fictitia, sed plane impia. Quapropter cum plerisque eruditis nuptias illas Moysis prorsus fictitias esse existimo.

[57] Fugam Moysis ex Ægypto Josephus narrat tamquam sequelam expeditionis Æthiopicæ hoc modo: [Fuga ex aula & Ægypto confusa a Josepho, neque exacte relata;] Illi vero (Ægyptii,) accepta salute, odium pro gratia Moysi reposuerunt, & majoribus studiis insidias contra eum machinabantur: suspicatique, ne rebus feliciter gestis elatus, res novas in Ægypto moliretur, apud regem eum cædis accusaverunt. Jam enim & ipse suspectum hominem habere cœperat, partim invidia motus ob bellum fortiter ac prudenter administratum, partim etiam metu alicujus cladis, sollicitantibus huc & irritantibus indesinenter scribis ac sacrificis; ut jam Moyses minimo minus abesset a pernicie, opprimendus dubio procul, nisi rem olfaciens in ipso temporis articulo se clam subduxisset: & cum vias observari intelligeret, per solitudines fugam artipuit, qua evasurum inimici minime suspicabantur. Artapanus etiam partim apud Eusebium, partim in Chronico Alexandrino laudatus, ait Moysi reverso insidias fuisse structas, atque ea de causa fugisse, postquam Chanetothen Ægyptium sibi insidiantem interfecerat. Additur in Chronico Alexandrino, filiam Pharaonis, quæ Moysen adoptaverat, non diu ante fuisse defunctam. Verum, licet satis verisimile sit, Moysen laborasse invidia, quæ frequens est in aulis principum, causam fugæ non exacte illi exprimunt, & videntur supponere aulam simul & totam Ægyptum a Moyse desertam, cum tamen ex ordine sacræ Scripturæ clarum videatur, Moysen primo secessisse ex aula, & se Israëlitam professum: deinde vero post occisum Ægyptium ex Ægypto fugisse. Cum autem constet, Hebræos odio fuisse Pharaoni, non alia erat necessaria causa, cur Moysen similiter odio prosequeretur, quam quod ille Hebræorum societatem præ aula eligeret.

[58] [nam prius aulam deseruit, deinde ex Ægypto fugit;] Philo pag. 472 occasionem, qua aulam aversatus est Moyses, probabiliter describit. At hic, inquit, evectus in summum rerum fastigium, … secutus est majorum suorum instituta gentilia, adoptivorum parentum bona, etsi splendida, tamen adulterina judicans; e diverso naturalium parentum, etsi ad tempus viliora, vera tamen & propria. Itaque utriusque partis judex incorruptissimus, tum ejus ex qua natus, tum ejus in quam adoptatus fuerat, alteri benevolentiam præstabat, alteri gratitudinem: & retulisset abunde gratiam, ni animadvertisset in ea terra impiam regis sævitiam. Tum egregie describit iniquissimam Hebræorum vexationem atque oppressionem, cujus causa non modo aulam aversatus est, sed etiam penitus dereliquit, uti recte observat S. Basilius Hom. 1 in Hexaem., res ordine describens hisce verbis: Qui tyrannidis fastum perosus, & ad tribulium humilitatem recurrens, una cum Dei populo divexari maluit, quam temporaria peccati suavitate frui. Qui justitiæ amorem ex ipsa natura sortitus est; quandoquidem prius etiam, quam ipsi committeretur populi principatus, ob naturale nequitiæ odium ad mortem usque malos insectatus fuisse comperitur. Qui ab iis, quos beneficiis affecerat, fugatus, ac libenter Ægyptiacos tumultus derelinquens, adveniensque in Æthiopiam, & illic omnino ab aliis negotiis feriatus, totos quadraginta annos rerum contemplationi impertivit. Hæc simul dare volui, ut rerum ordo, a plurimis non observatus, ex Basilio confirmetur.

[59] [causa aulam deserendi potuit esse sævitia Ægyptiorum in Hebræos;] Hunc egressum ex aula etiam non observavit Philo, aut certe non distinxit a fuga, utriusque occasionem & causam alias probabiliter sic exprimens: Hæc ille continue ferebat indignissime, cum nec prohibere injuriam (Hebræis ab Ægyptiis illatam) posset, nec oppressis succurrere: verbis tamen quantum poterat sublevabat, præfectos subinde admonens, ut moderarentur laxarentque nimiam in urgendo duritiam: operarios vero, ut præsentem statum ferrent fortiter, sicut viros decet, nec animis deficerent una cum corporibus, utque sperarent mutationem in melius, omnia enim mundana verti in contrarium, nubila in serenitatem, procellas in quietum aërem, tempestatem in tranquillitatem, res vero humanas eo magis, quo instabiliores sunt. Talibus incantationibus tanquam bonus medicus putabat se levaturum mala quamvis gravissima: quæ tamen ad tempus lenita, mox exasperabantur denuo, & ex intervallo augebantur novis ærumnarum accessionibus: erant enim inter præfectos quidam efferati rabie, nihil differentes a venenatis carnivorisque bestiis, humana specie beluæ, sub qua mores ferinos celabant, ferro adamanteque duriores. Ex his unum immanissimum, quia nihil remittens exacerbabatur etiam precibus, nisi celeriter jussa fierent, pulsans miseros, verberans, excrucians, interemit, fas esse ratus: & re vera fas erat, eum occidere, qui vivebat in perniciem hominum.

[60] Hoc auditum rex ægre tulit, ut indignum facinus, [causa vero fugiendi timor.] non quod aliquis occisus esset, aut occidisset, sive jure sive injuria: sed quod Nepos ab eo dissentiret, nec eosdem, quos ipse, haberet pro sociis & hostibus, amans quos ille oderat, infensus vero dilectis ab eo; & miserans, quos rex inclementer exagitabat. Hanc occasionem nacti purpurati, & suspectum habentes Juvenem, quem norant aliquando exacturum pœnas præsentis crudelitatis, quamprimum potuerit; patulas avi * aures impleverunt plurimis calumniis hinc inde insusurrantes, ut de amittendo principatu reddiderint solicitum. Dicebant enim: Te ipsum aggredietur, nihil mediocre sapit, semper molitur aliquid, ante tempus ad regnum aspirat, aliis pollicetur, alios territat, indemnatos interficit: quo quisque est tui amantior, eo magis eum persequitur. Quid cunctaris? an ut quæ conatur efficiat? Proderit insidiatori hæc dilatio. Moses interea secessit in finitimam Arabiam, ubi tutius degere poterat. Quod ait Philo, fuisse unum ex præfectis operum, quem occidit Moyses, non quidem legitur in sacra Scriptura; attamen verisimile est. Verum non æque probabile apparet, quod regem Ægypti nominet avum Moysis, supponens eumdem, sub quo natus fuerat Moyses, eo tempore vixisse; quod non recte cohæret cum chronotaxi regum Ægypti. Quod spectat ad criminationes procerum apud regem, eæ pro conjecturis non improbabilibus haberi possunt.

[Annotata]

* regis

§ VII. Gesta Moysis in Madianitide: uxor ibi ducta, & duo filii generati.

[Moyses post fugam ex Ægypto habitavit in Madianitide circa mare Rubrum,] De loco, ad quem ex Ægypto fugit Moyses, Exod. 2 ℣ 16 dicitur: Moratus est in terra Madian. Stephanus vero Act. 7 ℣ 29 ait: Fugit autem Moyses, .. & factus est advena in terra Madian. Plurimi scriptores duas urbes, Madian dictas, fuisse volunt, alteram non longe a mari Mortuo, alteram prope mare Rubrum collocantes. Eam sane opinionem passim apud neotericos reperio, ita ut jam quasi pro certo haberi videatur, non modo geminam Madian, sed & geminam Madianitidem fuisse. Verumtamen res mihi nequaquam apparet certa; sed diligentiore examine digna. Id interim certum est, Madianitidem illam, ad quam fugit Moyses, fuisse prope montes Horeb & Sinaï: nam pascens gregem pervenit ad montem Horeb, ut dicitur Exod. 3. Ex hac observatione rursum sequitur, Madianitidem non longe abfuisse a mari Rubro, seu a sinu Arabico, uti alias vocatur: nam mons Sinaï vicinus est prædicto mari, a quo eum aliqui interpretes in Tabulis suis geographicis justo longius amoverunt. In hac porro Madianitide vixisse Moysen quadraginta annis, certum est, nec de eo ullatenus dubitari potest. Pars illa est Arabiæ Petrææ; atque ideo auctores profani dicunt, Moysen fugisse in Arabiam. S. Hieronymus in Locis Hebraïcis de metropoli hujus regionis ita scribit: Madian, urbs ab uno filiorum Abraam ex Chettura sic vocata. Est trans Arabiam ad Meridiem in deserto Saracenorum contra Orientem maris Rubri: unde vocantur Madianæi, & Madianæa regio. Hæc omnia congruunt cum vicinitate montis Sinaï, qui item est in parte maxime Meridionali Arabiæ Petrææ, & ad Orientem Maris Rubri. Per voces trans Arabiam intelligit limitem Arabiæ ad Meridiem, sic tamen, ut pars Arabiæ censeatur; nisi maluerit deserta illa, Ægypto vicina, ab Arabia distinguere.

[62] [aliam quoque Madianitidem fuisse neoterici putant circa mare Mortuum:] Hieronymus post data verba subdit, aliam quoque reperiri civitatem, Madian vocatam, juxta Arnorem (fluviolum) & Areopolim (Moabitarum metropolim,) cujus, inquit, nunc ruinæ tantummodo demonstrantur. Non adduxi omnia Hieronymi verba, quia de recta eorum lectione digladiantur scriptores. At sententia Eusebii & Hieronymi explicata videri potest in postrema editione Veronensi. Ex hoc autem loco Hieronymi scriptores neoterici non solum aliam urbem Madian, sed etiam regionem Madianitarum diversam statuunt ad Orientem maris Mortui, ac de ea gente intelligunt omnia, quæ postea de Madianitis a Moyse partim excisis erunt narranda. Calmetus in Dictionario biblico ad vocem Madian non modo duas Madianitides amplectitur; sed præterea probare nititur, Madianitas ad Orientem maris Mortui positos fuisse posteros Abrahami & Ceturæ, descendentes nimirum ex Madian, quarto eorum filio; Madianitas vero vicinos mari Rubro verisimiliter descendisse ex Chus, filio Cham: ex quo sequitur, uxorem Moysis non fuisse ex posteris Abrahami: atque in eo S. Heironymo adversatur. Porro ratio distinguendi duas Madianitides in Scripturis nulla mihi occurrit, nisi hæc unica, ex qua totam illam opinionem ortam existimo, videlicet quod Madianitæ aliquando memorantur prope mare Rubrum, aliquando prope mare Mortuum, quodque extensio illa major sit visa, quam ut una gens totum illum tractum incoluerit.

[63] [sed probabilius est eamdem gentem se extendisse a mari Rubro usque ad Moabitidem.] Verum si attente considerare velimus omnia, quæ de Madianitis referuntur in sacris Litteris, non improbabile videbitur, eos fuisse extensos a mari Rubro usque ad mare Mortuum, seu usque ad confinia Moabitarum & Idumæorum: quod solum requiritur, ut omnia de Madianitis relata facile intelligantur. Primo Gen. 25 ℣ 2 & 1 Paralip. 1 ℣ 32 inter filios Abrahami ex Cetura quartus numeratur Madian. Et mox quinque enumerantur filii Madian, nimirum Epha, & Opher, & Henoch, & Abida & Eldaa. Itaque Madian fuit frater Isaaci, ita ut mirari non possemus, si Madianitæ tempore Moysis tam numerosi fuissent, quam Israëlitæ simul & Idumæi, qui omnes posteri erant Isaaci ex duobus tantum filiis. Imo, si quinque filios Madian cum duobus Isaaci conferamus, facile videbimus, ne mirandum quidem fore, si fuissent utroque prædicto populo numerosiores. At nequaquam necesse est asserere, Madianitas solis Israëlitis numero superiores fuisse, ut intelligere possimus, tractum illum Arabiæ, quæ mari Rubro & mari Mortuo interjacet, ab ipsis fuisse inhabitatum, cum illius longitudo major non sit, sed potius minor, quam sit longitudo Terræ promissæ, per quam Israëlitæ se extenderunt sub duce Josue. Præterea Madianitæ tractum illum Arabiæ inhabitare poterant, etiamsi existimare velimus eos numero longe inferiores fuisse Israëlitis, cum minus frequentes haberent urbes, & verisimiliter pro majori parte sub tentoriis degerent, atque huc illuc vagarentur pro commodo gregum suorum. Hæ rationes sufficiunt ad ostendendum, non esse statuendas duas Madianitarum gentes, etsi Madianitas inveniamus prope mare Rubrum, & rursum in eorum vicinia esset Moyses, quando castrametabatur in campestribus Moab: nam a mari Rubro usque ad Moabitas illi extendebantur. Scriptura etiam suadet, unam tantum fuisse gentem Madianitarum: nullibi enim Madianitas a Madianitis distinguit. Quin & ex ipso Calmeto addi possunt sequentia ipsius verba: Ex Madianitis illi tantum noti videntur Orientalibus, qui tenebant loca ad mare Rubrum juxta Sinaï, quo veniens Moyses Sephoram duxit. Non alia de causa, opinor, hi soli Madianitæ noti sunt Orientalibus, quam quod nulli alii umquam fuerint; sed hi solum se paulo longius extenderint. Hæc observatio lucem affundere potest variis deinde narrandis.

[64] Moyses prima sua gesta in Madianitide sic exponit a ℣ 15: [Moyses in Madianitidem veniens, Sephoram ducit uxorem, filiam Raguelis sacerdotis;] Moratus est in terra Madian, & sedit juxta puteum. Erant autem sacerdoti Madian septem filiæ, quæ venerunt ad hauriendam aquam: & impletis canalibus adaquare volebant greges patris sui. Supervenere pastores, & ejecerunt eas: surrexitque Moyses, & defensis puellis, adaquavit oves earum. Quæ cum revertissent ad Raguel patrem suum, dixit ad eas: Cur velocius venistis solito? Responderunt: Vir Ægyptius liberavit nos de manu pastorum: insuper & hausit aquam nobiscum, potumque dedit ovibus. At ille, Ubi est? inquit. Quare dimisistis Hominem? Vocate eum, ut comedat panem. Hic Scriptura brevitatis causa omittit Moysen venisse ad Raguelem, invitatumque ab eo, ut secum maneret: nam id sequentia abunde indicant, Moyse sic prosequente narrationem suam: Juravit ergo Moyses, quod habitaret cum eo: accepitque Sephoram filiam ejus uxorem. Ex his facile colliget studiosus lector, necesse esse, ut mira in Moyse fuerit gratia; cum visus statim invitatus sit ad manendum; & deinde viri primarii filiam acceperit uxorem. At pauca hic observanda de socero & uxore Moysis.

[65] Primo dubitant interpretes an Raguel idem sit cum Jethro, [hic Raguel verisimiliter est idem qui Jethro,] qui cap. 3 ℣ 1 etiam vocatur socer Moysi, quia idem ille Jethro cap. 18 nominatur cognatus Moysi. Vox Hebraïca Chothen ubique est eadem, sed prioribus locis Latine reddita est socer, posterioribus vero cognatus, ita ut vox Hebraïca videatur esse istius significationis, ut designet aliquem affinitate junctum, neque ex ea determinari possit, socerne is sit, an solum cognatus per affinitatem. Si vero consideremus Scripturam Vulgatam, dicendum est, eumdem esse hominem, qui alibi Raguel, alibi Jethro vocatur, quia tam Raguel quam Jethro dicitur socer Moysis, qui certo non nisi unum habuit socerum, sicut unam dumtaxat habuit uxorem. Quod autem Jethro deinde appelletur cognatus per affinitatem, non evertit rationem datam: nam socer latiore significatione vocari potest affinis, aut cognatus per affinitatem; at nullus vere nominari potest socer, nisi socer revera sit. Itaque Vulgata nostra Raguelem & Jethronem pro eodem habet. Consentiunt Vulgatæ Septuaginta interpretes, qui jam Exod. 2, ubi socer Moysis in Vulgata appellatur Raguel, pro Raguel habent Jethro. Præterea Symmarhus, Aquila, Josephus & passim antiqui omnes in eam sententiam videntur conspirasse, cum non invenerim ullum antiquorum allegari pro opposita. Itaque, licet vox Hebraïca sit ambigua, & alibi aliter Latine expressa legatur, censeo antiquis interpretibus sacræ Scripturæ hic acquiescendum esse, dicendumque Raguelem & Jethronem eumdem esse Moysis socerum. Gesta ipsa inter Jethronem & Moysen Exod. 18 sententiam hanc ratione verisimili persuadent: neque enim videtur Jethro tanta libertate, quanta ibidem usus est, Ducem numerosi populi moniturus fuisse, nisi fuisset socer, ideoque plus auctoritatis habuisset, quam haberet affinis ætate æqualis aut inferior.

[66] [sacerdos veri Dei, atque ex posteris Abrahæ: rationes contra postremam partem allatæ,] Observandum secundo, Raguelem aut Jethronem non fuisse sacerdotem idolorum, sed veri Dei, qualis fuit Melchisedech: nam Jethro deinde ad Moysen reversus, obtulit holocausta & hostias Deo, ut dicitur Exod. 18 ℣ 12. Tertio ex dictis nostris de Madianitis sequitur, Jethronem ejusque filiam Sephoram fuisse ex posteris Abrahami. Consentit Origenes Hom. XI in Genesim, ita scribens: Sed ne hoc quidem latere nos debet ex his, quæ per historiam referuntur, quæ & quales sint generationes, quæ ex ipsa propagantur. Si enim horum meminerimus, facilius de diversis gentibus, quæ in Scripturis dicuntur, poterimus agnoscere: verbi causa, ut cum dicitur, quod Moyses accepit uxorem filiam Jethro sacerdotis Madian; qui Madian invenitur filius fuisse Cethuræ & Abraham. Agnoscimus ergo, quod uxor Moysi ex semine Abraham sit, & non fuerit alienigena. Quamquam hæc satis certa videntur, breviter tamen respondebo argumentis eorum, qui hosce Madianitas ex Chus ortos fuisse volunt, aut certe rem dubiam existimant. Præcipua eorum ratio est, quod Sephora Num. 12 ℣ 1 vocetur Æthiopissa, seu Chusitis: nam Æthiopes ex Chus filio Cham ducunt originem. Alteram rationem addit Calmetus ad vocem Madian, ut dubitationem suam confirmet; eamque exprimit his verbis: Arabes scriptores reputant Madianitas exteras esse gentes, qui sedem sibi constituerunt in Arabia, alienas proinde a numero tribuum veterum illarum gentium, quæ regionem illam frequentabant, & quarum insuper historiam scriptores illi fuse executi sunt in Commentariis suis & Genealogiis. Id autem maxime favet opinioni, referenti Madian ex parente Chus. Ita ratiocinatur vir eruditus, cujus observatio vera est: at sequela prorsus contraria erat deducenda, ut mox videbimus.

[67] [ad quarum solutionem observantur aliqua de antiquis incolis Arabiæ;] Eruditissimus Assemanus in Bibliotheca Orientali tom. 3 part. 2 cap. 10 § 1 fuse disputat de gentibus, quæ Arabiam primæ incoluerunt; singulaque asserta probat ex monumentis præsertim Orientalibus, de quibus loquitur Calmetus. Porro Assemanus dividit Arabiæ incolas in indigenas & advenas. Indigenas rursum dividit in duas partes, quarum primam ait oriri a Jectan, filio Heber. Confirmari id potest ex sacra Scriptura Gen. ℣ 26, ubi sic habetur: Qui Jectan (filius Heber & frater Phaleg, ut præmittitur) genuit Elmodad, & Saleph, & Asarmoth, Jare & Aduram, & Uzal, & Decla, & Ebal, & Abimaël, Saba, & Ophir, & Hevila, & Jobab. Omnes isti filii Jectan. Et facta est habitatio eorum de Messa pergentibus usque ad Sephar montem Orientalem: id est, inquit Assemanus, a Musa seu Muza emporio sinus Arabici usque ad Sapphar seu Tapphar urbem Homeritarum. De altera gente deinde idem hæc subjicit: Altera Arabum etiam indigenarum origo derivatur ex Chus filio Cham &c. Ab his nati Chusæi seu Chusitæ, & Sabæi, qui Arabiam incoluere ad Persici & ad Rubri maris sinum &c. Hæc latius prosequens, sic demum concludit: Denique a Chus Chusæi, qui Græcis & Latinis Æthiopes dicuntur: etsi enim Chusæorum nomen sequiori ævo pro Æthiopiæ Africanæ incolis, quos Habassinos dicimus, usurpari cœptum est; Chusæos tamen, antequam sinum Arabicum trajicerent, inque adversam Æthiopiæ partem migrarent, in Arabia habitasse, certissimis argumentis demonstrat Bochartius lib. IV cap. 2.

[68] Expositis hisce de Arabibus indigenis, progreditur ad advenas, [partim ostendunt Madianitas revera esse ex posteris Abrahæ,] seu adventitios, qui ex Abrahamo & Lot ducunt Originem. Abrahami posteri sunt partim ex Agar, uti Ismaëlitæ, qui varia deinde nomina sortiti sunt; partim ex Cetura, inter quos reperiuntur Madianitæ, partim etiam ex Sara, quales sunt Idumæi, ex Esau filio Isaaci descendentes. Ex Lot vero orti sunt. Ammonitæ & Moabitæ. Ab his, inquit Assemanus, nimirum ab Abraham, Lot, & Esau, orti notissimi Arabiæ populi, Ismaëlitæ, Madianitæ, Moabitæ, Ammonitæ, & Edomitæ seu Idumæi, quos Arabes advenas & adscititios vocant, quod nimirum eo postea advenerunt, ubi primi Arabes habitabant, quibuscum connubia & fœdera contraxere. Hæc non solum ex Arabum historia; sed vel sola ratione evidenter probari possunt; nam nec Abraham nec Lot primum habitarunt in Arabia. Itaque eorum posteri eo delati sunt, postquam a gentibus longe antiquioribus dudum inhabitata erat. Quapropter ex eo, quod Madianitæ ab Arabibus habeantur pro advenis, evidenter sequitur, Madianitas non esse ex posteris Chus, qui indigenæ erant; sed ex posteris Abrahami, qui deinde advenerunt.

[69] Jam vero ut melius intelligatur, qua de causa Sephora vocetur Æthiopissa, [partim non adversantur.] seu Hebraïce Chusitis, pauca etiamnum laudati Assemani verba subjungo, quæ habet ibidem num. 4: Madianitarum caput Madian in deserto Saracenorum maris Rubri, unde vocatur regio Madianæa, ubi antiqui Chusæi habitabant… Urbs eorum Madian, quæ est Ptolemæi Modiana. Itaque dubitandum non videtur, quin Æthiopissa, seu Chusitis, dicta fuerit a loco, quem inhabitaverant Chusæi, quemque tunc incolebant Madianitæ. Sic Franci a Gallia sæpe dicuntur Galli, Gothi ab Hispania Hispani, Angli a Britannia Britanni; omnesque passim populi, postquam novas sedes occuparunt, aliquando sortiti sunt nomen antiquum gentis suæ, aliquando regionis, quam occupaverant. Utrumque nomen videtur expressisse Habacuc cap 3 ℣ 7 his verbis: Pro iniquitate vidi tentoria Æthiopiæ, turbabuntur pelles terræ Madian. Sic S. Ambrosius laudatus num. 32 & Basilius num. 58 Madianitidem vocant Æthiopiam.

[70] [Duo filii Moysis in Madianitide nati.] Moyses ex ducta uxore duos in Madianitide genuit filios, uti ipse narrat hoc modo: Quæ (Sephora) peperit ei filium, quem vocavit Gersam, dicens: Advena fui in terra aliena. Alterum vero peperit, quem vocavit Eliezer, dicens: Deus enim patris mei adjutor meus eripuit me de manu Pharaonis. Per annos quadraginta ibidem moratus est Moyses, uti constat ex Act. 7 ℣ 30 Quid interim egerit, breviter sic exponit cap. 3 ℣ 1: Moyses autem pascebat oves Jethro soceri sui sacerdotis Madian. Nec hanc vitam pastoritiam excludere voluit, opinor, S. Basilius num. 58, etsi dicat: Illic omnino ab aliis negotiis feriatus, totos quadraginta annos rerum contemplationi impertivit. Nam cura pascendi gregem non magnopere impedit contemplationem, sed potius ad contemplandum præbet otium. Sub finem horum annorum obiit Pharao, uti insinuat Moyses cap. 2 ℣ 23 sic scribens: Post multum vero temporis mortuus est rex Ægypti: & ingemiscentes filii Israël, propter opera vociferati sunt: ascenditque clamor eorum ad Deum ab operibus. Et audivit gemitum eorum, ac recordatus est fœderis, quod pepigit cum Abraham, Isaac, & Jacob. Et respexit Dominus filios Israël, & cognovit eos. Hæc omnia significant, appropinquasse tempus, quo Deus statuerat liberare Israëlitas secundum promissionem patriarchis factam.

§ VIII. Aliorum quorumdam de prædictis narratio datur & examinatur.

[Josephus fugam Moysis & adventum in Madianitidem,] Josephus relata ex Scripturis explicat, & auget quibusdam conjecturis, quæ satis apparent probabiles. Quare ipsius verba de fuga Moysis & prioribus gestis in Madianitide huc transfero. Cum vias, inquit, observari intelligeret, per solitudines fugam arripuit, qua evasurum inimici minime suspicabantur: & quamvis alimenta nusquam inveniret, inediam patientia superabat. Cumque ad urbem Madienam pervenisset, in Rubri maris litore sitam, denominatam ab uno ex Abrahami & Chæturæ filiis, sedens ad quemdam puteum lassitudinem ex laborioso itinere contractam recreabat. Erat enim tempus meridianum, & urbem jam in prospectu habebat. Hoc loco ei negotium incidit natum ex incolarum vivendi ratione, per quod & virtutem suam declaravit, & melioris fortunæ occasionem invenit, cum enim ea regio laboret aquarum inopia, pastores operam dabant ut primi puteos occuparent, ne forte, exhausta aqua ab aliis, ipsorum pecora potu carere cogerentur.

[72] Veniunt igitur ad puteum septem virgines sorores, [uti & adjutas Raguelis sacerdotis filias,] Raguelis sacerdotis filiæ, qui in magno honore ab ejus loci habitatoribus habebatur: quæ patris gregum curam gerentes, id quod etiam per fœminas apud Troglodytas ex more fit, hausta aqua, quantum satis videbatur, gregibus eam potandam in lacunas ad hunc usum factas diffundunt. Cumque pastores supervenissent, & repellendo puellas aquam sibi usurparent, Moyses iniquum ratus non ferre opem injuriam patientibus virginibus, & se inspectante vim virorum plus pollere quam jus puellarum, abactis usurpatoribus auxilium eis ita, ut decebat, præbuit. At illæ, accepto beneficio, postquam ad patrem venerunt, & pastorum injuriam, & quomodo ab hospite adjutæ fuerint, ei retulerunt: rogabantque, ne illi hoc beneficium periret.

[73] Tum ille collaudata puellarum erga benefactorem gratitudine, [gratesque hac de causa Moysi relatas probabiliter exponit.] jussit ut Moysen adducerent, meritam gratiam recepturum. Qui ubi venit, indicavit ei, quomodo ex filiabus cognovisset de auxilio, quod eis tulerat, & virtutem ejus admiratus, in non ingratos hoc beneficium collocatum aiebat. Relaturum enim se gratiam, non modo parem, sed aliquanto majorem, deinde adoptato in filium unam ex filiabus nuptum tradidit: ad hæc pecorum, ex quibus olim universa barbarorum possessio constabat, curatorem eum ac dominum constituit. Hanc fortunam Moyses nactus apud Jetheglæum, quod Raguelis cognomen erat, degebat, apud socerum pascens pecora. Quod supra de Troglodytis asserit Josephus, verum est; at cavendum, ne quis putet, Madianitas ab eo confundi cum Troglodytis: nam Troglodytas, qui habitabant præcipue in Africa ad litus oppositum sinus Arabici, seu maris Rubri, solum adducit, ut ostendat non apud solos Madianitas pecorum curam etiam feminis demandari.

[74] Philo, relata breviter Moysis fuga, de auxilio puellis præstito, [Philo vero auxilium puellis præstitum liberiori paraphrasi narrat,] sic ratiocinatur: At hic diversam viam ingressus, sequebatur sanum suum animum, non sinens se transversum abripi, & ideo nonnumquam audentior quam pro viribus, fidebat justitiæ, qua fretus ultro ferebat opem infirmioribus. Dicam unum ejus facinus, quod in hoc tempus incidit, parvum in speciem, sed indicium magni animi. Arabes exercent pecuariam pascuntque greges promiscue viri, mulieres, juvenes virginesque, non plebeii solum, sed & nobiles. Septem puellæ, unius sacerdotis filiæ, gregem ad quemdam fontem adduxerant, demissisque per funem urnis, per vices certatim hauriebant, fundebantque aquam in proximos alveos, donec implerentur. Supervenerunt alii pastores, qui contempta debilitate virginum, conati sunt eas submovere una cum suis gregibus; ad paratum potum agentes sua pecora, fruituri alienis laboribus. Id Moses, qui non longe aberat, conspicatus confestim accurrit, clamitans: Non desistetis ab injuriis in solitudine, qua ad fraudem abutimini? non pudet vos circumferre ignava brachia inertesque humeros? capillos, barbas, carnesque viriles video, viros non video: puellæ juveniliter tractant, quæ tractanda sunt; vos juvenes estis puellis delicatiores. Non abitis? non ceditis his, quæ priores venerunt, quæ jus aquæ habent haustæ ipsarum opera, quo uberior esset copia? Itane paratam auferetis? non facietis per cælestem oculum justitiæ, qui videt quidquid fit etiam in locis desertissimis: non auferetis impune. Is me præter opinionem misit in auxilium, nec enim deero injuriam patientibus, fretus illa magna manu, quam vos excæcati cupiditate non cernitis, nec fas est vos cernere, sentietis tamen eam ex occulto ferientem, nisi resipiscitis. His verbis territi, quæ videbantur hominis afflati divino furore; veritique ne vera caneret, paruerunt: admissisque virginum gregibus ad alveos, passi sunt earum pecora prius bibere.

[75] Illæ domum lætæ reversæ, insperatum casum patri denarraverunt, ita ut caperetur magno desiderio videndi ejus Hospitis. Objurgabat igitur earum ingratitudinem: [easque ingratitudinis accusat, artem quoque pastoritiam] Cur dimisistis hominem? quin adduxistis? & si forte recusabat, exorastis etiam? estisne mihi alicujus inhumanitatis consciæ? aut non timetis, ne iterum incidatis in violentos & injustos alios? Necesse est ut auxilio destituamini tam obliviosæ erga bene meritos. Recurrite, unde venistis, donec erratum potest corrigi: ite propere; vocate non tam ad hospitium, quam ad recipiendam gratiam: debetur enim. Reversæ ad fontem, in propinquo eum inveniunt, & patris verbis persuasum, domum deducunt. Qui primum speciem, mox & mentem ejus admiratus (nec enim opus habet felix ingenium longa experientia) dat ei uxorem filiarum formosissimam, hoc uno facto virtutem ejus approbans, per seipsam amabilem, ut externa commendatione non egeat, modo detur innotescere. Post eas nuptias præfuit gregibus, ad principatum se præparans. Nam pastoralis ars ad regnum est præludium, hoe est ad regimen hominum, gregis mansuetissimi: quemadmodum bellicosa ingenia præexercent se in venationibus: in feris enim experiuntur futuri præfecti militiæ, brutis præbentibus materiam exercitii tam belli quam pacis tempore. Nam præfectura mansueti pecoris habet quiddam simile cum regno in subditos. Ideo reges cognominantur pastores populorum, non contumeliæ sed honoris gratia.

[76] [extollit supra modum; in hisce quædam corrigenda,] Imo quantum ego intelligo, non juxta vulgarem opinionem, sed rei veritatem vestigans (rideat qui volet) solus potest esse rex undequaque perfectus, qui bene callet artem pastoritiam, & curando minora animalia didicit, quomodo debeat præesse præstantioribus: impossibile est enim ut magna prius quam parva perficiantur. Factus igitur omnium ætatis suæ pastorum optimus, & utilitatis pecorum providentissimus, dum nullum laborem fugitat, sed ultro & injussus alacriter eis prospicit, prompte bonaque fide auxit gregum copiam, adeo ut jam invidiosus esset apud pastores cæteros, nihil simile videntes in suis gregibus, qui præclare secum agi putabant, si nihil detrimenti acciperent, mirantes illius numerum indies crescere, nec tantum singulas oves pulchre pinguescere, sed præter egregiam corporum habitudinem fœcunditate quoque laudari, & pascuis frui longe saluberrimis. In hoc Philonis discursu nonnulla sunt observanda. Primo filias Raguelis non recte tamquam ingratas traducit: nam verisimile est, ut observat Josephus, gratas fuisse, & desiderasse, ut agnosceretur Moysis beneficium; at non ausas fuisse eum ducere ad ædes paternas injussu parentis. Secundo artem pastoritiam nimium extollit, dum definit eam principibus necessariam esse ad regimen subditorum. Malim ego existimare Moysen ab arte pastoritia vocatum esse ad liberationem & regimen Israëlitarum, quemadmodum Apostoli a piscatoria ad conversionem mundi, ut sapientia ac potentia Dei magis eluceret. Tertio ita nuptias Moysis cum Sephora referunt Josephus & Philo, acsi statim fuissent contractæ, idemque clarius asserit S. Gregorius Nyssenus infra edendus. Incertum tamen est, an tam cito coaluerint nuptiæ, quarum tempus Moyses ipse non expressit. Quin potius non tam cito contractæ videntur, cum duo Moysis filii parvuli essent, quando post annos quadraginta reversus est in Ægyptum.

[77] Artapanus loco jam indicato apud Eusebium Sephoram vocat Raguelis Arabiæ regis filiam. Ibidem in Annotatis num. 13 Ezechielus antiquus poëta Sephoram Moysi sic inducit loquentem: [Raguel ab altquibus dicitur princeps, & potuit revera civitatis suæ princeps esse:] Rex autem terræ est, unus & gubernator & dux solus. Præsidet autem urbi huic & judicat homines sacerdos, qui est meus & harum pater. Chaldæus interpres etiam locum Moysis, ubi in vulgata Latina legitur, sacerdoti Madian exposuit, principi Madian. Hac occasione notant interpretes, vocem Hebraïcam cohen non modo sacerdotem proprie significare, sed principem etiam, quia principatus sæpe conjunctus erat cum sacerdotio. Hac de causa probabile est, Raguelem principem simul & sacerdotem fuisse; non quidem principem totius gentis Madianitarum; sed principem civitatis, in qua habitabat: quales Madianitarum principes erant Evi, Recem, Sur, Hur & Rebe, quinque principes gentis, quos Israëlitæ deinde occiderunt Num. ℣ 8, quique ibidem etiam reges nominantur. At certius est sacerdotem fuisse veri Dei, quia, ut jam dixi num. 66 sacrificavit Deo: quod Moyses non permisisset, nisi fuisset veri Dei sacerdos. Qui volunt fuisse sacerdotem idolorum, pro ratione allegant, quod Madianitæ essent idololatræ. At non probant, omnes Madianitas jam idololatras fuisse tempore Moysis, quo idololatria necdum tam late erat sparsa, nec tam erat universalis, ut aliqui non reperirentur veri Dei cultores, etiam in gentibus ea peste infectis.

[78] In Chronico Alexandrino ad annum Moysis 80 talis Sephoræ texitur genealogia. Ex Abrahamo & Cætura nascitur Jezanus, [genealogia ejus vitiosa in Chronico Alexandrino,] ex Jesano Dadanus; e Dadano Rhaguel; ex Rhaguele Jothorus & Jacobus, ex Jothoro Sephora, quam duxit Moyses. Ergo Moyses ab Abrahamo septimus, sexta vero Sephora recensetur. Verum hæc genealogia fictitia mihi apparet, & facile erroris convinci potest. Nam Jecsan quidem (hic Jezanus) est secundus filius Abrahami ex Cetura: atque ille filium habuit Dadan (qui hic Dadanus.) Verum inter filios Dadan, qui enumerantur 1 Paralip. 1 ℣ 32 nullus est Raguel. Falsum quoque est Raguelem esse patrem Jothori, seu Jethro: quem eumdem cum ipso esse jam probavi. Unde id acceperit auctor illius Chronici, intelligimus ex Eusebio, qui lib. 9 de Præparatione Euangelica cap. 4 sic habet: Demetrius historicus … dicit Mosem ex Ægypto in Madian profugisse, ac ibi Jethronis filiam, Sephoram nomine, in uxorem duxisse: quam, conjectura a nominibus capta, ex Abraham genus traxisse affirmat: Abraham enim ex Cetura Jessam genuisse, & ex Jessan natum fuisse Adam *, a quo Raguelem (adde a Raguele) vero Jethro & Rab, & Jethronis filiam Moysi nuptam fuisse. Generationes quoque ait ita convenire, ut verisimile sit Sephoram & Mosem, ex Abraham descendentes iisdem temporibus fuisse: Mosem enim septimum, Sephoram autem ex Abraham sextam fuisse, & Madian urbem ab uno filiorum Abrahæ nominatam fuisse. Vitiosa hæc esse jam ostendi. Quin & verisimilius est, Raguelem fuisse ex posteris Madian, quarti filii Abrahami: nam ab eo genti est nomen. Id tamen pro certo non asseruerim, cum inter Madianitas aliqui forsan fuerint posteri ex aliis Ceturæ filiis.

[79] Præmissa, opinor, legerat Hugo Grotius, quando collegit ex dictis Num. 10 ℣ 29 Raguelem non esse patrem, sed avum Sephoræ. Quippe ad verba Exod. 2 ℣ 18 Raguelem Patrem suum (Sephoræ nimirum) sic notat: [ex qua videtur Grotius asseruisse Raguelem fuisse avum Sephoræ.] Id est, avum, ut colligitur Num. X ℣ 29. Confer, quod Gen. XXIV ℣ 48. Verum verba Num. 10 ℣ 29, Dixitque Moyses Hobab filio Raguel Madianitæ, cognato suo, neutiquam evincunt, Raguelem esse avum Sephoræ: nam Hobab frater fuit Sephoræ, ideoque cognatus, seu potius sororius Moysis. Locus Gen. 24 ℣ 48 nihilo magis juvat opinionem Grotii. Dicit quidem eo loco servus Abrahæ: ut sumerem filiam fratris domini mei filio ejus, Rebeccam intelligens, Isaaco nuptiis jungendam, quæ revera non erat filia Nachor fratris Abrahami, sed filia Bathuelis, filii Nachor. Verum nec Nachor, qui avus erat, hic vocatur pater Rebeccæ, nec Rebecca Nachoris vocatur filia; at Bathuel potius vocatur frater Abrahami, licet esset solum fratris filius. Sic Gen. 13 ℣ 8 ipse Abraham Lot fratris sui filio similiter dicit: Fratres enim sumus. Nolim tamen negare, aliquem subinde in Scripturis patrem vocari, etsi revera pater non sit, sed unus e majoribus aut proavis: at verba illa, Erant autem sacerdoti Madian septem filiæ, clarius patrem designant, quam ut de avo intelligi possint. Consule itaque dicta num. 65.

[Annotata]

* Dadan

§ IX. Visio rubi ardentis: missio Moysis in Ægyptum, & controversiæ huc spectantes.

[Visio rubi ardentis nec combusti, uti refertur a S. Stephano:] Quo tempore acciderit celeberrima Moysis visio, missioque ejusdem in Ægyptum ad liberandos diuturna servitute Israëlitas, declarat S. Stephanus Act. 7 ℣ 30, rem totam breviter sic enarrans. Et expletis annis quadraginta (in Madianitide, quando octogenarius erat Moyses) apparuit illi in deserto montis Sina angelus in igne flammæ rubi. Moyses autem videns, admiratus est visum: & accedente illo, ut consideraret (flammam non comburentem,) facta est ad eum vox Domini, dicens: Ego sum Deus patrum tuorum, Deus Abraham, Deus Isaac, & Deus Jacob: id est, ego sum Deus, quem coluerunt patres tui, Abraham, Isaac & Jacob. Tremefactus autem (hac voce) Moyses, non audebat considerare, flammam videlicet rubi, uti ante auditam vocem facere disposuerat. Quippe reverentem timorem incutiebant tam vox præcedens, quam quæ subduntur hoc modo: Dixit autem illi Dominus: Solve calceamentum pedum tuorum: locus enim, in quo stas, terra sancta est; propter extraordinariam Dei præsentiam & manifestationem. Moyse autem ad summam reverentiam composito, vox divina sic prosequitur: Videns vidi afflictionem populi mei, qui est in Ægypto, & gemitum eorum audivi, & descendi liberare eos. Et nunc veni, & mittam te in Ægyptum. Hactenus S. Stephanus enarrans visionem, cui hoc epiphonema subjungit: Hunc Moysen, quem negaverunt, dicentes: Quis te constituit principem & judicem? hunc Deus principem & redemptorem misit, cum manu Angeli, qui apparuit illi in rubo.

[81] [quæritur utrum Moysi apparuerit angelus an Dei Filius:] Ex verbis S. Stephani difficilis oritur quæstio, quæ etiam locum habet in multis aliis sacræ Scripturæ locis: nam persona, quæ Moysi apparuit, aliquando angelus vocatur, aliquando Dominus & Deus. S. Augustinus quæst, 3 in Exodum duas sententias dubitanter sic proponit: Dominus in angelo; an Dominus angelus ille, qui dictus est Magni consilii Angelus, & intelligitur Christus? Dubitabat igitur eo tempore Augustinus, utrum ipse Filius Dei, an angelus aliquis cum Moyse fuerit locutus. Idem sanctus Doctor lib. 2 de Trinitate cap. 13, 14 & 15 de hac quæstione etiam disputat in utramque partem, sed ibidem minus approbare videtur, quod de Filio Dei nominatim dicitur. Fortius id rejicit S. Augustinus in Opere contra Maximinum Arianum, quod sub finem vitæ scripsit, lib. 2 cap. 26 de visione hac ita disputans: Deinde quæro, quis apparuerit Moysi in igne, quando rubus inflammabatur, & non urebatur? Quamquam & illic angelum apparuisse, Scriptura ipsa declarat, dicens: Apparuit autem illi angelus Domini in flamma ignis de rubo. In angelo autem Deum fuisse, quis dubitet? Deinde probat, non Filium magis intelligi posse quam Patrem, qui per se Moysi fuisset locutus, quia uterque æque est Deus Abraham & Isaac & Jacob. Atque ideo paulo ante dixerat Maximino: Frustra itaque asseris Filium Dei visum fuisse ab hominibus, Patrem autem non fuisse visum; cum per subjectam sibi creaturam & Pater videri potuerit, & Filius, & Spiritus sanctus; per suam vero substantiam nullus horum visus est. Et deinde sic concludit: Quapropter verum esse agnosce, Divinitatem non per suam substantiam, in qua invisibilis & immutabilis est; sed per creaturam sibi subjectam mortalium oculis apparuisse, cum voluit &c.

[82] Tract. 3 in Joannem breviter & clare mentem suam exprimit sanctus Doctor his verbis: [at S. Augustinus, qui de eo olim dubitaverat, fuse probat,] Loquebatur ergo, fratres mei, cum Moyse angelus, portans typum Domini. Demum lib. 5 de Trinitate Augustinus late ostendit, non Filium Dei per se, sed angelum Dei personam repræsentantem, egisse cum Moyse aliisque patriarchis aut prophetis, ita ut contrariam opinionem omnino videatur repudiasse, eamque initio solum dubitanter proposuisse propter auctoritatem antiquiorum Patrum, qui illam fuerant amplexi. Varia argumenta ex Scripturis hunc in finem desumit cap. XI. Pauca e clarioribus huc transfero. Primo verbis citatis clarissime dicitur apparuisse angelus, ut jam observavit Augustinus supra: atque idem tamen Dominus mox vocatur & Deus. Secundo Stephanus quoque Act. 7 ℣ 53. Judæis dicit: Qui accepistis Legem in dispositione angelorum. Hoc testimonium allaturus Augustinus sic loquitur: Sed quid ultra differimus ora eorum evidentissimo atque gravissimo alio documento oppilare, ubi non angelus singulariter, nec viri pluraliter, sed omnino angeli dicuntur, per quos sermo non quilibet factus, sed Lex ipsa data manifestissime ostenditur: quam certe nullus fidelium dubitat Deum dedisse Moysi ad subjugandum populum Israël, sed tamen per angelos datam. Eodem modo Gal. 3 ℣ 19 Lex dicitur ordinata per angelos: quem locum quoque adduxit Augustinus. Heb. 2 ℣ 1 Si enim qui per angelos dictus est sermo, factus est firmus &c. Allato hoc testimonio, sanctus Doctor ait, se voluisse dare testimonium, ubi non diceretur per angelum, sed per angelos, quia Filius Dei aliquando in Scriptura vocatur angelus, nimirum Malach. 3 ℣ 1 nominatur Angelus testamenti; quodque eo argumento uterentur aliqui, ut per angelum intelligerent Filium Dei.

[83] [egisse cum Moyse & aliis prophetis angelum, qui Deum repræsentabat.] Pluribus aliis argumentis utitur ibidem laudatus Pater, ac deinde disputationem suam concludit hoc modo: Sed jam satis, quantum existimo, pro captu nostro disputatum & demonstratum est, … quod antiquis patribus nostris ante Incarnationem, cum Deus apparere dicebatur, voces illæ ac species corporales per angelos factæ sunt; sive ipsis loquentibus vel agentibus aliquid ex persona Dei, sicut etiam Prophetas solere ostendimus; sive assumentibus ex creatura, quod ipsi non essent, ut Deus figurate demonstraretur hominibus, quod genus significationum nec Prophetas omisisse, multis exemplis docet Scriptura. Objectionem præcipuam paulo ante solvit hunc in modum: Sed ait aliquis: Cur ergo scriptum est, Dixit Dominus, ad Moysen: & non potius, Dixit angelus ad Moysen? Quia cum verba judicis præco pronuntiat, non scribitur in Gestis, Ille præco dixit, sed, Ille judex. Sic etiam, loquente Propheta sancto, etsi dicamus, Propheta dixit, nihil aliud quam Dominum dixisse intelligi volumus. Et, si dicamus, Dominus dixit, Prophetam non subtrahimus, sed quis per eum dixerit, admonemus. Porro quod Filius Dei Malach. 3 ℣ 1 vocetur Angelus testamenti, infirmum est, ad probandum, quod ipse apparuerit Moysi: nam agit Malachias de adventu Filii Dei in humana carne, non de Filio Dei secundum solam divinam naturam considerato. Addit hoc loco Calmetus tertiam objectionem, ex Deut. 33 ℣ 16, ubi Moyses precatur tribubus Joseph benedictionem illius, qui apparuit in rubo; atqui, ait Calmetus, non aliam quam Dei benedictionem ipsi poterat precari. Verum facile respondetur, Deum in rubo apparuisse per angelum, non vero per se, sicut Legem dedit per angelos, non vero per se. Itaque sententia S. Augustini, quæ deinde prævaluit, mihi longe præferenda videtur oppositæ. Plura videri possunt apud theologos, qui de hac re disputant prolixius.

[84] [Deus per angelum Moysi in rubo apparens promittit liberationem Israëlitarum,] Nunc, præmissa hac monitione, Moysen ipsum Exod. 3 loquentem audiamus: Moyses autem pascebat oves Jethro soceri sui sacerdotis Madian: cumque minasset * gregem ad interiora deserti, venit ad montem Dei Horeb. Apparuitque ei Dominus in flamma ignis de medio rubi: & videbat quod rubus arderet, & non combureretur. Dixit ergo Moyses: Vadam & videbo visionem hanc magnam, quare non comburatur rubus. Cernens autem Dominus, quod pergeret ad videndum, vocavit eum de medio rubi, & ait: Moyses, Moyses. Qui respondit: Adsum. At ille, Ne appropies, inquit, huc: solve calceamentum de pedibus tuis: locus enim, in quo stas, terra sancta est. Et ait: Ego sum Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac, & Deus Jacob. Abscondit Moyses faciem suam: non enim audebat aspicere contra Deum. Cui ait Dominus: Vidi afflictionem populi mei in Ægypto, & clamorem ejus audivi propter duritiam eorum, qui præsunt operibus: & sciens dolorem ejus, descendi, ut liberem eum de manibus Ægyptiorum, & educam de terra illa in terram bonam & spatiosam, in terram, quæ fluit lacte & melle; ad loca Chananæi, & Hethæi, & Ammorrhæi, & Pherezæi, & Hevæi, & Jebusæi. Clamor ergo filiorum Israël venit ad me: vidique afflictionem eorum, qua ab Ægyptiis opprimuntur. Hactenus gratissima erat Moysi oratio angeli Deum repræsentantis: neque enim dubitare possumus, quin liberationem populi sui vehementer desideraverit, multisque precibus flagitaverit.

[85] Verum ubi intellexit, se tanti operis ducem designari, [cujus curam diu recusando Moysen peccasse aliqui volunt: quod incertum:] diu cunctatus est, multasque objecit difficultates, ac tandem præfecturam illam deprecari cœpit, sed frustra. Noverat nimirum Moyses, quantæ esset difficultatis Israëlitas ex Ægypto educere, tum quia multo tempore versatus in aula Ægyptiaca, regis & procerum sententiam hac de re penitus perspexerat, tum quia Israëlitas ipsos suspectos habebat, memor illius responsi, Quis te constituit principem & judicem super nos? Præterea sciebat se notum Ægyptiis, a quibus ad mortem fuerat quæsitus; & regis illius mortem necdum fortasse didicerat. Ad hasce timendi rationes accedere poterant tædium munerum publicorum, & amor vitæ privatæ ac fere solitariæ, quorum differentiam longo usu expertus erat; & præsertim profunda humilitas, qua cogitabat se tantæ provinciæ imparem. Hæc omnia tamen vincere debebat electio & destinatio Dei, qui vires idoneas & abundantes tribuit illis, quos ad munus sublime aliquod vocare dignatur; nec ultra timere aut onus deprecari debebat Moyses, ubi de electione ac voluntate Dei factus erat certior. Hac de causa aliqui existimant, Moysen nimia pusillanimitate diutius, quam par erat, deprecatum esse munus injunctum, & leviter saltem sua resistentia peccasse, quia infra cap. 4 ℣ 14 dicitur, Iratus Dominus &c. Verum illa opinio non est omnium, nec prorsus certa: nam vox iratus significare potest, angelum loqui cœpisse graviore tono quasi irascentis, ne pergeret deprecari Moyses, qui revera mox acquievit, postquam Dei voluntatem penitus perspexerat. Certe S. Augustinus lib. 22 contra Faustum cap. 69 huc respiciens Moysen vocat, humilem in recusando tam magnum ministerium, subditum in suscipiendo, fidelem in servando &c. Quapropter cum & alii Patres humilitatem Moysis hic laudaverint, nequaquam certum esse existimo, eum vel levissime hic peccasse: contra certissimum esse, quod observat S. Hilarius tract. in Psalm. 138, Moysen eo tempore familiarem Dei cognitionem adeptum esse. Nunc ipsius verba rursum audiamus.

[86] Sed veni, inquit angelus Deum repræsentans, & mittam te ad Pharaonem, [Deus jubet Moysen ire in Ægyptum, ut liberet populum,] ut educas populum meum, filios Israël, de Ægypto. Dixitque Moyses ad Deum: Quis sum ego, ut vadam ad Pharaonem, & educam filios Israël de Ægypto? Qui dixit ei: Ego ero tecum: & hoc habebis signum, quod miserim te. Cum eduxeris populum de Ægypto, immolabis Deo super montem istum. Ait Moyses ad Deum: Ecce ego vadam ad filios Israël, & dicam eis: Deus patrum vestrorum misit me ad vos. Si dixerint mihi: Quod est nomen ejus? Quid dicam eis? Dixit Deus ad Moysen; Ego sum, qui sum. Ait: Sic dices filiis Israël: Qui est misit me ad vos. Dixitque iterum Deus ad Moysen: Hæc dices filiis Israël: Dominus Deus patrum vestrorum, Deus Abraham, Deus Isaac, & Deus Jacob, misit me ad vos: hoc nomen mihi est in æternum, & hoc memoriale meum in generationem & generationem. Vade, & congrega seniores Israël, & dices ad eos: Dominus Deus patrum vestrorum apparuit mihi, Deus Abraham, Deus Isaac, & Deus Jacob, dicens: Visitans visitavi vos, & vidi omnia, quæ acciderunt vobis in Ægypto: & dixi, ut educam vos de afflictione Ægypti, in terram Chananæi, & Hethæi, & Amorrhæi, & Pherezæi, & Hevæi, & Jebusæi, ad terram fluentem lacte & melle. Et audient vocem tuam, ingredierisque tu, & seniores Israël, ad regem Ægypti, & dices ad eum: Dominus Deus Hebræorum vocavit nos: ibimus viam trium dierum in solitudinem, ut immolemus Domino Deo nostro. Illud iter trium dierum significat distantiam montis Horeb, seu Sinaï, ab Ægypto. Plures quidem dies illi itineri deinde impenderunt Hebræi, sed id factum est, quia non incesserunt recta via, & quia verisimiliter non perfecerunt quotidie solitum unius diei iter.

[87] [prædicensque difficultates futuras prodigiis superandas, reluctantem invenit,] Deinde angelus ita pergit: Sed ego scio, quod non dimittet vos rex Ægypti, ut eatis, nisi per manum validam. Extendam enim manum meam, & percutiam Ægyptum in cunctis mirabilibus meis, quæ facturus sum in medio eorum: post hæc dimittet vos. Daboque gratiam populo huic coram Ægyptiis: & cum egrediemini, non exibitis vacui: sed postulabit mulier a vicina sua & ab hospita sua vasa argentea & aurea, ac vestes, ponetisque eas super filios ac filias vestras, & spoliabitis Ægyptum. Hisce significat Dominus, se non modo velle præsenti calamitati eripere Israëlitas, sed præteritam etiam utcumque compensare, iisque qualemcumque mercedem dare pro injusta servitute, laboribusque gravissimis, quibus longo tempore oppressi fuerant ab Ægyptiis. Porro Moyses, auditis omnibus, timidior factus est, quam erat initio. Quippe cap. 4: Respondens Moyses ait: Non credent mihi, neque audient vocem meam, sed dicent: Non apparuit tibi Dominus. Dixit ergo ad eum: Quid est, quod tenes in manu tua? Respondit: Virga. Dixitque Dominus: Projice eam in terram. Projecit, & versa est in colubrum, ita ut fugeret Moyses. Dixitque Dominus: Extende manum tuam, & apprehende caudam ejus. Extendit, & tenuit, versaque est in virgam. Ut credant, inquit, quod apparuerit tibi Dominus Deus patrum suorum, Deus Abraham, Deus Isaac, & Deus Jacob. Dixitque Dominus rursum: Mitte manum tuam in sinum tuum. Quam cum misisset in sinum, protulit leprosam instar nivis. Retrahe, ait, manum tuam in sinum tuum. Retraxit, & protulit iterum, & erat similis carni reliquæ. Si non crediderint, inquit, tibi; neque audierint sermonem signi prioris, credent verbo signi sequentis. Quod si nec duobus quidem his signis crediderint, neque audierint vocem tuam: sume aquam fluminis, & effunde eam super aridam, & quidquid hauseris de fluvio, vertetur in sanguinem.

[88] [& se excusantem,] Postquam hisce signis excusatio præcedens Moysi erepta erat, ad aliam deprecando se convertit. Sic enim prosequitur: Ait Moyses: Obsecro, Domine, non sum eloquens ab heri & nudiustertius: & ex quo locutus es ad Servum tuum, impeditioris & tardioris linguæ sum. Sensus obvius horum verborum est: Jam antea eloquens aut facundus non fui: at nunc, præ timore fortasse, lingua mihi magis impedita est & magis tarda ad eloquendum. At textus Hebraïcus, qualis hodie est, exhibet hunc sensum. Nec antea eloquens fui, ac ne nunc quidem, ex quo cœpisti loqui Servo tuo, eloquens sum. Dubitari quoque hic potest, utrum defectus ille eloquentiæ oriretur ex linguæ impedimento aliquo, quale est balbuties, uti multi locum intelligunt, an vero ex defectu eruditionis, quem hic confessus fuerit Moyses. S. Ambrosius secundum sensum amplexus est lib. 2 de Abraham cap. 10, licet agnoscat Moysen eruditum fuisse omni sapientia Ægyptiorum, quod illam nihili faceret ipse Moyses. Hinc ait Ambrosius: Denique quasi inerudito respondetur quod erudiretur a Domino: “Ego aperiam os tuum, & instruam te, quod debeas loqui”. Sane verba, quæ sequuntur, Doceboque te, quid loquaris, favent huic sententiæ. Sive autem linguæ, sive eruditionis defectum causatus sit Moyses, angelus excusationi satisfecit hoc modo: Dixit Dominus ad eum: Quis fecit os hominis? aut quis fabricatus est mutum & surdum, videntem & cæcum? Nonne ego? Perge igitur, & ego ero in ore tuo: doceboque te, quid loquaris.

[89] At ille: Obsecro, inquit, Domine, mitte quem missurus es. [petentemque ut magis idoneus, aut etiam Messias mitteretur, sed tandem obedientem.] Sensus obvius est, Mitte idoneum magis, quem mittere decrevisti. At multi Patres & interpretes locum intelligunt de Messia, qui Missus vel Mittendus vocatur Gen. 49 ℣ 49, Donec veniat, qui Mittendus est, id est, donec veniat Messias. Sane hæc expositio non est incongrua: nam poterat tanti momenti liberatio Israëlitarum Moysi apparere, tantæque simul difficultatis, ut existimaret opus esse Messia, quem Deus mittere statuerat, non indignum. Poterat adventum Messiæ Moyses flagitare, quod nosset Israëlitarum duritiam, illamque sua opera non satis corrigendam existimaret, quodque speraret populum a Messia non solum servitute Ægyptiaca educendum, sed etiam improbitate, moribus perversis, ac peccatorum vinculis solvendum. Verum Dominus Moysen non exaudivit, & plures excusationes amputavit, graviori tono voluntatem suam declarans: Iratus Dominus in Moysen, ait. Aaron frater tuus Levites, scio quod eloquens sit: ecce ipse egreditur in occursum tuum, vidensque te lætabitur corde. Loquere ad eum, & pone verba mea in ore ejus: & ego ero in ore tuo, & in ore illius, & ostendam vobis, quid agere debeatis. Ipse loquetur pro te ad populum, & erit os tuum: tu autem eris ei in his, quæ ad Deum pertinent. Virgam quoque hanc sume in manu tua, in qua * facturus es signa. Tandem nihil ausus opponere, quod divinam voluntatem omnino perspexisset, abiit Moyses (cum grege suo,) & reversus est ad Jethro socerum suum, dixitque ei: Vadam & revertar ad fratres meos in Ægyptum, ut videam, si adhuc vivant. Cui ait Jethro: Vade in pace. Ita humilis Moyses visionem divinam celat socerum suum, honestam simul & veram abeundi afferens causam, cui ille acquievit.

[Annotata]

* i. e. duxisset

* i. e. qua vel per quam

§ X. Visio & missio Moysis a Josepho, Philone, & Artapano relata.

[Josephus non sine erroribus narrat visionem in rubo,] Josephus lib. 2 cap. 12 visionem ac missionem narraturus, mox offendit in tempore designando: nam relato adventu Moysis in Madianitidem, nuptiisque cum Sephora ibidem statim, ut opinatur, contractis, tempus visionis assignat per voces aliquanto post, cum tamen intercesserint anni quadraginta. Quod paulo post addit de vulgato rumore, Numen in monte Sinai habitare, fabulosum quoque apparet. Insuper male Moysen audaciæ arguit, quod eo venisset. Fieri quidem potest, ut Josephus respexerit ad Moysis verba, qui montem Horeb vocat montem Dei: at male collegit ex illis verbis, jam tunc montem Horeb aut Sinai (qui sunt duo ejusdem montis cacumina) Deo sacrum fuisse, cum Moyses solum vocaverit montem Dei ob ea, quæ deinde ibidem sunt facta. Hisce observatis verba Josephi subjungo, ceteros lapsus infra correcturus. Aliquanto vero post, egit pastum greges in montem, qui dicitur Sina, omnium in ea regione celsissimum, & pascuis valde commodum; abundabat enim herba, eo quod vulgato rumore, Numen illic habitare, pastoribus hactenus inaccessus ob religionem loci fuerat. In eo monte mirabile vidit prodigium: ignis enim rubi fruticem depascere visus, nec frondes, nec flores, nec ramos quidquam læsit, cum tamen inde maxima & flagrantissima flamma emicuisset. Ille tam inopinato spectaculo non mediocriter attonitus, magis etiam obstupuit, postquam vocem ex igne emissam & nominatim sibi vocato verba facientem audivit: quibus & audaciam ejus taxavit, qui non sit veritus locum hactenus ob religionem hominibus inaccessum calcare, & consuluit insuper, ut quam longissime a flammis abscederet: & contentus quidem sit hac visione, non indignus ea propter suam ac majorum suorum virtutem habitus, cæterum ulterius nihil curiose inquirat.

[91] [missionem Moysis,] Prædixit etiam, quantum honorem ac gloriam consecuturus esset apud homines, divino favore assistente: jussitque confidenter in Ægyptum proficisci, futurum illic ducem ac ductorem Hebræorum multitudinis, & liberaturum cognatum populum ab iniqua ejus gentis dominatione. Etenim habitaturi sunt, inquit, terram illam, quam Abrahamus generis vestri princeps tenuit, & omnia bona ejus percepturi, tua prudentia ad hanc felicitatem illos perducente. Sed fac memineris, ut eductis Hebræis ex Ægypto in hoc loco sacrificium gratiarum actionis ob felicem successum offeras. Et oraculum quidem tale ex igne prodiit. Moyses vero tam visis quam auditis territus, infit: Potentiæ quidem tuæ, Domine, quem & ego veneror & majores mei coluerunt, non sum tam insanus ut parere dubitem: attamen non intelligo, quomodo Vir privatus & nullis viribus præditus, vel meis persuadere potero, ut relicta terra, quam nunc habitant, me ducem sequantur: vel etiamsi persuasero, quomodo Pharaothes sit cogendus, ut illos exire permittat, quorum opera & labore constat Ægyptiorum felicitas. Deus autem jussit illum securum esse de toto hoc negotio, se illi numquam non adfuturum pollicitus, & sive verbis opus fuerit, vim persuadendi largiturum, sive operibus, virium satis additurum. Mox jussit, ut virga in terram projecta fidem promissorum acciperet. Quo facto, draco humi repebat, & in spiras se convolvens caput erigebat quasi repugnaturus, si quis insequeretur: ac mox denuo in virgam est mutatus. Post hoc manum in sinum mittere jussus, cum paruisset, albam & colore calci similem exemit, quæ mox in pristinum colorem rediit. Jussus deinde aquam e propinquo haustam humi effundere, vidit in colorem sanguinem versam.

[92] [aliaque ibidem facta:] Ad hæc stupentem, ut confidat hortatur, cum sciat maximum sibi adjutorem affore, utque apud omnes his prodigiis utendo fidem illis faciat, a Deo se missum, ejusque jussu omnia facere: iret sine cunctatione, & festinus in Ægyptum properaret, neque die neque nocte iter intermittendo, neve diu tempus terendo, longiorem Hebræos servitutem & afflictionem redderet. Moyses autem nihil amplius dubitans de promissionibus, quarum certitudinem tot argumentis auditis & visis satis colligebat, precatus, ut eamdem potentiam in Ægypto, cum exerta opus fuerit, experiretur: supplex illud etiam rogabat, ut quem conspectu ac colloquio suo dignatus fuerat, ei nomen quoque suum volens ac libens indicaret, ut rem divinam illi aliquando facturus, nominatim eum ad sacrificium invocare posset. Tum Deus aperit ei suum nomen, numquam antea hominum ulli auditum aut cognitum, quod mihi eloqui nec jus nec fas esse arbitror. Moysi vero non tunc tantum, sed quotiescumque opus esset, talium prodigiorum facultas aderat: atque ita nihil dubitans de oraculi ex igne redditi veritate, deque Dei adjutoris favore, magnam spem concepit fore, ut tandem & sui liberarentur, & Ægyptii insigni aliqua clade afficerentur. Hactenus Josephus, cujus primos lapsus jam supra notavi, cæteros hic observaturus.

[93] Primo igitur discedit a Scriptura, dum ait suasum esse Moysi, [aliquot ipsius errores assignantur:] ut quam longissime a flammis abscederet: nam Moyses tantum scribit, sibi dictum esse; Ne appropies huc. Addita quoque Scripturæ sunt, & parum congrue conficta, quæ sequuntur: Et contentus quidem sit hac visione, reliquaque usque ad finem numeri. Secundo labitur Josephus, dum duobus primis signis cum nonnulla amputatione relatis, tertium quoque, seu aquam in sanguinem versam, apud rubum contigisse scribit: nam angelus solum præcepit, ut tertium illud in Ægypto patraret, si primis non crederetur; at istud apud rubum non est patratum. Tertio ordinem quarumdam rerum invertit hic scriptor, præsertim dum scribit Moysen petiisse nomen Dei, postquam jam certus erat de Dei promissionibus: nam nomen Dei citius petitum. Falsam quoque petiti nominis rationem allegat, scribens illud petitum, ut nominatim eum ad sacrificium invocare posset. Quarto demum varia prætermittit, uti facile videbit lector, modo verba Scripturæ cum verbis Josephi conferre voluerit.

[94] Philo quoque non sine lapsibus aliquot hanc historiam exposuit; [Philonis relatio de visione,] sed eas corrigemus post verba ipsius data. Accidit quondam, inquit, ut dum sectatur loca herbida, rigua lætaque pascuis, in quodam nemore videret visionem horribilem. Rubus erat, frutex spinosus & invalidus, is nemine ignem admovente, subito incensus est: correptusque totus a radice usque cacumen, flamma in morem fontis scatente, manebat integer & illæsus, quasi non esset incendii materia, sed ipse ab igne aleretur. E medio promicabat forma quædam pulcherrima nulli visibili similis, divinum simulacrum, luce fulgens clarissima, ut suspicari posset Dei esse imaginem. Vocemus eam angelum, quandoquidem futura prænunciavit tanto clarius, quanto magnificentior erat visio: significabat enim ardens rubus oppressos injuria, urens vero ignis oppressores. Quod autem non exurebatur materia, portendebat non perituros, qui affligebantur, inimicorum violentia; sed conatum eorum fore irritum, illos vero evasuros incolumes. Porro nuncius divinæ providentiæ faciebat spem, tot horrendorum periculorum fore lætum & facilem exitum. Ea conjectura excutiatur diligentius. Rubus (ut dixi) frutex debilis est & senticosus, ut vel solo contactu vulneret. Nec absumitur ignis voraci natura, imo conservatur etiam, qualis antea fuit permanens, adeo nihil amittens, ut nitesceret etiam. Hæc omnia designabant exhortationem quandam, tantum non inclamantem pressis calamitate: Nolite succumbere: hæc vestra infirmitas est potentia, quæ punget vulnerabitque plurimos. Qui delere cupiunt vos, inviti servabunt, tot mala illæsi evadetis, & cum maxime vastari videbimini, tunc maxime enitebit vestra gloria. Vos quoque crudeles & igni voraci similes, ne nimium confidatis vestris viribus: cogitate invictissimas opes aliquando deletas, & resipiscite. Ecce flamma, suapte natura urens, ut lignum uritur, lignum vero cremabile urit evidenter ignis in modum.

[95] [missione Moysis,] Hoc ostento mirifico postquam Deus Mosem de rebus futuris manifeste præmonuit; addit & oraculum, ut sine cunctatione ad curam suæ gentis revertatur, pollicens se non solum libertatis autorem, sed etiam ducem novæ coloniæ paulo post deducendæ; & promptum favorem offerens ad omnia. Jam dudum, inquit, me miseret oppressorum intolerandis injuriis, quos nemo vel miseratur vel sublevat, & video tum singulos tum universos unanimiter supplices implorare sperareque meum auxilium. Sum autem exorabilis & propitius veniam petentibus ex animo. I, regem accede, nihil omnino solicitus. Qui tum regnabat, cum præ metu fugeres, defunctus est: in regnum successit alius, cui nulla tecum simultas intercedit. Eum accedens una cum tuæ gentis senioribus, dic oraculo meo juberi universam gentem, ut extra fines regni progressi trium dierum itinere, sacra patrio ritu mihi faciant. Ille non ignarus tribules suos cæterosque omnes haudquaquam his dictis credituros: Quid si, inquit, percontabuntur, quod sit nomen ejus, qui misit me, nec dicere potero, nonne impostor videbor? Cui Deus: Primum dic eis, Ego sum qui sum: ut discant differentiam inter ens, & non ens, & nullum nomen de me dici proprie, cui soli esse competit. Quod si, ut sunt debiliores ingenio, requirent appellationem; indica eis, non tantum esse me Deum, sed etiam trium virorum a virtute denominatorum, Deum Abraham, & Deum Isaac & Deum Jacob: quorum alius doctrina, alius natura, alius meditatione quæsitæ virtutis est regula.

[96] [prodigiis tunc factis,] Quod si etiam tunc nolint credere, tribus prodigiis docti flectentur, quæ antea nemo unquam vel vidit vel audivit. Erant autem hæc: virgam, quam habebat, in terram projicere jussus est: ea mox animata reptabat, versa in draconem serpentum principem. Ille territus monstro, præ timore fugam parans revocatur, & a Deo confirmatus, jubetur caudam ejus prehendere: quo facto, draco adhuc repens ad tactum constitit, extensusque in longum, mox denuo in baculum versus est, mirante utramque mutationem Homine, & vix discernente, utra esset horribilior: in tantum erat ambiguus animo. Sequutum est confestim aliud prodigium. Alteram manum jussus est in sinum mittere, & paulo post eximere: eo facto, manus nive candidior repente apparuit, rursumque condita in sinum ac prolata pristinam speciem coloremque nativum recepit. Hæc solus a solo discebat, tanquam a magistro discipulus, habens secum instrumenta prodigiorum, manum & baculum, quibus quasi viatico instructus est. Tertium nec circumferre secum nec prædiscere potuit, quod Ægypto servabatur non minus horrendum stupendumque. Id tale fuit. Sume, inquit, aquam fluminis, & effunde in terram, eritque sanguis cruentissimus, cum colore mutatis & cæteris viribus. Visum est autem hoc quoque credibile, non solum propter certam Autoris fidem, verum etiam propter præterita manus virgæque miracula.

[97] Nihilominus deprecabatur hanc functionem, causatus exilitatem vocis, [atque excusatione Moysis, secutaque ejus obedientia,] & linguæ tarditatem, negansque sibi adesse facundiam, præsertim postquam Deum loquentem audierat: ratus enim mutam esse humanam eloquentiam cum Veritate collatam, & verecundo ingenio præditus, subtrahebat se graviori quam pro viribus, ut putabat, oneri; rogabatque ut alius eligeretur ad exequenda mandata magis idoneus. Deus pudore delectatus, respondit: An nescis, quis os homini dederit, & linguam indiderit, quis guttur cæteraque vocis rationalis instrumenta fecerit? Ego sum, noli timere, meo nutu articulate disseres omnia, facundia mutata in melius, & usque proficiente, nec aliter absque impedimento fluente & cogitationes promente, quam fontes manant lympidissimi. Quod si opus fuerit interprete, fratrem habebis sermonis ministrum ac vicarium, qui ad populum tua dicta perferat nuncius, tu vero illum Dei mandata docebis. His auditis, quia periculosum erat amplius contradicere, profectus &c. De toto hoc Philonis discursu paucas observationes subnecto.

[98] Primo, quod ait num. 94 de forma quadam pulcherrima e medio igne promicante, [nonnulla correctione indigere ostenditur.] nec ex sacris Litteris haurire potuit Philo, nec verisimile est, sed plane fictitium videtur. Quæ vero subditur explicatio rubi ardentis sine combustione, aliis quoque placuit & satis videtur congrua. Aliqui eamdem sic immutant, ut per ignem intelligant Deum, qui per Ægyptios incenderit quidem & purgaverit populum suum, sed non consumpserit. Secundo num. 95 conjungit ea, quæ diversis temporibus Moysi sunt dicta: nam de morte Pharaonis serius certior factus est Moyses, quam hic insinuatur. Deinde quæ subjicit auctor de nomine Dei, lucem accipient ex S. Hieronymo, qui in Epistolam ad Ephesios cap. 3 sic disserit ad propositum nostrum: Loquitur in Exodo Dominus: Ego sum qui sum. Et: “Hæc dices filiis Israël: Qui est misit me ad vos”. Numquid solus Deus erat, & cetera non erant? Utique angeli, cœlum, terra, vel maria, & ipse Moyses, cui Dominus loquebatur, & Israël, & Ægyptii, ad quos, & contra quos, Princeps, & Adversarius mittebatur, erant. Et quomodo nomen commune substantiæ, sibi proprium vendicat Deus? Illa, ut diximus, de causa; quia cetera, ut sint, Dei sumpsere beneficio. Deus vero, qui semper est, nec habet aliunde principium, & ipse sui origo est, suæque causa substantiæ, non potest intelligi aliunde habere quod subsistit. Brevioribus verbis theologi id sic explicabunt: Quia solus Deus est Ens a se, & alia omnia sunt entia ab alio. Tertio demum Philo aliqua ex mandatis & promissionibus Dei omisit, uti & reditum Moysis ad Raguelem. At cetera satis recte exposita.

[99] Artapanus de morte regis Ægyptii, & visione ac missione Moysis pauca narravit, ab Eusebio sic expressa lib. 9 cap. 4: [Artapanus de omnibus nonnihil audierat, indeque vera falsis miscuit.] Interea clephantiæ morbo, quoniam multis modis Judæos premebat, Ægyptiorum regem expirasse (asserit.) Ad alia enim opera, quæ ipsos construere jussit, diversam etiam, quam Ægyptii, vestem indui voluit, ut facilius cogniti, ab omnibus tamquam impii punirentur. Mosem autem a Deo quotidie liberationem populi petere, & quodam die repente coram eo ignem e terra, ubi nulla incendio apta materies erat, subito erupisse, ac vocem editam fuisse, liberandos sibi esse Judæos, & in antiquam patriam ducendos. Hactenus Eusebius sententiam recitans Artapani, qui aliqua de omnibus audivit, sed falsa veris miscuit. Primo obiisse eo tempore Pharaonem, certum est; at incertum, an elephantiasi finem vivendi fecerit: incertum æque est, an Hebræos vestem mutare jusserit Pharao. Quin magis apparet verisimile, eos semper vestitos fuisse more suo, eoque diverso ab Ægyptiis. Clarius tamen est, errare Artapanum, dum affirmat, ignem subito e terra erupisse: nam Moyses incensum vidit rubum; non ignem e terra erumpentem. Plura ejusdem scriptoris figmenta ordine suo refutabimus.

§ XI. Iter Moysis in Ægyptum, quæque in illo itinere eidem contigerunt: missio Moysis coram Israëlitis probata.

[Moyses ab angelo intelligit mortem Pharaonis, & novum regem pertinaciter restiturum:] Quamquam varias excusationes attulerat Moyses, ne mitteretur in Ægyptum ad liberandos diuturna servitute Israëlitas, nihil tamen dixisse legitur de periculo vitæ suæ, licet nonnihil quoque de eo videatur fuisse sollicitus, cum existimaret, sibi adeundum esse regem illum, a quo fuerat ad mortem quæsitus. Certe, postquam reversus erat in urbem Madian, divina bonitas hunc quoque scrupulum eidem eximere voluit per angelum. Quippe Moyses Exod. 4 ℣ 19 sic prosequitur narrationem suam: Dixit ergo Dominus ad Moysen in Madian: Vade, & revertere in Ægyptum: mortui sunt enim omnes, qui quærebant animam tuam. Tulit ergo Moyses uxorem suam, & filios suos, & imposuit eos super asinum, reversusque est in Ægyptum, portans virgam Dei in manu sua. Dixitque ei Dominus revertenti in Ægyptum: Vide, ut omnia ostenta, quæ posui in manu tua, facias coram Pharaone: ego indurabo cor ejus, & non dimittet populum. Pauca hic observanda de induratione Pharaonis frequenter recurrente, quæ occasionem disputandi præbuit tam Catholicis quam hæreticis. Nolim improbare multa, quæ a doctoribus Catholicis dicta sunt ad locum elucidandum, sed pauca mihi sufficient ex S. Augustino, ne sim justo prolixior.

[101] [qua occasione ostenditur ex Augustino, Deum dici indurare aliquem, quando ei non dat gratiam congruam,] Sanctus Doctor lib. 1 ad Simplicianum quæst. 2 similes sacræ Scripturæ locutiones fuse examinat, versansque illa verba Apostoli Rom. 9 ℣ 16, Igitur non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei; atque illa ℣ 18, Ergo cujus vult miseretur, & quem vult indurat, observat posteriorem sententiam ita sententiæ superiori posse congruere, ut obduratio Dei sit nolle misereri; ut non ab illo (Deo) irrogetur aliquid, quo sit homo deterior; sed tantum, quo sit melior, non erogetur. Itaque clare videtur S. Augustinus edicere, obdurare Dei & non misereri hic idem esse. Jam vero, quid sit misereri Dei, paulo ante declarat his verbis: Item verum est: “Non volentis neque currentis sed miserentis est Dei:” quia, etiamsi multos vocet, eorum tamen miseretur, quos ita vocat, quomodo eis vocari aptum, ut sequantur. Et mox: Cujus autem miseretur, sic eum vocat, quomodo scit ei congruere, ut vocantem non respuat. Ex hisce manifeste sequi videtur, verba illa, Ego indurabo cor ejus significare: Sinam indurari cor Pharaonis, nec dabo ei gratiam congruam, seu talem gratiam, qua duritiam cordis sui emolliat, & præceptis meis obediat. Cum hac expositione facile conciliari possunt, quæ fusius habet S. Augustinus in Quæstionibus in Exodum quæst. 18 & sequentibus aliquot.

[102] Pergamus igitur cum Moyse, qui narrationem suam sic prosequitur: [Proficiscens in Ægyptum de vita periclitatur, liberaturque circumcisione filii;] Dicesque ad eum (ad Pharaonem nimirum:) Hæc dicit Dominus: filius meus primogenitus (id est instar primogeniti dilectus) Israël. Dixi tibi: Dimitte filium meum, ut serviat mihi; & noluisti dimittere cum: ecce ego interficiam filium tuum primogenitum. Hactenus de mandatis Dei ad Moysen in Ægyptum proficiscentem. At mirabile & obscurum est, quod sequitur: Cumque esset in itinere, in diversorio occurrit ei Dominus, & volebat occidere eum. Tulit illico Sephora acutissimam petram, & circumcidit præputium filii sui, tetigitque pedes ejus, & ait: Sponsus sanguinum tu mihi es. Et dimisit eum, postquam dixerat: Sponsus sanguinum, ob circumcisionem. Quæri primo hic potest, utrum Moysen, an filium ipsius Eliezerum occidere voluerit angelus occurrens: nam diversæ hac de re sunt sententiæ. Verum phrasis videtur exigere, ut periculum occisionis de Moyse intelligamus, cum dicatur: Occurrit ei Dominus, & volebat occidere eum, de filio vero ipsius nihil præcedat. Dubitatur secundo, cur angelus Moysi mortem intentarit. At hoc etiam dubium Scriptura utcumque eximit: quia Sephora filium non circumcidisset hujus periculi causa, nisi intellexisset, sive ex signo, sive ex verbis angeli, Moysen periclitari ob filium necdum circumcisum.

[103] Ex hac causa periculi tertia oritur dubitatio, nimirum an peccaverit Moyses non citius circumcidendo filium suum: [neque ideo tamen necessario peccati debet argui ob non circumcisum citius filium:] nam mors intentata suspicionem peccati injicit: & revera multi interpretes ita de hoc facto loquuntur, ut agnoscere videantur nonnullam Moysis negligentiam in prætermissa eatenus circumcisione filii. Non video tamen, id certo dici posse aut debere, quia verisimile non est circumcisionem filii a Moyse dilatam fuisse sine causa, quam justam legitimamquc credidit. Cornelius a Lapide in hunc locum cum aliis censet, dilatam a Moyse esse circumcisionem, quod minor hic filius, Eliezer scilicet, recens jam esset natus, cui proinde vel Moses, vel potius mater, gravia damna itineris metueret, si eum circumcideret. Distulit ergo rem Moses, donec veniret in Ægyptum. Hac enim eadem de causa Hebræi peregrinantes in deserto per quadraginta annos non sunt circumcisi, ut patet Josue cap. V. Verum angelus mortem minitans Mosi, hunc nimium timorem illi excussit, idque ne Moses legislator futurus, remissior in lege servanda fuisse videretur. Moses enim quasi dux cæteris perfecto in lege implenda exemplo præire debebat. Si res ita contigerit, omni culpa Moysen absolvere facile possumus: nec tamen existimare debemus, terrorem illum ei sine causa objectum ab angelo. Quippe exemplum Legislatoris nocere potuisset illis, qui ignoraturi erant causam dilatæ circumcisionis filii ipsius. Forsan etiam Dominus hoc terrore Sephoram ad circumcidendum filium adigere voluit, ut Moyses ipsam cum filiis non invitam posset domum remittere, ne impedimento essent in Ægypto. Certe Augustinus quæst. 12 in Exodum Sephoram a Moyse remissam credit, sic concilians duo in speciem contraria, nimirum quod Exod. 4 asino imposita sit, ut duceretur in Ægyptum, atque Exod. 18 reversa sit ad Moysen. Verba ipsius accipe: Sed intelligendum est, post illam, quæ ab angelo futura erat, interfectionem Moysi vel infantis, reversam fuisse (Sephoram) cum parvulis. Nam quidam putaverunt propter hoc angelum terruisse, ne ad impedimentum ministerii, quod divinitus impositum Moyses gerebat, femineus sexus comitaretur. Voluit verisimiliter Moyses secum uxorem & filios ducere, ne illam repudiare videretur; ideoque circumcisionem filii ad preces uxoris differri posse forsan existimavit. Verum Dominus injecto terrore totum illud negotium disturbavit, timoremque timore pepulit. Hæc ex conjecturis, uti in re obscura.

[104] [textus obscurus antea allatus] Quarto in varias admodum sententias abierunt scriptores, qui interpretati sunt sequentia verba, Tetigitque pedes ejus: nam alii intelligunt pedes angeli, quos Sephora tetigisset supplicabunda pro vita Mariti: alii interpretantur pedes pueri, ac demum alii pedes Moysis. Horum mihi præplacet sententia, quod tota phrasis sic melius connectatur. Sane mihi vix dubitandum videtur, quin Sephora ejusdem pedes tetigerit, cui dixit: Sponsus sanguinum tu mihi es. Atqui hæc verba non dixit angelo, nec pedes igitur angeli tetigit. Quapropter existimo Sephoram se supplicem abjecisse ad pedes Moysi, eique dixisse, Sponsus sanguinum tu mihi es, ut illis verbis insinuaret, se malle manere domi, a qua necdum longe aberat, quam cum tanto periculo eum comitari in Ægyptum. Sic etiam sequentia verba recte intelliguntur de Sephora: & dimisit eum, postquam dixerat: Sponsus sanguinum, ob circumcisionem: Sephora nimirum dimisit, id est, solum proficisci sivit Moysen, ut ipsa cum filiis rediret ad patrem; postquam dixerat, Sponsus sanguinum, quod Moysi dictum jam vidimus, quodque dixit ob circumcisionem, seu quia coacta fuerat in circumcisione sanguinem filii sui effundere. Alii voces illas & dimisit eum intelligunt de angelo Moysen dimittente, seu non amplius volente occidere. Verum illi mire torquere & luxare debant phrasim Vulgatæ, & personas mutare agentes & loquentes sine justa causa, cum Vulgata omnem actionem & locutionem clare videatur ad Sephoram referre.

[105] [probabili paraphrasi explicatur,] Itaque verba rursum accipe, ut commodam omnium paraphrasim subnectamus: Cumque esset in itinere, in diversorio occurrit ei Dominus, & volebat occidere eum. Tulit illico Sephora acutissimam petram, & circumcidit præputium filii sui, tetigitque pedes ejus, & ait: Sponsus sanguinum tu mihi es. Et dimisit eum, postquam dixerat Sponsus sanguinum, ob circumcisionem. Nunc & paraphrasim, quæ mihi apparet probabilior, subnecto: Cum Moyses se itineri commisisset cum uxore Sephora & duobus filiis, divertissetque ad quoddam hospitium, occurrit ei angelus mortem eidem minitans. Sephora, cum intelligeret illud Moysi periculum imminere ob filium nondum circumcisum, illico arripuit petram acutissimam, quæ forte obvia erat, aut jam ante præparata ad circumcisionem, eaque filium suum circumcidit. Placato sic angelo, & forsan disparente, Sephora supplex advoluta est Moysis pedibus, dicens, eum servatum non esse, nisi sanguine filii sui, insinuansque se redire malle quam tanto cum periculo comitari. Cumque Moyses ipse mallet, ut uxor cum filiis domi maneret, lubens annuit ejus precibus. Quare Sephora Moysen iter suum prosequi sivit, domum reditura cum parvulis. Rupertus in Exodum lib. 1 cap. 20 hanc expositionem amplexus est, illaque haud dubie recte congruit cum textu Vulgatæ. Favet quoque datæ expositioni, quod constet Sephoram cum filiis remissam fuisse a Moyse, quodque illa remissio nesciatur alio tempore facta. Fateor tamen interpretes complures non sine ratione aliam sententiam fuisse amplexos; atque hac de causa eorum argumentis breviter est respondendum.

[106] Primo opponunt verba Septuaginta interpretum, qui, [& respondetur ad rationes explicationi oppositas:] inquiunt, pro Et dimisit eum, habent, Et recessit ab eo angelus, vel, & abiit angelus ab eo. Verum in pluribus editionibus non legitur adjecta vox angelus, ita ut dubitari possit, an vox illa ad textum pertineat, præsertim cum in Hebraïco textu nec tempore S. Hieronymi reperta sit, nec nunc reperiatur. Objiciunt secundo hodiernum textum Hebraïcum, qui est: Et ipse dimisit eum, id est, angelus Moysen, non pergens ei mortem intentare. Hoc argumentum plane evinceret, non posse hic intelligi Sephorum, si textus Hebraïcus hodiernus plane esset incorruptus: nam verbum Hebraïcum secundum proprietatem illius linguæ denotat genus masculinum, quod Sephoræ non congruit. At quis nos securos plane reddat de sinceritate textus Hebraïci? Certe S. Hieronymus linguæ Hebraïcæ peritissimus, si in suis codicibus eamdem phrasim Hebraïcam invenisset, non videtur phrasim Latinam expressurus fuisse eo modo, quo nunc eamdem habemus expressam. Dicitur de Sephora, Tulit … & circumcidit … tetigitque .. & ait, & mox nullo alterius personæ indicio addito, & dimisit. Quis illud dimisit non intelligat de eadem persona, de qua præcedentia omnia dicta sunt, præsertim cum rursum sine indicio mutatæ personæ subdatur, postquam dixerat, hocque similiter de Sephora sit intelligendum? Phrasis erit plane hiulca, si verbum dimisit de alio intelligamus quam de Sephora.

[107] Porro, quidquid sit de propria loci istius intelligentia, [Sephora domum remissa: Aaron occurrit Moysi, qui cum eo voluntatem Dei Israëlitis exponit.] quam incertam esse fateor, cum & plures aliæ explicationes dentur; omnino tamen existimo cum S. Augustino, Sephorum cum filiis suis ea occasione domum fuisse remissam a Moyse, qui iter suum prosecutus est, fratremque Aaronem invenit, Dei jussu occurrentem. Quippe Moyses ℣ 27 sic pergit: Dixit autem Dominus ad Aaron: Vade in occursum Moysi in desertum. Qui perrexit obviam ei in montem Dei (Horeb aut Sinai) & osculatus est eum. Narravitque Moyses Aaron omnia verba Domini, quibus miserat eum, & signa, quæ mandaverat. Veneruntque simul (in Ægyptum, seu in terram Gessen, in qua habitabant Israëlitæ) & congregaverunt cunctos seniores filiorum Israël. Locutusque est Aaron omnia verba, quæ dixerat Dominus ad Moysen: & fecit (Moyses nempe) signa coram populo, & credidit populus. Audieruntque, quod visitasset Dominus filios Israël, & quod respexisset afflictionem illorum: & proni adoraverunt. Facile crediderunt Moysi Israëlitæ, quando edidit signa a Deo mandata, quod nihil sibi metuerent mali: at simulac gravius ea occasione premi cœperunt ab Ægyptiis, Moysi & Aaroni statim obmurmurarunt, ut videbimus.

§ XII. Josephi & Philonis relationes de præmissis: utrum Moyses imposterum ab uxore abstinuerit.

[Josephi narratio de itinere & primis gestis in Ægypto,] Iter Moysis in Ægyptum, gestaque ejus prima cum Aarone & senioribus Israëlitarum satis concinne narrat Josephus: at omittit ea, quæ occasione angeli mortem Moysi minitantis facta jam vidimus; & præter Scripturam ait, seniores Israëlitarum eidem obviam progressos. Verba ipsius accipe: Cumque (Moyses) cognovisset Pharaothem Ægyptiorum regem, sub quo ipse fugerat, esse defunctum, a Raguele commeatum rogat, ut salva ejus pace ac gratia liceat sibi in Ægyptum ob publicam cognatorum ac tribulium suorum utilitatem proficisci: quo impetrato, & assumpta, quam ibi duxerat, Raguelis filia, liberisque communibus, Gerso & Eleazaro, iter in Ægyptum arripuit. Quorum nominum prius peregrinum significat, posterius, Dei auxilium, quod divina ope insidias Ægyptiorum evasisset. Cumque jam non longe a limitibus abessent, Aaron frater venit obviam, Deo sic jubente: cui mox indicavit, quidquid in monte viderat, & omnia mandata, quæ divinitus illic acceperat. Mox ulterius progressus, obvios invenit præstantissimos quosque Hebræorum, qui adventum ejus præsenserant: & mox ne quid amplius de fide Moysis dubitarent, prodigia divinæ voluntati attestantia sunt eis ob oculos exhibita: quibus præter omnem opinionem visis attoniti, sperare jam cœperunt providentiam Dei securitati illorum & incolumitati non defuturam. Atque ita obsequentiores nactus Hebræos, & in potestate ipsius se futuros pollicentes, accensos nimirum libertatis amore, ad novum regem se confert.

[109] [uti & Philonis: uterque omittit aliqua.] Philo quoque non omnia narravit, quæ Moysi in itinere acciderunt; at pauca solum de prædictis breviter sic expressit: Profectus una cum uxore ac liberis iter faciebat in Ægyptum: inventoque fratre, qui venerat obviam, adjunxit eum sibi comitem, communicatis oraculis. Is jam ante habebat præparatam divinitus animam ad obsequium, ut incunctanter assentiret sequereturque. Sic ingressi Ægyptum unanimiter, primum senioribus gentis clam convocatis indicant oraculum, Dei miseratione instare libertatem & migrationem ad sedes meliores; idque ipsum Deum polliceri, offerreque se ducem itineris. Hæc Philo, nihil memorans de angelo occurrente, nec explicans, utrum Sephora cum filiis in Ægyptum usque comitata sit.

[110] Nonnullorum sententia est, Moysen post audita apud rubum divina oracula deinceps se continuisse ab uxore. [Aliqui Patres habent, Moysen post visionem rubi ab uxoris usu abstinuisse,] S. Gregorius Nazianzenus Orat. 47 sic loquitur hac de re: Mosem ferunt post audita Dei oracula nunquam cum uxore consuetudinem habuisse, nec liberos procreasse. Idem magis asseverat S. Epiphanius Hæresi 78 num. 16 his verbis: Etenim Moyses, posteaquam propheta esse cœpit, nullam amplius cum uxore consuetudinem habuit; neque liberos in eo statu suscepit: quippe qui cum Domino majori vitæ suæ parte versaretur. An, si nuptiis vacare voluisset, quadraginta noctes ac dies in monte Sina perseverare potuisset? Potuisset quadraginta totos annos in solitudine ad divinarum se rerum administrationem intendere? sacerdotio vacare? enarrare Dei mysteria? Cum Deo denique perpetuo colloqui nuptiarum obstrictus onere potuisset? S. Hieronymus lib. 1 adversus Jovinianum idem innuit, sic scribens: Perspicuum est de Moyse, quod periclitatus esset in diversorio, nisi Sephora, quæ interpretatur AVIS, filium circumcidisset, & præputium nuptiarum cultro euangelico desecasset. Iste nempe Moyses est, qui quum vidisset visionem magnam, & angelum sive Dominum loquentem in rubo, nequaquam valuit ad eum accedere, nisi solvisset corrigiam calceamenti sui, & abjecisset vincula nuptiarum. Nec mirum hoc de Amico & propheta & legifero Dei, quum omnis populus accessurus ad montem Sina, tribus diebus sanctificari jussus sit, & se ab uxoribus abstinere.

[111] S. Ambrosius lib. 1 de Cain & Abel cap. 2 de Moyse sic habet: [eaque sententia est verisimilis, quia nullos deinde legitur genuisse liberos.] Humanæ dignitatem conditionis excessit eo usque, ut Dei donaretur nomine, sicut habemus scriptum, dicente Domino: “Posui te in Deum Pharaoni”. Etenim victor passionum omnium, nec ullis captus sæculi illecebris, qui omnem istam secundum corpus habitationem cælestis puritate conversationis obduxerat, mentem regens, carnem subjiciens, & regia quadam auctoritate castigans, nomine Dei vocatus est, ad cujus similitudinem se perfectæ virtutis ubertate formaverat. Non clare quidem asserit Ambrosius, Moysen ab uxore se abstinuisse post visionem in rubo; puritatem tamen ipsius adeo celebrat & continentiam, ut suspicionem præbeat, se ejusdem cum laudatis Patribus fuisse sententiæ. Hanc autem sententiam, præter rationes a Patribus allatas, maxime probabilem facit, quod liberos nullos habuisse legatur Moyses, nisi filios duos antea genitos; quodque Sephora remissa fuerit ad patrem. Fuit quidem illa ad Moysen reducta cum filiis Exod. 18; at nullibi legitur Moyses eam recepisse ad usum matrimonii, nec ulla deinde Sephoræ in Scripturis fit mentio, nisi Num. 12, ubi ipsius causa soror Moysis Maria cum Aarone locuta est contra Moysen. At hanc Mariæ murmurationem nequaquam favere contrariæ sententiæ, suo loco videbimus. Fateor tamen rem esse incertam.

§ XIII. Moyses & Aaron mandata Dei Pharaoni exponunt: Israëlitæ gravius ea de causa oppressi, obmurmurant Moysi & Aaroni: hi vero, jubente Domino, signa coram Pharaone edunt; sed frustra: prima Ægyptiorum plaga.

[Moyses & Aaron mandata Dei exponunt Pharaoni,] Quid egerint Moyses & Aaron, postquam consentientes sibi seniores Israëlitarum invenerant, exponitur Exod. 5 in hunc modum: Post hæc ingressi sunt Moyses & Aaron, & dixerunt Pharaoni: Hæc dicit Dominus Deus Israël: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi in deserto. At ille respondit: Quis est Dominus, ut audiam vocem ejus, & dimittam Israël? Nescio Dominum, & Israël non dimittam. Dixeruntque: Deus Hebræorum vocavit nos, ut eamus viam trium dierum in solitudinem, & sacrificemus Domino Deo nostro: ne forte accidat nobis pestis aut gladius. Ait ad eos rex Ægypti: Quare Moyses & Aaron sollicitatis populum ab operibus suis? Ite ad onera vestra. Hæc Pharao non sine indignatione gravique iracundia: nec dubitari potest, quin Moyses & Aaron statim recesserint, ut consulerent Dominum, quid ulterius esset agendum.

[113] [qui graviore onere premit Israëlitas:] Pharao vero hisce non contentus, cum suis consilium iniit, statuitque Israëlitas gravius premere, ne similia imposterum petere sustinerent, prout sequitur in textu sacro: Dixitque Pharao: Multus est populus terræ: videtis quod turba succreverit: quanto magis (succrescet,) si dederitis eis requiem ab operibus? Præcepit ergo in die illo præfectis operum & exactoribus populi, dicens: Nequaquam ultra dabitis paleas populo ad conficiendos lateres, sicut prius: sed ipsi vadant, & colligant stipulas. Et mensuram laterum, quam prius faciebant, imponetis super eos, nec minuetis quidquam: vacant enim, & idcirco vociferantur, dicentes: Eamus, & sacrificemus Deo nostro. Opprimantur operibus, & expleant ea: ut non acquiescant verbis mendacibus. Igitur egressi præfecti operum & exactores, ad populum dixerunt: Sic dicit Pharao: Non do vobis paleas: ite, & colligite, sicubi invenire poteritis, nec minuetur quidquam de opere vestro. Dispersusque est populus per omnem terram Ægypti ad colligendas paleas. Præfecti quoque operum instabant, dicentes: Complete opus vestrum quotidie, ut prius facere solebatis, quando dabantur vobis paleæ. Flagellatique sunt, qui præerant operibus filiorum Israël, ab exactoribus Pharaonis dicentibus: Quare non impletis mensuram laterum, sicut prius, nec heri nec hodie? Ex hisce mire elucet tyrannica Ægyptiorum crudelitas, cum verisimiliter plus operis exigerent, quam omni suo conatu perficere possent Israëlitæ: nam collectio palearum, quæ concisæ luto miscebantur ad soliditatem laterum, multum haud dubie temporis absumebat.

[114] Hac de causa præpositi Israëlitarum, qui pro aliis puniebantur, quod non laborarent ultra vires suas, convenerunt Pharaonem ipsum, [horum præpositi primum coram Pharaone frustra queruntur, deinde Moysi & Aaroni obmurmurant:] ut conquererentur de tyrannico illo procedendi modo, seque excusarent de non expleto opere imperato; sed nihil apud tyrannum profecerunt. Audi Moysen hæc enarrantem: Veneruntque præpositi filiorum Israël, & vociferati sunt ad Pharaonem, dicentes: Cur ita agis contra servos tuos? Paleæ non dantur nobis, & lateres similiter imperantur: en famuli tui flagellis cædimur, & injuste agitur contra populum tuum. Qui ait: Vacatis otio, & idcirco dicitis: Eamus, & sacrificemus Domino. Ite ergo, & operamini: paleæ non dabuntur vobis, & reddetis consuetum numerum laterum. Hoc accepto responso, Israëlitarum præpositi, nescientes quo se verterent, Moysi & Aaroni afflictionem suam imputarunt. Videbantque se præpositi filiorum Israël in malo, eo quod diceretur eis: Non minuetur quidquam de lateribus per singulos dies. Occurreruntque Moysi & Aaron, qui stabant ex adverso egredientibus a Pharaone: & dixerunt ad eos: Videat Dominus, & judicet, quoniam fœtere fecistis odorem nostrum coram Pharaone & servis ejus, & præbuistis ei gladium, ut occideret nos.

[115] Audito hoc convitio, Moyses ad misericordiam magis quam ad iracundiam motus est, [Moyses vero ad Deum recurrens, novis promissionibus spem suam confirmat,] quia non ignorabat, se revera occasionem seu prætextum præbuisse Pharaoni Israëlitas crudelius opprimendi. Itaque dolore & misericordia tactus, reverenter querelas suas coram Deo exposuit, ejusque opem cum fiducia imploravit, nec frustra: nam ita pergit sacer textus: Reversusque est Moyses ad Dominum, & ait: Domine, cur afflixisti populum istum? Quare misisti me? Ex eo enim, quo ingressus sum ad Pharaonem, ut loquerer in nomine tuo, afflixit populum tuum, & non liberasti eos. Dixitque Dominus ad Moysen: Nunc videbis, quæ facturus sum Pharaoni: per manum enim fortem (pressus,) dimittet eos, & in manu * robusta (coactus) ejiciet (id est, exire compellet) illos de terra sua. Locutusque est (ulterius) Dominus ad Moysen dicens: Ego Dominus, qui apparui Abraham, Isaac, & Jacob, in Deo omnipotente: & nomen meum Adonai non indicavi eis. Quasi diceret, Tibi majorem præbui fiduciæ causam, quam majoribus tuis, quibus nomen meum tetragrammaton (id, quia ineffabile Hebræis, Adonai seu Dominus, Latine solet exponi) non indicavi, sicuti tibi indicavi apud rubum. Pergamus cum textu: Pepegique fœdus cum eis, ut darem eis terram Chanaan, terram peregrinationis eorum, in qua fuerunt advenæ. Ego audivi gemitum filiorum Israël, quo Ægyptii oppresserunt eos: & recordatus sum pacti mei. Ideo dic filiis Israël: Ego Dominus, qui educam vos de ergastulo Ægyptiorum, & eruam de servitute: ac redimam in brachio excelso, & judiciis magnis. Et assumam vos mihi in populum, & ero vester Deus: & scietis quod ego sum Dominus Deus vester, qui eduxerim vos de ergastulo Ægyptiorum; & induxerim in terram, super quam levavi manum meam, ut darem eam Abraham, Isaac, & Jacob: daboque illam vobis possidendam, ego Dominus. [atque Israëlitas frustra consolatus, jubetur Pharaonem prodigiis aggredi.]

[116] Hæc consolatio fiduciam Moysis nonnihil depressam magis erexit: verum Israëlitæ præsenti sua calamitate ita animos abjecerant, ut ne hisce quidem promissionibus eos resumpserint, non satis considerantes, ad magna passim non perveniri, nisi per magnos labores. Verba Moysis accipe: Narravit ergo Moyses omnia filiis Israël: qui non acquieverunt ei, propter angustiam spiritus, & opus durissimum. Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Ingredere, & loquere ad Pharaonem regem Ægypti, ut dimittat filios Israël de terra sua. Respondit Moyses coram Domino: Ecce filii Israël non audiunt me: & quo modo audiet Pharao, præsertim cum incircumcisus sim labiis. Pusillanimitas Israëlitarum fecit, ut Moyses ad pristinam excusationem relaberetur. Verum Dominus cap. 7 amputavit ulteriores excusationes, jussitque Moysen signorum ostentatione aggredi Pharaonem, majoremque auctoritatem apud regem superbum assumere. Rem Moyses narrat his verbis: Dixitque Dominus ad Moysen: Ecce constitui te Deum Pharaonis: & Aaron frater tuus erit propheta tuus. Tu loqueris ei omnia, quæ mando tibi: & ille loquetur ad Pharaonem, ut dimittat filios Israël de terra sua. Sed ego indurabo cor ejus, & multiplicabo signa & ostenta mea in terra Ægypti, & non audiet vos: immittamque manum meam super Ægyptum, & educam exercitum & populum meum, filios Israël de terra Ægypti per judicia maxima. Et scient Ægyptii, quia ego sum Dominus, qui extenderim manum meam super Ægyptum, & eduxerim filios Israël de medio eorum. Fecit itaque Moyses & Aaron, sicut præceperat Dominus; ita egerunt. Erat autem Moyses octoginta annorum, & Aaron octoginta trium, quando locuti sunt ad Pharaonem.

[117] [Vertit Moyses virgam suam in serpentem, quod imitantur magi:] Hisce generatim expositis, ad singula enarranda Moyses sic procedit: Dixitque Dominus ad Moysen & Aaron: Cum dixerit vobis Pharao, Ostendite signa: dices ad Aaron: Tolle virgam tuam, & projice eam coram Pharaone, ac vertetur in colubrum. Ingressi itaque Moyses & Aaron ad Pharaonem, fecerunt sicut præceperat Dominus: tulitque Aaron virgam coram Pharaone & servis ejus, quæ versa est in colubrum. Vocavit autem Pharao sapientes & maleficos: & fecerunt etiam ipsi per incantationes Ægyptiacas & arcana quædam similiter. Projeceruntque singuli virgas suas, quæ versæ sunt in dracones: sed devoravit virga Aaron (in colubrum versa) virgas eorum. Induratumque est cor Pharaonis, & non audivit eos (Moysen nimirum & Aaronem) sicut præceperat Dominus. Præcipui horum maleficorum creduntur fuisse Jannes & Mambres, de quibus Apostolus 2 Timoth. 3 ℣ 8 ait: Quemadmodum autem Jannes & Mambres restiterunt Moysi &c. Hi autem suis præstigiis effecerunt, ut Pharao potuerit existimare, Moysen & Aaronem simili arte uti, & magos solum esse magis suis peritiores, atque ea de causa non moveretur ad consentiendum, sicut Dominus futurum prædixerat, quando præcepta sua dabat Moysi & Aaroni. Hoc primum prodigium coram Pharaone factum non computatur inter decem plagas Ægypti: nam ex eo nihil mali obvenit Ægyptis.

[118] At prima Ægyptiorum plaga statim subnectitur hoc modo: [vertit aquam in sanguinem per totam Ægyptum,] Dixit autem Dominus ad Moysen. Ingravatum est cor Pharaonis, non vult dimittere populum. Vade ad eum mane, ecce egredietur ad aquas: & stabis in occursum ejus super ripam fluminis: & virgam, quæ conversa est in draconem, tolles in manu tua. Dicesque ad eum: Dominus Deus Hebræorum misit me ad te, dicens: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi in deserto: & usque ad præsens audire noluisti. Hæc igitur dicit Dominus: In hoc scies quod sim Dominus: ecce percutiam virga, quæ in manu mea est, aquam fluminis, & vertetur in sanguinem. Pisces quoque, qui sunt in fluvio, morientur & computrescent aquæ, & affligentur Ægyptii bibentes aquam fluminis. Dixit quoque Dominus ad Moysen. Dic ad Aaron: Tolle virgam tuam, & extende manum tuam super aquas Ægypti, & super fluvios eorum, & rivos ac paludes, & omnes lacus aquarum, ut vertantur in sanguinem: & sit cruor in omni terra Ægypti, tam in ligneis vasis quam in saxeis. Feceruntque Moyses & Aaron, sicut præceperat Dominus: & elevans virgam percussit aquam fluminis coram Pharaone & servis ejus: quæ versa est in sanguinem. Et pisces, qui erant in flumine, mortui sunt: computruitque fluvius, & non poterant Ægyptii bibere aquam fluminis, & fuit sanguis in tota terra Ægypti. De hac plaga Psalm. 77 ℣ 44 sic canit Psalmista: Et convertit in sanguinem flumina eorum, & imbres eorum, ne biberent. Et Psalm. 104 ℣ 29: Convertit aquas eorum in sanguinem: & occidit pisces eorum.

[119] Post prædicta vero Moyses addit causam, cur non flecteretur pertinacia Pharaonis, [quod item imitantur magi: utrum prima hæc plaga etiam fuerit in terra Gessen?] ita scribens: Feceruntque similiter malefici Ægyptiorum incantationibus suis; & induratum est cor Pharaonis, nec audivit eos, sicut præceperat Dominus. Avertitque se & ingressus est domum suam, nec apposuit cor etiam hac vice. Quæritur hic passim, unde aquam illam, quam verterunt in sanguinem, acceperint malefici, cum omnis aqua Ægypti in sanguinem fuerit conversa a Moyse? Variis id modis fieri potuit: nam potuit illa aqua esse marina, quæ versa non erat in sanguinem, utpote ad potandum inepta. Potuit fodi puteus, prout revera puteos foderunt Ægyptii, atque ex illo aqua illa hauriri. Potuit illa aqua accipi a magis, priusquam omnis aqua in sanguinem erat conversa: non enim dicitur tota conversio unico momento temporis facta. Plures etiam modos, quibus aqua illa a magis haberi potuit, recitant interpretes; sed probabiliores solum recensere breviter volui. S. Augustinus quæst. 23 in Exodum existimat, terram Gessen a plaga sanguinis & sequentibus fuisse immunem, ibique aquam a magis acceptam, quam in sanguinem verterunt. Et sane non video ex Scripturis probari posse, terram Gessen eadem plaga fuisse tactam, licet interpretes varii id velint probare ex his verbis: Et fuit sanguis in tota terra Ægypti. Quippe cap. 8 ℣ 24 similiter musca venisse dicitur in omnem terram Ægypti: & tamen ex eodem capite constat, terram Gessen a plaga muscarum fuisse liberam. Itaque sententia illa S. Augustini mihi præ ceteris videtur probabilis: non enim idonea ratio facile assignari poterit, cur tota terra Ægypti uno loco magis comprehendat terram Gessen, quam altero. Demum quid fecerint Ægyptii hac plaga percussi, Moyses sic refert: Foderunt autem omnes Ægyptii per circuitum fluminis, aquam ut biberent: non enim poterant bibere de aqua fluminis. Impletique sunt septem dies, postquam percussit Dominus fluvium. Hactenus de prima Ægyptiorum plaga ex sacris Litteris.

[Annotata]

* i. e. per manum

§ XIV. Josephi, Philonis, & Artapani de præmissis relationes examinatæ.

[Josephus gesta in primo & secundo congressu] Josephus primum Moysis cum Pharaone congressum cum secundo, ordinemque rerum gestarum mire confundit: varia quoque Moysi dicta attribuit, quæ nec vera sunt, nec probabilia. Verba accipe, observationibus nostris castiganda: Ad novum, inquit, regem se confert. Ibi posteaquam commemorasset operam suam pro Ægyptiis contra Æthiopas, contemptim agros eorum vastantes, navatam, laboresque exhaustos, dum non aliter quam pro suis popularibus bellum administraret, adjicit malam gratiam pro tot beneficiis sibi redditam. Oraculum deinde, in Sina monte acceptum, regi aperit, necnon prodigia, quibus de voluntate Dei confirmatus, omnem hæsitationem posuerit, singillatim enumerat; addit deinde preces, ne per incredulitatem Dei decretis obstaculo esse velit. Cæterum cum a rege contemptim audiri se animadverteret, exhibet illi specimen prodigiorum, quæ in Sina viderat. Prodigia illa regi sunt exhibita non in primo, sed in secundo congressu. Deinde non est verisimile, Moysen merita sua regi exprobrasse, aut tam enucleate visionem suam eidem statim exposuisse. Redeo ad Josephum.

[121] [Moysis cum Pharaone non solum conjecturis suis,] Rex vero iratus sceleratum eum appellat, qui Ægyptiorum olim fugitivus, nunc magicis præstigiis instructus, ad reliquos decipiendos venerit. Habere se quoque sacerdotes, qui eadem ostenta repræsentare nossent, non minus peritos hujusmodi artium: nec esse, cur se Moyses jactare debeat, quasi solus divina præ cæteris virtute polleat, atque ita apud rudem multitudinem quasi supra mortalem conditionem positus se venditet: confestimque cum & ipsi suas virgas projecissent, in dracones sunt versæ. Tum Moyses nihil his motus, Ne ipse quidem, inquit, ignoro aut contemno artes Ægyptiorum: attamen quæ ego operor, tanto præstantiora esse aio, quam istorum magiam, quanto intervallo res divinæ humanas post se relinquunt: jamque manifeste declarabo, non esse hæc præstigias veritatis specie parum cautis imponentes, sed ipsissimam Dei virtutem, argumentum omnipotentis illius voluntatis apud incredulos futuram: & cum dicto virgam in terram mittit, jubens ut fiat draco, quæ mox dicto parens Ægyptiorum virgas, quæ draconum specie reptabant, unam post aliam aggressa, omnes ad unam devoravit, ac mox in pristinam speciem reversam Moyses rursum sustulit. In hisce Josephus rursum varie labitur. Nam primo Pharaonem ex solis conjecturis loquentem, & Moysi exprobrantem inducit. Secundo cum ait, Cum & ipsi (magi) suas virgas projecissent, supponit Moysen id antea fecisse, prout revera per Aaronem fecit; idemque rursus factum narrat, acsi Moyses idem bis fecisset. Tertio de Aarone silet, acsi non adfuisset, omniaque verba & opera soli Moysi attribuit; cum tamen constet, omnia per Aaronem facta, jubente Moyse. Quarto Moysen pessime sic loquentem inducit, acsi magicas Ægyptiorum artes approbasset.

[122] Rex autem, ait pergens Josephus, ad indignationem magis quam admirationem hoc facto commotus, [sed ordine etiam confuso corrumpit:] cum nihil acturum respondisset, neque quidquam Ægyptiacis artibus profecturum, mandat operarum exactori, qui Hebræis erat præpositus, ut de labore nihil eis remittat, sed gravioribus etiam quam antea operum difficultatibus premat. At ille prius paleas eis ad lateres fingendos præbere solitus, posthac id facere desiit: sed interdiu detentos in opere, noctu ad comportandas paleas dimittebat, pristini laboris onus conduplicaturus. Moyses autem neque minis regis a proposito deterrebatur, neque assiduis suorum querelis, ut a cœpto desisteret, vel minimum flectebatur: sed obfirmato contra utrumque animo, in hoc totus erat, ut suos in optatissimam libertatem restitueret. Itaque denuo regem accedit, suadens ut dimittat Hebræos in Sina montem, illic Deo sacrificaturos, hoc enim ipsum jussisse, nec posse quemquam ejus voluntati resistere: quapropter dandam operam ne favorem ejus contemnere videatur, utque populo potestatem exeundi faciat, ne forte contra moliendo posthac culpam in se transferat, si quid ipsi tale acciderit, qualia Dei voluntati resistentibus evenire solent. Nam necessario calamitates eos comprehendere, qui divinam iram in se provocaverint: & tum terram tum aërem illis infestum existere, tum procreationem filiorum parum feliciter procedere, elementis etiam ad vindicandum in eos concitatis. Atque hæc mala non posse evitare Ægyptios, etiamsi Hebræos regionem eorum exire contingat, nisi hanc profectionem bona pace ipsorum impetraverint. Hactenus Josephus, qui recte quidem oppressionem majorem Hebræorum primo congressui postponit; sed eam perperam postponit signis, quæ in secundo congressu contigerunt, quod utrumque confuderit, ut jam vidimus. Deinde alterum Moysis cum Pharaone conventum quidem narrat: sed solum minas quasdam Moysis, ex conjecturis confictas, illi eorum conventui attribuit; licet Moyses tam cito non videatur minatus Pharaoni. Reliqua Josephi de hisce asserta accipe.

[123] Rege vero, inquit, nihili faciente verba Moysis, [prima plaga ab eodem narrata, errorque ipsius correctus.] neque vel tantillum ad ejus preces advertente, gravissima mala in Ægyptios incubuerunt: quæ singulatim recensebo, tum propter eorum novitatem, tum ut eo magis appareat, non vanas fuisse Vatis nostri prædictiones: postremo quia hominum interest talia cognoscere, quo magis ea caveant, quibus irritatus Deus ad infligendas pœnas commoveri solet. Primum amnis sanguineis fluentis prolabens, ad potus inopiam eos redegit, cum præterea nullum fontem habeant: nec coloris tantum id erat vitium, sed si quis siti coactus gustaret, confestim acri dolore corripiebatur: eratque talis Ægyptiis solis, Hebræis vero dulcis ac potabilis, & omnino pristinam naturam retinens. Quo miraculo rex inops consilii, timens incolumitati gentis, permisit Hebræos abire; cumque malum cessasset, rursum ad pristinam mentem rediit, sententiam suam revocans. Peccat Josephus, dum asserit post hanc plagam permississe Pharaonem, ut Hebræi abirent, sed sententiam revocasse. Potius referre debuerat, a magis quoque aquam in sanguinem conversam; atque ita factum esse, ut Pharao pertinax in sententia sua persisteret.

[124] Philo in narratione ejusdem historiæ subinde quoque a sacra Scriptura recedit, & observationes suas de more adjungit. Singula excutiemus post data ipsius verba, quæ interpres Latine sic reddidit: [Philo primum Moysis cum Pharaone congressum, ejusque exitum,] Post hæc (Moyses & Aaron) regem ipsum audent appellare, ut populum extra fines regni emittat ad sacrificium. Aiebant enim solitudine opus esse ad peragendos ritus patrios, diversos ab aliorum cæremoniis, & ideo secessum requirentes, ne vel offendant alios, vel profanentur exterorum oculis parum faventium spectaculo. At rex ab incunabulis innutritus majorum suorum fastui, nec credens ullum Deum præter ista visibilia, contumaciter respondit: Quis est, cui me obedire jubetis? Non novi istum, quem prædicatis novum Dominum: non dimitto gentem, prætextu celebritatis sacrorumque cupientem jugum excutere. Deinde homo iracundus & inclemens ignominia notat præfectos operum, qui sinerent otio lascivire populum, alioqui non desideraturum festa & sacrificia. Hæc enim non esse intentorum operi necessario, sed suaviter delicateque viventium. Ergo, cum populus gravius quam ante premeretur, & Mosi sociis indignaretur ut impostoribus, eis clamque palamque impietatem objiciens, ac ementita oracula; tandem Propheta aggreditur exerere miracula, quæ didicerat; quo spectatoribus incredulitatem eximeret: interfuit & rex cum cohorte purpuratorum. Per præfectos operum, quos ignominia notavit Pharao, intelligi debent præfecti ex Hebræis, quibus rursum præerant Ægyptii. Quæ vero asserit de obmurmurationibus contra Moysen, acsi pro impostore cum suis habitus fuisset ab Hebræis, nonnihil exaggerata sunt supra relationem S. Scripturæ; licet alioquin non careant omni verisimilitudine, & pro conjecturis haberi possint.

[125] [prodigium mutatæ in serpentem virgæ,] Philo deinde sic pergit: Itaque confluente ad regiam multitudine, frater Mosis baculum, elatum prius, ut esset omnibus conspicuus, in terram projicit; qui mox in draconem mutatur. Tum circulus spectatorum præ metu stuporeque solutus diffugit. Sophistæ vero magique, quotquot aderant, Quid vos terret? inquiunt. Nec nos sumus rudes talium artium: & nos talia patrare possumus. Deinde cum quisque suam virgam projecisset, multi dracones circa primum illum volvebantur sinuosis orbibus; ille vero arrecta cervice immani hiatu non aliter quam objectos pisces circumquaque petitos absorbuit: atque ita deglutitis, in pristinam virgæ naturam rediit. Id tam magnificum spectaculum etiam iniquis animis omnem suspicionem exemit, ne putarent hæc agi humanis vaframentis aut artibus excogitatis ad ludibrium, sed divina potentia, qua nihil non facile perficitur. Quod hic asseritur de dracone ex Moysis virga facto, quem, post devoratos serpentes ex magorum virgis ortos, rursum in virgam mutatum affirmat, ex probabili conjectura dicitur: nam Scriptura non exprimit, quomodo, aut quando, secunda illa mutatio facta sit. Potuit fieri mutatio Aarone caudam serpentis arripiente, ut Moysi contigit apud rubum; aut sponte etiam, ut credidisse videtur Philo, quem rursus audiamus.

[126] [plagas omnes generatim,] Attamen cum ne tam manifesta quidem efficacia posset eis exprimi, ut victos se faterentur; sed nihilominus pertinaci audacia resisterent, addicti obstinatæ inhumanitati impietatique, tamquam laudatis virtutibus; nec miserantes oppressos iniquo servitio, nec divina mandata exsequi inducentes in animum, tum manifestis oraculis declarata, tum ostentis subsecutis atque prodigiis: opus fuit graviore censura, ut afflictionibus agminatim ingruentibus castigarentur stolidi, qui dedignabantur erudiri bonis rationibus. Decem pœnæ regioni inflictæ sunt, ut qui in peccando nihil sibi reliquum fecerant ad summam malitiam, punirentur modis omnibus, ferirenturque perfecto pœnarum numero. Ne genera quidem pœnæ fuerunt vulgaria. Nam elementa mundi, terra, aqua, aër, ignis conspirarunt in impios, Deo vindice, ad declarandam ejus potentiam, ea, quibus ad creationem salutemque rerum usus est, vertentis quandolibet in impiorum perniciem. Hæ pœnæ trifariam distributæ sunt: tres pertinentes ad crassiora elementa, terram & aquam, ex quibus constant corpora cum suis qualitatibus, fratri Mosis commissæ: totidem soli Mosi, quas inflixit per ignem & aërem: … una utrique communis, ordine septima, tres reliquæ ad complendum denarium Deo servatæ sunt. Ab aqua fuit initium: hanc quoniam honorant Ægyptii præ cæteris, tamquam rerum omnium principium, primam adhibuit Deus ad terrendos castigandosque noxios. Hactenus Philo. Divisio illa decem plagarum placuit etiam Origeni Hom. 4 in Exodum. Ex hisce, licet Deus omnes præcipue intulerit, tres primæ, nimirum sanguinis, ranarum, & sciniphum, attribuuntur Aaroni, quod ipse in iis manum aut virgam extenderit, in duabus super aquas, in tertia super pulverem terræ. In reliquis dividendis Philo non servat ordinem, quo illatæ sunt, sed quo ipse eas erat narraturus. Tres soli Moysi adscribit, quod in illis Moyses legatur manum aut virgam in cælum extendisse, uti factum est in plaga septima grandinis, in octava locustarum, & in nona tenebrarum. Sextam plagam ulcerum, quam septimam vocat & recenset Philo, soli Moysi attribuit Origenes, quod ille solus cinerem in cælum sparserit; at utrique eam adscribit Philo, quod ambo simul cinerem collegerint. Demum tres aliæ, nempe quarta muscarum, quinta pestis animalium, & decima, seu mors primogenitorum, soli Deo attribuuntur, quia nihil in hisce operati alii.

[127] Quid igitur mox accidit? Mosis fratre jussu Dei percutiente virga fluvium, [ac primam singillatim referens, conjecturas & aliquos errores admiscet.] in sanguinem vertitur, quam longus est ad mare usque ab Æthiopia, idem in stagnis, fossis, puteis, fontibus, & omnibus Ægypti aquis evenit, ut deficiente aqua potabili ripas nemo petere, & novas venas aperientibus pro limpido liquore sanguis emicaret tamquam e vulnere: piscium quoque genera extincta sunt cuncta, vitali facultate versa in pestiferam, ut fœtore complerentur omnia, putrescentibus simul tot corporibus, hominum quoque siti enectorum magnus numerus acervatim jacebat in triviis, non sufficientibus domesticis ad sepulturæ officia: nam per septem dies hoc malum duravit, donec Ægyptiis suppliciter Mosem invocantibus, & illo deprecante, Deus misertus est pereuntium. Is cum sit exorabilis, mutavit sanguinem in aquam dulcem, redditis amni fluentis salubribus, qualia prius fuerant. In hac plaga narranda bis labitur Philo, aut certe idoneum non habet in Scriptura fundamentum. Asserit primo, sanguinem emicuisse novas venas aperientibus, seu puteos fodientibus. Verum id videtur repugnare hisce verbis Exod. 7 ℣ 24: Foderunt autem omnes Ægyptii per circuitum fluminis, aquam ut biberent: non enim poterant bibere de aqua fluminis. Clare hic textus insinuat, aquam fodiendo fuisse repertam, præstante misericordia Dei illud remedium Ægyptiis, ne omnes siti enecarentur. Secundo nullibi asserit Scriptura, hanc sanguinis plagam ceßasse per preces Moysis, uti affirmat Philo. Verisimilius & congruentius sacris Litteris dici potest, primam plagam ceßasse solum, ut eam secunda exciperet.

[128] [De hisce ab Artapano gentili nonnulla etiam relata,] Artapanus homo gentilis de hisce aliqua audierat, verisimiliter ex traditione aut relatione Ægyptiorum: at fabulas potius edidit, quam veram historiam. Eusebius mentem ipsius hoc modo exprimit loco sæpius indicato: Hac re (voce nimirum divina) fretum (Moysen,) priusquam exercitum comparasset, ad regem Ægyptiorum soceri consilio descendisse (asserit,) dixisseque orbis Domini jussu liberandos esse Judæos. Quo audito, in carcerem ipsum fuisse intrusum: unde nocte, custodibus mortuis, & repente portis patentibus, januisque omnibus, quæ ibi fuerant, fractis, exivisse, rectaque via in regiam usque ad regis cubiculum januis apertis ad ipsum regem intrasse: interrogatumque a stupente rege, quodnam esset Dei nomen, a quo missus esset. Cumque cervicibus inclinatis, Moses in aure sibi dixisset, audientem mutum cecidisse, & a Mose suscitatum fuisse, scripsisse quoque ipsum nomen Dei in tabula dicit: quas litteras cum nonnulli sacerdotum deriderent, legere nescientes, spasmo ait omnes expirasse: tunc etiam, signum rege petente, baculum a Mose in serpentem conversum, omnibusque magno timore perculsis, a cauda captum draconem, in baculum rursus convertisse: deinde Nilum baculo percussum, abundasse adeo, ut universa Ægyptus submersionem timuerit, singulisque annis ex illo tempore similiter abundarit: postea, cum aqua rursus baculo percussa, in alveum suum rediisset, animalibus in fluvio cunctis morte corruptis, magno fœtore aquam ita oluisse, ut Ægyptii siti simul & pestilentia simul laborarent; regem autem perterritum, inclinatum jam fuisse ad dimittendum populum: sed Memphiticos sacerdotes vocatos, morique jussos, nisi aliquod signum ipsi etiam ederent, magicis artibus dracone producto, & fluvii colore mutato, effecisse, ut elatus rex atrociter Judæos tractaret. Hactenus ille, vera falsis miscens.

[129] [sed multis erroribus & fabulis deturpata.] Primo fallitur, dum ait Moysen soceri sui consilio ad Pharaonem ivisse: quod vero de exercitu non comparato dicitur, ineptum est. Secundo carcer ille Moysis, omniaque occasione carceris relata, fictitia plane apparent, licet alioqui mirandum sit, non præcepisse Pharaonem, ut Moyses carceri includeretur. At verisimile est, Pharaonem in primo congressu magis contempsisse Moysis dicta, quam ab eo timuisse: deinde vero ob signa visa magis timuisse, quam ut auderet carceri Moysen includere. Tertio pro aquis Nili in sanguinem conversis ingentem exundationem sic substituit, ut tamen agnoscat aquas fuisse corruptas, piscesque mortuos; quin & pestilentiam ortam, quam Scriptura sacra non agnoscit. Quarto aquas fuisse rursum percussas, sicque in alveum rediisse, regemque iis signis fuisse inclinatum ad dimittendos Israëlitas, rursum non habet Moyses ipse, neque hic edicit, quomodo fluvius deinde ex sanguine rursus in aquam fuerit mutatus. Quinto fabulosum est, annuam Nili exundationem a fictitia illa exundatione ortum habere. Sexto demum alia quædam minus exacte & perturbato ordine relata sunt, modo tamen utcumque tolerabili. Ex hisce autem colligere possumus, mirabilia a Moyse in Ægypto patrata etiam a profanis scriptoribus relata fuisse, sed non sine erroribus, uti passim contigit in antiquis historiis profanis.

§ XV. Secunda plaga ranarum, tertia sciniphum, quarta muscarum, quinta pestis jumentorum, sexta ulcerum, septima grandinis.

[Secunda plaga ranarum, quam imitantur magi,] Postquam prima plaga Ægyptiorum diebus septem continuata, Pharaonem non permoverat; Dixit quoque Dominus ad Moysen (Exod. 8:) Ingredere ad Pharaonem, & dices ad eum: Hæc dicit Dominus: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi: sin autem nolueris dimittere, ecce ego percutiam omnes terminos tuos ranis. Et ebulliet fluvius ranas: quæ ascendent, & ingredientur domum tuam, & cubiculum lectuli tui, & super stratum tuum, & in domos servorum tuorum, & in populum tuum, & in furnos tuos, & in reliquias ciborum tuorum: & ad te, & ad populum tuum, & ad omnes servos tuos, intrabunt ranæ. Hæc mandata cum minis adjunctis Moyses per Aaronem Pharaoni denuntiavit, licet Scriptura id non referat, sed potius subintelligendum relinquat. Dixitque Dominus ad Moysen, nimirum quia Pharao non flectebatur: Dic ad Aaron: Extende manum tuam super fluvios, ac super rivos & paludes, & educ ranas super terram Ægypti. Et (jubente Moyse) extendit Aaron manum super aquas Ægypti, & ascenderunt ranæ operueruntque terram Ægypti; tanta nimirum copia, ut secundum comminationem præmissam domos, cubicula, lectosque ipsos, & alia loca ingrederentur. Fecerunt autem & malefici per incantationes suas similiter, eduxeruntque ranas super terram Ægypti. Sane difficile non erat dæmoni ranas, Deo permittente, aliunde adducere, & coram magis statuere.

[131] Fastus tamen regis hoc prodigio nonnihil depressus est, [Moysis precibus deinde ablata:] ut sequitur: Vocavit autem Pharao Moysen & Aaron, & dixit eis: Orate Dominum, ut auferat ranas a me & a populo meo: & dimittam populum, ut sacrificet Domino. Dixitque Moyses ad Pharaonem: Constitue mihi, quando deprecer pro te, & pro servis tuis, & pro populo tuo, ut abigantur ranæ a te, & a domo tua, & a servis tuis, & a populo tuo: & tantum in flumine remaneant. Qui respondit: Cras. At ille, Juxta, inquit, verbum tuum faciam, ut scias quoniam non est sicut Dominus Deus noster. Et recedent ranæ a te, & a domo tua, & a servis tuis, & a populo tuo: & tantum in flumine remanebunt. Egressique sunt Moyses & Aaron a Pharaone: & clamavit Moyses ad Dominum pro sponsione ranarum, quam condixerat Pharaoni. Fecitque Dominus juxta verbum Moysi: & mortuæ sunt ranæ de domibus, & de villis, & de agris. Congregaveruntque eas in immensos aggeres, & computruit terra. Videns autem Pharao, quod data esset requies, ingravavit cor suum, & non audivit eos, sicut præceperat Dominus. Non stetit promissis Pharao post ablatam plagam, sive quod non nisi ficto animo promisisset, sive quod homo inconstans mentem mox mutaverit. Verum pertinacia illa continuo aliam sensit plagam.

[132] [tertia plaga scimphum, quam imitari non potuerunt magi:] Quippe Moyses sic progreditur: Dixitque Dominus ad Moysen: Loquere ad Aaron. Extende virgam tuam, & percute pulverem terræ: & sint sciniphes in universa terra Ægypti. Feceruntque ita. Et extendit Aaron manum, virgam tenens: percussitque pulverem terræ, & facti sunt sciniphes in hominibus, & in jumentis: omnis pulvis terræ versus est in sciniphes per totam terram Ægypti. Disputant interpretes, quale genus insecti designetur per vocem sciniphes, aut, ut alii scribunt, ciniphes: nam vox videtur derivari a voce Græca nonnihil mollita, quæ scribitur σκνίφες, σκνίπες & κνῖπες, in singulari σκνὶψ vel κνὶψ. Alii culices explicant, alii pediculos, alii pulices, alii animantia nova, & ante numquam visa. At mihi præplacet sententia Philonis, cujus verba dabo § sequenti. Porro hyperbole est, cum dicitur omnis pulvis in sciniphes versus: at illa hyperbole ostendit, innumeram fuisse multitudinem sciniphum, qui suis punctionibus haud dubie ingentem excitarunt molestiam tam hominibus quam jumentis. Voluerunt & hoc prodigium imitari magi Pharaonis; sed frustra, Deo id non permittente. Audi textum sacrum: Feceruntque similiter malefici incantationibus suis, ut educerent sciniphes, & non potuerunt: erantque sciniphes tam in hominibus, quam in jumentis. Et dixerunt malefici ad Pharaonem: Digitus Dei est hic. Induratumque est cor Pharaonis, & non audivit eos, sicut præceperat Dominus. Observari hic potest primo, Pharaonem de hac plaga non præmonitum fuisse, aut certe id non dici in sacris Litteris. Secundo, magos hic agnovisse potentiam Dei, eamque professos esse coram Pharaone, qui tamen ne hac quidem illorum confessione pertinaciam suam deposuit. Hinc post tertiam hanc plagam continuo subsecuta est quarta, Pharaone rursum præmonito.

[133] [quarta plaga muscarum omnis generis,] Hanc Moyses refert hisce verbis: Dixit quoque Dominus ad Moysen: Consurge diluculo, & sta coram Pharaone: egredietur enim ad aquas: & dices ad eum: Hæc dicit Dominus: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi. Quod si non dimiseris eum, ecce ego immittam in te, & in servos tuos, & in populum tuum, & in domos tuas, omne genus muscarum: & implebuntur domus Ægyptiorum muscis diversi generis, & universa terra, in qua fuerint. Faciamque mirabilem in die illa terram Gessen, in qua populus meus est, ut non sint ibi muscæ: & scias quoniam ego Dominus in medio terræ. Ponamque divisionem inter populum meum & populum tuum: cras erit signum istud. Fecitque Dominus ita (nimirum ubi frustra a Moyse monitus erat Pharao.) Et venit musca gravissima in domos Pharaonis & servorum ejus, & in omnem terram Ægypti: corruptaque est terra ab hujuscemodi muscis. De hac plaga, uti & de secunda Psal. 77 ℣ 45 sic dicitur: Misit in eos cœnomyiam, & comedit eos, (sanguinem exsugendo, acriterque torquendo morsibus suis;) & ranam, & disperdidit eos. Rursum Psal. 104 ℣ 31 de hac & tertia: Dixit, & venit cœnomyia: & cinifes in omnibus finibus eorum. Vox Græca κοινομῦια, quæ hic servata est ab interprete Latino, ad litteram significat communem muscam, id est, omne genus muscarum, prout recte vertit S. Hieronymus cum aliis. Muscarum morsibus etiam homines occisi in Ægypto dicuntur Sap. 16 ℣ 9.

[134] S. Augustinus in Exodum quæst. 26 de exemptione Hebræorum a plagis hic primum indicata, [quæ non fuit in terra Gessen, uti probabiliter nec præcedentes:] sic loquitur: Quod hic Scriptura aperuit, ne ubique diceret, intelligere debemus & in posterioribus & in prioribus signis factum esse, ut terra, in qua habitabat populus Dei, nullis plagis talibus vexaretur. Opportunum autem fuit, ut ibi hoc aperte poneretur, unde jam incipiunt signa, quibus magi similia nec conati sunt facere. Procul dubio enim, quia ubique fuerant sciniphes in regno Pharaonis, non autem fuerant in terra Gessen, ibi conati sunt magi similiter facere, & non potuerunt. Quousque ergo deficerent (magi,) nihil de illius terræ segregatione dictum est; sed ex quo cœperunt ea fieri, ubi jam illi similia facere nec conari auderent. Hæc observatio S. Augustini mihi admodum apparet probabilis; omnino tamen certa non est: nam, si existimare quis velit tres plagas præcedentes, sanguinis videlicet, ranarum & sciniphum, etiam fuisse in terra Gessen; dicere poterit, nec aquam fuisse sanguineam Hebræis, sed solis Ægyptiis; nec ranas aut sciniphes quidquam Hebræis molestiæ intulisse: nunc vero terram ipsam, in qua erant Hebræi, a communi plaga excipi, ut Hebræorum exemptio Ægyptiis clarius innotesceret.

[135] Porro plaga hæc muscarum Pharaonem movit; [Pharao hac plaga durante promittit libertatem abeundi Hebræis, sed deinde non stat promissis.] sed non ita permovit, ut Dei mandatis prorsus obtemperare voluerit: in sacrificium enim Hebræorum consensit, at non in egressum eorum ex Ægypto. Moysen audiamus: Vocavitque Pharao Moysen & Aaron, & ait eis: Ite, & sacrificate Deo vestro in terra hac. Et ait Moyses: Non potest ita fieri: abominationes enim Ægyptiorum immolabimus Domino Deo nostro: quod si mactaverimus ea, quæ colunt Ægyptii, coram eis, lapidibus nos obruent. Viam trium dierum pergemus in solitudinem: & sacrificabimus Domino Deo nostro, sicut præcepit nobis. Dixitque Pharao: Ego dimittam vos, ut sacrificetis Domino Deo vestro in deserto: verumtamen longius ne abeatis; rogate pro me. Et ait Moyses: Egressus a te, orabo Dominum: & recedet musca a Pharaone, & a servis suis, & a populo ejus cras: verumtamen noli ultra fallere, ut non dimittas populum sacrificare Domino. Egressusque Moyses a Pharaone, oravit Dominum. Qui fecit juxta verbum illius: & abstulit muscas a Pharaone, & a servis suis, & a populo ejus: non superfuit ne una quidem. Et ingravatum est cor Pharaonis, ita ut nec hac quidem vice dimitteret populum. Solet hic quæri, quid intelligat Moyses per abominationes Ægyptiorum. Verum res mihi elucidari videtur per sequentia verba: Quod si mactaverimus ea, quæ colunt Ægyptii &c. Per abominationes Ægyptiorum igitur intelliguntur ea animalia, quæ colebant Ægyptii; & abominationes Ægyptiorum sunt abominanda Ægyptiorum numina. Sic Apin colebant in forma bovis & vituli: Jovem Hammonium in ariete. Colebant & alia animantia, ut crocodilos, ibes, aliaque multa. At hoc modo non quæritur.

[136] Pertinacia Pharaonis & perfidia in non servandis promissis aliam mox adduxit plagam, [Plaga quinta mors animalium,] quam Moyses sic exponit Exod. 9: Dixit autem Dominus ad Moysen: Ingredere ad Pharaonem & loquere ad eum: Hæc dicit Dominus Deus Hebræorum: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi. Quod si adhuc renuis, & retines eos: ecce manus mea erit super agros tuos: & super equos, & asinos, & camelos, & boves, & oves, pestis valde gravis. Et faciet Dominus mirabile inter possessiones Israël & possessiones Ægyptiorum, ut nihil omnino pereat ex his, quæ pertinent ad filios Israël. Constituitque Dominus tempus, dicens: Cras faciet Dominus verbum istud in terra. Annuntiavit hæc Moyses Pharaoni, sed frustra. Fecit ergo Dominus verbum hoc altera die: mortuaque sunt omnia animantia Ægyptiorum: de animalibus vero filiorum Israël nihil omnino periit. Observa hic vocem omnia non stricte intelligendam de omnibus omnino animantibus Ægyptiorum, cum aliqua deinde grandine occisa legantur, sed vel de omnibus, quæ erant in agris, ob præcedentia verba, Erit manus mea super agros tuos; vel de omnibus, quæ peste contacta erant; vel denique vocem omnia hic significare multa aut pleraque, paucis solum relictis. Addit textus sacer: Et misit Pharao ad videndum: nec erat quidquam mortuum de his, quæ possidebat Israël. Ingravatumque est cor Pharaonis, & non dimisit populum. De hac plaga Psal. 77 ℣ 50 sic legitur: Viam fecit semitæ iræ suæ, non pepercit a morte animabus eorum: & jumenta eorum in morte conclusit.

[137] [sexta ulcerum. Moyses gravi comminatione Pharaonem aggreditur,] Moyses vero ad plagam sextam sic progreditur: Et dixit Dominus ad Moysen & Aaron: Tollite plenas manus cineris de camino, & spargat illum Moyses in cælum coram Pharaone. Sitque pulvis super omnem terram Ægypti: erunt enim in hominibus & jumentis ulcera, & vesicæ turgentes in universa terra Ægypti. Tuleruntque cinerem de camino, & steterunt coram Pharaone, & sparsit illum Moyses in cælum: factaque sunt ulcera vesicarum turgentium in hominibus & jumentis: nec poterant malefici stare coram Moyse propter ulcera, quæ in illis erant, & in omni terra Ægypti. Induravitque Dominus cor Pharaonis, & non audivit eos, sicut locutus est Dominus ad Moysen. Non dicitur Pharao ipse hac ulcerum plaga fuisse percussus: verum terribili comminatione eum urgere jussus est Moyses, priusquam sequentem plagam nominatim prædiceret. Verba accipe: Dixitque Dominus ad Moysen: Mane consurge, & sta coram Pharaone, & dices ad eum: Hæc dicit Dominus Deus Hebræorum: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi. Quia in hac vice mittam omnes plagas meas super cor tuum, & super servos tuos, & super populum tuum; ut scias quod non sit similis mei in omni terra. Nunc enim extendens manum percutiam te & populum tuum peste, peribisque de terra. Per pestem hic non designatur pestilentia proprie dicta, sed malum quodcumque mortem inferens: nam inter plagas Ægyptiacas non recensetur pestis hominum. Pestis igitur pro morte ponitur, uti Septuaginta habent, non pestis, sed mortis mentionem facientes: & mors revera Pharaoni multisque e præcipuis proceribus & populo ejus illata fuit, [prædicens generatim omnia mala, quæ infligeret Deus ad nomen suum manifestandum,] dum persecutus est Israëlitas per mare rubrum.

[138] Aliqui, inquit in hunc locum Cornelius a Lapide, ex Hebræo data verba sic vertunt & connectunt cum sequentibus: Et quidem, si voluissem, potuissem te occidere peste, & perisses de terra; verum ideo posui & servavi te, ut ostendam in te fortitudinem meam. Favere utcumque huic expositioni videntur sequentia verba, quæ sic leguntur in Bibliis vulgatis: Idcirco autem posui te, ut ostendam in te fortitudinem meam, & narretur nomen meum in universa terra. Verum, ut observat laudatus interpres, phrasis Hebraïca non habet particulam si, & verba Hebræa assertive, non autem conditionate minantur Pharaoni pestem & interitum: .. quasi dicat (Dominus:) Plagas plagis addam, donec excidaris a terra. Hæc igitur interpretatio tenenda est, nec sequendus videtur Chaldæus, qui alterius interpretationis est primus auctor: nam illi longe præferenda est versio S. Hieronymi, & Septuaginta interpretum, quibus multæ aliæ consonant. Præterea absoluta comminatio futurorum malorum usque ad interitum Pharaonis rectius cohæret cum verbis præcedentibus: In hac vice mittam omnes plagas meas &c.: nec ullo modo repugnat verbis istis: Idcirco autem posui te, ut ostendam in te fortitudinem meam, & narretur nomen meum in universa terra: nam hisce verbis rationem reddit Dominus, cur plagis tam multis percutiat Pharaonem, priusquam eumdem morte puniat, videlicet ut plagarum multitudine nomen suum illustrius faciat per universum orbem. Hunc sensum exigunt Septuaginta, in quibus pro posui te legitur servatus es.

[139] Apostolus Rom. 9 ℣ 17 verba illa citat hoc modo: [sinens hac de causa crescere pertinaciam Pharaonis.] Dicit enim Scriptura Pharaoni: Quia in hoc ipsum excitavi te, ut ostendam in te virtutem meam: & ut annuntietur nomen meum in universa terra. S. Augustinus quæst, 33 in Exodum expendens hæc verba, observat Deum mala permittere, malisque ad tempus parcere, ut erudiantur electi, hæc subdens: Novit ergo Deus bene uti malis, in quibus tamen humanam naturam non ad malitiam creat, sed perfert eos patienter, quousque scit oportere; non inaniter, sed utens eis ad admonitionem vel exercitationem bonorum. Ecce enim ut annuntiaretur nomen Dei in universa terra, vasis misericordiæ utique prodest. Ad eorum itaque utilitatem Pharao servatus est, sicut & Scriptura testatur, & exitus docet. Porro Deum non excitasse Pharaonem ad pertinaciam illam multis locis declarat idem sanctus Doctor, & nominatim quæst. 36 verba Exod. 10 ℣ 1, Ego enim induravi cor ejus, … ut faciam signa mea hæc in eo, duriorem quidem in speciem habere significationem agnoscit. Sed, inquit, sic intelligendum est, acsi diceret: Ego enim patiens fui super eum & servos ejus, ut non eos auferrem, ut ordine superveniant signa mea super eos. Quia enim patientia Dei obstinatior fiebat malus animus, ideo pro eo, quod est, Patiens in eum fui, dicitur, Gravavi cor ejus. Ita dixerat quæst. 24 etiam ipsam Dei patientiam, qua parcebat inter causas obdurationis Pharaonis numerari posse. Quippe patientia Dei, inquit, secundum corda hominum, quibusdam utilis ad pœnitendum, quibusdam inutilis, ad resistendum Deo, & in malo perseverandum: non tamen per se ipsa inutilis est, sed secundum cor malum, sicut jam diximus. Hoc & Apostolus dicit: Ignoras quod patientia Dei ad pœnitentiam te adducit? Secundum autem duritiam cordis tui, & impœnitens cor, thesaurizas tibi iram &c.

[140] Post comminationem illam generalem jussus est Moyses Pharaoni prædicere plagam grandinis, [Septima plaga grandinis,] quæ ordine septima est, quamque haud dubie prædixit iis verbis, quibus eum instruxit Dominus a ℣ 17: Adhuc retines populum meum: & non vis dimittere eum? En pluam cras hac ipsa hora grandinem multam nimis, qualis non fuit in Ægypto, a die, qua fundata est, usque in tempus præsens. Mitte ergo jam nunc, & congrega jumenta tua, & omnia, quæ habes in agro: homines enim, & jumenta, & universa, quæ inventa fuerint foris, nec congregata de agris, cecideritque super ea grando, morientur. Aliqui huic comminationi fidem adhibuerunt in bonum suum, eam vero alii malo suo neglexerunt, ut sequitur: Qui timuit verbum Domini de servis Pharaonis, fecit confugere servos suos & jumenta in domos: qui autem neglexit sermonem Domini, dimisit servos suos & jumenta in agris. Et dixit Dominus ad Moysen: Extende manum tuam in cælum, ut fiat grando in universa terra Ægypti super homines, & super jumenta, & super omnem herbam agri in terra Ægypti. Extenditque Moyses virgam in cælum, & Dominus dedit tonitrua, & grandinem, ac discurrentia fulgura super terram: pluitque Dominus grandinem super terram Ægypti. Et grando & ignis mista ferebantur: tantæque fuit magnitudinis, quanta ante numquam apparuit in universa terra Ægypti, ex quo gens illa condita est. Et percussit grando in omni terra Ægypti cuncta, quæ fuerunt in agris, ab homine usque ad jumentum: cunctamque herbam agri percussit grando, & omne lignum regionis confregit. Tantum in terra Gessen, ubi erant filii Israël, grando non cecidit.

[141] [quæ multiplex fuit,] Hanc plagam variis locis breviter attigit sacra Scriptura. Psalm. 77 ℣ 47: Et occidit in grandine vineas eorum, & moros eorum in pruina. Et tradidit grandini jumenta eorum, & possessionem eorum igni. Rursum Psalm. 104 ℣ 32: Posuit pluvias eorum grandinem, ignem comburentem in terra ipsorum. Et percussit vineas eorum, & ficulneas eorum: & contrivit lignum finium eorum. Sapient. 16 ℣ 16 magis explicatur, quam multiplex & mirabilis fuerit hæc plaga: Negantes enim te nosse impii, per fortitudinem brachii tui flagellati sunt: novis aquis, & grandinibus, & pluviis persecutionem passi, & per ignem consumpti. Quod enim mirabile erat, in aqua, quæ omnia extinguit, plus ignis valebat: vindex est enim orbis justorum. Quodam enim tempore mansuetabatur ignis, ne comburerentur, quæ ad impios missa erant animalia: sed ut ipsi videntes scirent, quoniam Dei judicio patiuntur persecutionem. Et quodam tempore in aqua supra virtutem ignis, exardescebat undique, ut iniquæ terræ nationem exterminaret. Et ℣ 22: Nix autem & glacies sustinebant vim ignis, & non tabescebant: ut scirent, quoniam fructus inimicorum exterminabat ignis ardens in grandine & pluvia coruscans. Demum cap. 19 ℣ 19: Ignis in aqua valebat supra suam virtutem, & aqua extinguentis naturæ obliviscebatur. Ex hisce facile colligitur, terribilem fuisse tempestatem, conspirantibus contra Ægyptios omnibus fere aëris injuriis; grandine nimirum inusitatæ magnitudinis, horrendis tonitribus, noxiisque fulguribus per terram discurrentibus atque obvia quæque consumentibus: junctis quoque, quo tempestas appareret magis mirabilis, glacie, nive, pluvia, ut clare agnoscerent Ægyptii ab omnipotente Dei manu se percuti.

[142] Agnovit id ipsum Pharao, tantoque terrore correptus est, ut homo superbus se humiliaret coram Moyse, & culpam fateretur, non tamen ut serio converteretur. Audiamus Moysen rei exitum enarrantem cap. 9 ℣ 27: [& Pharaonem vehementer terruit: plurimaque intulit] Misitque Pharao, & vocavit Moysen & Aaron, dicens ad eos: Peccavi etiam nunc: Dominus justus; ego & populus meus impii. Orate Dominum, ut desinant tonitrua Dei, & grando: & dimittam vos, ut nequaquam hic ultra maneatis. Ait Moyses: Cum egressus fuero de urbe, extendam palmas meas ad Dominum, & cessabunt tonitrua, & grando non erit: ut scias, quia Domini est terra: novi autem, quod & tu, & servi tui, necdum timeatis Dominum Deum. Damnum Ægyptiorum in frugibus terræ sic deinde subdit: Linum ergo & hordeum læsum est, eo quod hordeum esset virens, & linum jam folliculos germinaret: triticum autem & far non sunt læsa, quia serotina erant. Bonfrerius in hunc locum observat primo, voces Hebraïcas, quas S. Hieronymus vertit, Eo quod hordeum esset virens alias reddi posse, Quia hordeum erat in spica; & verti a Septuaginta, Hordeum germinaverat, ita ut hordeum tunc videatur habuisse, inquit, culmum & spicam, sed eam adhuc teneram & virentem. Secundo ait, pro voce folliculos poni calamum ab aliis: Sed, inquit, eodem res redit: folliculus enim est theca seu extrema pars calami erumpentis, quæ frumenti spicam vel lini semen involutum tegit. Itaque hordeum & linum grandine confracta & comminuta sunt: atque hoc damnum accessit ad detrimentum hominum & jumentorum, qui occisi erant in agris; & arborum, quæ partim fulmine partim grandine erant confractæ.

[143] Tertio observat, vocem far ab aliis exprimi speltam aut zeam. [damna; nec tamen Pharaonem flexit.] Deinde rationem illam non læsi tritici & farris, Quia serotina erant, sic elucidat: Redditur … ratio, cur istis grando non nocuerit, quia serius prorumpebant & germinabant. Intelligendum ergo vel adhuc hæc non erupisse e terra, vel adhuc in herba fuisse, ita ut ei non multum grando & fulgura nocere potuerint; nocent enim hæc iis, quæ resistunt; at vero quæ adhuc in terra latent, aut facile cedunt, non multum nocere possunt… Dixi autem hæc adhuc vel in terra latuisse, vel in herba fuisse, ita ut germen adhuc in sua radice lateret; ita enim sonant Hebræa, “Quia adhuc caliginosa & obscura erant” hoc est necdum apparebant, seu, ut vertunt Tigurina, “adhuc latebant”. Finem plagæ & pertinaciam Pharaonis Moyses enarrat sequentibus verbis: Egressusque Moyses a Pharaone ex urbe, tetendit manus ad Dominum: & cessaverunt tonitrua & grando, nec ultra stillavit pluvia super terram. Videns autem Pharao, quod cessasset pluvia, & grando, & tonitrua, auxit peccatum: & ingravatum est cor ejus, & servorum illius, & induratum nimis: nec dimisit filios Israël, sicut præceperat Dominus per manum Moysi.

§ XVI. Quid de secunda, tertia, quarta, quinta, sexta & septima plaga scripserint Josephus Philo & Artapanus.

[Plaga ranarum ex Josepho,] Secundam Ægyptiorum plagam Josephus narravit his verbis: Deus autem motus hominis ingratitudine, qui nec a periculo liberatus vellet sapere, aliam plagam Ægypto infligit. Ranarum vis immensa terram eorum populabatur, refertus erat & fluvius, ut aqua inde non nisi sanie harum viciata hauriri posset, immorientibus earum plerisque & imputrescentibus. Plena erat & terra turpi limo, ex quo enascebantur, rursusque in eundem resolvebantur: quin & domesticum victum fœdabant in esculentis atque poculentis nusquam non repertæ: & in cubilibus quoque passim oberrantes: ita ut omnia fœterent putore e ranis mortuis exhalante infecta. His malis cum exagitarentur Ægyptii, rex jubet Moysen cum Hebræis abire, quo velit: & quamprimum hoc dixit, evanuerunt ranæ, terraque simul & flumen in pristinam naturam sunt restituta. Vix dum hoc malum cessaverat, cum Pharaothes denuo mutatus, priorum oblitus, retinere populum cœpit: & quasi aliarum etiam afflictionum naturas experiri vellet, negabat exitum, quem prius concesserat timore magis compulsus quam ex animi sui sententia. Hactenus Josephus, quem nonnulla omittere ex collatione cum sacris Litteris facile advertet lector.

[145] [& Philone.] Philo quoque eamdem plagam refert in hunc modum: Sed non multo post remissam mulctam scelerati ad eandem crudelitatem redierunt, quasi omnino e terris migrasset justitia, aut quasi elapsi ex una pœna non possent aliam incurrere. Itaque more puerorum per ætatem nondum sapientium suo malo didicerunt non contemnere, nam vindicta secuta e vestigio, ut illis cessantibus tardaverat, ita ad iniquitatem properantes prævertit. Rursus enim Mosis frater jussus ad fossas & stagna paludesque virgam porrexit. Vix manum extenderat, cum ranarum tanta vis prorepsit, ut non tantum fora compleret ac loca subdivalia, verum etiam domos villasque, & cuncta ædificia, tam sacra quam profana, tam privata quam publica, haud secus acsi hoc genus aquatilium missum esset in diversi elementi coloniam, natura mutante rerum vicissitudines: nam terra est aquæ contraria. Itaque cum nec foras progredi possent homines, viis oppletis; nec intus manere, refertis etiam intimis penetralibus, & ad summas quoque contignationes ranis obrepentibus, ad extremam desperationem redacti, rursum ad eosdem, ut ante, confugiunt, rege pollicitante permissurum se Hebræos abire impune ac libere. Sic exorato Deo populi sui precibus, ranæ partim receperunt se in fluvium, partim mortuæ cumulabantur in triviis, etiam e domibus eodem congestæ propter intolerabilem graveolentiam exhalantem e cadaveribus bestiolarum, quæ vivæ quoque molestæ sunt sensibus. Artapanus apud Eusebium de ranarum plaga brevissime meminit.

[146] In tertia plaga Josephus a sacris Litteris aberrat: [In tertia plaga sciniphibus pediculos male substituit Josephus:] nam pro sciniphibus seu culicibus pediculos substituit, quos pedunculos nominat interpres Latinus, Græca Josephi verba Latine sic exprimens: Rursum igitur Deus alia clade in hominem fraudulentum vindicat, pedunculorum enim magna vis e corporibus Ægyptiorum scatebat, a quibus mali male perdebantur, neque lavacris neque medicamentorum inunctionibus extinguere eos valentes. Qua nova peste turbatus rex, & non magis ipso periculo quam ejus fœditate ac turpitudine territus, nequam cum esset, ægre dimidiata ex parte resipuit. Hebræis enim exire permissis, ac mox malo cessante, liberos & uxores reditus obsides ab eis exigebat, quo facto magis etiam Deum exasperat, putans se providentiam ejus circumvenire posse, quasi Moyses & non potius Deus pœnas de Ægyptiis Hebræorum oppressoribus sumeret. Hanc Josephi sententiam de pediculis Hebræi passim & Hebraïzantes imitantur, vocem Hebraïcam chinnim sic interpretantes. Verum, inquit Pererius in cap. 8 Exod. disp. 2, istam opinionem de pediculis improbabilem facit narratio ipsa Moysis describentis hanc plagam: ait enim ex pulvere terræ percussæ generatos fuisse sciniphes. At pediculi ex ipso humano corpore generantur; sicut etiam Josephus supradictis verbis scripsit, dicens per hanc plagam scaturisse pediculos e corporibus Ægyptiorum, infideliter profecto Historiam sacram commemorans, quæ non ex corporibus Ægyptiorum, sed ex pulvere terræ generatos esse ait sciniphes. Alterum Josephi peccatum in præmissis verbis est, quod asserat, Pharaonem promisisse, se abeundi licentiam daturum Hebræis: at de illa promissione tacuit Moyses ipse.

[147] Philo de tertia illa plaga longe rectius Josepho veriusque ratiocinatur, [at Philo sciniphes describit,] sciniphes aut scniphes exacte, ut videtur, describens: Postquam, inquit, ab hac pœna (ranarum) respirarunt modicum, sicut athletæ collectis viribus, quo vehementius urgerent *, ad consuetam reversi malitiam, obliti sunt eorum, quæ pertulerant. At Deus aquis cessare jussis, terrestrem pœnam induxit, eodem usus castigatore: qui ubi terram virga percussit, tot scnipes ex ea profusi sunt, ut velut extensa nubes totam obtineret Ægyptum. Id animal est molestissimum, quamvis minutum admodum. Nam non solam superficiem cutis lædit pruritu noxio, verum etiam interiora per aures naresque penetrat, involat & in oculos, nisi quis caveat: sed qui caveri poterant tot dira examina? Quæret fortasse aliquis, cur Deus tam vilibus animalibus ad vindictam uti maluerit, quam ursis, pardis, leonibus, cæterisque feris carnivoris: aut, si hæ non placebant, saltem familiaribus Ægypto aspidibus, quarum morsus sine mora enecat. Is si nescit, discat, Deum voluisse incolas castigare, non tollere. Nam si eos omnino delere voluisset, non opus erat animalium opera, sed divinitus immissa fame ac pestilentia. Præterea discat & illud in omni vita profuturum. Quidnam? Homines quando bella gerunt, auxilia sibi asciscere potentissima, quibus suam infirmitatem suppleant: Deum vero omnipotentem & nullius egentem opera, si quando vult tamquam instrumentis quibusdam uti ad exigenda supplicia, non valida eligere, quorum robus curat minime, sed vilia parvaque instruere invictis viribus, atque ita noxios plectere, quod nunc quoque accidit.

[148] Quid enim scnipe vilius? Tamen tantum effecit, ut tota Ægyptus deficiens exclamare cogeretur, [uti & Origenes, ita ut insectum videatur fuisse Ægyptiis cognitum.] hunc esse Dei digitum, manum enim (Dei) ne a tota quidem terra, quanta est, sustineri posse, imo nec a mundo universo. Hæc sunt inflicta per fratris ministerium. Ita Philo, cujus in sciniphibus describendis ideo mihi major est auctoritas, quia Hebræus Hebraïcam vocem intelligere potuit, & Ægyptius animalculum ipsum cognoscere, quod, nisi cognovisset, non videtur tam prolixe fuisse descripturus. Philoni satis consonat Origenes Hom. 5 in Exodum ciniphes sic describens: Hoc animal pennis quidem suspenditur per aëra volitans, sed ita subtile est & minutum, ut oculi visum, nisi acute cernentis, effugiat: corpus tamen cum insederit, acerrimo terebrat stimulo, ita ut, quem volantem videre quis non valeat, sentiat stimulantem. Horum sententiam reliquis omnibus probabiliorem existimo; sciniphesque fuisse in insectum aliquod Ægyptiis non ignotum, seu fuerint genus quoddam minutissimorum culicum, seu species insecti a culicibus quoque distincta.

[149] [Josephus in quarta plaga pro muscis feras varias adoptavit;] De quarta Ægyptiorum plaga breviter magis quam exacte Josephus sic scripsit: Varias ergo & multiformes bestiolarum (Græce θηρίων, id est ferarum) species immittit, quales nemo ante eam diem umquam viderat, tanta copia, ut tota regio malo hoc repleretur; præ quarum frequentia & homines plurimi extinguebantur, & terra nullo pacto coli poterat: & qui præsentaneum exitium evadebant, infecti tamen earum veneno a morbis corripiebantur. Aberrare videtur primo Josephus, dum ait ferarum fuisse hanc plagam: & secundo, dum huic insistens opinioni, plurimos homines ab hisce feris peremptos affirmat. Quippe, etsi quidam interierint muscarum morsibus, ut dicitur Sap. 16 ℣ 9, de occisis in hac plaga hominibus nulla alia est mentio in Scripturis; nec verisimile est numerum occisorum tantum fuisse, quantum insinuat vox plurimi. Quod vero spectat ad species ferarum, Josephum secuti sunt aliqui Hebraïzantes, qui vocem Hebraïcam harob interpretantur mixtionem, illamque explicant de mixtione quarumlibet bestiarum noxiarum, tam venenosarum quam rapacium, ut serpentium, draconum, leonum, luporum, scorpionum, similiumque aliarum. Verum huic explicationi non modo contraria sunt Biblia vulgata, sed etiam Septuaginta, aliique antiqui, ut probabo post data de hisce Philonis verba.

[150] [Philo vero aliique muscam caninam intelligunt:] Philo quartam hanc plagam, non servato ordine Scripturæ, serius commemorat, quod eam recenseat inter illas, quas Deus inflixit, non adhibita Aaronis aut Moysis opera, uti hic factum Origenes quoque observavit Hom. 4 in Exodum. Philo autem hanc sic narrare incipit: Supersunt tria genera inflicta ab ipso Deo, sine ullo humano ministerio, quæ singula indicabo, quantum potero; primum per animal omnium audacissimum cynomyiam, cui veram appellationem imposuerunt periti nominum, ut erant sapientissimi, compositam e duobus impudentissimis animantibus, mufca & cane, altera vincente omnes volucres temeritate, altero omnes terrestres quadrupedes. Accurrunt enim intrepide, & si quis arceat, non cedunt pervicacia, donec satientur carnibus & sanguine. Ac cynomyia particeps amborum audaciæ, mordax & insidiosum est animal. Nam e longiquo cum stridore in teli morem magno impetu advolat, infixaque cuti hæret pertinaciter. Tunc vero diris exagitatæ, multo molestiores erant, ultra nativam sitim sanguinis armatæ ad ultionem divinitus contra homines impios. Sic ille, secutus Septuaginta interpretes, qui vocem Hebraïcam item interpretantur cynomyiam, seu muscam caninam. Ita quoque legerunt Origenes, S. Augustinus, aliique Patres, qui Septuaginta interpretes sequebantur, & antiquiores sunt versione S. Hieronymi.

[151] Verum S. Hieronymus, ubicumque hæc vox reperitur, [at contendit S. Hieronymus legendum esse muscam communem, non caninam.] legi vult κοινόμυια non κυνόμυια, seu musca communis, id est, omne genus muscarum, non musca canina. Accipe verba ipsius in Epistola ad Suniam & Fretellam: Κοινόμυἳα, non ut Latini interpretati sunt, MUSCA CANINA dicitur per υ Græcam litteram; sed juxta Hebraïcam intelligentiam per δίφθονγον debet scribi οι, ut sit κοινόμυἳα, id est, omne muscarum genus. Aquila πάμμικτον, id est, omnimodam muscam, interpretatus est. Innuit hisce S. Hieronymus vitium irrepsisse in lectionem Septuaginta interpretum, atque in illis potius legendum κοινόμυια quam κυνόμυια: id tamen incertum est, cum passim omnes in Septuaginta legerint κυνόμυια, eaque lectio usitatior sit quam κοινόμυια. Hac de causa existimant interpretes, Septuaginta expressisse unam speciem muscarum, eamque molestissimam & impudentissimam pro omni muscarum genere; atque ita Septuaginta interpretes, Philonem, Patresque antiquos cum Scriptura vulgata conciliant. Ceterum agi de muscis, non de bestiis aut feris majoribus, ex eo etiam fit verisimile, quod ex aliis plagis constet Deum voluisse minutis bestiis domare ferocitatem Ægyptiorum, non vero innumera ferarum multitudine omnes opprimere. Artapanus apud Eusebium inter plagas Ægyptiorum etiam recenset muscas venenosas.

[152] Josephus ad aliam plagam progressurus labitur in effectu quartæ narrando, [Pestem animalium omittit Josephus, sed cam refert Philo:] dum ait Pharaonem post quartam plagam dimittere quidem viros & mulieres voluisse, sed pueros retinere: quæ oblatio Pharaonis serius contigit. De quinta plaga idem prorsus silet, sed a quarta ad sextam transilit. Philo vero quintam plagam seu pestem animalium breviter narrat hoc modo: Post hanc pœnam (muscarum) successit alia, nemine tunc quoque ministro irati Numinis, videlicet interitus pecudum: nam armenta & greges ovium caprarumque; præterea jumenta omnis generis, una die tanquam ex composito gregatim moriebantur, portendentia paulo post secuturam pestem hominum: quemadmodum aiunt publicas pestilentias solere primum in bruta sævire animalia. Quod hic dicit de futura hominum pestilentia, intelligit de subita morte omnium primogenitorum, uti ex sequentibus ipsius verbis colligitur.

[153] Sextam, seu ulcerum plagam, Josephus narrat hoc modo: [ulcerum plaga ex utroque,] Rege vero ne tum quidem resipiscente, ut voluntati divinæ cederet,… non defuerunt Deo variæ prioribus etiam graviores pœnæ, quibus ob regis malitiam in universam gentem severe animadverteret: sed exulceratis intus in cute corporibus, miserabilem in modum non mediocris numerus absumebatur. Philo, observans ad sextam plagam concurrisse Aaronem & Moysen, exactius de eadem philosophatur in hunc modum: Unam (plagam) de communi sententia fratres ambo inflixerunt in hunc modum. Deo jubente, cinerem e fornace hauserunt manibus, quem solus Moses jactavit in aërem. Moxque pulvis excitatus, & longe lateque dispersus, hominibus brutisque dira per totam cutem inussit ulcera, carnibus simul intumescentibus, & fœdis pustulis scatentibus, acsi succensæ clam effervescerent. Quo cruciatu, sicut par erat in exulceratione ac inflammatione, oppressi, non minus animo laborabant quam corpore, misere vexati doloribus. Videbatur enim unum ulcus a vertice usque ad imos pedes, his, quæ membratim sparsa erant, continua serpigine in unum coëuntibus: donec rursum Legislatore supplicante pro affectis, morbus levatus est. Cæterum hæc castigatio commissa est ambobus: propter pulverem fratri, penes quem erat cura pœnarum e terra provenientium, Mosi propter aërem mutatum ad affligendos incolas, nam hic erat minister calamitatum ex aëre cœloque nascentium.

[154] [uti & grandinis, quam Philo, relata constitutione Ægypti,] De septima, seu grandinis plaga, jejune rursum Josephus hæc scribit: Et cum ne sic quidem rex resipisceret, grando nunquam ante in Ægyptio cælo visa, tunc vero major quam apud alios hiberno tempore, aut in Septentrionali regione, vere jam adulto superne ruens omnes eorum fructus contrivit. Philo, ut ostendat, quam nova & inusitata Ægyptiis accidere debuerit hæc grandinis plaga, prolixe ratiocinatur de constitutione Ægypti, quæ pluviarum prorsus fere est expers, magisque grandinis, fulminis, tonitruum, similiumque aeris injuriarum; Nili exundatione, quæ statis temporibus quotannis inchoatur, terras fœcundante. Rationes, quas affert, de raritate pluviæ in Ægypto, non discutio: sed totum ipsius ratiocinium huc transfero. Nunc videamus, inquit, quas pœnas ipse Moses sumpserit, & ex quibus naturæ partibus. Aër ac cælum mundi portiones purissimæ, aquis & terræ successerunt in Ægyptiorum castigatione, cujus administrator Moses electus fuit. Aër prior turbari cœpit. Nam Ægyptus pene sola inter regiones in meridiano tractu sitas, unam ex quatuor anni temporibus ignorat hyemem, vel quia (ut fertur) non longe abest a zona torrida, cujus occulto afflatu calescunt finitima: vel quia circa æstivum solstitium inundans fluvius nubes absumit. Incipit enim crescere æstatis initio, & sub ejus finem desinit: quo tempore etesiæ quoque impingunt ex adverso in Nili ostia, impediturque aquarum exitus, mari tumescente per ventorum violentiam, & fluctibus quasi pro muro se opponentibus, ita ut amnis fluenta retro agantur. Ita fit ut aquis sibi invicem occurrentibus, tum his, quæ superne a fonte descendunt, tum his, quæ repelluntur ab ostiis, & dilatari nequeuntibus propter ripas eminentiores exaggeratasque, tandem necessario supereffundatur.

[155] [conatur magis elucidare.] Est & alia causa, cur hyems Ægypto sit supervacanea. Nam quod imbres alibi, hic restagnationes fluminis efficiunt, arva fœcundantes ad proventus frugum annuos. Natura autem non solet ita in vanum operari, ut pluvias terræ non indigenti largiatur, simulque gaudet varietate sui artificii, concentum e contrariis qualitatibus temperans, & ideo aliis superne e cælo, aliis inferne e fontibus ac fluviis præbet aquarum commoda. In hoc statu regionis vernantis alienis mensibus, quæ circa brumam irroratur parvis rarisque pluviis duntaxat in locis maritimis, supra Memphim autem regiam nullas omnino sentit, repente aër novam sumpsit faciem, ut hybernis regionibus consuetæ tempestates simul ingruerunt, imbres, grandines, procellæ atque turbines, collisiones nubium, continua fulgura & tonitrua prodigiosa specie. Grando enim intermixta nec ipsa liquescebat, nec extinguebat fulmina, sed utraque uno eodemque deferebantur impetu. Nec solum inclementia cæli contristabat incolas, verum etiam rei novitas. Credebant enim, nec falso, ab irato Deo mutari omnia tempestatibus insolitis, arbusta segetesque vastantibus, pereuntibus simul non paucis animalibus, partim frigore absumptis, partim elisis grandine ruente more lapidum, nonnullis etiam ictis fulmine, ex quibus si quæ supererant, ambusta circumferebant vulnera ad terrorem videntium.

[Annotata]

* Græce urgeant

§ XVII. Plaga octava locustarum, & nona tenebrarum narrantur ex sacra Scriptura.

[Minatur Moyses locustarum plagam,] Quandoquidem pergebat Pharao contra stimulum calcitrare, jussus est Moyses novam ipsi plagam comminari, uti refert cap. 10 his verbis: Et dixit Dominus ad Moysen: Ingredere ad Pharaonem: ego enim induravi cor ejus, & servorum illius: ut faciam signa mea hæc in eo, & narres in aures filii tui, & nepotum tuorum, quoties contriverim Ægyptios, & signa mea fecerim in eis: ut sciatis quia ego Dominus. Introierunt ergo Moyses & Aaron ad Pharaonem, & dixerunt ei: Hæc dicit Dominus Deus Hebræorum: Usquequo non vis subjici mihi? Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi. Sin autem resistis, & non vis dimittere eum: ecce ego inducam cras locustam in fines tuos: quæ operiat superficiem terræ, ne quidquam ejus appareat; sed comedatur, quod residuum fuerit grandini: corrodet enim omnia ligna, quæ germinant in agris. Et implebunt domos tuas, & servorum tuorum, & omnium Ægyptiorum: quantam non viderunt patres tui, & avi, ex quo orti sunt super terram usque in præsentem diem. Avertitque se, & egressus est a Pharaone. Rex totam hanc comminationem videtur frigide audivisse; at non ita proceres ejus, præteritis malis edocti, numquam vanas fuisse Moysis comminationes.

[157] Hi igitur Pharaoni suaserunt, ut satisfaceret tandem Moysi, [proceribusque Pharaoni frustra suadentibus ut pareat,] nec sineret totam Ægyptum funditus interire. Pharao non ausus aperte refragari procerum suorum consilio, nolens tamen Israëlitas dimittere, arte usus est, jussitque Moysen coram proceribus totam postulationem suam enucleate exponere, ut sic videretur procerum suorum consilio detulisse, recteque recusare, quod petebatur, tamquam nimium fuisset, & nullo modo concedendum. Hanc Pharaonis mentem colligo ex relatione Moysis, qui præcedentibus hæc subdit: Dixerunt autem servi Pharaonis ad eum: Usquequo patiemur hoc scandalum? Dimitte homines, ut sacrificent Domino Deo suo. Nonne vides quod perierit Ægyptus? Revocaveruntque Moysen & Aaron ad Pharaonem: qui dixit eis: Ite, sacrificate Domino Deo vestro. Quinam sunt, qui ituri sunt? Ait Moyses: Cum parvulis nostris & senioribus pergemus, cum filiis & filiabus, cum ovibus & armentis: est enim sollemnitas Domini Dei nostri. Et respondit Pharao: Sic Dominus sit vobiscum, quo modo ego dimittam vos, & parvulos vestros. Cui dubium est; quod pessime cogitetis? Non fiet ita, sed ite tantum viri, & sacrificate Domino: hoc enim & ipsi petistis. Statimque ejecti sunt de conspectu Pharaonis. Sic Pharao eludebat, non solum Moysen & Aaronem, sed suos etiam consiliarios; at non impune.

[158] [sequitur nona hæc plaga, locustis omnia vastantibus,] Dixit autem Dominus ad Moysen: Extende manum tuam super terram Ægypti ad locustam, ut ascendat super eam, & devoret omnem herbam, quæ residua fuerit grandini. Et extendit Moyses virgam super terram Ægypti: & Dominus induxit ventum urentem tota die illa & nocte: & mane facto, ventus urens levavit locustas. Quæ ascenderunt super universam terram Ægypti: & sederunt in cunctis finibus Ægyptiorum innumerabiles, quales ante illud tempus non fuerant, nec postea futuræ sunt. Operueruntque universam superficiem terræ, vastantes omnia. Devorata est igitur herba terræ, & quidquid pomorum in arboribus fuit, quæ grando dimiserat: nihilque omnino virens relictum est in lignis & in herbis terræ, in cuncta Ægypto. Psalmista hujus etiam plagæ damna memorat psalm. 77 ℣ 46: Et dedit ærugini fructus eorum, & labores eorum locustæ. Et psalm. 104 ℣ 34: Dixit, & venit locusta & bruchus, cujus non erat numerus. Et comedit omne fœnum in terra eorum: & comedit omnem fructum terræ eorum. Vox Ærugo significat corruptionem seu vitium frumenti; quod solet induci per pluviam. Verum S. Hieronymus aliique vocem Hebraïcam, quam septuaginta exposuerunt æruginem, interpretati sunt bruchum; atque ita uterque Psalmistæ locus consonat, nihilque addit relationi Moysis: nam bruchus est species quædam locustarum.

[159] [& homines quoque usque ad mortem vexantibus: humiliatur rex; at non convertitur.] Sapiens cap. 16 ℣ 9 videtur dicere, locustas, uti & muscas antea, hominibus etiam mortem attulisse: Illos enim (inquit) locustarum & muscarum occiderunt morsus, & non est inventa sanitas animæ illorum: quia digni erant ab hujusmodi exterminari. Crediderim, non quidem unico bestiolarum illarum morsu occisos fuisse Ægyptios, sed vel multiplicatis præter modum illarum morsibus ad mortem usque vexatos, vel ex earum morsibus corruptionem aut malum aliquod in corporibus Ægyptiorum ortum, quo deinde mortem oppetierunt. Aliqui volunt fame enectos Ægyptios, quod locustæ omnia consumpsissent: at id verbis datis non est conforme, cum dicatur morsus occiderunt, non fames ex morsibus deinde enata. Tantum damnum, quantum ex hac plaga toti Ægypto illatum est, movit Pharaonem, ut malo quæreret remedium, non tamen ut mandato divino acquiesceret. Moysen audiamus: Quamobrem festinus Pharao vocavit Moysen & Aaron, & dixit eis: Peccavi in Dominum Deum vestrum, & in vos. Sed nunc dimittite peccatum mihi etiam hac vice, & rogate Dominum Deum vestrum, ut auferat a me mortem istam. Egressusque Moyses de conspectu Pharaonis, oravit Dominum. Qui flare fecit ventum ob Occidente vehementissimum, & arreptam locustam projecit in mare Rubrum: non remansit ne una quidem in cunctis finibus Ægypti. Et induravit Dominus cor Pharaonis, nec dimisit filios Israël. [Nona plaga tenebrarum,]

[160] Secuta est plaga nona, minus quidem damni illatura, sed plus terroris. Non præmonuit Pharaonem Dominus, atque ex eo etiam capite terror Pharaonis & Ægyptiorum auctus est. Plagam hanc Moyses breviter narrat his verbis: Dixit autem Dominus ad Moysen: Extende manum tuam in cælum: & sint tenebræ super terram Ægypti tam densæ, ut palpari queant. Extenditque Moyses manum in cælum: & factæ sunt tenebræ horribiles in universa terra Ægypti tribus diebus. Nemo vidit fratrem suum, nec movit se de loco, in quo erat: ubicumque autem habitabant filii Israël, lux erat. Quantumvis sit brevis hæc descriptio, abunde tamen patet, quam vehemens fuerit Ægyptiorum formido, cum toto triduo nullus se de loco moverit. At fusius omnia hujus plagæ mala describit Sapiens cap. 17, ex quo illa paulo latius enucleabo, ne textus solus obscurior quibusdam appareat. Primo tenebrarum horrore erant ita attoniti, ut essent quasi vinculis & catenis constricti. Hoc Sapiens, præmissa justitia divinorum judiciorum, sic enarrat: Magna sunt enim judicia tua, Domine, & in enarrabilia verba tua: propter hoc indisciplinatæ animæ erraverunt. Dum enim persuasum habent iniqui posse dominari nationi sanctæ; vinculis tenebrarum & longæ noctis compediti, inclusi sub tectis, fugitivi perpetuæ providentiæ jacuerunt. Hæc tanta formido eos cohibuit, ne loco se movere auderent. Voces, fugitivi perpetuæ providentiæ, significant, carentes perpetua Dei providentia, qua statis temporibus post noctem lux reducitur.

[161] Secundo timor augebatur sonitu terrorem incutiente, [cujus terribiles] mœstisque visionibus, uti subdit Sapiens: Et dum putant se latere in obscuris peccatis, tenebroso oblivionis velamento dispersi sunt, paventes horrende, & cum admiratione nimia perturbati. Neque enim, quæ continebat illos spelunca, sine timore custodiebat: quoniam sonitus descendens perturbabat illos, & personæ tristes illis apparentes pavorem illis præstabant. Tertio nulla luce poterant tenebræ dispelli: sed ad augendam formidinem ignis subinde coruscationes apparebant, quæ solæ videbantur cum spectris quibusdam terrificis, ita ut magi præ tremore languerent. Verba accipe: Et ignis quidem nulla vis poterat illis lumen præbere, nec siderum limpidæ flammæ illuminare poterant illam noctem horrendam. Apparebat autem illis subitaneus ignis, timore plenus: & timore perculsi illius, quæ non videbatur, faciei, æstimabant deteriora esse, quæ videbantur: & magicæ artis appositi erant derisus, & sapientiæ gloriæ correptio cum contumelia. Illi enim, qui promittebant timores & perturbationes expellere se ab anima languente, hi cum derisu pleni timore languebant.

[162] Quarto qualibet voce animalium quorumcumque, aliarumque rerum strepitu etiam naturali ob conscientiam scelerum suorum, [effectus] atque ob immobilitatem horrore ingenti percellebantur, uti exponit Sapiens, sic pergens: Nam etsi nihil illos ex monstris perturbabat: transitu animalium & serpentium sibilatione commoti, tremebundi peribant: & aërem, quem nulla ratione quis effugere posset, negantes se videre. Cum sit enim timida nequitia, dat testimonium condemnationis: semper enim præsumit sæva perturbata conscientia. Nihil enim est timor, nisi proditio cogitationis auxiliorum. Et dum ab intus minor est expectatio, majorem computat inscientiam ejus causæ, de qua tormentum præstat. Illi autem, qui impotentem vere noctem, & ab infimis, & ab altissimis inferis supervenientem, eumdem somnum dormientes, aliquando monstrorum exagitabantur timore, aliquando animæ deficiebant traductione: subitaneus enim illis & insperatus timor supervenerat. Deinde si quisquam ex illis decidisset, custodiebatur in carcere sine ferro reclusus. Si enim rusticus quis erat, aut pastor, aut agri laborum operarius præoccupatus esset, ineffugibilem sustinebat necessitatem. Una enim catena tenebrarum omnes erant colligati. Sive spiritus sibilans, aut inter spissos arborum ramos avium sonitus suavis, aut vis aquæ decurrentis nimium, aut sonus validus præcipitatarum petrarum, aut ludentium animalium cursus invisus, aut mugientium valida bestiarum vox, aut resonans de altissimis montibus echo; deficientes faciebant illos præ timore.

[163] [exponuntur,] Hæc satis indicant, omnia timorem incussisse Ægyptiis, quod hi nihil videntes vel minima haberent suspecta, quodque cum conscientia scelerum suorum, tum præteritarum plagarum experientia, sæva omnia tristiaque sibi imminere suspicarentur. At nonnulla ex datis verbis, utpote obscuriora, paululum elucidanda sunt. Primo verba illa, Etsi nihil illos ex monstris perturbabat, eumdem videntur habere sensum, acsi legeretur, perturbasset: quasi diceret, Etsi non vidissent spectra illa terrifica, vel solus animalium transitus & serpentium sibilatio mortiferum illis inferebant timorem. Secundo voces illas, Nihil enim est timor, nisi proditio cogitationis auxiliorum, sic interpretror, Timor nihil facit, nisi abjicere omnem cogitationem, seu omnem spem auxiliorum impretandorum: proditio enim hic est abjectio. Tertio sequens versiculus, Et dum ab intus minor est expectatio, majorem computat inscientiam ejus causæ, de qua tormentum præstat, ita videtur exponendus, Quanto minor in animo est expectatio, seu spes auxilii, tanto majorem credit causam ignoratam, quæ suo timore torquet: nam voces inscientia ejus causæ idem significant, ac Causa ignorata, seu non recte cognita. Quarto sequens versiculus rursum est obscurus, in quo nox vocatur impotens, quia Ægyptios reddebat impotentes, diciturque ab infimis & ab altissimis (id est, profundissimis) inferis supervenisse, quia tenebræ erant similes inferni tenebris; deinde vox dormientes, ponitur pro dormiebant, aut dormientes erant: demum animæ traductio idem est, ac animæ deliquium. His positis, totum versiculum sic expono: Illi, qui triduo illo tenebrarum, quæ tenebris infernalibus similes, omnes quasi impotentes reddebant, eodem modo manebant loco affixi instar dormientium, aliquando monstrorum exagitabantur timore, aliquando præ vehementia metus animæ patiebantur deliquium. Reliqua satis clara sunt.

[164] [Hebræis nihil patientibus: Pharao in pertinacia persistit,] Quinto Hebræi lumine fruebantur, atque omnia apud illos peragebantur more solito: nam Sapiens ita pergit: Omnis enim orbis terrarum limpido illuminabatur lumine, & non impeditis operibus continebatur. Solis autem illis superposita erat gravis nox, imago tenebrarum, quæ superventura illis erat. Ipsi ergo sibi erant graviores tenebris. Sanctis autem tuis maxima erat lux, & horum quidem vocem audiebant, sed figuram non videbant. Et quia non ipsi eadem passi erant, magnificabant te: & qui ante læsi erant (per Ægyptios,) quia non lædebantur, gratias agebant: & ut esset differentia, donum petebant, continuationis videlicet. Hactenus de terribili hac plaga, quæ timorem non exiguum Pharaoni haud dubie ingessit: attamen eumdem non permovit, ut omnibus postulatis annueret. Audi Moysen rei eventum enarrantem ℣ 24: Vocavitque Pharao Moysen & Aaron, & dixit eis: Ite, sacrificate Domino: oves tantum vestræ & armenta remaneant, parvuli vestri eant vobiscum. Ait Moyses: Hostias quoque & holocausta dabis nobis, quæ offeramus Domino Deo nostro: nimirum permittendo, ut omnia animalia nobiscum ducamus, quemadmodum subdit: Cuncti greges pergent nobiscum: non remanebit ex eis ungula: quæ necessaria sunt in cultum Domini Dei nostri: præsertim cum ignoremus, quid debeat immolari, donec ad ipsum locum perveniamus. Induravit autem Dominus cor Pharaonis, & noluit dimittere eos. Dixitque Pharao ad Moysen: Recede a me, & cave, ne ultra videas faciem meam: quocumque die apparueris mihi, morieris. Respondit Moyses: Ita fiet, ut locutus es, non videbo ultra faciem tuam; videlicet, nisi ultro me vocaveris, uti factum est.

[165] Duo hic quæri possunt, primo quo modo Pharao vocaverit Moysen & Aaronem, [& Moysen non vocaverit, durantibus tenebris, sed iis ablatis post triduum.] si nullus toto triduo tenebrarum se loco moverit. In varias sententias abierunt interpretes; at una solum solida, plana & facilis mihi apparet responsio, nimirum Moysen ejusque fratrem non fuisse vocatos a Pharaone durantibus tenebris, sed post lucem Ægypto redditam. Ortæ sunt tenebræ, non præmonito rege, eædemque recesserunt post triduum, nec rogante, nec deprecante, aut quidpiam promittente Pharaone, idque ex ipso Moyse satis colligitur. Quippe ait tenebras fuisse tribus diebus, nec quemquam Ægyptiorum se de loco movisse. Relataque gravitate & diurnitate mali, tandem effectum, quem in animo Pharaonis reliquerat, breviter narrat; non dicens, Pharaonem rogasse, ut tenebris liberaretur: quod signum est, jam tum iis liberatum fuisse; solumque advocasse Moysen, ne rursum simile quid pateretur. Secundo, quomodo Moyses prædixerit decimam plagam Pharaoni, uti ipsum fecisse constat ex cap. XI, cum non fuerit vocatus a Pharaone ante illam plagam, & hic dicat se ultro non accessurum. Respondeo Moysen, priusquam a Pharaone recederet, revelatione divina monitum, eidem prædixisse decimam plagam, seu mortem primogenitorum, uti infra dicam, cum de ea tractabo. Nunc missis quibusdam quæstionibus minoris momenti, ad Josephum & Philonem regredior.

§ XVIII. Octava & nona plaga ex Josepho & Philone, quorum lapsus corriguntur.

[Josephus errat in plaga locustarum,] Josephus plagam locustarum breviter tradit, corrigendus in eo, quod oblationem Pharaonis, quæ secuta est post plagam nonam, octavæ perturbato ordine subjungat. Verba ipsius accipe: Et si quid intactum grando reliquit, nubes locustarum supervenientes ita absumpserunt, ut fructuum colligendorum spes Ægyptiis omnibus omnino sit adempta. Quod si rex stultus tantum, & non etiam malus fuisset, poterat vel jam dictis cladibus admonitus resipiscere, ut tandem de aliquo tot malorum remedio cogitare inciperet. At Pharaothes, tametsi non ita insaniebat, ut causam non intelligeret, tamen tanta malitia pectus ejus obsederat, ut adduci nullo modo posset, quin Deo quasi per contentionem repugnare, & in publica commoda sciens volensque peccare pergeret. Itaque tandem Hebræis pueros etiam una cum mulieribus concedit, sed jussis, ut bona sua Ægyptiis tanquam prædam relinquerent, eo quod ex ipsorum bonis nihil post tot calamitates superesse conquerebantur. Hæc ratio retinendi bona Hebræorum non habetur in Scriptura. Vera ratio erat, ut retentis bonis Hebræorum de eorumdem reditu securior esset Pharao.

[167] [& Philo quoque ordinem perturbat.] Philo in hac plaga referenda ordinem etiam perturbat: nam conditiones a Pharaone oblatas Moysi, quæ inter comminationem plagæ & plagam ipsam intercesserunt, perperam postponit plagæ, quam recte describit hoc modo: Post finem autem hujus cladis (grandinis, & comminationem alterius) rege cum suis reverso ad contumaciam, Moses jubente Deo virgam extendit in aërem. Moxque auster incubuit violentissimus, per totam diem noctemque invalescens, malum vel per se valde noxium. Est enim aridus invehens dolorem capitis & gravedinem, languorisque tædium, præsertim in Ægypto, regione ad Austrum opposita, & exposita solibus, ut, quamprimum is ventus movetur, æstu exurat omnia. Tunc vero intulit etiam locustarum agmina in stirpium perniciem, quæ indesinenter affluentes absumpserunt, quidquid post tempestates superfuerat, ut in amplissima regione nihil relinqueretur viride. Ad has extremas calamitates redacti vix resipuerunt regi occlamantes: Quousque non permittis his viris exitum? An nondum sentis Ægyptum. perditam? Ille, ut tum videbatur, assensit: relaxataque clade ad Mosis deprecationem, ventus a mari exortus locustas dispulit.

[168] [In tenebris Ægyptiorum varie labitur Josephus,] Josephus plagam tenebrarum relaturus, statim offendit, dum asserit ortas tenebras, Moyse cum Pharaone altercante; nisi velit solum dicere, controversiam inter Moysen & Pharaonem necdum finitam fuisse, quando cœperunt tenebræ. Alia quoque mox corrigenda immiscuit narrationi, hisce verbis conceptæ: Moyse vero negante æquum postulari, alioqui non habituros, unde sacrificarent, atque hac controversia diutius durante, tam densæ tenebræ omnisque luminis expertes Ægyptiis sunt circumfusæ, ut prospectu in universum privati alii alio casu absumerentur, illo quoque metu imminente, ne forte penitus ab ea caligine absorberentur. Deinde his discussis, post tres dies ac totidem noctes, cum nondum flecteretur Pharaothes, ut liberum exitum permitteret, his verbis eum Moyses aggreditur; Quousque repugnabis Dei voluntati, qui omnino vult ac jubet Hebræos dimitti, nec est aliud præter hoc remedium adversus mala, quibus affligimini. Rex vero irate ferens hanc dicendi libertatem, minatus est eum capite plectendum, si posthac de hac re molestus esse pergeret. Respondit Moyses, se non amplius hac de causa verba facturum, sed ipsum cum optimatibus Ægyptiis ultro Hebræos rogaturum, ut quamprimum inde proficiscantur, atque his dictis abiit. Peccat in hisce Josephus primo, quod alia verba attribuat Moysi, quam eo tempore coram Pharaone ab eo dicta narrant sacræ Litteræ. Secundo, licet Pharao deinde ultro vocaverit Moysen & Aaronem, tamen id eum facturum non legitur prædixisse Moyses, uti nimis libere affirmat Josephus. Tertio errat dum ait, his dictis abiit: nam mortem primogenitorum prius Pharaoni prædixit Moyses: quam ille prædictionem omisit.

[169] Philo in referendis Ægyptiorum tenebris nonnulla quoque discussione eget, [neque eas exacte narrat Philo,] mox subjungenda: nam ita ratiocinatur: Verum hoc quoque malo defunctis, quia rex manebat, ut ante, difficilis, supervenit calamitas major, quam ulla hactenus. Sereno enim die repente offusæ sunt tenebræ, sive ob defectum solis majorem solito, sive continuis densisque nubibus cælum subtexentibus, & nimia constipatione interclusis radiis, ut dies nihil differret a nocturna caligine: qua per triduum continuata, videbatur una perpetua nox longissima. Tunc aiunt eos aut non ausos e cubili surgere; aut, si necessitates naturales urgerent, more cæcorum palpando parietes, & si quid erat præ manibus, ægre potuisse progredi. Nam ignis, quo utimur quotidie, vel aëre turbato extinguebatur, vel vincebatur a crassissimis tenebris, ita ut, salvis oculis, summe necessarium videndi sensum, ceu exoculati, requirerent: quo adempto, cæterorum nullus usus erat. Nam nec loqui, nec audire, nec cibis frui licebat, sed per silentium fame cruciabantur, nulli vacantes sensui, præsenti malo prægravante, donec Moses miseratione motus Deum exoravit. Tum demum successit lux tenebris, & nocti dies serenissima. His plagis percussos ferunt a Mose, mixta fulminibus grandine, & locustis, & tenebris lumen nullum admittentibus.

[170] Ad hanc Philonis expositionem observo primo, [qui duas recenset causas, quibus potue runt oriri tenebræ, sed ambas improbamus:] duplicem ab eo causam afferri, qua oriri potuerint tenebræ Ægyptiacæ, sed neutram certo affirmari. Prima, ab eclipsi solis petita, plane rejicienda est; nam eclipsis naturalis ac totalis ne per integram quidem horam durare potest, nedum per triduum. Deinde eclipsis solis tam spissas nequit inducere tenebras: obscurato enim sole per interpositionem lunæ, alia sidera nonnihil præbent luminis. Demum si solis defectio lumen ademisset Ægyptiis, illud similiter ademptum fuisset Hebræis. Altera causa tenebrarum, ex densitate & nimia constipatione nubium petita, aliis etiam placuit, tum quia tenebræ vocantur palpabiles, tum quia nec sidera, nec aliud quodvis lumen, poterat tenebras illas illuminare, teste sacra Scriptura. At ne hæc quidem causa mihi placet, quia, cum inter Ægyptios degerent Hebræi, si sola nubium constipatio causa fuisset tenebrarum, hæ fuissent utrisque communes. Malim igitur dicere tenebras illas plane fuisse prodigiosas, aliamque earum causam ignorari, quam quod Deus illas produxerit ad pœnam Ægyptiorum, Deumque id facere potuisse variis modis, quorum aliquos indicare possemus, sed nullum certo statuere, cum de eo nihil dictum sit in Scriptura.

[171] Secundo, Philo harum tenebrarum tempore nihil fere agi potuisse ab Ægyptiis asserit; [alii ipsius errores corriguntur,] & nonnihil tamen actionis iis attribuere voluit; non satis consequenter, quantum mihi apparet. Nam si nec loqui potuerint, uti asserit; nec cibis frui, uti verisimile est ex sacris Litteris, cur magis progredi potuerint, ad satisfaciendum naturæ necessitatibus, sane non video. Quin imo motum illum ex loco in locum apertius negat sacra Scriptura, quam præcedentia: clare enim Moyses dicit: Nemo .. movit se de loco, videlicet quia una, ut ait Sapiens, catena tenebrarum omnes erant colligati. Tertio usum aliorum sensuum non perdiderant, uti videtur Philo asserere: imo ne oculorum quidem usu prorsus erant destituti, cum spectra aliaque timorem incutientia viderent. Verum ex tenebris subito ortis, aliisque per Sapientem relatis, tanto correpti atque abrepti sunt timore, ut hic usum sensuum multum potuerit impedire. Quarto, quod ait oratione Moysis cessasse tenebras, Scriptura non habet.

§ XIX. Prædicta plaga decima: petita Ægyptiorum supellex: Pascha primum, jubente Domino, celebratum: plaga decima Ægyptiis illata, seu occisi omnium primogeniti.

[Moyses jussus sub pœna mor is non redire ad Pharaonem, antequam abit,] Ubi post plagam tenebrarum Pharao, nolens pecora Hebræorum dimittere, sub interminatione mortis Moysi & Aaron prohibuerat, ne amplius ad se redirent, priusquam abibat Moyses cum fratre, revelatione divina jussus est Pharaoni postremam plagam prædicere, quod & fecit: neque enim alio modo conciliari possunt duo a Moyse scripta, quod non rediret ad Pharaonem, nisi vocatus; quodque postremam cladem Pharaoni prædixerit. Revelatio inbentis Dei & prædictio Moysis refertur cap. XI hoc modo: Et dixit Dominus ad Moysen: Adhuc una plaga tangam Pharaonem & Ægyptum, & post hæc dimittet vos, & exire compellet. Quænam esset hæc plaga, Dominus item Moysi aperuit: nam ille pro auctoritate, quam adeptus erat apud omnes, illam mox prædixit, non veritus minas regis, ut narrat his verbis: Fuitque Moyses vir valde magnus in terra Ægypti. Et ait: Hæc dicit Dominus: Media nocte egrediar in Ægyptum: & morietur omne primogenitum in terra Ægyptiorum, a primogenito Pharaonis, qui sedet in solio ejus, usque ad primogenitum ancillæ, quæ est ad molam: & omnia primogenita jumentorum. Eritque clamor magnus in universa terra Ægypti, qualis nec ante fuit, nec postea futurus est. Apud omnes autem filios Israël non mugiet canis ab homine usque ad pecus: ut sciatis quanto miraculo dividat Dominus Ægyptios & Israël. Hæc pœnæ prædictio, in qua breviter elucidanda sunt nonnulla.

[173] [prædicit ultimam plagam,] Primo ancilla, quæ est ad molam, seu quæ trusatilem molam versat in pistrino, sumitur pro vilissima persona, & Pharaoni tamquam excellentissimo opponitur; quasi diceretur, A primogenito summi usque ad primogenitum infimi. Secundo, non mugiet canis, proverbium est, quo significatur, omnia quieta fore apud Hebræos. Porro prædicta plaga, Moyses quoque prædicit, quem illa effectum habitura esset, quod hactenus non fecerat: sic enim prosequitur: Descendentque omnes servi tui isti ad me, & adorabunt me, dicentes: Egredere tu, & omnis populus, qui subjectus est tibi. Post hæc egrediemur. Et exivit a Pharaone iratus nimis. Hæc Moysis dicta ingentem haud dubie terrorem ingesserunt Pharaoni. At ne vel sic quidem superbia & pertinacia ipsius flecti potuerunt. Dixit autem Dominus ad Moysen: Non audiet vos Pharao, ut multa signa fiant in terra Ægypti. Moyses autem & Aaron fecerunt omnia ostenta, quæ scripta sunt, coram Pharaone. Et induravit Dominus cor Pharaonis, nec dimisit filios Israël de terra sua.

[174] Plaga autem illa postrema, cujus diem Moyses non significaverat, [ad dies aliquot differendam Petunt Hebrei pretiosam Ægyptionum supellectilem:] non statim nocte sequenti fuit inflicta, quia filiis Israël varia erant agenda, antequam Ægypto exirent. Primo jussit Dominus petere pretiosam Ægyptiorum supellectilem, uti cap. XI ℣ 2 narrat Moyses hoc modo: Dices ergo omni plebi (ait Dominus Moysi) ut postulet vir ab amico suo, & mulier a vicina sua, vasa argentea & aurea. Dabit autem Dominus gratiam populo suo coram Ægyptiis. Mandata Domini Moyses exposuit populo, atque hic lubens obtemperavit, ut refertur cap 12 ℣ 35 his verbis: Feceruntque filii Israël, sicut præceperat Moyses: & petierunt ab Ægyptiis vasa argentea & aurea, vestemque plurimam. Dominus autem dedit gratiam populo coram Ægyptiis, ut commodarent eis: & spoliaverunt Ægyptios. Hac de causa dicitur Psal. 104 ℣ 37: Et eduxit eos cum argento & auro: & non erat in tribubus eorum infirmus. Singulare quoque hoc & insigne Dei beneficium notari potest, quod omnes Israëlitæ recte valerent, quando egrediendum erat Ægypto, licet ingens eorum esset multitudo.

[175] Porro Manichæi hanc Ægyptiorum spoliationem improbabant, [hanc spoliationem Ægyptiorum contra Manichæos defendit Augustinus,] Moysen carpentes tamquam injustum. Hinc S. Augustinus lib. 22 contra Faustum Manichæum ei sic respondet: Quid ergo jam de exspoliatis Ægyptiis Faustus objicit, nesciens quid loquatur? Quod faciendo Moyses usque adeo non peccavit, ut non faciendo peccaret. Deus enim jusserat, qui utique novit non solum secundum facta, verum etiam secundum cor hominis, quid unusquisque, vel per quem, perpeti debeat. Carnalis itaque adhuc ille populus erat, & rerum terrenarum cupiditate occupatus: Ægyptii vero sacrilegi & iniqui: nam & auro illo, hoc est, Dei creatura, male utentes ad Creatoris injuriam, suis idolis serviebant, & homines peregrinos labore gratuito injuste ac vehementer afflixerant. Digni ergo erant & isti, quibus talia juberentur; & illi, qui talia paterentur: & forte secundum suas voluntates & cogitationes Hebræi magis permissi sunt facere ista, quam jussi: sed eis Deus permissionem suam per famulum suum Moysen innotescere voluit, quando mandavit, ut diceret. Fieri autem potest, ut sint aliæ causæ occultissimæ, cur hoc illi populo divinitus dictum sit: sed divinis imperiis cedendum obtemperando, non resistendum est disputando. Apostolus dixit: Quis enim cognovit sensum Domini, aut quis consiliarius ejus fuit? Sive ergo ista sit causa, quam dixi; sive alia quælibet in secreta & abdita Dei dispositione lateat, cur hoc per Moysen illi populo dixerit, ut ab Ægyptiis sibi commodanda peterent, quæ auferrent: hoc tamen confirmo, nec frustra nec inique dictum esse, nec licuisse, Moysen aliter, quam Deus dixerat, facere, ut penes Dominum esset consilium jubendi, penes Famulum autem obsequium peragendi.

[176] Brevius de eodem facto idem sanctus Doctor quæst. 39 in Exodum sic scribit: Non hinc quisque sumendum exemplum putare debet ad exspoliandum isto modo proximum. Hoc enim Deus jussit, [fuit hæc merces debita laborum pro Ægyptiis susceptorum:] qui noverat, quid quemque pati oporteret: nec Israëlitæ furtum fecerunt, sed Deo jubenti ministerium præbuerunt: quemadmodum cum minister judicis occidit eum, quem judex jussit occidi: profecto si id sponte faciat, homicida est, etiamsi eum occidat, quem scit occidi a judice debuisse. Addo verba Sapientis, qui cap. 10 breviter perstringens oppressionem Hebræorum in Ægypto, signaque & prodigia ibidem patrata, subjicere videtur rationem, cur Deus peti & auferri jusserit bona Ægyptiorum, ita scribens ℣ 15 & sequentibus: Hæc (Sapientia divina) populum justum, & semen sine querela, liberavit a nationibus, quæ illum deprimebant. Intravit in animam Servi * Dei, & stetit contra reges horrendos in portentis & signis. Et reddidit justis mercedem laborum suorum; illorum videlicet laborum, quibus coacti fuerant gratis servire Ægyptiis. Dedit autem mercedem illam jubendo spoliationem Ægyptiorum: nam de hac agere Sapientem, liquet ex ordine, quo facta singula perstringit, mox subdens de exitu Hebræorum, Et deduxit illos in via mirabili. Hæc sufficiant de justitia & æquitate hujus facti.

[177] [spoliatio illa maxime fuit in terra Gessen; verisimiliter tamen in aliis quoque locis.] Aliam quoque quæstionem hic versat S. Augustinus quæst. 39 in Exod., hæc scribens: Est etiam ista nonnulla quæstio. Si seorsum habitabant Hebræi in terra Gessen, ubi nec plagæ fiebant, quibus regnum Pharaonis alligebatur, quomodo petit quisque a proximo vel a proxima, (in Scripturis vicina, ut mox observat) aurum, argentum, & vestem?… Unde intelligendum est, etiam in terra Gessen non solos Hebræos habitasse, sed eis aliquos Ægyptios in illa terra cohabitatores fuisse, ad quos potuerunt merito Hebræorum etiam illa divina beneficia (immunitatis a plagis) pervenire; ut hinc eos & diligerent iidem Ægyptii cohabitatores, &, quod petebant, facile commodarent: nec tamen Deus judicavit ita illos alienos fuisse ab injuriis & contritionibus, quas populus Dei pertulit, ut nec isto damno ferirentur, qui plagis illis, propterea quod terræ illi parcebatur, percussi non erant. Tota conjectura S. Augustini huc reducitur. Videntur Ægyptii in terra Gessen cum Hebræis habitantes fuisse soli immunes a plagis Ægyptiorum. Contra vero soli amisisse pretiosam suam supellectilem. Verum plerique interpretes non admittunt, Ægyptios in terra Gessen immunes fuisse a plagis: cumque non pauci Hebræi per reliquam Ægyptum degerent, utpote ibidem ad varia opera deputati, potuerunt illi etiam vasa pretiosa ab aliis Ægyptiis petere, quibus vicini erant, ita ut probabilius appareat, spoliationem illam etiam factam extra terram Gessen, licet verisimile sit, in terra Gessen maxime locum habuisse.

[178] [Jubetur Moyses solemnitatem Paschalem instituere,] Præterea, antequam Dominus percuteret primogenitos Ægyptiorum, filiis Israël immolandus ac comedendus erat agnus Paschalis, quam festivitatem Dominus in Ægypto per Moysen instituit, ac prima vice celebrari jussit, ut deinde quotannis Paschalis solemnitas eodem ritu observaretur in perpetuum. De hujus institutione ac celebratione breviter agam, uti & de aliis ritibus, cæremoniis, legibusque per Moysen institutis, populoque Hebræo datis, sine exacta rituum illorum aut legum expositione, ne Commentarius hic in immensum excrescat, præsertim cum res gestæ Moysis sine expositione rituum ac legum institutarum commode explicari possint. Moyses cap. 12 institutionem esus agni Paschalis, totiusque festivitatis per septem dies continuandæ exponit, atque ita orditur: Dixit quoque Dominus ad Moysen & Aaron in terra Ægypti: Mensis iste (Nisan, respondens fere pro majori parte Martio nostro,) vobis principium mensium: primus erit in mensibus anni, (certe quod res ecclesiasticas.) Loquimini ad universum cœtum filiorum Israël, & dicite eis: Decima die mensis hujus tollat unusquisque (paterfamilias, nisi tam exiguam habeat familiam, ut alteri potius jungi debeat) agnum per familias, & domos suas. Sin autem minor est numerus (familiæ,) ut sufficere possit ad vescendum agnum, assumet vicinum suum, qui junctus est domui suæ, (aut illi accedet,) juxta numerum animarum, quæ sufficere possunt ad esum agni.

[179] Non debebat immolari agnus eadem die decima mensis Nisan, [atque agnum a singulis familiis immolandum curare;] sed quatriduo servari ac tunc demum immolari, ut sequitur ℣ 6: Et servabitis eum usque ad quartam decimam diem mensis hujus: immolabitque eum universa multitudo (nimirum suum singulæ familiæ) filiorum Israël ad vesperam. Et sument de sanguine ejus, ac ponent super utrumque postem, & in superliminaribus domorum, in quibus comedent illum… Et transibo per terram Ægypti nocte illa, percutiamque omne primogenitum in terra Ægypti ab homine usque ad pecus: & in cunctis diis Ægypti faciam judicia, ego Dominus. Erit autem sanguis vobis in signum in ædibus, in quibus eritis: & videbo sanguinem, & transibo vos: nec erit in vobis plaga disperdens, quando percussero terram Ægypti. Habebitis autem hunc diem in monumentum: & celebrabitis eam solemnem Domino in generationibus vestris cultu sempiterno. Qualis deberet esse agnus immolandus, aut pro agno hœdus; quibus cæremoniis alteruter comedi deberet; quam religiose servari septem dies azymorum, quantaque solemnitate celebrari celebrari dies prima & septima, ibidem expositum vide, aut latius apud interpretes.

[180] Vocavit autem Moyses, ut sequitur ℣ 21, [uti, Moyse jubente, fecerunt Hebræi, hac de causa primogenitos suos non amissuri.] omnes seniores filiorum Israël, & dixit ad eos: Ite tollentes animal (agnum aut hœdum) per familias vestras, & immolate Phase. Fasciculumque hyssopi tingite in sanguine, qui est in limine, & aspergite ex eo superliminare, & utrumque postem: nullus vestrum egrediatur ostium domus suæ usque mane. Transibit enim Dominus percutiens Ægyptios: cumque viderit sanguinem in superliminari, & in utroque poste, transcendet ostium domus, & non sinet percussorem ingredi domos vestras & lædere. Custodi verbum istud legitimum tibi & filiis tuis usque in æternum. Cumque introieritis terram, quam Dominus daturus est vobis, ut pollicitus est, observabitis cæremonias istas. Et cum dixerint vobis filii vestri: Quæ est ista religio? dicetis eis: Victima transitus Domini est, quando transivit super domos filiorum Israël in Ægypto, percutiens Ægyptios, & domos nostras liberans. Incurvatusque populus adoravit; summa reverentia excipiens mandata Domini, & Moysis, cujus auctoritatem prodigiis præcedentibus abunde stabiliverat Deus. Exacte quoque illa impleverunt, ut sequitur: Et egressi filii Israël fecerunt, sicut præceperat Dominus Moysi & Aaron. De Paschate celebrato per Moysen sic loquitur Apostolus Heb. XI ℣ 28: Fide celebravit Pascha & sanguinis effusionem: ne, qui vastabat primitiva, tangeret eos. In conventu jam relato potuit etiam Moyses exponere mandatum Domini de petenda Ægyptiorum supellectile: præcipereque ut omnia alia ad iter pararent, atque ad urbem Ramessen confluerent, simulac monerentur, ut inde omnes simul proficiscerentur die XV mensis.

[181] [Decima plaga, qua peremiti omnes Ægyptiorum primogeniti:] Comesto ab Hebræis agno Paschali, Dominus percussit Ægyptios decima plaga, quam Moyses sic refert: Factum est autem in noctis medio (inter diem XIV & XV mensis Nisan) percussit Dominus omne primogenitum in terra Ægypti, a primogenito Pharaonis, qui in solio ejus sedebat, usque ad primogenitum captivæ, quæ erat in carcere, & omne primogenitum jumentorum. Surrexitque Pharao nocte, & omnes servi ejus, cunctaque Ægyptus: & ortus est clamor magnus in Ægypto: neque enim erat domus, in qua non jaceret mortuus. Plagam hanc Psalmista memorat psal. 77 ℣ 51 his verbis: Et percussit omne primogenitum in terra Ægypti, primitias omnis laboris eorum in tabernaculis Cham. Et psal. 104 ℣ 36: Et percussit omne primogenitum in terra eorum, primitias omnis laboris eorum. Per primitias omnis laboris eorum ipsos rursum intelligit primogenitos, quia primo a patribus suis geniti, & a matribus portati: per tabernacula Cham designantur urbes Ægyptiorum, qui a Cham ducebant originem. Psal. 135 ℣ 10 rursum dicitur: Qui percussit Ægyptum cum primogenitis eorum.

[182] [æqua hæc eorum pœna fuit, & Hebræis præcognita;] Plura vero de hac Ægyptiorum calamitate explicuit Sapiens cap. 18. Primo enim observat ℣ 5 hanc æquissimam fuisse pœnam Ægyptiorum, qui Hebræorum infantes voluerant occidere, quando Moyses fuit servatus. Cum cogitarent (Ægyptii) justorum occidere infantes: & uno exposito filio (Moyse) & liberato, in traductionem illorum, multitudinem filiorum abstulisti. Deinde cladem Ægyptiorum Hebræis præcognitam, horumque salutem ac comestionem agni Paschalis, voce sacrificabant indicatam, sic pergit exponere: Illa enim nox ante cognita est a patribus nostris, ut vere scientes, quibus juramentis crediderunt, animæquiores essent. Suscepta est autem a populo tuo sanitas quidem justorum, injustorum autem exterminatio. Sicut enim læsisti adversarios: sic & nos provocans magnificasti. Absconse enim sacrificabant justi pueri bonorum, & justitiæ legem in concordia disposuerunt: similiter & bona & mala recepturos justos, patrum jam decantantes laudes. Hæc illa nocte agebant Hebræi, a Moyse de omnibus præmoniti, & ad comedendum agnum Paschalem a vespera præcedenti per familias congregati.

[183] [quam late patens] Resonabat autem inconveniens inimicorum vox, & flebilis audiebatur planctus ploratorum infantium. Simili autem pœna servus cum Domino afflictus est, & popularis homo regi similia passus. Similiter ergo omnes, uno nomine mortis, mortuos habebant innumerabiles. Nec enim ad sepeliendum vivi sufficiebant: quoniam uno momento, quæ erat præclarior natio illorum, exterminata est. De omnibus enim (præcedentibus plagis) non credentes propter veneficia (seu magorum prodigiosa opera:) tunc vero primum, cum fuit exterminium primogenitorum, spoponderunt (id est, confessi sunt, ut habetur Græce) populum Dei esse. Cum enim quietum silentium contineret omnia, & nox in suo cursu medium iter haberet, omnipotens Sermo tuus de cælo a regalibus sedibus, durus debellator, in mediam exterminii terram prosilivit: gladius acutus insimulatum * imperium tuum portans, & stans replevit omnia morte, & usque ad cælum attingebat stans in terra.

[184] Tunc continuo visus somniorum malorum turbaverunt illos, [quamque terribilis fuerit hæc clades,] & timores supervenerunt insperati. Et alius alibi projectus semivivus, propter quam moriebatur, causam demonstrabat mortis. Visiones enim, quæ illos turbaverunt, hæc præmonebant, ne inscii, quare mala patiebantur, perirent. Ex posterioribus hisce verbis colligitur, Ægyptios superstites morientium clamoribus didicisse causam miserabilis hujusce stragis, licet alias causam satis scire potuissent ex prædictione Moysis, si hæc omnibus innotuisset. Verum credibile est, Pharaonem ejusque proceres semper curasse, ne prædictiones & comminationes Moysis multis innotescerent, aut per Ægyptum vulgarentur. De cæde hac primogenitorum variæ tractantur quæstiones; sed cum illæ non spectent proprie ad Moysen ipsum, brevitatis gratia omnes prætereo.

[185] Cessit tandem hac plaga percussus Pharao, nec ausus est diutius iter Hebræorum impedire. [qua victus Pharao, Hebræos abire jubet.] Quin potius tam ipse quam ceteri Ægyptii vehementissime institerunt, ut sine mora proficiscerentur. Audiamus Moysen ipsum hæc referentem cap. 12 ℣ 31: Vocatisque Pharao Moyse & Aaron nocte, ait: Surgite, & egredimini a populo meo, vos & filii Israël: ite, immolate Domino, sicut dicitis. Oves vestras & armenta assumite, ut petieratis, & abeuntes benedicite mihi. Urgebantque Ægyptii populum de terra exire velociter, dicentes: Omnes moriemur. Quam vehementer eorum abitum urserint Ægyptii, magis dicetur, cum Israëlitarum egressum narrabimus. Porro cum Dominus morte primogenitorum Ægypti effecisset, ut Hebræi libere egrederentur; cumque horum primogenitis eodem tempore pepercisset, in memoriam tanti beneficii omne primogenitum Hebræorum sibi sacrum esse voluit, ut prolixe refertur cap. 13, cujus prima verba subjungo: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Sanctifica mihi omne primogenitum, quod aperit vulvam, in filiis Israël, tam de hominibus quam de jumentis: mea sunt enim omnia. Tulit hanc legem Moyses, eamdem latius explicans, prout ibidem videri potest.

[Annotata]

* Moysis

* id est, non simulatum

§ XX. Præmissorum relatio ex Josepho, Philone, & Artapano examinata.

[Josephus comestionem agni,] Josephus Hebræorum præparationem ad iter, comestionem agni Paschalis, mortem primogenitorum Ægyptiorum, datamque Hebræis abeundi facultatem refert hoc modo: Deus autem cum decrevisset adhuc una plaga ictos Ægyptios cogere ad dimittendos Hebræos, jussit Moysen edicere populo, ut paratum habeant sacrificium, præparatum tertiadecima Xanthici mensis in quartamdecimam, qui apud Ægyptios Pharmuthi vocatur, idem Hebræis Nisan, & Macedonibus Xanthicus: utque ipse Hebræos educat, omnia sua secum portantes. Ille vero instructos prius ad profectionem, & per sodalitia distributos, in uno loco continebat. Illucescente vero quartadecima, omnes ad exitum animati sacrificabant, & sanguine domos lustrabant, aspersas hyssopo (Græce ὑσσώπου κώμας ἀναλαβόντες, id est, sumptis hyssopi fasciculis, nimirum pro aspergillo) & peracta cœna reliquias carnium exusserunt, tamquam exituri, unde nunc quoque solemne manet nobis idem sacrificium, qui festivitatem vocamus Pascha, id transitum significat, eo quod Deus illa die, præteritis illæsis Hebræis, Ægyptios morbo percussit.

[187] [aliaque refert non sine erroribus:] Nam pestis illa nocte absumpsit primogenita Ægyptiorum, ut agminatim ad regiam concurreretur a proximis, vociferantibus non amplius detinendos Hebræos. Tum rex, accito Moyse, mandat ut abeant, ratus post eorum exitum regionem, cessantibus calamitatibus, sublevandam: donis etiam Hebræos honorabant, alii quo celerius discederent, alii propter vicinitatis consuetudinem. Posterioribus hisce verbis dissimulat scriptor politicus magis quam religiosus, petitam ab Hebræis fuisse supellectilem Ægyptiorum, tamquam ad usum sacrificii necessariam, & postea reddendam; donaque Ægyptiorum substituit, haud dubie veritus, ne offenderentur gentiles atque Hebræos injustitiæ accusarent, si rem candide enarrasset. Ejusmodi dissimulationibus plenus est Josephus, qui sæpe honori suæ gentis magis consuluit quam veritati, & non raro facta narravit eo modo, quo magis apparerent verisimilia, licet minus essent vera. Tempus quoque præparati & comesti agni non recte exprimit.

[188] [Philo mortem primogenitorum] Philo non memorat hoc loco comestionem agni Paschalis, sed de plaga primogenitorum, aliisque ante egressum factis prolixe ratiocinatur. Tandem, inquit, accessit extrema pœna decima, superioribus omnibus atrocior, ipsis Ægyptiis morientibus, non tamen omnibus: nolebat enim Deus regionem desertam reddere, quam castigatam tantum voluit. Itaque parcens maximæ turbæ omnis ætatis virorum atque mulierum, morti addixit solos primogenitos, exorsus a maximo natu regio filio, & in vilissimæ ancillæ pistrinariæ filium desinens. Nam circiter noctem mediam quotquot primi patris matrisque appellationem jucundissimam attulerunt parentibus, & vicissim ab ipsis primi nominati sunt filii, sani valentesque, nullo præcedente morbo, repente interierunt ad unum, ut nulla familia sine domestico luctu tunc inventa sit. Prima vero luce, cum quisque suos charissimos inopinata nece sublatos videret, cum quibus superiore die suaviter usque vesperam convixerat, ut in publico luctu gravissimo, comploratione impleverunt omnia: cum enim nemo esset exors ejus calamitatis, unus erat clamor omnium, uno luctu obtinente totam regionem, quacumque patebat: qui tantisper dum intra privatos parietes se continebat, singulis aliena mala ignorantibus, privatus etiam tum videbatur. Ubi vero alii didicerunt ex aliis, geminabatur comploratio, accedente gravanteque dolore publico, ut ne consolator quidem existeret; quis enim solaretur alterum, ipse consolatione indigens?

[189] [ejusque plagæ effectum, & spoliationem Ægyptiorum narrat:] Cæterum ut in tali casu solet fieri, putantes hæc esse majorum malorum initia, & soliciti de interitu superstitum, flentes convolabant in regiam, scissisque suis vestibus regi causam calamitatis imputabant, dicentes nihil mali se passuros fuisse, si Moses impetrasset, quæ petierat: nunc habere se obstinatæ pervicaciæ contentionisque intempestivæ præmia. Deinde pro se quisque certatim hortabatur populum, ut propere tota regione decederent, vel unam diem horamve differre longum rati, & periculosum insuper. Ad hunc modum expulsi protrusique, memores ingenuitatis pristinæ, ausi sunt facinus, quo injurias acceptas rependerent: multum enim prædæ nacti, sarcinas partim suis humeris, partim jumentis imposuerunt, non præ avaritia (ut obtrectatores dicerent) aut alienarum fortunarum concupiscentia (quæ enim esse poterat?) sed primum ut diuturni laboris necessariam mercedem reciperent: deinde ut pro acceptis tempore, quo servierant, injuriis, si non pro merito, aliquid tamen damni reponerent. Nec enim est par jactura libertatis & pecuniæ, cum nemo sanus non malit vitæ quam libertatis adire periculum: itaque utrumque factum jure tueri possunt, sive ut in pace mercedem receperunt, qua tamdiu fraudati fuerant: sive ut bello victores victos bonis spoliaverunt, ab illis enim orta fuerat injuria, qui hospites supplicesque suos (ut ante dixi) quasi captivos in servitutem redegerant. Tandem ubi se obtulit occasio meliorum temporum, populus inermis illatam sibi vim ultus est, protegente ipsa Justitia. Hactenus Philo, qui spolia Hebræorum iis rationibus excusat, ut satis videatur probabilis prior & Scripturæ conformis, non æque secunda, quæ magis vindictam sapit. Attamen brevius solidiusque Hebræorum justitiam ostendisset, si cum sacra Scriptura edixisset, omnia acta esse jussu Dei, penes quem rerum omnium est dominium. Debuerat similiter addere, quo modo spolia illa obtinuerint.

[190] Deinde idem auctor plagas Ægyptiacas breviter recenset, [deinde sortes Ægyptiorum & Hebræorum in hisce plagis recte distinguit.] ac Hebræorum sortem eleganter distinguit a calamitatibus Ægyptiorum, sic scribens: Tot plagis Ægyptus castigata est, quarum tamen nulla Hebræos attigit, quamvis cohabitantes in eisdem oppidis, vicis, domibus, terra, aqua, aëre, igne, præcipuis naturæ partibus conspirantibus, ut impossibile esset effugere; id quod maxime mirum fuit, ab eisdem rebus uno eodemque loco ac tempore, alios servari, alios interimi. Fluvius versus erat in sanguinem, at non Hebræis: his enim haurientibus fiebat potabilis. Ranæ ex aquis in terram subrepentes fora, villas, domos impleverant; solos Hebræos devitabant, acsi scirent discernere, qui puniendi essent, qui nequaquam. Non scnipes, non cynomyæ, non locustæ, quæ arboribus, satis, animalibus, hominibus vastitatem intulerant, ad hos advolaverunt: non imbrium, grandinum, fulminum continuata vis ad hos usque pervenit: exulcerationem molestissimam ne in somnis quidem senserunt: cum densissimæ tenebræ offunderentur aliis, ipsi in diurna puraque luce degebant. Cum interirent Ægyptiorum primogeniti, nemo Hebræus periit; & merito, quando ne pecudum quidem pestis ad horum greges ulla venerunt contagia. Nec aliud videri poterant illo tempore quam spectatores calamitatum alienarum, ex quibus utilissimam doctrinam pietatis perciperent: numquam enim tam manifestum bonorum & malorum judicium extitit, alteris exitium, alteris salutem afferens.

[191] Artapanus quoque de Ægyptiorum calamitatibus nonnulla commemorat apud laudatum jam sæpe Eusebium, [Artapanus de omnibus aliquid confuse tradidit,] qui, prout redditus est Latine, post relatam primam plagam, de ceteris eum hæc scribere affirmat: Tunc a Mose terram baculo percussam, muscas venenosas: deinde rursus percussam, ranas, locustas, aliaque hujusmodi monstra produxisse… Tandem cum grandine percuteretur, & terræ motu Ægyptus universa quateretur, quo domus & templa multa ceciderunt, perfractum calamitatibus regem, Judæos liberasse; quos ab Ægyptiis argentea aureaque vasa, vestem, ac aliam gazam mutuo accepisse &c. In hisce multa quidem corrigenda, cum nullus sit plagarum ordo, nulla exacte sit relata. Attamen vel sic ex hisce colligere licet, memoriam calamitatum suarum apud Ægyptios diu viguisse, etiamsi confusa illa fuerit, & popularibus traditionibus, ut fieri solet, non parum corrupta.

[192] [& inter plagas memorat terræ motus qui non sunt improbabiles.] An inter calamitates Ægyptiorum fuerit terræ motus, quo domus & templa multa corruerint, certo definire non ausim. Nam expressa mentio de terræ motu in Scripturis nullibi reperitur; sed plaga grandinis modo tam terribili refertur, ut quædam concussiones terræ cum fulminibus ac tonitribus grandinem comitari potuerint, idque sileri in Scriptura. Salianus ex Græco Eusebii textu, quem consulere volui, verba Artapani plenius sic reddit Latine: Rege autem adhuc dementato, Moysen grandinem & terræ motus noctu excitasse, ut qui terræ hiatus effugerent, grandine interirent, & qui vitarent grandinem, terræ hiatibus absorberentur. Verumtamen magis crediderim terræ motus fuisse partem plagæ decimæ, iisque idola templaque idolorum corruisse ea nocte, qua percussi sunt primogeniti Ægyptiorum. Certe Dominus prædixit de hac quoque plaga: Et in cunctis diis Ægypti faciam judicia. Factum id esse, quando perierunt primogeniti, asseritur Num. 33 ℣ 4. Non exprimit quidem Scriptura, quo id factum sit modo: nec tamen dubitari potest, quin factum fuerit; nec aptior videtur dari posse conjectura, quam si suspicemur idolorum templa terræ motibus corruisse. Ceterum varias plagas ab Artapano præteritas, aliasque non nisi confuse relatas, facile videbit lector, modo relationem nostram, ex sacris Litteris datam, cum ipsius verbis conferre voluerit.

[193] [Philo regem constitutum Moysen asserit; at rectius dux vocatur, aut legislator:] Philo porro priusquam egressum Israëlitarum ex Ægypto narrat, multa disserit de principatu Moysis, quem regem & principem nominat, atque hoc tempore principatum Israëlitarum adeptum asserit. Regis tamen nomen non ita congruit Moysi, quam ducis & legislatoris, ut postea videbimus. Dux vero Israëlitarum a Deo proprie constitutus est Moyses, quando per visionem in rubo jussus est populum Ægypto educere; at dici potest, hoc tempore agnitum fuisse ab Israëlitis, nisi id jam factum fuerit in conventu seniorum, quos convocavit, simulac Ægyptum est ingressus. Quidquid autem verius sit de tempore, quo Israëlitæ Moysen pro duce suo agnoscere cœperunt, non potuit ille libere imperare Israëlitis, quamdiu cum iisdem sub dominio Pharaonis erat constitutus, atque ideo Philo principatum Moysis recte orditur ab egressu Israëlitarum. Porro quanti populi dux fuerit, declarat primum his verbis: Erant autem viri demigrantes supra sexcenta millia. Loquitur de viris, qui ea erant ætate, ut arma portare possent; atque hi deinde recensi sunt & inventa sexcenta tria millia virorum quingenti quinquaginta, ut legitur Num. 1 ℣ 46. Reliquæ turbæ, inquit Philo, senum, puerorum, mulierum, iniri non poterat numerus. Huc accedebat servitiorum multitudo promiscua & quasi supposititia. Hos Hebræi susceperant e feminis Ægyptiis, contributos paterno generi. Quidam etiam pietatis amore se adjunxerant: & erant, qui tot continuis castigationibus profecerant in melius. Quam itaque ingens fuerit multitudo, quilibet facile videbit.

[194] Horum omnium, ait Philo, princeps Moses electus est: [a Deo principatum adeptus, quanta integritate,] quam potestatem accepit, non ut alii, fretus armis & machinis, aut equestribus, pedestribus, navalibusque copiis: sed virtutis ergo honoratus & charitatis, qua universos prosequebatur indesinenter, Deo quoque favente honori Viri optimi. Nam quia regnum Ægypti dereliquerat cum esset nepos regius, & offensus incolarum superbia violentiaque adoptatores suos abdicaverat, simulque spes illas abjecerat præ generosa magnanimitate & amore justitiæ, visum est omnipotenti rerum Gubernatori, frequentioris meliorisque gentis regnum ei reponere, quæ una omnium erat functura sacerdotio, & vota factura pro universo humano genere, quibus & mala averterentur, & impetrarentur prospera. Assumpto autem principatu, non hoc egit, sicut nonnulli solent, ut augeret suam familiam, & filios, quos duos habebat, extolleret, socios ac mox successores habiturus: sed ubique incorrupte se gerens, in rebus minimis æque ac maximis, superavit naturalem affectum erga liberos, malens rationis obtemperare judicio. Unicum enim habebat propositum necessarium, juvare subditos, & dictis factisque utilitati eorum consulere, nullam occasionem prætermittendo in promovendis eorum negotiis.

[195] Solus hic omnium, qui unquam principatum gesserunt, [continentia, modestia, justitia,] non aurum, non argentum in thesauros condidit, non tributa exegit, non palatia, non latifundia, non greges, non famulitia, non reditus, non alias opes sibi paravit, quamvis posset habere omnium harum rerum copiam: sed existimans animæ pauperis indicium esse, mirari materiales divitias, has quidem ut cæcas contempsit, illas vero naturales perspicacesque honoravit & amavit, si quis unquam alius, in vestitu victuque quotidiano nihil præ se ferens fastus tragici, sed simplicitatem frugalitatemque exercens privati hominis. Regem autem in his solis agebat, quæ vere sunt regia, ut sunt continentia, fortitudo, sobrietas, solertia, prudentia, scientia, industria, tolerantia, justitia, voluptatis contemptus, ad virtutem exhortatio, objurgationes, castigationesque peccantium legitimæ, & recte facientium laudes atque præmia. Itaque quoniam avaritiæ renuntiaverat, & divitiis honoratis apud homines, perfectas maximasque divitias pro his ei Deus reddidit: hoc est, ut tantumdem posset, quantum terra & mare ac flumina elementaque cætera, & quæ ex his sunt condita.

[196] Fecit enim eum suæ potentiæ participem, totum mundum ei subdens tamquam hæreditarium. [amicitia cum Deo, aliisque virtutibus illum administraverit.] Quamobrem singula elementa obediebant ut Domino, ad jussum ejus suas vires mutantia. Nec mirum, quandoquidem juxta proverbium, amicorum omnia sunt communia, amicus autem Dei Propheta dicitur: unde consequitur, ut divinæ possessionis usum habeat: nam Deus nullius eget, cum possideat omnia. Bonus autem vir nihil proprie possidet, nec seipsum quidem: verum de thesauris Dei, quantum potest, accipit, & merito. Cum mundi civis sit: ideo nullam privatim in orbe habet patriam: quippe qui hæreditatem habet non unam quampiam regionem, sed mundum universum. Quid quod majorem etiam cum omnipotente rerum Patre conditoreque societatem adeptus, communi appellatione dignatus est? nominatur enim totius gentis deus atque rex, & caliginem, ubi Deus erat, intrasse dicitur, hoc est in illam invisibilem, incorpoream, specie formaque carentem, exemplarem essentiam, abstrusas a mortali natura contemplationes considerans. Seipsum quoque suamque vitam, quasi tabulam elegantissime pictam proposuit spectandam, divinum opus imitandumque posteris. Ita disserit Philo; nec in omnibus illis, quæ de moribus Moysis affirmat quidquam reprehendendum video. Verum non invenio, ubinam Moyses nominatus fuerit totius gentis deus atque rex. An vero Moyses divinam essentiam viderit, suo loco discutietur. Deinde ostendit Philo, quantum populo prosit bonum principis exemplum, quantumque eidem noceat malum, de Moyse sic subjiciens: Et fortasse, quia Legislator futurus erat, multo ante ipse Lex animata rationalisque factus est per Dei providentiam, quæ nescientem destinabat huic muneri.

§ XXI. Egressio Israëlitarum: prima mansio in Ramesse, secunda in Socoth, tertia in Etham, quarta in Phihahiroth: transitus maris Rubri, & interitus Pharaonis cum toto suo exercitu.

[Egressi Ægypto sunt Israëlitæ annis 430 post promissionem Abrahamo factam,] Moyses Exod. 12 ℣ 40 ait: Habitatio autem filiorum Israël, qua manserunt in Ægypto, fuit quadringentorum & triginta annorum. Quibus expletis, eodem die egressus est omnis exercitus Domini de terra Ægypti. Hæc verba multis quæstionibus & controversiis dederunt materiam, cum clare possit probari ex Scripturis, Israëlitas ab ingressu Jacobi aut Josephi non tanto tempore in Ægypto mansisse; idque abunde ostendit S. Augustinus quæst. 47 in Exodum, dicens quadringentos illos & triginta annos inchoandos esse a promissione Abrahamo facta, secundum Apostolum Gal. 3 ℣ 17, ubi ait: Quæ post quadringentos & triginta annos facta est Lex (in monte Sinai primo anno post egressum) non irritum facit (testamentum Dei) ad evacuandam promissionem. Audi ipsum Augustinum: Ex illa ergo promissione, qua vocatus est Abraham, & credidit Deo, post quadringentos & triginta annos factam Legem dicit Apostolus, non ex tempore, quo Jacob intravit in Ægyptum. Deinde etiam ipsa Scriptura Exodi satis hoc significavit: non enim dixit, “Incolatus filiorum Israël”, quem incoluerunt in terra Ægypto, anni quadringenti triginta; sed aperte dixit, “Quem incoluerunt in terra Ægypto & in terra Chanaan, ipsi & patres eorum”. (Sic additur in Septuaginta, & in terra Chanaan.) Et recte concludit sanctus Doctor: Ac per hoc manifestum est, computandum esse tempus etiam patriarcharum, Abrahæ, Isaac, & Jacob, ex quo peregrinari cœpit Abraham in terra Chanaan; id est, ex illa promissione, in qua ejus fidem laudat Apostolus, usque ad illud tempus, quo ingressus est Israël in Ægyptum. Toto quippe isto tempore peregrinati sunt patres in terra Chanaan, & deinde semen Israël in Ægypto: ac sic completi sunt quadringenti triginta anni a promissione usque ad exitum Israël ex Ægypto, quando facta est Lex in monte Sina, quæ non infirmat testamentum ad evacuandas promissiones. Hæc sententia S. Augustini, uti multis placuit, ita mihi videtur satis certa.

[198] Egressi autem sunt Israëlitæ die mensis Nisan XV, [die XV mensis Nisan, numero sexcenta circiter millia virorum, nullo infirmo existente:] cujus præcedente nocte perierunt Ægyptiorum primogeniti; nec sufficiens habuerunt tempus ad paranda cibaria longinquo itineri necessaria. Tulit igitur populus, inquit Moyses cap. 12 ℣ 34, conspersam farinam, antequam fermentaretur: & ligans in palliis, posuit super humeros suos. Rursum ℣ 39: Coxeruntque farinam, quam dudum de Ægypto conspersam tulerant: & fecerunt subcinericios panes azymos: neque enim poterant fermentari, cogentibus exire Ægyptiis, & nullam facere sinentibus moram: nec pulmenti quidquam occurrerat præparare. Hæc festinatio tamen non effecit, ut Moyses oblivisceretur præcepti Josephi patriarchæ, qui Gen. 50 ℣ 24 jusserat ossa sua asportari ex Ægypto. Nam Exod. 13 ℣ 19 Tulit quoque Moyses ossa Joseph secum; eo quod adjurasset filios Israël, dicens: Visitabit vos Deus, efferte ossa mea hinc vobiscum. Quam ingenti numero, & unde profecti sint, narratur cap. 12 ℣ 37 his verbis: Profectique sunt filii Israël de Ramesse in Socoth, sexcenta fere millia peditum virorum, absque parvulis. Sed & vulgus promiscuum innumerabile ascendit cum eis, oves & armenta & animantia diversi generis multa nimis. Huic egressui Psal. 104 ℣ 37 sic accinitur: Et eduxit eos cum argento & auro: & non erat in tribubus eorum infirmus. Lætata est Ægyptus in profectione eorum; quia incubuit timor eorum super eos.

[199] Prima mansio Israëlitarum passim statuitur Ramesses, [prima eorum mansio, seu locus congregationis Ramesses:] quæ urbs erat Ægypti, quam ipsi ædificaverunt Pharaoni, ut dicitur Exod. 1 ℣ XI. Hæc autem prima mansio sic intelligenda est, ut sit locus, ad quem convenerunt Israëlitæ, ad egrediendum Ægypto; non vero locus, in quo castrametali sunt post iter primi diei a congregato agmine institutum. S. Hieronymus in Epistola ad Fabiolam de 42 Mansionibus Israëlitarum de Ramesse sic scribit: Ad hanc urbem, quæ in extremis Ægypti finibus erat, populus congregatus est, qui in desertum exire cupiebat. Credunt nonnulli Israëlitas jam congregatos fuisse in Ramesse, aut in ejus vicinia die præcedenti, ibique agnum Paschalem comedisse. At non video, quam apte id probari possit ex Scriptura, cum id nullibi dicatur: nam urbs Ramesses verisimiliter tantam multitudinem non capiebat, nec videntur in castris agnum Paschalem comedisse: in illo enim ritu describendo variis vicibus domuum fit mentio, non tabernaculorum. Malim igitur existimare, Israëlitas tempore matutino undique confluxisse ad urbem Ramessen, & eodem die inde, postquam congregati erant, profectos esse in Socoth. Postremum minime dubium est: nam Num. 33, ubi mansiones Israëlitarum enumerantur, ita legitur: Hæ sunt mansiones filiorum Israël, qui egressi sunt de Ægypto per turmas suas in manu Moysi & Aaron, quas descripsit Moyses juxta castrorum loca, quæ Domini jussione mutabant. Profecti igitur de Ramesse mense primo, quinta decima die mensis primi, altera die Phase, filii Israël in manu excelsa, videntibus cunctis Ægyptiis, & sepelientibus primogenitos, quos percusserat Dominus (nam & in diis eorum exercuerat ultionem) castrametati sunt in Soccoth. Idola Ægyptiorum fuisse destructa eodem tempore, quo occisi sunt primogeniti, uti Dominus Moysi promiserat, ex hoc loco evincitur, sive id terræ motibus factum fuerit, sive alio quocumque modo.

[200] [quam gloriosus & utilis ipsis fuerit hic discessus:] Quod vero dicitur Dominus eduxisse populum suum in manu excelsa, quodque Psal. 185 ℣ 12 exprimitur, in manu potenti & brachio excelso, seu potenti dextera cogendo Pharaonem ad dimittendum populum, putem intelligendum esse non solum de posteriori plaga, sed de omnibus plagis & prodigiis simul consideratis, quæ tandem Pharaoni consensum extorserunt. Sic Jos. 24 ℣ 5 nomine Domini Israëlitis dicit Josue: Misique Moysen & Aaron, & percussi Ægyptum multis signis atque portentis. Eduxique vos & patres vestros de Ægypto. Ita & Stephanus Act. 7 ℣ 36 de Moyse dicit: Hic eduxit illos, faciens prodigia & signa in terra Ægypti. Quapropter & locum Apostoli de omnibus hisce explicandum existimo Heb. XI ℣ 27 de Moyse dicentis: Fide reliquit Ægyptum, non veritus animositatem regis: invisibilem enim tamquam videns sustinuit. Porro gloriosus admodum Israëlitis erat hic discessus: nam discedebant, superatis Ægyptiis, plagisque ac metu debellatis, tamquam victores, prout aliis quoque locis sacræ Scripturæ innuitur. Utilissimus quoque erat, non solum quia durissima servitute liberabantur, sed etiam quia multas Ægyptiorum divitias secum portabant, tamquam mercedem diuturnæ servitutis. Deinde quia jam magis singulari protectione Dei erant fruituri, uti populus Deo ejusque servitio dicatus, quemadmodum dicitur Psal. 113 ℣ 1 his verbis: In exitu Israël de Ægypto, domus Jacob de populo barbaro; facta est Judæa sanctificatio ejus, Israël potestas ejus.

[201] [columna nubis per diem, ignis vero per noctem præcedens, eorum iter dirigebat;] Singularem hanc Omnipotentis protectionem discere poterant, cum ex prodigiis in Ægypto factis, tum ex eo, quod in tanta multitudine nullus esset infirmus. Aliud visibile divinæ in eos benevolentiæ signum erat columna nubis per diem præcedens contra nimios solis ardores, & columna ignis noctu præcedens ad tenebras dispellendas, eademque columna utroque tempore dux erat viarum, per quas proficisci oportebat. Audi de hisce Moysen Exod. 13 ℣ 21: Dominus autem præcedebat eos ad ostendendam viam, per diem in columna nubis, & per noctem in columna ignis: ut dux esset itineris utroque tempore. Numquam defuit columna nubis per diem, nec columna ignis per noctem, coram populo. Psal. 104 ℣ 39: Expandit nubem in protectionem eorum, & ignem, ut luceret eis per noctem. Sap. 10 ℣ 17: Et fuit illis (Dominus per columnam) in velamento diei, & in luce stellarum per noctem. Sic Moyses exorans Dominum Num. 14 ℣ 14 dicit, Qui audierunt quod tu, Domine, in populo isto sis, … & nubes tua protegat illos, & in columna nubis præcedas eos per diem, & in columna ignis per noctem. 2 Esdr. 9 ℣ 19 dicitur Deo: Tu autem in misericordiis tuis multis non dimisisti eos in deserto: columna nubis non recessit ab eis per diem, ut duceret eos in viam; & columna ignis per noctem, ut ostenderet eis iter, quod ingrederentur. Nubis hujusce etiam meminit Apostolus 1 Cor. 10 ℣ 1.

[202] Ex hac columna patet, non Moysi, sed Deo adscribendum esse, [Deo igitur, non Moysi, attribuendum, quod non recta via Palæstinam petierint: rationes] quod Israëlitæ non recta via ex Ægypto in Palæstinam sint profecti, sed per multos circuitus eo tandem pervenerint: Moysis enim officium erat columnam sequi ducem. Porro de itinere non instituto recta in Palæstinam Moyses Exod. 13 ℣ 17 sic habet: Igitur cum emisisset Pharao populum, non eos duxit Deus per viam terræ Philisthiim, quæ vicina est: reputans, ne forte pœniteret eum, si vidisset adversum se bella consurgere, & reverteretur in Ægyptum. Sed circumduxit per viam deserti, quæ est juxta mare Rubrum: & armati ascenderunt filii Israël de terra Ægypti. Voces armati ascenderunt varias controversias pepererunt apud interpretes, præsertim quia Septuagintæ pro iis habent, Quinta autem progenie ascenderunt; Oleaster, Quini ascenderunt; alias, Accincti, Quintati, Accincti armis, Instructi; alii demum, Accincti quinque armorum generibus. Jam vero expositio Septuaginta interpretum verum quidem continet sensum, uti varii jam ostenderunt: præferenda tamen est expositio Scripturæ vulgatæ, quam & alii interpretes tradiderunt. Ne autem hic sim prolixior, nihil aliud mihi videtur significari, nisi Israëlitas nonnullis armis, qualia comparare potuerant, fuisse instructos; atque instar agminis armati pulchro ordine iter instituisse. At non crediderim, illos fuisse armatos, sicuti milites armantur, quando ad bellum procedunt; sed solum ad defensionem suam, quantum fieri potuerat. Plura arma obtinuerunt post demersum in mari Rubro Pharaonis exercitum; & post victos Amalecitas.

[203] Redeo ad rationes, ob quas divina providentia Israëlitas longissimo tempore per loca deserta ducere voluit, [dantur hujus circuitus.] cum eos potuisset paucis diebus ad terram promissam perducere. Deut. 8 ℣ 2 Moyses Israelitas sic alloquitur: Et recordaberis cuncti itineris, per quod adduxit te Dominus Deus tuus quadraginta annis per desertum, ut affligeret te, atque tentaret, & nota fierent, quæ in tuo animo versabantur, utrum custodires mandata illius, an non. Afflixit te penuria, & dedit tibi cibum Manna, quod ignorabas tu & patres tui: ut ostenderet tibi, quod non in solo pane vivat homo, sed in omni verbo, quod egreditur de ore Dei. Vestimentum tuum, quo operiebaris, nequaquam vetustate defecit, & pes tuus non est subtritus, en quadragesimus annus est: ut recogites in corde tuo, quia sicut erudit filium suum homo, sic Dominus Deus tuus erudivit te, ut custodias mandata Domini Dei tui. Rursum Moyses in Cantico suo Deut. 32 ℣ 9 de iis ita canit: Pars autem Domini, populus ejus: Jacob funiculus hæreditatis ejus. Invenit eum in terra deserta, in loco horroris & vastæ solitudinis: circumduxit eum, & docuit: & custodivit quasi pupillam oculi sui. Sicut aquila provocans ad volandum pullos suos, & super eos volitans, expandit alas suas, & assumpsit eum, atque portavit in humeris suis. Hæ rationes circumducendi populum non pugnant cum prima: nam omnes concurrunt ad eumdem finem. Noluit Dominus paucis diebus Israëlitas ad terram promissam perducere, ne homines diuturna servitute timidi bellorum apparatu terrerentur. Voluit autem eosdem plurimis annis hærere in locis adeo desertis, ut ibidem non possent alimenta invenire ad vitam conservandam, itaque ex dato divinitus victu discerent, quantum de divina providentia esset sperandum: deinde ut Leges quoque suas melius discerent, quando non erant aliis occupationibus distracti in solitudine.

[204] [Secunda & tertia mansio: in hac primo memoratur columna;] S. Hieronymus de secunda mansione Israëlitarum sic scribit in laudata sæpiusque laudanda Epistola ad Fabiolam, citans illa verba, Castrametati sunt in Soccoth: Secunda mansio. In hac coquunt panes azymos, & primum tendunt tabernacula, unde & ex re locus nomen accepit: Soccoth quippe interpretatur in lingua nostra tabernacula sive tentoria. Coctos ibi panes azymos subcinericios, habemus Exod. 12 ℣ 39, & verba jam dedimus num. 198: nec quidquam præterea de hac mansione legitur. Tertia mansio Num. 33 ℣ 6 assignatur his verbis: Et de Soccoth venerunt in Etham, quæ est in extremis finibus solitudinis. Et Exod. 13 ℣ 20: Profectique de Socoth, castrametati sunt in Etham in extremis finibus solitudinis. De hac ita laudatus Hieronymus: Tertia mansio offertur post Tabernacula, in qua primum videtur Dominus nocte in columna ignis, & per diem in columna nubis; ut præcedat populum, & dux itineris fiat. Alteram observationem mox adjungit in hunc modum: Ex quo intelligimus locum Soccoth adhuc juxta Ægypti fuisse regiones: in eo enim, quod dicitur, Quæ est in extremis finibus solitudinis, ostenditur inter confinia esse eremi & Ægypti.

[205] [nec tamen probari potest, eam non citius præcedere cœpisse.] Crediderim utrumque locum fuisse intra terminos regni Ægyptiaci, sed Soccoth fuisse in parte Ægypti habitata & culta, Etham vero in terra deserta versus Arabiæ confinia, nisi Etham jam fuerit in ipsa Arabia, ubi est solitudo Etham, alias Sur dicta, per quam profecti sunt Israëlitæ post transitum maris Rubri. Id certum videtur, Etham fuisse aut in ipso Arabiæ limite, aut ei viciniorem, quam fuerit sequens mansio. Porro prima Hieronymi observatio non passim ab omnibus admittitur, quia Scriptura non dicit columnam nubis & ignis primum præcedere incepisse in Etham, sed solum, relato adventu in Etham, subditur, Dominus autem præcedebat eos … in columna &c.; atque illud præcedebat æque referri potest ad anteriora tempora, puta ad Ramessen, quam ad Etham. Sola ratio, quæ favet S. Hieronymo, est, quod de illa columna Moyses non sit ante locutus. At eodem modo refert Moyses ibidem ℣ 19 ossa Josephi asportata esse a se, postquam jam narrarat adventum in Soccoth. Quapropter illa Hieronymi observatio nec certa mihi apparet, nec tamen prorsus repudianda: neque enim probari potest, columnam citius præcessisse, dicique potest, ductum columnæ non fuisse necessarium in regione Ægypti habitata & nota, ideoque videri tantum incepisse præcedere, quando venerunt ad solitudinem.

[206] [Quarta mansio, quam regressi, jubenie Deo, capiunt prope mare Rubrum:] Quarta mansio fuit non longe a mari Rubro, eaque sic assignatur Num. 33 ℣ 7: Inde (ex Etham) egressi venerunt contra Phihahiroth, quæ respicit Beelsephon, & castrametati sunt ante Magdalum. Iter ad hanc mansionem institutum est expresso Domini jussu, qui voluit, ut Israëlitæ, qui mare Rubrum circuire poterant, ac sic ex Ægypto in Arabiam penetrare, proficiscerentur ad latus Ægyptium maris Rubri, quod deinde transeundum erat, ut pervenirent in Arabiæ solitudines. Hoc iter præbebat Pharaoni occasionem ita persequendi Hebræos, ut pœnam pertinaciæ suæ incurreret. Audi Moysen Exod. 14 ℣ 1: Locutus est autem Dominus ad Moysen, dicens: Loquere filiis Israël: Reversi castrametentur e regione Phihahiroth, quæ est inter Magdalum & mare contra Beelsephon: in conspectu ejus castra ponetis super mare. Dicturusque est Pharao super filiis Israël: Coarctati sunt in terra, conclusit eos desertum. Et indurabo cor ejus ac persequetur vos: & glorificabor in Pharaone, & in omni exercitu ejus: scientque Ægyptii, quia ego sum Dominus. Feceruntque ita.

[207] Et nuntiatum est regi Ægyptiorum, quod fugisset populus: [hinc Pharao temere cum exercitu insequitur:] immutatumque est cor Pharaonis & servorum ejus super populo, & dixerunt: Quid voluimus facere, ut dimitteremus Israël, ne serviret nobis? Junxit ergo currum, & omnem populum suum assumpsit secum. Tulitque sexcentos currus electos, & quidquid in Ægypto curruum fuit, & duces totius exercitus. Induravitque Dominus cor Pharaonis regis Ægypti, & persecutus est filios Israël: at illi egressi erant in manu excelsa. Cumque persequerentur Ægyptii vestigia præcedentium, repererunt eos in castris super mare: omnis equitatus & currus Pharaonis, & universus exercitus, erant in Phihahiroth contra Beelsephon. Insignem Pharaonis temeritatem in persequendo Dei populo expendit Sapiens cap. 19, observans justo Dei judicio permissum esse, ut Pharao tam inconstanter ageret, & ad pœnam sceleribus suis dignam deduceretur. Impiis autem, inquit, usque in novissimum sine misericordia ira supervenit. Præsciebat enim (Deus) & futura illorum: quoniam cum ipsi (Ægyptii) permisissent, ut se educerent (Hebræi,) & cum magna sollicitudine præmisissent illos, consequebantur illos pœnitentia acti. Adhuc enim inter manus habentes luctum, & deplorantes ad monumenta mortuorum, aliam sibi assumpserunt cogitationem inscientiæ: & quos rogantes projecerant, hos tamquam fugitivos persequebantur: ducebat enim illos ad hunc finem digna necessitas: & horum, quæ acciderant, commemorationem amittebant, ut quæ deerant tormentis, repleret punitio: & populus quidem tuus mirabiliter transiret, illi autem novam mortem invenirent. Hæc Dei consilia Moysi non erant incognita, nec ille timebat Pharaonis exercitum.

[208] Verum multitudo populi timidi, nec tam exacte instructi de providentia divina, [murmurant hac de causa contra Moysen Israëlitæ,] nec tanta fide de auxilio Dei confidentis, ut ex præteritis beneficiis futura sperare auderet, tanto correpta est timore, ut in graves obmurmurationes contra Moysen eruperit. Audiamus Moysen ipsum rem exacte referentem Exod. 14 ℣ 10: Cumque appropinquasset Pharao, levantes filii Israël oculos, viderunt Ægyptios post se; & timuerunt valde: clamaveruntque ad Dominum, & dixerunt ad Moysen: Forsitan non erant sepulcra in Ægypto, ideo tulisti nos, ut moreremur in solitudine: quid hoc facere voluisti, ut educeres nos de Ægypto? Nonne iste est sermo, quem loquebamur ad te in Ægypto, dicentes: Recede a nobis, ut serviamus Ægyptiis? Multo enim melius erat servire eis, quam mori in solitudine. Hæc murmuratio filiorum Israël non carebat peccato, meritoque reprehenditur Psal. 105 ℣ 7: Patres nostri in Ægypto non intellexerunt mirabilia tua: non fuerunt memores multitudinis misericordiæ tuæ: & irritaverunt ascendentes in mare, mare Rubrum.

[209] [Moyses vero eos excitat ad fiduciam:] Verumtamen tanta fuit Dei bonitas, ut nec peccantes desereret, sed mirabili modo contra inimicos protegeret, uti ibidem mox subditur: Et salvavit eos (Deus) propter nomen suum, ut notam faceret potentiam suam. Et increpuit mare Rubrum, & exsiccatum est: & deduxit eos in abyssis sicut in deserto. Et salvavit eos de manu odientium: & redemit eos de manu inimici. Et operuit aqua tribulantes eos: unus ex eis non remansit. Et (sic tandem rursus) crediderunt verbis ejus: & laudaverunt laudem ejus. Hæc fusius Moyses ipse, qui timorem Israëlitis primum sic eximere conatus est ℣ 13: Et ait Moyses ad populum: Nolite timere: state, & videte magnalia Domini, quæ facturus est hodie: Ægyptios enim, quos nunc videtis, nequaquam ultra videbitis usque in sempiternum. Dominus pugnabit pro vobis, & vos tacebitis. Dixitque Dominus ad Moysen (orantem haud dubie pro salute populi:) Quid clamas ad me? Loquere filiis Israël, ut proficiscantur. Tu autem eleva virgam tuam, & extende manum tuam super mare, & divide illud: ut gradiantur filii Israël in medio mari per siccum. Ego autem indurabo cor Ægyptiorum, ut persequantur vos: & glorificabor in Pharaone, & in omni exercitu ejus, & in curribus & in equitibus illius. Et scient Ægyptii, quia ego sum Dominus, cum glorificatus fuero in Pharaone, & in curribus atque in equitibus ejus.

[210] [angelus columna nubis utrique exercitui interposita impedit accessum Ægyptiorum:] Providit interim Dominus, ne illa nocte, antequam mare Rubrum ingressi erant Hebræi, eis nocere possent Ægyptii, ut sequitur: Tollensque se angelus Dei, qui præcedebat castra Israël, abiit post eos: & cum eo pariter columna nubis, priora dimittens, post tergum stetit, inter castra Ægyptiorum & castra Israël: & erat nubes tenebrosa (ex parte scilicet Ægyptiorum) & illuminans noctem (ex parte Hebræorum,) ita ut ad se invicem toto noctis tempore accedere non valerent. De hac tenebrosa nube, quæ Ægyptiis Hebræorum conspectum abstulit, etiam meminit Josue, de liberatione Hebræorum sic breviter scribens cap. 24 ℣ 6: Eduxique vos, ait Dominus Israëlitis, & patres vestros de Ægypto, & venistis ad mare: persecutique sunt Ægyptii patres vestros cum curribus & equitatu usque ad mare Rubrum. Clamaverunt autem ad Dominum filii Israël: qui posuit tenebras inter vos & Ægyptios, & adduxit super eos mare, & operuit eos. Hujus quoque nubis mentionem facit Sapiens cap. 19 ℣ 7, cujus verba mox dabo. Videamus interim mirabilem maris Rubri divisionem, & transitum Israëlitarum.

[211] [deinde Moyse manum extendente dividitur mare,] Moyses Exod. 14 ℣ 21 de hisce sic loquitur: Cumque extendisset Moyses manum super mare, abstulit illud Dominus flante vento vehementi & urente tota nocte, & vertit in siccum: divisaque est aqua. Et ingressi sunt filii Israël per medium sicci maris: erat enim aqua quasi murus a dextera eorum & læva. Sapiens cap. 19 nonnulla addit hoc modo: Omnis enim creatura ad suum genus ab initio refigurabatur (id est, novam quasi figuram assumebat) deserviens tuis præceptis, ut pueri tui custodirentur illæsi. Nam nubes castra eorum obumbrabat, & ex aqua, quæ ante erat, terra arida apparuit, & in mari Rubro via sine impedimento, & campus germinans de profundo nimio (seu in summa illa maris profunditate:) per quem (campum) omnis natio (Israëlitica) transivit, quæ tegebatur tua manu, videntes tua mirabilia & monstra.

[212] Psalmista quoque mirabilia hæc non tacuit, nam Psal. 113 huc respiciens, [ac viam aperit Israëlitis, qui transeunt illæsi;] exclamat: Vidit mare & fugit: Psal. 76: Notam fecisti (Deus) in populis virtutem tuam: redemisti in brachio tuo populum tuum, filios Jacob & Joseph. Viderunt te aquæ, Deus, viderunt te aquæ: & timuerunt, & turbatæ sunt abyssi. Multitudo sonitus aquarum: vocem dederunt nubes. Etenim sagittæ tuæ transeunt: vox tonitrui tui in rota. Illuxerunt coruscationes tuæ orbi terræ: commota est & contremuit terra. In mari via tua, & semitæ tuæ in aquis multis: & vestigia tua (quia redierunt mox aquæ) non cognoscentur Deduxisti sicut oves populum tuum, in manu Moysi & Aaron. Hic locus totus videtur intelligendus de transitu maris Rubri: nam prima & ultima satis sunt clara. Per media autem describuntur imbres (Multitudo sonitus aquarum) & conjucta tonitrua (Vocem dederunt nubes) & fulmina (sagittæ tuæ) & tonitrua rursum rotas curruum Ægyptiorum subvertentia (vox tonitrui tui in rota) ac demum fulgura & terræ motus per sequentem versiculum. Hæc igitur valent ad exponenda jam data Moysis verba, Et ecce respiciens Dominus super castra Ægyptiorum … interfecit exercitum eorum: & subvertit rotas curruum &c. Rursum Psal. 77 ℣ 13: Interrupit mare, & perduxit eos: & statui aquas (non defluentes) quasi in utre (essent.) Quin & sine timore transgressos Israëlitas, innuit ibidem ℣ 53: Et deduxit eos in spe, & non timuerunt: & inimicos eorum operuit mare. Plures locos afferam infra, ubi interitus Ægyptiorum exponetur.

[213] Stultam Pharaonis præsumptionem ejusque interitum pergens Moyses sic narrat ℣ 23: [Ægyptios vero sequentes mare, ad pristinam formam regrediens,] Persequentesque Ægyptii ingressi sunt post eos, & omnis equitatus Pharaonis, currus ejus & equites, per medium maris. Jamque advenerat vigilia matutina, & ecce respiciens Dominus super castra Ægyptiorum per columnam ignis & nubis, interfecit exercitum eorum: & subvertit rotas curruum, ferebanturque in profundum. Dixerunt ergo Ægyptii (sero sapientes:) Fugiamus Israëlem: Dominus enim pugnat pro eis contra nos. Et ait Dominus ad Moysen: Extende manum tuam super mare, ut revertantur aquæ ad Ægyptios super currus & equites eorum. Cumque extendisset Moyses manum contra mare, reversum est primo diluculo ad priorem locum: fugientibusque Ægyptiis occurrerunt aquæ, & involvit eos Dominus in mediis fluctibus. Reversæque sunt aquæ, & operuerunt currus & equites cuncti exercitus Pharaonis, qui sequentes ingressi fuerant mare: nec unus quidem superfuit ex eis. Filii autem Israël perrexerunt per medium sicci maris, & aquæ eis erant quasi pro muro a dextris & a sinistris: liberavitque Dominus in die illa Israël de manu Ægyptiorum. Et viderunt Ægyptios mortuos super littus maris, & manum magnam, quam exercuerat Dominus contra eos; timuitque populus Dominum, & crediderunt Domino, & Moysi servo ejus.

[214] Sap. 10 ℣ 18: Transtulit (Dominus) illos per mare Rubrum, [universos involvit, & suffocat.] & transvexit illos per aquam nimiam. Inimicos autem illorum demersit in mare, & ab altitudine inferore (id est, quasi a profunditate inferni) eduxit illos. Ideo justi tulerunt spolia impiorum, & decantaverunt, Domine, nomen sanctum tuum, & victricem manum tuam laudaverunt pariter: quoniam Sapientia aperuit os mutorum (Israëlitarum, eatenus quasi mutorum in laudes Dei) & linguas infantium fecit disertas. De prædictis omnibus Judith 5 ℣ XI hæc referuntur: Cumque ejecissent eos Ægyptii a se, & cessasset plaga ab eis, & iterum eos vellent capere, & ad suum servitium revocare, fugientibus his Deus cæli mare aperuit, ita ut hinc inde aquæ quasi murus solidarentur, & isti pede sicco fundum maris perambulando transirent. In quo loco, dum innumerabilis exercitus Ægyptiorum eos persequeretur, ita aquis coopertus est, ut non remaneret vel unus, qui factum posteris nuntiaret. Judith ipsa orans Dominum cap. 9 ℣ 6 de tenebrosa nube, qua castra Hebræorum videre nequiverunt Ægyptii, deque horum interitu sic meminit: Respice (Domine) castra Assyriorum nunc, sicut tunc castra Ægyptiorum videre dignatus es, quando post servos tuos armati currebant, confidentes in quadrigis, & in equitatu suo, & in multitudine bellatorum. Sed aspexisti super castra eorum, & tenebræ fatigaverunt eos. Tenuit pedes eorum abyssus, & aquæ operuerunt eos. Demum Moyses Deut. XI ℣ 3 & seq. hujusce facti meminisse jubet Israëlitas, ut grati sint Domino pro tanto beneficio.

[215] [Canticum partim de facto mox relato,] Moyses vero ipse statim in gratiarum actionem pulcherrimum Canticum concinnavit, illudque cum universo populo cecinit. Pars hujus cantici prior eleganter enarrat facta in mari Rubro, pars autem posterior futura prædicit, licet more prophetico omnia dicantur tamquam præterita. Totum Canticum huc lubet transferre, prout exprimitur Exod. 15 præmissis his verbis: Tunc cecinit Moyses & filii Israël carmen hoc Domino, & dixerunt:

Cantemus Domino: gloriose enim magnificatus est, equum & ascensorem dejecit in mare.

Fortitudo mea, & laus mea Dominus, & factus est mihi in salutem: iste Deus meus, & glorificabo eum: Deus patris mei, & exaltabo eum.

Dominus quasi vir pugnator, omnipotens nomen ejus.

Currus Pharaonis & exercitum ejus projecit in mare: electi principes ejus submersi sunt in mari Rubro.

Abyssi operuerunt eos, descenderunt in profundum quasi lapis.

Dextera tua, Domine, magnificata est in fortitudine: dextera tua, Domine, percussit inimicum.

Et in multitudine gloriæ tuæ deposuisti adversarios tuos: misisti iram tuam, quæ devoravit eos sicut stipulam.

Et in spiritu furoris tui congregatæ sunt aquæ: stetit unda fluens, congregatæ sunt abyssi in medio mari.

Dixit inimicus *: Persequar & comprehendam, dividam spolia, implebitur anima mea: evaginabo gladium meum, interficiet eos manus mea.

Flavit spiritus * tuus, & operuit eos mare: submersi sunt quasi plumbum in aquis vehementibus.

Quis similis tui in fortibus, Domine? Quis similis tui, magnificus in sanctitate, terribilis atque laudabilis, faciens mirabilia? Extendisti manum tuam, & devoravit eos terra; nempe fundus maris. Hactenus de præteritis.

[216] Nunc sequitur futurorum prædictio: sequens tamen versiculus partim etiam congruit præteritis. [partim de futuris, quod in gratiarum actionem cecinit Moyses cum omni populo.]

Dux fuisti in misericordia tua populo, quem redemisti: & portasti eum in fortitudine tua ad habitaculum * sanctum tuum.

Ascenderunt populi, & irati sunt: dolores obtinuerunt habitatores Philistiim.

Tunc conturbati sunt principes Edom, robustos Moab obtinuit tremor: obriguerunt omnes habitatores Chanaan.

Irruat super eos formido & pavor, in magnitudine brachii tui: fiant immobiles quasi lapis, donec pertranseat populus tuus, Domine, donec pertranseat populus tuus iste, quem possedisti.

Introduces eos, & plantabis in monte hæreditatis tuæ, firmissimo habitaculo tuo, quod operatus es, Domine: sanctuarium tuum, Domine, quod firmaverunt manus tuæ.

Dominus regnabit in æternum, & ultra.

Ingressus est enim eques Pharao cum curribus & equitibus ejus in mare: & reduxit super eos Dominus aquas maris: filii autem Israël ambulaverunt per siccum in medio ejus.

Ultimo hoc versiculo repetit Moysis, quod primo proposuit. Hoc idem Canticum cecinerunt etiam mulieres, præeunte Maria sorore Moysis, ut subjungitur: Sumpsit ergo Maria prophetissa, soror Aaron, tympanum in manu sua: egressæque sunt omnes mulieres post eam cum tympanis & choris, quibus præcinebat, dicens: Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est, equum & ascensorem ejus dejecit in mare. Hactenus de glorioso maris Rubri transitu, qui populum ad aliquot dies in officio continuit. Verum non fixerunt ibi tentoria Israëlitæ, nec diu sorte sua fuerunt contenti, ut videbimus.

[Annotata]

* Pharao

* ventus

* terram promissam

§ XXII. Quæ de itinere Israëlitarum usque ad mare Rubrum, marisque transitu relata a Josepho, Philone, & Artapano, discutiuntur.

[Josephus discessum Hebræorum narrat non sine erroribus;] Josephus iter Hebræorum usque ad mare Rubrum sic describit, ut nihil de columna præcedente, nihil de ordinatione Dei commemoret, ratus, opinor, gentilibus suspectam fore tantam Dei cum homine familiaritatem. Verba ipsius subjungo: Atque hoc pacto exitum est, flentibus Ægyptiis & pœnitentibus ob præteritam malam tractationem. Iter autem faciebant per Latopolim (Græce λητοῦς πόλιν, id est, Latonæ civitatem) tunc desertam: Babylon enim post eo loco est condita, Cambyse (Persarum rege) Ægyptum vastante. Iter illud non modo incertum, sed ne verisimile quidem est, cum Ramesses in terra Gessen sita, Arabiæ ac mari Rubro propinquior videatur fuisse, quam fuit Babylon Ægyptiaca: nam hæc eo fere loco sita erat, ubi nunc est Caïrus, quæ ex ejus aliorumque locorum conjunctione coaluit. Pergit ita Josephus: Cumque abeuntes iter strenue continuarent, tertia die pervenerunt Beelsephontem ad Rubrum mare sitam, cumque nihil per viam invenirent propter solitudinem, macerata farina, & modico calore in panis speciem solidata, se sustentabant: quo victu per triginta dies sunt usi, neque enim plus commeatus Ægypto extulerant, atque eum ipsum parce dispensabant ad necessitatem magis quam ad satietatem. Quapropter in memoriam ejus inopiæ festa per octo dies celebramus, quos vocamus Azymorum. Cæterum multitudo migrantium una cum liberis & uxoribus vix erat numerabilis: qui vero militarem ætatem habebant, sexcentorum millium numerum explebant. Reliquerunt autem Ægyptum mense Xanthico, luna quintadecima, anno quadringentesimo trigesimo, postquam Abraham pater noster in Chananæam venit: & post Jacobi migrationem in Ægyptum anno ducentesimo decimoquinto. Moyses vero annum tunc agebat octuagesimum, & frater ejus Aaron triennio erat major, deferebant etiam secum ossa Josephi, ita ut filiis suis mandaverat. Quod ait scriptor festa azymorum instituta esse propter inopiam cibariorum in via toleratam, indignum sane est homine Hebræo, cum dies azymorum institutos constet in Ægypto una cum agno Paschali.

[218] [uti & Philo, qui rationes non electi itineris perperam Moysi attribuit.] Philo de itinere Hebræorum rectius scribit, sic tamen, ut debuisset asseverantius loqui de columna ducente, & causam non electi itineris recti, Deo potius quam Moysi attribuere. Ergo, inquit, postquam (Moyses) de communi consensu accepit imperium non sine Numine, decrevit coloniam in Phœnicen, Cœlesyriam, Palæstinamque, tunc communi nomine Chananæam, deducere, cujus fines disterminabantur ab Ægypto trium dierum itinere. Duxit autem per viam minime compendiariam: tum quia verebatur, ne regionum earum incolæ metu amittendarum una cum libertate sedium armati occurrerent; ipsi vero ab hostibus rejecti ad hostes reverti cogerentur, a novis ad veteres, præter ludibrium passuri graviora quam antea; tum quia volebat per vastas solitudines ducendo experiri horum obedientiam, instructorum non amplis commeatibus, sed paulatim deficientibus. Quamobrem de recta via decedens, invenit obliquum tramitem: eum ingressus est, ratus ad Rubrum mare ducere. Fertur illo tempore accidisse ingens naturæ miraculum, quale numquam auditum fuerat post hominum memoriam. Præcedebat populum nubes in magnæ columnæ speciem, solari splendore lucens interdiu, noctu vero flammeo, ut ejus ductu absque periculo erroris incederent. Credi tamen potest aliquem e summi Regis præfectis angelum, nube volutum eos duxisse, quem nefas sit aspici mortalibus oculis.

[219] [Josephi relatio de Pharaonis insequentis consilio,] Josephus consilium Pharaonis persequendi Hebræos, rationes, cur Moyses non sit profectus recto itinere, iterque & apparatum Pharaonis sic exponit: Ægyptios autem pœnituit, quod Hebræos dimisissent: cumque rex præ cæteris hanc rem ægre ferret, totum præstigiis Moysis imputans, decretum est, ut in eos irruerent, & correptis armis reliquoque apparatu, persequebantur, retracturi, si possent assequi. Non enim timendum ne Deus offendatur, cum jam semel exitus illis sit concessus: sperabant etiam facile se in potestatem redacturos inermes, & de via lassos. Itaque obvium quemque rogantes, qua tenderent, raptim insequebantur, tametsi per viam difficilem, non solum exercitibus, sed expeditis quoque viatoribus. Moyses autem hac Hebræos ideo duxit, ut si Ægyptii mutata sententia persequi eos vellent, pœnas malitiæ violatique pacti persolverent: neve Palæstini, quos ob veterem simultatem infensos habebat, de hac profectione certiores fieri possent, est enim illorum regio Ægypto contermina, quapropter omissa via, quæ in Palæstinam ducit, per desertum via dispendiosa ac difficili voluit Chananæam invadere: obiterque juxta Dei mandata in montem Sina populum sacrificaturum adducere.

[220] Sed ubi ad Rubrum mare perventum est, ecce Ægyptiorum multitudo circumfusa in arctum eos compellit: [& de rationibus itineris obliqui correcta:] aderant enim septingenti currus cum equitum quinquaginta millibus, & ducenta millia scutatorum peditum. Hi vias omnes obsederant, quibus effugium Hebræis patere poterat, inter rupes & mare conclusis, quo loco mons præ aspretis invius ad littus usque procurrit, atque ita ne fugæ quidem spe relicta Hebræos mare inter & montem obsidione premebant, oppositis armatis, qua exitus in campos aperiebatur. In hisce primo frivolum videtur, quod ait Pharaonem cogitasse non offendendum Deum, si Israëlitas persequeretur, quia hisce semel concesserat exitum. Nam sola Pharaonis inconstantia effecisse videtur, ut pœniteret eum datæ abeundi facultatis, spesque eos facile retrahendi ad sequendum impulit, ut facile colligi potest ex verbis sacris Exod. 14 ℣ 3 & 5. Secundo accuratum quoque non est, quod scribit de rationibus, quæ Moysen impulerunt ad iter instituendum per solitudinem: nam id totum volente Deo ob rationes ante datas factum vidimus num. 202 & 203.

[221] Philo de consilio, apparatu, & expeditione Pharaonis ad retrahendum Israëlitas hæc scripsit: [Philonis narratio de persequente Israëlitas Pharaone.] At rex Ægyptius, postquam animadvertit hos ferri per devia, sicut putabat, ingressos desertum, a nullis tritum viatoribus; gaudebat eos aberrasse a recto itinere, videlicet ratus non inventuros exitum: jamque missionis pœnitens, statuit eos persequi, aut metu retracturus in servitutem aut internecione deleturus gentem profugam. Deinde assumpto omni equitatu, jaculatoribus, funditoribus, sagittariis, velitibus, & universis levis armaturæ militibus, sexcentisque falcatis curribus, præfectisque huic expeditioni purpuratis, quo alacrius sequerentur cæteri sine detrectatione militiæ; excurrit summa celeritate, properans, ut fugientes improvisos opprimeret. Solent enim insultus repentini terrere gravius, & securi facilius intercipiuntur quam soliciti: id tunc quoque sperans ille sequebatur, quasi ad primum clamorem victor evasurus. Et jam populus in littore castra posuerat: quibus prandium parantibus primum exaudiebatur strepitus, ut propinquante tanta virorum equorumque multitudine certatim properantium: mox progressi extra tabernacula circumspectabant arrectis auribus: paulo post conspectus est in tumulis hostilis exercitus instructus ad prælium explicata acie. Sexcentos currus Pharaoni attribuit Philo, septingentos Josephus, uter rectius non facile dixero: nam Scriptura Exod. 14 ℣ 7 enumerat sexcentos currus electos, & quidquid in Ægypto curruum fuit. Nihilo magis definiri potest, uter equitum peditumque numerum, reliquumque apparatum rectius recensuerit, sed uterque, opinor, conjectura usus est ex viribus Ægypti desumpta.

[222] Subdit mox laudatus Josephus, quibus animis Hebræi in angustias redacti exercitum Pharaonis aspexerint. In hac, inquit, locorum iniquitate conclusi, [Josephus in referenda murmuratione populi, nimis exaggerat periculum Moysis;] cum nec obsidionem præ inopia tolerare, nec exitum ad fugam invenire possent, nec arma adessent, etiamsi maxime pugnare cuperent, nihil superesse videbant, nisi ut turpi deditione saluti consulerent: quo factum est ut Moysen incusarent, obliti prodigiorum, quibus libertatem eis Deus significaverat: minimumque aberat, quin Propheta lapidato, contemptisque per incredulitatem pollicitationibus, deditione in pristinam servitutem redirent; nam & lamentis mulierum ac puerorum exasperabantur, nihil nisi perniciem expectantium, cum essent rupibus & mari & armatis circumcirca cincti, nec ulla spes effugii relinqueretur. Hactenus de hisce Josephus satis recte, si de periculo Moysis magis caute fuisset locutus: nam Scriptura non habet, parum abfuisse, quin lapidaretur.

[223] [at Philo in hisce Scripturæ adhæret:] Philo vero pressius Scripturæ adhærens, & solum pauca ex probabili conjectura addens, eadem hoc modo enarrat: Hoc tam inexpectato casu perterriti, cum nec arma illis ad defensionem suppeterent (non enim ad bellum, sed ad quærendas sedes exiverant) nec ipsi fugam expedirent, a tergo mari claudente, a fronte imminentibus hostibus, ab utroque latere objacentibus vastis inviisque solitudinibus, trepidabant desperantes, ut fit, in tantis calamitatibus, incusabantque Principem, occlamantes: Num deerant sepulcreta in Ægypto, ut nos huc adductos necatosque sepelires in solitudine? Nonne quævis servitus est morte levior? Inescasti plebeculam spe libertatis, ut adiret vitæ periculum, abusus es nostra simplicitate, quasi nescires Ægyptiorum malitiam & iracundiam. Non vides nullum patere nobis e tot malis instantibus effugium? Quid agimus? Inermes armatis occurremus? At fugiemus? Quomodo, cum simus cincti, ceu cassibus, infestissimis hostibus, locis inviis, & mari carente navigiis, si tamen est navigabile?

[224] [rursum Josephus ea occasione attribuit Moysi orationem, Scripturæ parum conformem;] Deinde Josephus Moysen inducit alloquentem Hebræos oratione quidem tali, qua uti poterat Dux populi, de Dei subsidio confidens; sed rursus nimis timidus scriptor prædictionem Moysis de morte omnium Ægyptiorum, uti & preces ejusdem, & promissionem Dei silentio pressit, ita de hisce scribens: Moyses autem efferata licet contra se turba, nulli succumbens difficultati, non cessabat eis prospicere, Deo fretus, quem post tot libertatis præsagia probabile non erat permissurum, ut aut delerentur, aut in potestatem inimicorum relaberentur. Cumque medius in concione constitisset, sic ad eos verba fecit: Si homo aliquis res vestras bene ac prudenter hactenus administrasset, oportebat & in posterum similem ejus curam & diligentiam expectare: nunc postquam Deus ipse gubernandos vos suscepit, quantæ insaniæ fuerit ejus opem non sperare, qui per me ultro vobis præstitit, quidquid ad vestram salutem ac libertatem conferre videbatur: imo hæc ipsa difficultas & angustia magis vos ad sperandum accendere debuerat: ipse enim vos in arctum hunc locum concludi voluit, ut ex tanta necessitate præter vestram æque ac hostium opinionem servaret, atque in hunc modum declararet, non solum potentiam suam, sed favorem etiam, quo vos perpetuo prosequitur; non enim in parvis rebus Deus propitius auxilium afferre solet, sed tum potissimum quando spei superest minimum. Ergo hujus ope freti, qui potest & ex parvis magna facere, & horum potentiam debilem reddere, ne terreamini Ægyptiorum apparatu, neque propter fugam mari & montibus impeditam animum despondete; potest enim Deus & hos in planiciem, & mare in terram vertere.

[225] Philo autem minus recedit a narratione Moysis, [Philo vero minus a Scriptura recedit.] de quo subjungit: His ille auditis (populi obmurmurationibus) ignoscebat, memor divini oraculi: divisisque mentis & sermonis officiis, eodem tempore, altera deprecabatur Deum tacitus, ut eos e desperatis rebus eriperet: altero confirmabat solabaturque tumultuantes: Nolite animo concidere, aliud est humanum, aliud divinum auxilium. Cur tantum credibilibus sermonibus fidem accommodatis? Noster adjutor nullis opus habet apparatibus, exitum invenire in rebus dubiis est Deo proprium, solus ille plus quam universa creatura potest. His illos etiam tum sui compos hortabatur, paulo vero post jam afflatus familiari Numine hæc cecinit: Exercitus iste instructissimus, ut videtis, armis virisque, non terrebit vos postea, internecione totus delebitur submergeturque, ut ne reliquiæ quidem ejus in terra maneant, idque non post longum tempus, sed nocte proxima. Hoc ille tum responsum edidit.

[226] Josephus, ubi ad divisionem maris Rubri transitumque Israëlitarum progreditur, [Josephus mirabilia in transitu maris Rubri facta] maluit more sibi consueto rem totam sic referre, ut gentilibus utcumque verisimilis appareret, quam mirabilia illa, ut gesta sunt, enarrare; atque hac de causa varios narrationi suæ immiscet errores mox corrigendos. Verba accipe: Hæc effatus (Moyses,) ad mare eos, Ægyptiis spectantibus, ducebat. Habentes enim eos sub oculis, quod essent persequendo defatigati, pugnam in sequentem diem differre consultius putabant. Ut vero ad extremum littus ventum est, tum Moyses sumpta virga Deum in auxilium supplex invocat, dicens: Tu, Domine, scis ipse, quod nec viribus, nec artibus humanis ullum hinc nobis patet effugium: superest, ut ipse salutem huic populo expedias, qui Ægypto relicta, huc est delatus, tuam voluntatem tuamque fidem secutus. Ad te solum omni alia spe, omni consilio destituti confugimus: ad tuam tantum providentiam respicimus, quæ sola nos iratis Ægyptiis eripere potest. Succurre igitur propere, & potentiam tuam exere, & populum jam conclamatæ salutis ad fiduciam & spem excita: in difficultatibus constituti sumus, sed nostris, non tuis. Tuum est, Domine, hoc mare, tuus & mons, qui nos claudit: & hic potest te jubente aperiri, & illud in terram verti; possumus & per aërem sublimes effugere, si ita nos servari tibi placeat.

[227] Hæc precatus, mare virga percutit: quo ictu repente scissum, [extenuat, variosque admiscet errores;] & retrorsum se recipiens, nudum solum Hebræis ad fugam capessendam relinquit. Moyses autem videns adesse Deum, & mare de suo solo cessisse, primus progreditur; hortatur Hebræos, ut alacriter sequantur per viam divinitus datam, & læti præterito periculo gratias agant ob tam incredibilem salutis rationem, tam subito exortam. Illis vero impigre subsequentibus, nimirum divina ope fretis, Ægyptii primum insanire eos putabant, in manifestam perniciem ruentes. In hisce corrige sequentia. Primo falsum est, Hebræos ad mare ductos a Moyse, spectantibus Ægyptiis: nam interposita nubes tenebrosa Israëlitarum conspectum Ægyptiis adimebat, certe donec illi longius per mare processerant, quam ut iis nocere possent Ægyptii. Hac quoque de causa ineptum est, quod ait Ægyptios primum existimasse insanire Hebræos. Secundo oratio illa, quæ Moysi attribuitur, non congruit Prophetæ, qui jam omnem rei eventum a Deo didicerat, ejusque mandata acceperat. Tolerabilior tamen esset, si fuisset citius Moysi adscripta; nimirum simulac adventum agminis Ægyptii audiverant Hebræi. Præterea miraculum istud extenuat, omissis non paucis, quibus istud redditur illustrius, ut videri potest num. 211 & 212.

[228] [sed interitum Ægyptiorum rectius narrat:] Idem scriptor de Ægyptiis per mare sequentibus ita prosequitur: Postquam vero viderunt eos longe processisse, & impune absque omni impedimento iter facere, impetu facto, persequi eos cœperunt, quasi & ipsi tutum per mare iter habituri: & præmissis equitibus, a littore descendebant. Jamque in adversum littus evaserant Hebræi, hostibus a tergo relictis, quos armis graves ipsa etiam miraculi novitas nonnihil est remorata: sed cum incolumes illos terram tenere viderent, sibi quoque eundem eventum pollicebantur. Verum fefellit eos hæc opinio, nescientes, non quorumvis talem viam esse, sed Hebræorum tantum; & fugientibus tantum ad salutem patere, non hostibus, qui eos perdendi animo insectarentur. Ergo cum jam universus exercitus introgressus esset, refunditur iterum mare, & Ægyptios fluctibus involvit, ventis etiam eodem impellentibus: accesserunt & imbres de cœlo, & aspera tonitrua fulguribus simul intermicantibus: fulmina quoque deferebantur, & nihil omnino deerat eorum, quæ ab irato Deo hominibus ad perniciem immitti solent: nam & nox eos caliginosa nimis ac tenebrosa comprehendit: atque ita totus ille exercitus est deletus, ut ne nuncius quidem cladis domum reverteretur. Nihil in hisce magnopere reprehendendum invenio: nam imbres, tonitrua, fulgura & fulmina, suo loco confirmavi ex Psalmista.

[229] [Philo referens transitum Hebræorum,] Philonis de hisce relatio nævis quoque non caret, licet alioquin magis inhæreat sacris Litteris hic auctor, præcedentia sic enarrans: Post solis autem occasum exortus est Auster vehementissimus, qui mare tunc solitum cum æstu decedere, protrusit etiam ulterius, nudatis littoribus, sicut fit in torrentium eluvie: nox quoque densis nubibus obscura nullis illustrabatur sideribus, quo magis caligo persequutoribus esset formidabilis. Tum Moses jussus virga mare percutit: quo facto aquæ scinduntur, & altera pars in altum tollitur stans more parietis solida, altera ceu freno imposito vi occulta retrahitur, media scissura siccata patentem latamque viam præbente ad populi transitum. Moses gaudens, conspecto hoc tam prodigioso miraculo, suis addebat animum, jubebatque castra movere quam possent celerrime. Inter cunctandum autem novum prodigium se obtulit. Nubes, quæ hactenus viæ dux solita erat præcedere, tunc retrograda in extremo visa est agmine, quasi ad ejus custodiam, objectu suo fugientes a persequentibus dirimens, illis muniens iter tutius, hos retardans & infringens impetum eorum celerem. Quo portento Ægyptii perterriti, tumultu atque trepidatione complebant omnia, turbatis præ metu ordinibus incursantes in se invicem, ac sero frustraque conantes fugere.

[230] Nam Hebræi summo mane per siccam viam trajiciebant una cum uxoribus ac liberis. Hostes autem, [& internecionem Ægyptiorum, etiam frequenter labitur:] undis marinis rursum in unum coëuntibus, mergebantur cum suis equis & curribus, æstum refluum volventibus etiam Aquilonis flatibus, ut ne ignifer quidem superstes relinqueretur, nunciaturus acceptam cladem Ægyptiis. At Hebræi stupentes, quod prodigiosam insperatamque sine sanguine nacti essent victoriam, & videntes hostem deletum momento temporis, duos choros, alterum virorum, alterum mulierum, statuerunt in littore, cecineruntque Deo hymnos gratulatorios, præeunte carmen viris Mose, sorore vero hujus mulieribus, nam hi choreas ductabant. Hactenus Philo, qui primo ordinem rei gestæ mutat, dum ventum præponit divisioni maris, & percussioni Moysis. Secundo nonnihil extenuat miraculum, dum littora æstu per ventum adjuto nudata dicit. Tertio male noctem obscuram omnibus inducit, cum tenebras a caliginosa nube productas solis Ægyptiis adscribere debuisset. Quarto mare a Moyse virga percussum affirmat cum Josepho multisque aliis: at Scriptura solum habet, Moysen extendisse manum & virgam elevatam super mare, ita ut percussio illa, ut minimum, sit incerta. Quinto demum non satis exprimit prodigia illa, quibus Dominus exercitum Ægyptiorum delere cœpit in mari; maleque commemorat refluum maris cursum, quo minueretur miraculum.

[231] Lætitiam & cantica Hebræorum, recte relata a Philone, [reliqua de hisce a Josepho scripta corriguntur.] sic quoque exprimit Josephus: Hebræi vero vix sui compotes erant præ gaudio ex tam inopinata salute concepto, accedente huc etiam hostium interitu, quo major esset libertatis securitas, nemine superstite, qui eos in servitutem vindicare cuperet, & Deo ex professo illis auxilium submittente. Quapropter tum sua salute, tum inimicorum supplicio, læti magis quam ulli antehac homines, in hymnis & hilaritate totam noctem exegerunt: & Moyses carmen laudes Dei, & ob præsentem favorem gratiarum actiones continens, hexametro versu composuit. Hæc ego, ut in sacris codicibus inveni, ita sigillatim conscripsi. Diem potius, aut certe tempus matutinum, in lætitia & canticis exegerunt Hebræi: nam interitus Ægyptiorum contigit in vigilia matutina, seu primo diluculo. At gravius peccat idem scriptor, dum ait se omnia scripsisse, prout in sacris codicibus invenit, tum quia a sacris Litteris subinde sciens prudensque videtur recedere, tum quia deinde de transitu maris nimis timide disputat, acsi res fuisset dubitationi obnoxia. Addit mox Josephus: Postera vero die, cum æstus & ventus arma Ægyptiorum in littus expulisset, in quo tum Hebræi castra posuerant, Moses id quoque divina providentia factum interpretatus, ne posthac inermes essent, collecta viritim distribuit: atque ita jam probe munitos ad Sina montem duxit, sacrificaturus ibi Deo, & munera pro salute populi oblaturus. Quod hic de collectis Ægyptiorum armis dicitur, etsi in Scriptura clare non exprimatur, passim tamen creditur, quia Exod. 14 ℣ 31 Israëlitæ viderunt Ægyptios mortuos super littus maris: castrametatos vero ibidem fuisse Hebræos, perperam affirmat Josephus, cum repugnet sacra Scriptura Num. 33 omnes enumerans mansiones.

[232] Artapanus apud Eusebium transitum maris Rubri, & interitum Ægyptiorum agnovit, sed duplici modo rem narratam fuisse asserit. Memphitas enim dicere, cum magnam locorum Moses haberet peritiam, refluxum maris observasse, ac ita cum populo transivisse. Ita nimirum Memphitæ Ægyptii transitum miraculosum, [Artapanus transitum agnovit, sed falsa veris miscet.] quem negare nequibant, conabantur peritiæ Moysis adscribere, acsi modo naturali contigisset. At fluxus aut refluxus maris efficere nequit, ut aquæ hinc inde murorum instar assurgant, & medium spatium relinquant vacuum & siccum, quemadmodum hic factum constat ex sacris Litteris. Quare melior est altera Artapani relatio, quam Eusebius subjungit hoc modo: Heliopolitarum (civitas erat primaria Ægypti) propter gazam, quam Judæi mutuo abstulerunt, regem commotum, magna manu in Judæos profectum fuisse: Mosem vero percussisse baculo mare, ut cælesti voce admonitus fuit, & sic diviso mari transisse: cum post Judæos persequerentur Ægyptii, tum fulminibus, tum refluentibus aquis periisse, Judæosque liberatos annos triginta (imo quadraginta) in eremo vixisse, quasi nivem (manna scilicet) Deo quotidie illis pluente, qua nutriebantur. Alios scriptores ethnicos, qui multa mentiti sunt de discessu Israëlitarum ex Ægypto, huc non transfero, ne sim prolixior; eademque ratio suadet a fabulis Rabbinorum abstinere.

§ XXIII. Quinta mansio in Mara, ubi murmurat populus ob defectum aquæ dulcis, quam ex amara Moyses impetrat: sexta mansio in Elim: septima ad mare Rubrum: octava in deserto Sin, ubi murmuranti populo primum coturnices dantur, deinde & manna.

[Quinta mansio in Mara, loco deserti Etham, quod ideo duplex statui non debet:] Laudatus Hieronymus quintam Hebræorum mansionem indicat his verbis: Quinta mansio est in Mara, quæ interpretatur Amaritudo. Quomodo illuc pervenerint, indicatur Num. 33 ℣ 8: Profectique de Phihahiroth, transierunt per medium mare in solitudinem: & ambulantes tribus diebus per desertum Etham, castrametati sunt in Mara. Jam tertia mansio fuerat in Etham; nunc vero ad quintam perveniunt per desertum Etham. Nonnulli ex his locis voluerunt inferre, Israëlitas non pertransivisse latitudinem maris Rubri a littore Ægyptiaco usque ad littus Arabicum; sed in longitudine mare pertransiisse, ingressos nimirum per littus Arabicum, & per idem littus egressos. Verum illa opinio mihi prorsus apparet improbabilis, quia sic non fuissent conclusi inter exercitum Pharaonis & mare, nec vere transivissent per medium mare. Neque Etham occurrens in tertia mansione & in itinere ad quintam desertum Etham quidquam habet difficultatis: nam Etham videtur fuisse in limite Ægypti & Arabiæ ad Septemtrionem maris Rubri; desertum autem Etham se late extendisse in Arabiam seu juxta littus Arabicum maris. Israëlitæ vero, dum erant in Etham, reversi sunt ut dicitur Exod. 14 ℣ 1, seu versus Meridiem a confinio Arabiæ regressi, & dein castra posuerunt ad littus Ægyptiacum maris Rubri. Itaque, postquam mare transiverant, venerunt ad desertum Etham, quod etiam desertum Sur vocatur, ut mox videbimus.

[234] Exod. 15 ℣ 22 iter ad quintam mansionem, factaque ibidem sic referuntur: [murmuram ibidem ob amaritudinem aquarum, quas Moyses injecto ligno facit dulces:] Tulit autem Moyses Israël de mari rubro, & egressi sunt in desertum Sur: ambulaveruntque tribus diebus per solitudinem, & non inveniebant aquam. Et venerunt in Mara, nec poterant bibere aquas de Mara, eo quod essent amaræ: unde & congruum loco nomen imposuit, vocans illum Mara, id est, amaritudinem. Et murmuravit populus contra Moysen, dicens: Quid bibemus? At ille clamavit ad Dominum, qui ostendit ei lignum: quod cum misisset in aquas, in dulcedinem versæ sunt. Quam fuerint terribilia deserta, per quæ iter erat instituendum, dicitur Judith. 5 ℣ 14: Egressi vero mare Rubrum, deserta Sina montis occupaverunt, in quibus numquam homo habitare potuit, vel filius hominis requievit. Illic fontes amari obdulcati sunt eis ad bibendum. Ecclesiasticus cap. 38 ℣ 5 lignum, quod Moysi ostendit Dominus, comparat cum medicamentis naturalibus, ideoque videtur innuere, aquas vi naturali istius ligni dulces esse factas & potabiles: Altissimus, inquit, creavit de terra medicamenta, & vir prudens non abhorrebit illa. Nonne a ligno indulcata est aqua amara? Argumentum sane illud pro medicamentis naturalibus non concluderet, nisi naturalis ligni vis aquam dulcem fecisset. Dissentiunt tamen nonnulli interpretes, voluntque lignum non fuisse, quod dulcedinem aquæ tribuit, sed Deum miraculo aquas fecisse potabiles ad solam ligni præsentiam. Dubitans de hisce S. Augustinus quæst. 57 in Exodum, propendensque ibidem in priorem sententiam, quæ mihi quoque apparet probabilior, recte subdit: Sed in tali etiam natura ligni quis nisi Creator & Demonstrator laudandus est?

[235] Priusquam ex eo loco recederent Israëlitæ, Deus nonnulla eis præcepta dedit, [præcepta quædam populo data. Sexta mansio in Elim,] cæremonialia verisimiliter & judicialia, quibus experiretur quam essent obedientes suis legibus. Non exprimitur, quænam illa fuerint præcepta, nec lubet quorumdam de hisce conjecturas recensere. At de legibus datis Moyses sic loquitur Exod. 15 ℣ 25 & seq.: Ibi constituit ei præcepta, atque judicia, & ibi tentavit eum, (dando nimirum prædicta præcepta ad experimentum obedientiæ aut inobedientiæ) dicens: Si audieris vocem Domini Dei tui, & quod rectum est coram eo feceris, & obedieris mandatis ejus, custodierisque omnia præcepta illius, cunctum languorem, quem posui in Ægypto, non inducam super te: ego enim Dominus sanator tuus. Ex quinta mansione profecti sunt ad sextam, quæ Elim dicitur, quæque commodior fuit præcedente, nec aliquo eventu est notabilis. Num. 33 ℣ 9 illa sic describitur: Profectique de Mara venerunt in Elim, ubi erant duodecim fontes aquarum, & palmæ septuaginta, ibique castrametati sunt. Nec plura dicuntur Exod. 15 ℣ 27 quam hæc: Venerunt autem in Elim filii Israël, ubi erant duodecim fontes aquarum, & septuaginta palmæ: & castrametati sunt juxta aquas.

[236] Septima mansio filiorum Israël non memoratur in Exodo, quod nihil in illa memorabile contigerit. Verum Num. 33 ℣ 10 breviter describitur his verbis: Sed & inde (ex Elim) egressi, fixerunt tentoria super mare Rubrum. S. Hieronymus aliquid hic sibi difficultatis objicit. [septima ad mare Rubrum, a quo numquam longe recesserunt usque ad montem Sinai.] Et quæritur, inquit, quomodo post transitionem maris Rubri & fontis Mara, & Elim, rursum ad mare Rubrum venerint, nisi forte in itinere pergentibus sinus quidam maris occurrerit, juxta quem castrametati sunt. Aliud est enim transire mare: aliud in proximo figere tabernacula… Verbum jam Suph apud Hebræos ex mari & rubro compositum est. Suph autem & rubrum & scirpus vocatur. Unde possumus suspicari, quod venerint ad paludem quamdam, qui & carecto & juncis plenus fuerit. Quod autem omnes congregationes aquarum Scriptura sancta mare vocet, nulla dubitatio est. Verum nulla mihi apparet difficultas in illa castrametatione ad mare Rubrum; & ne quidem necesse est sinum aliquem longius procurrentem imaginari, nedum pro mari Rubro lacum aliquem substituere, cum Israëlitæ numquam longe a mari Rubro recedere debuerint, ut pervenirent ad montem Sinai, qui mari Rubro est vicinus. Itaque mirandum non est, Israëlitas aliquando castrametatos fuisse ad mare Rubrum, videlicet in littore Arabico, cum numquam longe ab eo deberent recedere. Errarunt multi interpretes & geographi, quod montem Sinai justo longius a mari Rubro removerint, quodque crediderint Israëlitas, antequam venerunt ad montem Sinai, longius a mari Rubro in Arabiam penetrasse, quam revera sit factum.

[237] [Octava mansio in deserto Sin, ubi post mensem itineris deficiunt cibaria:] Octava Israëlitarum mansio fuit in solitudine Sin, de qua S. Hieronymus observat sequentia: Sciendum, quod omnis usque ad montem Sinai eremus Sin vocetur, & ex tota provincia etiam locus unius mansionis nomen acceperit; sicut & Moab tam urbis quam provinciæ nomen est. In hac solitudine quinque mansiones sunt: Jam Suph (alias ad mare Rubrum) de qua supra diximus, & Eremus Sin, & Dephca, & Alus, & Raphidim, de quibus loquemur in consequentibus. Num. 33 ℣ 10 adventus ad hanc mansionem sic indicatur: Profectique de mari Rubro, castrametati sunt in deserto Sin. Exod. 16, omissa septima mansione, ut jam monui, de hisce leguntur sequentia: Profectique sunt de Elim, & venit omnis multitudo filiorum Israël in desertum Sin, quod est inter Elim & Sinai; quinto decimo die mensis secundi, postquam egressi sunt de terra Ægypti. Impenderunt igitur Israëlitæ mensem lunarem itineri a Ramesse usque ad desertum Sin: nam decimo quinto die primi mensis iter suum inchoaverant. Ex hisce colligitur, ipsos in aliquibus mansionibus ad dies aliquot substitisse, non tamen ad multos: cibaria quoque, quæ secum ex Ægypto tulerant, huc usque durasse, nisi in locis quibusdam minus desertis aliquid subinde cibariorum impetrare potuerint. At cibaria tandem fuerunt consumpta, indeque murmuratio ob hanc causam ibidem orta.

[238] [orta inde murmuratione, Deus cibos promittit Moysi, Moyses populo:] Moyses hanc enarrat hoc modo: Et murmuravit omnis congregatio filiorum Israël contra Moysen & Aaron in solitudine. Dixeruntque filii Israël ad eos: Utinam mortui essemus per manum Domini in terra Ægypti, quando sedebamus super ollas carnium, & comedebamus panem in saturitate. Cur eduxistis nos in desertum istud, ut occideretis omnem multitudinem fame? Dixit autem Dominus ad Moysen (orantem, opinor, pro necessitate populi:) Ecce ego pluam vobis panes de cælo: egrediatur populus, & colligat, quæ sufficiunt per singulos dies: ut tentem eum, utrum ambulet in lege mea, an non. Die autem sexto parent, quod inferant: & sit duplum, quam colligere solebant per singulos dies. Quod dicitur de duplo colligendo die sexto, seu die Veneris, ordinavit Dominus, ut dies Sabbati sancte observaretur, nullumque opus in illo fieret. Pergo iterum cum sacro textu: Dixeruntque Moyses & Aaron ad omnes filios Israël: Vespere scietis, quod Dominus eduxerit vos de terra Ægypti: & mane videbitis gloriam Domini: audivit enim murmur vestrum contra Dominum: nos vero quid sumus, quia mussitastis contra nos? Et ait Moyses: Dabit vobis Dominus vespere carnes edere, & mane panes in saturitate; eo quod audierit murmurationes vestras, quibus murmurati estis contra eum: nos enim quid sumus? Nec contra nos est murmur vestrum, sed contra Dominum.

[239] Dixit quoque Moyses ad Aaron: Dic universæ congregationi filiorum Israël: [idem Deus rursus promittit Moysi, audiente populo, cui coturnicum multitudo data,] Accedite coram Domino: audivit enim murmur vestrum. Hæc Moyses edoctus a Domino, qui ipsius auctoritatem apud populum, multis jam prodigiis vindicatam, novo rursum modo stabilire decreverat, uti mox fecit: nam subditur: Cumque loqueretur Aaron ad omnem cœtum filiorum Israël, respexerunt ad solitudinem: & ecce gloria Domini apparuit in nube. Locutus est autem Dominus ad Moysen, (audiente populo) dicens: Audivi murmurationes filiorum Israël, loquere ad eos: Vespere comedetis carnes, & mane saturabimini panibus: scietisque quia ego sum Dominus Deus vester. Utrumque statuto tempore est secutum. Factum est ergo vespere, & ascendens coturnix cooperuit castra: mane quoque ros (id est, manna) jacuit per circuitum castrorum. Primum beneficium non fuit permanens, sed pro unica tantum vice populo datum. Dedit quidem Dominus rursum multitudinem ingentem coturnicum apud Sepulcra concupiscentiæ, (sic locus ex facto vocatus) at tunc coturnices magis in pœnam murmurantium datæ sunt quam pro beneficio: sed hac vice populus coturnices comedit sine pœna. De prioribus hisce loquitur Psalmista Psal. 104 ℣ 40: Petierunt, & venit coturnix: & pane cæli saturavit eos. De posterioribus vero variis locis agitur.

[240] Alterum beneficium, quod continuavit Deus annis quadraginta, latius explicat Moyses, [deinde manna per annos quadraginta continuatum,] simul enarrans, quoties monendus fuerit populus ut eo uteretur eo modo, quo volebat Deus, nimirum ne plus singuli colligerent, quam mensuram præscriptam, quæ erat unius Gomor; ne irent collecturi die Sabbati; ne servarent in posterum diem, quod frustra foret; & alia similia, quæ rudis populus non statim observabat, seu quod mentem sancti Legislatoris non satis percepisset, seu quod non satis studeret præscripta servare. Moysen audiamus: Cumque (manna, ante ros vocatum) operuisset superficiem terræ, apparuit in solitudine minutum, & quasi pilo tusum, in similitudinem pruinæ super terram. Quod cum vidissent filii Israël dixerunt ad invicem: Manhu, quod significat, Quid est hoc? Ignorabant enim, quid esset. Quibus ait Moyses: Iste est panis, quem Dominus dedit vobis ad vescendum. Hic est sermo, quem præcepit Dominus: Colligat unusquisque ex eo, quantum sufficit ad vescendum: gomor per singula capita, juxta numerum animarum vestrarum, quæ habitant in tabernaculo, sic tolletis. Feceruntque ita filii Israël: & collegerunt, alius plus, alius minus. Et mensi sunt ad mensuram gomor: nec qui plus collegerat, habuit amplius: nec qui minus paraverat, reperit minus: sed singuli juxta id, quod edere poterant, congregaverunt.

[241] [de quo varia observantur, maxime pro observatione Sabbati;] Dixitque Moyses ad eos: Nullus relinquat ex eo in mane. Qui non audierunt eum, sed dimiserunt quidam ex eis usque mane, & scatere cœpit vermibus atque computruit: & iratus est contra eos Moyses. Colligebant autem mane singuli, quantum sufficere poterat ad vescendum: cumque incaluisset sol, liquefiebat. In die autem sexta collegerunt cibos duplices, id est, duo gomor per singulos homines: venerunt autem omnes principes multitudinis, & narraverunt Moysi. Qui ait eis: Hoc est, quod locutus est Dominus: Requies Sabbati sanctificata est Domino cras: quodcumque operandum est, facite: & quæ coquenda sunt, coquite: quidquid autem reliquum fuerit, reponite usque in mane. Feceruntque ita, ut præceperat Moyses, & non computruit, neque vermis inventus est in eo. Dixitque Moyses: Comedite illud hodie quia Sabbatum est Domini: non invenietur hodie in agro. Sex diebus colligite: in die autem septimo Sabbatum est Domini, idcirco non invenietur. Venitque septima dies: & egressi de populo, ut colligerent, non invenerunt. Dixit autem Dominus ad Moysen: Usque quo non vultis custodire mandata mea, & legem meam? Videte quod Dominus dederit vobis Sabbatum, & propter hoc die sexta tribuit vobis cibos duplices: maneat unusquisque apud semetipsum, nullus egrediatur de loco suo die septimo. Hæc reprehensio non cadit in Moysen, sed in quosdam Israëlitas, qui contra mandatum ipsius castris exiverant die Sabbati ad manna colligendum. Verum mandatum Domini & Moysis tandem cœptum est ab omnibus observari, ut sequitur: Et sabbatizavit populus die septimo.

[242] [figura, sapor, usus & excellentia mannæ:] Nomen cibi Israëlitis dati, figuraque ejus & gustus, mox explicantur hoc modo: Appellavitque domus Israël nomen ejus (cibi) MAN: quod erat quasi semen coriandi album, gustusque ejus quasi similæ cum melle. De eodem Num. XI ℣ 7 sic legitur: Erat autem man quasi semen coriandri, coloris bdellii (id est, coloris candidi & lucidi, seu nonnihil ad flavedinem vergentis.) Circuibatque populus, & colligens illud frangebat mola, sive terebat in mortario, coquens in olla, & faciens ex eo tortulas saporis quasi panis oleati. Cumque descenderet nocte super castra ros, descendebat pariter & man. Effectus hujusce cibi magis excellentes describit Sapiens cap. 16 ℣ 20, ita eumdem celebrans: Pro quibus angelorum esca nutrivisti populum tuum: & paratum panem de cælo præstitisti illis sine labore, omne delectamentum in se habentem, & omnis saporis suavitatem. Substantia enim tua dulcedinem tuam, quam in filios habes, ostendebat: & deserviens uniuscujusque voluntati, ad quod quisque volebat, convertebatur. Verba hæc clare evincunt, saporem mannæ non fuisse unicum, sed singulari tribuentis Dei beneficio mutatum fuisse pro arbitrio & desiderio comedentium, modo hi se indignos non redderent hac Dei liberalitate: nam plerique interpretes existimant idem beneficium variorum saporum non fuisse concessum impiis, quos brevi tædere cœpit hujusce cibi, quod non perciperent nisi saporem naturalem, primo ex Moyse indicatum. Amplectitur hanc expositionem S. Augustinus lib. 2 Retract. cap. 20, ibi restringens, quod de varietate saporis mannæ sine ulla restrictione asseruerat lib. 1 ad Quæstiones Januarii cap. 3.

[243] Beneficium dati Hebræis mannæ in deserto celebratur variis Scripturæ locis. [unum gomor ex eo in tabernaculo repositum.] Psalm. 77 ℣ 23: Et mandavit (Dues) nubibus desuper, & januas cæli aperuit. Et pluit illis manna ad manducandum, & panem cæli dedit eis. Panem angelorum manducavit homo: cibaria misit eis in abundantia. Mitto alios cum veteris tum novi Testamenti locos, quod plura, quam hactenus dicta sunt, de manna non tradant, & solum cum Moyse subjungo sequentia Exod. 16 ℣ 32: Dixit autem Moyses: Iste est sermo, quem præcepit Dominus: Imple gomor ex eo & custodiatur in futuras retro generationes; ut noverint panem, quo alui vos in solitudine, quando educti estis de terra Ægypti. Dixitque Moyses ad Aaron: Sume vas unum, & mitte ibi man, quantum potest capere gomor: & repone coram Domino, ad servandum in generationes vestras, sicut præcepit Dominus Moysi. Posuitque illud Aaron in tabernaculo (nimirum in illo, quod tunc exstabat, & postea in tabernaculo fœderis) reservandum. Filii autem Israël comederunt man quadraginta annis, donec venirent in terram habitabilem: hoc cibo aliti sunt, usque quo tangerent fines terræ Chanaan. Gomor autem decima pars est ephi. Hæc postrema verba adduntur ad explicationem mensuræ gomor, quæ singulis dabatur: at de quantitate illius auctores non consentiunt.

§ XXIV. Facta in deserto post transitum maris Rubri usque ad manna impetratum ex Josepho & Philone.

[Josephus iter a mari Rubro satis recte enarrat,] Josephus iter a mari Rubro usque ad locum Mara compendiose & satis recte descripsit; at gesta ibidem solita temeritate corrupit, ut mox ostendam. Recentem hanc, inquit, lætitiam ex insperato acceptæ salutis offuscavit nonnihil itineris molestia, quo per deserta in Sina montem ducebantur: quod emetienda esset regio difficilis propter ciborum & aquarum extremam inopiam, & ne brutis quidem alendis, nedum hominibus idonea: erat enim tota squalida, & nihil omnino humoris habens, unde fructus provenire solent. Talem autem viam necessario sunt ingressi, cum aliam non possent, deferebantque secum aquam, priusquam desertum intrarent, haustam, Duce ita præmonente: qua absumpta, puteos magno labore propter duritiem terræ fodientes aquabantur: ac ne sic quidem vel satis bonam, vel quantum sufficeret, inveniebant. In hunc modum iter facientes, perveniunt prima vespera in locum quemdam, cui propter aquas vitiosas nomen fecerunt Mar, amarorem vocabulo significante: ibique lassis de via, & commeatu quoque jam absumpto, inopiam sentire incipientibus divertere placuit.

[245] Invitabat ad manendum puteus forte repertus, qui tametsi tantis copiis non posset sufficere, nonnihil tamen solatii propter naturam regionis præbebat: audiebant enim nihil aquæ in progressu se inventuros, [at gesta, & præsertim mutationem aquæ amaræ] hæc ipsa quoque amara fuit, & nulli potabilis, non homini solum, sed ne jumento quidem. Moyses autem videns eis animum cecidisse, nec habens quod diceret (non enim erat res cum hoste, quem virtute repellere posset, sed & viri & imbellis mulierum ac puerorum multitudo ex æquo periclitabantur) ægre expediebat consilium, populi miseriam ad proprium infortunium referens: ad hunc unum enim concurrebant mulierculæ infantibus opem implorantes, viri vero mulieribus; ne se despiceret, utque salutis remedium aliquod quæreret. Ad preces igitur versus, orat ut Deus, mutata aqua, ex vitiosa potabilem reddat.

[246] [in dulcem, corrumpit.] Quo annuente hanc gratiam, arripit frustum ligni, forte ibi jacens, & medium per longitudinem scissum in aquam mittens, docet Hebræos Deum exauditis precibus pollicitum, daturum se aquam desiderantibus, si gnaviter jussa peragerent. Quibus rogantibus, quid facto opus sit, ut aqua mutetur, jubet robustissimum quemque certatim puteum exhaurire, dicens, majore parte evacuata reliquum potabile fore. Quo facto, aqua agitatione continua purior reddita, potum jam non aspernandum multitudini exhibuit. Obscuravit hic scriptor divinum beneficium, quo per lignum a Deo assignatum aquis amaritudo fuit ablata, dum agitationi continuæ effectum attribuit, qui ligno, aut, ut alii volunt, soli miraculo erat adscribendus. Peccat in hisce primo, dum lignum forte obvium, quod scissum fuisse Scriptura quoque non memorat, aquis injectum scribit: lignum enim istud non casu fortuito inventum, sed Moysi ab angelo ostensum fuit. Peccat secundo gravius, dum medicationem aquæ soli Moysis industriæ attribuit, acsi agitatione dulcis fuisset reddita, existimans id credibilius fore gentilibus. Tertio dissimulat Hebræus scriptor murmurationem populi sui, eamque mutat in modestam auxilii implorationem, quam necessitas extorquebat, ita consulens honori nationis suæ. At vera fuerant scribenda, non credibiliora aut Hebræis honorifica; præsertim cum dixerit se narraturum omnia, in sacris Litteris inventa.

[247] [Philo murmurationem populi,] Philo illa omnia enarrat sincerius, ita scribens: Relicto deinde mari, aliquandiu faciebant iter securum erepti hostibus: sed cum per triduum aquam non invenirent, rursum præ siti mœsti ad querelas revertebantur, quasi nullo accepto beneficio: semper enim præsens molestia solet auferre memoriam voluptatis præteritæ. Conspectis deinde fontibus, accurrunt læti, decepti vana spe, tamquam hausturi: amaræ enim erant aquæ, quarum gustu offensi defecerunt & animis & corporibus, non tam suam, quam puerorum vicem dolentes, quos petentes potum non poterant videre siccis oculis. Nonnulli vero inconstantiores, & parum certæ pietatis, etiam præterita incusabant, ut quæ non salutem afferrent, sed graviorem perniciem, quod multo satius esset hostili manu cadere, quam siti excruciari insuper: illic enim esse citam mortem, vel potius ad immortalitatem transitum: hanc autem veram esse mortem, diuturnam simul ac cruciabilem, cum sensus ejus magis quam ipsa timeatur.

[248] [& mutationem aquæ amaræ exponit rectius.] In hac lamentatione populi rursum Moses supplex Deum precatur; ut gnarus imbecillitatis animalium, præsertim hominum, propter corporis necessitates a cibo pendentium, & duro tantum ventri servientium, det veniam desperantibus; & omnium egestatem expleat, idque sine dilatione, quando mortalium naturalis incuria celerem opem desideret. Ille facile exoratus aperit supplicis animæ oculum, & ostendit lignum, quod sublatum jussit in fontes immitti. Sive vis ea nativa fuit, ignorata hactenus; sive tum primum ad præsentem usum est indita. Quod ubi factum est, fontes dulcedinem acceperunt, ut essent potabiles, acsi numquam ante amari quidquam habuissent, adeo nullum relictum fuerat vestigium vitii pristini. Ad hunc modum extincta siti voluptas geminata contigit, quandoquidem quoties præter spem incidit, majorem affert lætitiam. Impletis deinde hydriis, discesserunt tanquam epulati in festivissimo convivio, ebrietate non temulenta ebrii, sed illa sobria, quam meracam hauserant ex propinationibus sui Principis pietati deditissimi. Hactenus Philo, recte dubitans, utrum vis ligni naturalis, an indita a Deo ad hunc usum, aquas fecerit dulces: nam utrumque est probabile.

[249] Josephus vero prædictis erroribus alios adjungit, [Errores Josephi, murmurationem populi ad locum non suum referentis:] sic prosecutus: Hinc castris motis, pervenerunt Ilym (Elim) agrum, ut primo aspectu e longinquo videbatur, non malum, ferebat enim palmas. Ut vero propius est ventum, fefellit omnium expectationem. Palmæ enim non plures erant quam septuaginta, eæque non admodum proceræ propter loci ariditatem, nam ne a fontibus quidem rigabantur, qui duodecim eo loco erant, sed non ita largi, ut emissis rivulis humiditatem terræ subministrarent. Quare ad egerendam arenam versi, in nullas venas incidere poterant, & si quid modicum distillaret, fossione turbatum inutile ad potum reddebatur. Arbores quoque non multum fructum ferebant propter eandem aquarum inopiam. Quamobrem exortum est murmur multitudinis contra Ductorem, omnem miseriæ suæ causam in unum illum conferentis: triginta enim dierum itinere confecto, commeatum omnem, quem secum extulerant, jam absumptum desiderabant; & cum nihil alimentorum in terra deserta invenirent, minimum a desperatione aberant: atque ita præsente egestate præteritorum tam Dei quam Moysis beneficiorum memoriam excutiente, in iram concitati, videbantur jamjam correptis saxis in Imperatorem suum invasuri, autorem interitus sibi clamitantes. Errat in hisce primo Josephus, quod locum Elim accuset, acsi ibidem aquarum penuria laborassent Hebræi: nam locus Exod. 15 ℣ 27 laudatur a duodecim fontibus, & castrametati sunt juxta aquas, nec ulla aquæ penuria ibidem innuitur. Errat iterum, dum murmurationem, serius ortam, illi loco, & partim aquarum penuriæ attribuit.

[250] Rectius Philo de eo loco sic disputat: Atque ita pervenerunt in stationem secundam (a transitu maris Rubri, [Philonis discursus de mansione Elim:] sed alias sextam) aquas habentem & arbores, cui nomen Ælim erat, riguam duodecim fontibus, apud quos erant septuanginta palmæ ramosæ ac virentissimæ, bonum omen genti afferentes, si quis observet oculis mentis perspicacibus: nam ea dividitur in tribus duodecim, singulas fonti similes, ut quæ pietatis fluentis scateant, unde indesinenter proficiscuntur præclara facinora. Principes autem familiarum totius gentis fuere septuaginta, merito assimilati palmæ arborum præstantissimæ: quæ aspectu pulcherrima, fructum quoque fert optimum, & vitalem vim habet non in radicibus defossam, ut cæteræ, sed in summo, quasi cor, sitam in ramorum medio, a quibus circumquaque stipatur, ceu princeps a suis satellitibus. Cujusmodi natura est etiam mentis quæcumque sanctitatem degustavit, solet enim hæc sursum spectare & in sublimibus versari, occupata contemplandis divinis pulchritudinibus, naucifaciens terrenas, & hæc lusus reputans, illa seria. Quod dicitur de septuaginta gentis principibus, deinde statutum videbimus.

[251] [alii errores Josephi in murmuratione populi compressa] Pergit deinde Philo ad murmurationem populi, exortam in deserto Sin ob defectum cibariorum, quam Josephus anticipavit, ut jam vidimus. Audiamus igitur primum, quo modo quietem populo redditam, idem Josephus referat. At ille, inquit, irritatam multitudinem, & tam acriter in se concitatam animadvertens, fretus Deo & conscientia rei bona fide administratæ, prodit in medios vociferantes & saxa intentantes; cumque singularem quamdam gratiam in vultu præferret, popularique facundia cum primis polleret, exorsus est iram eorum mitigare, obsecrans ne in præsentem necessitatem intenti omnium præteritorum beneficiorum memoriam abjicerent: utque a difficultate tunc premente animum ad Dei gratiam ac dona verterent, quibus toties præter opinionem cumulati fuissent. Nunc quoque expectarent eum bonum exitum procuraturum, quem verisimile sit ad probandam eorum fortitudinem, patientiam & gratitudinem, utque appareat præteritane an præsentia plus apud eos possint, hanc rerum angustiam immisisse. Cavendum igitur ne ob intolerantiam atque ingratitudinem divino favore indigni deprehendantur, qui & voluntatem ipsius, quam secuti Ægyptum reliquissent, contemnant, & se Ministrum ejus iniquis odiis persequantur, præsertim cum hactenus in nullo eorum, quæ Dei jussu gerenda susceperat, deceptos se queri possint.

[252] [justa longiorem orationem Moysi attribuentis,] Enumerat deinde singillatim, quomodo afflicti fuerint Ægyptii, dum eos contra Dei voluntatem detinere conarentur: quomodo idem flumen illis quidem cruentum & ad potum inutile, ipsis vero dulce fuerit ac potabile, quomodo ita refluo mari locum eis & viam ad effugium cedente, ipsi quidem per eam evadentes salutem sint consecuti, inimicos ero internecione deletos inspectaverint: & quomodo in eam usque diem inermes, Deo præbente armorum quoque copiam sibi comparaverint: tum quoties ex ipsis interitus faucibus eos præter omnium opinionem incolumes Deus eripuerit, qui cum semper sit omnipotens, ne tum quidem de ipsius providentia desperandum. Quamobrem æquo animo ferenda omnia, cogitandumque non esse serum auxilium, quantumvis differatur, quod rebus adhuc integris accipitur; & sic existimandum, non contemni a Deo sua pericula sed fortitudinem explorari ac libertatis amorem, ut videat utrum ejus cupidine & ciborum & aquarum inopiam sustinere valeant, an potius more pecudum dominis in suum usum pascentibus servire malint.

[253] [ejusque periculum nimis exaggerantis,] Se quidem non tam sibi privatim timere; cui cæso injuste nihil mali accidere possit; quam ipsorum incolumitati, si per istam lapidationem facta & consilia Dei damnare videantur. His verbis furentes ad saniorem mentem reduxit, & jam ad facinus armatis saxa de manibus excussit. Huc usque Josephus, corrigendus primo, quod periculum lapidationis Moysi adscribat, correptaque jam a populo saxa asserat, licet in Scripturis de periculo lapidationis eo tempore nulla fiat mentio, sed primum in alia murmuratione, deinde in Raphidim secuta. Secundo popularem facundiam non recte Legislatori attribuit, ideoque longiorem orationem texuit quasi ab eo dictam: nam Moyses non solebat multis verbis murmurantem populum compescere; sed precibus ad Deum confugere, miraculisque & prodigiis os obstruere conquerentibus.

[254] Philo hanc populi murmurationem expressit his verbis: [at murmurationem illam,] Non multum deinde fluxit temporis, cum deficientibus cibariis fame sentabantur, quasi per vices prementibus eos necessitatibus. Graves enim dominæ sitis & fames suo quæque tempore urgebant, ut altera cessante, succederet altera: id vero afflictis erat molestissimum & intolerabile: qui postquam sibi videbantur evasisse sitis periculum, in famis insidias inciderant. Nec solum præsens gravabat inopia, sed etiam in futurum commeatus desperatio: videntes enim vastam solitudinem, frugum sterilem, despondebant animum. Nihil apparebat præter rupes asperas, aut campos salsuginosos saxososve tumulos, aut arenarum acervos altissimos: nusquam fluvius vel torrens vel perennis, nusquam fons, nulla sata, nullæ arbores, non mites, non silvestres, non volucre, non terrestre animal, nisi venenosa reptilia perniciosa homini, serpentes & scorpii. Adhæc subibat animum copia & ubertas regionis Ægyptiæ, quam conferentes cum egestate premente, tanto magis indignabantur; tales voces jactantes alii apud alios: Libertatis spe migravimus, nunc ne vivere quidem possumus. Felices nostri Ducis pollicitationibus, reipsa sumus miserrimi omnium mortalium. Quis finis erit tam longi & inutilis itineris? Tum navigationes, tum terrestres peregrinationes habent terminum aliquem propositum, vel portum frequentem commerciis, vel urbem aut regionem quampiam.

[255] Soli nos vagamur per invias solitudines destituti spe rerum omnium: [& mentem Moysis in illa, rectius explicat Philo.] progredimur enim per deserta patentissimo similia pelago, & indies major offert se vastitas. Postquam nos inflavit vanis sermonibus, & aures spe replevit, nunc ventres fame vexat, nec alimenta expediens necessaria. Prætextu deducendæ coloniæ tantam decepit multitudinem, e locis cultis inculta seductam: superest ut eam deducat ad inferos, quæ est via vitæ ultima. His opprobriis petito non tam molestum erat male audire, quam ferre hominum inconstantiam: experti enim plurima miracula præter solitum rerum ordinem, non debebant amplius suas conjecturas sequi utcumque probabiles, sed potius amplecti fidem, cujus toties experimenta viderant. Attamen cum reputaret nullam calamitatem esse graviorem inopia, facile ignoscebat imperito vulgo & suapte natura mobili, tantum intento præsentibus, quæ tum præteritorum memoriam eximunt, tum in futurum spem adimunt. Hæc Philo, voces murmurantis populi, & deserti vastitatem sic ex conjecturis amplificans, ut tamen a probabilitate non recedat.

[256] Josephus de impetrato per Moysen cibo, coturnicibus videlicet & manna, [Relatio Josephi de coturnicibus populo datis,] hæc deinde scribit: Sed quoniam intelligebat (Moyses) non de nihilo concitatos, ad preces & supplicationes confugit: & conscensa quadam specula, opem Dei rebus per inopiam afflictis deposcebat, in cujus solius manibus salus populi reposita esset: utque propitius veniam daret populo, duris rebus exasperato, & propter hoc more humano ab officio decedenti. Deus vero curæ sibi populum fore pollicetur, & opem, quam peterent, jamjam affuturam. His impetratis, Moyses descendit ad multitudinem: illi vero animadvertentes promissionibus divinis lætum, & ipsi, posito mœrore, vultus hilares sumpserunt. Tum ille stans in medio concionis, ait se præsenti necessitati a Deo remedium afferre. Nec ita multo post magna vis coturnicum, quod genus avium præ cæteris Arabicus sinus alit, superato interjacente mari, longo volatu fessarum, qui alioquin etiam non est sublimis, in Hebræos defertur. Illi vero cibos divinitus oblatos certatim comprehendentes, remedium inopiæ quærebant: & Moyses rursum ad supplicationes vertitur, ob auxilium a Deo promissum simul atque exhibitum: qui ad hunc modum pastis, alia mox alimenta demisit.

[257] [uti & de manna de. pluente,] Nam interim, dum Moyses precabundus palmas attollit, ros de cœlo delabitur: qui cum manibus ejus hærens concrevisset, suspicatus ille, hanc quoque alimoniam a Deo demitti, degustat: lætusque re comperta, turbam ignaram & putantem hiberna tempestate ningere, monet opinione falli, nec vulgarem rorem de cælo descendere, sed alimoniam, quæ ope alia destitutos periculo famis eximeret: ac mox prægustatum offert, ut experto crederent. Illi vero ad ejus exemplum novo cibo læti fruebantur, qui suavitate ad mellis dulcedinem accedebat, aspectu vero ad aromatis similitudinem, quod bdellium dicitur, magnitudine coriandri semini similis: eumque pro se quisque certatim colligebant, sed mox edicto admonentur, ut ex æquo assaronis mensuram quotidie colligerent: non enim defore hoc cibi genus. Quod eo factum est, ne infirmioribus deesset, dum robustiores per avaritiam plus satis colligunt: quod si quis, contempto edicto, ultra præscriptum modum collegisset, plus defatigatus nihilo plus habebat quam cæteri. Quidquid enim ultra assaronem sequenti die supererat, inutile reddebatur, amaritudine ac vermibus corruptum: adeo divinus & incredibilis erat hic cibus: cujus hæc natura est, ut qui hunc habet, alium non desideret.

[258] [in qua varii assignantur errores:] Quin & nostris temporibus tota ea regio genere hoc compluitur, quemadmodum olim in Moysis gratiam Deus id alimentum demisit, hoc Hebræi Manna vocant: nam hæc vox man in nostra vernacula est percontativa, quid hoc est interrogans, atque ita perpetuum gaudium ac securitatem per hunc cibum sunt adepti, quo per annos XL deinceps sunt sustentati. Nonnulla hic rursum observanda. Primo Moysen orantem in quadam specula inducit, seu in colle quodam, de qua specula nihil in Scripturis. Contra, Deum coram populo ad Moysen fuisse locutum tacet. Secundo de altera Moysis oratione post acceptas coturnices, nihil quoque in libris sacris. Tertio apertum figmentum est, quod manna orantis Legislatoris manibus adhæserit, ab eoque fuerit gustatum; quodque populus ningere putaverit, erroremque dedoctus sit a Moyse: manna enim descendens non vidit populus, cum noctu aut primo diluculo deciderit, & non intra castra, sed per circuitum castrorum, ubi mane inventum, ut dicitur Exod. 16 ℣ 13. Quarto per bdellium, cui colore manna simile dicitur, aroma intelligit Josephus, ita interpretatus vocem Hebraïcam bedolach, quam Septuaginta explicarunt per crystallum: Pagninus margaritam interpretatus est, alii onychem, alii cum Plinio volunt bdellium esse gummi transparens. Ex hisce satis apparet, significationem vocis Hebraïcæ incertam esse. At certum est, manna fuisse album, cum id habeat Scriptura, cui etiam Philo recte consentit.

[259] Quinto demum disputant eruditi, an manna vulgare, [differentiæ variæ inter manna vulgare, & manna Israëlitarum.] quod suo tempore in Arabia fuisse ait Josephus, quodque etiamnum reperitur, ejusdem sit naturæ cum manna, quo pasti sunt Israëlitæ. Litem illam dirimere non est facile: at certo affirmari potest, manna singulari beneficio Dei datum fuisse Israëlitis, & multas habuisse qualitates, quibus caret manna hodiernum. Primo enim decidebat constanter per annos quadraginta, exceptis solis Sabbatis, tantaque quantitate, ut innumeræ multitudini ad cibum sufficeret. At hodiernum manna non reperitur constanter toto anni tempore, sed solum quibusdam mensibus; nec tanta illius invenitur copia; nec excludit dies Sabbati. Deinde manna vulgare non statim corrumpitur, sed asservatur & venditur; idemque caret omnibus illis effectibus natura superioribus, quos de manna Israëlitarum suo loco narravimus. Quapropter frivolum videtur, velle manna vulgare prorsus comparare cum manna Israëlitico, asserereque cibo illo, qualis nunc reperitur in Arabia, per annos quadraginta sustentatos fuisse Israëlitas sine ullo miraculo.

[260] Philo ordine præpostero prius egit de manna, deinde de coturnicibus; [Philo datum populo manna] posterius beneficium primum referens hoc modo: Itaque mœstis omnibus & nihil præter extremam calamitatem expectantibus, imminentem, ut putabant, capiti: Deus partim propria motus clementia, partim in honorem Ducis suo jussu electi, quo magis ejus pietatem sanctitatemque commendaret, parem prosperis rebus & dubiis, miseriæ remedium exhibuit, novum & inauditum antea: ut tam manifestis signis sui favoris præsentis reverentiam eis induceret: ne si quando non omnia cederent ex sententia, spem simul & patientiam abjicerent. Quid igitur accidit? Postridie diluculo multum roris circum castra decidit paulatim nivis in morem, dissimilis huic vulgari & pene quotidiano, quippe qui nec aqua erat, nec grando, nec nix, nec glacies, quod genus nubes invehunt hibernis tempestatibus: sed in milii speciem minutus candidissimus, ut acervatim extra tabernacula jaceret mirando spectaculo, quo stupefacti scitabantur ex Duce, quænam esset hæc numquam ante visa pluvia, aut in quem usum demissa. Tum ille divinitus hoc oraculum edidit: Mortalibus data sunt arva campestria sulcis proscindenda, ut sementem agricolis reddant cum fœnore proventus annui, quantum satis sit ad rerum victui necessariarum copiam: at Deo non una pars, sed totus mundus subditur, cujus portiones pro potestate vertit in usus quoscumque vult. Nunc sic illi visum est, ut alimentis aër, non aqua subserviat, quandoquidem terra quoque solet producere pluviam. Ægyptius fluvius quotannis arva inundans & irrigans, quid aliud est quam terrestris pluvia.

[261] Miranda sane res, etiamsi nihil accessisset novi præterea: [describens, multa omittit,] accessit tamen quod magis mireris. Afferebantur certatim vasa jumentis & humeris hominum, ut & in futurum commeatus sufficeret: sed non erat opus reponere, ex quo Deus decrevit recentia semper dona suggerere. Urgenti necessitati abunde satis factum est, cunctis suaviter vescentibus: quidquid servatum est in crastinum, totum periit, ita corruptum, ut fœteret scateretque vermiculis. Abjectis igitur his reliquiis, inveniebant cibos alios, cum rore matutino depluentes quotidie, tum quoque septimo diei honor eximius est habitus. Quoniam enim nihil operis eo die permittitur, a parvis magnisque cessatione indicta, ne feriæ violarentur propter usum necessarium, duplum Deus pluebat pridie Sabbati, jusso populo colligere, quod duraret in biduum proximum, cibo tantisper incorrupto manente præter solitum. Successit & aliud miraculum haudquaquam prætereundum silentio, per continuos quadraginta annos, toto illo tam diuturno itinere, necessarius victus non defuit juxta semel institutum ordinem temporum, non secus quam si ex horreis dimensum distribueretur singulis: simulque discebant observationem illius diei sacratissimæ ac desideratissimæ. Cum enim jam dudum quæsissent, quis esset mundi natalis, quo hoc universum absolutum est; rem a suis majoribus ignoratam tandem didicerunt, non solum oraculo, verum etiam argumento manifestissimo. Videbant enim corrumpi (ut dixi) quidquid supererat diebus cæteris, quod depluebat pridie Sabbati, duplum provenire, durareque in biduum. Usus vero ejus erat hujusmodi: prima luce collectum molebant aut terebant, dein elixo quasi placentis vescebantur suavissime, absque pistoris opera.

[262] [& ei coturnices perperam postponit.] Hæc de dato Israëlitis manna Philo, quem omisisse non pauca adjuncta, facile videbit lector, modo conferat datam ex Scripturis relationem. Addidit quoque suas conjecturas idem scriptor, dum Moysen cum populo loquentem inducit. Verum præcipuus ipsius lapsus est, quod innuat, coturnices datas post manna, cum de illis hæc subjiciat: Imo ne delicatioribus quidem cibis diu caruerunt, quales habentur in regionibus habitatis & felicibus, Deo proferente suas opes in solitudine. Vespertinis enim horis coturnicum nubes advolabat a mari, tota castra inumbrans, terræ tam propinqua, ut facile præberet aucupium. Has capiendo coquendoque, ut cuique libebat, fruebantur carnibus optimis, ne desiderarent obsonia. Datæ fuerunt coturnices vespertino tempore, & ante manna; at non singulis vesperis, ut sensu obvio intelligi potest Philo, iterum hic lapsus, si istud voluerit.

§ XXV. Nona mansio in Daphca, decima in Alus, undecima in Raphidim, ubi murmurantibus datur aqua ex percussa petra: victoria de Amalecitis: adventus Jethro.

[Mansio nona, & decima: undecima in Raphidim, ubi murmurat populus,] Postquam coturnices & manna in octava mansione impetraverant Israëlitæ, rursum se dederunt itineri. Nonam mansionem & decimam non commemoravit in Exodo Moyses, quod nihil magni momenti in illis occurrerit; at Num. 33 ℣ 12 & seq. de-iis sic habet: Unde egressi, venerunt in Daphca. Prima littera mutata. Septuaginta legerunt Raphca, & S. Hieronymus in Epistola ad Fabiolam scribit Dephca. Decima mansio in Alus mox ita subditur: Profectique de Daphca, castrametati sunt in Alus. Continuo etiam adjungitur mansio undecima in Raphidim hisce verbis: Egressique de Alus in Raphidim fixere tentoria, ubi populo defuit aqua ad bibendum. Exod. 17 de hoc itinere, & adventu in Raphidim leguntur ista: Igitur profecta omnis multitudo filiorum Israël de deserto Sin per mansiones suas, juxta sermonem Domini, castrametati sunt in Raphidim, ubi non erat aqua ad bibendum populo. Qui jurgatus contra Moysen, ait: Da nobis aquam, ut bibamus. Quibus respondit Moyses: Quid jurgamini contra me? cur tentatis Dominum? Sitivit ergo ibi populus præ aquæ penuria, & murmuravit contra Moysen, dicens: Cur fecisti nos exire de Ægypto, ut occideres nos, & liberos nostros, ac jumenta siti?

[264] Moyses hac rursum murmuratione impetitus, ad Dominum confugit, [cui Moyses aquam dat ex petra percussa.] ut malo remedium quæreret: nec sua eum spes fefellit. Audi textum sacrum: Clamavit autem Moyses ad Dominum, dicens: Quid faciam populo huic? Adhuc paululum, & lapidabit me. Et ait Dominus ad Moysen: Antecede populum, & sume tecum de senioribus Israël; & virgam, qua percussisti fluvium, tolle in manu tua, & vade. En ego stabo ibi coram te, supra petram Horeb: percutiesque petram, & exibit ex ea aqua, ut bibat populus. Fecit Moyses ita coram senioribus Israël: & vocavit nomen loci illius TENTATIO, propter jurgium filiorum Israël, & quia tentaverunt Dominum, dicentes: Estne Dominus in nobis, an non? Psal. 77 ℣ 13 de hoc Dei beneficio dicitur: Interrupit petram in eremo: & adaquavit eos, velut in abysso multa. Et eduxit aquam de petra: & deduxit tamquam flumina aquas. Et Psal. 104 ℣ 41: Dirupit petram, & fluxerunt aquæ: abierunt in sicco flumina. Ejusdem facti meminit Apostolus 1 Cor. 10 ℣ 4. Verum non confundenda est hæc murmuratio cum alia, quæ contigit sub finem vitæ Moysis ad Aquam contradictionis, ubi petram bis percussit, ut ex ea aquas eliceret.

[265] Aliud in eodem loco Israëlitis supervenit periculum ab Amalecitis, [Victoria de Amalecitis] qui degebant in Arabia Petræa inter Ægyptum & Chanaanitidem, quique populum Israëliticum nec opinantem aggressi sunt. Factum narrat Moyses Exod. 17 ℣ 8 & seqq. hoc modo: Venit autem Amalec, & pugnabat contra Israël in Raphidim. Dixitque Moyses ad Josue: Elige viros, & egressus, pugna contra Amalec: cras ego stabo in vertice collis, habens virgam Dei in manu mea. Fecit Josue, ut locutus erat Moyses, & pugnavit contra Amalec: Moyses autem, & Aaron, & Hur ascenderunt super verticem collis. Cumque levaret Moyses manus, vincebat Israël: sin autem paululum remisisset, superabat Amalec. Manus autem Moysi erant graves: nimirum propter diuturnam extensionem in altum, quam volebat Deus, ut daret victoriam Israëlitis. Sumentes igitur lapidem, posuerunt subter eum, in quo sedit: Aaron autem & Hur sustentabant manus ejus ex utraque parte. Et factum est, ut (hoc modo) manus illius non lassarentur usque ad occasum solis. Fugavitque Josue Amalec, & populum ejus in ore gladii.

[266] De hac victoria Eliachim sacerdos sic loquitur Judith 4 ℣ 13: [precibus Moysis impetrata:] Memores estote Moysi servi Domini, qui Amalec confidentem in virtute sua, & in potentia sua, & in exercitu suo, & in clypeis suis, & in curribus suis, & in equitibus suis, non ferro pugnando, sed precibus sanctis orando dejecit. Ad hanc quoque victoriam, & ad aquam e petra datam respexit Sapiens cap. XI, ita scribens de Israëlitis: Direxit opera eorum in manibus Prophetæ sancti (Moysis.) Iter fecerunt per deserta, quæ non habitabantur: & in locis desertis fixerunt casas. Steterunt contra hostes, & de inimicis se vindicaverunt. Sitierunt, & invocaverunt te, & data est illis aqua de petra altissima, & requies sitis de lapide duro. Per quæ enim pœnas passi sunt inimici illorum (Ægyptii,) a defectione potus sui, & in eis, cum abundarent filii Israël, lætati sunt; per hæc, cum illis (Ægptiis) deessent, bene cum illis actum est.

[267] [pœnas postea de Amalecitis sumere jubet Deus.] Præterea voluit Deus, ut aliquando pœnæ sumerentur de Amalecitis ob factum hoc inhumanum, quo Israëlitas nihil mali meditantes in itinere aggressi sunt. Audi Moysen Exod. 17 ℣ 14: Dixit autem Dominus ad Moysen: Scribe hoc ob monimentum in libro, & trade auribus Josue: delebo enim memoriam Amalec sub cælo. Ædificavitque Moyses altare: & vocavit nomen ejus, Dominus exaltatio mea, dicens: Quia manus solii Domini, & bellum Domini, erit contra Amalec, a generatione in generationem. Præceptum suum de puniendis Amalecitis repetiit Dominus Deut. 25 ℣ 17: Memento, quæ fecerit tibi Amalec in via, quando egrediebaris ex Ægypto: quomodo occurrerit tibi, & extremos agminis tui, qui lassi residebant, ceciderit, quando tu eras fame & labore confectus, & non timuerit Deum. Cum ergo Dominus Deus tuus dederit tibi requiem, & subjecerit cunctas per circuitum nationes in terra, quam tibi pollicitus est; delebit nomen ejus sub cælo. Cave ne obliviscaris. Provincia delendi penitus Amalecitas a Deo demandata fuit Saüli; qui tamen minus exacte mandatum Domini exsecutus est, ideoque ipse regno privatus. Vide 1 Reg. cap. 15.

[268] [Jethro cum Sephora & filiis Moysis venit ad castra,] In eadem mansione Jethro cum Sephora & filiis Moysis ad Prophetam accessit, utileque eidem suggessit consilium de magistratibus inferioribus constituendis, uti advertit laudatus sæpe S. Hieronymus, dicens: Devicto adversario (Amalecita) supervenit Jethro, adduxit Zephoram & utrumque filium; dat concilium septuaginta Seniorum. Audiamus Moysen Exod. 18: Cumque audisset Jethro, sacerdos Madian, cognatus Moysi, omnia, quæ fecerat Deus Moysi, & Israëli populo suo, & quod eduxisset Dominus Israël de Ægypto: tulit Sephoram uxorem Moysi, quam remiserat, & duos filios ejus, quorum unus vocabatur Gersam, dicente Patre: Advena fui in terra aliena: alter vero Eliezer: Deus enim, ait, patris mei adjutor meus, & eruit me de gladio Pharaonis. Venit ergo Jethro cognatus Moysi, & filii ejus, & uxor ejus, ad Moysen in desertum, ubi erat castrametatus juxta montem Dei, (Horeb videlicet.) Et mandavit Moysi (ante adventum per nuntium) dicens: Ego Jethro cognatus tuus venio ad te, & uxor tua, & duo filii tui cum ea. Qui egressus in occursum cognati sui, adoravit, & osculatus est eum: salutaveruntque se mutuo verbis pacificis. Dubitatur hoc loco, an hic Jethro idem sit cum Raguele socero Moysis; quia hic Latine non vocatur Socer, sed cognatus. Verum eadem est vox Hebraïca chothen, quæ alias socer vertitur, alias cognatus, quæque proprie affinem significat, ut varii interpretes observant. Hac de causa vox Hebraïca etiam hoc loco socer reddita est a variis, uti reddita est in Vulgata de eodem Jethro Exod. 3 ℣ 1. Quapropter probabilius existimo, fuisse Jethro ipsum Moysis socerum, qui filiam suam Sephoram ad eum adduxit; uti latius dixi num. 65.

[269] Quid vero inter Moysen & Jethro actum fuerit, [& honorifice suscipitur a Moyse,] mox Moyses narrare pergit hoc modo: Cumque intrasset (Jethro) tabernaculum, narravit Moyses cognato suo cuncta, quæ fecerat Dominus Pharaoni, & Ægyptiis propter Israël; universumque laborem, qui accidisset eis in itinere, & quod liberaverat eos Dominus. Lætatusque est Jethro super omnibus bonis, quæ fecerat Dominus Israëli, eo quod eruisset eum de manu Ægyptiorum, & ait: Benedictus Dominus, qui liberavit vos de manu Ægyptiorum, & de manu Pharaonis; qui eruit populum suum de manu Ægypti. Nunc cognovi, quia magnus Dominus super omnes deos: eo quod superbe egerint contra illos. Obtulit ergo Jethro cognatus Moysi holocausta & hostias Deo: veneruntque Aaron & omnes seniores Israë, ut comederent panem cum eo coram Deo. Jethro fuisse veri Dei sacerdotem, jam ante monui; idque abunde colligitur ex sacrificio per ipsum oblato. Nec quidquam in contrarium evincunt hæc verba, Nunc cognovi &c.: neque enim ex illis inferri potest, potentiam Dei antea non fuisse cognitam Jethro, cum angelus Dei personam gerens Gen. 22 ℣ 12 eodem modo dicat Abrahamo, filium suum immolare paranti: Nunc cognovi quod timeas Deum &c. Solum igitur dictis verbis innuit Jethro, prodigia in Ægypto patrata, quæ ei narraverat Moyses, esse illustre divinæ potentiæ argumentum.

[270] Hisce observatis, cum Moyse pergamus: Altera autem die sedit Moyses, [cui consilium suggerit de creandis judicibus inferioribus:] ut judicaret populum, qui assistebat Moysi a mane usque ad vesperam. Quod cum vidisset cognatus ejus, omnia scilicet, quæ agebat in populo, ait: Quid est hoc, quod facis in plebe? cur solus sedes, & omnis populus præstolatur de mane usque ad vesperam? Cui respondit Moyses: Venit ad me populus quærens sententiam Dei. Cumque acciderit eis aliqua disceptatio, veniunt ad me, ut judicem inter eos, & ostendam præcepta Dei & leges ejus. At ille, Non bonam, inquit, rem facis: stulto labore consumeris & tu & populus iste, qui tecum est: ultra vires tuas est negotium, solus illud non poteris sustinere. Sed audi verba mea atque consilia, & erit Deus tecum. Esto tu populo in his, quæ ad Deum pertinent, ut referas, quæ dicuntur, ad eum: ostendasque populo cæremonias & ritum colendi, viamque, per quam ingredi debeant, & opus, quod facere debeant. Provide autem de omni plebe viros potentes, & timentes Deum, in quibus sit veritas, & qui oderint avaritiam; & constitue ex eis tribunos, & centuriones, & quinquagenarios, & decanos, qui judicent populum omni tempore: quidquid autem majus fuerit, referant ad te, & ipsi minora tantummodo judicent: leviusque sit tibi, partito in alios onere. Si hoc feceris, implebis imperium Dei, & præcepta ejus poteris sustentare: & omnis hic populus revertetur ad loca sua cum pace. Hæc Jethro libere pro auctoritate soceri, & prudenter.

[271] Moyses autem, uti vir erat non minus docilis & humilis, quam prudens, nec ægre tulit libertatem in monendo, nec datum consilium neglexit, uti mox sequitur: Quibus auditis, Moyses fecit omnia, quæ ille suggesserat. Et electis viris strenuis de cuncto Israël, [Moyses vero illud magna humilitatis laude secutus,] constituit eos principes populi, tribunos, & centuriones, & quinquagenarios & decanos. Qui judicabant plebem omni tempore: quidquid autem gravius erat, referebant ad eum, faciliora tantummodo judicantes. Dimisitque cognatum suum: qui reversus abiit in terram suam. Miris elogiis docilitatem & humilitatem Moysis prosequuntur sancti Patres, quia consilium soceri sui tam facile secutus est. At sufficiet brevis observatio S. Augustini, qui quæst. 68 in Exodum de hisce sic loquitur: Insinuatur hic etiam humilitatis exemplum, quod Moyses, cum quo loquebatur Deus, non fastidivit, neque contempsit alienigenæ soceri sui consilium. Quamquam & ipse Jothor, cum Israëlita non fuisset, utrum inter viros verum Deum colentes religioseque sapientes habendus sit, quemadmodum & Job, cum ex ipso populo non fuisset, merito quæritur: immo credibilius habetur.

[272] [varios magistratus instituit:] Porro Moyses Deut. 1 ℣ 9 paulo latius narrat, quomodo judices statuerit, eosque instruxerit, ita populum allocutus: Dixique vobis illo in tempore: Non possum solus sustinere vos, quia Dominus Deus vester multiplicavit vos, & estis hodie sicut stellæ cæli plurimi … Non valeo solus negotia vestra sustinere, & pondus ac jurgia. Date ex vobis viros sapientes & gnaros, & quorum conversatio sit probata in tribubus vestris, ut ponam eos vobis principes. Tunc respondistis mihi: Bona res est, quam vis facere. Tulique de tribubus vestris viros sapientes & nobiles, & constitui eos principes, tribunos, & centuriones, & quinquagenarios, ac decanos, qui docerent vos singula. Præcepique eis, dicens: Audite illos, & quod justum est, judicate; sive civis sit ille, sive peregrinus. Nulla erit distantia personarum, ita parvum audietis ut magnum: nec accipietis cujusquam personam, quia Dei judicium est. Quod si difficile vobis visum aliquid fuerit, referte ad me, & ego audiam. Præcepique omnia, quæ facere deberetis. Hæc Moyses.

[273] Ceterum aliqua dubitatio hic expendenda venit de tempore & loco, [credunt aliqui Jethro serius venisse ad Moysen: eorum rationes] quo Jethro ad Moysen venit, videlicet an in Raphidim, eoque tempore, quo factum cum Moyse narravi, an vero in sequenti mansione solitudinis Sinai, uti volunt Abulensis, Torniellus, Salianus, aliique, quos secutus est Calmetus in Exodi caput 18, rationes pro hac opinione breviter allegans ordine sequenti. Prima ratio petitur ex datis verbis Exod. 18 ℣ 5: Venit ergo Jethro … ad Moysen …, ubi erat castrametatus juxta montem Dei: nam montem Dei de monte Sinai exponunt. Verum mansio in Raphidim propinqua erat monti Horeb, qui frequenter mons Dei dicitur, & pars est montis Sinai. Illa igitur ratio nihil prorsus evincit contra mansionem in Raphidim, ubi castra erant, quando Moysi dicebat angelus Exod. 17 ℣ 6: En ego stabo ibi coram te, supra petram Horeb: percutiesque petram, & exibit ex ea aqua. Alterum argumentum sumit ex verbis mox datis Deut. 1 ℣ 9, Dixique vobis in illo tempore &c., quia ℣ 6 præmittitur: Dominus Deus noster locutus est ad nos in Horeb: Sufficit vobis, quod in hoc monte mansistis: revertimini, & venite ad montem Amorrhæorum. Posteriora verba haud dubie dicta sunt sub finem mansionis ad montem Sinai. Quapropter si voces, illo in tempore, idem plane tempus designant, non instituit Moyses judices inferiores in Raphidim, ubi castrametatus fuerat anno fere integro citius. Hoc præcipuum videtur pro illa opinione argumentum, cui tamen duplici modo responderi potest. Primo Moyses quadragesimo itineris anno loquens ad populum, multaque præterita breviter recensens, noluit istis vocibus, illo in tempore, idem plane tempus significare, quo mandaverat Dominus, ut ex vicinia montis Sinai proficiscerentur, sed dumtaxat tempus aliquod vicinum, ut Salianus ipse annotavit ad annum mundi 2544 num. 723. Altera responsio est, vocem dixi idem significare posse ac dixeram, uti sæpe fit apud Hebræos. Utraque responsio est Bonsrerii in Deut. cap. 1 ℣ 9.

[274] Tertio argumentatur Calmetus ex Num. cap. 10, [proponuntur & refutantur;] ubi Moyses sub discessum a monte Sinai rogat cognatum suum Hobab, ut secum proficiscatur. Credit autem Calmetus Hobab eumdem esse cum Jethro, adeoque adventum ejus circa id tempus contigisse. Verum respondeo Hobab probabilius esse filium Jethro, ut suo loco ostendam. Quarto argumentatur ex murmuratione contra Moysen orta Num. 12 propter uxorem Sephoram: nam conjicit Calmetus, Sephoram necdum multo tempore fuisse in castris, quando illa murmuratio illius causa orta est. At illa conjectura exigui est momenti, & plane incerta, cum mulier æque præbere possit occasionem obmurmurandi post diuturnam commorationem quam post brevem. Quintam demum rationem profert Calmetus ex Exod. 18 ℣ 16, ubi Moyses socero suo ait, Et ostendam præcepta Dei, & leges ejus: quæ verba intelligit de legibus in monte Sinai datis. Verum fallit ista consecutio. S. Augustinus nobiscum sentiens quæst. 67 in Exodum sic respondet: Quæri potest, quomodo ista Moyses dixerit, cum lex Dei adhuc nulla conscripta esset: nisi quia lex Dei sempiterna est, quam consulunt omnes piæ mentes, ut quod in ea invenerint, vel faciant, vel jubeant, vel vetent, secundum quod illa incommutabili veritate præceperit. Sane non erant Hebræi sine lege naturæ, multaque de illa occurrere poterant dubia. Præterea habebant legem circumcisionis, Sabbati, multasque alias sibi proprias, quæ partim in Ægypto, partim in itinere latæ erant & promulgatæ, ut dictum est suis locis; ita ut ista ratio prorsus sit inanis. Nihilo magis urgent aliæ quædam ratiunculæ a Calmeto neglectæ, qualis est, quod Jethro Exod. 18 ℣ 12 holocausta & hostias Deo obtulerit. Nam dudum ante holocausta Deo oblata sunt, sacrificiaque alia; & Jethro ea haud dubie obtulit ritu sibi consueto, non ritu per legem Mosaïcam præscripto. Temporis quoque brevitatem, qua Israëlitas credunt in Raphidim perstitisse, immerito objiciunt adversarii: nam potuerunt Israëlitæ facile ad octiduum subsistere in Raphidim, ut paucis ostendo. Venerunt in solitudinem Sin, seu mansionem octavam, quintodecimo die mensis secundi, ut dicitur Exod. 16 ℣ 1. Substiterint ibi ad dies quinque aut sex, atque hisce addamus iter tridui, quo deinde per Daphca & Alus venerunt in Raphidim. Eo igitur pervenire potuerunt die vigesima quarta aut vigesima quinta mensis secundi. Jam vero ad mansionem Sinai venerunt die tertia mensis tertii, eademque die profecti erant ex Raphidim, ut suo loco ostendam. Facile igitur ad octiduum subsistere potuerunt in Raphidim. Ex omnibus autem, quæ narrantur de Jethro, non colligitur ipsum plusquam triduo apud Moysen perstitisse. Itaque temporis brevitas non obstat sententiæ nostræ.

[275] [ac variis rationibus stabilitur sententia nostra.] Quapropter non video, cur cum Hieronymo, Augustino, aliisque Patribus & interpretibus plerisque, sequi non debeam ordinem, quem Moyses in rebus referendis tenuit in Exodo. Sane solus hic ordo majoris momenti est, quam sint omnia argumenta in contrarium allata, cum probari nequeat, ordinem rerum a Moyse fuisse perturbatum. Ad hanc rationem, quæ alias vel sola sufficere debet, accedit conjectura admodum verisimilis a loco & tempore. Nulla mansio Israëlitarum propinquior fuit urbi Madian, in qua habitabat Jethro, quam mansio in Raphidim prope montem Horeb: nam constat, Moysen antea oves Jethro duxisse ad viciniam montis Horeb. Certe sequens mansio prope montem Sinai longius abest a mari Rubro, adeoque ab urbe Madian, quæ mari adjacet. Locus igitur, utpote vicinior urbi Madian, sententiæ nostræ favet. Verum tempus eamdem confirmat fortius. Adventus Jethro sic refertur Exod. 18 ℣ 1: Cumque audisset Jethro … omnia, quæ fecerat Deus Moysi, & Israëli populo suo, & quod eduxisset Dominus Israël de Ægypto, tulit &c. Quis credat Jethro illa primum audivisse, postquam toto anno transacta erant; aut, si citius dicatur audivisse, toto anno distulisse adventum suum? Tanto id incredibilius est, quanto minus scire poterat Jethro, occasionem invisendi Moysis sibi postea non defuturam, etiamsi iter differret. Nonne Jethro existimare poterat & prudenter debebat, Moysen cum Israëlitis iter suum prosecuturum sine diuturna commoratione, sicuti fecerunt usque ad montem Sinai? Et vero non distulisse Jethro iter suum, sed occasionem visendi Moysis statim arripuisse, cum maxime erat vicinus, alia etiam evincunt. Quippe dicitur Jethro audivisse, quæ contigerant in Ægypto & in exitu Israëlitarum; non quæ facta erant in monte Sinai, licet essent magis vicina. Narravit Moyses socero suo, quæ in Ægypto, & in itinere erant facta; non vero quæ prope montem Sinai & in ipso monte patrata erant mirabilia: non alia utique de causa, quam quod posteriora hæc necdum facta essent, cum Israëlitæ ad montem Sinai nondum pervenissent. Hæc disputare volui, ut ordo rerum gestarum, quem sine idoneis rationibus quidam perturbare aggressi sunt, integrum conservemus; licet alioquin controversias chronologicas brevitatis causa omittendas duxerim.

[276] [Dubitatio de tempore creatorum septuaginta seniorum.] Altera occurrit dubitatio de judicibus per Moysen hoc tempore statutis, nimirum an in iis cum S. Hieronymo numerare debeamus septuaginta Seniores: nam plerosque neotericos in ea video esse sententia, ut credant septuaginta Seniores serius constitutos esse ipsius Dei jussu Num. XI ℣ 16. Verumtamen non video, sententiam S. Hieronymi improbabilem esse, si recte intelligatur & exponatur: nam septuaginta Senes jam memorantur Exod. 24, quando Israëlitæ degebant prope montem Sinai, ita ut non sit omnino improbabile, illos jam creatos fuisse hoc tempore designarique primo loco per principes; eosdem vero deinde majori auctoritate ac spiritu prophetico donatos a Deo, ut Moysen sublevare possent non solum in rebus civilibus, sed etiam in spiritualibus. Verum hæc breviter potius indicare placet, quam certi quidpiam statuere.

§ XXVI. Eadem ex Josepho & Philone, quorum relatio discutitur.

[Adventus in Raphidim, & aqua laborantibus siti] De adventu in Raphidim, gestisque ibidem, Josephus ita orditur: Sed ex loco, in quo hæc primum contigerunt, castris motis, postquam in Raphidim pervenerunt, extrema jam siti laborabatur, eo quod & præcedentibus diebus raros fontes invenire datum est, & tunc in regionem omnino aquis carentem inciderunt. Rursum igitur Moysi irascebantur. Ille vero declinato aliquantisper turbæ furore, ad deprecandum vertitur, rogans, ut, qui cibum in egestate dederat, nunc potum quoque in extrema necessitate largiretur tantum non siti deficientibus, quandoquidem solus cibus in hoc rerum statu nihil proderat. Deus vero nihil cunctatus, promittit Moysi daturum se fontem & aquarum abundantiam, unde minime sperarent; jubetque ut virga feriens petram in conspectu sitam, inde peteret ea, quæ desiderabant, velle se ut per otium & absque labore potum adipiscantur. His acceptis a Deo, Moyses revertitur ad populum præstolantem, & intentis oculis se spectantem: jam enim videbant a specula descendentem. Qui postquam reversus est, ait Deum eos ex hac etiam necessitate liberaturum, & insperato modo salutem largiturum, fluvio de petra illa prorumpente.

[278] Quo audito territis, si lassitudine ac siti enectis petra esset excidenda, [ex petra data ex Josepho:] Moyses ferit eam virga, quæ e vestigio dehiscens aquam evomuit copiosissimam simul ac limpidissimam. Illi vero inopinato spectaculo attoniti, vel aspectu ipso recreabantur: moxque magna cum voluptate bibebant, quod esset dulcis, & qualem divinitus datam esse conveniebat. Quapropter & Moysen plurimi faciebant, quem Deo tam carum viderent, & Deo pro accepto beneficio, quas poterant, per sacrificia gratias referebant. Testantur autem sacræ Literæ in templo dedicatæ, quod Deus Moysi prædixerit petram ex se aquam profluentem esse edituram. Hæc Josephus, qui omittere debuerat terrorem fictitium Israëlitarum, acsi credidissent petram sibi excidendam fuisse: nam ne quidem ex Scriptura probari potest, prædictum fuisse a Moyse, quo modo Israëlitæ aquam acciperent, priusquam illam e petra fluentem conspexerunt.

[279] Philo, omissa populi murmuratione, & mutationibus castrorum, [& Philone.] aquam ex petra datam sic narrat: In hac copia ciborum intervenit magna potus inopia: jamque deplorata erat salus omnium, cum Moses, sumpta sacra illa virga, per quam in Ægypto prodigia patraverat, Numine correptus, rupem percutit, quæ seu vena opportuno ictu aperta, seu aquis tum primum eo corrivatis per occultos cuniculos, erumpentibusque præ impetu, more fontis tantum profudit, quantum & ad sitis remedium, & ad diuturnam aquationem suffecit tot milibus. Omnes enim hydrias impleverunt, sicut prius ad fontes amaros, in dulcem naturam versos, Dei providentia. Quod si quis huic narrationi non credit; non novit Deum, nec quærit noscere; alioqui certo certius sciret, miracula ista esse Dei ludicra, collata cum seriis operibus: quale est creatio cæli cum fixis erraticisque sideribus, lucis diei, solisque productio &c. Similia multa naturæ miracula auctor agglomerat, recteque subdit: Verum ista, cum digna sint admiratione maxima, contemnuntur propter consuetudinem: quæ autem inusitata sunt, quamvis minora, miramur indulgentes novis imaginationibus. Recte hæc advertit; at parum probabile est, quod ait dubitanter de vena opportuno ictu aperta, quæ forsan aquas dederit: nam soli miraculo res est attribuenda.

[280] [Conatus Amalecitarum ad invadendum Israëlitas,] Bellum Amalecitarum prolixe narrat Josephus, cujus relationem subjungo: Hebræorum autem fama longe lateque divulgata, rumoribusque de his per omnes gentes circumquaque sparsis, non mediocris metus accolas ejus regionis occupavit, & missis ultro citroque legationibus adhortabantur se invicem, ut aut arcerent, aut delerent etiam, si modo possent, adventantem multitudinem. Præcipui vero hujus expeditionis instigatores erant, qui Gobolitidem regionem & urbem Petram incolunt, vocanturque Amalecitæ, inter eas gentes pugnacissimi. Horum reges & se invicem & finitimos ad Hebraïcum bellum concitabant, externum exercitum, Ægyptiorum fugitivos, perniciem sibi struere dictitantes: quos non oportere contemni, sed priusquam vires eorum augeantur, uberem aliquam regionem adeptæ, & fiducia ex ipsorum cessatione concepta, priores bellum aggrediantur, tuto posse opprimi; consultiusque esse in deserto eorum conatus ulcisci, quam expectare, dum urbibus bonis ac opulentis potiantur. Hoc enim esse prudentium, initiis adversariorum potentiæ quamprimum obstare, nec expectare, dum quotidianis successibus in majus augeatur, & potius curare, ne in discrimen veniant, quam ut periculo eximantur. Post hujusmodi legationes decretum est communi consilio, ut Hebræos adorti prælio repellere conentur. Apparatus hic Amalecitarum in Scriptura omissus est; at probabiliter a Josepho expositus. Plures conspirasse Amalecitarum reges admodum verisimile est, cum nequeat dubitari, quin ea gens, æque ac vicinæ, plures haberet principes, qui reges vocabantur. Minus certum est, an aliarum quoque gentium principes quidam adfuerint, cum de solis Amalecitis loquatur Scriptura sacra. Quod vero dicitur de incolis urbis Petræ, si intelligatur metropolis Arabiæ Petrææ, minus est probabile, cum hæc videatur fuisse aut Madianitarum aut Idumæorum.

[281] [horum vero ad resistendum praparatio;] Quid Moyses egerit, ubi hostes adventantes audivit, mox ita exponit: Nihil tum minus expectabat Moyses, quam motum aliquem indigenarum: ergo cum videret trepidare ac tumultuari populum, cui de improviso & imparato cum instructissimo hoste confligendum erat: hortatur ut Dei sententia freti, cujus auspiciis libertatem servituti prætulissent, nihil aliud quam victoriam cogitarent: neve reputarent quod armis, pecuniis, commeatu & aliis hujusmodi præsidiis sint inferiores: sed cum Deum pro se contra hostes stantem habeant, tales animos conciperent, ac si humanis etiam opibus essent longe superiores; nec ignorare illos, quantus sit Adjutor, toties in gravioribus malis expertos; hunc & hostibus esse infensum, & Hebræis propitium: eumque favorem satis declaratum, dum famem ac sitim prodigiose ab eis depellit, dum mari & monte inclusis insperatum effugium expedit: adhæc tanto magis ad victoriam aspirandum, quod post hanc nihil sint desideraturi eorum, quæ ad humaniorem victum pertinere videntur. Talibus dictis animato populo, convocatisque tribunis & optimatibus, universos & singulos hortatur, juniores quidem ut grandiorum dicto audiant; hos vero ut omnes imperatoris sui nutus observent. At illi periculum contemnentes, & conflictus cupidi, sperabant hanc pugnam miseriæ finem allaturam, & ultro Moysen rogabant, ut se confestim in hostem duceret, neve intempestiva cunctatione alacritatem militum hebetaret.

[282] Tum ille selectis e reliqua multitudine ad pugnam idoneis, [Moysis cura, initium pugnæ,] Jesum præficit Naveci filium, e tribu Ephræmitide, virum manu ac consilio juxta promptum, & pietate insignem, & a Moyse præceptore hac parte non degenerantem: aliquot etiam cohortes ita disponit, ne ab aquatione intercludi possit, plures etiam ad præsidium castrorum & imbellis multitudinis relinquit. Per noctem deinde ad prælium se expediunt, & armis simul ac corporibus curatis, intenti signum classico per Moysen dari expectant: qui & ipse pernox cum Jesu consultabat, eumque de instruendis ordinibus admonebat. Appetente vero jam die, hortatur ducem, ut spei de se conceptæ respondere studeat, & re feliciter gesta existimationem sibi apud milites comparare: similiter Hebræorum optimum quemque privatim, ac mox omnes armatos verbis ad fortitudinem accendit, atque ita instructos & animatos Jesu & Deo committit. Ipse montem ascendit. Jamque ad manus ventum erat, pugnabaturque strenue, nec adhortationes mutuæ deerant: & quamdiu Moyses erectas manus tendebat, Amalecitæ deteriore conditione præliabantur.

[283] Moyses vero extensione manuum lassatus, cum observasset, [qua insignem victoriam consequuntur Israëlitæ:] quotiescumque manus demitteret, toties suos non ferentes hostis impressionem cedere; jubet fratrem Aaronem, & sororis Mariames maritum Uronem, utrimque astantes, manus sibi indesinenter sustinere, neque permittere, ut per lassitudinem deferrentur. Quo facto, egregie vicerunt Hebræi, fuissentque internecione deleti Amalecitæ, nisi interveniente nocte, fuga & latebris quidam eorum salutem sibi quæsissent. Qua victoria non alia vel magnificentior vel magis opportuna majoribus nostris contigit: nam & occurrentem exercitum fuderunt ac fugaverunt, & omnibus circumquaque degentibus magnum terrorem incusserunt, & laboris præmium prædam opimam reportaverunt: namque castris etiam hostilibus expugnatis publice & privatim sunt ditati, qui ad eam diem vix quotidianum victum sibi parare poterant. Nec in præsens tantum ea victoria profuit, sed in futurum etiam: non solum enim corpora adversariorum, sed animi quoque eo prælio sunt fracti: & omnibus circumquaque gentibus ex illo tempore facti sunt formidolosi. Ipsis vero opulentiæ non mediocris accessio est facta: multum enim auri & argenti in castris fuit repertum, multa æramenta vel escaria vel coquinaria, magnus etiam pecuniæ signatæ numerus: ad hæc textilia & armorum ornatus, aliaque supellex castrensis & varia præda jumentorum & impedimentorum, quæ exercitum sequi solent. Quin & audaciores multo successus hic Hebræos reddidit & fortitudinis ac industriæ magis studiosos, nihil non sibi pollicentes, si virtutem strenue colerent: & hoc quidem prælium talem exitum est sortitum.

[284] [fructus hujus victoriæ:] Sequenti vero die Moyses cæsorum cadavera spoliavit; arma, quæ fugientes abjecerant, collegit; & illis, quorum opera insignior fuerat, præmia distribuit; Jesumque ducem pro concione collaudavit, milite per acclamationes laudem viri comprobante: adeoque incruenta fuit hæc victoria, ut ne unus quidem ex Hebræis desideraretur, cum hostilium cadaverum numerus præ multitudine incompertus manserit. Mactatis deinde pro gratiarum actione victimis, aram Deo victori posuit: prædixitque internecione delendos Amalecitas, ut ne unus quidem ejus generis relinquatur, quod Hebræos ultro armis aggressi essent, idque in deserto & inopia laborantes. Postremo ducem exercitus victoriali epulo excepit. Hoc fuit primum prælium post exitum de Ægypto, quo hostem lacessentem fortiter rejectum magna clade affecerunt: post quod per dies aliquot festis epiniciis celebratis, & quiete viribus reparatis, instructo agmine iter continuabant. Jam enim creverat armatorum numerus, & ad hunc modum paulatim procedentes, tertio mense postquam ex Ægypto moverant, ad montem Sina pervenerunt, in quo Moyses visionem ardentis rubi viderat, ut jam ante commemoravimus. Hactenus de hac pugna Josephus, relata a Moyse conjecturis probabilibus augens, sic tamen, ut nonnulla opus sit correctione.

[285] [nonnulla in data relatione corriguntur.] Primo, improbanda est spes illa de humaniore victu obtinendo per istam pugnam; Moysi enim satis constabat, ditionem Amalecitarum a Deo non concedi populo suo ad habitationem; sed pergendum esse per solitudines ad Chanaanitidem. Secundo, quæ ad pugnam spectabant, potius per Josue ordinata videntur, Moyse jubente, quam per Moysen ipsum, cui pleraque perperam attribuit Josephus: nam Exod. 17 ℣ 9 Moyses dicit Josue: Elige viros: & egressus, pugna contra Amalecitas. Tertio victoriam majorem facit Josephus, quam eam facere videtur Scriptura, quæ solum testatur fugatos esse Amalecitas. At ille & castra hostilia expugnata, spoliaque ditissima obtenta nimis liberaliter addit: hæc enim, ut minimum, incerta sunt. Nihilo certius est, quod nullus ex Israëlitis in pugna ceciderit, tacente rursum Scriptura. Quarto incertæ item sunt conjecturæ, quæ dicuntur de præmiis post pugnam distributis, & laudatione Josue. Quinto demum iter versus montem Sinai contigit quidem paulo post, sed non ante adventum Raguelis, uti vult Josephus: nec ille est mons, in quo visionem ardentis rubi viderat Moyses; certe quatenus collis Horeb, cui in Raphidim propinqui erant Israëlitæ, a monte Sinai, ut pars a toto, distingui potest.

[286] [Pugnam contra Amalecitas] Philo in referenda pugna & victoria de Amalecitis gravius labitur, quemadmodum ostendam post data ipsius verba. Tandem, inquit, post pererratas diu solitudines invias apparuerunt quidam terræ habitabilis termini, ceu suburbana regionis ejus, quam sibi destinaverant. Habitabatur autem a Phœnicibus. Hic sperantes vitam quietam tranquillamque, multum opinione sua falsi sunt: nam regionis ejus rex populationem agrorum metuens, excita oppidatim juventute, opposuit se, ut arceret eos a transitu. Quod si armis viam sibi aperire conarentur, aggrederetur integris viribus & recenti milite fessos itineribus & commeatuum inopia aquarumque penuria, quibus illi necessitatibus laborabant alternantibus. At Moses, re per exploratores cognita, non longe ab hoste castra metatus est. Delectu juniorum habito, imperatorem his Jesum præficiens, unum e minoribus ducibus, ipse properavit ad quærendum majus auxilium. Purificatus enim solemnibus lustrationibus, ascendit propinquum tumulum, suppliciter Deum invocans, ut Hebræis daret victoriam, quos liberasset a gravioribus periculis, depulsa non solum hominum violentia, verum etiam lue, quæ corruptis elementis Ægyptios infestaverat, atque etiam per totum iter fame alias inevitabili.

[287] Cum autem starent utrimque instructæ acies, [describens Philo,] novum accidit prodigium in ipsius Prophetæ manibus, modo levissimis, modo mire gravibus, quæ quoties levitatem recipiebant, ad cælum sublatæ, confirmabant socios ad rem gerendam fortiter: quoties vero degravabantur, prævalebat hostilis acies, Deo significante, quod alterorum propria hæreditas sit terra, mundi pars infima, alterorum æther sacratissimus, & quemadmodum in rerum universitate cælum est terra potius, sic etiam populum suum bello superaturum adversam aciem. Cum igitur aliquantisper manus bilancis in morem nunc sursum tollerentur, nunc deorsum vergerent, certareturque marte dubio, tandem repente, velut pinnas habentes pro digitis, sublatæ volitabant per aërem, manentes in sublimi, donec Hebræis certa victoria contigit, internecione deletis hostibus, & clade justa domitis ab his, quos injustis armis lacessebant. Tunc Moses altare dedicavit, quod ex re nominavit Dei refugium, in quo vota persolvit mactatis victimis. Hactenus Philo.

[288] Verum statim gravissime labitur in loci & gentis descriptione, [in varios incidit errores.] dum affirmat pugnam hanc contigisse circa terminos regionis ejus, quam sibi destinaverant Israëlitæ, Phœnicesque fuisse, qui illic habitabant, ubi dimicatum est. Primo enim solitudo, in qua pugnatum est, non longe distat a mari Rubro, multoque longius aberat a Chananæa seu Palæstina, quam petebant Israëlitæ, quam ab ea distabat ipsa terra Gessen, ex qua ante mensem fere & dimidium erant egressi. Secundo Amalecitæ & Madianitæ tunc eos tractus incolebant, iisque vicini erant Idumæi & Moabitæ, qui communi regionis vocabulo Arabes vocari poterant, non Phœnices, qui jam tunc ad mare Mediterraneum habitabant. Tertio mire nugatur Philo de manibus Moysis orantis, nunc subitam gravitatem eis attribuens, nunc tantam levitatem, acsi pennis fuissent sublatæ. Verum in gravitate manuum Moysis nullum apparet miraculum, cum continua elevatione lassarentur, gravioresque apparerent, quod vires elevantem deficerent. Hac de causa cogebatur subinde manus demittere, ut sic vires resumeret, donec impositus lapidi, & sustentantibus utrimque manus ejus Aarone & Hur, continuare laborem elevandi manus potuerit, sive modo naturali, sive quod Deus sufficientes præberet vires: nam solum dicitur, manus ipsius eo modo non fuisse lassatas.

[289] Josephus relata prædicta victoria, interjectaque perperam castrorum motione, [Adventus Raguelis, in quo varia emendantur:] adventum Raguelis seu Jethro, a Philone prætermissum, narrare incipit non sine erroribus mox corrigendis. Cum autem, inquit, rei feliciter gestæ fama ad Raguelem quoque pervenisset, gratulabundus occurrit, Moysen & Sepphoram, & eorum liberos salutaturus. Is lætus soceri adventu, sacrificium instaurat, & populo epulum præbet prope rubum, qui flagrationem illæsus evaserat. Dum vero multitudo per suas quisque cognationes epulatur, Aaron cum suis, assumpto & Raguele, laudes divinas concinebant, Autorem salutis ac libertatis celebrantes: Ducem quoque suum faustis carminibus prosequebantur, cujus virtute omnia sibi ex sententia successissent. Raguel quoque privatim multa in populi laudem, multa in Moysis ejus servatoris cecinit, cujus auspiciis tot viri boni ac fortes regerentur. Errat primo in hisce scriptor, quod Sephoram filiosque Moysis, quos Raguel secum adduxit, apud Moysen ante jam fuisse insinuet. Secundo quod dicat Moysen obtulisse sacrificium: nam id factum est a Raguele. Tertio quæ adduntur de carminibus in Moysis laudem dictis, deque epulo multitudinis per cognationes, meræ sunt conjecturæ.

[290] [consilium a Raguele datum, creatosque judices] Josephus deinde sic prosequitur: Sequenti autem die Raguel, videns Moysen multitudine negociorum obrui, (finiebat enim lites, quorum opus erat, omnibus ad ipsum deferentibus, & alio arbitro jus suum tenere se posse non existimantibus, & his etiam, qui causam sub tali judice perdebant, æquo animo sententiam ferentibus) tunc quidem siluit, neminem volens impedire, quo minus justitia Viri frueretur. Ubi vero tandem a negotiorum tumultu absolutum vidit, seductum seorsum, quid facto opus esset, docuit: consuluitque, ut minores causas aliis cognoscendas cederet; ipse vero tantum reipublicæ negotia tractaret: non deesse enim Hebræis & alios, dijudicandis litibus idoneos: curam vero tot milium salutis sustinere posse neminem, nisi Moysi similem. Itaque cum non ignores, inquit, tuas dotes, quæ toties populo periclitanti fuerunt usui, tibi ipse parcens, permitte aliis, ut ipsi inter se lites ex jure dirimant: tu vero divino tantum cultui deditus esto, quo facilius populum e præsenti necessitate eximas. Quin & illud pro virili consuluerim, ut lustratis ac recensitis copiis, eas in dena milia distribuas, singulis hujusmodi legionibus suos duces præficiendo: easque rursum in cohortes millenarias, quingenarias, centenarias & quinquagenarias partiaris: itemque in manipulos triginta & viginti & decem commilitonum. Tum deinde ita distinctis præfectos imponas, singulis appellatione a numero subditorum militum indita. Judices autem viros virtute ac justitia præstantes populi suffragiis creabis, qui de controversiis eorum decernant: & si forte quid gravius inciderit, ejus cognitionem ad te relegent: atque hoc pacto neque Hebræorum quisquam suo jure fraudabitur, & tu sine interpellatione Deum colens, favorem ejus propensiorem exercitui conciliabis.

[291] [exponit Josephus minus exacte.] Hoc Raguelis consilium Moyses libenter admisit, fecitque quidquid ille monuerat, non sibi hoc commentum usurpans, neque autorem ejus celans, sed pro concione populo indicans, cujus hoc inventum fuerit. Quin & in libris suis Ragueli ascribit inventionem ordinum militarium ac judiciorum, malens dignos sua laude non fraudare, quam sibi alienum decus usurpare, ut hinc quoque virtutem ipsius conjicere liceat: de qua suis locis sæpe nobis dicendum. Pauca observanda de consilio Moysi dato, quod hic exsecutus est. Ordines in Scriptura sic enumerantur Exod. 18 ℣ 25 principes populi; hisce autem dena millia subditorum attribuit Josephus pro militia. At plerique neoterici existimant, vocem principes generatim fuisse positam, nec hac voce designari magistratum aliquem distinctum a sequentibus, qui enumerantur. Ratio illorum est, quod Jethro Exod. 18 ℣ 21 consilium istud Moysi suggerens, principes non nominaverit, quodque illi ubique omittantur apud Septuaginta interpretes. Verumtamen jam monui non mihi videri improbabile, per principes intelligi septuaginta Seniores. Manipulos autem triginta & viginti Josephus male addidit Scripturæ, in qua post principes solum recensentur tribuni, centuriones, quinquagenarii & decani: hique electi dicuntur pro judiciis, non pro militia.

§ XXVII. Duodecima mansio apud montem Sinai: Lex populo data, fœdusque solemni ritu inter Deum & Israëlitas sancitum.

[Israëlitæ veniunt ad montem Sinai die tertio mensis tertii:] De adventu ad mansionem duodecimam, plurimis rebus nobilitatam, Num. 33 ℣ 15 hæc leguntur: Profectique de Raphidim, castrametati sunt in deserto Sinai. Tempus additur Exod. 19 in hunc modum. Mense tertio egressionis Israël de terra Ægypti, in die hac venerunt in solitudinem Sinai. Nam profecti de Raphidim, & pervenientes usque in desertum Sinai, castrametati sunt in eodem loco, ibique Israël fixit tentoria e regione montis. De anno & mense nulla est difficultas: nam eodem anno, quo egressi sunt Ægypto, & anni illius mense tertio, venerunt ad montem Sinai. Verum voces hæ, in die hac, varie admodum explicantur ab interpretibus, quorum alii diem mensis primum, alii postremum intelligunt; at hi parum probabiliter. Plures vero probabilius tertium mensis diem designatum volunt, vocesque in die hac idem significare phrasi Hebraïca, ac in die eadem. Hæc quoque explicatio mihi præplacet, quia præcedit, mense tertio, atque eo videtur referri illud in die hac. Aliqui tamen suspicantur voces in die hac referri ad discessum ex Raphidim, nihilque significari, nisi eodem die, quo discesserunt ex Raphidim, venisse ad montem Sinai. At hæc sententia magis placeret, si discessus ex Raphidim commemoratus esset ante voces in die hac. Verum cum tota temporis epocha præmittatur, eo commode referri nequeunt istæ voces. Præterea sic diem non assignasset Moyses, sed mensem sine die: hoc autem ipsius consuetudini repugnat, cum diem quoque mensis commemorare soleat, ubicumque mensem assignat. Demum cum Lex data credatur in Pentecoste, seu die quinquagesimo ab exitu, & sexto mensis tertii, eaque data sit die tertio post diem adventus non computatum, ut mox videbimus, vix dubitandum videtur, quin die tertio mensis tertii, qui Sinuan dicitur, ad hanc mansionem venerint Israëlitæ.

[293] S. Hieronymus in Mansione 12 ait: Ad hunc locum quadragesima septima die perveniunt. [mansio hæc plurimis factis nobilitata,] Allataque probatione ex verbis Scripturæ infra allegandis, subdit: Supputemus numerum, & inveniemus quinquagesimo die egressionis Israël ex Ægypto in vertice montis Sinai Legem datam. Unde & Pentecostes celebratur solennitas, & postea Euangelii sacramentum Spiritus sancti descensione completur. Quam multa in hoc loco facta sint, mox ita breviter perstringit: Longum est, si replicare velim, quid in Lege præceptum sit: quomodo fabricatum tabernaculum, quæ varietas hostiarum, quæ vasorum diversitas, quæ indumenta pontificis, quæ sacerdotum & levitarum cæremoniæ, quid egerint: quomodo populus numeratus sit. Hoc tantum dicam, quod media pars Exodi, & totus Leviticus liber, & Numerorum præcepta non modica, & per singulas populi tribus distributio, & oblationes principum in hac mansione descriptæ sint; multorumque voluminum disputatio huic loco sufficere vix possit. Hæc verba Hieronymi me etiam monent, ut memor propositæ brevitatis, ea solum pertractem, quæ ad Moysen spectant propius; leges vero, cæremonias, indumenta sacerdotalia, tabernaculum, omniaque ad illud spectantia non nisi leviter attingam, & suis Scripturæ locis assignem. Ceterum hic occurrit lapsus Calmeti breviter observandus, ne lectorem minus attentum in errorem trahat. In Exodi cap. 1 ℣ 1 ait, uno die ex Raphidim non fuisse perventum usque ad montem Sinai, quia castrametati antea fuerunt ad montem Horeb. Verum Moyses Num. 33 enumerat exacte omnes castrametationes; at nullam collocat in Horeb, cui mansio in Raphidim tam propinqua erat, ut ibidem ex petra Horeb aquas acceperint Israëlitæ.

[294] [Moyses, jubente Deo, curat] Gesta ad montem Sinai Moyses narrare incipit Exod. 19 ℣ 3 hoc modo: Moyses autem ascendit ad Deum (oraturus, opinor, in parte aliqua montis,) vocavitque eum Dominus de monte, & ait: Hæc dices domui Jacob, & annuntiabis filiis Israël: Vos ipsi vidistis, quæ fecerim Ægyptiis, quo modo portaverim vos super alas aquilarum, & assumpserim mihi. Si ergo audieritis vocem meam, & custodieritis pactum meum, eritis mihi in peculium de cunctis populis: mea est enim omnis terra. Et vos eritis mihi in regnum sacerdotale, & gens sancta. Hæc sunt verba quæ loqueris ad filios Israël. Dubitari potest, an hæc eodem die, quo perventum erat ad montem Sinai, angelus Dei nomine dixerit Moysi, an vero die sequenti. Quidquid sit de hac diei differentia; Venit Moyses: & convocatis majoribus natu populi, exposuit omnes sermones, quos mandaverat Dominus. Responditque omnis populus simul: Cuncta, quæ locutus est Dominus, faciemus. Cumque retulisset Moyses verba populi ad Dominum, ait ei Dominus: Jam nunc veniam ad te in caligine nubis, ut audiat me populus loquentem ad te, & credat tibi in perpetuum. Secunda hæc est Dei monitio apud montem Sinai. Quod vero sequitur, in secundo illo colloquio Moysi mandatum videtur, licet verba sequentia novum congressum primo intuitu insinuent: Nuntiavit ergo Moyses verba populi ad Dominum. Qui dixit ei (id est, quantum existimo, Cum prædicta nuntiabat Moyses, Dominus insuper dixit ei) Vade ad populum, & sanctifica illos hodie & cras (id est, die quarto mensis tertii, quo hæc dicta sunt, & die quinto ejusdem mensis) laventque vestimenta sua.

[295] [ut mundetur populus ad audienda mandata divina:] Et sint parati in diem tertium (sextum videlicet mensis:) in die enim tertia descendet Dominus coram omni plebe super montem Sinaï. Constituesque terminos populo per circuitum, & dices ad eos: Cavete ne ascendatis in montem, nec tangatis fines illius: omnis, qui tetigerit montem, morte morietur. Manus non tanget eum, sed lapidibus opprimetur, aut confodietur jaculis: sive jumentum fuerit, sive homo, non vivet. Prohibitio est non transeundi terminos. Cum cœperit clangere buccina, tunc ascendant in montem, nempe usque ad statutos terminos. Hæc mandata Domini data sunt uno die post adventum Israëlitarum ad montem Sinai, seu die quarto mensis; quod forsan etiam verum est de primo colloquio Moysis cum Domino, at de illo minus certum: nam fieri quidem potuit, ut Moyses post iter ex Raphidim die tertio mensis semel montem ascenderit, & collocutus fuerit cum angelo; at fieri non potuisse videtur, ut iter illud, ascensio montis, convocatio seniorum, iterataque ejusdem montis ascensio, in eumdem diem inciderint; præsertim cum nihil sit, quod cogat omnia illa in unum diem congerere; sed rationes potius suadeant, ultima hæc mandata a die adventus separare. Redeo ad textum sacrum: Descenditque Moyses de monte ad populum, & sanctificavit eum. Cumque lavissent vestimenta sua, ait ad eos: Estote parati in diem tertium, & ne appropinquetis uxoribus vestris.

[296] Quo apparatu deinde promulgata sit Lex, seu decalogus, [apparatus terribilis promulgationi decalogi prævius:] sic pergit Moyses exponere: Jamque advenerat tertius dies, & mane inclaruerat: & ecce cœperunt audiri tonitrua, ac micare fulgura, & nubes densissima operire montem, clangorque buccinæ vehementius perstrepebat: & timuit populus, qui erat in castris. Cumque eduxisset eos Moyses in occursum Dei de loco castrorum, steterunt ad radices montis. Totus autem mons Sinai fumabat, eo quod descendisset Dominus super eum in igne, & ascenderet fumus ex eo quasi de fornace: eratque omnis mons terribilis. Et sonitus buccinæ paulatim crescebat in majus, & prolixius tendebatur: Moyses loquebatur, & Deus respondebat ei. Descenditque Dominus super montem Sinai in ipso montis vertice, & vocavit Moysen in cacumen ejus. Quo cum ascendisset, dixit ad eum: Descende, & contestare populum, ne forte velit transcendere terminos ad videndum Dominum, & pereat ex eis plurima multitudo. Sacerdotes quoque, qui accedunt ad Dominum, sanctificentur, ne percutiat eos. Dixitque Moyses ad Dominum: Non poterit vulgus ascendere in montem Sinai: tu enim testificatus es, & jussisti, dicens: Pone terminos circa montem, & sanctifica illum. Cui ait Dominus: Vade, descende: ascendesque tu, & Aaron tecum: sacerdotes autem & populus ne transeant terminos, nec ascendant ad Dominum, ne forte interficiat illos. Descenditque Moyses ad populum, & omnia narravit eis.

[297] Post hæc angelus Deum repræsentans, quique idcirco Dominus vocatur, [decalogus ab angelo promulgatus coram omni populo,] ut ostendi num. 82 & 83, præcepta decalogi promulgavit coram omni populo, vocem illius audiente, sed nullam formam vidente. De hisce Exod. 20 sic legitur: Locutusque est Dominus cunctos sermones hos: Ego sum Dominus Deus tuus &c. Decem præcepta ibidem legi possunt. Præceptis autem subduntur hæc ℣ 18: Cunctus autem populus videbat (id est, percipiebat sensibus) voces & lampades, & sonitum buccinæ, montemque fumantem: & perterriti ac pavore concussi, steterunt procul, dicentes Moysi: Loquere tu nobis, & audiemus: non loquatur nobis Dominus, ne forte moriamur. Et ait Moyses ad populum: Nolite timere: ut enim probaret vos, venit Deus, & ut terror illius esset in vobis, & non peccaretis. Deut. 4 Moyses narrat populo gesta hoc tempore, promulgationem Decalogi sic exponens a ℣ 9: Ne obliviscaris verborum, quæ viderunt oculi tui, … a die, in quo stetisti coram Domino Deo tuo in Horeb, quando Dominus locutus est mihi, dicens: Congrega ad me populum, ut audiant sermones meos, & discant timere me omni tempore, quo vivunt in terra, doceantque filios suos. Et accessistis ad radices montis, qui ardebat usque ad cælum: erantque in eo tenebræ, & nubes, & caligo Locutusque est Dominus ad vos de medio ignis. Vocem verborum ejus audistis, & formam penitus non vidistis. Et ostendit vobis pactum suum, quod præcepit ut faceretis, & decem verba (id est, præcepta,) quæ scripsit in duabus tabulis lapideis. Mihique mandavit in illo tempore, ut docerem vos cæremonias & judicia, quæ facere deberetis in terra, quam possessuri estis.

[298] [qui nimio correptus terrore, rogat Moysen, ut reliqua ex ipso audire liceat:] Rursum Deut, 5 de hisce egit Moyses cum populo ℣ 2, verba sua sic referens: Dominus Deus noster pepigit nobiscum fœdus in Horeb. Non cum patribus nostris iniit pactum (tale nimirum, Legem suam dando;) sed nobiscum, qui in præsentiarum sumus, & vivimus. Facie ad faciem locutus est nobis in monte de medio ignis. Ego sequester & medius fui inter Dominum & vos in tempore illo, ut annuntiarem vobis verba ejus. Timuistis enim ignem, & non ascendistis in montem. Quæret hic aliquis, quomodo Moyses quadragesimo anno, quando plerique erant mortui, qui adfuerant promulgationi Legis, populo dicat fœdus pactum esse Nobiscum, qui in præsentiarum sumus & vivimus. Respondeo ita locutum esse, quia fœdus initum erat cum populo, qui illo etiam tempore idem censebatur. Deinde vero Moyses repetit decem præcepta, ac de iis subjungit ibidem ℣ 22: Hæc verba locutus est Dominus ad omnem multitudinem vestram in monte de medio ignis, & nubis, & caliginis voce magna, nihil addens amplius: & scripsit ea in duabus tabulis lapideis, quas tradidit mihi. Vos autem, postquam audistis vocem de medio tenebrarum, & montem ardere vidistis, accessistis ad me omnes principes tribuum, & majores natu, atque dixistis: Ecce ostendit nobis Dominus Deus noster majestatem & magnitudinem suam: vocem ejus audivimus de medio ignis, & probavimus hodie, quod loquente Deo cum homine, vixerit homo. Cur ergo moriemur, & devorabit nos ignis hic maximus? Si enim audierimus ultra vocem Domini Dei nostri, moriemur. Quid est omnis caro, ut audiat vocem Dei viventis, qui de medio ignis loquitur, sicut nos audivimus, & possit vivere? Tu magis accede: & audi cuncta, quæ dixerit Dominus Deus noster tibi: loquerisque ad nos, & nos audientes faciemus ea. Tanto terrore populum inconstantem percellere voluit Dominus, ut eumdem mandatis suis redderet obsequentiorem.

[299] [hac de causa reverti jubetur populus ad tentoria,] Cum autem hanc reverentiam & timorem probaret Dominus, reliqua præcepta soli Moysi exposuit angelus, ut ille eadem populo communicaret, sicuti & duas tabulas, præcepta decalogi jam promulgati continentes, Moysi deinde dedit in monte. Audi textum sacrum, sic prosequentem: Quod cum audisset Dominus, ait ad me: Audivi vocem verborum populi hujus, quæ locuti sunt tibi: bene omnia sunt locuti… Vade & dic eis: Revertimini in tentoria vestra. Tu vero hic sta mecum, & loquar tibi omnia mandata mea, & cæremonias atque judicia: quæ docebis eos, ut faciant ea in terra, quam dabo illis in possessionem. Ad hoc quoque tempus spectare videtur promissio Messiæ a Domino Moysi facta, licet Moyses eam populo tantummodo communicasse legatur sub finem vitæ. Certe Deut. 18 ℣ 15 Moyses populum alloquitur his verbis: Prophetam de gente tua & de fratribus tuis, sicut me, suscitabit tibi Dominus Deus tuus: ipsum audies, ut petiisti a Domino Deo tuo in Horeb, quando concio congregata est, atque dixisti: Ultra non audiam vocem Domini Dei mei, & ignem hunc maximum amplius non videbo, ne moriar. Et ait Dominus mihi: Bene omnia sunt locuti. Prophetam suscitabo eis de medio fratrum suorum similem tui: & ponam verba mea in ore ejus, loqueturque ad eos omnia, quæ præcepero illi: qui autem verba ejus, quæ loquetur in nomine meo, audire noluerit, ego ultor existam. De Messia, seu de Christo, hæc verba explicat S. Petrus Act. 3 ℣ 22, ita loquens Judæis: Moyses quidem dixit: Quoniam Prophetam suscitabit vobis Dominus Deus vester de fratribus vestris, tamquam me, ipsum audietis juxta omnia, quæcumque locutus fuerit vobis. Erit autem: omnis anima, quæ non audierit Prophetam illum, exterminabitur de plebe. Jam vero verba ipsa Moysis abunde indicant, promissionem illam factam esse occasione populi deprecantis audire ipsam Domini vocem. At non additur, Moysen jussum esse promissionem illam mox populo communicare.

[300] Porro Moyses jussus montem ascendere ad Dominum, [Moyses vero montem ascendere, ubi varia accipit mandata,] id se fecisse refert Exod. 20 ℣ 21 his verbis: Moyses autem accessit ad caliginem, in qua erat Deus. Dixit præterea Dominus ad Moysen: Hæc dices filiis Israël: Vos vidistis, quod de cælo locutus sim vobis. Non facietis deos argenteos, nec deos aureos facietis vobis. Pergit deinde Dominus, seu angelus eum repræsentans, plurima præcepta pro majori parte judicialia Moysi præscribere, uti studiosus lector inveniet dicto cap. 20, cap. 21, cap. 22 & cap. 23. ubi ℣ 20 hæc inseritur promissio: Ecce ego mittam angelum meum, qui præcedat te, & custodiat in via, & introducat in locum, quem paravi. Observa eum, & audi vocem ejus, nec contemnendum putes: quia non dimittet, cum peccaveris, & est nomen meum in illo (id est, opinor, agit meo nomine.) Quod si audieris vocem ejus, & feceris omnia, quæ loquor, inimicus ero inimicis tuis, & affligam affligentes te &c. Hæc promissio non caret comminationibus, & revera post Legem latam non impune peccaverunt, aut murmuraverunt Israëlitæ, sed severa punitio sontes mox secuta est, ut facile videbit studiosus lector, modo omnia attente consideraverit. Promissiones plures, sed omnes sub ea conditione, si mandata Dei servarent, angelus ibidem accumulavit, præsertim de populo in terram promissam inducendo, incolisque ipsius conterendis. Verum, priusquam discederet Moyses, redeundi mandatum accepit, uti exponitur cap. 24 ℣ 1 his verbis: Moysi quoque dixit: Ascende ad Dominum tu, & Aaron, Nadab & Abiu (filii Aaronis,) & septuaginta senes ex Israël, & adorabitis procul. Solusque Moyses ascendet ad Dominum, & illi non appropinquabunt: nec populus ascendet cum eo.

[301] [quæ scripta populo prælegit, illumque solemni fœdere Deo obstringit.] Hisce mandatis acceptis, Moyses descendit de monte, ut ea Israëlitis, quos in hunc finem congregare debuit, communicaret summatim primum, singula deinde exacte & solemniter prælecturus. Rem sic narrat cap. 24 ℣ 3: Venit ergo Moyses & narravit plebi omnia verba Domini, atque judicia: responditque omnis populus una voce: Omnia verba Domini, quæ locutus est, faciemus. Scripsit autem Moyses (post dimissum populum, tempore vespertino aut nocturno) universos sermones Domini: & mane consurgens ædificavit altare ad radices montis, & duodecim titulos per duodecim tribus Israël. Misitque juvenes de filiis Israël (verisimiliter ex singulis tribubus, quia sacerdotium necdum alicui tribui erat proprium) & obtulerunt holocausta, immolaveruntque victimas pacificas Domino, vitulos. Tulit itaque Moyses (de immolatis victimis) dimidiam partem sanguinis, & misit in crateras: partem autem residuam fudit super altare. Assumensque volumen fœderis, legit audiente populo: qui dixerunt: Omnia, quæ locutus est Dominus, faciemus, & erimus obedientes. Ille vero sumptum sanguinem (ex crateribus) respersit in populum, & ait: Hic est sanguis fœderis, quod pepigit Dominus vobiscum super cunctis sermonibus his. Omnem populum, & librum etiam Legis, aspersum fuisse illo sanguine, cui aqua erat admixta, docet Apostolus Heb. 9 ℣ 19, ubi quoque ait, id factum esse lana coccinea & hyssopo, nimirum per aspergillum ex utrisque compositum. Verba Apostoli accipe: Unde nec primum quidem (Testamentum) sine sanguine dedicatum est. Lecto enim omni mandato Legis a Moyse universo populo, accipiens sanguinem virtulorum & hircorum, cum aqua, & lana coccinea, & hyssopo; ipsum quoque librum, & omnem populum aspersit, dicens: Hic sanguis Testamenti, quod mandavit ad vos Deus. Hac solemnitate conditum est Testamentum vetus, fœdusque initum inter Deum & populum Israëliticum, quo hic se obstringebat ad observandum leges a Deo datas; Deus vero promittebat, Israëlitas fore populum sibi singulari modo dicatum & proprium, quem semper protegeret, quamdiu dictas leges observaret.

§ XXVIII. Moyses per dies quadraginta cum Deo moratur in monte, ubi accipit præcepta de tabernaculo, aliisque ad tabernaculum spectantibus, uti & de indumentis & consecratione sacerdotum: acceptis quoque tabulis descendit, populoque in idololatriam lapso, tabulas frangit ac Deum placat.

[Moyses cum senioribus montem ascendit, ubi augusta eis offertur species:] Post peractam solemnitatem fœderis Moyses, memor præcepti Dominici, quo jussus erat ad montem redire, eo pergit cum sociis designatis, ut refertur Exod. 24 his verbis: Ascenderuntque Moyses & Aaron, Nadab & Abiu, & septuaginta de senioribus Israël: & viderunt Deum Israë: & sub pedibus ejus quasi opus lapidis sapphirini, & quasi cælum, cum serenum est. Nec super eos, qui procul recesserant de filiis Israël (& ideo propinquiores facti erant) misit manum suam (eos occidendo; sed contra communem eorum persuasionem) videruntque Deum & (pergentes vivere) comederunt & biberunt. Locus quidem obscurior est; at data expositio, uti multorum est, ita etiam præplacet, & satis videtur genuina. Principes hi viderunt augustam aliquam formam aut Regis cujusdam aut Legislatoris, quantum apparet, cum de pedibus fiat mentio. At contra hanc sententiam Calmetus in hunc locum objicit primo verba Moysis ad populum Deut. 4 ℣ 15: Non vidistis aliquam similitudinem in die, qua locutus est vobis Dominus in Horeb de medio ignis. Respondeo agi de die, qua præcepta decalogi populo promulgavit Dominus. Verum nulla est consecutio illa: Universus populus illa die non vidit aliquam similitudinem: ergo aliqui seniores electi nullo umquam tempore similitudinem, seu formam aliquam humanam, qua Deus repræsentabatur, videre potuerunt. Nihilo melius concludit secunda ipsius ratio, nempe quod Moyses deinde adhuc desideraverit Deum videre. Poterat enim Legislator, quia satis noverat, se non vidisse ipsam Dei naturam, perfectiorem Dei visionem optare. Redeo ad textum sacrum.

[303] Dixit autem Dominus ad Moysen: Ascende ad me in montem, [dein Moyses quadraginta diebus sine cibo & potu manet in monte,] & esto ibi: daboque tibi tabulas lapideas, & Legem ac mandata, quæ scripsi, ut doceas eos. Surrexerunt Moyses & Josue minister ejus: ascendensque Moyses in montem Dei, senioribus ait: Expectate hic, donec revertamur ad vos. Habetis Aaron & Hur vobiscum: si quid natum fuerit quæstionis, referetis ad eos. Cumque ascendisset Moyses, operuit nubes montem, & habitavit gloria Domini super Sinai, tegens illum nube sex diebus: septimo autem die vocavit eum de medio caliginis. Erat autem species gloriæ Domini, quasi ignis ardens super verticem montis, in conspectu filiorum Israël. Ingressusque Moyses medium nebulæ, ascendit in montem: & fuit ibi quadraginta diebus, & quadraginta noctibus. Mansisse Moysen in monte quadraginta diebus & totidem noctibus sine omni cibo & potu, legitur Deut. 9 ℣ 9, atque ex eodem loco colligitur, sex dies priores, quibus cum Josue fuit in nebula, inter quadraginta dies computandos, non vero iis superaddendos, uti volunt aliqui: nam ait Moyses ibidem: Perseveravi in monte quadraginta diebus ac noctibus, panem non comedens, & aquam non bibens. Non dicit, quadraginta sex diebus, uti tamen dicere debuisset, si contraria sententia esset vera.

[304] [ubi multa mandata accipit, & demum duas tabulas.] Porro Moyses multa rursum præcepta illo tempore accepit, eaque narrantur Exod. 25, & sequentibus capitibus. Cap. 25 refertur, quasnam oblationes deberet accipere a populo ad constructionem tabernaculi, arcæ, propitiatorii, mensæ, candelabri, & aliorum huc spectantium, quorum forma præscribitur partim ibidem, partim cap. 26 & 27. Deinde cap. 28 jubetur Aaronem ejusque filios quatuor sacerdotes consecrare his verbis: Applica quoque ad te Aaron fratrem tuum cum filiis suis de medio filiorum Israë, ut sacerdotio fungantur mihi: Aaron, Nadab, & Abiu, Eleazar, & Ithamar. Faciesque vestem sanctam Aaron fratri tuo in gloriam & decorem. Mox quoque describitur, qualia Deus vellet Aaronis, seu summi sacerdotis, vestimenta, & qualia filiorum ipsius, seu aliorum sacerdotum. Deinde cap. 29 refertur, quo ritu Aaronem & filios ejus consecrare deberet. Rursum cap. 30 de altari thymiamatis, variisque ad tabernaculi & sacerdotum inunctionem spectantibus præcepta dantur. Cap. 31 designat Dominus duos viros, Beseleel & Ooliab, quos idonea instruxerat sapientia, ut prædicta omnia componerent. Sabbati quoque requies sub pœna mortis præscribitur. Tandem tabulas accipit Moyses, ut ibidem legitur ℣ 18: Deditque Dominus Moysi, completis hujuscemodi sermonibus in monte Sinai, duas tabulas testimonii lapideas, scriptas digito Dei.

[305] [Israëlitæ interim in gravissimum] Dum Moyses in monte Sinai cælestibus hisce favoribus gaudet, populus inconstans, diuturnam pertæsus moram, ad gravissimum idololatriæ crimen prolapsus est. Moyses ipse Exod. 32 rem explicat hoc modo: Videns autem populus, quod moram faceret descendendi de monte Moyses, congregatus adversus Aaron, dixit: Surge, fac nobis deos, qui nos præcedant: Moysi enim huic viro, qui nos eduxit de terra Ægypti, ignoramus quid acciderit. Miranda sane hæc populi, qui tot signa & prodigia viderat, qui tot tantosque Dei favores obtinuerat, qui fœdere tam solemni nuper se divino servitio adstrinxerat, inconsiderata levitas; seu Moysen mortuum aut ablatum crediderit, seu se ab eo derelictum. Verum non minus mira apparet pusillanimitas Aaronis, quod non fortius se tanto crimini opposuerit, sed solum tentaverit indirecte scelus impedire jubendo, ut pretiosiora sua adferrent, sperans verisimiliter id illos non facturos, atque ita rem exitu carituram. Moysen audiamus sic prosequentem: Dixitque ad eos Aaron: Tollite inaures aureas de uxorum filiorumque & filiarum vestrarum auribus, & afferte ad me. Fecitque populus, quæ jusserat, deferens inaures ad Aaron. Quas cum ille accepisset, formavit opere fusorio, & fecit ex eis vitulum conflatilem. Dixeruntque: Hi sunt dii tui Israël, qui te eduxerunt de terra Ægypti. Quod cum vidisset Aaron, ædificavit altare coram eo, & præconis voce clamavit, dicens: Cras solemnitas Domini est. Surgentesque mane, obtulerunt holocausta, & hostias pacificas, & sedit populus manducare, & bibere, & surrexerunt ludere. Per ludere hic probabilius intelligo canere, choreas agere, & similia facere in honorem idoli: nam in hisce idololatriæ crimen fuisse clare edicit Apostolus 1 Cor. 10 ℣ 7, hæc ipsa adducens verba. Fuerunt nonnulli, qui conati sunt in hisce omnibus excusare Aaronem, quod voluerit omnia referre ad cultum veri Dei. Verum non lubet ipsius intentionem curiosius indagare, cum saltem constet, eum nimia indulgentia peccasse, & accusetur a Moyse, & ab ipso Deo, uti infra videbimus.

[306] S. Stephanus Act. 7 ℣ 36 de Moyse & de hac idololatria Israëlitarum sic loquitur: [labuntur idololatriæ crimen,] Hic eduxit illos, faciens prodigia & signa in terra Ægypti, & in Rubro mari, & in deserto annis quadraginta. Hic est Moyses, qui dixit filiis Israël: Prophetam suscitabit vobis Deus de fratribus vestris, tamquam me, ipsum audietis. Hic est, qui fuit in ecclesia in solitudine cum angelo, qui loquebatur ei in monte Sina, & cum patribus nostris: qui accepit verba vitæ dare nobis. Cui noluerunt obedire patres nostri: sed repulerunt, & aversi sunt cordibus suis in Ægyptum, dicentes ad Aaron: Fac nobis deos, qui præcedant nos: Moyses enim hic, qui eduxit nos de terra Ægypti, nescimus quid factum sit ei. Et vitulum fecerunt in diebus illis, & obtulerunt hostiam simulacro, & lætabantur in operibus manuum suarum. Psal. 105 ℣ 19 idem Israëlitarum peccatum graviter perstringitur his verbis: Et fecerunt vitulum in Horeb: & adoraverunt sculptile. Et mutaverunt Gloriam suam (id est, Deum) in similitudinem vituli comedentis fœnum. Obliti sunt Deum, qui salvavit eos, qui fecit magnalia in Ægypto, mirabilia in terra Cham, terribilia in mari Rubro. Et dixit (Deus,) ut disperderet eos; si non Moyses electus ejus stetisset in confractione in conspectu ejus; ut averteret iram ejus, ne disperderet eos. Clarum est Moysen precibus suis impedivisse, ne Israëlitæ pro hoc crimine prorsus perderentur a Deo. At voces illæ in confractione variis modis congruenter exponi possunt. Nam primo intelligi possunt de confractione fœderis cum Deo initi, & sic solum designant tempus, quo Moyses populum suum servavit a ruina. Possunt quoque sumi de confractione tabularum, aut potius de comminutione vituli, & sic indicant modum, quo Moyses usus est ad iracundiam divinam placandam, licet preces quoque & pœnam multorum adjunxerit.

[307] Moyses crimen populi sui ex angelo intellexit in monte, [quod angelus Moysi indicat: hic vero orat pro populo,] uti narrat Exod. 32 ℣ 7 sic scribens: Locutus est autem Dominus ad Moysen, dicens: Vade, descende: peccavit populus tuus, quem eduxisti de terra Ægypti. Recesserunt cito de via, quam ostendisti eis: feceruntque sibi vitulum conflatilem, & adoraverunt, atque immolantes ei hostias, dixerunt: Isti sunt dii tui, Israël, qui te eduxerunt de terra Ægypti. Rursumque ait Dominus ad Moysen (jam verisimiliter pro populo orantem:) Cerno quod populus iste duræ cervicis sit: dimitte me, ut irascatur furor meus contra eos, & deleam eos, faciamque te in gentem magnam. Moyses autem orabat Dominum Deum suum, dicens: Cur, Domine, irascitur furor tuus contra populum tuum, quem eduxisti de terra Ægypti, in fortitudine magna & in manu robusta? Ne, quæso, dicant Ægyptii: Callide eduxit eos, ut interficeret in montibus, & deleret e terra: quiescat ira tua, & esto placabilis super nequitia populi tui. Recordare Abraham, Isaac, & Israël, servorum tuorum, quibus jurasti per temet ipsum, dicens: Multiplicabo semen vestrum sicut stellas cæli: & universam terram hanc, de qua locutus sum, dabo semini vestro, & possidebitis eam semper. Placatusque est Dominus, ne faceret malum, quod locutus fuerat, adversus populum suum. Attamen necdum omnino placatus erat Dominus, ut colligitur ex sequentibus.

[308] [descendit de monte, tabulas confringit, Aaronem graviter objurgat,] Et reversus est Moyses de monte, portans duas tabulas testimonii in manu sua, scriptas ex utraque parte, & factas opere Dei: scriptura quoque Dei erat sculpta in tabulis. Audiens autem Josue, (quem in priori montis loco morantem Moyses reviserat) tumultum populi vociferantis, dixit ad Moysen: Ululatus pugnæ auditur in castris. Qui (rectius edoctus) respondit. Non est clamor adhortantium ad pugnam, neque vociferatio compellentium ad fugam: sed vocem cantantium ego audio. Cumque appropinquasset ad castra, vidit vitulum, & choros: iratusque valde projecit de manu tabulas, & confregit eas ad radicem montis: arripiensque vitulum, quem fecerant, combussit, & contrivit usque ad pulverem, quem sparsit in aquam, & dedit ex eo potum filiis Israël. Dixitque ad Aaron: Quid tibi fecit hic populus, ut induceres super eum peccatum maximum? Cui ille respondit: Ne indignetur Dominus meus: tu enim nosti populum istum, quod pronus sit ad malum: dixerunt mihi: Fac nobis deos, qui nos præcedant: huic enim Moysi, qui nos eduxit de terra Ægypti, nescimus quid acciderit. Quibus ego dixi: Quis vestrum habet aurum? Tulerunt, & dederunt mihi: & projeci illud in ignem, egressusque est hic vitulus. Frivola sane hæc erat excusatio. Moyses vero, licet alias esset mitissimus, honorem Dei, scelere tam enormi læsum, insigni magis, quam eatenus cœperat, severitatis specimine reparare studuit, ut hoc etiam modo Deum facilius deinde redderet propitium.

[309] [& per Levitas viginti tria hominum millia occidi jubet:] Videns ergo Moyses populum, quod esset nudatus (auro suo, & magis honore amicitiæ divinæ) spoliaverat enim eum Aaron propter ignominiam sordis (id est, idoli, quod eo nomine vocatur, ut sæpe alibi, seu propter ignominiosum idolum) & inter hostes nudum (divina protectione, aut inermem, ut alii volunt) constituerat; & stans in porta castrorum, ait: Si quis est Domini, jungatur mihi. Congregatique sunt ad eum omnes filii Levi: quibus ait: Hæc dicit Dominus Deus Israël: Ponat vir (quilibet) gladium super femur suum: ite, & redite de porta usque ad portam per medium castrorum, & occidat unusquisque fratrem, & amicum, & proximum suum (id est, obvios quosque sine ulla distinctione.) Feceruntque filii Levi juxta sermonem Moysi, cecideruntque in die illa quasi viginti tria millia hominum. Et ait Moyses: Consecrastis manus vestras hodie Domino, unusquisque in filio & in fratre suo, ut detur vobis benedictio. Hac punitione perfecta, in qua apparet mira auctoritas Moysis, hic deinde mitius populum reprehendit, ac Deum placavit, ut videbimus.

[310] Verum lubet prius audire, quæ de hisce Moyses ipse populo exposuit Deut. 9 ℣ 8, ubi sic populum alloquitur: Nam & in Horeb provocasti eum (Deum) & iratus delere te voluit, [cum vellet ob hoc peccatum Dominus totam gentem delere,] quando ascendi in montem, ut acciperem tabulas lapideas, tabulas pacti, quod pepigit vobiscum Dominus: & perseveravi in monte quadraginta diebus ac noctibus… Deditque mihi Dominus duas tabulas lapideas, scriptas digito Dei, & continentes omnia verba, quæ vobis locutus est in monte de medio ignis, quando concio populi congregata est. Cumque transissent quadraginta dies, & totidem noctes, dedit mihi Dominus duas tabulas lapideas, tabulas fœderis, dixitque mihi: Surge, & descende hinc cito, quia populus tuus, quem eduxisti de Ægypto, deseruerunt velociter viam, quam demonstrasti eis, feceruntque sibi conflatile. Rursumque ait Dominus ad me: Cerno quod populus iste duræ cervicis sit: dimitte me, ut conteram eum, & deleam nomen ejus de sub cælo, & constituam te super gentem, quæ hac major & fortior sit. Cumque de monte ardente descenderem, & duas tabulas fœderis utraque tenerem manu, vidissemque vos peccasse Domino Deo vestro, & fecisse vobis vitulum conflatilem, ac deseruisse velociter viam ejus, quam vobis ostenderat: projeci tabulas de manibus meis, confregique eas in conspectu vestro.

[311] Et procidi ante Dominum, sicut prius, quadraginta diebus & noctibus panem non comedens, [precibus intercessit Moyses,] & aquam non bibens, propter omnia peccata vestra, quæ gessistis contra Dominum, & eum ad iracundiam provocastis: timui enim indignationem & iram illius, qua adversum vos concitatus, delere vos voluit. Et exaudivit me Dominus etiam hac vice. Adversum Aaron quoque vehementer iratus, voluit eum conterere, & pro illo similiter deprecatus sum. Peccatum autem vestrum, quod feceratis, id est vitulum, arripiens, igne combussi, & in frusta comminuens, omninoque in pulverem redigens, projeci in torrentem, qui de monte descendit. Hæc ultima verba insinuant, quomodo Moyses dederit potum Israëlitis ex aqua, in quam projecerat pulverem vituli; nimirum quia ex dicto torrente potum sibi hauriebant. Quod vero narratur de iterato quadraginta dierum jejunio, acceptisque secundis tabulis, extra ordinem occasione fractionis primarum dicitur: nam aliquot diebus serius factum est. Reliqua vero contigerunt eodem die, quo descendit Moyses de monte Sinai.

[312] Quid sequenti die egerit Legislator, dicitur Exod. 32 ℣ 30: [qui, cum difficulter impetrare posset, ut ignosceret Deus, summam] Facto autem altero die, locutus est Moyses ad populum: Peccastis peccatum maximum: ascendam ad Dominum, si quo modo quivero eum deprecari pro scelere vestro. Reversusque ad Dominum ait: Obsecro, peccavit populus iste peccatum maximum, feceruntque sibi deos aureos: aut dimitte eis hanc noxam, aut si non facis, dele me de libro tuo, quem scripsisti. Cui respondit Dominus: Qui peccaverit mihi, delebo eum de libro meo: tu autem vade, & duc populum istum, quo locutus sum tibi: angelus meus præcedet te. Ego autem in die ultionis visitabo & hoc peccatum eorum. Percussit ergo Dominus populum pro reatu vituli, quem fecerat Aaron. Aliqui credunt Israëlitas eodem loco & tempore punitos plaga quadam nullibi nominata, uti peste aut simili: alii volunt, in pœnam illius peccati inflictas esse omnes itineris difficultates, quas passi sunt in deserto. At fortasse percussio illa intelligitur de cæde viginti trium millium, quæ Moysis jussu, & Domino haud dubie inspirante, peracta erat. Quod vero præcedit, in die ultionis visitabo, commode intelligi potest de die judicii, seu de æterna pœna infligenda iis, qui peccatum suum debita pœnitentia non delevissent aut delerent. Verum præcipue hic interpretes disputant de verbis Moysis, Dele me de libro tuo &c., quæruntque, utrum petierit æterna beatitudine privari, si Dominus peccatum populo non condonaret, an vero solum præsenti vita, an alia quapiam prærogativa, qua libro Dei esset inscriptus.

[313] [hic in orando ostendit charitatem.] S. Augustinus quæst. 147 in Exodum mentem suam sic exprimit: Securus quidem hoc dixit, ut a consequentibus ratiocinatio concludatur, id est, ut quia Deus Moysen non deleret de libro suo, populo peccatum illud remitteret. Verumtamen advertendum est, quantum malum in illo peccato perspexerit Moyses, quod tanta cæde crediderit expiandum, qui eos sic diligebat, ut pro eis illa verba Deo funderet. S. Paulinus Nolanus consilium Moysis eodem modo exponit in Epistola ad Amandum, quæ erat 21, at in nuperrima editione est 12: nam recitatis Prophetæ verbis, de illis sic loquitur: Quod ille divini colloquii Particeps, non salutis suæ negligens, nec insolens Domino, profundi arte consilii ausus est dicere, ut Domino justo, debitum peccatori populo interitum comminanti, oblationem suæ potius abolitionis opponeret, divinæ videlicet pietatis justitiæque securus, ut parceret & injustis misericordia Domini, dum justum non potest delere Justitia. Rursum Augustinus Serm. 88, alias 18 de Verbis Domini, de hac Moysis oratione sic ratiocinatur: Indicat Deus Famulo suo populi factum, & dicit eos se perditurum a facie sua. Intercedit Moyses ad ipsum populum rediturus… Et ne forte hoc necessitate potius quam caritate fecisse videretur, obtulit illi Deus alium populum: Faciam te, inquit, in gentem magnam, ut illos deleret. At ille non accepit, cohæret peccatoribus, petit pro peccatoribus. Et quomodo petit? Magna probatio dilectionis, fratres. Quomodo petit? Videte illam, de qua sæpe locuti sumus, maternam quodammodo caritatem. Cum Deus minaretur sacrilego populo, pia Moysi viscera tremuerunt, opposuit se pro illis iracundiæ Dei. Domine, inquit, si dimittis eis peccatum: sin autem, dele me de libro tuo, quem scripsisti. Quam paternis maternisque visceribus, quam securus hoc dixerit, adtendens justitiam & misericordiam Dei; ut, quia justus est, non perderet justum; quia misericors est, ignosceret peccatoribus. Hæc eximia Moysis caritas certa est, recteque exposita videtur petentis intentio: at de quo libro loquatur, incertius mihi apparet, quam ut certi aliquid statuendum videatur.

§ XXIX. Moyses rursum agit cum Domino, cujus minas tandem sedat, ac faciem videre desiderat: quomodo Deum viderit: iterum quadraginta diebus manens in monte, tabulas secundas accipit, & vultu splendente descendit.

[Dominus pergit se iratum populo ostendere,] Quamquam Moyses urgentissimis precibus Dominum mox placare conatus est, plenam tamen reconciliationem non nisi paulatim obtinuit. Jam ante descensum e monte impetraverat, ne totum populum deleret Deus. Die autem sequenti maxime institerat pro reconciliatione; at responsum acceperat non prorsus favorabile, uti videri potest num. 312. Eidem responso institit Dominus, seu angelus ordinis superioris, Dominum repræsentans, Exod. 33, ubi leguntur sequentia: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Vade, ascende de loco isto tu, & populus tuus, quem eduxisti de terra Ægypti, in terram, quam juravi Abraham, Isaac, & Jacob, dicens: Semini tuo dabo eam: & mittam præcursorem tui angelum, ut ejiciam Chananæum, & Amorrhæum, & Hethæum, & Pherezæum, & Hevæum, & Jebusæum, & intres in terram fluentem lacte & melle. Non enim ascendam tecum, quia populus duræ cervicis es: ne forte disperdam te in via. Audiensque populus sermonem hunc pessimum, (quod Dominus nollet comitari,) luxit: & nullus ex more indutus est cultu suo. Dixitque Dominus ad Moysen: Loquere filiis Israël: Populus duræ cervicis es, semel ascendam in medio tui, & delebo te. Jam nunc depone ornatum tuum, ut sciam, quid faciam tibi. Deposuerunt ergo filii Israël ornatum suum a monte Horeb. Post hasce Domini minas, Moyses quoque ad augendum populi timorem, & forsan etiam, jubente Domino, tabernaculum extra castra posuit. At non agitur hic de tabernaculo, quod Dominus componi jussit; illud enim necdum erat exstructum, sed solum de tabernaculo priori, seu Moysis illud fuerit, seu omnibus commune.

[315] Verba textus sacri accipe ℣ 7: Moyses quoque tollens tabernaculum, [& Moyses tabernaculum ponit extra castra;] tetendit extra castra procul, vocavitque nomen ejus Tabernaculum fœderis (uti aliud quoque deinde fuit vocatum.) Et omnis populus, qui habebat aliquam quæstionem, egrediebatur ad tabernaculum fœderis, extra castra. Cumque egrederetur Moyses ad tabernaculum, surgebat universa plebs, & stabat unusquisque in ostio papilionis sui, aspiciebantque tergum Moysi, donec ingrederetur tentorium. Ingresso autem illo tabernaculum fœderis, descendebat columna nubis, & stabat ad ostium, loquebaturque cum Moyse (angelus e nube) cernentibus universis, quod columna nubis staret ad ostium tabernaculi. Stabantque ipsi, & adorabant per fores tabernaculorum suorum. Loquebatur autem Dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut solet loqui homo ad amicum suum. Cumque ille reverteretur in castra, minister ejus Josue filius Nun, puer, non recedebat de tabernaculo. Quod supra dicitur, Moysen locutum fuisse cum Domino facie ad faciem, non significat, eum vidisse Domini faciem: nam paulo post eam videre desiderat, sed familiariter fuisse cum eo locutum, & cum præsente coram, sic tamen, ut angelum, quocum loquebatur, non videret. Josue autem puer vocatur non ab ætate puerili, sed quia erat Moysis discipulus, eoque multo junior: Græce νέος juvenis legitur.

[316] [sed tandem obtinet a Deo,] Quo autem modo novis rursum precibus Dominum deprecatus fuerit Moyses, ac tandem obtinuerit, quod petebat, subditur ℣ 12. Dixit autem Moyses ad Dominum: Præcipis ut educam populum istum: & non indicas mihi, quem missurus es mecum, præsertim cum dixeris: Novi te ex nomine, &, Invenisti gratiam coram me. Si ergo inveni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi faciem tuam, ut sciam te, & inveniam gratiam ante oculos tuos: respice populum tuum gentem hanc. Oratio Moysis nonnihil obscuritatis habet, & varie exponitur. Verum expositio Bonfrerii mihi præplacet. Hæc autem talis est: Quia Deus supra asseruerat se nolle cum eis ascendere, sed dumtaxat missurum angelum suum præcursorem, quæ res Moysi nullo modo arridebat, amice cum Deo queritur Moyses non esse desiderio suo satisfactum, nec sibi assignatum ducem, quem cupiat. Petit ergo an perstet in sententia, missurusne sit angelum secum, an vero ipsemet Deus, tabernaculo ei in castris constructo, sit eos comitaturus, & dux in terram promissam futurus. Hæc primorum verborum explicatio. Media vero significant summam Moysis apud Deum gratiam, qua utitur pro argumento, ut petat: Ostende mihi faciem tuam, ubi Hebræa habent, Ostende, vel, Fac me cognoscere viam tuam. Atque hinc colligit cum aliis Bonfrerius, Moysen hic nondum petere visionem Dei, uti petiit postea; sed solum, ut Deus se comitem & ducem viæ exhibeat. Ratio hujus expositionis est, quia Moyses in eo totus esse videtur, ut id obtineat a Deo. Favent quoque verba sequentia, quibus Deus Moysi annuit: Dixitque Dominus: Facies mea præcedet te (id est, ego ipse præcedam) & requiem dabo tibi.

[317] [ut Israëlitas velit comitari in via: rogans quoque Dei faciem videre,] Et ait Moyses: Si non tu ipse præcedas, ne educas nos de loco isto. In quo enim scire poterimus ego & populus tuus invenisse nos gratiam in conspectu tuo, nisi ambulaveris nobiscum, ut glorificemur ab omnibus populis, qui habitant super terram? Dixit autem Dominus ad Moysen: Et verbum istud, quod locutus es, faciam: invenisti enim gratiam coram me, & te ipsum novi ex nomine; id est, Nominatim te cognosco & charum præ ceteris habeo, inquit rursum Bonfrerius, qui existimat quoque, nihil hic petitum esse a Moyse, aut concessum a Deo, quod verbis præcedentibus non erat concessum; sed eam concessionem approbatam & confirmatam. Posset fortasse dici, Moysi soli primam promissionem convenire; secundam vero omni populo. Certe Moyses de se tantum initio locutus fuerat, dixeratque angelus, præcedet te; at deinde de toto populo agit, & Dominus similiter annuit. Hisce autem obtentis, ad aliam postulationem prosilit Moyses, ut sequitur: Qui (Moyses) ait: Ostende mihi gloriam tuam. Respondit: Ego ostendam omne bonum tibi, & vocabo in nomine Domini coram te: & miserebor, cui voluero; & clemens ero, in quem mihi placuerit. Rursumque ait: Non poteris videre faciem meam: non enim videbit me homo, & vivet. Et iterum: Ecce, inquit, est locus apud me, & stabis supra petram. Cumque transibit gloria mea, ponam te in foramine petræ, & protegam dextera mea, donec transeam: tollamque manum meam, & videbis posteriora mea: faciem autem meam videre non poteris. Hæc verba rursum multas habent difficultates.

[318] Primo hæ voces Ostendam tibi omne bonum, videntur hic solum significare, [partim exauditur:] Ostendam tibi bonum aliquod excellentissimum, seu gloriam meam, at ex parte, ut infra additur. Secundo voces, Vocabo in nomine Dei coram te: & Miserebor cui voluero, et Clemens ero, in quem mihi placuerit; attribuendæ sunt angelo, qui transiturus erat coram Moyse, & sic indicaturus præsentiam suam, dicendo videlicet nomen Dei, & aliqua Dei epitheta, præsertim hæc, Miserebor &c.; quæ simul indicabunt me gratis hunc tibi favorem præstare. Tertio posteriora omnia satis insinuare videntur, nihil aliud hic promitti Moysi, nisi quod videret corpus illud gloriosum, quod assumebat angelus Deum repræsentans, quocum frequenter & familiariter Moyses loquebatur, sic tamen, ut voces quidem ex propinquo audiret; at corpus assumptum ab angelo non videret. Nihil præterea Moysi hic promissum esse, colligitur quoque ex eventu mox referendo. Utrum vero ipsam Dei essentiam aliquando in vita viderit Moyses, latius inquiram circa finem Commentarii.

[319] Porro Dominus per angelum suum eodem tempore jubet Moysen duas tabulas componere, [deinde jubetur duas tabulas componere, & cum iis montem ascendere, ubi fruitur visione,] quales fuerant priores, mandatum suum sic exponens cap. 34: Ac deinceps (Moysi Dominus:) Præcide, ait, tibi duas tabulas lapideas instar priorum, & scribam super eas verba, quæ habuerunt tabulæ, quas fregisti. Esto paratus mane, ut ascendas statim in montem Sinai, stabisque mecum super verticem montis. Nullus ascendat tecum, nec videatur quispiam per totum montem: boves quoque & oves non pascantur econtra. Excidit ergo duas tabulas lapideas, quales antea fuerant: & de nocte consurgens ascendit in montem Sinai. Mox sequitur impletio promissionis Moysi die præcedente factæ, quod videret posteriora Domini, eaque sic narratur: Cumque descendisset Dominus per nubem, stetit Moyses cum eo, invocans nomen Domini. Quo transeunte coram eo, ait: Dominator Domine Deus, misericors & clemens, patiens & multæ miserationis, ac verax, qui custodis misericordiam in millia: qui aufers iniquitatem, & scelera, atque peccata, nullusque apud te per se innocens est. Qui reddis iniquitatem patrum filiis ac nepotibus, in tertiam & quartam progeniem. Disputant hic interpretes, utrum verba illa, tempore visionis dicta, Dominator Domine &c., Moysi attribuenda sint, uti insinuat textus Vulgatæ; an angelo transeunti, ut quidam volunt habere textum Hebræum, & Septuaginta interpretes. Verum textus Hebræus ambiguus est, & utrique sensui aptari potest, uti & textus Septuaginta. Quapropter non video, necessario hæc verba Moysi abjudicanda esse. Idem dicendum de vocibus invocans nomen Domini, quæ rursum in Hebræo ambiguæ sunt, Et invocavit nomen Domini, uti & in Græco, Et vocavit.

[320] Cornelius a Lapide in hunc locum cum multis aliis existimat, [quæ varie exponitur:] relata verba Domino seu angelo potius attribuenda esse quam Moysi, quia cap. 33 ℣ 19 similia verba se in transitu dicturum promiserat Dominus, & quia Num. 14 ℣ 17 eadem fere verba Domino, ut ante dicta, attribuit Moyses; atque huic expositioni adaptari posse verba Vulgatæ ostendit, vultque Dominum illa verba dixisse, ut Moysi traderet formulam orandi. Probabilis sane est hæc interpretatio; at cum fateatur, textum Hebraïcum & Græcum, utrique sensui aptari posse; idque facilius fieri possit, quam verba Vulgatæ sic possint exponi, ut voces sæpe dictæ angelo aut Domino attribuantur, altera ejusdem expositio mihi præplacet. Hanc tradit eo modo: Si verba nostri interpretis de Mose velis accipere, tanquam ab eo prolata; dicito, Deum transeuntem coram Mose hæc verba primo protulisse, deinde Mosem Deum secutum secundo illa pronuntiasse, ut ab eo hæc Dei verba iterata fuerint. Porro alia quoque mihi, singula consideranti, explicatio incidit; eamque lectori lubens communicabo. Recitavit Moyses cap. 33 ℣ 19 verba, quæ transiens Dominus erat dicturus, uti & alia, quæ acturus tunc erat, mox ibi subjungit. Verum cap. 34 ℣ 5 & seq. de hisce silet Moyses, quia jam relata erant; & tantum narrat, quid ipse occasione istius visionis dixerit. Hæc conjectura mihi apparet verisimilis, quia verba, quæ Domino dicenda attribuuntur, multo breviora sunt, & non plane eadem cum iis, quæ Moyses dixit secundum hanc sententiam. Verba vero Num. 14 ℣ 17 parum ad rem faciunt, cum non sint eadem, & collecta potius videantur ex dictis diverso tempore. S. Augustinus quæst. 154 in Exodum credidit, promissam Moysi visionem mystice explicandam esse, Moysique oblatam non fuisse, quia nullibi dicitur Moyses posteriora Domini vidisse. Verum alii omnes passim existimant, eam visionem hic referri, licet non omnia rursum expressis verbis asserantur facta, quæ promissa erant.

[321] [orans rursum pro populo, ac quadraginta diebus manens in monte,] Postquam visio, quæ brevis haud dubie fuit, quaque durante Moyses stetit immotus, ex oculis ipsius evanuerat, ad solitas preces revertitur: nam sic putem intelligenda verba sequentia: Festinusque Moyses, curvatus est pronus in terram, & adorans, ait: Si inveni gratiam in conspectu tuo, Domine, obsecro ut gradiaris nobiscum (populus enim duræ cervicis est) & auferas iniquitates nostras atque peccata, nosque possideas. Respondit Dominus: Ego inibo pactum videntibus cunctis, signa faciam, quæ numquam visa sunt super terram, nec in ullis gentibus: ut cernat populus iste, in cujus es medio, opus Domini terribile, quod facturus sum. Observa cuncta, quæ hodie mando tibi: ego ipse ejiciam ante faciem tuam Amorrhæum &c. Deinde traduntur varia præcepta, quorum observationem Dominus inculcat: subditurque ℣ 27: Scribe tibi verba hæc, quibus & tecum & cum Israël pepigi fœdus. Fuit ergo ibi cum Domino quadraginta dies & quadraginta noctes: panem non comedit & aquam non bibit, & scripsit in tabulis verba fœderis decem. De hisce loquitur Moyses ad populum Deut. 10 ℣ 10 hoc modo: Ego autem steti in monte, sicut prius, quadraginta diebus ac noctibus: exaudivitque me Dominus etiam hac vice, & te perdere noluit. Dixitque mihi: Vade, & præcede populum, ut ingrediatur, & possideat terram, quam juravi patribus eorum ut traderem eis.

[322] Et ibidem ℣ 1 de tabulis: In tempore illo dixit Dominus ad me: Dola tibi duas tabulas lapideas, sicut priores fuerunt, & ascende ad me in montem: [tabulas cum inscriptis decem præceptis recipit, quas deinde arcæ inclusit:] faciesque arcam ligneam, & scribam in tabulis verba, quæ fuerunt in his, quas ante confregisti, ponesque eas in arca. Feci igitur arcam de lignis setim. Cumque dolassem duas tabulas lapideas instar priorum, ascendi in montem, habens eas in manibus. Scripsitque in tabulis juxta id, quod prius scripserat, verba * decem, quæ locutus est Dominus ad vos in monte de medio ignis, quando populus congregatus est: & dedit eas mihi. Reversusque de monte, descendi, & posui tabulas in arcam, quam feceram, quæ huc usque ibi sunt, sicut mihi præcepit Dominus. Quod dicitur de tabulis arcæ impositis, paulo serius factum est, nimirum postquam arca erat composita. At Moyses in Deuteronomio facta solet narrare sine ordine temporis, prout singula magis conducebant ad propositum. Mansisse deinde quoque tabulas in arca, habemus 3 Reg. 8 ℣ 9, ubi hæc leguntur: In arca autem non erat aliud, nisi duæ tabulæ lapideæ, quas posuerat in ea Moyses in Horeb, quando pepigit Dominus fœdus cum filiis Israël, cum egrederetur de terra Ægypti. Idem dicitur 2 Paralip. 5 ℣ 10:earumdemque in arca positarum meminit Apostolus Hebr. 9 ℣ 5.

[323] Cum autem de monte cum tabulis descendit Moyses, [splendor vultus Moysis.] novum ac gloriosum spectaculum obtulit vultu splendente, & radios instar cornuum emittente. Audi verba ipsius Exod. 34 ℣ 29: Cumque descenderet Moyses de monte Sinai, tenebat duas tabulas testimonii, & ignorabat quod cornuta esset facies sua ex consortio sermonis Domini. Videntes autem Aaron & filii Israël cornutam Moysi faciem, timuerunt prope accedere. Vocatique ab eo, reversi sunt tam Aaron quam principes synagogæ. Et postquam locutus est ad eos, venerunt ad eum etiam omnes filii Israël: quibus præcepit cuncta, quæ audierat a Domino in monte Sinai. Impletisque sermonibus, posuit velamen super faciem suam. Quod ingressus ad Dominum, & loquens cum eo, auferebat, donec exiret, & tunc loquebatur ad filios Israël omnia, quæ sibi fuerant imperata. Qui videbant faciem egredientis Moysi esse cornutam, sed operiebat ille rursus faciem suam, si quando loquebatur ad eos. Hactenus textus sacer. Dubitari autem non potest, quin splendorem illum, qui tantus erat, ut, teste Apostolo 2 Cor. 3 ℣ 7, non possent intendere filii Israël in faciem Moysi, propter gloriam vultus ejus, Deus Moysi contulerit ad majorem auctoritatem & reverentiam ei conciliandam apud populum, intimamque suam cum eo familiaritatem declarandam. De velamine, quo Moyses faciei splendorem obtegebat, ut Israëlitæ liberius cum eo loquerentur, meminit Apostolus 2 Cor. 3 ℣ 13, allegoricam illius significationem exponens.

[Annotata]

* i. e. præcepta

§ XXX. Tabernaculi aliorumque constructio, erectio & consecratio: Aaron & filii ejus sacerdotes consecrati: ac duo ex his morte divinitus puniti.

[Moyses exponit mandata Domini de tabernaculo, aliisque construendis:] Postquam fœdus Israëlitarum cum Domino instauratum erat per Moysen, plenaque populi reconciliatio iterata tabularum acceptione erat confirmata, sanctus Legislator omnem adhibuit diligentiam, ut mandata Domini populus perfecte impleret. Hac de causa populum convocatum docuit, quid fieri jussisset Dominus, ut legitur Exod. 35: Igitur congregata omni turba filiorum Israël, dixit ad eos: Hæc sunt, quæ jussit Dominus fieri. Repetitoque præcepto de Sabbato religiose observando, procedit ad oblationem omnium, quæ necessaria erant ad construendum tabernaculum, aliaque ad cultum Dei & cæremonias spectantia. Et ait Moyses: (℣ 4) ad omnem catervam filiorum Israël: Iste est sermo, quem præcepit Dominus, dicens: Separate apud vos primitias Domino. Omnis voluntarius & prono animo offerat eas Domino: aurum & argentum & æs, hyacinthum & purpuram, coccumque bis tinctum, & byssum, pilos caprarum, pellesque arietum rubricatas, & ianthinas, ligna setim, & oleum ad luminaria concinnanda, & ut conficiatur unguentum, & thymiama suavissimum, lapides onychinos, & gemmas ad ornatum superhumeralis & rationalis. Hæc dona erant offerenda. Præterea, ut sequitur, Quisquis vestrum sapiens est (seu peritus artifex) veniat, & faciat, (sub directione videlicet Beseleel & Ooliab) quod Dominus imperavit: tabernaculum scilicet, & tectum ejus; ceteraque ad cultum divinum, cæremoniasque & vestes sacerdotales spectantia, quæ ibi enumerantur.

[325] [populus vero dona offert hunc in finem plura, quam erat necesse] Promptissime mandanti hæc Moysi paruerunt Israelitæ, uti dicitur ℣ 20: Egressaque omnis multitudo filiorum Israël de conspectu Moysi, obtulerunt mente promptissima atque devota primitias Domino, ad faciendum opus tabernaculi testimonii. Quidquid ad cultum & ad vestes sanctas necessarium erat, viri cum mulieribus præbuerunt, armillas, & inaures, annulos, & dextralia: omne vas aureum in donaria Domini separatum est. Si quis habebat hyacinthum & purpuram, coccumque bis tinctum, byssum & pilos caprarum, pelles arietum rubricatas, & ianthinas, argenti ærisque metalla, obtulerunt Domino, lignaque setim in varios usus. Sed & mulieres doctæ, quæ neverant, dederunt hyacinthum, purpuram, & vermiculum, & byssum, & pilos caprarum, sponte propria cuncta tribuentes. Principes vero obtulerunt lapides onychinos, & gemmas ad superhumerale & rationale (vestimenta sunt summi Sacerdotis) aromataque & oleum ad luminaria concinnanda, & ad præparandum unguentum, ac thymiama odoris suavissimi componendum. Omnes viri & mulieres mente devota obtulerunt donaria, ut fierent opera, quæ jusserat Dominus per manum Moysi. Cuncti filii Israël voluntaria Domino dedicaverunt. Imo tantus fuit ardor Israëlitarum, ut finem non fecerint offerendi, nisi jussi novo mandato. Audi ea de re dicta Moysis cap. 36 ℣ 3: Qui (artifices) cum instarent operi, quotidie mane vota (id est, dona) populus offerebat. Unde artifices venire compulsi, dixerunt Moysi: Plus offert populus quam necessarium est. Jussit ergo Moyses præconis voce cantari: Nec vir nec mulier quidquam offerat ultra in opere sanctuarii. Sicque cessatum est a muneribus offerendis, eo quod oblata sufficerent & superabundarent.

[326] Porro uti pretiosissima quæque promptissime offerebantur ab Israëlitis, [& artifices prompto animo opus aggrediuntur,] ita artifices plurimi se sponte obtulerunt, ut sub designatis a Domino Beseleel & Ooliab omnia perficerent opera, quæ Dominus fieri jusserat. Beseleel vero & Ooliab, quos Dominus singulari sapientia & intelligentia ad hunc finem instruxerat, Moyses populo præsentavit, ut habetur cap. 35 circa finem. Hi vero cum aliis se sponte offerentibus opus alacriter aggressi sunt, sicut exponitur cap. 36 his verbis: Fecit ergo Beseleel & Ooliab, & omnis vir sapiens, quibus dedit Dominus intelligentiam & intellectum, ut scirent fabre operari, quæ in usus sanctuarii necessaria sunt, & quæ præcepit Dominus. Cumque vocasset eos Moyses, & omnem eruditum virum, cui dederat Dominus sapientiam, & qui sponte sua obtulerant se ad faciendum opus, tradidit eis universa donaria filiorum Israël. Hoc igitur modo a dictis artificibus constructa sunt tabernaculum, arca, vestes sacerdotales, ceteraque omnia ad tabernaculum cultumque divinum & cæremonias attinentia, in quibus materiam pretiosissimam opus haud dubie superavit, cum ideam omnium Dominus ipse Moysi suggesserit, Moyses vero eam artificibus communicaverit; atque hi singulari scientia & peritia ad omnia scite exequenda a Domino sint donati.

[327] Sex circiter menses omnium constructioni videntur impensi, [ita ut sex aut septem mensibus omnia fuerint perfecta:] aut ad summum menses fere septem: nam mense tertio inchoato Israëlitæ venerunt ad montem Sinai, ibique fuerunt tribus ut minimum mensibus, antequam constructio prædictorum inchoaretur, ut facile colligi potest ex gemina Moysis quadraginta dierum mansione in monte, gestisque anterioribus & intermediis, ita ut opera illa inchoata videantur mense sexto. Itaque, cum omnia fuerint perfecta ante finem anni, ut mox videbimus, per sex mense, & forsan partem septimi, constructio omnium tenuit. Porro plurima, eaque admodum pretiosa, quæ pertinebant ad solum tabernaculum, explicat Exodus cap. 36, ubi partes tabernaculi describuntur. Cap. 37 narratur constructio arcæ, propitiatorii, mensæ, candelabri, lucernarum, altaris thymiamatis, ac thymiamatis ipsius, & unguenti; uti & cap. 38 altaris holocausti, labri ænei, totiusque atrii tabernaculi cum partibus suis. Tandem cap. 39 enarrantur omnia indumenta pontificalia ac sacerdotalia ab iisdem composita, affirmaturque, omnia constructa fuisse, quæ fieri jusserat Dominus, ita ut nihil ex omnibus deesset. Demum ibidem ℣ 43 subjungitur: Quæ postquam Moyses cuncta vidit completa, benedixit eis.

[328] Perfectis autem omnibus, mandatum accepit Moyses a Domino, [jubetur Moyses tabernaculum erigere & sacerdotes consecrare;] quod refertur cap. 40 his verbis: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Mense primo, prima die mensis, eriges tabernaculum testimonii, & pones in eo arcam, demittesque ante illam velum (ad separationem sancti a sancto sanctorum:) & illata mensa, pones super eam, quæ rite præcepta sunt. Candelabrum stabit cum lucernis suis, & altare aureum, in quo adoletur incensum, coram arca testimonii. Tentorium in introitu tabernaculi pones, & ante illud altare holocausti: labrum inter altare & tabernaculum, quod implebis aqua. Circumdabisque atrium tentoriis, & ingressum ejus. Et assumpto unctionis oleo unges tabernaculum cum vasis suis, ut sanctificentur: altare holocausti & omnia vasa ejus: labrum cum basi sua: omnia unctionis oleo consecrabis, ut sint sancta sanctorum. Applicabisque Aaron & filios ejus ad fores tabernaculi testimonii, & lotos aqua indues sanctis vestibus, ut ministrent mihi, & unctio eorum in sacerdotium sempiternum proficiat. Fecitque Moyses omnia, quæ præceperat Dominus. Verum non omnia uno die, aut levi opere sunt perfecta.

[329] [erectio tabernaculi, positioque omnium ad illud spectantium:] Igitur, ut sequitur ℣ 15, mense primo anni secundi (ab egressu,) prima die mensis, collocatum est tabernaculum. Erexitque Moyses illud, & posuit tabulas ac bases & vectes, statuitque columnas, & expandit tectum super tabernaculum, imposito desuper operimento, sicut Dominus imperaverat. Hæc tota tabernaculi constructio, per partes nominata, sed sine atrio. Sequitur arca cum oraculo seu propitiatorio, quæ locanda erat in illa tabernaculi parte, quæ vocatur sanctum Sanctorum, veloque separabatur ab altera parte, quæ dicitur sanctum. ℣ 18 Posuit & testimonium (id est, tabulas) in arca, subditis infra vectibus, & oraculum desuper. Cumque intulisset arcam in tabernaculum, appendit ante eam velum… Posuit & mensam in tabernaculo testimonii ad plagam Septemtrionalem extra velum… Posuit & candelabrum in tabernaculo testimonii e regione mensæ in parte Australi, locatis per ordinem lucernis… Posuit & altare aureum sub tecto testimonii contra velum, & adolevit super eo incensum aromatum.. Posuit & tentorium in introitu tabernaculi testimonii, & altare holocausti in vestibulo testimonii, offerens in eo holocaustum & sacrificia.. Labrum quoque statuit inter tabernaculum testimonii & altare, implens illud aqua. Laveruntque Moyses & Aaron ac filii ejus manus suas & pedes, cum ingrederentur tectum fœderis, & accederent ad altare… Erexit & atrium per gyrum tabernaculi & altaris, ducto in introitu ejus tentorio. Hæc positio totius tabernaculi cum atrio, omnibusque ad illud pertinentibus. Omnia autem facta sunt, ut Dominus imperaverat, quod frequenter repetitur.

[330] [gloria Domini illud obumbrat:] Postquam omnia perfecta sunt, operuit nubes tabernaculum testimonii, & gloria Domini implevit illud. Nec poterat Moyses ingredi tectum fœderis, nube operiente omnia, & majestate Domini coruscante, quia cuncta nubes operuerat. Quod non posset Moyses ingredi ob nimiam nubis claritatem & densitatem, initio tantum contigit in dedicatione. Nam alias Moyses sæpe ingrediebatur, ut consuleret Dominum, ut habetur Num. 7 ℣ 89: Cumque ingrederetur Moyses tabernaculum fœderis, ut consuleret oraculum, audiebat vocem loquentis ad se de propitiatorio, quod erat super arcam testimonii inter duos cherubim, unde & loquebatur ei. Post erectionem autem tabernaculi, ex nube ei incubante discebant Israëlitæ, quando proficisci deberent, aut manere in loco, quemadmodum Exod. 40 ℣ 34 exponitur his verbis: Si quando nubes tabernaculum deserebat, proficiscebantur filii Israël per turmas suas: si pendebat desuper, manebant in eodem loco. Nubes quippe Domini incubabat per diem tabernaculo, & ignis in nocte, videntibus cunctis populis Israël per cunctas mansiones suas. Hæc de tabernaculi nube referuntur occasione erectionis. At redeamus ad ea, quæ Moyses fecit eo die, quo tabernaculum non solus, sed juvantibus artificibus, qui istud construxerant, erexit.

[331] Jusserat Dominus non solum erigere tabernaculum, sed etiam illud cum ceteris omnibus consecrare, [consecratio tabernaculi,] atque inungere insuper Aaronem & quatuor filios ejus, ac sacerdotio initiare. Cæremoniæ hæ inchoatæ creduntur eodem die, & continuatæ sunt per dies septem, sicuti refertur Levit. 8, ubi etiam referuntur sacrificia, quæ singulis diebus hac de causa per Moysen fuere oblata. Ritus consecrationis ibidem legi potest. Exod. vero 29 præcipit Dominus Moysi, quo modo omnia fieri deberent; ibique ℣ 37 altaris consecratio æque per septem dies continuanda præscribitur, quam consecratio pontificis & sacerdotum. Et Levit. 8 ℣ 10 ante unctionem Aaronis, sic refertur tabernaculi aliorumque inunctio: Tulit & unctionis oleum (Moyses,) quo linivit tabernaculum cum omni supellectili sua. Cumque sanctificans aspersisset altare septem vicibus, unxit illud & omnia vasa ejus, labrumque cum basi sua sanctificavit oleo. Totis illis septem diebus consecrandi manebant in tabernaculo ut dicitur ℣ 33, ubi additur: Septem enim diebus finitur consecratio. Hanc solus peragebat Moyses, qui & sacrificia iisdem diebus cuncta offerebat.

[332] Porro hujus consecrationis gratia principes Israëlitarum ingentia obtulerunt munera. [cujus causa principes munera offerunt:] Num. 7 de hac oblatione leguntur sequentia: Factum est autem in die, qua complevit Moyses tabernaculum, & erexit illud: unxitque & sanctificavit cum omnibus vasis suis, altare similiter & omnia vasa ejus: obtulerunt principes Israël & capita familiarum, qui erant per singulas tribus, præfectique eorum, qui numerati fuerant (jam ante perfectum tabernaculum Exod. 28 ℣ 25) munera coram Domino, sex plaustra tecta cum duodecim bobus. Serviebant hæc plaustra ad vehendas partes tabernaculi, quando erat proficiscendum. Hæc oblatio fieri potuit die prima mensis, qua tabernaculum erectum est. Verum altera principum oblatio ℣ 10 relata, quæ diebus duodecim continuata est, tantum videtur inchoata post dedicationem absolutam, seu die octava mensis, eaque sic refertur: Igitur obtulerunt duces in dedicationem altaris die, qua unctum est, oblationem suam ante altare. Dixitque Dominus ad Moysen: Singuli duces per singulos dies offerant munera in dedicationem altaris. Singuli autem eadem munera per dies duodecim obtulerunt, ut ibidem videri potest. Hanc oblationem verisimiliter tantum cœptam esse die octava mensis, ea de causa asserui, quod oblationes fierent ad sacrificia offerenda, quodque non alia sacrificia oblata videantur diebus septem, quibus duravit consecratio, quam quæ hunc in finem referuntur oblata Levit. 8. Quod vero dicitur, die, qua unctum est, altare scilicet, potest exponi de die prima post absolutam unctionem; & forsan rectius de tempore indeterminato, ut solum significet circa illud tempus. Certe ita intelligi debet oblatio omnium duodecim principum, de qua dicitur ℣ 84: Hæc in dedicatione altaris oblata sunt a principibus Israël, in die, qua consecratum est, acetabula argentea duodecim &c.: nam duodecim diebus consequentibus singuli unum acetabulum cum aliis muneribus obtulerunt per vices.

[333] [consecratio sacerdotum prodigio nobilitata;] Die octava mensis primi Aaron sacrificia offerre cœpit cum quatuor filiis sacerdotibus; sed duo ex his seniores eodem die sublati sunt morte repentina. Res tota narratur Levit. 9 & 10 hoc modo: Facto autem octavo die, vocavit Moyses Aaron & filios ejus, ac majores natu Israël, dixitque ad Aaron: Tolle de armento vitulum pro peccato, & arietem in holocaustum, utrumque immaculatum, & offer illos coram Domino. Et ad filios Israël loqueris: Tolle hircum pro peccato &c... Hodie enim Dominus apparebit vobis (aliquo nimirum prodigio.) Tulerunt ergo cuncta, quæ jusserat Moyses, ad ostium tabernaculi: ubi cum omnis multitudo astaret, ait Moyses: Iste est sermo, quem præcepit Dominus: facite, & apparebit vobis gloria ejus. Deinde referuntur varia sacrificia, quæ sacrificavit Aaron, juvantibus filiis. Subditur vero ℣ 22: Et extendens (Aaron) manus ad populum, benedixit ei. Sicque completis hostiis pro peccato, & holocaustis & pacificis, descendit. Ingressi autem Moyses & Aaron in tabernaculum testimonii, & deinceps egressi, benedixerunt populo. Apparuitque gloria Domini omni multitudini: & ecce egressus ignis a Domino, devoravit holocaustum, & adipes, qui erant super altare. Quod cum vidissent turbæ, laudaverunt Dominum, ruentes in facies suas. Hactenus læta omnia novis sacerdotibus, quos Dominus hoc prodigio honorificavit.

[334] [duo ex sacerdotibus, quia ad sacrificandum sumpserant ignem non sacrum, morte puniti] At tristiora eodem, ut videtur, die secuta sunt, dum Dominus nonnullam duorum negligentiam severa pœna punire voluit, ut ostenderet quanta cura ad altare oporteat accedere. Cap. 10 Moyses factum & pœnam sic exponit: Arreptisque Nadab & Abiu, filii Aaron (natu majores) thuribulis, posuerunt ignem & incensum desuper, offerentes coram Domino ignem alienum: quod eis præceptum non erat, (id est, vetitum erat.) Egressusque ignis a Domino, devoravit eos, & mortui sunt coram Domino, in tabernaculo videlicet. Num. 3 ℣ 4 de morte illa hoc legitur: Mortui enim sunt Nadab & Abiu, cum offerrent ignem alienum in conspectu Domini in deserto Sinai, absque liberis. Item Num. 26 ℣ 61: De Aaron orti sunt Nadab & Abiu, & Eleazar & Ithamar: quorum Nadab & Abiu mortui sunt, cum obtulissent ignem alienum coram Domino. Ratio mortis ubique eadem ponitur, nimirum quod obtulissent ignem alienum coram Domino, id est, quod ignem non sacrum, thuribulis ad tabernaculum allatum, posuissent in altari thymiamatis, cum debuissent sumere ignem ab altari holocaustorum, ut ex hoc loco colligitur. Certe locum sic explicant plerique interpretes, & recte, quantum existimo. Negligentiam hanc morte punivit Dominus. At ex gravitate pœnæ illius temporalis non recte colligemus gravitatem peccati eorum, cum leve etiam peccatum morte punire possit Dominus, vitæ mortisque arbiter.

[335] [sepultique, at vetitum aliis exire tabernaculo:] Quid autem Moyses fecerit, visa hac morte duorum fratris sui filiorum, quos Domini jussu sacerdotes consecraverat, narrat Levit. 10 ℣ sic prosecutus: Dixitque Moyses ad Aaron: Hoc est, quod locutus est Dominus: Sanctificabor in iis, qui appropinquant mihi, & in conspectu omnis populi glorificabor. Sensus est, justum me ostendam puniendo peccata eorum, qui mihi appropinquant, seu sacerdotum; & efficiam, ut hanc meam justitiam populus videat & prædicet; atque ita a peccatis deterreatur. Quod audiens tacuit Aaron. Vocatis autem Moyses Misaële & Elisaphan filiis Oziel, patrui Aaron, ait ad eos: Ite & tollite fratres vestros de conspectu sanctuarii, & asportate extra castra. Confestimque pergentes tulerunt eos, sicut jacebant, vestitos lineis tunicis, & ejecerunt foras, ut sibi fuerat imperatum. Portabantur extra castra ad sepulturam, quia Judæi in urbibus aut in castris mortuos non sepeliebant. Præterea Moyses Aaroni ejusque filiis prohibuit, ne externa doloris signa proderent, quemadmodum refert ℣ 6 his verbis: Locutusque est Moyses ad Aaron, & ad Eleazar, & Ithamar, filios ejus: Capita vestra nolite nudare, & vestimenta nolite scindere, ne forte moriamini, & super omnem cœtum oriatur indignatio. Fratres vestri, & omnis domus Israël, plangant incendium, quod Dominus suscitavit: vos autem non egrediemini fores tabernaculi, alioquin peribitis: oleum quippe sanctæ unctionis est super vos. Qui fecerunt omnia juxta præceptum Moysi. Poterant alii plangere & lugere defunctos incendio, idque re ipsa fecerunt; at non Aaron ejusque filii, quia erant in ministerio sacro.

[336] Porro aliis quoque sacerdotibus aliquid erroris obrepsit, [aliis quoque sacerdotibus nonnihil erroris obrepserat.] sed pœnam non incurrerunt. Sacerdotes enim de sacrificiis, excepto holocausto, aliqua comedebant, Moysesque id eos facere jusserat ℣ 12. At ℣ 16 inter hæc hircum, qui oblatus fuerat pro peccato, cum quæreret Moyses, exustum reperit: iratusque contra Eleazar & Ithamar filios Aaron, qui remanserant, ait: Cur non comedistis hostiam pro peccato in loco sancto, quæ sancta sanctorum est, & data vobis, ut portetis iniquitatem multitudinis, & rogetis pro ea in conspectu Domini, præsertim cum de sanguine illius non sit illatum intra sancta, & comedere debueritis eam in sanctuario, sicut præceptum est mihi? Respondit Aaron: Oblata est hodie victima pro peccato, & holocaustum coram Domino: mihi autem accidit, quod vides. Mortem duorum filiorum insinuat, & sic pergit: Quomodo potui comedere eam, aut placere Domino in cæremoniis, mente lugubri? Quod cum audisset Moyses recepit satisfactionem. Similia ostendunt, quam attentus ad omnia, quam peritus cæremoniarum, quamque accuratus in minimis etiam fuerit sanctus Legislator.

§ XXXI. Enumeratio populi: Levitæ ad usum tabernaculi assumpti & numerati: tubæ compositæ, aliaque ad servandum ordinem in profectione agminis.

[Leges multæ acceptæ a Deo & conscriptæ,] Erectio tabernaculi, aliaque ea occasione facta, quæ narravimus, magnam partem absumpserunt mensis primi anni secundi ab egressu. Reliqua pars illius mensis videtur impensa fuisse variis legibus ad ritus & cæremonias spectantibus, quas seu in monte Sinai, seu in tabernaculo, a Domino accepit Moyses, & per partes haud dubie conscripsit & promulgavit, cum omnes simul conscribi & promulgari non potuerint ob multitudinem; cumque multa ex illis ad solos sacerdotes spectent aut ad Levitas. Videri de illis potest totus liber Leviticus, qui nihil fere continet nisi leges maxime cæremoniales, quasdam tamen etiam morales & judiciales. In fine autem totus liber clauditur his verbis: Hæc sunt præcepta, quæ mandavit Dominus Moysi ad filios Israël in monte Sinai. Et caput penultimum hoc etiam modo finitur: Hæc sunt judicia atque præcepta, & leges, quas dedit Dominus inter se & filios Israël in monte Sinai per manum Moysi. Verumtamen ex his verbis nolim concludere, omnia præcepta Moysi data fuisse in monte Sinai: nam data verba intelligi possunt de tribus ultimis capitibus, cum caput 25 sic inchoëtur: Locutusque est Dominus ad Moysen in monte Sinai &c. Contra ex multis aliis locis facile colligi potest, multa adhuc Moysi præcepta data fuisse post erectum tabernaculum: eo autem tempore Dominus Servo suo loqui solebat in ipso tabernaculo. Illo quoque tempore contingere potuit dubitatio illa de pœna homini blasphemo irroganda: de qua consultus Dominus Levit. 24 ℣ 13 jussit hominem lapidibus obrui, uti factum refertur ℣ 23 his verbis: Locutusque est Moyses ad filios Israël: & eduxerunt eum, qui blasphemaverat, extra castra, ac lapidibus oppresserunt. Feceruntque filii Israël, sicut præceperat Dominus Moysi.

[338] [populus enumeratur,] Multa deinde ordinata sunt per Moysen, jubente Domino, ut tam in castrametationibus quam in itineribus elegans servaretur dispositio. Primum ad hunc finem conducebat enumeratio totius populi per singulas tribus, de qua Num. 1 hæc leguntur: Locutusque est Dominus ad Moysen in deserto Sinai in tabernaculo fœderis, prima die mensis secundi, anno altero egressionis eorum ex Ægypto, dicens: Tollite summam universæ congregationis filiorum Israël per cognationes & domos suas, & nomina singulorum, quidquid sexus est masculini a vigesimo anno & supra, omnium virorum fortium ex Israël, & numerabitis eos per turmas suas, tu & Aaron. Eruntque vobiscum principes tribuum ac domorum in cognationibus suis. Nominatis autem duodecim tribuum principibus, ut ibidem videri potest, sic pergit: Hi nobilissimi principes multitudinis per tribus & cognationes suas, & capita exercitus Israël: quos tulerunt Moyses & Aaron cum omni vulgi multitudine: & congregaverunt primo die mensis secundi, recensentes eos per cognationes, & domos, ac familias, & capita, & nomina singulorum, a vigesimo anno & supra, sicut præceperat Dominus. Numeratique sunt in deserto Sinai. Singularum tribuum numerum mox Moyses ibidem refert, ac de omnibus simul computatis ℣ 45 sic subjungit: Fueruntque omnis numerus filiorum Israël per domos & familias suas a vigesimo anno & supra, qui poterant ad bella procedere, sexcenta tria millia virorum quingenti quinquaginta. Levitæ non comprehendebantur hoc numero: attamen duodecim erant tribus, quia posteri Josephi duas tribus constituebant, Ephraim nimirum & Manasse, ita ut tribus Levi esset decima tertia. Levitæ autem, ut sequitur, in tribu familiarum suarum non sunt numerati cum eis, ita mandante Domino, qui hanc tribum elegerat ad usum tabernaculi, ut dicemus.

[339] Enumeratis Israëlitis, totum exercitum jussit Dominus dividi in quatuor agmina, quæ singula constarent ex ternis tribubus, [totus exercitus in quatuor agmina divisus,] & quorum primum ad Orientem, alterum ad Meridiem, tertium ad Occidentem, ac quartum demum ad Aquilonem castrametaretur; ut & in itinere eodem ordine proficiscerentur. Pulcherrima hæc dispositio, qua numerosissimi exercitus confusio vitabatur, refertur Num. 2 hoc modo: Locutusque est Dominus ad Moysen & Aaron, dicens: Singuli per turmas, signa, atque vexilla, & domos cognationum suarum castrametabuntur filii Israël, per gyrum tabernaculi fœderis: seu tabernaculo relicto in medio. Mox primum agmen ita describitur: Ad Orientem Judas (caput hujus agminis) figet tentoria per turmas exercitus sui: eritque princeps filiorum ejus Nahasson filius Aminadab: & omnis de stirpe ejus summa pugnantium, septuaginta quatuor millia sexcenti. Juxta eum castrametati sunt de tribu Issachar, quorum princeps fuit Nathanaël filius Suar: & omnis numerus pugnatorum ejus, quinquaginta quatuor millia quadringenti. In tribu Zabulon princeps fuit Eliab filius Helon. Omnis de stirpe ejus exercitus pugnatorum, quinquaginta septem millia quadringenti. Universi, qui in castris Judæ annumerati sunt, fuerunt centum octoginta sex millia quadringenti: & per turmas suas primi egredientur. Hoc primum agmen ceteris erat numerosius. Secundi agminis, ad Meridiem castrametati, caput erat tribus Ruben, eique adjunctæ erant tribus Simeon & Gad. In hoc agmine erant centum quinquaginta millia & mille quadringenti quinquaginta. Tertii agminis, ad Occidentem locati, caput fuit tribus Ephraim, quæ secum habebat tribus Manasse, & Beniamin. Summa erat centum octo millia & centum. Agmini quarto, ad Aquilonem constituto, prærat tribus Dan, erantque adjunctæ tribus Aser & Nephthali. Erant autem in hoc agmine pugnatores centum quinquaginta septem millia sexcenti, qui ultimum agmen constituebant.

[340] Quemadmodum ordinem duodecim tribuum pulcherrime disposuit Moyses, [Levitæ ad servitium tabernaculi assumpti, ac bis vario modo recensiti] mandante Domino, ita non minus accurate divisit ministeria Levitarum, qui hac etiam de causa seorsum numerati sunt. Num. 1 ℣ 48 indicat Dominus, ad quod ministerium destinasset Levitas. Moysen audiamus: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Tribum Levi noli numerare (cum aliis,) neque pones summam eorum cum filiis Israël: sed constitue eos super tabernaculum testimonii & cuncta vasa ejus, & quidquid ad cæremonias pertinet. Ipsi portabunt tabernaculum & omnia utensilia ejus: & erunt in ministerio, ac per gyrum tabernaculi metabuntur (videlicet inter tabernaculum & quatuor Israëlitarum agmina jam dicta.) Cum proficiscendum fuerit, deponent Levitæ tabernaculum: cum castrametandum, erigent: quisquis externorum accesserit, occidetur. Metabuntur autem castra filii Israël unusquisque per turmas & cuneos, atque exercitum suum. Porro Levitæ per gyrum tabernaculi figent tentoria, ne fiat indignatio super multitudinem filiorum Israël, & excubabunt in custodiis tabernaculi testimonii. Cap. 3 ℣ 5 ad propositum nostrum hæc dicuntur: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Applica tribum Levi, & fac stare in conspectu Aaron sacerdotis, ut ministrent ei, & excubent, & observent quidquid ad cultum pertinet multitudinis coram tabernaculo testimonii, & custodiant vasa tabernaculi, servientes in ministerio ejus. Dabisque dono Levitas Aaron & filiis ejus, quibus traditi sunt a filiis Israël. Aaron autem & filios ejus constitues super cultum sacerdotii. Mox quoque addit Dominus, se Levitas sibi vendicare pro primogenitis, quos jam in Ægypto sibi sanctificaverat. Census deinde Levitarum habitus est, sed non eodem plane modo, quo alii Israëlitæ erant enumerati; at pueri etiam unius mensis sunt recensiti. De his dicitur ℣ 14: Locutusque est Dominus ad Moysen in deserto Sinai, dicens: Numera filios Levi per domos patrum suorum & familias, omnem masculum ab uno mense & supra. Numeravit Moyses, ut præceperat Dominus, & inventi sunt filii Levi per nomina sua, Gerson & Caath & Merari. Hi tres erant filii Levi, & patres omnium Levitarum, qui ab illis divisi fuerunt in Gersonitas, seu filios Gerson; Caathitas, seu filios Caath; & Meraritas, seu filios Merari: trium harum familiarum ministeria per Moysen distincta videbimus. Gersonitæ ab uno mense & supra recensiti sunt septem millia quingenti: Caathitæ octo millia sexcenti: Meraritæ sex millia ducenti. Exiguus sane horum erat numerus, si comparetur cum numero aliarum tribuum. Levitas autem omnes pro primogenitis Aaroni dedit Deus ad ministerium tabernaculi. Deinde aliam enumerationem Levitarum ab annis triginta usque ad quinquaginta fieri jussit Deus, ut sua singulis ministeria assignarentur. Omnes autem, ut habetur Num. 4 ℣ 46, qui recensiti sunt de Levitis, & quos recenseri fecit ad nomen Moyses & Aaron, & principes Israël, per cognationes & domos patrum suorum, a triginta annis & supra, usque ad annum quinquagesimum, ingredientes ad ministerium tabernaculi, & onera portanda, fuerunt simul octo millia quingenti octoginta.

[341] [deinde sua accipiunt ministeria,] Ministeria autem Levitarum sic divisa leguntur Num. 4. Postquam Aaron cum filiis suis omnia, quæ erant in tabernaculo, videlicet arcam, mensam, candelabrum, altare aureum seu thymiamatis, reliquamque minorem supellectilem, deposuerant, & probe multis operimentis involverant, dabant ea omnia Caathitis, quibus præerat Eleazar sacerdos, illique omnia ista humeris suis portare debebant, sacerdotibus onera dividentibus. Hoc erat ministerium Caathitarum, ex quorum familia erat Moyses ipse & Aaron. Gersonitæ vero, quibus præfectus erat Ithamar sacerdos, portabant omnes cortinas, & altare æneum seu holocaustorum, omniaque ad illud altare spectantia. At hi plaustra habebant, quibus onera sua vehere poterant. Meraritæ, quibus item erant plaustra, vehebant omnes tabulas, vectes, columnas, & bases tam tabernaculi quam atrii, aliaque eo spectantia. Hisce item Ithamar præerat. Latius hæc videri possunt Num. 4. De plaustris vero Gersonitis & Meraritis non vero Caathitis per Moysen datis, sic legitur Num. 7 ℣ 6: Itaque cum suscepisset Moyses plaustra & boves, tradidit eos Levitis. Duo plaustra & quatuor boves dedit filiis Gerson, juxta id, quod habebant necessarium. Quatuor alia plaustra & octo boves dedit filiis Merari, secundum officia & cultum suum, sub manu Ithamar filii Aaron sacerdotis. Filiis autem Caath non dedit plaustra & boves: quia in sanctuario serviunt, & onera propriis portant humeris.

[342] [& ideo consecrantur ab Aarone:] Porro, ut Levitæ designata ministeria obirent, eos primum consecrari voluit Dominus. Hac de causa Moysen docuit ritum consecrationis Levitarum, ipsamque consecrationem fieri jussit per Aaronem, uti legitur Num. 8, ubi etiam cæremoniæ consecrationis enarrantur. De re peracta ℣ 20 habentur sequentia: Feceruntque Moyses & Aaron & omnis multitudo filiorum Israël super Levitis, quæ præceperat Dominus Moysi: purificatique sunt, & laverunt vestimenta sua. Elevavitque eos Aaron in conspectu Domini, & oravit pro eis, ut purificati ingrederentur ad officia sua in tabernaculum fœderis coram Aaron & filiis ejus. Sicut præceperat Dominus Moysi de Levitis, ita factum est. Quanto autem tempore servire tabernaculo deberent Levitæ, mox ita subjungitur: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Hæc est lex Levitarum: A viginti quinque annis & supra ingredientur, ut ministrent in tabernaculo fœderis. Cumque quinquagesimum annum ætatis impleverint, servire cessabunt: eruntque ministri fratrum suorum in tabernaculo fœderis, ut custodiant, quæ sibi fuerint commendata, opera autem ipsa non faciant. Sic dispones Levitis in custodiis suis. Hactenus de Levitis, quorum singulis familiis suus etiam assignatus est castrametandi locus, ut videri potest Num. 3. Præterea aliquæ leges cæremoniales, iisdem temporibus latæ, legi possunt Num. 5, 6 & 9.

[343] Priusquam a monte Sinai recesserunt Israëlitæ, jussit demum Dominus componi duas tubas argenteas, [tubæ duæ compositæ: quo signo proficiscerentur aut quiescerent Israëlitæ.] quibus tanta multitudo imperium Moysis facilius posset cognoscere, uti refertur Num. 10. Sacerdotes his tubis clangebant, ususque earum erat multiplex. Nam pro varietate clangoris, varia significabantur; illisque tubis convocabatur nunc populus universus, nunc soli principes: alias iisdem tubis signum dabatur ad castra movenda, earumdemque erat usus tam in bello quam in festivitatibus. Hisce omnibus dispositis, sanctus Legislator exspectabat signum ad proficiscendum, deserendumque locum, in quo per integrum annum, exceptis aliquot diebus, non otiose nec inutiliter fuerat castra metatus. Signum istud Num. 9 ℣ 15 & seq. sic describitur: Igitur die, qua erectum est tabernaculum, operuit illud nubes. A vespere autem super tentorium erat quasi species ignis usque mane. Sic fiebat jugiter: per diem operiebat illud nubes, & per noctem quasi species ignis. Cumque ablata fuisset nubes, quæ tabernaculum protegebat, tunc proficiscebantur filii Israël: & (quando erant in itinere) in loco, ubi stetisset nubes, ibi castrametabantur. (Atque eo modo) ad imperium Domini proficiscebantur, & ad imperium illius figebant tabernaculum. Cunctis diebus, quibus stabat nubes super tabernaculum, manebant in eodem loco: & si evenisset ut multo tempore maneret super illud, erant filii Israël in excubiis Domini, & non proficiscebantur, quot diebus fuisset nubes super tabernaculum. Ad imperium Domini erigebant tentoria, & ad imperium illius deponebant. Si fuisset nubes a vespere usque mane, & statim diluculo tabernaculum reliquisset, proficiscebantur: &, si post diem & noctem recessisset, (similiter ad iter) dissipabant tentoria. Si vero biduo aut uno mense vel longiori tempore fuisset super tabernaculum, manebant filii Israël in eodem loco, & non proficiscebantur: statim autem ut recessisset, movebant castra. Per verbum Domini figebant tentoria, & per verbum illius proficiscebantur: erantque in excubiis Domini (id est, diligenter observantes motum nubis) juxta imperium ejus per manum Moysi. Hactenus de gestis in deserto Sinai, unde Moysen cum toto exercitu discedentem videbimus, postquam Josephum & Philonem de gestis ibidem discusserimus.

§ XXXII. Asserta Josephi & Philonis de gestis apud montem Sinai expenduntur & corriguntur, multis tamen brevitatis causa omissis.

[Josephus priora gesta apud montem Sinai] Josephus lib. 3 de gestis apud montem Sinai sic agit ut honori gentis suæ consulere maluerit, & fidem historiæ etiam apud gentiles conciliare, quam omnia exacte narrare, quæ in sacris Codicibus invenit. Priori de causa penitus omissa est conflatio vituli aurei, & illius adoratio, uti & pœna tantum scelus secuta, & confractio tabularum: eadem quoque de causa tantum unius mansionis in monte per quadraginta dies continuatæ meminit. Altera ratio Josephum haud dubie impulit, ut facta prodigiosa aut prorsus omitteret, aut narraret modo minus mirabili, imo etiam de relatis in Scriptura libertatem sentiendi, quæ vellent, lectoribus imprudenter attribueret. Ut autem singula aptius discutiam, verba ipsius subjungo. Interea (inquit cap. 3) dum his locis populus hæret, Moyses pro concione ait se ire in montem Sina, collocuturum cum Deo, & aliquid utile eis inde reportaturum: jubetque ut ipsi interim in propinquo castrametentur viciniores Deo futuri. His dictis, ascendit Sina montem omnium regionis ejus celsissimum, & ob nimiam altitudinem cautesque præruptas non ascensus tantum hominum, sed aspectus quoque ipsos defatigantem, ut non immerito propter Numen incolens religiosus haberetur. Hebræi vero juxta mandatum Prophetæ motis castris radices montis occupant, suspensi animis, quidnam boni, ita ut promiserat, esset e Deo reportaturus: atque interim, dum Ductorem suum expectant, festos dies agebant, castitatem servantes tum in cæteris, tum abstinendo a congressu mulierum per triduum, sicut jussi fuerant, & assiduis precibus Deum solicitantes, ut propitius Moysem excipiens, donum sibi per eum aliquod mitteret, quod ad vitam bene ac feliciter degendam conducibile foret.

[345] [variis erroribus corrumpit:] Interim & victu sumptuosiore utebantur, & ornatu splendidiore una cum uxoribus ac liberis excolebantur: atque in hunc modum duabus diebus inter epulas exactis, appetente jam tertia, nubes primum præter solitum supra tota castra Hebræorum sublimis pependit, tentoria, quam late patebant, contegens, reliquum cælum circumquaque clara serenitate obtinente: procellæ deinde cum imbre vehementi ruebant, & fulgura simul crebro micantia terrebant, fulminaque elisa significabant Moysen ex sententia cum Deo propitio convenisse. Hæc lecturi, ut cuique placuerit, accipiant: mihi certe fas non fuit discedere ab illis, quæ in sacra historia conscripta habentur. Hactenus Josephus, imprudenter permittens, ut lecturi, ut cuique placuerit, accipiant relata, cum ea in sacris Litteris haberi dicat. At non pauca alia hic corrigenda. Primo illud Numen incolens montem Sinai, acsi mons ille jam ante fuisset religiosus, refutatum est num. 90. Secundo Hebræi castra non posuerant in ipsis montis radicibus, ut hic dicitur, cum vetitum eis fuerit Exod. 19 ℣ 12 fines illius tangere. Tertio Moyses, dum prima vice montem ascendit, non mansit ibi triduo, ut ait hallucinans Josephus, sed post iteratos itus & reditus triduo populum præparavit ad mandata Dei excipienda. Quarto triduo illo non epulabantur, nec festos dies agebant; sed puritati tam externæ quam internæ erant intenti. Quinto nubes tertia die tridui supra tota pendens castra prorsus fictitia est.

[346] Hisce observatis, Josephum rursus audiamus: Cæterum, [sequentia vero] inquit, Hebræi visa insolita tempestate, ejusque horrendo strepitu aures feriente, supra modum turbabantur, nam & rei novitas terrebat, & rumor vulgatus de monte, quod crebro Deus eum inviseret. Quamobrem continebant se intra tabernacula mœsti, putantes actum de salute Moysis, & illo per iram Dei sublato, se quoque simile exitium manere. In tali rerum statu ecce tibi Moyses exultans lætitia, vultuque ipso animum gaudio gestientem præferens: quo conspecto, repente metus omnis abiit, inque locum ejus spes magni alicujus boni successit: nam & aër ad ejus adventum pristinam serenitatem recepit. Mox igitur concionem advocat, audituram, quæ mandata a Deo referat. Quam ubi convenisse animadvertit, e superiore loco, ut ab universis audiretur, in hunc modum est affatus: Viri Hebræi, Deus optimus maximus, quemadmodum numquam antea vota nostra est aspernatus, ita hoc quoque tempore me Legatum vestrum benignissime excepit, & jam in castra vestra præsens ac propitius adest, præscripturus vobis vivendi rationem, qua nulla beatior ne cogitari quidem potest.

[347] Quare per ipsum perque ejus magnifica opera vos obsecro, [nihilo exactius] ne contemnatis quæ vobis dicturus sum, meam mediocritatem intuentes, quodque humanam linguam audituri estis: sed expendentes mandatorum bonitatem ac utilitatem, agnoscite ejus majestatem, qui ut vestra commoda provehat, me internuncio ad vos uti non est dedignatus. Non enim Moyses Amaramæ & Jochabelis filius, sed is, qui pro vestra salute Nilum sanguineis fluentis labefecit, & Ægyptiorum contumaciam tam variis calamitatibus fregit, qui per mare viam vobis munivit, qui omnium egenis cibos cælitus excogitavit, qui potum desiderantibus e petra scatere jussit, a quo Adamus terræ ac maris usumfructum accepit, per quem Noë diluvium effugit, per quem Abrahamus nostri generis autor ex errone possessor Chananææ terræ est factus, per quem Isacus confectis senio parentibus est natus, per quem Jacobus duodecim honestissimis filiis est ornatus, per quem Josephus in Ægyptiorum præsidem evasit: is, inquam, vobis hæc præcepta largitur: ego nihil aliud sum quam tanti Numinis interpres. Ea vobis sacrosancta erunt, & conjugibus ac liberis antiquiora: illis enim parendo beatam vitam agetis, fruentes terra fertili, mari tranquillo, progenie juxta naturæ leges felici, eritisque hostibus vestris semper formidolosi. Ego enim cum Deo coram collocutus, immortalem ejus vocem audivi: adeo illi cordi estis vos & generis vestri incolumitas.

[348] His dictis adducit populum cum liberis & conjugibus, ut Deum loquentem eis audiant, & quid agendum, [describit:] docentem, ne dicta minus auctoritatis haberent, si per humanam linguam in animos eorum illaberentur: itaque omnes audiebant vocem e sublimi descendentem, ut nemo non intelligeret. Præcepta autem, quæ Moyses duabus tabulis inscripta reliquit, non est fas totidem verbis evulgare, sententias tantum eorum indicabimus. Hæc Josephus, decem præcepta deinde sic compendio recitans, ut primum in duo dividat; nonum vero & decimum tamquam unum habeat. Corrige insuper in datis verbis primo hæc verba, continebant se intra tabernacula mœsti: nam, ut dicitur Exod. 19 ℣ 17 Moyses eduxit populum, postquam audiri cœperunt tonitrua, fulguraque micare, & maxime postquam clangor buccinæ perstrepebat, quem perperam omisit Josephus. Secundo fictitius est ille Hebræorum timor de salute Moysis, qui ipsis aderat, donec ad momentum a Deo vocaretur in montem. Tertio fictitia item est aeris illa serenitas, quæ reddita esset ad adventum Moysis, antequam præcepta erant per angelum promulgata. Quarto prolixior illa Moysis declamatio ad populum eo tempore locum non habuit. Sexto demum tabulæ eo tempore datæ non sunt Moysi, sed postea. Porro recitatis decem præceptis eo, quo dixi, modo, subjungit auctor: Hæc ubi multitudo læta ex ipso Deo, sicut Moyses prædixerat, audivit, dimissa est concio. Sequentibus autem diebus sæpius ad Ducis tentorium ventitantes, postulabant ut etiam leges eis a Deo deportaret. Ille & in hoc gratificatus leges tulit, & quid, quove modo agendum esset, per idem tempus præscripsit. Aliqua hic omissa, quæ suo loco videri poterunt ex sacris Litteris relata.

[349] [idem geminam Moysis commorationem in monte] Jam vero Josephum audiamus de Moysis ascensu in montem, deque gestis populi quadraginta diebus, quibus abfuit: Eodem fere tempore Moyses rursum in Sina montem ascendit, præmonito ante populo: nam & spectare eos ascensionem suam voluit. Cumque diutius moraretur, per XL enim dies abfuit; cœperunt soliciti esse, ne quid gravius illi accidisset, neque in tot ærumnis aliud quidquam eos sic contristavit, ut interitus Moysis opinio. Variabant enim rumores, dum alii devoratum a bestiis jactant, maxime qui minus eum amabant; alii raptum a Deo videri malunt: qui vero prudentiores erant, inter utramque sententiam ancipites, quod alterum ab humanis casibus non alienum, alterum Viri illius virtuti convenientius videbant, ipsius sortem satis æquo animo ferebant: suam autem vicem dolebant, quod tali Præside ac patrono essent orbati, qualem alium inveniri credebant impossibile: & neque solicitudo sperare eos sinebat, neque spe adempta non dolere poterant; ac ne castra movere quidem audebant, reditum expectare jussi.

[350] [ut unam narrat, omittens varia genti suæ probrosa:] Tandem XL diebus totidemque noctibus elapsis revertitur, nullo interim humano alimento degustato: adventuque suo tota castra ingenti gaudio replevit, divinam providentiam illis adesse significans, & rationem bene ac beate vivendi se per eos dies didicisse: postulareque Deum ut tabernaculum ei faciant, quo descenderet, quoties placeret, quod etiam migrantes secum circumferre possent, ut non sit opus amplius in Sina ascendere, sed intervisitans crebro, & tantum non cohabitans, præsto sit votis eorum ac deprecationibus: mensuram quoque & formam tabernaculi sibi præmonstratam, nihilque superesse, nisi ut ad ejus fabricam quamprimum se accingerent. His dictis profert duas tabulas continentes decem præcepta inscripta, in singulis quina; erat autem Dei manus ea scriptura. Huc usque Josephus, duas mansiones in monte, utrasque quadraginta dierum, confundens, & populi idololatriam, ac primarum tabularum confractionem, tamquam probra gentis suæ studiose prætermittens. Conjecturæ vero populi timentis ob diuturnam Moysis absentiam haberi possunt ut conjecturæ non improbabiles; sed eæ solum congruunt primæ commorationi Moysis in monte; reliqua vero spectant ad ipsius descensum post secundam commorationem. At multa rursum sunt prætermissa, quæ locis suis enarravi.

[351] Largitionem populi ad tabernaculi aliarumque rerum constructionem ipsamque structuram, [dona tamen ad constructionem tabernaculi collata,] ceteris rectius sic explicat: Illi vero præsentia sermoneque Moysis læti, pro se quisque certatim ad structuram tabernaculi conferebant, aurum, argentum, cuprum, materiam ligneam elegantem & contra cariem firmam, pilos caprarum, & ovium pelles, partim hyacinthina, partim punicea tinctura, quasdam etiam candidas colore, & alias purpuræ flore infectas. Adhæc lanas eisdem coloribus tinctas, & linum byssinum, lapillos quoque pretiosos, qui ad ornatum auro includi solent, atque insuper vim magnam odoramentorum: nam hujusmodi erat materia tabernaculi, quod nihil ab ambulatorio templo & portatili differebat. Ergo posteaquam istæ species ambitiose sunt collatæ, viritim contribuentibus, nonnullis etiam plura quam pro domesticis facultatibus, architectos operi Propheta præficit ex mandato Dei, sed tales, ut non alii deligendi fuerint, etiamsi populi suffragiis res commissa fuisset.

[352] Eorum nomina etiam nunc in sacris codicibus extant: [rectius enarrat,] Beselel ex tribu Judæ, Uronis filius & Mariammes, quæ erat ducis soror: & Eliabus Isamachi tribus Davidis. Plebs autem tanta alacritate operam & impensam offerebat, ut edicto coërcendi fuerint, & præconis voce admonendi, non esse opus pluribus: ita enim fabricatoribus est visum. Atque ita structuram tabernaculi aggrediuntur, Moyse & mensuram & magnitudinem designante, sicut in monte ex Dei colloquio didicerat, tum quantum instrumentum * capere deberet ad usum sacrificiorum & sacrorum ministerium, rite ac ordinate præscribente. Nec minor fuit largitio mulierum circa vestes sacerdotales, & cætera, quæ vel ad tabernaculi ornamentum, vel ad divinum cultum attinere videbantur. Narrat deinde idem auctor erectionem tabernaculi, illudque describit cum omnibus eo spectantibus, uti & vestes pontificales ac sacerdotales, ac demum leges populo latas. At horum omnium examen, ut nimis prolixum, prætermittendum censui.

[353] De dedicatione vero tabernaculi, consecratione sacerdotum, [uti & dedicationem tabernaculi, & consecrationem sacerdotum;] & de morte duorum ex illis, quid referat, audiamus: Initio vero sequentis anni, inquit cap. 9, mense Xanthico Macedonum, Hebræorum Nisan, novilunio tabernaculum dedicatum est, & quidquid vasorum in eo fuerat. Statimque Deus indicavit gratum sibi esse & non supervacaneum laborem Hebræorum, præsentem se fano suo hunc in modum declarans: cum cœlum esset alias serenum, super solum tabernaculum caligo descendit, non quidem tanta, quantæ solent esse hibernæ nebulæ, nec tamen tam tenuis, ut aspectum humanum transmitteret: jucundusque ros distillabat ab ea, præsentiæ Dei fidem populo astruens. Moyses autem, distributis prius in fabricatores tanti operis pro cujusque merito præmiis, victimas mactabat in atrio tabernaculi juxta præscriptum… Deinde sanguine victimarum ornatum Aaronis & filiorum ejus aspersit, purificans eos fontanis aquis ac unguento, ut Dei fierent sacerdotes: atque hoc modo per septem dies ipsos & vestes eorum curabat: tabernaculum item & ejus vasa unguento, sicut jam dixi, confecto, & sanguine taurorum & arietum, alternis diebus juxta genus suum mactatorum. Octava autem die festum indixit, & sacrificare unumquemque pro facultatibus imperavit. At illi dicto parentes certatim & ambitiose victimas offerebant, quibus super aram impositis, subito sponte sua ex illis ignis fulguris in morem emicuit, & inspectante populo omnia flamma absumpsit.

[354] [at in referenda morte duorum ex ipsis varie labitur:] Per idem tempus accidit Aaroni quædam calamitas, paterno animo gravis: quam tamen generose pertulit: erat enim vir fortis, & intelligebat hoc non sine Dei voluntate factum. Ex quatuor filiis, quos dixi, seniores duo, Nabadus & Abius, cum in aram intulissent victimas, non juxta præscriptum Moysi, sed quales antea solebant, combusti sunt flamma in eos conversa, & vultus ac pectora eorum depascente: nec succurri potuit, quin ita occumberent. Moyses autem jussit patrem eorum ac fratres sublata cadavera extra castra deferre, atque ibi honorifice sepelire: totusque populus inopinatam hanc eorum mortem luxit: solos fratres ac patrem Moyses voluit a mœrore abstinere, & potiorem Dei honorem quam suam tristitiam habere, jam enim sacrum amictum Aaron gestabat. Ita de hisce Josephus, qui rursum nonnulla eget correctione. Nam primo dum dicit Nadab & Abiu victimas intulisse, quales antea solebant, male supponit, ipsos jam ante consecrationem suam sacrificare solitos, quod nequaquam est verisimile. Male quoque asserit culpam eorum fuisse in qualitate victimarum; cum solum peccaverint, quod ignem non sacrum adhiberent. Secundo verisimile non est, combustos fuisse Nadab & Abiu, vultusque eorum & pectora igne depasta, cum Levit. 10 ℣ 5 dicantur elata eorum cadavera, sicut jacebant, vestita lineis tunicis. Dicitur quidem ibidem ℣ 2 Ignis .. devoravit eos, sed vox devorare sæpe idem in Scripturis significat, ac occidere: nam & gladius devorare dicitur, id est, occidere. Itaque probabilius est, solum igne divinitus immisso occisos fuisse, non combustis corporibus, quæ mox cum lineis vestimentis elata sunt. Tertio clarius sacris Litteris repugnat Josephus, dum asserit corpora occisorum elata fuisse per Aaronem aliosque sacerdotes: nam hisce non modo luctum externum, sed corporum quoque elationem severe prohibuit Moyses.

[355] [demum de Moyse & populo aliqua satis exacta.] Porro meliora sunt, quæ de gestis Moysis idem scriptor sic subjungit: Ceterum Moyses, recusatis omnibus honoribus a populo sibi oblatis, totus cultui divino erat deditus: & in Sina quidem non amplius ascendebat, sed in tabernaculum ventitans oracula, quoties opus erat, a Deo referebat, cultu & habitu privati hominis uti perseverans; neque quidquam præter reipublicæ curam præ aliis sibi vindicans. Leges præterea scribebat & vivendi rationem, quam servantes & Deo placere possent, & ipsi inter se socialiter pacateque vivere: atque hæc omnia Dei monitu faciebat. Et post alia quædam de populo item recte: Tabernaculo dedicato, & omnibus, quæcumque ad sacerdotalem ordinem pertinebant, rite peractis, populus, Deo in castrorum contubernium recepto, lætus ad hymnos & ad sacrificia se convertit, non aliter quam omnibus malis jam averruncatis, & omnia prospera in posterum sperantes: donaque Deo tam privatim quam publice per singulas tribus offerebant. Principes enim tribuum bini de suo conferentes plaustrum cum duobus bubus contribuebant, ut sex plaustra tabernaculo per viam devehendo inservirent: & præter hoc unusquisque eorum obtulit phialam &c… Præterea vitulum &c. .. atque ita per duodecim continuos dies sacrificaverunt, qualibet die unus; nimirum per Aaronem & sacerdotes, qui sacrificabant: principes vero victimas sacrificandas donabant. Hæc ex Josepho attulisse de gestis ad montem Sinai sufficiat.

[356] Philo nihil de iis tradidit lib. 1 Vitæ Moysis, [Relatio Philonis de idololatria populi,] ubi alias singula historice narrare solet. At lib. 3, ubi monet se dicturum de sacerdotio Moysis, multa memoravit de tabernaculo, de vasis sacris, de sacerdotibus eorumque vestibus, de Levitis, aliisque similibus, quæ excutienda non censui. Pauca quoque hinc inde pro exemplis refert de illis gestis Moysis, quæ ante memoravi. Hæc igitur audiamus. Pag. 524 de idololatria Hebræorum, quando vitulum aureum fecerunt & adoraverunt, sic loquitur: Cum Moses ascendisset montem proximum, ibique aliquot diebus colloqueretur cum Deo sine arbitris, quidam inconstantes, tamquam orbati Principe, absentiam ejus verterunt in impietatis occasionem: oblitique Dei veri, cœperunt æmulari figmenta Ægyptia, facto juvenco aureo ad imitationem animalis ejus regionis sacratissimi: cui profana sacra faciebant, & choreas agebant inconditas, hymnos concinendo lamentis similes, & expleti mero congeminarunt temulentiam, vino pariter furentes ac insania, pernoctando in comessationibus, oblectandoque se factis pessimis, ignari ultionis imminentis, quam provocabant sua malicia, & excæcati suis affectibus. Ubi vero clamores castrenses, ut in turba celebritateque, longe lateque audiebantur, adeo ut ad montis cacumen pervenirent, perculsus aures Moses hærebat, ut amator Dei simul & hominum, nec discedere sustinens a divino colloquio, quo privatim honoratus fuerat, nec despicere plebem misere tumultuantem per principis absentiam. Sentiebat enim tumultum, vocibus confusis & inarticulatis indicantibus perturbationes animi, præsertim sagaci prudentique Homini, facile intelligenti hanc esse debacchationem publicam, per vinolentiam non abstinentium ab injuriis.

[357] Itaque diu huc illucque incertus distrahebatur: sed oraculum dubitationem exemit his verbis: [quam Moyses in monte intelligens, & probos ad se vocans,] I, descende celeriter: populus ad impietatem prolapsus est, juvencum manu factum adorans pro numine, & victimas ei sacrificans, oblitus omnium, quæ hactenus vel vidit vel audivit, & totius pietatis atque religionis acceptæ a majoribus. Ille stupefactus, cum non posset non credere oraculo, tanquam sequester & arbiter, non statim resiliit, sed prius deprecabatur pro populo, suppliciter orans peccati veniam: deinde placato Rege omnipotente, revertebatur mixta gaudio mœstitia. Gaudebat enim Deum non repulisse suam supplicationem, contristatus autem fuerat, quod iniquissime ferret patrias leges derelictas a populo. Ubi vero castra introgressus, vidit repente mutatos ritus, & figmenta recepta pro veritate, non omnes tamen infectos ejus mali contagio, sed superesse quosdam sanos, quibus talia displiceant, volens discernere incorruptos ab insanabilibus, & videre, num qui revertantur ad pœnitentiam, per præconem populum monuit edicto, cujus indicio tum pios tum impios manifeste cognosceret. Verba edicti fuerunt hæc: Si quis est Domini, veniat ad me: brevia sane, sed magnam vim continentia. Perinde acsi diceret: Si quis nihil manu factum, nihil creatum habet pro Deo, sed unum rerum Dominum, ad me veniat.

[358] [severe punit:] Itaque alii, qui Ægyptiacum typhum prætulerant, edictum contempserunt: alii fortasse metu pœnæ non ausi sunt propius accedere, sive Mosem timentes, sive seditionem populi. Solet enim vulgus sævire in dissentientes a sua dementia. Sola ex omnibus Levitica tribus, audito præcone, tanquam ex composito accurrit propere, pedum celeritate indicans alacritatem animi, & quanto affectu pietatem coleret. Quos ubi vidit Moses certatim ad se concurrere: Statim apparebit, inquit, num eadem animis insit alacritas, quæ corporibus. Sumite gladios, cædite mille supplicia meritos, qui, vero Deo relicto, falsos sibi fecerunt, indito corruptibilibus creatisque essentiis incorruptibilis illius increatique nomine: non cognatis, non amicis parcite, amicitiam ac cognationem æstimando sanctitate proborum hominum. Vix ea dixerat, cum illi exasperati, & infensi sceleri jam inde a principio, ruentes in cædem, interemerunt ad tria millia virorum conjunctissimorum antea. Quorum cadavera medio foro jacentia plebs videns indoluit, simulque metuens ultricem iram adhuc fervidam, statim resipuit.

[359] [quidam in hisce errores observati:] Hæc ubi narraverat Philo, de præmio Levitarum subjungit: Tum Moses, publice laudata horum fortitudine, honorem eis decrevit perpetuum, convenientem facinori præclarissimo. Per honorem illum intelligit sacrum ministerium. Et sane Levitas in præmium illius facti sacro ministerio admotos esse non negaverim: attamen id statim factum non est, ut insinuat Philo, sed post menses octo aut novem. Plura etiam in præcedenti relatione sunt corrigenda. Primo male dicitur Moyses audivisse clamores Israëlitarum, antequam moneretur ab angelo de illorum idololatria: nam clamores illos postea audivit, quando cum Josue de monte descendit. Secundo oravit quidem pro populo Moyses, priusquam descenderet, & interitum Hebræorum avertit; sed non ita penitus placavit Deum, quam Philo innuit. Tertio gravior, aut certe apertior, est lapsus, dum tria millia solum numerat occisorum a Levitis, cum occisi fuerint ad viginti tria millia. Hic error ab eodem repetitur pag. 536, ubi factum iterato commemorat. Quarto multa hujus historiæ adjuncta prætermittit auctor: at id minus hic est improbandum, cum afferatur dumtaxat pro exemplo, quam quod totam historiam loco suo suppresserit.

[360] [ejusdem relatio de commoratione Moysis in monte, ciborum abstinentia & splendore vultus.] De mansione Moysis in monte per quadraginta dies sine cibo & potu sic habet pag. 514: Primum sicut anima, sic & corpus purificandum erat ab omni contagio rerum mortalium, cibo, potu, & consuetudine cum mulieribus. Verum hoc affectu jam dudum non tangebatur, pene jam inde postquam cœpit afflari divino spiritu, ut semper esset paratus accipiendis oraculis. Nam per quadraginta dies continuos a cibo & potu abstinuit, nimirum alimentis recreatus melioribus, cælitus aspirantibus, & primo menti, mox corpori etiam utilitatem per animam afferentibus, ut & viribus & habitudine proficeret, adeo ut intuentes eum vix oculis suis crederent. Cum enim ascendisset sacrum montem in eo tractu celsissimum, Deo jubente, quod alioqui nemini licuit impune facere, fertur ibi durasse tot diebus, quot dixi, quamvis nihil secum tulerat, quo naturali desiderio satis faceret: attamen exacto ibi tanto tempore reversus ad suos præstolantes ad montis radicem, visus est pulchrior, quam cum ascenderet, adeo ut stupentes miraculo ne obtueri quidem possent ejus faciem splendore solari fulgidam. Dum autem in monte moraretur, discebat cuncta mysteria sacerdotii, & ante omnia de templi vasorumque sacrorum apparatu. Hactenus Philo, ex quo plura non adduco de gestis ad montem, quia ipse pleraque genti suæ dedecorosa omittere voluit.

[Annotata]

* Græce quanta vasa

§ XXXIII. Discessus Hebræorum a monte Sinai: Hobab a Moyse invitatus comitatur: murmuratio populi: mansio 13 apud Sepulcra concupiscentiæ: septuaginta seniores instituti: carnes populo datæ, & pœna secuta.

[Discessus a monte Sinai ad solitudinem Pharan,] Postquam Moyses apud montem Sinai rempublicam Hebræorum ordinaverat, legibusque a Deo datis instituerat, discessit cum toto exercitu ex deserto Sinai ad solitudinem Pharan, processitque usque ad locum, qui ab eventu deinde dictus est, Sepulcra concupiscentiæ: nam Num. 33 ℣ 16 de hoc itinere sic legitur: Sed & de solitudine Sinai egressi, venerunt ad Sepulcra concupiscentiæ. Tempus suscepti hujus itineris exprimitur Num. 10 ℣ 11 his verbis: Anno secundo, mense secundo, vigesima die mensis, elevata est nubes de tabernaculo fœderis: profectique sunt filii Israël per turmas suas de deserto Sinai, & recubuit nubes in solitudine Pharan. Hæc epocha ostendit, Israëlitas in prædictis castris ad montem Sinai non integro anno mansisse, cum ad ea venerint die tertio mensis tertii præcedentis anni. Quapropter non satis capio, quid voluerit S. Hieronymus, quando in Mansione 13 scripsit, Postquam juxta montem Sinai commoratus est anno uno & diebus quatuor, mira dispositione castrorum egressus est in solitudinem Pharan, nisi fortasse voluerit includere totum tempus, quo fuerunt in Raphidim, seu in mansione undecima, quod illa non longe abesset a monte Sinai.

[362] Porro elevatio nubis signum erat profectionis. Itaque elevata jam nube, [invitante Moyse ad comitandum Hobab cognatum suum,] postquam Moyses mandata dederat ad iter clangore tubarum indicandum, & quando sacerdotes tabernaculum deponebant, sacraque vasa debite involvebant, ut sua Levitis assignarent onera, Moyses Hobab affinem suum invitavit ad comitandum; nisi forsan præmonitus esset ab angelo de itinere instante, atque ita id paulo ante fecerit. Certe huc spectat locus Num. 10 ℣ 29, ubi res ita narratur: Dixitque Moyses Hobab, filio Raguel Madianitæ, cognato: Proficiscimur ad locum, quem Dominus daturus est nobis: veni nobiscum, ut benefaciamus tibi: quia Dominus bona promisit Israëli. Cui ille respondit: Non vadam tecum, sed revertar in terram meam, in qua natus sum. Et ille: Noli, inquit, nos relinquere: tu enim nosti, in quibus locis per desertum castra ponere debeamus, & eris ductor noster. Cumque nobiscum veneris, quidquid optimum fuerit ex opibus, quas nobis traditurus est Dominus, dabimus tibi. Varia hic quæri possunt. Primo quid opus erat ductore, cum angelus per nubem exercitum duceret, & nubes semper quiesceret in locis, ubi castra erant figenda? Verum, non obstante angeli ductu, poterat opera talis ductoris utilis esse Moysi & Hebræis, quia uubes uno tantum loco quiescebat, videlicet ubi figendum erat tabernaculum; castra vero ob immensam populi multitudinem, ad ingens intervallum circumquaque erant extendenda: atque ad hunc finem utilis esse poterat ductor locorum peritus, qui insuper ostendere poterat fontes, aliasque locorum commoditates, docereque quales essent populi, quorum ditiones aut confinia erant pertransituri, & alia plura id genus.

[363] [qui verisimiliter comitatus est, & alius est a Raguele Moysis socero.] Secundo quæri potest, an Hobab revera Moysi acquieverit: id enim nec clare affirmatur, nec negatur. At probabilius est, comitatum esse, tum quia non dicitur aliquid reposuisse ad iteratam Moysis invitationem, sed mox subditur, Profecti sunt ergo &c. Tum quia posteri Hobab videntur habitasse in terra promissa cum Israëlitis, uti colligitur ex Jud. 4 ℣ 11, ubi filii seu posteri Hobab cognati Moysi memorantur, & vocantur Cinæi. Item Jud. 1 ℣ 16 dicitur: Filii autem Cinæi cognati Moysi, ascenderunt de civitate Palmarum, cum filiis Juda, in desertum sortis ejus, quod est ad meridiem Arad, & habitaverunt cum eo. Dubitari quidem hic potest, an Hobab ipse, an pater ejus Raguel, vocetur Cinæus: at certum videtur, filios fuisse Hobab, seu ipsius posteros, qui in tribu Juda sedes fixerunt. Plura de his non adduco. Porro tertia quæstio, eaque magis controversa est, utrum Hobab sit socer Moysis, idemque cum Raguele & Jethrone, an vero diversus. Alii tria illa nomina ejusdem hominis esse volunt, qui & Cinæus dictus fuisset, quia omnes vocantur Hebraice chothen, qua voce socerum significari contendunt. Verum hæc opinio mihi non apparet probabilis: nam Hobab filius Raguel clare dicitur; nec ullum habemus fundamentum, cur filium dicamus senioris cujusdam Raguelis. Secundo Hobab mansit cum Moyse, ut vidimus. At Jethro jam ex Raphidim domum est reversus, ut dictum est num. 271: verisimile quoque non est, Raguelem, qui senex admodum esse debebat, deinde rediisse, relictaque familia sua, Moysi adhæsisse. Itaque, sive Raguel & Jethro idem sit, ut probabilius mihi videtur, sive Jethro sit filius Raguelis, ut aliqui volunt; nequeo dubitare, quin Hobab sit filius Raguelis soceri Moysis, & vel filius Jethronis, vel frater natu minor. Quod enim de voce chothen objicitur, exigui est momenti, & jam ante dixi vocem sumi de quolibet affine, sive is socer sit, sive soceri filius, aut etiam nepos. Ab hoc diverticulo ad discedentes Israelitas redeamus.

[364] Ordo proficiscentium hic erat. Totum exercitum præcedebat arca fœderis a Caathitis gestata. [Ordo itineris per tres dies continuati:] Sequebatur tota tribus Juda cum tribu Issachar & tribu Zabulon. Post has tabernaculum, quod vehebatur partim, partim portabatur a Gersonitis & Meraritis. Deinde tribus Ruben cum adjunctis tribubus Simeon & Gad. Has tribus sequebantur Caathitæ, portantes omnia vasa tabernaculi, excepta arca. Deinde tribus Ephraim cum tribubus Manasse & Beniamin. Demum agmen claudebant tribus Dan, Aser, & Nephthali, uti pluribus narratur Num. 10, ubi ℣ 33 hæc adduntur: Profecti sunt ergo de monte Domini viam trium dierum, arcaque fœderis Domini præcedebat eos, per dies tres providens castrorum locum. Nubes quoque Domini super eos erat per diem, cum incederent. Cumque elevaretur arca, dicebat Moyses: Surge, Domine, & dissipentur inimici tui, & fugiant, qui oderunt te, a facie tua. Cum autem deponeretur, aiebat: Revertere, Domine, ad multitudinem exercitus Israël. Ordine prædicto tribus diebus processerunt Israëlitæ, interposito tamen necessario tempore ad corpora curanda, & quietem capiendam, sed loca illa, ubi sic quiescebant, inter mansiones non fuerunt numerata, quod non figerentur tentoria.

[365] Verum continuata illa itinera trium dierum novæ murmurationi occasionem præbuerunt ignavis quibusdam, [murmuratio in itinere orta, multique cælesti igne absumpti:] qui in ipso itinere acerbe cœperunt conqueri, & malum pluribus communicarunt. Quippe Num. XI Moyses hæc scribit: Interea ortum est murmur populi, quasi dolentium pro labore, contra Dominum. Quod cum audisset Dominus, iratus est. Et accensus in eos ignis Domini devoravit extremam castrorum partem. Verisimile est, murmurationis auctores, qui aut lassi erant, aut magis se lassos simulabant, resedisse in via, acsi non potuissent sequi, atque ideo extremam fuisse castrorum partem, quæ cælesti hoc igne percussa est. Psal. 77 ℣ 21 de pœna hac dicitur: Et ignis accensus est in Jacob, & ira ascendit in Israël: quia non crediderunt in Deo, nec speraverunt in salutari ejus. Inchoata autem hac punitione, mox territi ad Moysen recurrerunt, qui iram Omnipotentis sedavit, ut legitur Num. XI ℣ 2: Cumque clamasset populus ad Moysen, oravit Moyses ad Dominum, & absorptus est ignis. Vocavitque nomen loci illius INCENSIO; eo quod incensus fuisset contra eos ignis Domini. Crediderim hunc locum non longe abfuisse a mansione decima tertia, & continuatam ibidem fuisse murmurationem de defectu carnium, aliorumque ciborum, quos in Ægypto habuerant.

[366] Certe illa murmuratio de defectu ciborum sic refertur, [murmuratio ob defectum carnium, cujus occasione Moyses petit adjutores in regimine,] ut videatur jam cœpta cum alia, & deinde continuata in castris, fletibus tamen magis quam insolentibus clamoribus. Audi ℣ 4: Vulgus quippe promiscuum, quod ascenderat cum eis, flagravit desiderio, sedens & flens, junctis sibi pariter filiis Israël, & ait: Quis dabit nobis ad vescendum carnes? Recordamur piscium, quos comedebamus in Ægypto gratis: in mentem nobis veniunt cucumeres, & pepones, porrique & cepe & allia. Anima nostra arida est, nihil aliud respiciunt oculi nostri, nisi man *… Audivit ergo Moyses flentem populum per familias, singulos per ostia tentorii sui. Iratusque est furor Domini valde: sed & Moysi intoleranda res visa est. Facta hæc sunt, postquam tentoria sua jam fixerant Israëlitæ, ut patet ex allatis verbis; mirandumque sane, quod pœna murmurantibus illata in itinere non cohibuerit mali progressum. Moyses ipse tantam inconstantis populi levitatem, indocilitatem, temeritatemque adeo sensit sibi gravem esse, ut mortem tanto oneri præferendam duceret. Audiamus sequentia ejus verba: Et ait (Moyses) ad Dominum: Cur afflixisti Servum tuum? quare non invenio gratiam coram te? & cur imposuisti pondus universi populi hujus super me? Numquid ego concepi omnem hanc multitudinem, vel genui eam, ut dicas mihi: Porta eos in sinu tuo, sicut portare solet nutrix infantulum, & defer in terram, pro qua jurasti patribus eorum? Unde mihi carnes, ut dem tantæ multitudini? Flent contra me, dicentes: Da nobis carnes, ut comedamus. Non possum solus sustinere omnem hunc populum, quia gravis est mihi. Sin aliter tibi videtur, obsecro ut interficias me, & inveniam gratiam in oculis tuis, ne tantis afficiar malis. Hactenus Moyses, haud dubie voluntati divinæ se reverenter subjiciens; non enim oportet nos verba ipsius reprehendere, cum ea non reprehenderit Dominus, sed precibus ejus annuerit.

[367] [& Dominus septuaginta seniores donat spiritu prophetico: hi verisimiliter] Accipe textum sacrum: Et dixit Dominus ad Moysen: Congrega mihi septuaginta viros de senibus Israël, quos tu nosti quod senes populi sint ac magistri: & duces eos ad ostium tabernaculi fœderis, faciesque ibi stare tecum, ut descendam & loquar tibi: & auferam de spiritu tuo, tradamque eis, ut sustentent tecum onus populi, & non tu solus graveris. Hæc præcipua fuerat postulatio Moysis: nam carnes, de quibus infra videbimus, directe populo non petierat. Paruit Moyses mandanti Domino, ut refertur ℣ 24 his verbis: Venit igitur Moyses, & narravit populo verba Domini, congregans septuaginta viros de senibus Israël, quos stare fecit circa tabernaculum. Descenditque Dominus per nubem, & locutus est ad eum, auferens de spiritu, qui erat in Moyse, & dans septuaginta viris. Cumque requievisset in eis Spiritus, prophetaverunt, nec ultra cessaverunt. Aliqua hic obscuriora sunt, & nonnulla egent dilucidatione. Primo senes illi non vocantur ætate, sed gravitate morum, & sapientia, ut facile colligitur ex illis verbis, Quos tu nosti quod senes populi sint ac magistri. Hæc eadem verba insinuant, jam aliquod munus antea senibus illis fuisse, cum dicantur magistri; ideoque mihi probabile videtur, fuisse hosce septuaginta ex numero illorum, quos consilio Jethronis constituerat Moyses Exod. 18.

[368] [fuerunt ex statutis ante Jethronis consilio, sed majori gratia & auctoritate nunc donati,] Verum, inquiet aliquis, quomodo ergo Moyses conqueritur supra, se solum sustinere onus populi? Respondeo, id eum conquestum esse, quia judices illi inferiores solum dirimebant lites quasdam minoris momenti; nec tanta gaudebant auctoritate apud populum, ut hic in rebus majoris ponderis eos audire dignaretur, aut eorum consiliis acquiescere, quod carerent Spiritu prophetico: nam populus ille indocilis contineri non poterat in officio, nisi prodigiis, gravibusque suppliciis divinitus illatis, ut exemplis multis abunde liquet. Itaque cum nullus inter Israëlitas, nisi solus Moyses, videatur usque ad illud tempus dono prophetiæ præditus fuisse, nullusque satis intellexisse, quanta bona Deus promitteret obsequentibus Israëlitis, quanta vero mala minaretur inobedientibus; nullus satis audebat aut poterat discedentes ab officio minis terrere, terrendoque cohibere; sed totum illud onus soli incumbebat Moysi, ad quem semper recurrebatur, sive iracundia Dei humilibus precibus placanda esset, sive populus aliqua de causa conquereretur. Præterea solus Moyses populum leges divinas docebat, Deique mandata eidem solus exponebat. Certe nullus alius huc usque legitur aut populum docuisse, aut Dei mandata exposuisse, aut murmurantes discedentesque ab officio terruisse aut cohibuisse. Nam ne Aaron quidem, quando Legislator in monte aberat, etiamsi cum Hur statutus esset a Moyse, ut populum interim regeret, gravissimum idololatriæ crimen impedire valuit. Hoc igitur sensu Moysen dixisse existimo se portare pondus universi populi.

[369] Obscurum quoque est, quomodo Deus abstulerit de Spiritu Moysis, [nihil tamen ideo amittente Moyse,] aut qui erat in Moyse, ut daret senioribus. Nam jam observavit S. Augustinus quæst. 18 in Numeros, Latinos interpretes fecisse hunc sensum laboriosum ad intelligendum. Quippe verba ita sonant, acsi aliquid ablatum esset Moysi aliisque datum. At is sensus merito repudiatur, cum Moyses nihil ex gratia aut dono prophetandi amiserit. Observat autem laudatus Augustinus Græce apud Septuaginta non legi, Auferam de Spiritu tuo, sed, de Spiritu, qui est super te; & quæstionem sic solvit: Nunc autem cum ita scriptum sit, .. facilior est absolutio quæstionis: quia intelligimus, nihil aliud Deum significare voluisse, nisi ex eodem Spiritu gratiæ illos quoque habituros adjutorium, ex quo habebat Moyses; ut & isti haberent, quantum Deus vellet, non ut ideo Moyses minus haberet. Non video, cur verba Latina hoc eodem sensu exponi nequeant: nam de Spiritu tuo intelligi sic potest, de Spiritu eodem, qui tuus, seu tibi datus est. Nec videtur dubitandum, quin Deus promittat, se septuaginta senioribus communicaturum uberius dona sua sine ullo Moysis detrimento; atque ita revera factum sit: nam alias Moyses plus perdidisset subtractione propriorum donorum, quam accessione alieni auxilii fuisset lucratus.

[370] Quam porro alienus esset ab invidia Moyses, [qui cupiebat dona sua multis communicari.] quamque nollet solus esse in oculis tanti populi, non solum ostendit prædicta auxilii petitio, sed idem magis declaratur per illud, quod ea occasione factum est, de duobus e Senioribus ad tabernaculum evocatis, qui præ humilitate, ut plerique existimant, eo non accesserant, nec tamen dono prophetiæ fuere privati. Res ita narratur ℣ 26: Remanserant autem in castris duo viri, quorum unus vocabatur Eldad, & alter Medad, super quos requievit Spiritus: nam & ipsi descripti fuerant, & non exierant ad tabernaculum. Cumque prophetarent in castris, cucurrit puer, & nuntiavit Moysi, dicens: Eldad & Medad prophetant in castris. Statim Josue filius Nun, minister Moysi, & electus e pluribus, ait: Domine mi Moyses, prohibe eos. At ille, Quid, inquit, æmularis pro me? Quis tribuat, ut omnis populus prophetet, & det eis Dominus Spiritum suum. Reversusque est Moyses, & majores natu Israël in castra; id est, quilibet ad sua tentoria: nam alias tabernaculum, ad quod convenerant, in medio erat castrorum. Nunc ad carnes populo dandas accedamus: nam illæ simul Moysi fuere promissæ, quando jussit Dominus septuaginta seniores congregari; sed facta singula volui consequenter narrare.

[371] De carnibus dandis Dominus, seu ejus vices gerens angelus, Moysi sic loquitur ℣ 18: Populo quoque dices: Sanctificamini: cras comedetis carnes. [Carnes in mensem integrum promissæ,] Ego enim audivi vos dicere: Quis dabit nobis escas carnium? Bene nobis erat in Ægypto; ut det vobis Dominus carnes, & comedatis, non uno die, nec duobus, vel quinque aut decem, nec viginti quidem, sed usque ad mensem dierum, donec exeat per nares vestras, & vertatur in nauseam, eo quod repuleritis Dominum, qui in medio vestri est, & fleveritis coram eo, dicentes: Quare egressi sumus ex Ægypto? Hæc promissio Domini erat punientis potius quam miserentis, ut patet ex ipsis verbis, & ab eventu. Repulerant Israëlitæ Dominum, quia contenti non erant manna. At uti non omnium erat hic contemptus cibi a Domino dati, sic non omnium fuit pœna; sed morigeri carnes, hac occasione in pœnam murmurantium datas, utiliter manducaverunt. Porro Moyses non statim videtur mentem aut consilium Dei percepisse, fortasse quia adhuc nonnihil turbatus erat absurda populi murmuratione. Hinc nec increduli nec dubitantis de potentia Domini, sed mirantis potius sunt, quæ sequuntur: Et ait Moyses: Sexcenta millia peditum hujus populi sunt (præter feminas, pueros, Levitas, Ægyptios & servos) & tu dicis: Dabo eis esum carnium mense integro? Numquid ovium & boum multitudo cædetur, ut possit sufficere ad cibum? vel omnes pisces maris in unum congregabuntur, ut eos satient? Cui respondit Dominus: Numquid manus Domini invalida est? Jam nunc videbis, utrum meus sermo opere compleatur.

[372] [dataque immensa multitudo coturnicum;] Vidit sane die sequenti non solum Moyses, sed omnis populus promissionem angeli impletam: nam ℣ 31 res ita refertur: Ventus autem egrediens a Domino, arreptans trans mare coturnices detulit, & demisit in castra itinere, quantum uno die confici potest, ex omni parte castrorum per circuitum, volabantque in aëre duobus cubitis altitudine super terram. Surgens ergo populus toto die illo, & nocte, ac die altero, congregavit coturnicum, qui parum, decem coros (alii itaque plures:) & siccaverunt eas per gyrum castrorum. Comederunt igitur, saltem aliqui, toto mense coturnices, ut ex prædictis intelligitur; at non sine punitione rebellium, ut sequitur: Adhuc carnes erant in dentibus eorum, nec defecerat hujuscemodi cibus: & ecce furor Domini concitatus in populum, percussit eum plaga magna nimis. Vocatusque est ille locus, Sepulcra concupiscentiæ: ibi enim sepelierunt populum, qui desideraverat. De hisce quoque Psal. 77 ℣ 26 dicuntur sequentia: Transtulit Austrum de cælo: & induxit in virtute sua Africum. Et pluit super eos sicut pulverem carnes: & sicut arenam maris volatilia pennata. Et ceciderunt in medio castrorum eorum, circa tabernacula eorum. Et manducaverunt & saturati sunt nimis, & desiderium eorum attulit eis: non sunt fraudati a desiderio suo. Adhuc escæ eorum erant in ore ipsorum: & ira Dei ascendit super eos. Et occidit pingues eorum, & electos Israël impedivit.

[373] [sed in pœnam murmurationis multi sunt occisi.] Non exprimit sacra Scriptura, quo mortis genere perierint. Verum mihi credibile est, malum ab ipsis cibis ortum esse, morboque ex nimia gula contracto plurimos periisse, ut punirentur usu carnium, quas temeraria cupiditate postulaverant. Suspicionem hanc mihi ingerunt verba Domini, carnes promittentis, donec cibus ille exeat per nares, … & vertatur in nauseam. Accedit denominatio loci Sepulcra concupiscentiæ, quæ videtur innuere, concupiscentiam gulamque ipsis mortem attulisse, præsertim quia nullum aliud mortis genus exprimitur. Fateor tamen rem esse incertam. At displicet illorum sententia, qui incendio ante relato occisos putant, cum incendium istud ortum sit in via & in extrema castrorum seu agminis parte, quia aliqui murmurabant de nimio labore, locoque nomen dederit incensio; hic vero locus dictus sit Sepulcra concupiscentiæ.

[Annotata]

* manna

§ XXXIV. Josephi relatio de prædictis expenditur: Philo arguitur.

[Josephus murmurationem populi apud Sepulcra concupiscentiæ] Josephus de prædictis breviter agit, multa prætermittens, alia vero variis erroribus deturpans. Verba ipsius cap. 12 hæc sunt: Non multo post a Sina monte castra moventur: & post aliquot mansiones, de quibus dicemus, ventum est ad locum, qui dicitur Iseremoth: ubi denuo populus seditionibus agitari cœpit, & laboriosæ peregrinationis culpam in Moysem conferre. Illius suasu se reliquisse regionem fertilissimam, & nunc non solum ejus ubertate carere, verumetiam pro sperata felicitate in extremis miseriis huc & illuc oberrare, aquarum inopia laborantes: & si manna quoque aliquo casu deficiat, proculdubio fame interituros. His addebant multa convitia, quæ in Virum optime meritum passim jactabantur. Exortus est interim unus e populo, qui admonitos præteritorum Moysi beneficiorum, bonam spem habere hortabatur, ne tum quidem opem divinam frustra requisituros. Vulgus autem his verbis vehementius concitatum, magis ac magis contra Prophetam tumultuabatur. Qui videns ita desperatos, jubet æquo animo esse, pollicendo se, quamvis gravibus contumeliis immerito petitum, copias tamen carnium eis exhibiturum, non in unum tantum diem, sed in plures etiam. Illis vero credere nolentibus, quodam etiam rogante, unde tot hominum millibus providere possit? Deus, inquit, & ego, quantumvis male apud vos audientes, numquam tamen desinemus vestri curam gerere: idque brevi estis visuri. Vix hæc dixerat, cum tota castra coturnicibus complentur, quas acervatim venabantur. Deus tamen non multo post in Hebræorum insolentiam ac maledicta animadvertit, non paucis e populo desideratis. Nam & hodie locus ille nomen ex eo casu inditum retinet, vocaturque Cabrothaba, quasi dicas concupiscentiæ monumenta.

[375] In hisce primo corrige, quod dicitur de aquarum inopia: [multis inquinat erroribus:] nam eo defectu ibidem non laboraverunt Israëlitæ, nec de eo conquesti sunt. Non recte quoque exposuit murmurationis causam, silens desiderium carnium tædiumque mannæ eidem occasionem præbuisse. Secundo pro fletu populi convitia in Moysen male substituit: nam de convitiis hic silet Scriptura. Tertio unum aliquem e populo pro Moyse loquentem perperam inducit, silente rursum Scriptura. Quarto Moysen quoque loquentem facit, non sicut habet Scriptura; sed uti ipse finxit Josephus, qui male addit, populum verbis ipsius non credidisse. Quinto coturnices statim advolasse post promissionem Moysis perperam asserit scriptor veri incuriosus, cum intercesserit electio septuaginta seniorum, quam cum multis aliis prætermittit. Sexto denique ne loca quidem recte expressit: res enim non contigit post aliquot mansiones a monte Sinai, nec in Iseremoth, per quam Haseroth, seu mansionem decimam quartam intelligit, sed in mansione tertia decima, seu prima post mansionem deserti Sinai. Hi similesque Josephi errores ostendunt, scriptorem habuisse curam non magnam vera scribendi; sed contentum fuisse, modo posset historiam conscribere utcumque gentilibus verisimilem, & Judæis honorificam: idque magis etiam patet ex truncationibus innumeris, corruptionibusque gestorum de industria factis.

[376] [nec Philo sincere scripsit.] Philo quoque non satis sincere Vitam Moysis conscripsit, sed nimium studuit honori gentis suæ. Etenim aliam causam non invenio, cur multa prætermiserit, quæ vel maxime ad Vitam Moysis spectabant, sed genti Hebraïcæ probrosa erant; curque alia non pauca loco suo avulserit, malueritque referre lib. 3 Vitæ Moysis sine ordine temporis, tantaque brevitate, ut levitas & inconstantia Hebræorum in iis vix appareat. Præcipue autem culpandus est, quod ea de causa veritatem etiam neglexerit. Accipe evidentem rei probationem. Lib. 1 Vitæ pag. 493, postquam narraverat victoriam de Amalecitis relatam, quæ incidit in mensem secundum anni primi ab egressu ex Ægypto, statim sic prosequitur: Post prælium decernit exploratores ad inspiciendas sedes genti suæ destinatas mittere, anno secundo, postquam iter ingressi fuerant &c. Non ignoravit nec ignorare potuit Philo, missionem exploratorum anno integro & mense uno alterove posteriorem esse. Cur igitur eam ponit mox post victoriam de Amalecitis relatam? Non aliam reperio rationem, quam ne lectores adverterent, magnam relinqui lacunam in Vita Moysis. Nam omittuntur gesta omnia apud montem Sinai, aut potius loco suo avelluntur, ut lib. 3 de iis aliqua narrarentur, quæ magis elucere poterant; quæque probrosa erant Hebræis, breviter perstringerentur: omittuntur omnia, quæ apud Sepulcra concupiscentiæ, & in Haseroth contigerunt, nam hæc nimio erant dedecori Hebræis, præsertim quia tantillo tempore post Legem acceptam apud montem Sinai, tam indociles levesque fuerunt inventi. Hæc notare volui, ut fidem utriusque scriptoris Hebræi melius perspectam habeat studiosus lector.

§ XXXV. Murmuratio Mariæ & Aaronis contra Moysen: pœna Mariæ: mansiones aliquot: missio exploratorum, murmuratio Israëlitarum & rebellium pœna.

[Mansio in Haseroth, ubi Maria & Aaron obloquuntur Moysi,] Post mortuos in Sepulcris concupiscentiæ sepultos, Israëlitæ venerunt ad mansionem decimam quartam in Haseroth, ut dicitur Num. 33 ℣ 17 his verbis: Profectique de Sepulcris concupiscentiæ, castrametati sunt in Haseroth. Et Num. XI ℣ 34: Egressi autem de Sepulcris concupiscentiæ, venerunt in Haseroth, & manserunt ibi. Locus hic virtutem sancti Legislatoris rursum exercuit, dolorque ipsius tanto debuit esse acerbior, quanto propinquiores erant personæ, quæ contra Virum mitissimum se erexerunt. Factum Moyses ipse narrat Num. 12 hoc modo: Locutaque est Maria & Aaron contra Moysen propter uxorem ejus Æthiopissam, & dixerunt: Num per solum Moysen locutus est Dominus? nonne & nobis similiter est locutus? Pauca hic observanda. Uxor Moysis Æthiopissa erat Sephora Madianitis, quæ Æthiopissa vocatur, quia regio Madianitarum olim a Chusitis seu Æthiopibus fuit inhabitata, ut ante diximus num. 69. Hoc satis videtur certum, licet aliqui olim dissenserint. Verum non æque clara aut certa est occasio seu causa hujus jurgii, cum de ea magis inter se dissentiant interpretes. Mihi præplacet conjectura illorum, qui existimant, Sephoram nimis sibi placuisse ob familiaritatem Moysis cum Deo, secutamque ex ea auctoritatem apud homines, eosque Moysis favores ita extulisse apud Mariam & Aaronem, ut sibi quoque plusculum arrogaret, & forsan se Mariæ præferret, quod tanti Prophetæ & Legislatoris esset uxor. Verba Aaronis & Mariæ favent huic conjecturæ: & verisimile est, jurgium istud ortum esse, absente Moyse.

[378] De hac fratris & sororis suæ imprudentia non videtur conquestus esse mitissimus Propheta, [objurgato autem utroque per angelum, Maria lepra est infecta,] qui fortasse ne quidem verba murmurantium audiverat, aut certe facile condonasset. At Dominus auctoritatem Amici sui tanto promptius vindicavit. Audi sequentia: Quod cum audisset Dominus (erat enim Moyses vir mitissimus super omnes homines, qui morabantur in terra, ideoque injuriam sibi factam facile neglexisset) statim locutus est ad eum, & ad Aaron & Mariam: Egredimini vos tantum tres ad tabernaculum fœderis. Cumque fuissent egressi, descendit Dominus in columna nubis, & stetit in introitu tabernaculi, vocans Aaron & Mariam. Qui cum issent, dixit ad eos: Audite sermones meos: si quis fuerit inter vos propheta Domini, in visione apparebo ei, vel per somnium loquar ad illum. At non talis servus meus Moyses: qui in omni domo mea fidelissimus est: ore enim ad os loquor ei: & palam, & non per ænigmata & figuras Dominum videt. Quare ergo non timuistis detrahere servo meo Moysi? Iratusque contra eos, abiit: nubes quoque recessit: quæ erat super tabernaculum: & ecce Maria apparuit candens lepra quasi nix. Voces stetit & abiit fere insinuant, angelum hic apparuisse forma humana, idque aliqui crediderunt. At mihi longe probabilius apparet, Aaronem & Mariam nihil vidisse, nisi nubem, ex qua vocem audiebant. Hæc vox cum nube primo descendit, deinde stetit; ac demum abiit. Verisimile enim mihi non apparet, angelum humana forma ex propinquo loco visum esse ab Aarone & Maria, cum Moyses antea faciem ejus videre desideraverit, ac solum posteriora viderit. Porro ex pœna Mariæ colligitur, ipsam magis fuisse culpabilem Aarone, qui non omni tamen culpa vacavit, cum fuerit reprehensus, & in sorore utcumque castigatus.

[379] Ad relationem historiæ regrediamur: Cumque respexisset eam Aaron, [eaque non nisi post septem dies Moysis precibus liberata.] & vidisset perfusam lepra, ait ad Moysen: Obsecro, Domine mi, ne imponas nobis hoc peccatum, quod stulte commisimus, ne fiat hæc quasi mortua, & ut abortivum, quod projicitur de vulva matris suæ: ecce jam medium carnis ejus devoratum est a lepra. Clamavitque Moyses ad Dominum, dicens: Deus, obsecro, sana eam. Cui respondit Dominus: Si pater ejus spuisset in faciem illius, nonne debuerat saltem septem diebus rubore suffundi? Separetur septem diebus extra castra, & postea revocabitur. Exclusa est itaque Maria extra castra (secundum Legem de segregatione leprosorum latam Num. 5 ℣ 2) & populus non est motus de loco illo, donec revocata est Maria. Ita Dominus partim preces Moysis exaudivit sanitatem brevi reddendo, partim auctoritati ipsius consuluit inflictam pœnam ad septem dies sic protrahendo, ut populo deberet innotescere. Nam parum probabilis est aliquorum sententia, qui voluerunt Mariam statim fuisse sanatam; sed amandatam solum fuisse extra castra ad imperium Domini; quia segregatio sequebatur lepram, qua eam percusserat Dominus, qui noluit eam a communi lege eximi, ut non solum lepra, sed & segregatione confunderetur, atque ita efficacius corrigeretur.

[380] [Mansiones variæ in deserto Pharan,] Sanata autem post septem dies revocataque Maria, populus iter suum prosecutus est. Mansio erat decima quinta, ad quam proficiscebantur, atque ea vocatur Rethma Num. 33 ℣ 18, ubi sic habetur: Et de Haseroth venerunt in Rethma. Num. 13 ℣ 1 de eodem itinere dicitur: Profectusque est populus de Haseroth, fixis tentoriis in deserto Pharan. S. Hieronymus in Mansione XV ad propositum nostrum notat sequentia: Et notandum quod reliquæ mansiones decem & octo, quarum nunc breviter catalogus describitur, a Rethma usque ad Asiongaber, id est, usque ad trigesimam secundam mansionem, sub Pharan solitudinis nomine contineantur, in quibus universa, quæ scripta sunt, diversis temporibus gesta sentimus: quæ quia non sunt per mansiones singulas distributa, a nobis quoque in commune dicentur… Ab hac itaque mansione usque ad trigesimam secundam istiusmodi continentur historiæ. Duodecim exploratores mittuntur ad Terram sanctam: botrus refertur in ligno, & Christi breviter passio demonstratur. Murmurat populus Judæorum, gigantum impetum reformidans. Pugnat contra Amalec & Chananæum nolente Deo, & victus, intelligit, quæ debebat in Terra sancta exercere sacrificia. Dathan & Abiron & filii Core (imo Core ipse sine filiis) consurgunt contra Moysen & Aaron, & terræ voragine glutiuntur. Inter mortuos & viventes pontifex medius thuribulo armatus ingreditur, & currens ira Dei sacerdotis voce prohibetur. Virga Aaron & florem profert & folia; & in æternam memoriam virens siccitas consecratur &c. Hæc omnia incertis locis gesta esse, quod Moyses nomina locorum non expresserit, cum facta narravit, recte observavit sanctus Doctor.

[381] [at incertum, quid in singulis gestum; nec constat, ex quota] Quapropter nequeo ut certam amplecti sententiam multorum e neotericis, qui missionem exploratorum quintæ decimæ mansioni affigunt, cum nullum inveniam in Scripturis fundamentum, quo fulciatur hæc assertio. Hac de causa accipe mansiones omnes, quibus facta a S. Hieronymo breviter perstricta sic congruunt, ut nulli determinatæ aliquid certo possit attribui. Decima sexta est Remmomphares, post quam ordine sequuntur aliæ usque ad trigesimam secundam, sic memoratæ Num. 33 a ℣ 19: Profectique de Rethma castrametati sunt in Remmomphares. Unde egressi, venerunt in Lebna. De Lebna, castrametati sunt in Ressa. Egressique de Ressa, venerunt in Ceelatha. Unde profecti, castrametati sunt in monte Sepher. Egressi de monte Sepher, venerunt in Arada. Inde proficiscentes castrametati sunt in Maceloth. Profectique de Maceloth, venerunt in Thahath. De Thahath, castrametati sunt in Thare. Unde egressi, fixere tentoria in Methca. Et de Methca, castrametati sunt in Hesmona. Profectique de Hesmona, venerunt in Moseroth. Et de Moseroth, castrametati sunt in Beneiaacan. Profectique de Beneiaacan, venerunt in montem Gadgad. Unde profecti, castrametati sunt in Jetebatha. Et de Jetebatha venerunt in Hebrona. Egressique de Hebrona, castrametati sunt in Asiongaber. Hæc est mansio trigesima secunda, si nullæ sint prætermissæ.

[382] Existimare porro nequeo, mansiones aliquot prætermissas, [missi sint exploratores, cum nequeat dici quota sit Cadesbarne, ex qua sunt missi.] cum unice hic intentus sit Moyses mansionibus enumerandis, multasque recenseat, in quibus nihil memorabile contigit. Jam vero exploratores ad Terram promissam missos esse ex Cadesbarne, constat ex testimonio Moysis infra dando; atque ideo aliqui volunt, mansionem fuisse in Cadesbarne a prædictis omnibus distinctam. At longe probabilius mihi videtur, Cadesbarne fuisse vicinum locum alicui ex dictis mansionibus, mansionemque nominari a Moyse potius Cadesbarne in Deuteronomio quam alio nomine, quo recensetur Num. 33, quia Cadesbarne locus erat celebrior & notior Israëlitis. Cum autem incertum sit, cui mansioni Cadesbarne vicina fuerit, quæve mansio eo nomine fuerit designata; æque est incertum, utrum ex mansione decima quinta, an ex aliqua e proxime sequentibus missi fuerint exploratores. At constat missos esse anno secundo ab egressu, indeque colligi potest, ex mansione decima quinta aut ex alia non nimis longe sequente missos esse.

[383] De missione ipsa exploratorum Moyses Num. 13 ℣ 2 sic habet: [Rogante populo & annuente Deo,] Ibique (in deserto Pharan) locutus est Dominus ad Moysen, dicens: Mitte viros, qui considerent terram Chanaan, quam daturus sum filiis Israël, singulos de singulis tribubus, ex principibus; id est ex primariis, non ipsos tamen tribuum principes, uti ex nominibus innotescit. Porro populum etiam petiisse a Moyse, ut exploratores mitterentur, habemus Deut. 1 ℣ 19, ubi Moyses hac de re populum ita alloquitur: Profecti autem de Horeb, transivimus per eremum terribilem & maximam, quam vidistis, per viam montis Amorrhæi, sicut præceperat Dominus Deus noster nobis. Cumque venissemus in Cadesbarne, dixi vobis: Venistis ad montem Amorrhæi, quem Dominus Deus noster daturus est nobis. Vide terram, quam Dominus Deus tuus dat tibi: ascende & posside eam, sicut locutus est Dominus Deus noster patribus tuis: noli timere, nec quidquam paveas. Et accessistis ad me omnes, atque dixistis: Mittamus viros, qui considerent terram; & renuntient, per quod iter debeamus ascendere, & ad quas pergere civitates. Cumque mihi sermo placuisset, misi ex vobis duodecim viros, singulos de tribubus suis. Res tota sic videtur ordinanda. Hortatus est Moyses populum, ut ad possessionem Terræ promissæ se accingeret. Ille vero rogavit, ut primum mitterentur exploratores. Consultus vero hac de re Dominus præcepit, ut exploratores duodecim mitterentur.

[384] Audiamus rursus Moysen Num. 13 ℣ 4: Fecit Moyses, quod Dominus imperaverat, de deserto Pharan mittens principes viros, quorum ista sunt nomina. De tribu Ruben (misit) Sammua filium Zechur. [Moyses mittit in Terram promissam exploratores,] De tribu Simeon, Saphat filium Huri. De tribu Juda, Caleb filium Jephone. De tribu Issachar, Igal filium Joseph. De tribu Ephraim, Osee filium Nun. De tribu Beniamin, Phalti filium Raphu. De tribu Zabulon, Geddiel filium Sodi. De tribu Joseph, sceptri Manasse, Gaddi filium Susi. De tribu Dan, Ammiel filium Gemalli. De tribu Aser, Sthur filium Michaël. De tribu Nephthali, Nahabi filium Vapsi. De tribu Gad, Guel filium Machi. Hæc sunt nomina virorum, quos misit Moyses ad considerandam Terram: vocavitque Osee filium Nun, Josue. Misit ergo eos Moyses ad considerandam terram Chanaan, & dixit ad eos: Ascendite per meridianam plagam. Cumque veneritis ad montes considerate Terram, qualis sit: & populum, qui habitator est ejus, utrum fortis sit an infirmus: si pauci numero an plures: ipsa terra, bona an mala: urbes quales, muratæ an absque muris: humus, pinguis an sterilis, nemorosa an absque arboribus. Confortamini, & afferte nobis de fructibus Terræ. Erat autem tempus, quando jam præcoquæ uvæ vesci possunt.

[385] [qui eam lustrant: reversique ubertatem laudant, & incolarum fortitudinem exaggerant,] Cumque ascendissent, exploraverunt Terram a deserto Sin usque Rohob intrantibus Emath (id est, usque ad confinia Emath, urbem Syriæ, seu partem Terræ promissæ Septemtrionalem.) Ascenderuntque ad Meridiem, & venerunt in Hebron, ubi erant Achiman & Sisai & Tholmai, filii Enac: nam Hebron septem annis ante Tanim urbem Ægypti condita est. Pergentesque usque ad Torrentem botri, absciderunt palmitem cum uva sua, quem portaverunt in vecte duo viri. De malis quoque granatis & de sicis loci illius tulerunt: qui appellatus est Nehelescol, id est, Torrens botri, eo quod botrum inde portassent filii Israël. Reversique exploratores Terræ post quadraginta dies, omni regione circuita, venerunt ad Moysen & Aaron & ad omnem cœtum filiorum Israël in desertum Pharan, quod est in Cades. Locutique eis & omni multitudini, ostenderunt fructus Terræ: & narraverunt, dicentes: Venimus in Terram, ad quam misisti nos, quæ revera fluit lacte & melle, ut ex his fructibus cognosci potest: sed cultores fortissimos habet & urbes grandes atque muratas. Stirpem Enac vidimus ibi. Amalec habitat in Meridie (sed extra Terram promissam,) Hethæus & Jebusæus & Amorrhæus in montanis: Chananæus vero moratur juxta mare & circa fluenta Jordanis. Non omnes recensentur gentes, quæ habitabant in Terra promissa & deinde occupata; at exploratores referunt solum, quantum intellexerant in itinere, atque ideo etiam memorant Amalecitas, quod Hebræorum hostes essent, licet alias non habitarent in terra per Israëlitas occupanda. Jam hæc relatio in animis audientium nimium timorem, murmurque excitaverat.

[386] [Calebo conante murmur populi sedare; decem exploratores pergunt istud alere,] Occurrere itaque voluit Caleb, ut sequitur: Inter hæc Caleb compescens murmur populi, qui oriebatur contra Moysen, ait: Ascendamus & possideamus Terram, quoniam poterimus obtinere eam. Alii vero (decem, nam Josue alia erat mente) qui fuerant cum eo, dicebant: Nequaquam ad hunc populum valemus ascendere, quia fortior nobis est. Detraxeruntque Terræ, quam inspexerant, apud filios Israël, dicentes: Terra, quam lustravimus, devorat habitatores suos: populus, quem aspeximus, proceræ staturæ est. Ibi vidimus monstra quædam filiorum Enac de genere giganteo: quibus comparati quasi locustæ videbamur. De hisce Deut. 1 ℣ 24 Moyses ad populum ita disserit: Qui (exploratores) cum perrexissent & ascendissent in montana, venerunt usque ad Vallem botri *: & considerata Terra, sumentes de fructibus ejus, ut ostenderent ubertatem, tulerunt ad nos, atque dixerunt: Bona est Terra, quam Dominus Deus noster daturus est nobis. Et noluistis ascendere, sed increduli ad sermonem Domini Dei nostri, murmurastis in tabernaculis vestris, atque dixistis: Odit nos Dominus, & idcirco eduxit nos de terra Ægypti, ut traderet nos in manu Amorrhæi, atque deleret. Quo ascendemus? Nuntii terruerunt cor nostrum, dicentes: Maxima multitudo est, & nobis statura procerior: urbes magnæ, & ad cælum usque munitæ, filios Enacim vidimus ibi. Hæc cœpta fuerant in ipsa relatione exploratorum, auctaque sunt deinde in tentoriis, ubi decem exploratores perfidi calumnias suas populo ita inculcabant, ut Caleb, Josue & Moyses ipse tumultum sedare nequiverint.

[387] Quid Moyses ipse egerit, pergit ibidem narrare hoc modo: [ita ut Moyses ipse non potuerit desperantium spem revocare,] Et dixi vobis: Nolite metuere, nec timeatis eos: Dominus Deus, qui ductor est vester, pro vobis ipse pugnabit, sicut fecit in Ægypto, cunctis videntibus. Et in solitudine (ipse vidisti) portavit te Dominus Deus tuus, ut solet homo gestare parvulum filium suum, in omni via, per quam ambulastis, donec veniretis ad locum istum. Et nec sic quidem credidistis Domino Deo vestro, qui præcessit vos in via, & metatus est locum, in quo tentoria figere deberetis, nocte ostendens vobis iter per ignem, & die per columnam nubis. Idem cum aliis peccatis graviter Israëlitis exprobrat Moyses Deut. 9 ℣ 22, dicens ipsis: In Incendio quoque, & in tentatione, & in Sepulcris concupiscentiæ provocastis Dominum: & quando misit vos de Cadesbarne, dicens: Ascendite, & possidete Terram, quam dedi vobis: & contempsistis imperium Domini Dei vestri, & non credidistis ei, neque vocem ejus audire voluistis: sed semper fuistis rebelles a die, qua nosse vos cœpi. Mirandum sane est, populum inter continua divinæ protectionis indicia, miraculaque & prodigia, tam pusillanimem fuisse tamque incredulum, ut inconsiderato & temerario timori suo plus tribueret, quam efficacissimis Moysis rationibus ac promissionibus, quæ ipsos numquam fefellerant. Factum id tamen, & ne a blasphemiis quidem temperatum.

[388] Moyses Num. 14 temeritatem populi rebellis sic exponit: [& rebellium animos erigere, juvantibus licet Aarone, Josue & Calebo;] Igitur vociferans omnis turba flevit nocte illa, & murmurati sunt contra Moysen & Aaron cuncti filii Israël, dicentes: Utinam mortui essemus in Ægypto: & in hac vasta solitudine utinam pereamus, & non inducat nos Dominus in Terram istam, ne cadamus gladio, & uxores ac liberi nostri ducantur captivi. Nonne melius est reverti in Ægyptum? Dixeruntque alter ad alterum: Constituamus nobis ducem, & revertamur in Ægyptum. Quo audito Moyses & Aaron ceciderunt proni in terram coram omni multitudine filiorum Israël. At vero Josue filius Nun, & Caleb filius Jephone, qui & ipsi lustraverant Terram, sciderunt vestimenta sua, & ad omnem multitudinem filiorum Israël locuti sunt: Terra, quam circuivimus, valde bona est. Si propitius fuerit Dominus, inducet nos in eam, & tradet humum lacte & melle manantem. Nolite rebelles esse contra Dominum: neque timeatis populum Terræ hujus, quia sicut panem ita possumus eos devorare: recessit ab eis omne præsidium: Dominus nobiscum est, nolite metuere. Cumque clamaret omnis multitudo, & lapidibus eos vellet opprimere, apparuit gloria Domini super tectum fœderis cunctis filiis Israël. Hic finis rebellionis; at non pœnæ.

[389] [donec Deus omnibus minaretur mortem: Moyse deinde orante,] Et dixit Dominus ad Moysen: Usque quo detrahet mihi populus iste? Quousque non credent mihi, in omnibus signis, quæ feci coram eis? Feriam igitur eos pestilentia, atque consumam: te autem faciam principem super gentem magnam, & fortiorem quam hæc est. Et ait Moyses ad Dominum: Ut audiant Ægyptii, de quorum medio eduxisti populum istum, & habitatores Terræ hujus, qui audierunt, quod tu, Domine, in populo isto sis, & facie videaris ad faciem, & nubes tua protegat illos, & in columna nubis præcedas eos per diem, & in columna ignis per noctem: quod occideris tantam multitudinem quasi unum hominem, & dicant: Non poterat introducere populum in Terram, pro qua juraverat: idcirco occidit eos in solitudine. Magnificetur ergo fortitudo Domini, sicut jurasti, dicens: Dominus patiens & multæ misericordiæ, auferens iniquitatem & scelera, nullumque innoxium derelinquens, qui visitas peccata patrum in filios in tertiam & quartam generationem. Dimitte, obsecro, peccatum populi hujus secundum magnitudinem misericordiæ tuæ, sicut propitius fuisti egredientibus de Ægypto usque ad locum istum. Hactenus Moyses orans pro populo rebelli: at verisimile est, totam orationem non esse hic expositam, atque idcirco initium videri abruptius. Exauditus est sanctus Legislator: sed non ita prorsus omnia obtinuit, ut gravissimum crimen debita caruerit pœna: nam pro morte accelerata diuturnum rebellibus datum est exsilium, nec nisi morte finiendum.

[390] [pœna ista commutatur in exsilium perpetuum,] Audi sequentia: Dixitque Dominus: Dimisi juxta verbum tuum. Vivo ego: & implebitur gloria Domini universa terra. Attamen omnes homines, qui viderunt majestatem meam, & signa, quæ feci in Ægypto & in solitudine, & tentaverunt me jam per decem vices (id est, frequenter) nec obedierunt voci meæ, non videbunt Terram, pro qua juravi patribus eorum, nec quisquam ex illis, qui detraxit mihi, intuebitur eam. Servum meum Caleb, qui plenus alio spiritu secutus est me, inducam in Terram hanc, quam circuivit: & semen ejus possidebit eam. Quoniam Amalecites & Chananæus habitant in vallibus (ut dixistis:) Cras movete castra, & revertimini in solitudinem per viam maris Rubri, seu versus mare Rubrum. Illud Cras revertimini non videtur absolutum Domini imperium, cum sequenti die non sint reversi Israëlitæ. Videtur potius esse concessio indignantis Dei, ut revertantur postridie, si velint: reditus tamen omnino imperatus fuit, sed serius, quantum apparet.

[391] [ita ut nullus ex enumeratis apud montem Sinai] De hac pœna Israëlitarum Moyses ad populum loquitur Deut. 1 ℣ 34 in hunc modum: Cumque audisset Dominus vocem sermonum vestrorum iratus juravit, & ait: Non videbit quispiam de hominibus generationis hujus pessimæ Terram bonam, quam sub juramento pollicitus sum patribus vestris, præter Caleb filium Jephone. Ipse enim videbit eam, & ipsi dabo Terram, quam calcavit, & filiis ejus, quia secutus est Dominum. Nec miranda indignatio in populum, cum mihi quoque iratus Dominus propter vos (postea) dixerit: Nec tu ingredieris illuc: sed Josue filius Nun minister tuus, ipse intrabit pro te… Parvuli vestri, de quibus dixistis, quod captivi ducerentur, & filii, qui hodie boni ac mali ignorant distantiam, ipsi ingredientur: & ipsis dabo Terram, & possidebunt eam. Vos autem revertimini, & abite per viam maris Rubri. Utroque loco citato solus Caleb a condemnatione diserte excipitur: at Josue quoque exemptum fuisse, tam hic innuitur, quam clare affirmatur verbis mox dandis.

[392] Rursum Num. 14 a ℣ 26 hanc pœnam Moyses paulo fusius sic exponit: [ingressurus esset Terram promissam, exceptis Josue & Calebo:] Locutusque est Dominus ad Moysen & Aaron, dicens: Usque quo multitudo hæc pessima murmurat contra me? Querelas filiorum Israël audivi. Dic ergo eis: Vivo ego, ait Dominus: sicut locuti estis audiente me, sic faciam vobis. In solitudine hac jacebunt cadavera vestra. Omnes, qui numerati estis a viginti annis & supra, & murmurastis contra me, non intrabitis Terram, super quam levavi manum meam ut habitare vos facerem, præter Caleb filium Jephone & Josue filium Nun. Parvulos autem vestros, de quibus dixistis quod prædæ hostibus forent, introducam, ut videant Terram, quæ vobis displicuit. Vestra cadavera jacebunt in solitudine. Filii vestri erunt vagi in deserto annis quadraginta, & portabunt fornicationem * vestram, donec consumantur cadavera patrum in deserto, juxta numerum quadraginta dierum, quibus considerastis Terram: annus pro die imputabitur. Et quadraginta annis recipietis iniquitates vestras, & scietis ultionem meam: quoniam, sicut locutus sum, ita faciam omni multitudini huic pessimæ, quæ consurrexit adversum me: in solitudine hac deficiet, & morietur.

[393] Igitur omnes viri, quos miserat Moyses ad considerandam Terram, [decem exploratores repentina morte sublati.] & qui reversi murmurare fecerunt contra eum omnem multitudinem, detrahentes Terræ, quod esset mala, mortui sunt atque percussi in conspectu Domini. Josue autem filius Nun, & Caleb filius Jephone, vixerunt ex omnibus, qui perrexerant ad considerandam Terram. Locutusque est Moyses universa verba hæc ad omnes filios Israël, & luxit populus nimis. Ex dictis facile colligitur, decem exploratores statim subitanea morte periisse, quod ipsi murmurationi occasionem præbuissent; reliquos vero paulatim interiisse tempore triginta octo annorum, & aliquot mensium, quibus in solitudine circuierunt: nam quod dicitur, Filii vestri erunt vagi in deserto annis quadraginta, sic intelligi debet, ut simul computetur tempus, quo jam fuerant in deserto, ubi jam agebant annum secundum.

[Annotata]

* al. Torrentem botri

* id est, pœnam sceleris

§ XXXVI. Missio exploratorium, murmuratio, ejusque pœna ex Josepho & Philone, quorum relatio examinatur.

[Relatio Josephi de missis exploratoribus,] Josephus & Philo murmurationem Mariæ & Aaronis contra Moysen, utpote genti suæ minus honorificam, prorsus prætermiserunt. Attamen missionem exploratorum, ignavamque Israelitarum rebellionem litteris consignarunt. De illa Josephus cap. 13 scribit sequentia: Moyses autem posteaquam abductos inde adduxisset in locum humanæ habitationi parum aptum, non longe a finibus Chananæorum situm, qui dicitur Fauces, in concionem populum advocat. Cumque in mediis constitisset, Duo bona, inquit, Deus nobis dare decrevit, libertatem & felicis terræ possessionem: quorum alterum ex ipsius munificentia jam habetis, alterum quoque mox habituri. Sumus enim in Chananæorum finibus, a quibus adeo nulla civitas, nullusve rex nos arcebit, ut ne universa quidem gens collatis in unum viribus efficere hoc valeat. Ergo parati simus ad rem fortiter gerendam. Neque enim sine prælio regione sua nobis sunt cessuri, sed post magna certamina victoriæ præmium erit. Ante omnia mittendi sunt speculatores, qui & terræ ubertatem, & habitatorum potentiam explorent. Nos vero in primis concordiæ studere oportet, & Deum adjutorem ac auxiliatorem nostrum debito cultu prosequi. Hæc ubi locutus est, populus, collaudato Moysis consilio, exploratores eligit duodecim nobilissimos, ex unaquaque tribu unum.

[395] [murmuratione tunc orta,] Qui exorsi a partibus ad Ægyptum vergentibus, totam Chananæorum regionem perlustraverant, donec ad Amathen * urbem & Libanum montem pervenirent: explorataque terræ simul & incolarum natura, reversi sunt ad suos, quadraginta diebus in hoc negotium insumptis. Et fructuum quidem pulchritudo quorum specimen erat allatum, ubertasque regionis, quam audiebant, animos multitudinis ad bellum suscipiendum erigebat. Contra deterrebantur narrantibus difficilem fore ejus acquisitionem, quod flumina superanda essent magna ac profunda, & montes ardui transcendendi, & urbes mœnibus firmissimis cingantur. Apud Hebronem vero etiam gigantum progeniem se reperisse aiebant, atque ita exploratores, cum omnia majora apud Chananæos invenissent, quam quæ hactenus post exitum ex Ægypto viderant, suo timore reliquam etiam multitudinem data opera impleverunt. Qui ex eorum narratione impossibile rati talem terram acquirere, soluta concione domum reversi cum uxoribus & liberis lamentabantur, dicentes Deum verbis tantum multa polliceri, re autem omnino nihil auxilii præstare. Rursumque Moysem incusantes, in eum simul & fratrem ejus Aaronem pontificem vociferabantur: atque ita totam noctem inquieti exegerunt, in utrumque convicia jactando. Mane vero ad concionem concurrunt hoc animo, ut lapidatis Moyse ac fratre, in Ægyptum retro unde venerant reverterentur.

[396] Quem eventum metuentes duo e speculatoribus, Jesus Navechi filius ex tribu Ephræmitide, [studio Josuæ & Calebi multitudinem sedandi,] & Chaleb ex tribu Judæ, procedunt in medium & populum compescunt, orantes ut bona spe sint, neve Deum insimulent mendacii, temere fidem habentes quibusdam, qui vanis sermonibus de rebus Chananæorum vulgatis multitudinem credulam territarent: quin potius eos sequerentur, qui illis regionem tam felicem acquirendi autores ac duces se præberent. Neque enim montium magnitudinem, neque amnium profunditatem obstaturam viris fortiter rem gerere paratis, præsertim auspice Deo, & pro illis in acie præliaturo. Ite, inquiunt, posito omni timore alacres, Deoque freti, qua vos ducemus, sequimini. Talibus verbis conabantur sedare tumultuantem populum. Moyses interim & Aaron procidentes in faciem supplicabant Deo, non pro sua salute, sed ut insanientem multitudinem ad sanam mentem reduceret, tot præsentibus & instantibus necessitatibus turbatam: cum subito nubes super tabernaculum exorta, adesse præsentem Deum significat.

[397] Quo viso, Moyses animatus infert se in turbam, [Moysis precibus, & sententia Dei in rebelles lata,] & ultro pœnam eis a Deo, tanta insolentia provocato, minatur, non tamen quantam peccati enormitas merebatur, sed qualis esse solet paterna castigatio. Sibi enim tabernaculum ingresso, & internecionem populi cum lachrymis deprecanti, commemorasse Deum, quot & quantis beneficiis affecti, ingrati esse pergerent, & quod nunc speculatorum ignavia seducti, eorum verbis plus veritatis inesse putarent, quam suis promissionibus. Quamobrem non deleturum quidem totum illud, quod cæteris mortalibus omnibus prætulisset: attamen terram Chananæam ejusque ubertatem illis non concessurum, sed sine lare & sine urbe in deserto quadraginta annis erraturos, quo peccati pœnas exsolvant. Liberis tamen eorum terram illam daturum, eosque commodorum, quibus patres se per intemperantiam indignos redderent, dominos esse constituturum. His denunciationibus vulgus attonitum, totum se mœstitiæ dedidit, Moysemque obsecrabant, ut deprecaretur Deum, quo reconciliatus, peccatisque condonatis, urbes hostiles eis traderet. Ille vero negabat Deum laturum talibus se tentari precibus. Non enim temere aut humano more ad hanc indignationem esse commotum, sed justam hanc sententiam protulisse.

[398] In hac relatione Hebræus scriptor minus aperte recedit a sacris Litteris, [in quibusdam corrigitur.] quam faciat frequenter in aliis: nec tamen desunt, quæ corrigantur. Primo non perspicio, cur locum, ex quo missi exploratores, Græce φάραγγα, Latine Fauces nominaverit, nisi forsan naturam locorum ea voce voluerit explicare, aut ex Pharan inflexerit. Secundo oratio Moysis ad populum satis quidem est congrua loco & tempori; at non exacte conformis est sacræ Scripturæ, præsertim cum consilium de mittendis exploratoribus Moysi attribuat, licet Moyses potius videatur exploratores misisse, rogante populo & Deo permittente, quam id consilium primo suggessisse, ut dictum est num. 383. Tertio erant quidem montes & fluvii superandi Hebræis, ut acquirerent Terram promissam: at non legimus in sacris Litteris, hanc difficultatem exaggerasse exploratores, aut ea territum fuisse populum, prout narrat Josephus. Quarto blasphemas voces Israëlitarum, Deum verbis tantum multa polliceri &c. in Scripturis non invenit Hebræus scriptor, sed blasphemiam Deut. 1 ℣ 27 duriorem reddidit. Quinto demum multa prætermisit, aut saltem levissime solum attigit, uti facile videbit studiosus lector, modo cum hac relatione conferat expositionem datam ex sacris Litteris.

[399] [Philonis non satis fidelis relatio] Philo non minus dissimulanter agit in hoc facto narrando, quam Josephus, imo etiam magis: nam murmurationem contra Moysen, consilium redeundi in Ægyptum, vocesque seditiosas & blasphemas Hebræorum prorsus omittit, solum memorans Josuæ & Calebi periculum, imo ne pœnam quidem a Deo ob rebellionem inflictam clare exposuit. Deinde in eumdem cum Josepho errorem lapsus est, dum Moysen facit primum auctorem mittendi exploratores. Quin & graviore lapsu Legislatorem dubitantem inducit de fertilitate Terræ promissæ, & exploratoribus dicentem: Alioqui pro possessione sterilium agrorum ultro subire pericula, summa stultitia fuerit. Noverat sane Moyses, Terram illam admodum esse fertilem, jussusque erat a Deo populum ad illius possessionem ducere: quando igitur jussit exploratores considerare, terrane esset bona an mala, non id fecit, quod de bonitate terræ dubitaret, sed ut populus universus, audita terræ fertilitate, magis excitaretur ad possessionem illius adeundam. Hisce prævie monitis, verba Philonis subjungam: nam errorem de missis exploratoribus statim post victoriam de Amalecitis relatam jam ante correxi.

[400] [de missis per Moysen exploratoribus,] Post prælium (cum Amalecitis, de quo egerat) decrevit (Moyses) exploratores ad inspiciendas sedes genti suæ destinatas mittere, anno secundo postquam iter ingressi fuerant: ne forte more solito per ignorantiam dissentirent a Ducis consilio: utque re auditu cognita, quid agendum esset, in commune dispicerent. Missi sunt e duodecim tribubus totidem principes electi ex optimatibus, ut omnium esset par autoritas: utque ex æquo tribus omnes de statu regionis cognoscerent ex honoratioribus, si modo illi renunciare vera voluerint. Electos autem sic alloquitur: Certaminum ac periculorum, quæ sustinuimus & sustinemus hodieque, præmium erit agrorum divisio, quam spem ratam faxit Deus optimus maximus, ut gentem frequentissimam deducamus in coloniam. Profuerit autem plurimum locorum, hominum, rerum conditionem pernoscere, sicut ignorare hæc est noxium. Ideo vos elegimus, ut vestris oculis atque mentibus illa inspiceremus. Eritis igitur tot millibus pro auribus & oculis, ut cognoscatis, quæ nos scire oportet, nimirum tria hæc, incolarum frequentiam ac potentiam; urbium situm, munitæ sint an sine munitionibus: postremo quænam sit agri natura, num ferax & apta vinetis, arbustis atque segetibus, an contra sterilis: ut adversus vires copiasque incolarum instruamus nos legionibus, quas illis tuto possimus opponere, contra locorum autem difficultates machinis oppugnatoriis. Naturam quoque regionis scire necessum est, bona sit, an non. Alioqui pro possessione sterilium agrorum ultro subire pericula, summa stultitia fuerit. Arma autem nostra & machinæ atque copiæ sitæ sunt in sola erga Deum fiducia. Hoc apparatu freti nullis cedemus terroribus: hoc vincemus, etiamsi fuerimus inferiores robore, habitudine, audacia, peritia, copiis: hoc instructi etiam in vasta solitudine nihil requisivimus eorum, quæ habentur in urbibus. Tempus quoque nunc est explorationi aptissimum, vernum videlicet, quando ad maturitatem tendunt segetes, & arborum fructus proferre se incipiunt. Præstat tamen differre in æstatem reditum & afferre aliquid fructuum, quod sit regionis ejus ubertatis specimen.

[401] His auditis, ad explorandum proficiscuntur, deducente universa multitudine, [de Terra inspecta,] solicita, ne comprehensi luant supplicium, & accipiatur geminum incommodum, virorum tributim selectorum interitus, cum ignoratione rerum hostilium, quarum petebatur noticia. Habebant autem secum duces peritos locorum, quos sequebantur in itinere. Cumque appropinquassent finibus, ascenso monte altissimo, contemplabantur regionem magna ex parte campestrem, feracem hordei, tritici, atque pabuli. Montana quoque vitibus & arbustis erant consita, ubique virentia, distinctaque rivis ac fontibus ad aquandi copiam, ut a radicibus usque cacumina tota latera montium opaca essent continuis arboribus, præsertim juga & valles mediæ. Videbant etiam urbes natura simul & arte munitas egregie. Amplius deinde inquirendo videbant incolarum immensum numerum, gigantibus similium proceritate ac robore. Hæc ut diligentius perspicerent, hæserunt ibi diutius, ne fallerentur primo intuitu, sed certiores menti notas imprimerent. Simulque curaverunt, ut decerptos arborum fructus jam semimaturos suis tribulibus ostenderent, eos præcipue, qui non corrumpuntur facile. Sed nihil magis quam vitis fructum mirabantur. Pendebant enim prægrandes uvæ de palmitibus, spectaculum vix credibile. Harum unam exactam suspenderunt e vecte medio, cujus extrema imposuerunt humeris duorum juvenum, atque ita deportabant, aliis post alios propter pondus succedentibus.

[402] De cætero non consentiebant. In itinere convenire eis non poterat, [de discordia exploratorum, & populo ad seditionem concitato,] quid renunciandum esset de communi sententia, ne quid seditionis oriretur in populo. Sed hoc fuit levius. Post reditum extitit major discordia. Alii de urbium munimentis & civium frequentia narrantes, attollentesque in majus omnia, verbis territabant concionem: alii contra elevabant, quidquid viderant, hortando ut forti essent animo, & coloniam quærerent, consecuturi ad primum clamorem victoriam. Nullam urbem laturam tantæ multitudinis simul ingruentis impetum, nec parem futuram incumbenti oneri. Atque ita utrique invenerunt in plebe, quos imbuerent suis affectibus, ignavia timidi, fortes vero spe atque audacia. Verum hi portio quinta fuerunt, timidis quintuplo superantibus cæteros, quo factum est, ut paucorum fortitudo obscuraretur in tanto ignavorum numero. Duobus autoribus optimi consilii prævaluerunt decem dissuasores eorum sententiæ, qui pertraxerunt in suas partes totam plebeiam multitudinem. Omnes uno ore laudabant montana æque atque campestria: sed confestim reclamabatur a concione: Quid opus est nobis alienis fortunis asservatis tanto præsidio, ut non possint adimi pristinis dominis? Vix temperatum est a manibus, quin duos diversum sentientes lapidibus obruerent, malentes audire jucunda quam utilia, & veris falsa præferentes. Quod ægerrime ferebat Dux multitudinis, diris agitari eam suspicans, quæ tam contumaciter aspernaretur oracula: nec longe ultionem abesse, sicut eventus docuit. Nam illi decem exploratores timidi absumpti sunt pestilentia cum turba sequuta ipsorum ignaviam. Soli, qui suaserant eundum intrepide, servati sunt, præmium referentes pietatis, & reverenter accepti oraculi.

[403] [ac de diuturna Hebræorum vagatione: varia in hisce correcta.] Hæc causa fuit serius diductæ coloniæ. Cum enim potuissent secundo anno, postquam ex Ægypto demigrarant, agros Syriæ dividere; deflectentes a via compendiaria, vagabantur per secessus longinquos & devios, alios quærendo post alios, frustra defatigantes animum cum corpore, ut meritas impietatis pœnas persolverent: quippe qui præter tempus jam elapsum, per XXXVIII annos, ætatem hominis, susque deque oberrantes per invia, vix quadragesimo anno pervenerunt ad eosdem, quos antea, terminos. Hactenus Philo, recte enumerans annos, quibus in deserto vagati sunt Israëlitæ; sed silens, omnes viginti aut pluribus annis natos interim defunctos esse, paucis exceptis. Eodem silentio tegit cladem rebellium, qui pugnam detrectaverant, dum jubebat Dominus; & mox contra ejusdem prohibitionem temere ad pugnam processerunt, ut statim videbimus. Porro & alia quædam in data relatione incerta sunt aut minus exacta. Primo an decem exploratores pestilentia interierint, ut asserit Philo, an alio mortis genere, ex Scriptura non liquet. Secundo quod dicitur de agris Syriæ dividendis, intelligendum est de parte Syriæ latius sumptæ, seu de Palæstina, quæ Syriæ late sumptæ includebatur. Tertio minus exacte tempus, quo abfuerunt exploratores, a vere in æstatem protrahit, acsi diutius abfuissent quam quadraginta diebus, licet fatear id ex ipsius verbis non sequi: contra tacet diligentiam exploratorum in circumeunda tota Palæstina. Demum quædam ex conjecturis probabiliter magis quam certo refert, qualis est pro majori parte oratio Moysis ad populum, timor de exploratoribus, horum discordia in itinere &c.

[Annotata]

* Emath

§ XXXVII. Pugna, prohibente Moyse, suscepta & clades: colligens die Sabbato ligna lapidibus obrutus: conspiratio Core, Dathan & Abiron, insigniter castigata divinitus: pœna murmurantium: virgæ Aaronis prodigium.

[Israëlitæ, prohibente Domino, ad pugnam progressi,] Sententia contra rebelles Israëlitas per Deum lata & per Moysen divulgata, qua plerique erant condemnati ad mortem in deserto Arabiæ obeundam, non modo ingentem luctum populo attulit, sed tantam quoque audaciam, aut potius temeritatem rebellium animis infudit, ut pugnam ultro deposcerent, & invito etiam Moyse ad certamen properarent. Itaque qui ausi non fuerant ingressum Terræ promissæ tentare, quando favor Domini aspirabat, inaudita temeritate ad hostes appropinquarunt, renuente Deo, partim exsecuturi hac sua inobedientia sententiam mortis contra se latam. Moyses Num. 14 ℣ 40 de hisce habet sequentia: Et ecce mane primo surgentes ascenderunt verticem montis, atque dixerunt: Parati sumus ascendere ad locum, de quo Dominus locutus est: quia peccavimus. Quibus Moyses, Cur, inquit, transgredimini verbum Domini, quod vobis non cedet in prosperum? Nolite ascendere, non enim est Dominus vobiscum: ne corruatis coram inimicis vestris. Amalecites & Chananæus ante vos sunt, quorum gladio corruetis, eo quod nolueritis acquiescere Domino, nec erit Dominus vobiscum. At illi contenebrati ascenderunt in verticem montis. Arca autem testamenti Domini & Moyses non recesserunt de castris. Descenditque Amalecites & Chananæus, qui habitabat in monte: & percutiens eos atque concidens, persecutus est eos usque Horma. Non exprimitur, quantus fuerit occisorum numerus; at non exiguum fuisse verba ipsa satis innuunt.

[405] Deut. 1 ℣ 41 de eadem pugna & clade Moyses populum sic alloquitur: [gravi clade repelluntur:] Et respondistis mihi: Peccavimus Domino: ascendemus & pugnabimus, sicut præcepit Dominus Deus noster. Cumque instructi armis pergeretis in montem, ait mihi Dominus: Dic ad eos: Nolite ascendere, neque pugnetis, non enim sum vobiscum: ne cadatis coram inimicis vestris. Locutus sum, & non audistis: sed adversantes imperio Domini, & tumentes superbia, ascendistis in montem. Itaque egressus Amorrhæus, qui habitabat in montibus, & obviam veniens, persecutus est vos, sicut solent apes persequi: & cecidit de Seir usque Horma. Cumque reversi ploraretis coram Domino, non audivit vos, nec voci vestræ voluit acquiescere. Sedistis ergo in Cadesbarne multo tempore. Quæri hic potest, quo modo diu manserint in Cadesbarne, cum jussi essent versus mare Rubrum proficisci die primo post rebellionem? Respondeo, Israelitas illi præcepto non paruisse, sed eodem die processisse ad pugnam illam infaustam Cum autem illa inobedientia ingenti strage esset punita, Deum verisimiliter permisisse, ut diutius in eodem hærerent loco, donec vulnerati aut morerentur aut sanarentur. Verum noluit permittere Dominus, ut iterato ad pugnam procederent, uti videntur petiisse post cladem acceptam. Observari quoque potest, Amorrhæum hic vocari, a quo cæsi sunt Israëlitæ; at Num. 14 dici Amalecitem & Chananæum: videntur itaque tres illi populi arma contra Israëlitas conjunxisse, nisi Amorrhæi Num. 14 vocentur Chananæi propter commune nomen populorum Terræ promissæ.

[406] Ubi diu circa Cadesbarne castrametati fuerant Israëlitæ, [iter eorum versus mare Rubrum: leges quædam: violans Sabbatum lapidibus obrutus.] itinere retrogrado profecti sunt versus mare Rubrum, donec pervenirent ad mansionem trigesimam secundam, seu in Asiongaber, locum sinui Elanitico maris Rubri adjacentem. De longissimo hoc itinere Moyses Deut. 2 sic breviter loquitur: Profectique inde (ex Cadesbarne) venimus in solitudinem, quæ ducit ad mare Rubrum, sicut mihi dixerat Dominus: & circuivimus montem Seir longo tempore. Variæ interim & diuturnæ fuerunt mansiones tempore illius itineris, uti videri potest num. 381: at ignoramus, quid in singulis earum sit gestum. Hac de causa eo ordine referam gesta temporis intermedii, quo relata sunt a Moyse in libro Numerorum sine alia loci aut temporis nota. Num. 15 recensentur leges variæ cæremoniales, quæ præscribuntur observandæ, postquam ingressi forent Terram promissam. Ibidem ℣ 32 pœna hominis, qui Sabbatum violaverat, hoc modo narratur: Factum est autem, cum essent filii Israël in solitudine, & invenissent hominem colligentem ligna in die Sabbati, obtulerunt eum Moysi & Aaron & universæ multitudini. Qui recluserunt eum in carcerem, nescientes quid super eo facere deberent. Dixitque Dominus ad Moysen: Morte moriatur homo iste, obruat eum lapidibus omnis turba extra castra. Cumque eduxissent eum foras, obruerunt lapidibus, & mortuus est, sicut præceperat Dominus. Hoc factum insinuat, Israëlitas eo tempore Sabbatum religiosissime observasse.

[407] [Conspiratio Core eique adhærentium] Porro eodem illo tempore, quo vagi per deserta ferebantur Israëlitæ, gravissima erupit conspiratio contra Moysen & Aaronem, eaque non inchoata motu populari inconstantis vulgi, sed studiose conflata per viros principes, qui imperium Moysi, Aaroni vero pontificatum invidebant. Levitæ fuerunt & Rubenitæ, qui imperium Moysi abrogare, & Aaronis sacerdotium commune pluribus facere moliebantur. Dux totius factionis Core Levita, patruelis erat Moysis: nam avus utrique communis erat Caath: Moyses autem erat filius Amrami, qui Caathi erat filius natu major; Core vero patrem habebat Isaar, filium Caathi secundum, ut videri potest Exod. 6 ℣ 18 & 21. Hac observata sanguinis propinquitate, Moysen audiamus, qui Num. 16 factum ita narrare aggreditur: Ecce autem Core, filius Isaar, filii Caath, filii Levi; & Dathan atque Abiron, filii Eliab; Hon quoque, filius Pheleth, de filiis Ruben, surrexerunt contra Moysen, aliique filiorum Israël ducenti quinquaginta viri proceres synagogæ, & qui tempore concilii per nomina vocabantur. Eccli. 45 ℣ 22 de illis dicitur: Quia contra illum (Aaronem) steterunt alieni, & propter invidiam circumdederunt illum homines in deserto, qui erant cum Dathan & Abiron, & congregatio Core in iracundia. Vidit Dominus, & non placuit illi, & consumpti sunt in impetu iracundiæ. Fecit illis monstra, & consumpsit illos in flamma ignis. Pœnam illam latius videbimus, ubi conspirationis conatus fuerit expositus.

[408] [contra Moysen & Aaronem,] De eo Moyses ℣ 3 sic prosequitur: Cumque stetissent adversus Moysen & Aaron, dixerunt: Sufficiat vobis, quia omnis multitudo sanctorum est, & in ipsis est Dominus. Cur elevamini super populum Domini? Quod cum audisset Moyses, cecidit pronus in faciem: locutusque ad Core & ad omnem multitudinem: Mane, inquit, notum faciet Dominus, qui ad se pertineant, & sanctos applicabit sibi: & quos elegerit, appropinquabunt ei. Hoc igitur facite: tollat unusquisque thuribula sua, tu Core, & omne concilium tuum: & hausto cras igne, ponite desuper thymiama coram Domino: & quemcumque elegerit, ipse erit sanctus: multum erigimini, filii Levi. Dixitque rursum ad Core: Audite, filii Levi: num parum vobis est, quod separavit vos Deus Israël ab omni populo, & junxit sibi, ut serviretis ei in cultu tabernaculi, & staretis coram frequentia populi, & ministraretis ei? Idcirco ad se fecit accedere te & omnes fratres tuos filios Levi, ut vobis etiam sacerdotium vendicetis, & omnis globus tuus stet contra Dominum? Quid est enim Aaron, ut murmuretis contra eum? His verbis Core eique adhærentes Levitas nequidquam ad meliora consilia reducere studebat Moyses.

[409] [quos gravibus impetunt convitiis: Moyse vero orante,] Æque pertinaces erant Dathan & Abiron cum Rubenitis sibi adhærentibus, ut sequitur: Misit ergo Moyses, ut vocaret Dathan & Abiron filios Eliab. Qui responderunt: Non venimus. Graviaque addentes convitia, sic prosecuti sunt: Nunquid parum est tibi, quod eduxisti nos de terra, quæ lacte & melle manabat, ut occideres in deserto, nisi & dominatus fueris nostri? Revera induxisti nos in terram, quæ fluit rivis lactis & mellis, & dedisti nobis possessiones agrorum & vinearum. An & oculos nostros vis eruere? Non venimus. Hæc convitia graviter pungere debebant sanctum Legislatorem, quia diuturnæ commorationis in deserto, quam suis sceleribus imputare debuerant Israëlitæ, omnem causam Moysi falso imputabant; acsi magna ille promisisset, atque interim nihil præstare potuisset. Iratusque Moyses valde, ait ad Dominum. Ne respicias sacrificia eorum: tu scis quod ne asellum quidem umquam acceperim ab eis, nec afflixerim quempiam eorum. Dixitque ad Core: Tu, & omnis congregatio tua state seorsum coram Domino, & Aaron die crastino separatim. Tollite singuli thuribula vestra, & ponite super ea incensum, offerentes Domino ducenta quinquaginta thuribula: Aaron quoque teneat thuribulum suum. Quod cum fecissent, stantibus Moyse & Aaron, & coacervassent adversum eos omnem multitudinem ad ostium tabernaculi, apparuit cunctis gloria Domini.

[410] Locutusque Dominus ad Moysen & Aaron, ait: [Dathan & Abiron terra dehiscente absorbentur alii vero 250 igne consumpti:] Separamini de medio congregationis hujus, ut eos repente disperdam. Qui ceciderunt proni in faciem, atque dixerunt: Fortissime Deus spirituum universæ carnis, num, uno peccante, contra omnes ira tua desæviet? Et ait Dominus ad Moysen: Præcipe universo populo, ut separetur a tabernaculis Core, & Dathan, & Abiron. Surrexitque Moyses, & abiit ad Dathan & Abiron: & sequentibus eum senioribus Israël, dixit ad turbam: Recedite a tabernaculis hominum impiorum, & nolite tangere quæ ad eos pertinent, ne involvamini in peccatis eorum. Cumque recessissent a tentoriis eorum per circuitum, Dathan & Abiron egressi stabant in introitu papilionum suorum, cum uxoribus & liberis omnique frequentia. Et ait Moyses: In hoc scietis, quod Dominus miserit me, ut facerem universa, quæ cernitis, & non ex proprio ea corde protulerim. Si consueta hominum morte interierint & visitaverit eos plaga, qua & ceteri visitari solent, non misit me Dominus: sin autem novam rem fecerit Dominus, ut aperiens terra os suum deglutiat eos, & omnia, quæ ad illos pertinent, descenderintque viventes in infernum, scietis quod blasphemaverint Dominum. Confestim igitur ut cessavit loqui, dirupta est terra sub pedibus eorum: & aperiens os suum, devoravit illos cum tabernaculis suis & universa substantia eorum; descenderuntque vivi in infernum operti humo, & perierunt de medio multitudinis. At vero omnis Israël, qui stabat per gyrum, fugit ad clamorem pereuntium, dicens: Ne forte & nos terra deglutiat. Sed & ignis egressus a Domino, interfecit ducentos quinquaginta viros, qui offerebant incensum.

[411] Non potest ex hoc loco intelligi, an Core dehiscente terra absorptus sit, [Core quoque biatu terræ absorptus, non tamen ejus filii:] an cum Levitis suis igne interfectus. Quin etiam Deut. XI ℣ 6 soli nominantur Dathan atque Abiron, … quos aperto ore suo terra absorbuit, cum domibus & tabernaculis & universa substantia eorum, quam habebant in medio Israël. Nihilo magis nominatur Core Psal. 105 ℣ 15, ubi pœna rebellium sic exprimitur: Et irritaverunt Moysen in castris, Aaron sanctum Domini, Aperta est terra, & deglutivit Dathan, & operuit super congregationem Abiron. Et exarsit ignis in synagoga eorum: flamma combussit peccatores. Verum aliunde constat, Core a terra dehiscente haustum fuisse; at filios ipsius, utpote innoxios, mirabiliter fuisse periculo ereptos. Quippe Num. 26 Moyses texens genealogiam Dathan & Abiron, de hisce ℣ 9 scribit illa: Isti sunt Dathan & Abiron principes populi, qui surrexerunt contra Moysen & Aaron in seditione Core, quando adversus Dominum rebellaverunt: & aperiens terra os suum, devoravit Core, morientibus plurimis, quando combussit ignis ducentos quinquaginta viros. Et factum est grande miraculum, ut, Core pereunte, filii illius non perirent. Ita Dominus innocentes a noxiis separavit: neque enim dubitandum videtur, quin filii Core plane fuerint insontes, atque ea de causa eis pepercerit Dominus. Porro Core etiam fuisse in tabernaculo suo, quando periit, colligitur ex mandato Dei, quo jussit universum populum separari a tabernaculis Core & Dathan & Abiron. Itaque verisimiliter, abeunte Moyse, ad tentoria Dathan & Abiron, Core eumdem secutus est, relictisque Levitis sibi adhærentibus, qui incensum offerebant, ad tentorium suum recessit, ibique modo prædicto interiit.

[412] [laminæ ex thuribulis occisorum altari affixæ:] Post mortem seditiosorum expositam, Moyses prosequitur narrationem suam Num. 16 ℣ 36 hoc modo: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Præcipe Eleazaro filio Aaron sacerdoti, ut tollat thuribula, quæ jacent in incendio, & ignem huc illucque dispergat: quoniam sanctificata sunt in mortibus peccatorum: producatque ea in laminas, & affigat altari, eo quod oblatum sit in eis incensum Domino, & sanctificata sint, ut cernant ea pro signo & monimento filii Israël. Tulit ergo Eleazar sacerdos thuribula ænea, in quibus obtulerant hi, quos incendium devoravit, & produxit ea in laminas, affigens altari: ut haberent postea filii Israël, quibus commonerentur, ne quis accedat alienigena, & qui non est de semine Aaron, ad offerendum incensum Domino, ne patiatur sicut passus est Core, & omnis congregatio ejus (id est, ei adhærentium) loquente Domino ad Moysen.

[413] [orta ob mortem illorum populi murmuratio punitur morte aliorum 14700;] Mirum est, tam insegni rebellium pœna cohibitos non fuisse Israëlitas a murmuratione contra Legislatorem. Attamen constat, hanc ipsam pœnam alteri rursum obmurmurationi occasionem præbuisse. De hac ita pergit Moyses ℣ 41: Murmuravit autem omnis multitudo filiorum Israël sequenti die contra Moysen & Aaron, dicens: Vos interfecistis populum Domini. Cumque oriretur seditio & tumultus incresceret, Moyses & Aaron fugerunt ad tabernaculum fœderis. Quod, postquam ingressi sunt, operuit nubes, & apparuit gloria Domini. Dixitque Dominus ad Moysen: Recedite de medio hujus multitudinis, etiam nunc delebo eos. Cumque jacerent in terra, dixit Moyses ad Aaron: Tolle thuribulum, & hausto igne de altari, mitte incensum desuper, pergens cito ad populum, ut roges pro eis: jam enim egressa est ira a Domino, & plaga desævit. Quod cum fecisset Aaron, & cucurrisset ad mediam multitudinem, quam jam vastabat incendium, obtulit thymiama: & stans inter mortuos ac viventes, pro populo deprecatus est, & plaga cessavit. Fuerunt autem, qui percussi sunt, quatuordecim millia hominum, & septingenti, absque his, qui perierant in seditione Core. Reversusque est Aaron ad Moysen ad ostium tabernaculi fœderis, postquam quievit interitus. Ostendere voluit hoc facto Dominus, quam iniqua esset criminatio perversorum, qui Moysi & Aaroni imputabant mortem seditiosorum.

[414] Factum Aaronis laudat Sapiens cap. 18 ℣ 20 his verbis: [cui plagæ Aaronis precibus finis allatus:] Tetigit autem tunc & justos * tentatio mortis, & commotio in eremo facta est multitudinis: sed non diu permansit ira tua. Properans enim homo * sine querela deprecari pro populis, proferens servitutis suæ scutum orationem, & per incensum deprecationem allegans, restitit iræ, & finem imposuit necessitati; ostendens quoniam tuus est famulus. Vicit autem turbas, (id est, plagam, quæ populum perturbabat) non in virtute corporis, nec armaturæ potentia, sed verbo illum, qui se vexabat, (angelum exterminatorem) subjecit, juramenta parentum (seu juramenta parentibus, id est, Abrahamo &c. facta) & testamentum commemorans. Cum enim jam acervatim cecidissent super alterutrum mortui, interstitit, & amputavit impetum, & divisit illam, quæ ad vivos ducebat, viam. In veste enim poderis, quam habebat, totus erat orbis terrarum: & parentum magnalia in quatuor ordinibus lapidum erant sculpta, & magnificentia tua in diademate capitis illius sculpta erat. His autem cessit qui exterminabat, & hæc extimuit: erat enim sola tentatio iræ sufficiens. Hactenus de hisce Sapiens, cujus obscuriora verba per interpositas parentheses breviter explicare conatus sum: at plura videri possunt apud interpretes.

[415] Quamvis auctoritas Moysis & Aaronis, hujusque electio ad pontificatum satis esset asserta & vindicata tot millium seditiosorum supplicio, [sacerdotium Aaroni magis confirmatum] placuit tamen divinæ Providentiæ electionem summi sacerdotis ulterius confirmare novo prodigio, quod Moyses narrat Num. 17 in hunc modum: Et locutus est Dominus ad Moysen, dicens: Loquere ad filios Israël, & accipe ab eis virgas singulas per cognationes suas, a cunctis principibus tribuum virgas duodecim, & uniuscujusque nomen superscribes virgæ suæ. Nomen autem Aaron erit in tribu Levi, & una virga cunctas seorsum familias continebit: ponesque eas in tabernaculo fœderis coram testimonio, ubi loquar ad te. Quem ex his elegero, germinabit virga ejus: & cohibebo a me querimonias filiorum Israël, quibus contra vos murmurant. Locutusque est Moyses ad filios Israël: & dederunt ei omnes principes virgas per singulas tribus: fueruntque virgæ duodecim absque virga Aaron (quæ erat decima tertia, uti tribus Levi erat decima tertia tribus.)

[416] Quas cum posuisset Moyses coram Domino in tabernaculo testimonii: [prodigio virgæ ipsius florescentis.] sequenti die regressus invenit germinasse virgam Aaron in domo Levi: & turgentibus gemmis eruperant flores, qui, foliis dilatatis, in amygdalas deformati sunt. Protulit ergo Moyses omnes virgas de conspectu Domini ad cunctos filios Israël: videruntque & receperunt singuli virgas suas. Dixitque Dominus ad Moysen: Refer virgam Aaron in tabernaculum testimonii, ut servetur ibi in signum rebellium filiorum Israël, & quiescant querelæ eorum a me, ne moriantur. Fecitque Moyses, sicut præceperat Dominus. Apostolus Hebr. 9 ℣ 4 inter ea, quæ erant in arca testimonii, recenset virgam Aaron, quæ fronduerat, ita ut non solum relata sit ad sanctum sanctorum, ubi ante arcam flores acceperat, sed ipsi quoque arcæ fuerit imposita. Ceterum Israëlitæ, viso tanto prodigio, diu quieverunt, aut certe nihil de eorum murmurationibus legitur ante obitum Mariæ, quæ incidit in annum postremum diuturni eorumdem exsilii. Modeste tamen crebra suorum funera deplorarunt apud Moysen Num. 17 ℣ 12: Dixerunt autem filii Israël ad Moysen: Ecce consumpti sumus, omnes perivimus: quicumque accedit ad tabernaculum Domini, moritur. Num usque ad internecionem cuncti delendi sumus? Hæc dicta fuisse a lugentibus, novasque clades timentibus, sed debita cum reverentia, censent passim interpretes; & sane verba illa, etiamsi varie intelligi possint, non reprehenduntur a Moyse, qui usque ad annum egressionis quadragesimum nihil amplius narrat de gestis Israëlitarum, sed solum recenset Num. 18 & 19 leges aliquot cæremoniales interim latas.

[Annotata]

* i. e. Israëlitas

* Aaron

§ XXXVIII. Quid de pugna cum Chananæis, & seditione pœnaque Core & aliorum Josephus scripserit, & Philo.

[Josephi relatio de pugna ab Israëlitis, invito Moyse,] Philo lib. 1 Vitæ Moysis nec pugnam cum Chananæis, nec seditionem principum deinde secutam commemorare voluit; at de posteriore facto quædam scripsit inferius examinanda. Josephus vero utramque historiam more suo narravit. Primum de pugna cum Chananæis lib. 4 Antiquit. cap. 1 sic habet: Hebræos autem duram vitam in deserto agentes, & multis miseriis afflictos, nihil pejus habuit, quam quod Deus non sinebat eos armis cum Chananæis experiri: nec jam amplius Moysen audire volebant quiescere jubentem, rati etiam sine illius auspiciis victoriam de hoste se posse obtinere: accusabantque eum, quasi hoc tantum agentem, ut in magna inopia constituti, semper ab illius consiliis penderent: & omnino pugnare decreverunt, auxilium Dei sibi pollicentes, non tam Moysis respectu, quam quod in ejus tutela jam inde a majoribus essent: & quos prius ob pietatem dignos libertate duxisset, eis nunc quoque si rem strenue gerant, victoriam non negaturum. Satis sibi virium adversus eas gentes (esse), etiamsi Moyses Deum ab ipsis alienare conetur: omninoque expedire sibi ut arbitratu suo potius rem gerant, quam pro excussa Ægyptiorum servitute Moysis tyrannidem suscipiant, ejusque libidini seducti pareant, jactantis divina colloquia, quibus, ut Deo præ cæteris carus, de rebus gerendis præmoneatur: quasi vero non omnes ex æquo Abrahæ essent posteri, ut unus singulari gratia præscientiam futurorum divinitus habere debeat. Prudentium esse, ut contempta unius Hominis arrogantia, Deo potius promissori credentes, ad acquirendam eam regionem se expediant, neque diutius sub Dei prætextu verba sibi dari sinant. Cogitandum de præsenti inopia, quam loca deserta graviorem in dies reddant, & ductore Deo manus cum Chananæis quamprimum conserendas, nec amplius assensum Legislatoris expectandum.

[418] [infeliciter suscepta excutitur:] Comprobata deinde omnium calculis hac sententia, populariter in hostes vadunt: qui neque feroci eorum impetu, neque immensa multitudine perterriti, irruentes in se excipiunt fortiter: & bona parte Hebræorum cæsa, reliquos turpiter vertere terga coactos insequendo trepidos in castra compellunt. Ea clades, præter omnium opinionem oblata, vehementer animos multitudinis dejecit, pejora metuentis, cogitantisque ab irato Numine immissam esse, eo quod, non exspectato oraculo, ad pugnam prorupissent. Moyses autem videns tum suos accepta clade consternatos, tum hostem victoria recenti elatum, veritus ne præsenti successu non contentus, majora moliretur, decrevit copias retro in desertum reducere. Cumque populus posthac in Ducis potestate se fore polliceretur, malo admonitus nihil absque ipsius consilio prospere cessurum, motis castris, itum est in desertum hoc animo, ut non prius contra Chananæos pugnam capesserent, quam signo divinitus accepto. Hæc Josephus, verbis sacræ Scripturæ conjecturas suas adjungens. Nam primo, quæ jactitata dicit per Israëlitas contra Moysen, non leguntur in sacris Litteris; at non abhorrent ab ingenio Hebræorum istius temporis, nec improbabile est, similia per aliquos saltem jactata fuisse, cum ad pugnam procederent, Moyse invito. Malim tamen existimare, plurimos eorum sibi persuasisse, se deleturos peccatum inobedientiæ per ignaviam contractum, si fortiter in hostem irent, illique persuasioni pertinaciter inhæsisse, Moyse nequidquam dehortante. Hæc enim sententia congruit verbis eorum ad Moysen Deut. 1 ℣ 41: Peccavimus Domino: ascendemus & pugnabimus, sicut præcepit Dominus Deus noster. Altera Josephi conjectura est, quod Moyses duxerit ad interiora deserti metu hostilis exercitus. At fallit hæc conjectura, cum diu deinde in eodem loco castra permanserint.

[419] Ad seditionem Core aliorumque ei adhærentium Josephus deinde progreditur hoc modo: [Idem Josephus conspirationem Core narrans,] Sed quemadmodum in exercitu ingenti usu venit, maxime rebus adversis, ut difficiles se moderatoribus præbeant, ita Judæis etiam idem accidit. Quum enim essent numero sexcenta millia, & vel in secunda fortuna parum tractabiles præfectis viderentur, tanto magis in egestate ac infortunio tam in se invicem quam in Imperatorem suum exasperabantur. Quapropter tanta seditione est laboratum, quantam nec apud Græcos nec apud Barbaros unquam fuisse accepimus. Quæ res dubio procul in extremum jam periculum delatos perdidisset, ni Moyses oblitus acceptæ injuriæ, quod minimum abfuit quin lapidaretur, rebus labantibus opem attulisset. Ac ne Deus quidem curam eorum prorsus abjecit, sed tametsi contumeliosos non solum erga Legislatorem, verum etiam in mandata divina per Moysem accepta, liberavit tamen e perniciosissima seditione, cujus absque sua providentia non nisi tristissimus exitus expectari poterat. Hanc seditionem, & quemadmodum, ea sedata, Moyses rem administraverit nunc dicemus, causa ejus primum exposita. Hactenus Josephus satis probabiliter.

[420] Mox seditionem ipsam, cujus præcipuum auctorem merito facit Core, [variis eam auget conjecturis,] exponere sic incipit: Cores vir genere & opibus inter Hebræos clarus, & populari quadam facundia præditus, videns Moysem in celso dignitatis constitutum, moleste ac invidenter id ferebat. Cum enim esset ex eadem tribu & cognatione, iniquum censebat se illi posthaberi, & divitiis pollentiorem & genere nihilo inferiorem: multaque in illum apud contribules Levitas & inter cognatos concionabundus vociferabatur, rem indignam dictitans, nec diutius ferendam, Moysem ambitiosis artibus sub prætextu cujusdam divinitatis cum aliorum injuria suæ tantum gloriæ studere: & nuper præter jus & fas sacerdotium absque populi suffragio fratri Aaroni dedisse, & alias dignitates, quasi tyrannide arrepta, pro libidine distribuere. Gravem hanc esse injuriam, quod ita latenter se in dominationem insinuet, ut priusquam sentiri possit, populi libertas opprimatur. Qui enim principatu se dignum sibi sit conscius, eum volente ac persuaso populo sine vi ad tale fastigium aspirare. Qui vero bonis artibus eo pervenire desperent, a vi quidem abstinere, ne bonitatis ac honestatis opinionem amittant, sed technis maliciosis ad id consequendum niti. Talium conatus in medium protractos puniri e republica esse, priusquam e clanculariis insidiatoribus aperti hostes evadant. Quam enim rationem Moysem afferre posse, cur Aaroni potissimum & filiis sacerdotium dederit. Si enim ex Levitica tribu alicui honor is ex divina voluntate deberetur, se merito fuisse præferendum, genere Moysi parem, ætate atque opibus potiorem. Quod si antiquissimæ tribus ratio haberetur, optimo jure viris Rubelitidis tribus dignitatem eam deferendam, Dathamo, Abironi, & Phalao, divitiis juxta ac ætate inter contribules præminentibus. Hæc Cores, videri volens reipublicæ curam habere, revera hoc tantum agens, ut concitato populo pontificatum invaderet.

[421] [partim probabilibus, partim improbabilibus & falsis:] Pleræque hæ criminationes Core probabiles sunt, cum satis congruant verbis ejus ad Moysen Num. 16 ℣ 3, cumque non potuerit tot viros primarios in partes suas pertrahere, nisi occultis criminationibus Moysis & Aaronis famæ detraxisset. Nonnulla tamen minus sunt verisimilia. Primo enim improbandum videtur, quod Core se ætate & divitiis Moysi & Aaroni præferat: nam utrumque incertum est, nec admodum verisimile. Secundo quod fingat, ipsum aperte voluisse sacerdotium ad alium transferre: nam verba ipsius Num. 16 ℣ 3 tantum insinuant, voluisse ipsum, ut sacerdotium omnibus Levitis fieret commune; atque id solum tentasse: negare tamen nolim, id eum facere potuisse, ut deinde favore populi pontificatum ad suam pertraheret familiam. Tertio licet loquatur Josephus maxime de sacerdotio, satis tamen indicat conspirationem etiam fuisse contra supremam Moysis dignitatem. Et sane intentio seditiosorum ea fuisse videtur, ut non solum Aaroni eriperetur pontificatus; sed Moysi quoque suprema potestas. Innuunt utrumque verba Core Num. 16 ℣ 3: Sufficiat vobis quia omnis multitudo sanctorum est, & in ipsis est Dominus. Cur elevamini super populum Dei? Eodem tendunt verba Dathan & Abiron, Moysi parere recusantium ℣ 13: Nunquid parum tibi est quod eduxisti nos, .. nisi & dominatus fueris nostri? Itaque dubitandum non est, quin tam Moysen quam Aaronem in ordinem redigere voluerint seditiosi. At Dominus defendit viros a se electos ad regendam Israëlitarum rempublicam; nec passus est aut sacerdotium aut supremum principatum ad alios transferri. Quarto corrigendus est Josephus, quod Dathamo & Abironi adjungat Phalaum, de quo in sacris Litteris nulla fit mentio, dum illorum refertur conspiratio. Hon adjungi poterat, non Phalaus, per quem videtur designari Phallu, filius Rubeni Num. 26 ℣ 5, ibidem ℣ 8 avus Dathani & Abironis, ita ut diu debuerit esse defunctus ante hanc conspirationem.

[422] Hisce observatis ad Josephi textum regredior. Nec diu, [conspirationem quoque confundit cum murmuratione populi post secuta:] inquit, se intra unam tribum hæ criminationes continuerunt: verum sparsus paulatim rumor, dum quisque auditis de suo aliquid addit, totis jam castris pervagabatur: brevique eo res devenit, ut ducenti quinquaginta e primatibus factionem Coræ sequerentur, qui omnes operam dabant, ut sacerdotium fratri Moysis ademptum in illum tranferretur. Populus præterea tam concitatus erat, ut ad lapides conclamaretur: concurrebatque incondita multitudo in concionem, ubi stans ante Dei tabernaculum vociferabatur, tollendum Tyrannum, & populum e servitute eximendum, cui sub religionis prætextu dura imperata imponerentur. Deum enim, si ipse esset sacerdotis elector, aliquem dignum fuisse ad hunc honorem provecturum, non eum, qui multis esset merito posthabendus: vel si Aaroni eum dare decrevisset, populi suffragio potius quam Fratris beneficio fuisse daturum. In hisce Josephi verbis regnat confusio: nam, ut dixi, necdum agebatur de Sacerdotio ad Core transferendo: necdum etiam erat tanta populi exacerbatio, ut ad lapides concurreretur; sed ea orta est postridie, dum mortem seditiosorum Moysi & Aaroni imputare cœpit populus ad graviorem seditionem concitatus.

[423] Pergamus cum Josepho: Moyses autem, qui Coræ calumnias non ignorabat, [& in oratione ad populum Moysi attributa] videns populum irritatum, nequaquam expavit: sed fretus conscientia rei bene administratæ, & sciens fratrem electione Dei pervenisse ad sacerdotium, non sua gratia, prodiit in concionem: & quoniam non erat imperitus artium, quibus vulgus tractandum est, ad Corem versus elata voce: Mihi, inquit, Cores, vel tu, vel unus quivis ex istis, intenta in ducentos & quinquaginta viros manu, honore digni videmini: imo ne reliquam quidem concionem contemno, etiamsi vobis divitiis & cæteris dotibus non sint conferendi. Nam nec Aaron ideo sacerdotio potitur, quia ditior. Tu enim ampliores, quam uterque nostrum, facultates possides: neque quia nobilior; commune enim universis genus nobis Deus voluit, cujus eundem cunctis autorem dedit: neque fraterno affectu motus, quod aliis debebatur, fratri contuli; nisi enim jus & fas præ oculis habuissem, nequaquam oblitus mei, dedissem alteri, cum nemo sit mihi me ipso propinquior, & mihi non minus quam illi bene velim; & alioqui qualis erat prudentiæ, me violati juris reum facere, & hujus facinoris præmium alteri cedere? Verum & a mea probitate absit tale scelus, neque Deus sustinuisset aut se contemni, aut vos ignorare, quid illi gratissimum facturi effetis. Ipse sacerdotem sibi elegit, ipse ab hoc crimine immunem me reddidit. Attamen licet non meo beneficio, sed divina electione hunc honorem adeptus, non dubitat in medium depositum vestris suffragiis committere, nullam prærogativam postulans ex eo, quod hactenus eo sit legitime functus, ut qui omni ambitione posita, malit vos sine seditione videre, tametsi vestris etiam calculis ante jam comprobatus. Neque enim Dei voluntatem in hoc læsimus, quod vestrum etiam assensum accedere voluimus. Sed quod ille ultro detulit, salva pietate recusare non licuit: quemadmodum & illud æquum est, ut qui semel dedit, suum donum ratum ac perpetuum efficiat.

[424] Quamobrem judicabit denuo, quem velit pro vobis sacra facere, & pietatis vestræ antistitem esse. [sacræ Scripturæ non satis est conformis:] Iniquissimum enim fuerit, Corem per ambitionem obstare, quo minus liberam electionem sui sacerdotis habeat. Nihil est igitur quod seditionibus turbemini, quantum ad hanc causam attinet. Cras mane cum sua quisque acerra & igne ac odoramentis adesto. Tu vero, Cores, cede Deo, & calculum ejus expecta, neque majorem, quam Deus habeat, autoritatem tibi arroga: sed tu quoque inter cæteros hujus honoris competitores judicandus adesto: nec video cur vel Aaron a petitione debeat excludi, eodem genere natus, & qui jam in hac functione irreprehensibile sui specimen dedit. Ubi vero conveneritis, coram toto populo suffitum facitote, & cujus sacrificium acceptius Deo fuerit, eum mea quoque autoritate confirmabo, meque ab hac calumnia collatæ per privatam gratiam in fratrem summæ dignitatis exolvam. His auditis, turba & tumultuari simul, & male suspicari de Moyse destitit: & insuper consilium ejus collaudavit tanquam e republica futurum: atque ita concio dimittitur. Hactenus Josephus, qui in principio orationis, quam Moysi attribuit, a mente sacrarum Litterarum longe recedit, dum Moysen inducit callide abblandientem Core ceterisque Levitis, quos gravi oratione perstrinxit Num. 16 ℣ 8 & sequentibus. Media autem orationis pars ex conjecturis formata est, Scriptura nec repugnante nec favente; at postrema demum pars orationis Scripturæ textui est conformior.

[425] [pœnam seditiosorum narraturus gesta confundit,] Pœnam rebellium narrat Josephus cap. 3 non sine multa confusione & erroribus aliquot. Verba audiamus: Postera vero die reditur in concionem, ut sacro facto interessent divino judicio, per quod competitorum certamen erat dirimendum: eratque nonnihil tumultus, multitudine suspensa ad eventus expectationem, quibusdam Moysen in ordinem redigi cupientibus, qui vero prudentiores erant, seditionum finem exoptantibus: timebant enim ne actum esset de republica, si ulterius seditio procederet. Multitudo quoque natura novarum rerum cupida, & ad obloquendum magistratibus prona, omnibus rumoribus circumferebatur. Moyses autem missis ad Dathamum & Abironem viatoribus, jussit ut ad condictum venirent sacris interfuturi. Postquam autem negaverunt se obtemperaturos, neque diutius passuros Moysi potentiam artibus malis quæsitam in populo augeri: his renunciatis assumptisque aliquot præstantioribus, non est dedignatus ad contumacem Dathami factionem venire, sequentibus se libenter, quos jusserat. Huc usque Josephus rei gestæ ordinem & tempora confundens: nam primo seditionis die Moyses ad se vocari jusserat Dathanum & Abironem, illique parere recusaverant. Moyses vero, audito eorum responso contumeliis pleno, eodem die Dominum oraverat, ne audiret seditiosos, jussitque Core sequenti die ad tabernaculum accedere cum suis Levitis. Secundo igitur die Moyses adivit tentoria Dathani & Abironis, secutumque est tam illorum quam Levitarum supplicium.

[426] [& attribuit Moysi preces nec Scripturæ conformes] Audiamus Josephum, qui ita pergit: Tum Dathamus cum suis audito Moysen cum primatibus ad se adventare, progressi cum liberis & uxoribus ante tabernacula, expectabant quidnam acturus esset. Aderant etiam satellites, qui arcerent eum, si quid vi agere vellet. Ille vero jam propior, sublatis in cælum manibus, & elata voce, ut a tota multitudine exaudiri posset, Domine, inquit, cæli & terræ ac maris, ut qui mihi testis es fide dignissimus, quod quicquid hactenus feci, ex tua sententia feci, qui miseratus res Hebræorum perpetuus adjutor mihi fuisti, exaudi hanc orationem. Tu enim scis omnia, ipsas etiam cogitationes hominum. Quapropter non dedignaberis rei veritatem atque istorum ingratitudinem in medium proferre. Nosti sane exacte & illa, quæ nativitatem meam præcesserunt, visa nimirum non audita: nunc in illis rebus testimonio tuo me subleva, quas isti cum non ignorent, male suspicari tamen non verentur. Ego cum vitam agerem quietam, id quod mea virtute & tua voluntate Raguelisque soceri beneficio consecutus eram, tamen relictis ejus voluptatibus & commodis, me ipsum totum dedidi ærumnis pro isto populo perferendis: & primum pro libertate eorum, nunc vero pro salute promptissime magnos labores suscepi. Nunc ergo quoniam in suspicionem veni hominibus, qui mea cura ac providentia tot mala incolumes evaserunt, tu qui in igne illo ad montem Sina mihi apparuisti, & tua voce spectaculoque illorum prodigiorum me dignatus es, qui in Ægypto legatione tuo nomine fungi voluisti, qui Ægyptiorum opibus afflictis, servitutem eorum effugere concessisti, & Pharaotis potentiam succumbere mihi fecisti, qui ignaris viæ per mare medium iter aperuisti, cujus postea fluctibus Ægyptios involvisti, qui inermes armis munivisti, qui ex vitiosis fontibus potabiles reddidisti, & potum nobis inopia laborantibus e petra produxisti, cibumque in terra non invenientibus a mari attulisti, e cælo denique nunquam ante auditum es largitus, qui legibus ac institutis rem nostram ornasti, adesto mihi, Domine, judex omnium ac testis incorruptissimus, quod neque munera a quopiam Hebræorum, favorem meum contra justitiam captante, admisi, neque pauperem bonam causam habentem propter adversarium divitem perdere litem sum passus.

[427] Et nunc republica sincerissime administrata, in suspicionem culpæ, [nec ipsius mansuetudini,] a qua sum alienissimus, venio, quasi fratri ob privatum affectum, & non tua voluntate, sacerdotium tuum contulerim: ostende quod omnia tua providentia dispensantur, & nihil fortuitis casibus, sed tua voluntate ad effectum pervenit: & quod res Hebræorum cordi tibi sint, justa in Dathamum & Abironem animadversione declara, qui te stupidum faciunt, meis imposturis circumveniri jactantes. Facies autem manifestam adversus insanos gloriæ tuæ detractores vindictam, si non communi more intereant, ne quis nihil humanum passos existimet, sed terra, quam indigni calcant, dehiscens cum familiis & facultatibus eos absorbeat: hoc modo & tua potentia omnibus apparebit, & exemplum posteris statuetur, ne quis secus quam pium est de tua majestate sentire audeat: & meum ministerium ex tua sententia esse comprobabitur. Quod si vera sunt crimina, quæ in me congerunt, tum in meum caput diræ vertant, illis, quos execratus sum, incolumibus. Atque ita exacta pœna a populi tui turbatoribus, reliquam multitudinem in pace, concordia, & mandatorum tuorum custodia serva intactam, & expertem supplicii sceleratis hominibus debiti: quandoquidem alienum est a tua justitia, illorum pœnas immeritam Israëlitarum turbam dependere. Ita Josephus pro suo ingenio. At varia sunt corrigenda. Primo longa hæc oratio Moysis ad Deum incongrue concinnata est. Prior tamen pars, qua Dei beneficia recensentur, vera est; sed Josephum potius quam Moysen habet auctorem, certe pro majori parte. Secundo graviter peccat scriptor Hebræus, dum Moysen inducit orantem, ut adversarii dehiscente terra absorbeantur: nam hunc quidem illorum interitum prædixit Moyses, sed non rogavit Dominum, ut sic punirentur, neque eæ preces eximiæ sancti Legislatoris mansuetudini sunt conformes. Tertio falsum quoque est & incongruum, quod Moyses sibi dira precatus sit, si vera jactarentur a seditiosis.

[428] [Dathani & Abironis supplicium refert, omisso Core,] Supplicium Dathani & Abironis, omisso perperam Core, mox ita narrat: Hæc cum lachrymis effato, terra horrendum repente contremuit, & undante superficie, non secus quam pelagus vento fluctuans, universum populum terruit: immani mox sonitu eliso, qua seditiosi tendebant solum subsidit, & eodem momento omnes ad unum absorbet: sublatisque in hunc modum profanis, hiatus ille ita rursum clauditur, ut ne vestigium quidem ejus superesset. Hic finis seditiosæ factionis, illustre argumentum divinæ providentiæ simul & potentiæ, fuitque hic casus eo miserabilior, quod adeo nemo ne propinquorum quidem aut cognatorum eos est miseratus, ut totus quantus erat populus, anteactorum oblitus, lætis acclamationibus Dei sententiam comprobaret, ac ne luctu quidem dignos, ut pestem ac perniciem popularium, existimaret. Falsum est, quod asseritur, nullum fuisse luctum de morte seditiosorum, cum sequenti die altera orta sit seditio illorum, qui vociferabantur Moysen & Aaronem interitus istorum fuisse causam, ut ipse quoque narrat Josephus.

[429] [quem perperam adjungit viris 250 igne absumptis:] Non minus in sequentibus a vero aberrat scriptor parum accuratus, qui ita pergit: Post Dathamum cum suis extinctum Moyses pontificatus æmulos convocat, Deo denuo commissurus electionem, ut ei sit ratum sacerdotium, cujus sacrificium Deo gratissimum apparuerit. Itaque conveniunt ducenti quinquaginta viri summo in precio semper apud populares habiti, tum quod a majoribus omni virtute præclaris oriundi essent, tum quod ipsi nequaquam degenerarent: cumque his procedunt & Aaron & Cores: deinde stante * ante Dei tabernaculum adolebant acerris odoramenta, quæ secum attulerant: cum subito tantus ignis effulsit, quantum nec homines ipsi unquam excitaverunt, nec in terris sponte ardentibus, nec in sylvis per æstum austri flatu collisis & attritis excitatum viderunt, sed qualis divinitus accendi poterat, fulgentissimus simul ac flagrantissimus: cujus vi ac impetu ducenti illi & quinquaginta una cum Core ita sunt absumpti, ut ne cadaverum quidem reliquiæ comparerent. Solus Aaron superfuit illæsus, ut manifestum esset divinitus coortum hoc incendium. His ita absumptis, Moyses volens perpetuam ejus supplicii memoriam ad posteros tradi, ut & illis non ignoraretur, jussit Eleazarum Aaronis filium acerras eorum affixas altari æreo consecrare, ut hoc monumento omnes terrerentur, qui cæleste Numen humanis dolis putant circumveniri posse. In hisce corrige primo tempus: neque enim hi Levitæ congregati sunt post mortem Rubenitarum; sed jam ante convenerant, & verisimiliter eodem tempore combusti sunt, quo alii terræ hiatu absorpti. Secundo Core non fuit cum hisce combustus, ut aliqui cum Josepho voluerunt, sed hiatu quoque terræ demersus, ut antea dixi. Tertio perperam ait Josephus, hos non degenerasse a præclaris parentibus, quandoquidem seditiosi fuerint contra Principem suum & sacerdotem a Deo electos. Quarto non solum Moyses; at Deus ipse jussit, acerras eorum in laminas duci & altari æneo affigi in signum rebellionis, perpetuamque rei memoriam.

[430] Demum Josephus cap. 4 confusa rursum rei expositione omnibus hisce tumultibus finem imposuit,[finem quoque seditionis confuse narrat, illum attribuens] omittens incendium divinitus excitatum, quo perierunt quatuordecim millia hominum, quodque Aaron a Moyse missus sua deprecatione tandem cohibuit. Postremum vero tumultum omnium furiosissimum, quo Moyses ipse & Aaron ad tabernaculum fugere coacti sunt, non morte tot millium, sed sola Moysis prudentia sublatum fingit per efflorescentem Aaronis virgam. Verba ejus accipe: Post tam evidens argumentum cum jam satis constaret, non ambitu, aut Fratris gratia, sed divino judicio sacerdotium ad Aaronem pervenisse, sine ulla controversia posthac illud tenuit: nec tamen ob hoc diu cessatum est a seditione, imo pene gravior priore est insecuta. Nam ex talibus causis ortum habuit, ut facile appareret longo tempore duraturam. Cum enim semel animos hominum occupasset hæc persuasio, nihil sine Dei voluntate geri, arbitrabantur Deum in gratiam Moysis ista facere. Huic igitur imputabant omnia, tanquam non peccatorum odio Deus sæviret, sed a Moyse solicitatus: ægreque ferebant quod non solum impune tot optimatum morte populum mulctasset, sed præmium etiam auferret confirmatum jam fratris pontificatum: quandoquidem nemo posthac eum affectaturus erat, cum aliis id male cessisse videret. Adhæc cognati extinctorum agebant apud populum, rogantes ut superbæ & nimiæ Moysis potestati modum aliquem statueret, facile enim hoc illi esse.

[431] Tum ille mature sentiens excitari turbas, veritus ne qui rursum res novas molirentur, [virgæ florescentis prodigio, quo confirmatum est Aaroni sacerdotium.] unde magnum aliquod malum accidere posset, concionem advocari jubet. Et auditis postulatis nihil respondens, ne magis irritarentur, hoc tantum principibus tribuum mandavit, ut virgas afferrent tribuum nominibus inscriptas. Ejus enim fore sacerdotium, in cujus virga Deus signum ostenderit. Quod ubi placuit, inscriptas attulerunt, cum alii, tum Aaron, inscriptam habens in sua Leviticam. Eas Moyses acceptas in Dei tabernaculum deposuit. Sequenti vero die omnes protulit, quæ facile agnoscebantur, quod essent & a principibus, qui attulerant, & a cætero populo notatæ: videbantque alias eadem specie manere, qua erant pridie, cum eas Moyses acciperet, ex Aaronis vero ramos & germina esse exorta, & quod magis mirum, amygdala matura, quod virga ex hoc genus ligno constaret. Hac novitate spectaculi vulgus attonitum, omissis odiis, quibus tam Moysem quam Aaronem prosequebatur, totum in admirationem divini judicii versum, amplius Deo repugnare desiit, ratumque Aaroni sacerdotium esse voluit: atque ita tertio Dei calculo confirmatus, nemine posthac contradicente, fuit pontifex; & Hebræorum populus, longis seditionibus agitatus, hoc modo ad quietem tandem pervenit. Hactenus Josephus, cujus errores jam assignavi: tumultus enim populi cohibitus fuit punitione quatuordecim millium, priusquam prodigium in Aaronis virga esset patratum: atque eo demum prodigio sacerdotium Aaroni est confirmatum.

[432] [Philonis brevis relatio de conspiratione] Philo lib. 3 pag. 536 & seq. de pœna Core aliorumque ei adhærentium, nullum tamen nominans, adfert sequentia: Est & aliud ejus oraculum conjunctum cum majore prodigio, cujus supra mentionem feci de pontificatu Prophetæ disserens: id quoque prolatum ex afflatu Numinis, sine dilatione eventus consecutus est. Templi ministrorum duo sunt ordines, sacerdotum potior, ædituorum inferior. Erant illo tempore tres sacerdotes, ædituorum multa millia. Hi freti suorum multitudine paucitatem sacerdotum contemnebant peccato non simplici, dum & majoribus adimunt honorem debitum, & minores ultra modum extollunt, sicut fit insurgentibus contra suos præfectos subditis, turbatoque ordine publico. Deinde cœtus faciendo clamabant in Prophetam, quod propter domesticam necessitudinem fratri ejusque filiis donasset sacerdotium conficto oraculo, ut videretur id ex autoritate Dei facere. Quamobrem exasperatus alioquin Vir ingenii mitissimi, non tulit tam insignem injuriam simul & maliciam, petiitque a Deo ut aversaretur illorum sacrificia: non quod periculum esset ne justissimus Judex sacra impiorum acciperet, sed quia hic est peculiaris effectus Deo chari animi, adversari propalam nefariis conatibus.

[433] [& supplicio seditiosorum] Necdum justa indignatio furorque deferbuerat, cum Numine afflatus insuper hoc edidit vaticinium: Grave malum est incredulitas, sed solis perniciosum incredulis. Hi factis, non dictis, castigandi sunt. Pœna docebit eos, me non mentiri, quando scire nolunt, quod sciunt. Mors decernet de hac controversia. Si naturali morte decedent, fictum est meum oraculum. Quod si novo inusitatoque lethi genere absumentur, testata erit mea veracitas. Video terram vasto specu dehiscere, absorberi numerosas cognationes una cum suis tabernaculis, vivos homines ad inferos descendere. Vix hæc effatus erat, cum terra concussa rumpitur eo potissimum loco, ubi tendebant impii: momentoque temporis universos operit. Rursum enim hiatus coïvit, velut suo defunctus officio. Nec ita multo post seditiosi ducenti quinquaginta, qui præcipui tumultus autores fuerant, repente de cælo tacti una conflagraverunt, ne minimo quidem membro relicto, quod sepulchris posset inferri. Atque ita horrendis pœnis cumulatis aliis super alias magnopere illustrata est Prophetæ pietas, Deo testimonium præbente veritati oraculorum.

[434] [nonnihil emendatur;] Ubi operæ pretium est considerare quomodo cælum terraque pœnas exegerunt ab impiis hominibus, ceu divisis muniis inter primarias mundi partes, unde cæteræ sumpserunt originem. Nimirum quia scelesti maliciam suam radicatam in terram, in tantam altitudinem extulerunt extenderuntque, ut cælum attingeret, ideo terra simul & æther in eos sæviit; altera diducens se, ut absorberet inutilia pondera; alter exurens eos fulminibus, imbris in morem densis & crebro micantibus. Finis autem & absorptorum & exustorum idem fuit. Nam utrique disparuerunt, alteri operti solo restituto in pristinam planiciem, alteri absumpti fulmineis ignibus. Hæc Philo, relata in Scripturis suo modo explicans, & quibusdam augens conjecturis: nam conjectura solum est, quod Levitas ducentos quinquaginta ita consumptos igne asserat, ut nihil ex eorum corporibus superfuerit. Conjectura item est, & quidem parum probabilis, quod ignem divinitus immissum, quo occisi sunt, per crebra fulmina exponat, cum uno momento periisse videantur igne illo. Peccat insuper, quod rebellionem & pœnam ita exponat, acsi eodem die omnia essent peracta, cum constet noctem unam intercessisse.

[435] Idem scriptor lib. 3 pag. 525 de conspiratione Levitarum, [uti & expositio ejusdem de virga Aaronis florescente.] quos ædituos vocat, eadem fere narraverat, pœnamque rebellium ibidem prætermittens, de prodigio in virga Aaronis facto sic loquitur: Sensit Moyses hanc conspirationem contra se tendere, quia fratrem pontificem oraculi jussu designaverat. Id factum non caruit calumnia, quasi prætextu oraculi plus valuisset domestica gratia, quam utilitas publica. Quod, ut erat, visum est indignissimum, non solum in dubium revocari fidem approbatam tot cælestibus prodigiis, verum & de religione ambigi, quæ fucatis etiam hominibus solet veritatis confessionem exprimere. Veritas enim a Deo non sejungitur. Proinde supervacaneum ratus eos prolixa oratione beneficiorum acceptorum commonefacere, quos jam adversariorum criminationibus præoccupatos animadverterat: Deum exoravit ut evidenti signo declararet, sinceram incorruptamque fuisse electionem pontificis. Ille jussit eum XII virgas, pares tribuum numero, inscribere nominibus phylarchorum undecim, duodecimamque pontificis fratris sui nomine, deinde inferre adytis. Fecit jussa vates, intentus in exitum. Postera die monitus oraculo, in præsentia totius populi, deprompsit virgas, cæteras nil mutatas, eam autem quam nomine pontificis inscripserat, ostento novo conspicuam. Nam hæc mirifice tota, quanta erat, frondes fructusque protulit. Erant autem nuces, diversa natura ab aliis fructibus. Hactenus Philo, prolixe deinde disputans de natura nucum. Verum nonnulla hic sunt emendanda. Primo perperam ait, virgas tantum fuisse undecim præter virgam Aaronis, quæ non erat duodecima, sed decima tertia, ut clare dicitur Num. 17 ℣ 6. Secundo peccat, dum innuit Moysen ab initio conspirationis statim, jubente Deo, usum esse eo signo, ut seditiosos compesceret, nulla facta ibi mentione de seditiosorum supplicio. Tertio per nuces, quas asserit productas a virga Aaronis, amygdala intellige, quæ species quædam sunt nucum. Hisce observatis, ad alia progrediamur.

[Annotata]

* Græce omnes

§ XXXIX. Mansio trigesima tertia, mors Mariæ, murmuratio populi, peccatum Moysis & Aaronis, quibus ingressus in Terram promissam negatur a Deo.

[Iter ex Asiongaber ad disertum Sin, ubi mansio 33 erat in Cades:] Trigesima secunda Israëlitarum mansio fuit in Asiongaber ad mare Rubrum, quo jussi erant regredi, ut ante vidimus. Inde tandem discesserunt circa initium quadragesimi peregrinationis suæ anni, veneruntque rursum versus Terram promissam, quam cito ingredi potuissent, si transitus per Idumæam fuisset concessus. De adventu ex Asiongaber ad mansionem trigesimam tertiam Num. 33 ℣ 36: Inde profecti, venerunt in desertum Sin, hæc est Cades. Et Num. 20 ℣ 1: Veneruntque filii Israël, & omnis multitudo in desertum Sin, mense primo: & mansit populus in Cades. Nonnulla hic observanda sunt de loco & tempore. Primo satis clarum est, hoc desertum Sin, in quo fuit mansio trigesima tertia, distingui a deserto Sin, in quo fuit mansio octava: nam octava mansio fuit in deserto Sin, quod situm est non longe a mari Rubro e regione Ægypti, atque inter Ægyptum inferiorem & montem Sinai. At desertum Sin, ad quod nunc pervenerunt Israëlitæ, situm est remotius a mari Rubro, magisque ad Orientem & circa confinia Idumææ. Utriusque distinctionem notat etiam S. Hieronymus, probatque ex diversitate nominis Hebraici: nam Sin, in qua octava mansio, habet primam litteram Hebraïcam Samech, alterius vero Sin prima littera est Sade, ita ut nulla esse possit de diversitate dubitatio.

[437] [disputatur an hæc Cades eadem sit cum Cadesbarne,] Verum non æque clarum est, utrum Cades deserti Sin distinguatur a Cadesbarne, unde missi fuerunt exploratores anno peregrinationis secundo: Cadesbarne enim subinde etiam Cades vocatur, & potuerunt Israëlitæ ad eumdem locum redire. Dissentiunt quoque hac de re scriptores, quorum alii contendunt eamdem esse urbem, alii loca diversa: atque eam ob causam diligentiori examine hic utendum judicavi. Omnibus autem Scripturæ locis, ex quibus aliquid lucis potest affulgere, attente consideratis, longe probabilius mihi apparet, urbes fuisse diversas, & quidem longe dissitas. Situs civitatis Cadesbarne haud difficulter assignari potest, cum Num. 34 & Josue 15 sic memoretur in limite Meridionali Terræ promissæ, ut necessario collocanda sit in ipso limite Meridionali inter mare Mortuum & mare Mediterraneum. De hoc illius urbis situ facile consentient adversarii, illique etiam haud dubie agnoscent, eo usque processisse Israëlitas secundo itineris sui anno, ut illac Chanaanitidem invaderent; sed illud Moysis consilium impeditum fuisse per rebellionem populi ibidem exortam. Præterea observo, locum ipsum vicinum fuisse regioni Amalecitarum, cum hi simul cum Amorrhæis & Chananæis ibidem ceciderint Israëlitas, vetante Moyse ad pugnam progressos. Cadesbarne vero vicinam fuisse Idumææ, nullibi dicitur in Scripturis. Quamvis autem ipse locorum situs satis insinuet, urbem hanc non longe admodum ab Idumæa distare potuisse, in ipso tamen limite aut confinio Idumææ sitam fuisse non existimo. Non quidem ignoro in plerisque tabulis geographicis Terræ sanctæ prope Idumæam collocari, quia limites Occidentales Idumææ passim nimis extensi fuerunt versus mare Mediterraneum, cum limites Australes potius fuerint extendendi usque ad sinum Elaniticum maris Rubri, cui adjacebat Asiongaber urbs Idumææ, ut dicitur 3 Reg. 9 ℣ 26 his verbis: Classem quoque fecit rex Salomon in Asiongaber, quæ est juxta Ailat in littore maris Rubri, in terra Idumææ. Extendebatur igitur Idumæa inter mare Mortuum & mare Rubrum; at probari nequit, tam longe extensam fuisse versus mare Mediterraneum, ut Cadesbarne in ejus confinio esset sita. Hactenus de situ Cadesbarne & Idumææ.

[438] [variisque observatis de itineribus Israëlitarum,] Nunc pauca quoque dicenda sunt de itinere Israëlitarum usque in Asiongaber, indeque in Moabitidem, ut clarius appareat, ipsos ex Asiongaber non rediisse in Cadesbarne, sed profectos esse per viam maxime diversam. Ex Ægypto usque ad montem Sinai numquam longius recesserunt a mari Rubro, sed fere ab Occidente profecti sunt in Orientem. A monte Sinai recta perrexerunt ad limites Terræ promissæ, relicta ad Orientem Idumæa, ad quam propius accessisse in illo itinere nuspiam leguntur, atque ita venerunt usque ad Cadesbarne. Inde regredi coacti per multos circuitus sæpe accesserunt ad confinia Idumææ & verisimiliter etiam per loca quædam deserta illius provinciæ transierunt: atque idcirco dicit Moyses Deut. 2 ℣ 2: Et circuivimus montem Seir (id est, Idumææ montes) longo tempore. Hæ vagationes finitæ videntur in Asiongaber, aut in statione præcedenti, quando jussit Dominus per Idumæam versus Aquilonem proficisci, ut dicit Moyses Deut. 2 ℣ 3 his verbis: Dixitque Dominus ad me: Sufficit vobis circuire montem istum: ite contra Aquilonem: & populo præcipe, dicens: Transibitis per terminos fratrum vestrorum filiorum Esau, qui habitant in Seir, & timebunt vos. Videte ergo diligenter, ne moveamini contra eos: neque enim dabo vobis de terra eorum, quantum potest unius pedis calcare vestigium, quia in possessionem Esau dedi montem Seir. Cibos emetis ab eis pecunia, & comedetis: aquam emptam haurietis, & bibetis. Transiisse revera Israëlitas per partem quamdam Idumææ circa Asiongaber, mox subjungit ℣ 8 hoc modo: Cumque transissemus fratres nostros filios Esau, qui habitabant in Seir, per viam campestrem de Elat & de Asiongaber, venimus ad iter, quod ducit in desertum Moab. Clare hic asseritur, Israëlitas per Idumæam transiisse versus confinia Moabitarum: in illo autem itinere stationes fuerunt in Asiongaber, in Cades, ad montem Hor, in Salmona, in Phunon, in Oboth, unde venerunt in Jieabarim, quæ est in finibus Moabitarum, ut dicitur Num. 33 ℣ 44.

[439] Hisce observatis, facile ostendi potest, Israëlitas ex Asiongaber non rediisse in Cadesbarne, [probatur, Cades deserti] sed venisse ad aliam urbem, Cades quoque dictam, atque adeo hanc necessario ab illa distingui. Calmetus, licet contrariam opinionem propugnet, in Deut. 2 ℣ 3 nobiscum existimat in Asiongaber aut in vicina Elat, illud præceptum Moysi datum fuisse ab angelo: Sufficit vobis circuire montem istum: ite contra Aquilonem &c. Et sane nullum potest esse dubium, quin illud præceptum acceperit Moyses, priusquam veniret ad stationem sequentem in Cades, ubi vi illius pugnare noluit cum Idumæis; cum ipse dicat ℣ 8, se, accepto illo præcepto, venisse per viam campestrem de Elat & de Asiongaber versus Moabitidem. Jam vero in illo itinere ex Asiongaber in Moabitidem, ad cujus confinia pervenerunt statione sexta, prima mansio occurrit Cades, quæ Num. 20 ℣ 16 ponitur in extremis finibus Idumæorum. Hæc igitur esse nequit Cadesbarne in limite Meridionali Terræ promissæ posita, & ad Occidentem Idumææ prope Amalecitarum regionem. Nam primo Cadesbarne non erat in via, quæ ex Asiongaber ducebat versus Moabitas, sed tam longe, aut etiam verisimiliter longius, distabat ab Asiongaber, quam ipsa distabant Moabitarum confinia. Secundo inter Cadesbarne & Moabitidem media erat tota Idumæa, ubi latissima est ad confinia Terræ promissæ. Itaque si Moyses cum Israëlitis ex Asiongaber profectus esset in Cadesbarne, indeque in Moabitidem, maxime cœpisset circuire montes Idumæos, quando Dominus jubebat circuitu: diuturnos finire. Præterea credibile non est, Israëlitas unico tractu processisse ex Asiongaber usque ad Cadesbarne ob nimiam utriusque loci distantiam, cum tamen unica tantum mutatio castrorum notetur ab Asiongaber usque Cades Num. 33 ℣ 36. Hæ rationes prorsus persuadent, Cades deserti Sin distinguendam esse a Cadesbarne, & Cades fuisse urbem in finibus Australibus aut Orientalibus Idumææ, cum Cadesbarne ad Occidentem esset Idumææ, nec videatur tam propinqua Idumæis fuisse quam Amalecitis, Amorrhæis & Chananæis.

[440] [distinctam fuisse a Cadesbarne: argumenta Calmeti,] Porro non desunt aliæ quoque rationes, quibus distinctio ostendatur. Primo Cadesbarne erat in deserto Pharan, Cades vero in deserto Sin. Prior quoque passim vocatur Cadesbarne ad distinctionem indicandam, & ubi Num. 13 ℣ 27 vocatur Cades, additur desertum Pharan, quo satis secernebatur. Cades quoque deserti Sin, licet alias solum Cades nominetur, Num. 27 ℣ 14 diserte dicitur Cades deserti Sin, & quidem postquam ibidem mentio fuerat de deserto Sin, ita ut voces deserti Sin omnino additæ videantur ad distinctionem. Ad hæc argumenta respondere conatur Calmetus in cap. 13 Num. ℣ 27, ubi versat hanc controversiam. Ad primum dicit, desertum Sin fuisse vicinum deserto Pharan; atque idcirco urbem Cades aut Cadesbarne modo uni, modo alteri deserto attribui. Ut autem ostendat, desertum Sin non longe abfuisse a Cadesbarne, adducit iter exploratorum, qui missi sunt ex Cadesbarne, & de quibus dicitur Num. 13 ℣ 22: Cumque ascendissent, exploraverunt terram a deserto Sin, usque Rohob intrantibus Emath. Atque ex his verbis concludit, desertum Sin fuisse in vicinia Cadesbarne, aut Cadesbarne fuisse in ipso deserto Sin. Respondeo ex allatis verbis nihil posse concludi, nisi exploratores cœpisse speculari Terram promissam a deserto Sin; indeque perrexisse usque ad partem Septemtrionalem ejusdem Terræ: neque enim exprimitur, quantum itineris impenderint, priusquam pervenissent ad desertum Sin, quosve fecissent circuitus, ut non agnoscerentur. Sane nequaquam est verisimile, ipsos recta ex castris suis in Terram promissam, quam contemplaturi erant, profectos esse, etiamsi id supponat Calmetus: sic enim facile fuissent agniti & comprehensi. Dico igitur, speculatores istos per Idumæam profectos esse ad desertum Sin, mari Mortuo vicinum, indeque terram explorare cœpisse.

[441] [contrariam opinionem asserentis,] Desertum Sin fuisse prope mare Mortuum, habemus ex altero Scripturæ loco, quem item pro sua opinione allegat Calmetus. Limes Meridionalis Terræ sanctæ ab Oriente usque ad Occidentem describitur Num. 34 hoc modo: Pars Meridiana incipiet a solitudine Sin, quæ est juxta Edom: & habebit terminos contra Orientem mare salsissimum: qui circuibunt Australem plagam per Ascensum Scorpionis, ita ut transeant in Senna, & perveniant a Meridie usque ad Cadesbarne, unde egredientur confinia ad villam nomine Adar, & tendent usque ad Asemona: ibitque per gyrum terminus ab Asemona usque ad torrentem Ægypti, & maris magni littore finietur. Eodem fere modo limes Meridionalis tribus Juda describitur Josue 15, primumque ad Orientem ponitur ibidem quoque desertum Sin. ultimumque ad Occidentem mare magnum, id est, Mediterraneum. Uterque locus omnino innuit desertum Sin fuisse in angulo Orientali & Meridionali Terræ promissæ, interque mare Mortuum & Idumæam partim fuisse situm. Calmetus quidem locum aliter explicare nititur, sed violenter, ut studioso lectori patebit, verba ipsius consideranti. Porro non exprimitur illis locis, quo, quamque late illud desertum se extenderet a parte Meridionali maris Mortui. Verum, si idem sit cum deserto Sin, in quo urbs Cades erat sita, longe se extendit per confinia Idumææ versus mare Rubrum, cum Cades non admodum propinqua esset mari Mortuo. Ex dictis liquet, nec viam exploratorum, nec desertum Sin, favere sententiæ Calmeti.

[442] Ad secundum argumentum de distinctione nominum Cades & Cadesbarne, [expenduntur,] ait, Cadesbarne aliis etiam locis vocari Cades. Verum id raro fit, & sine periculo confusionis, ut vidimus. Lubens quoque fateor argumentum istud ex nominum distinctione non magni esse momenti. At alia allata sunt, eaque firmiora. Deinde vero ait idem scriptor, non memorari secundam aliquam urbem in descriptione Meridionalis limitis Terræ sanctæ. At id plane frivolum est, cum Cades deserti Sin non esset vicina Terræ sanctæ, nedum inter ejus limites sita. Dicit quoque, sed non probat, tam Cades quam Cadesbarne, esse finitimam Idumææ & Chanaanitidis. Verum jam dixi incertum esse, an Cadesbarne finitima fuerit Idumææ; quod contra certum est de Cades. Si tamen urbs utraque fuit in limite Idumææ; Cades fuit Meridiem versus in limite Orientali, Cadesbarne vero versus Septemtrionem in limite Occidentali. Vicinia autem Chanaanitidis vera est de Cadesbarne, falsa de Cades, cum solum unius diei itinere abesset a mari Rubro.

[443] Deinde pergens Calmetus, utramque facit vicinam monti Hor, [& ad singula respondetur,] urbi Arad & loco Horma. At respondeo urbem Cadesbarne longe abfuisse a monte Hor, Idumæamque fuisse interjectam, ut patet ex dictis num. 437 & 438. Præterea, S. Hieronymus lib. de Locis Hebraïcis montem Hor collocat juxta urbem Petram, quæ ab omnibus passim notatur ad limites Orientales Idumææ. Nihilo verius est, quod asseritur de vicinitate urbis Arad: nam hæc urbs, sive cum plerisque geographis collocetur prope mare Mortuum intra limites tribus Juda, sive extra istos limites paulo magis ad Orientem & Meridiem, non tam erat vicina urbi Cadesbarne, ut faveat sententiæ Calmeti. Demum locus Horma, sive unus fuerit, qui occurrit Num. 14 ℣ 45 & Num. 21 ℣ 3, sive fuerit geminus, nihil plane evincit: nam ne quidem situs illius loci potest assignari, cum nesciamus, quo loco conflixerint Israëlitæ, quando infeliciter pugnarunt Num. 14; nec præcise sciamus locum, in quo victores fuerunt Num. 21. Scimus quidem multitudinem tempore prioris pugnæ castrametatam fuisse prope Cadesbarne, tempore autem alterius prope montem Hor. At ideo necdum novimus determinatum pugnæ locum, cum agmen ad conflictum amandaretur longe a castris.

[444] Itaque perperam asserit Calmetus, nihil dici posse de urbe Cades, [variisque rationibus nostra sententia confirmatur.] quod etiam verum non sit de Cadesbarne; omniaque fere argumenta, quæ ad hoc probandum allegat, probatione quam maxime indigent, cum pleraque videantur falsa, aut certe nihil evincant, siqua vere asserta sunt. Præterea in opinione Calmeti intelligi nequit, cur Moyses, dum erat in Cades, transitum petierit per Idumæam, quæ inter Chanaanitidem & Cadesbarne non erat media: Cadesbarne enim erat in limite Meridionali Terræ sanctæ. Secundo dum Moyses cum exercitu suo ex Cades venit ad montem Hor, aut recta ivit versus Septemtrionem, uti jusserat Dominus; aut iterum regressus est versus Meridiem. Si primum quis dixerit; necessario etiam dicere debebit, iter illud fuisse per Terram promissam: quod Scripturæ repugnat, quæ testatur Moysen numquam ingressum esse in Terram promissam. Si vero cum Calmeto dixerit, Israëlitas iterum ex Cadesbarne in Hor regressos esse: cur rex Arad illos potius aggressus est, quando erant apud montem Hor, quam quando viciniores erant in Cadesbarne? Quomodo audivit Num. 33 ℣ 40 Chananæus rex Arad, qui habitabat ad Meridiem, in terram Chanaan venisse filios Israël, quando erant apud montem Hor, illudque non audivit potius quando erant in Cades, si hæc erat vicinior. Tertio cur dicit Moyses Deut. 2 ℣ 14: Tempus autem, quo ambulavimus de Cadesbarne usque ad transitum torrentis Zared, triginta & octo annorum fuit; si anno peregrinationis quadragesimo Maria soror ejus mortua est in Cadesbarne, ut vult Calmetus confundens Cades & Cadesbarne, cum eodem anno quadragesimo torrentem Zared transierint? Quarto in Cadesbarne longo tempore fuerunt Israelitæ sine defectu ullius rei, in Cades vero passi sunt aquæ penuriam. Hisce omnibus consideratis, sententia Calmeti, quam diligentius examinavi, quia jam aliis placuit, mihi improbanda videtur, quod recte conciliari nequeat cum itinere Hebræorum, & cum sacra Scriptura.

[445] [Mors Mariæ: murmuratio populi ob defectum aquæ:] Nunc videamus, quid in mansione illa trigesima tertia, seu in Cades acciderit Israëlitis. Primum refertur mors Mariæ, sororis Moysis & Aaronis, Num. 20 ℣ 1 his verbis: Mortuaque est ibi Maria, & sepulta in eodem loco. Luxerunt haud dubie hanc mortem Moyses & Aaron, & verisimiliter populus universus; at de eo luctu Scriptura non meminit. Verum gravior sanctum Legislatorem excepit dolor, dum vidit populum suum ad pristinas murmurationes relapsum in eodem loco. Audiamus ipsius verba ℣ 2: Cumque indigeret aqua populus, convenerunt adversum Moysen & Aaron: & versi in seditionem, dixerunt: Utinam periissemus inter fratres nostros coram Domino. Cur eduxistis ecclesiam Domini in solitudinem, ut & nos & nostra jumenta moriamur? Quare fecistis nos ascendere de Ægypto, & adduxistis in locum istum pessimum, qui seri non potest, qui nec ficum gignit, nec vineas, nec malogranata, insuper & aquam non habet ad bibendum? Ingressusque Moyses & Aaron, dimissa multitudine, tabernaculum fœderis, corruerunt proni in terram, clamaveruntque ad Dominum, atque dixerunt: Domine Deus, audi clamorem hujus populi, & aperi eis thesaurum tuum fontem aquæ vivæ, ut satiati, cesset murmuratio eorum. Et apparuit gloria Domini super eos. Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Tolle virgam, & congrega populum, tu & Aaron frater tuus, & loquimini ad petram coram eis, & illa dabit aquas. Cumque eduxeris aquam de petra, bibet omnis multitudo & jumenta ejus.

[446] [Moyses percutiens jubente Deo, petram, secunda vice aquas elicit,] Tulit igitur Moyses virgam, quæ erat in conspectu Domini, sicut præceperat ei, congregata multitudine ante petram, dixitque eis. Audite, rebelles & increduli: num de petra hac vobis aquam poterimus ejicere? Cumque elevasset Moyses manum, percutiens virga bis silicem, egressæ sunt aquæ largissimæ, ita ut populus biberet & jumenta. Dixitque Dominus ad Moysen & Aaron: Quia non credidistis mihi, ut sanctificaretis me coram filiis Israël, non introducetis hos populos in Terram, quam dabo eis. Hæc est Aqua Contradictionis, (id est, locus ille vocatus est Aqua Contradictionis) ubi jurgati sunt filii Israël contra Dominum: & sanctificatus est in eis. Peccasse hic Moysen & Aaronem nonnulla diffidentia, ideoque exclusos fuisse ex Terra promissa, certum est & indubitatum, cum id ipse asserat Dominus. Attamen illud peccatum colligi nequit ex verbis præcedentibus, quæ alias benigno sensu possent explicari, ut notat S. Augustinus quæst. 19 in Num.; atque eadem de causa difficulter determinari potest, in quo præcise peccatum fuerit a sanctis Fratribus.

[447] Interpretes attulerunt opiniones varias, quarum nulla mihi satis videtur certa, [peccans nonnulla diffidentia.] licet plures sint probabiles. Psal. 105 ℣ 32 & 33 de hisce ita loquitur Psalmista: Et irritaverunt eum ad Aquas Contradictionis: & vexatus est Moyses propter eos: quia exacerbaverunt spiritum ejus: & distinxit in labiis suis. S. Augustinus in Psal. 105 hunc locum ita explicat: Quid est, DISTINXIT? Quasi illud non posset facere Deus, qui tanta jam fecerat, ut aqua de petra proflueret. Dubitantei enim petram virga percussit, & ideo hoc miraculum distinxit a ceteris miraculis, in quibus non dubitaverat. Hinc offendit, hinc audire meruit, ut moreretur, ne intraret in Terram promissionis. Perturbatus enim murmure populi infidelis, non tenuit fiduciam, qualem debuit. Cui tamen Deus tamquam Electo suo, etiam post mortem ejus bonum perhibet testimonium, ut intelligamus illam fidei ejus titubationem hac sola pœna fuisse correptam, quod in eam Terram, quo populum ipse ducebat, non est permissus intrare. Absit autem, ut eum credamus alienatum a regno gratiæ Dei, quod significabat illa Terra promissionis, unde lac & mel defluere dicebatur. Qui plures de peccato Moysis conjecturas desiderat, adire poterit interpretes. Rogasse Moysen deinde, ut sibi liceret ingredi Terram promissam; sed id eum numquam impetrare potuisse, suis locis videbimus.

§ XL. Transitus per Idumæm frustra petitus: mansio trigesima quarta ad montem Hor: mors Aaronis: victoria de Chananæo rege Arad.

[Transitus per Idumæam frustra petitus,] Quando castra erant in Cades, Moyses, ut rectius posset ad Terram promissam pergere, transitum petivit per mediam Idumæam, in cujus erat finibus. Rem narrat Num. 20 ℣ 14 hoc modo: Misit interea nuntios Moyses de Cades ad regem Edom, qui dicerent: Hæc mandat frater tuus Israël: Nosti omnem laborem, qui apprehendit nos, quomodo descenderint patres nostri in Ægyptum, & habitaverimus ibi multo tempore, afflixerintque nos Ægyptii, & patres nostros: & quomodo clamaverimus ad Dominum, & exaudierit nos, miseritque angelum, qui eduxerit nos de Ægypto. Ecce in urbe Cades, quæ est in extremis finibus tuis, positi, obsecramus ut nobis transire liceat per terram tuam. Non ibimus per agros, nec per vineas: non bibemus aquas de puteis tuis; sed gradiemur via publica, nec ad dexteram nec ad sinistram declinantes, donec transeamus terminos tuos. Cui respondit Edom: Non transibis per me, alioquin armatus occurram tibi. Dixeruntque filii Israël: Per tritam gradiemur viam: &, si biberimus aquas tuas nos & pecora nostra, dabimus, quod justum est: nulla erit in pretio difficultas: tantum velociter transeamus. At ilie respondit: Non transibis.

[449] [ideoque itum per limites solum Idumæorum:] Statimque egressus est obvius cum infinita multitudine & manu forti, nec voluit acquiescere deprecanti, ut concederet transitum per fines suos: quam ob rem divertit ab eo Israël. Prohibuerat enim Deus, ne confligerent cum Idumæis, atque idcirco declinaverunt ab eorum exercitu, sic tamen, ut non statim finibus Idumæorum excederent: nam sequens statio in finibus Idumææ fuit, ut mox videbimus. Videtur primo intuitu hæc responsio regis Idumæi contraria promissioni Dei Deut. 2 ℣ 4: Transibitis per terminos fratrum vestrorum filiorum Esau, … & timebunt vos. Quin & Moyses ibidem ℣ 29 regem Sehon rogasse se ait, ut daret transitum, sicut fecerunt filii Esau, qui habitant in Seir. Respondeo hæc ita conciliari posse. Non opposuerunt se Idumæi transeuntibus per extremos limites Israëlitis, nec illos aggressi sunt, quod non minus timerent pugnam, quam illorum transitum; & sic transitum aliquo modo concesserunt, non tamen per mediam regionem, quam armata manu tuebantur. Credunt etiam aliqui diversos eorum fuisse principes, quorum alii transitum concesserint, alii negarint.

[450] [mortuus Aaron in monte Hor:] Adventus in mansionem trigesimam quartam, gestaque ibidem, Num. 33 ℣ 37 breviter sic referuntur: Egressique de Cades castrametati sunt in monte Hor, in extremis finibus terræ Edom. Ascenditque Aaron sacerdos in montem Hor, jubente Domino: & ibi mortuus est anno quadragesimo egressionis filiorum Israël ex Ægypto, mense quinto, prima die mensis, cum esset annorum centum viginti trium. Audivitque Chananæus rex Arad, qui habitabat ad Meridiem, in terram Chanaan venisse filios Israël. Num 20 ℣ 22 mors Aaronis narratur hoc modo: Cumque castra movissent de Cades, venerunt in montem Hor, qui est in finibus terræ Edom: ubi locutus est Dominus ad Moysen: Pergat, inquit, Aaron ad populos suos: non enim intrabit Terram, quam dedi filiis Israël, eo quod incredulus fuerit ori meo ad Aquas Contradictionis. Tolle Aaron & filium ejus cum eo, & duces eos in montem Hor. Cumque nudaveris patrem veste sua, indues ea Eleazarum filium ejus: Aaron colligetur, & morietur ibi. Fecit Moyses, ut præceperat Dominus: & ascenderunt in montem Hor coram omni multitudine. Cumque Aaron spoliasset vestibus suis, induit eis Eleazarum filium ejus. Illo mortuo in montis supercilio, descendit cum Eleazaro. Omnis autem multitudo videns occubuisse Aaron, flevit super eo triginta diebus per cunctas familias suas. Amplum Aaronis elogium composuit Ecclesiasticus cap. 45, ut ibidem videri potest. Luctuosus haud dubie Moysi fuit charissimi fratris obitus, præsertim cum ex illo tamquam in speculo cerneret, quid sibi immineret. Attamen invicta fortitudine perrexit negotia populi sui diligenter promovere, & rem publicam more solito administrare.

[451] Deut. 10 a ℣ 6 alius locus mortis Aaron, & aliud tempus apparenter insinuatur, [ob difficultatem ex loco ejus emortuali varia observantur ex Scripturis certa,] dum inter gesta apud montem Sinai hæc quasi ex abrupto inseruntur: Filii autem Israël moverunt castra ex Beroth filiorum Jacan in Mosera, ubi Aaron mortuus ac sepultus est, pro quo sacerdotio functus est Eleazar filius ejus. Inde venerunt in Gadgad: de quo loco profecti, castrametati sunt in Jetebatha, in terra aquarum atque torrentium. Difficillimus hic locus est, nec ipsius difficultates ita enodant interpretes, ut lectori studioso faciant satis. Conabor igitur, uti conati sunt alii, aliquid afferre, quo locus elucidetur, & varia concilientur, quæ invicem videntur contraria; at non ausim sperare, cogitationes meas probandas ab omnibus: neque sane id prætendo. Poterit eruditus lector, cui mea non satisfecerint, conatum interim non improbare, & aliam quærere viam singula exponendi. Quæ certa apparent, ad claritatem explicationis præmitto, verisimilia quoque, & difficultatem parientia, mox eadem de causa recitaturus. Primo certum est, Aaronem defunctum esse in monte Hor anno quadragesimo egressionis ex Ægypto, die prima mensis quinti; castraque tunc fuisse apud eumdem montem. Secundo certum est, castra tunc fuisse in Mosera. Tertio ex hisce certa conclusione deducitur, montem Hor & Mosera loca fuisse vicina. Quarto ex dictis certo concluditur, Moysen aliquando eidem mansioni diversa dedisse nomina. Hoc autem minime mirandum est, quia ob ingentem populi multitudinem castra ad varia loca se extendebant, ideoque varia ab iis sortiri poterant nomina. Quinto certum est, Israëlitas eo ordine adivisse mansiones, quas recenset Moyses Num. 33, quo ibi enumerantur. Sexto certum est, Israëlitas multos fecisse circuitus circa montem Seir. Hi autem flexus & reflexus contigerunt a reditu ex Cadesbarne usque ad annum circiter quadragesimum, & verisimillime usque ad Asiongaber, cum ibi videatur Dominus Moysi dixisse: Sufficit vobis circuire montem istum: ite contra Aquilonem.

[452] Post hæc, quæ nullo modo negari possunt; alia quædam subjungo tam verisimilia, [alia quoque verisimiliter] ut negari non debeant sine necessitate. Primo verisimile est adeo, Moysen Num. 33 omnes recenfuisse Israëlitarum mansiones, ut negari non debeat, modo omnia alia Scripturæ loca sic recte exponi possint. Hinc mansio in Cadesbarne, quæ ibi non occurrit eodem nomine, alio ibidem nomine designata creditur, sicut mansio in monte Hor, Deut. 10 ℣ 6 dicitur Mosera. Secundo verisimile est, mansiones istas quatuor, ex Deut. 10 supra positas, in quarum secunda Aaron mortuus est, spectare ad annum quadragesimum, quo defunctus est Aaron: Moyses enim solum videtur eas recensuisse ibidem, ut loqueretur de morte Aaron, & substitutione Eleazari, & illis recensitis mox regreditur ad gesta prope montem Sinai. Certe locus nullo sensu tam naturali & genuino exponi potest, aliæque explicationes tantum quæsitæ sunt, ut difficultates occurrentes possent facilius exponi. Tertio verisimile est, loca Gadgad & Jetebatha, seu mansionis vigesimæ nonæ & trigesimæ Num. 33 ℣ 32, esse eadem cum locis Gadgad & Jetebatha Deut. 10 ℣ 7 : nam utroque loco venisse dicuntur ex Gadgad in Jetebatha, quod mirum esset, si factum esset in diversis provinciis; præsertim cum Moseroth Num. 33 & Beneiaacan ab iis non longe distent; & Deut. 10 Mosera & Beroth filiorum Jacan, de quibus agam. Quarto verisimile est, Mosera & Moseroth esse eumdem locum, cum Mosera a Moseroth Hebraïce non distinguatur, nisi sicut singularis a plurali; & cum utrique satis vicinum sit Gadgad, & deinde sequatur Jetebatha. Quinto verisimile quoque est, non distingui Benejaacan a Beroth filiorum Jacan, Hebraice Berothbenejaacan, cum primum nomen Latine sit Filii Jaacan, alterum vero Putei filiorum Jacan; nisi forte primum nomen designaverit totum agrum seu provinciam illius populi, qui pars erat Idumæorum; & secundum nomen significaverit locum aliquem illius provinciæ. Certe dubitari nequit, quin aut idem fuerit locus, aut eo solum modo distinctus, aut saltem fuerint loca invicem vicina; quod etiam ex propinquitate cum locis ante dictis clare eruitur.

[453] [ex certis deducta,] Sexto verisimile est, verba illa Deut. 2 ℣ 1 Circuivimus montem Seir, sic intelligenda esse, ut non solum profecti sint juxta unum latus montis, aut montium illorum, sed juxta varia latera, vagatique diu sint per deserta Idumææ loca, sicuti per alias Arabiæ Petrææ solitudines transierunt: hoc enim est circuire. Ex hac observatione sequitur, consonum esse sacræ Scripturæ, aut certe ei non repugnare, si dixerimus, Israëlitas in itinere ex Cadesbarne in Asiongaber, in quo ita circuierunt montem Seir, in Idumæam penetrasse, perque varios circuitus ad ejus limites Orientales pervenisse, indeque in Asiongaber per Madianitidem profectos esse. Hæ omnes observationes tantum habent fundamentum in sacris Litteris, ut nullam ex iis negandam fore existimem ab ullo interprete, si singulas seorsum consideraret, & sibi non imaginaretur aliis Scripturæ locis esse contrarias: omnes enim sumptæ sunt ex textibus sensu maxime naturali intellectis. Solum dubitari potest, an ultima illa consecutio de transitu per Idumæam & Madianitidem statuendo, quam dixi Scripturis conformem, tam firmum habeat fundamentum. Verum postea patebit, transitum illum non modo non repugnare Scripturis, uti hactenus assevero; sed solido etiam niti fundamento.

[454] [ac demum ortæ ex iis difficultates,] Ex prædictis omnibus variæ oriuntur difficultates, quarum causa plerique interpretes quædam ex iis negarunt. Nam primo si idem locus bis relatus sit Gadgad; quomodo Num. 33 ℣ 32 dicuntur Israëlitæ ex Benejaacan venisse in Gadgad, & Deut. 10 ℣ 7 ad eumdem locum Gadgad venisse ex Mosera? Secundo, quomodo Num. 33 ℣ 31 ex Moseroth dicuntur profecti in Benejaacan; contra vero Deut. 10 ℣ 6 ex Beroth filiorum Jacan in Mosera, cum Moseroth a Mosera, & Benejaacan a Beroth filiorum Jacan non distinguamus? Respondeo difficultates hasce ex præmissis observationibus facile explicari. Quando enim Israëlitæ circuibant montem Seir, seu per deserta Idumææ loca vagabantur, mansionem vigesimam octavam habuerunt in Moseroth, vigesimam nonam in Benejaacan, non recto itinere incedentes, sed huc illuc vagantes, prout damnatos ad diuturnum exsilium columna prævia ducebat. Hinc trigesimam mansionem habuerunt in Gadgad trigesimam primam in Jetabatha, quæ loca fuerunt aut in limite Orientali Idumææ, aut extra Idumæam in regione Madianitarum; indeque per Hebronam venerunt in Asiongaber.

[455] [quarum tentatur elucidatio:] Cum autem ex Asiongaber, jubente Domino, per confinia Idumææ profecti sunt versus Moabitidem, loca illa quatuor rursum transierunt, sed duo priora inverso ordine. Itaque stationem trigesimam tertiam habuerunt partim in Beroth filiorum Jacan, partim in Cades, aut in deserto Sin, quæ diversis istis nominibus appellatur, a diversis locis, quæ agmen numerosissimum occupabat. Statio vero trigesima quarta fuit in Monte Hor, seu in Mosera aut Moseroth. Inde, cum Idumæorum rex transitum per mediam Idumæam negaret, deflexerunt ad dexteram, seu versus Orientem & partim etiam ad Meridiem, quantum apparet, per viam, quæ ducit ad mare Rubrum, ut habetur Num. 21 ℣ 4, non tamen eo animo, ut rursus ad mare Rubrum proficiscerentur, sicut antea per eamdem fere viam eo pervenerant, sed ut circumirent terram Edom. Hoc flexu ex Mosera venerunt in Gadgad, quo ante ex Benejaacan fuerant perlati; habitaque partim in Gadgad, partim in Salmona, (uti mansio illa vocatur Num. 33 ℣ 41) statione trigesima quinta; perrexerunt in Jetebatha & Phunon, habueruntque illic mansionem trigesimam sextam. Ex hac autem mansione, a qua ante per Hebronam profecti erant in Asiongaber ad mare Rubrum, secunda hac vice recta profecti sunt in Septemtrionem versus Moabitidem, in cujus finibus habuerunt stationem trigesimam octavam, ut videbimus.

[456] Tota hæc expositio talis est, ut locus difficillimus Deut. 10 intelligatur sensu proprio, [data expositio nonnullis rationibus firmatur.] & recte concilietur cum Num. 33, cumque aliis omnibus Scripturæ locis, ita ut existimem nihil reperiendum in Scriptura, quod nequeat cum hac conciliari. Verum mirari quis posset, quod eædem mansiones diversis subinde nominibus appellatæ sint a Moyse; & quærere, qua de causa id factum sit. Respondeo de illa nominis mutatione constare ex mansione montis Hor, quam alio loco Mosera vocavit, ut certum est, & alio rursum loco Moseroth, ut ratione verisimillima ostendi. Cum autem certo sciamus id factum esse semel, mirari minus debemus idem sæpius contigisse. Cur autem mansionum nomina mutare potuerit Moyses, facile dictu est, nimirum quia multitudo populi immensa ita se extendebat, ut subinde varia occuparet loca, a quibus castra nomen sortiri poterant. Cur vero voluerit ea diversitate nominum uti, certo dici non potest. Forsan Num. 33 recensuit loca tabernaculo suo aut tabernaculo fœderis viciniora; in Deuteronomio vero, cum alloquebatur populum, loca celebriora magisque nota, ad quæ se castra extenderant eodem tempore. Forte etiam Num. 33 mansiones, quæ iisdem locis fuerant, diversis nominibus designavit, ut mansionum numerus & diversitas clarius innotesceret. Quacumque demum de causa id fecerit Moyses, satis est quod constet de facto. Porro si quis contra expositionem datam objicere vellet tabulas geographicas, quas nonnulli de mansionibus formarunt, breviter responderem, tabulas illas, quas quidem ego viderim, multis scatere erroribus, uti facile probari potest ex sacris Litteris.

[457] Ab hac digressione, quæ necessaria visa est, [Chananæus rex Arad aggreditur Israëlitas; at occiditur, & urbes ejus delentur:] redeo ad montem Hor, ubi Moysen cum Israëlitis reliqui in luctu de morte Aaronis. Pugnandum fuit Israëlitis, quando castra habebant apud montem Hor, uti narrat Moyses Num. 21 his verbis: Quod cum audisset Chananæus rex Arad, qui habitabat ad Meridiem, venisse scilicet Israël per exploratorum viam, pugnavit contra illum, & victor existens, duxit ex eo prædam. At Israël voto se Domino obligans, ait: Si tradideris populum istum in manu mea, delebo urbes ejus. Exaudivitque Dominus preces Israël, & tradidit Chananæum, quem ille interfecit subversis urbibus ejus: & vocavit nomen loci illius Horma, id est, Anathema. Locus hic rursum non caret difficultatibus magnis, quas alii silentio præterierunt, alii variis modis conati sunt exponere. Prima difficultas oritur ex constitutione locorum, quia rex Arad dicitur habitasse ad Meridiem, nec additur, utrum habitaverit in ipsa Terra promissa, an extra illam, sicut Num. 13 ℣ 30 dicitur, Amalec habitat in Meridie, scilicet extra Terram promissam. Num. 33 ℣ 40 de eodem rege legitur: Audivitque Chananæus rex Arad, qui habitabat ad Meridiem, in terram Chanaan venisse filios Israël. Textus hic videtur dicere Israëlitas venisse in terram Chanaan: id autem verum non est eo sensu, quod, dum erant apud montem Hor, intrassent illam regionem, quam postea possederunt, etsi illa soleat venire nomine terræ Chanaan. Vidit Bonfrerius difficultatem, ideoque in hunc locum notavit sequentia: Porro quod dicatur hic rex audivisse filios Israël venisse in terram Chanaan; intelligendum est de adventu inchoato, non perfecto; nempe quia erant in via, imo in proximo, ut eo pervenirent, quærentes omnem aditum, quo in eam penetrarent.

[458] [probabilius habitabat rex ille in Palæstina] Verum illud in terram Chanaan, quod in textu nostro ad Israëlitas & verbum VENISSE referri debet, in Hebræo, Chaldæo, & Septuaginta ad regem Arad & ejus habitationem referri debet; ita enim habent Hebræa: “Et audivit Chananæus rex Arad, & ipse habitans in Meridie in terra Chanaan”. Et vero forte in textu nostro loco movenda est interpunctio, quæ antecedit, in terram Chanaan, & iisdem verbis postponenda, ac forte per ablativum legendum, in terra Chanaan, ut Hebræa & ceteri textus habent. Quod autem aliqui negant hunc regem Arad in Chananæa & Terra promissa habitasse, existimo a Scripturæ mente alienum: si enim is Chananæus erat, si civitas Arad in sortem tribus Judæ cecidit, ut habetur Judic. 1 ℣ 16; quæ eadem mutato nomine Horma vel Herma dicta est, & sub eo nomine attributa est Judæ tribui, Josue 15 ℣ 3; si Josue 15 inter ceteros reges, qui cum Israëlitis in Chananæa pugnarunt, & a Josue cæsi sunt, rex Arad, sive Hered (nam eadem est vox in Hebræo) nominatur, qua ratione is dici potest in terra Chanaan non habitasse? Ita ratiocinatur ille interpres, cujus opinionem opposita saltem probabiliorem existimo, maxime ob locum Judic 1 ℣ 16, ubi desertum sortis Judæ dicitur esse ad Meridiem Arad. Quod vero de Horma & Hered asseritur, minus certum est, & saltem utrumque verum non est, quia Josue 12 ℣ 13 harum urbium reges distinguuntur his verbis: Rex Herma unus, res Hered unus.

[459] [circa mare Mortuum;] Verum alia rursum oritur difficultas: nam si rex Arad habitabat in parte Meridionali Terræ promissæ circa mare Mortuum, ut recte ait idem Bonfrerius in Num. 21 cum multis aliis; inter regnum ipsius & montem Hor, ubi erant Israëlitæ, pars Idumææ erat interposita. Quomodo igitur Chananæus aggressus est Israëlitas, & quomodo Israëlitæ, eo victo, urbes ejus subverterunt, cum ex monte Hor non recta profecti sint in Chananæam? Prima pars non patitur magnam difficultatem: Chananæus enim cum exercitu suo obviam Israëlitis venire potuit, eosque aggredi, uti revera factum est. Pars altera Bonfrerio visa est tam difficilis, ut recesserit ab obvia & naturali expositione loci, & probare voluerit, urbes istius regis non esse subversas tempore Moysis, sed postea, quando occupata est Terra promissa. Alii vero eadem de causa maluerunt regnum Arad extra limites Terræ promissæ collocare, quod minus improbarem, si locus aliter exponi non posset. Verum difficultas mihi non videtur insuperabilis, si omnia attente considerentur. Quapropter sequor obviam & naturalem loci intelligentiam, secundum quam affirmat Moyses, primo regem Arad venisse ad oppugnandos Israëlitas, quando castrametabantur apud montem Hor; secundo regem illum Chananæum eodem tempore victum, occisumque, & urbes ejus subversas esse. Tertio saltem ut probabilius admitto, regem illum habitasse in parte Meridionali Terræ promissæ circa mare Mortuum, & ad confinia Idumææ: atque hisce præsuppositis, explicare aggredior, quo modo hæc omnia consistere possint cum assertis aliis sacræ Scripturæ, & intelligi ratione prorsus verisimili.

[460] Supra vidimus, petitum esse a Moyse transitum per Idumæam, [& per Idumæam aggressus est Israëlitas; hi vero eadem via regnum ejus potuerunt ingredi:] dum erat in Cades: regem vero Idumææ, negato transitu, occurrisse cum ingenti exercitu. Moyses, cui prohibita erat pugna cum Idumæis, ex Cades sic processit ad montem Hor, ut prælium vitaret, & tamen non recederet a confiniis Idumææ, sed per ejus limites magis versus Chananæam procederet, & veniret ad montem Hor, ubi in finibus Idumææ diu castrametati fuerunt Israëlitæ. Hæc non sinunt nos dubitare, quin rex Idumæus perrexerit cum exercitu suo observare Israëlitas. Cum autem immensa horum multitudo terrorem latius spargeret, videtur rex Arad accurrisse, ut simul cum Idumæis transitu prohiberet Israëlitas, sicque divisas fuisse partes inter Chananæos & Idumæos, ut Chananæi consisterent in parte Idumææ, per quam patebat ingressus in regnum Arad. Rex autem ille Chananæus, non contentus transitu prohibere Israëlitas, eosdem cœpit lacessere, & quidem initio satis feliciter, ita ut, victoria relata, spolia quoque consequeretur. Moyses cum suis ita lacessitus, ex ingenti multitudine bellatorum, quos habebat, electum agmen ad pugnam expedivit. Tum voto nuncupato de delendis Chananæi istius urbibus, cæsisque Chananæis cum rege suo, fugientes per Idumæam secuti sunt victores Israëlitæ, ac simul cum illis penetrarunt in regnum Arad, quod ferro flammaque vastarunt. Completo voto, expeditioni quoque finem imposuerunt, & per eamdem viam regressi sunt ad castra adhuc constituta apud montem Hor. Hoc aut simili modo res tota peragi potuit, cum nihil sit in sacris Litteris, quod huic expositioni repugnet. Talis fuit hæc expeditio, qualis suscepta fuit contra Madianitas Num. 31, quæ suo loco explicabitur.

[461] Quæ hic objicit Bonfrerius, non difficulter exponi possunt. [ad difficultates objectas respondetur.] Ait primo, si Israëlitæ tunc penetrassent in Chananæam, satius eis fuisset prosequi victoriam in Chananæa, quam regredi & iter longum per Moabitas capessere. Verum id liberum non erat Israëlitis, qui castra non movebant nisi prævia & ducente columna: necdum enim advenerat tempus, quo Deus decreverat eos in possessionem Terræ promissæ inducere. Ait secundo, regem & urbem Arad deinde superfuisse. At non contendimus, ita prorsus excisam fuisse urbem Arad, ut non potuerit restitui. Potuit sane urbs illa ex ruinis iterum erigi, atque alius rex priori succedere, aut loco ipsius eligi. Porro omnes regni urbes excisas fuisse, Scriptura non clare affirmat. Subverterunt certe illas, quas adierunt, & ceperunt. At necesse non est, ut dicamus omnes fuisse captas & deletas. Hinc etiam incertum est, utrum urbi Arad, an toti regno, an vero loco, ubi voverunt, aut ubi pugnarunt, dederint nomen Horma: quod aliis quoque locis deinde datum fuit. Ceterum nolim contendere, omnia facti adjuncta, talia prorsus fuisse, qualia dedi ex conjecturis ea solum intentione, ut ostenderem obvium Scripturæ sensum retineri posse. Itaque si quis alio modo omnia æque combinare possit, me facile habebit consentientem.

§ XLI. Quæ de morte Mariæ & Aaronis aliisque deinde secutis narrarunt Josephus & Philo, dantur & examinantur.

[Josephus de transitu per Idumæam petito, de morte Mariæ,] De gestis anno peregrinationis quadragesimo, huc usque ex Scriptura recitatis, pauca solum narraverunt scriptores Hebræi, Josephus & Philo, multaque prætermiserunt, præsertim murmurationes populi, utpote genti suæ parum honorificas. Josephus lib. 4 cap. 4 post relatam seditionem Core, aliaque tunc facta, de itineribus transituque per Idumæam petito, ac de morte Mariæ sic loquitur: His ita post seditionem dispositis, castra movit, & cum omnibus copiis ad Idumeæ fines pervenit. Legatis primum ad regem præmissis, petebat ab eo tantum liberum transitum, paratus ipsius arbitrio fidem dare, sine cujusquam injuria iter se facturum: præterea forum rerum venalium suis exhiberi poscebat, persoluturus etiam aquæ precium, si rex ita juberet. Ille vero legatis re infecta dimissis, negatoque transitu, armatus cum exercitu est obviam profectus, prohibiturus Moysem, si vi viam aperire conaretur. At Propheta, consulto prius oraculo, & Deo non permittente, ut ipse pugnæ principium faceret, retrorsum abduxit exercitum, per desertum iter facturus. Eodem tempore sorori ejus Mariammæ ultimus vitæ dies advenit, quadragesimo anno, ex quo Ægyptum reliquerat, mensis Xantici luna prima, sepultaque est publico sumptu magnifice, super quodam monte qui appellatur Sein: Hæc Josephus, mox addens luctum fuisse menstruum de morte Mariæ, populumque post luctum fuisse lustratum a Moyse. Hæc lustratio sumpta est ex legibus Num. 19 latis; sed locum non videtur habuisse pro omni populo. Secundo mons Sein haud dubie sumptus est a deserto Sin, sed montem istius nominis non invenio. Tertio commode intelligenda est abductio exercitus retrorsum, nimirum quod Moyses deflecteret magis ad limites Idumææ, non autem quod retrocederet.

[463] [de progressu Israëlitarum, & morte Aaronis, breviter agit:] De progressu exercitus & morte Aaronis idem scriptor deinde hæc narrat: Cæterum funesto exercitu ita, ut dixi, lustrato, per desertum cum eo pergens, Arabiam petiit. Cumque venisset in agrum urbis Arabum primariæ, quæ olim Arce, nunc Petra nominatur, hoc loco montem excelsum, quo ager clauditur, Aaron conscendit, præmonitus a Moyse, quod esset moriturus: & in conspectu totius exercitus, stans in loco acclivi, exutam pontificiam stolam Eleazaro filio tradidit, ad quem jure ætatis successio pertinebat. Atque ita spectante populo moritur, eodem ipso anno, quo sororem amisit, anno ætatis centesimo vigesimo tertio. Dies mortis ejus incidit in primam lunam mensis, qui Atheniensibus Hecatombæon dicitur, Macedonibus Lous, Hebræis Sabba. Luxit eum populus diebus triginta, & luctu finito, Moysis ductu pervenit ad fluvium, qui nominatur Arnon. Ita Josephus, multa transiliens: nam ad fluvium aut torrentem Arnon post aliquot stationes intermedias venerunt Israëlitæ. Alia etiam hic observanda. Urbem Petram, quam Arcen olim vocatam dicit, recte quidem locat in Arabia, cum fuerit Arabiæ Petrææ metropolis; recte etiam circa illam assignat montem Hor, in quo mortuus est Aaron: at non recte Idumæam ab Arabia distinguit, cum illius pars fuerit, cumque urbs Petra Idumææ fuerit, ut vult Hieronymus lib. de Locis Hebraïcis, aut certe ad ejus limites in vicina Madianitide, ut aliqui existimant.

[464] Philo, reliquis omnibus, de quibus hic agimus, [Philonis, multa prætermittentis, relatio] prætermissis, solum narravit gesta cum Idumæis, & cum Chananæo rege Arad. De prioribus hæc scribit: In aditu regionis (promissæ) habitabat gens cognata (utpote oriunda ex Esau) quos (Israëlitæ) sperabant fore belli adversus vicinos gerendi socios, adjutoresque in parandis novis sedibus: aut si hoc gravarentur, certe neutris se adjuncturos partibus. Nam utriusque gentis primi conditores, tum Hebraïcæ, tum accolentis fines hostiles, una matre unoque partu editi fuerant, quorum familiæ felici auctæ sobole in duas populosas gentes tum excreverant. Harum altera in suis mansit sedibus: altera (ut ante diximus) in Ægyptum propter famem translata, post aliquot ætates retro, unde venerat, rediit. Hæc cognationis non oblita, quamvis dudum disjuncta sedibus: & tunc quoque nihil de ritu majorum agnoscens in degeneribus posteris, arbitrabatur decorum esse mansuetis ingeniis, si antiquæ necessitudini aliquid tribuerent. In altera nullum supererat amicitiæ vestigium, quæ longe diversis assueta moribus, rationibus, consiliis, studiis, avita renovabat odia. Nam primus hujus gentis autor jus primogenituræ fratri vendiderat, quod paulo post facti pœnitens repetiit, atque etiam necem intentando extorquere voluit. Hæ majorum privatæ simultates apud integras posterorum gentes instauratæ sunt eo tempore.

[465] Cæterum Dux Hebræorum Moses, quamvis primo incursu poterat eos opprimere, [de petito per Idumæam transitu,] iniquum id ratus propter jus antedictæ cognationis, maluit transitum per eorum agros petere, pollicendo se iter facturos sine incolarum injuria, intactis agris & pecoribus: ne potum quidem aquæ necessarium sumpturos absque precio, in potestate incolarum fore annonam, se usuros foro ex ipsorum arbitrio. At illi, contemptis caduceatoribus conditiones fœderis offerentibus, armati obviam profecti sunt, bellum ostentantes eis, si auderent fines transcendere, imo vel attingere. Id responsum ægre ferente populo, & jam ad arma concitato, Propheta e superiore loco, ut exaudiri posset, sic eos allocutus est: Non est iniqua, viri fortissimi, vestra indignatio, qui bonas conditiones offerendo repulsam passi estis a pravis & perversis hominibus. Illi quidem digni sunt, ut inhumanitatis pœnas dent, nos tamen decet mitius agere, & revereri gentiles necessitudines. Alioqui quod erit inter bonos malosque discrimen, si magis cogitabimus, quid illi mereantur, quam quid nos deceat? His dictis, avertit alio populum, cum videret omnes aditus insessos præsidiis ab his, quibus nihil imminebat periculi: tantum præ invidia viam compendiariam intercluserant: quod erat certissimum indicium malevolentiæ moleste ferentium gentem libertati redditam, quam in Ægypto gravi servitute premi antea libenter audierant. Necesse enim ut qui alterius felicitate dolet, ejus calamitate gaudeat, quantumvis dissimulet. In tantum enim res suas cum impiis consociaverant, ut in summam maliciam prolapsi, infensi essent bonis omnibus, ægre ferrent successus eorum, gauderent calamitatibus.

[466] [nimis acerba est in Idumæos, & nonnulla eget correctione:] Id tum latere non potuit: cohibitus est tamen populus a suo Principe, eadem opera gemino exemplo edito tum bonitatis tum prudentiæ. Prudenter enim fecit, quod discessum est sine mutuis injuriis: quod vero cognationis respectu ultionem cohibuit, humanitatis fuit officium. Ita philosophatur Philo, justo iniquior in Idumæos, qui metu non prorsus temerario videntur transitum negasse. Verum hoc generatim de causa negati transitus dixisse sufficiat, cum veram causam certo scire non possimus. At alia quædam particulariter sunt emendanda. Primo Moyses, a quo primo incursu opprimi potuisse Idumæos nimis jactanter affirmat Philo, a bello eis inferendo abstinuit ob mandatum a Deo acceptum. Secundo nimis accusantur Idumæi, dum dicuntur bellum minati, si Moyses auderet eorum fines vel attingere: nam constat, Israëlitas per eorum fines transivisse, nec tamen cum Idumæis conflixisse. Tertio ex mera conjectura, ferenda tamen & probabili, dicuntur Israëlitæ ad arma concitati fuisse, dum audiebant transitum negari ab Idumæis. Verum iniquiores sunt conjecturæ, quibus odium & invidiam Idumæorum mire exaggerat Philo: nam etsi illis revera nihil immineret periculi ab Israëlitis ob mandatum divinum; id verisimiliter ignorabant, ideoque nec fidem præbebant optimis eorum promissis, nec liberi erant a timore imminentis, ut credere poterant, periculi.

[467] [idem de rege Chananæo Israëlitas invadente,] Bellum regis Chananæi Philo deinde sic enarrat: Horum (Idumæorum) oppidis præteritis, cum ad ulteriora pergerent, rex quidam finitimus, Chananes nomine, ubi cognovit e speculatoribus exercitum per loca non longe dissita iter facere, putans eos sine ordine incedentes facile posse opprimi, cum armata suorum juventute invasit, & primo assultu quosdam, ut imparatos, coëgit terga vertere: interceptisque aliquot captivis, insperato successu inflatus, procedebat ulterius, quasi omnes in suam potestatem redacturus. At illi nihil territi accepto incommodo, imo accensa audacia, ut abolerent ignominiam, hortabantur se invicem: Viri simus, geramus rem alacriter in primo regionis promissæ aditu. Intrepide pugnemus pro munimento habentes audaciam. Per initia sæpe de eventu decernitur. Dum in limine sumus terrorem incutiamus incolis, ut inopia, qua in locis desertis laboravimus, permutemus agrorum fertilium & bene cultorum copiam. Sic animati voverunt Deo primitias agrorum, ejus regis oppida cum suis finibus.

[468] Nec fuerunt vota irrita, propitio Numine Hebræis robur addente, [& victo, in quibusdam corrigitur.] ad extorquendam hosti victoriam. Itaque pugnatum est egregie, supplicatumque post victoriam: præda tota consecrata Autori tantæ felicitatis. Oppida cum viris & auro argentoque Deo dicari placuit, unde totum id regnum anathema nominatum est. Quemadmodum enim unusquisque vir pius consecrat primitias fructuum comportatorum ex agris suis: ad eundem modum gens universa portionem magnæ regionis, in cujus possessionem migrabat, & eam quidem non exiguam, regnum integrum, quod primum bello quæsitum est, novæ coloniæ primitias Deo dicavit. Nefas enim putabant vel agros dividere, vel in urbes immigrare, ante consecratas horum primitias. In hac relatione corrige primo locum, quia res gesta est in ipsis Idumæorum finibus. Secundo non invasit rex Chananæus iter agentes, sed castra habentes ad montem Hor. Tertio oratio hortantium invicem Israëlitarum solum est conjecturalis; nec regnum illius regis Chananæi tantum videtur fuisse, quantum fuisse insinuat Philo.

§ XLII. Aliquot mansiones: murmuratio populi, cui Deus immittit ignitos serpentes, serpens æneus erectus: subacta regna Sehon & Og, regum Amorrhæorum.

[Duæ mansiones, in quarum alterutra murmuratio populi ignitis serpentibus punita;] De monte Hor Israëlitæ profecti per limites fere Idumæorum, per Madianitidem & Moabitidem, brevi tempore pervenerunt ad limites terræ primum occupandæ. Num. 33 mansiones sequentes sic recensentur a ℣ 41: Et profecti de monte Hor, castrametati sunt in Salmona, (quæ mansio fuit trigesima quinta, alias a monte Gadgad nomen sortita, uti & sequens alio loco Jetebatha dicta legitur.) Unde egressi venerunt in Phunon. In alterutra harum mansionum, aut fortasse in ipso itinere, orta rursum est gravis murmuratio, de qua Moyses agit Num. 21 ℣ 4 ita scribens: Profecti sunt autem & de monte Hor per viam, quæ ducit ad mare Rubrum, ut circumirent terram Edom. Et tædere cœpit populum itineris ac laboris: locutusque contra Deum & Moysen, ait: Cur eduxisti nos de Ægypto, ut moreremur in solitudine? Deest panis, non sunt aquæ: anima nostra jam nauseat super cibo isto levissimo. Quamobrem misit Dominus in populum ignitos serpentes, ad quorum plagas & mortes plurimorum, venerunt ad Moysen, atque dixerunt: Peccavimus, quia locuti sumus contra Dominum & contra te: ora, ut tollat a nobis serpentes. Oravitque Moyses pro populo, & locutus est Dominus ad eum: Fac serpentem æneum, & pone eum pro signo: qui percussus aspexerit eum, vivet. Fecit ergo Moyses serpentem æneum, & posuit eum pro signo: quem cum percussi aspicerent, sanabantur.

[470] Cum exaltatione hujus ænei serpentis exaltationem suam in crucem comparavit Christus ipse Joan. 3 ℣ 14; fidemque in Christum cum aspectu hujus serpentis, dicens: Sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto; [ad medelam vero percussorum serpens æneus erectus:] ita exaltari oportet Filium hominis: ut omnis, qui credit in ipsum, non pereat, sed habeat vitam æternam. Murmurationem vero illam Apostolus 1 Cor. 9 vocat tentationem Dei, suos ita Hebræorum exemplo monens: Neque tentemus Christum; sicut quidam eorum tentaverunt, & a serpentibus perierunt. Sapiens cap. 16 ℣ 5 de hisce ita scribit: Etenim cum illis (Hebræis) supervenit sæva bestiarum ira, morsibus perversorum colubrorum exterminabantur. Sed non in perpetuum ira tua permansit; sed ad correptionem in brevi turbati sunt, signum habentes salutis ad commemorationem mandati legis tuæ. Qui enim conversus (seu sanatus) est, non per hoc, quod videbat, sanabatur, sed per te omnium Salvatorem: in hoc autem ostendisti inimicis nostris, quia tu es, qui liberas ab omni malo. Et mox ℣ 10: Filios autem tuos, nec draconum venenatorum vicerunt dentes: misericordia enim tua adveniens sanabat illos. In memoria enim sermonum tuorum exterminabantur, & velociter salvabantur, ne in altam incidentes oblivionem, non possent tuo uti adjutorio. Etenim neque herba, neque malagma sanavit eos, sed tuus, Domine, sermo, qui sanat omnia. Priori mansioni ex duabus forsan magis probabiliter hæc murmuratio tribuetur. At posteriori magis congruit, quod ait Moyses Deut. 2 ℣ 8: Venimus ad iter, quod ducit in desertum Moab.

[471] [mandatum Domini de non oppugnandis Moabitis: mansiones variæ:] Hoc igitur loco figendum præceptum Domini, sic ibi a Moyse relatum: Dixitque Dominus ad me: Non pugnes contra Moabitas, nec ineas adversus eos prælium: non enim dabo tibi quidquam de terra eorum, quia filiis Lot (a quo Moabitæ, uti & Ammonitæ) tradidi Ar (regionis metropolim) in possessionem. Num. 33 a ℣ 43 ita enumerantur mansiones secutæ, ac primum trigesima septima est Oboth: Profectique de Phunon, castrametati sunt in Oboth. Et de Oboth, venerunt in Jieabarim, quæ est in finibus Moabitarum. Profectique de Jieabarim, fixere tentoria in Dibongad. Hæc mansio trigesima nona in Dibongad, alias dicitur ad torrentem Zared, ut observat S. Hieronymus, & patebit ex verbis dandis. Num. 21 ℣ 10 de hoc itinere sic legitur: Profectique filii Israël castrametati sunt in Oboth. Unde egressi fixere tentoria in Jieabarim, in solitudine, quæ respicit Moab contra Orientalem plagam. Et inde moventes venerunt ad Torrentem Zared. Deut. 2 ℣ 13 ad propositum nostrum hæc narrat Legislator: Surgentes ergo, ut transiremus torrentem Zared, venimus ad eum. Tempus autem, quo ambulavimus de Cadesbarne usque ad transitum torrentis Zared, triginta & octo annorum fuit: donec consumeretur omnis generatio hominum bellatorum de castris, sicut juraverat Dominus: cujus manus fuit adversum eos, ut interirent de castrorum medio. Loquitur de omnibus, qui ad mortem in deserto obeundam damnati erant prope Cadesbarne ob rebellionem occasione exploratorum enatam. Perierunt igitur hi omnes non modo ante transitum Jordanis, sed etiam ante bellum contra duos Amorrhæorum reges gestum trans Jordanem.

[472] [præceptum de Ammonitis non impetendis: progressus exercitus ad torrentem Arnon,] Priusquam progrederentur, cum propinquarent ad limites Ammonitarum, bellum contra illos gerere vetuit Dominus, uti fecerat de Idumæis & Moabitis. Audiamus Moysen Deut. 2 ℣ 16 sic prosequentem: Postquam autem universi ceciderunt pugnatores, locutus est Dominus ad me, dicens: Tu transibis hodie terminos Moab, urbem nomine Ar: & accedens in vicina filiorum Ammon, cave ne pugnes contra eos, nec movearis ad prælium: non enim dabo tibi de terra filiorum Ammon, quia filiis Loth dedi eam in possessionem. Mansio sequens, seu quadragesima, Num. 33 ℣ 46 sic exprimitur: Unde (ex Dibongad) egressi, castrametati sunt in Helmondeblathaim. Locus hic erat prope torrentem Arnon, quem oportebat transire ad ingrediendam terram Amorrhæorum. Hinc Num. 21 ℣ 13 dicitur: Quem (torrentem Zared) relinquentes, castrametati sunt contra Arnon, quæ est in deserto, & prominet in finibus Amorrhæi. Siquidem Arnon terminus est Moab, dividens Moabitas & Amorrhæos. Unde dicitur in libro Bellorum Domini: Sicut fecit in mari Rubro, sic faciet in torrentibus Arnon. Scopuli torrentium inclinati sunt, ut requiescerent in Ar, & recumberent in finibus Moabitarum. Ex eo loco apparuit puteus, super quo locutus est Dominus ad Moysen: Congrega populum, & dabo ei aquam. Tunc cecinit Israël carmen istud: Ascendat puteus. Concinebant: Puteus, quem foderunt principes, & paraverunt duces multitudinis in Datore legis, & in baculis suis. De solitudine, Matthana. De Matthana in Nahaliel: de Nahaliel in Bamoth. De Bamoth, vallis est in regione Moab, in vertice Phasga, quod respicit contra desertum.

[473] Multa hic admodum obscura sunt. Liber Bellorum Domini postea examinabitur. [ubi quædam facta prodigia oscure insinuantur:] Ex adductis hoc loco versiculis, videtur fuisse metrice conscriptus, & prophetice, ut aliqui volunt: quod tamen minus certum. Sensus hic est obvius. Sicut multa prodigia facta sunt in mari Rubro, quibus victi sunt Ægyptii, ita prodigiis in torrentibus Arnon patrandis vincentur Amorrhæi. Secundo quæ dicuntur de puteo, declarant populum facili negotio & prodigiose aquas accepisse, quod alibi scriptum non est, uti nec alia prodigia ibidem facta. Tertio loca varia, quæ deinde nominantur, non significant diversas mansiones, saltem universæ multitudinis. Verum significare possunt diversa loca, per quæ transiverunt Israëlitæ, dum processerunt ab una mansione ad alteram: aut castrametationes varias agminis contra Sehonem missi: aut demum loca illa, ad quæ se extendebant castra Israëlitarum, dum Canticum istud cecinerunt, aut dum aquas prodigiose acceperunt. Hæc de loco illo obscuro sufficiunt, cum proprie ad intentum meum non spectet integra illius expositio.

[474] In illa mansione apud Arnon, quod loci æque ac torrentis seu fluvii est nomen, [jubet Dominus occupari terram Amorrhæorum, quibus legati mittuntur] videtur Moyses accepisse mandatum de occupanda Amorrhæorum terra, nisi illud jam accepisset in mansione præcedenti apud torrentem Zared. Illud Deut. 2 ℣ 24 sic exprimit: Surgite (ait Dominus) & transite torrentem Arnon: ecce tradidi in manu tua Sehon regem Hesebon Amorrhæum, & terram ejus incipe possidere, & committe adversus eum prælium. Hodie incipiam mittere terrorem atque formidinem tuam in populos, qui habitant sub omni cælo: ut audito nomine tuo paveant, & in morem parturientium contremiscant, & dolore teneantur. Ex eodem loco, opinor, misit Moyses nuntios ad regem Sehon, ut peterent transitum, licet non ignoraret eum negandum. Verum sic causam ipsum aggrediendi, quam justissimam habebat ex mandato divino, etiam verisimili ratione vicinis regibus probare poterat. De ea legatione Deut. 2 ℣ 26 sic habet: Misi ergo nuntios de solitudine Cademoth ad Sehon regem Hesebon verbis pacificis, dicens: Transibimus per terram tuam, publica gradiemur via: non declinabimus neque ad dexteram, neque ad sinistram. Alimenta pretio vende nobis, ut vescamur: aquam pecunia tribue, & sic bibemus. Tantum est ut nobis concedas transitum, sicut fecerunt filii Esau, qui habitant in Seir, & Moabitæ, qui morantur in Ar. Donec veniamus ad Jordanem, & transeamus ad Terram, quam Dominus Deus noster daturus est nobis. Noluitque Sehon rex Hesebon dare nobis transitum: quia induraverat Dominus Deus tuus spiritum ejus, & obfirmaverat cor illius, ut traderetur in manus nostras, sicut nunc vides. Num. 21 ℣ 21: Misit autem Israël nuntios ad Sehon regem Amorrhæorum, dicens: Obsecro, ut transire mihi liceat per terram tuam: non declinabimus in agros & vineas, non bibemus aquas ex puteis, via regia gradiemur, donec transeamus terminos tuos. Qui concedere noluit, ut transiret Israël per fines suos.

[475] [ad transitum potendum: negato autem ab Amorrhæis transitu,] Duplex in allegatis verbis occurrit difficultas: nam primo videtur Moyses his verbis, Sicut fecerunt filii Esau, qui habitant in Seir, & Moabitæ, qui morantur in Ar, affirmare transitum sibi fuisse concessum ab Idumæis & Moabitis. At Judic. XI a ℣ 16 Jephte disputans cum Ammonitis, contrarium asserit, iterque Israëlitarum sic narrat: Quando de Ægypto conscenderunt, ambulavit (gens Israëlitica) per solitudinem usque ad mare Rubrum, & venit in Cades. Misitque nuntios ad regem Edom, dicens: Dimitte me, ut transeam per terram. Qui noluit acquiescere precibus ejus. Misit quoque ad regem Moab, qui & ipse transitum præbere contempsit. Mansit itaque in Cades, & circuivit ex latere terram Edom, & terram Moab: venitque contra Orientalem plagam terræ Moab, & castrametatus est trans Arnon: nec voluit intrare terminos Moab: Arnon quippe confinium est terræ Moab. Misit itaque Israël nuntios ad Sehon regem Amorrhæorum, qui habitabat in Hesebon, & dixerunt ei: Dimitte ut transeam per terram tuam usque ad fluvium. Qui & ipse Israël verba despiciens, non dimisit eum transire per terminos suos: sed infinita multitudine congregata, egressus est contra eum in Jasa, & fortiter resistebat. Ad apparentem contradictionem respondeo, nec Idumæos, nec Moabitas, consensisse, ut per terram suam transirent Israëlitæ, sed verbis transitum negasse, saltem per interiora regni sui, ut affirmat Jephte, & Moyses ipse jam antea narravit de rege Idumæorum. Iidem tamen, tam Idumæi quam Moabitæ, transitum re ipsa concesserunt, saltem per limites suos & deserta regnorum suorum; nimirum quia transeuntes Israëlitas non sunt aggressi, nec finibus suis arcuerunt. Itaque Moyses vere affirmat sibi transitum fuisse concessum ab Idumæis & Moabitis: quia per illorum terras transiverat, nec ullibi ab eis fuerat oppugnatus; ita ut illi, quod verbis negabant, re ipsa concederent, sive id timore facerent, sive quod resistere non valerent: nam illa omnia regi Amorrhæorum explicare non debebat Moyses, [obviam egressum Sebonem regem cum exercitu cædunt Israëlitæ,] qui æquissimas ei conditiones proponebat.

[476] Verum hinc oritur altera difficultas, videlicet quomodo Moyses iis conditionibus transitum petere potuerit, cum præcepisset Deus, ut regnum Amorrhæorum everteret? Respondeo quia noverat Amorrhæum non admissurum conditiones oblatas; ideoque hasce non obfuturas, quo minus mandatum Dei exsequeretur. Verisimile est, Deum ipsum voluisse, ut hoc modo procederet sanctus Legislator. Certe post negatum transitum Moyses iteratum accepit mandatum, quod Deut. 2 ℣ 31 una cum relata victoria sic exponit: Dixitque Dominus ad me: Ecce cœpi tibi tradere Sehon, & terram ejus, incipe possidere eam. Egressusque est Sehon obviam nobis cum omni populo suo ad prælium in Jasa. Et tradidit eum Dominus Deus noster nobis: percussimusque eum cum filiis suis & omni populo suo. Cunctasque urbes in tempore illo cepimus, interfectis habitatoribus earum, viris ac mulieribus & parvulis. Non reliquimus in eis quidquam: absque jumentis, quæ in partem venere prædantium: & spoliis urbium, quas cepimus ab Aroër, quæ est super ripam torrentis Arnon, oppido, quod in valle situm est, usque Galaad. Non fuit vicus & civitas, quæ nostras effugeret manus: omnes tradidit Dominus Deus noster nobis. Absque terra filiorum Ammon, ad quam non accessimus: & cunctis, quæ adjacent torrenti Jeboc, & urbibus montanis, universisque locis, a quibus nos prohibuit Dominus Deus noster. De hac victoria & terra per eam occupata Num. 21 ℣ 23 leguntur sequentia: Quin potius, exercitu congregato (Sehon) egressus est obviam in deserto, & venit in Jasa, pugnavitque contra eum. A quo percussus est in ore gladii, & possessa est terra ejus ab Arnon usque Jeboc, & filios Ammon: quia forti præsidio tenebantur termini Ammonitarum (nec permiserat Deus, ut terra Ammonitarum occuparetur.)

[477] Tulit ergo Israël omnes civitates ejus, & habitavit in urbibus Amorrhæi, [& totum ipsius regnum occupant:] in Hesebon scilicet, & viculis ejus. Urbs Hesebon fuit Sehon regis Amorrhæi, qui pugnavit contra regem Moab; & tulit omnem terram, quæ ditionis illius fuerat, usque Arnon. Ad hanc victoriam spectat, quod narratur ℣ 32: Misitque Moyses qui explorarent Jazer: cujus ceperunt viculos, & possederunt habitatores. Judic. XI ℣ 21 victoria cum terminis terræ occupatæ sic describitur: Tradiditque eum Dominus in manus Israël cum omni exercitu suo, qui percussit eum, & possedit omnem terram Amorrhæi habitatoris regionis illius, & universos fines ejus, de Arnon usque Jaboc, & de solitudine usque ad Jordanem. Dominus ergo Deus Israël subvertit Amorrhæum, pugnante contra illum populo suo Israël. Omnes termini nitide hic exprimuntur: nam ab Occidente erat Jordanis, a Meridie torrens Arnon, quo separabatur a Moabitide, cujus olim pars fuerat; ab Oriente autem solitudo erat & regnum Ammonitarum, & a Septemtrione torrens Jaboc, quo ab altero Amorrhæorum regno erat divisum. De hisce, uti & de altera victoria mox secuta, loquitur Amos propheta in persona Domini cap. 2 ℣ 9 ita scribens: Ego autem exterminavi Amorrhæum a facie eorum (Israëlitarum:) cujus altitudo, cedrorum altitudo ejus, & fortis ipse quasi quercus: & contrivi fructum ejus desuper, & radices ejus subter; hac allegoria significans Amorrhæos usque ad internecionem cæsos, & funditus deletos.

[478] [Cæso deinde Og rege Basan, hujus quoque regnum expugnant:] Insignem hanc victoriam alia excepit non minoris momenti, de qua Moyses Num. 21 ℣ 33 sic breviter scribit: Verteruntque se & ascenderunt (versus Septemtrionem) per viam Basan, & occurrit eis Og rex Basan cum omni populo suo, pugnaturus in Edrai. Dixitque Dominus ad Moysen: Ne timeas eum, quia in manu tua tradidi illum, & omnem populum ac terram ejus: faciesque illi, sicut fecisti Sehon regi Amorrhæorum habitatori Hesebon. Percusserunt igitur & hunc cum filiis suis, universumque populum ejus usque ad internecionem, & possederunt terram illius. Deut. 3 latius de hisce loquitur Moyses hoc modo: Itaque conversi ascendimus periter Basan: egressusque est Og rex Basan in occursum nobis cum populo suo ad bellandum in Edrai. Dixitque Dominus ad me: Ne timeas eum, quia in manu tua traditus est cum omni populo ac terra sua: faciesque ei, sicut fecisti Sehon regi Amorrhæorum, qui habitavit in Hesebon. Tradidit ergo Dominus Deus noster in manibus nostris etiam Og regem Basan, & universum populum ejus: percussimusque eum usque ad internecionem, vastantes cunctas civitates illius uno tempore. Non fuit oppidum, quod nos effugeret: sexaginta urbes, omnem regionem Argob regni Og in Basan. Cunctæ urbes erant munitæ muris altissimis, portisque & vectibus, absque oppidis innumeris, quæ non habebant muros. Et delevimus eos, sicut feceramus Sehon regi Hesebon, disperdentes omnem civitatem, virosque ac mulieres & parvulos: jumenta autem & spolia urbium diripuimus.

[479] [quanti momenti essent hæ victoriæ:] Tulimusque illo in tempore terram de manu duorum regum Amorrhæorum, qui erant trans Jordanem: a torrente Arnon usque ad montem Hermon, quem Sidonii Sarion vocant, & Amorrhæi Sanir: omnes civitates, quæ sitæ sunt in planitie, & universam terram Galaad & Basan usque ad Selcha & Edrai civitates regni Og in Basan. Solus quippe Og rex Basan restiterat de stirpe gigantum. Monstratur lectus ejus ferreus, qui est in Rabbath filiorum Ammon, novem cubitos habens longitudinis & quatuor latitudinis ad mensuram cubiti virilis manus. Terramque possedimus tempore illo ab Aroër, quæ est super ripam torrentis Arnon, usque ad mediam partem montis Galaad. De hisce victoriis etiam loquitur Josue cap. 13 & 24 ℣ 8. Psalmista quoque Psal. 134 ℣ 10 illas ut maxime memorabiles celebrat his verbis: Qui percussit gentes multas: & occidit reges fortes, Sehon regem Amorrhæorum, & Og regem Basan. Et rursum Psal. 135 ℣ 17: Qui percussit reges magnos: … & occidit reges fortes, … Sehon regem Amorrhæorum, … & Og regem Basan: & dedit terram eorum hereditatem, … hereditatem Israël servo suo.

[480] [duæ ultimæ mansiones.] Ceterum incertum est, an castra Israëlitarum mota sint tempore hujusce expeditionis, an vero semper manserint apud torrentem Arnon, seu in Helmondeblathaim, ubi manere poterant cum parte militum ad eorum & imbellis multitudinis custodiam destinato, dum pars altera militum ad bellum mittebatur. At verisimile est, castra translata fuisse ad mansionem quadragesimam primam, priusquam totum istud bellum finitum est. Potuit id fieri post superatum Sehonem regem, quando agmen ad pugnam expeditum adversus regem Og progrediebatur, ut sic castra multitudinis imbellis bellantibus essent viciniora. Motus hic castrorum Num. 33 ℣ 47 refertur hoc modo: Egressique de Helmondeblathaim, venerunt ad montes Abarim contra Nabo. Loca hæc erant in regno Sehonis occupato, ubi & fuerunt postrema castra, sed propinquiora hæc erant Jordani fluvio. Ad hæc autem transierunt Israëlitæ post subactum utrumque Amorrhæorum regnum, ibique manserunt non modo usque ad mortem Moysis, sed etiam usque ad transitum Jordanis sub Josue. Num. 22 ℣ 1 post victoriam de Amorrhæis de ultimo castrorum motu ita habetur: Profectique castrametati sunt in Campestribus Moab, ubi trans Jordanem Jericho sita est. Num. 33 ℣ 48 extensio castrorum magis explicatur hoc modo: Profectique de montibus Abarim, transierunt ad Campestria Moab, supra Jordanem contra Jericho. Ibique castrametati sunt de Betsimoth usque ad Abelsatim in planioribus locis Moabitarum. Quid gestum sit tempore postremæ hujus mansionis, infra videbimus. At hic observandum est, Campestria Moab eo tempore non fuisse ditionis regis Moabitarum, cum essent trans torrentem Arnon; sed ita vocari, quod olim fuissent sub Moabitis, qui illa regni sui parte privati fuerant per Amorrhæos.

§ XLIII. Josephi & Philonis narrationes de præcedentibus, præsertim de bellis contra Amorrhæos.

[Josephus bellum contra Sehonem gestum] Josephus lib. 4 cap. 5 narraturus bellum, contra reges Amorrhæorum feliciter gestum, sub finem cap. 4 ita orditur: Moysis ductu (populus Israëliticus) pervenit ad fluvium, qui nominatur Arnon. Is ex Arabiæ montibus exortus, desertum medium pererrans, in Asphaltitem lacum influit, Moabitas ab Amoræis disterminans. Estque hæc regio frugifera, & fructus, quantum satis est, incolis suppeditat. Ad ejus regem Sehonem misit legatos Moyses, qui transitum per regnum peterent, fidem daturus, quod sine detrimento vel agrorum vel colonorum militem traduceret: sed persoluturum precium rerum venalium ex æquo & bono, etiamsi potum aquæ sine precio dare gravarentur. Sehon vero negato transitu, & armato suorum exercitu, vada Arnonis occupat, prohibiturus, si Hebræi fluvium transire conarentur. Moyses autem postquam intellexit Amoræos hostilem in se animum gerere, haud ferendum contemptum ratus, & videns Hebræos, genus hominum intractabile, ocio simul & egestate facile adduci posse, ut pristinos tumultus ac seditiones renovarent, occasionem eis adimere volens, consuluit Deum, an bello viam aperire permitteret. Deo vero annuente, & victoriam insuper pollicente, magnopere hac spe animatus, militem quoque fiducia complet, clamitans adesse tempus, quo pugnandi cupiditatem exsatiarent, auspice Deo, &, quo sponte jam propenderent, autoritate sua compellente.

[482] At illi permissa potestate læti, arma corripiunt, & evestigio instructa acie ad hostem properant. [quibusdam auget conjecturis,] Amoræus contra, ut vidit adventantes, oblitus pristinæ ferociæ, tum ipse est territus, tum milites animos, quos ante visum hostem præ se ferebant, præ timore demiserunt. Itaque, vix primo conflictu excepto, terga vertunt, in sola fuga spem salutis reponentes. Confidebant enim munitis urbibus, quæ tamen nihil prorsus eis profuerunt. Nam Hebræi, ut primum animadverterunt hostes cedere, acriter institerunt, turbatisque eorum ordinibus, in extremam formidinem illos conjecerunt. Jamque totis campis sparsi, effuso cursu alii alias urbes petebant: nec alteri persequendo fatigantur, imperfectam victoriam relinquere nolentes: sed cum essent funditores optimi, & ejus pugnæ generis, quod omni telorum genere eminus geritur, in primis periti, & expeditiores quam ut armis gravarentur; aut pedibus fugatos assequebantur, aut glandibus & jaculis, si quos celeriores timor fecerat. Itaque magna strages editur: & si qui effugerant, cum vulneribus & siti conflictabantur. Erat enim æstas. Cumque desiderio potus ad fluvium agmine magno ferrentur, ab insequentibus circumventi, eminus sagittis ac jaculis sunt confixi: & inter cæteros Sehon rex cecidit.

[483] [& nonnihil immiscet erroris;] Hebræi vero cæsos spoliabant, prædas agebant, magna rerum copia fruebantur, quod fructus nondum ex agris collecti essent. Et milites totam regionem percurrebant impune diripiendo, captivosque abducendo. Nemo enim resistebat, robore ejus regionis in pugna absumpto. Talis clades Amoræis accidit, qui nec consilio prudenter, nec armis fortiter sunt usi. Hebræi vero terram eam occupaverunt, inter tres amnes insulæ modo sitam. Nam Arnonis ripæ Meridionale ejus latus terminant, Jobacchus vero Septentrionale, qui in Jordanem influens nomen amittit: Occidentalis tractus Jordane amne alluitur. Hactenus Josephus, ex conjecturis describens prælii modum: nam de eo in sacris Litteris nihil invenit. Verum nonnulla quoque attulit Scripturæ contraria, alia vero dissimulavit. Primo Scripturæ contrarium est, quod dicitur de captivis abductis, cum ne pueris quidem aut mulieribus fuerit parcitum. At voluit scriptor Hebræus omnimodam illam Amorrhæorum excisionem dissimulare, licet divino mandato facta esset. Secundo plus timoris Amorrhæis attribuit, & sic victoriam faciliorem facit, quam patitur sacra Scriptura Judic. XI ℣ 21, ubi Sehon fortiter restitisse dicitur. Tertio causam inchoandi id bellum repetit ex negato transitu, Deique mandatum omittit, ac perperam mandato divino substituit permissionem & pollicitationem victoriæ: omnia hæc concurrerunt, sed alio ordine, quam quo relata sunt a Josepho.

[484] [nec omni caret errore ejusdem relatio belli contra Og gesti.] Idem auctor bellum contra alterum Amorrhæorum regem deinde subjungit, ita pergens: In hoc rerum statu exoritur Israëlitis novus hostis Oges, Galadinæ & Gaulanitidis regionum rex, in auxilium Sehonis amici & socii veniens: cujus res quum jam perditas videret, nihilominus victoriam sperans, virtutis suorum ac hostium periculum facere decrevit. Qua spe frustratus & ipse in prælio periit, & exercitus ad unum est deletus. Moyses vero, Jobaccho fluvio superato, regnum Ogis ingressus, urbem unam post aliam subvertebat, habitatores internecione vastans, qui omnes ejus terræ homines divitiis & agrorum fertilitate superabant. Oges etiam vir heroïca specie corporis, ne viribus quidem ac virtute fuit inferior: cujus roboris & staturæ argumentum exstabat in expugnata regia urbe Ammanitidis regionis, dicta Rabatha: lectus erat ferreus quatuor cubitorum latitudine, novem longitudine. Hujus viri casum non solum præsens Hebræorum felicitas est insecuta, sed in futurum etiam majorum successuum illis causa est facta. Sexaginta enim oppida egregie munita de ejus ditione ceperunt, & ex præda tam privatim quam publice sunt locupletati. Post hæc Moyses castra Jordanem versus movet, & campum magnum e regione Hierichuntis. Ea est urbs copiosa palmis abundans, & balsamum ferens. In hac relatione corrigendum, quod Rabatham, seu Rabbath vocet expugnatam: nam eam tunc non expugnarunt Israëlitæ, cum esset metropolis Ammonitarum, quos bello non impetebant.

[485] Philo ante belli relationem quædam præmittit de invento puteo & de itinere Israelitarum. [Philo quædam de invento puteo & itineribus minus accurate;] Paulo post (inquit) fontem copiosum invenerunt, qui omnibus potum præbuit. Is erat in puteo, in ejus provinciæ finibus. Ibi, acsi merum, non aquam hausissent, exhilarati, pias choreas circa puteum ducendo novum carmen canebant in laudem Dei datoris agrorum & autoris coloniæ, quod emensi longas solitudines, terram promissam attigissent, & in ipso limine invenissent aquæ copiam, meliore nota signandum rati hunc puteum. Fuerat enim excisus non plebeiorum, sed regum opera & diligentia: qui ut fertur magnum sumptum quærendo aquam & apparando puteum fecerant, sicut apparebat ex operis regii magnificentia. His inopinatis successibus lætus Moses progrediebatur ulterius, juventute disposita in primo extremoque agmine: seniorum, mulierum, puerorumque turba incedebat media, utrimque munita præsidio, sive frontem sive terga hostis lacesseret. Hæc Philo, in chronotaxi minime accuratus: nam putei inventionem ponit paulo post cæsum regem Arad, licet multæ mansiones intercesserint, variaque in iis gesta, quæ prætermisit; & mox ab invento puteo, quod factum circa confinium Amorrhæorum, ad horum regionem pervenisse ait Hebræos post aliquot dies itineris.

[486] De bello contra Amorrhæos gesto nec plene nec accurate scribit sequentia: [magis etiam labitur in narrando bello contra Sehonem gesto.] Post aliquot dies regionem Amorræorum attigit, missisque legatis ad regem eorum Seon, invitabat ad easdem conditiones, quas prius cognatis obtulerat. Ille adeo contumeliose respondit, ut vix sibi temperaret a manibus, occisurus ni legatos tutaretur jus gentium: contractisque mox copiis expeditionem suscepit, victoriam sibi pollicens. Congressus autem sensit sibi rem esse cum invictis militibus, qui jam ante exercitatis duratisque tum corporibus tum animis, non semel virtutis specimen ediderant. Quapropter egregie tunc quoque vicerunt, a præda tamen abstinuerunt, ut sacrarent Deo certaminum suorum primitias, cujus ope subsistebant magis quam propriis consiliis aut viribus, illo addente animos ad rem gerendam, & causam suam defendendam fortiter, sicut tunc quoque apparuit. Non erat enim opus iterato prælio, una acie debellatum est, fusis, fugatis, internecione deletis hostilibus copiis. Urbes etiam eodem tempore exhaustæ & repletæ sunt, vacuæ veteribus incolis, plenæ victoribus. Similiter villæ prædiaque rustica modo deserta recipiebant colonos meliores. Hoc bellum gentes omnes Asianas terruit, præsertim finitimas, quibus propius imminere videbatur periculum. Corrigenda hic varia. Primo falso ait a præda abstinuisse Israëlitas, ut eam Deo consecrarent: hoc enim locum non habuit in eo bello, nisi de hominum præda id solum intelligat Philo. Secundo tam superbum Sehonis responsum, ut etiam legatos voluerit occidere, nullibi exprimitur in Scriptura. Tertio omissum est totum bellum, quod mox secutum est contra Og regem Basan.

§ XLIV. Balaam a rege Moabitarum accersitus, ut malediceret Israëlitis: ejus molitiones frustraneæ; sed pessimo ejusdem consilio Israëlitæ ad peccatum inducti.

[Balac Moabitarum rex cum principibus Madianitis accersit] Strages internecina Amorrhæorum nata erat ingentem incutere terrorem vicinis gentibus. Moabitæ præ ceteris timere poterant, tum quia transitum Israëlitis negaverant, nec victualia iis vendere voluerant, ut dicitur Deut. 22 ℣ 4, tum quod viderent eos, superatis Amorrhæis, ad limites suos redire, iisque vicinos esse, quando castrametabantur prope Jordanem in Campestribus Moab. Itaque mirandum non est regem Moabitarum, qui ignorabat se divino mandato immunem fore a bello Israëlitico, consilia contulisse cum vicinis Madianitarum principibus, ut periculum a se averterent, licet modus, quo illud facere conati sunt, revera sit mirabilis. Audiamus Moysen Num. 22 ℣ 2: Videns autem Balac filius Sephor omnia, quæ fecerat Israël Amorrhæo, & quod pertimuissent eum Moabitæ, & impetum ejus ferre non possent, dixit ad majores natu Madian (id est, principes seu duces Madianitarum, regno suo vicinos:) Ita delebit hic populus omnes, qui in nostris finibus commorantur, quo modo solet bos herbas usque ad radices carpere. Ipse erat eo tempore rex in Moab. Misit ergo nuntios ad Balaam filium Beor ariolum, qui habitabat super flumen terræ filiorum Ammon, ut vocarent eum, & dicerent: Ecce egressus est populus ex Ægypto, qui operuit superficiem terræ, sedens contra me. Veni igitur, & maledic populo huic, quia fortior me est: si quo modo possim percutere & ejicere eum de terra mea. Novi enim quod benedictus sit, cui benedixeris, & maledictus, in quem maledicta congesseris. Hæc verba abunde docent, Balaam hominem fuisse famosum & magni nominis.

[488] [Balaamum, in Mesopotamia natum & apud fluvium Ammonitarum tunc habitantem,] Verum disputant eruditi de variis ad Balaam magis quam ad Moysen spectantibus, videlicet de patria & genere ipsius, & præsertim an fuerit propheta veri Dei, an vero idololatra & magus. Quapropter ut hæc ex aliis Scripturæ locis nonnihil luminis accipiant, adducam ea, quæ sparsim de Balaamo perstringuntur. Deut. 23 ℣ 4 dicitur Israëlitis de Moabitis: Quia conduxerunt contra te Balaam filium Beor de Mesopotamia Syriæ, ut malediceret tibi: & noluit Dominus Deus tuus audire Balaam, vertitque maledictionem ejus in benedictionem tuam, eo quod diligeret te. Ex hoc loco interpretes passim existimant, ex Mesopotamia oriundum fuisse Balaamum, varieque explicant, quod supra dicitur habitasse super flumen terræ filiorum Ammon. Non video, cur dici nequeat, locum natalem exprimi in Deuteronomio, & Num. 22 designari locum, in quo habitabat eo tempore: atque ita uterque locus invicem conciliabitur. Sane ne satis quidem verisimile apparet, ex Mesopotamia accersitum fuisse Balaamum a rege Moabitarum propter ingentem locorum distantiam, præsertim cum priores legati redierint sine Balaamo, aliique missi fuerint, quos tandem est comitatus vectus asina sua, ita ut quater emetiendum fuerit iter plusquam centum horarum, idque totum fere per Arabiam desertam, nisi vehementer me fallant tabulæ geographicæ. Jam vero si consideremus gesta omnia post mortem Aaronis, anno quadragesimo peregrinationis, mensisque quinti die prima defuncti, usque ad explicationem Legis per Moysen, quæ facta est die prima mensis undecimi, seu sex mensibus serius, facile videbimus tantum tempus molitionibus regis Moabitarum attribui non posse, quantum attribui deberet, si Balaam tam longe abfuisset. Præterea vix intelligi posset, quo modo dein occisus sit apud Madianitas, cum domum redierit ex Moabitide, ut dicetur num. 500. Demum omnia, quæ de legatis & Balaami itinere dicuntur, insinuant viam longe breviorem, quam sit distantia Mesopotamiæ a Moabitis. Hæc de patria ejus ab habitatione illius temporis distinguenda, quæ faciet ut interpretes minus se torquere debeant in explicando flumine, ad quod habitabat Balaam.

[489] Balaam perstringitur 2 Petr. 2 ℣ 15 his verbis: [qui potius propheta, sed improbus, fuisse videtur, quam magus,] Derelinquentes rectam viam erraverunt, secuti viam Balaam ex Bosor, qui mercedem iniquitatis amavit: correptionem vero habuit suæ vesaniæ: subjugale mutum animal, hominis voce loquens, prohibuit prophetæ insipientiam. Arguitur iniquitatis & avaritiæ, uti & vesaniæ; at simul propheta vocatur. Judas in sua Epistola ℣ XI eumdem sic perstringit: Errore Balaam mercede effusi sunt, insinuans Balaamum amori pecuniæ justitiam posthabuisse. Apoc. 2 ℣ 14 dicitur episcopo Pergami: Habes illic tenentes doctrinam Balaam, qui docebat Balac mittere scandalum coram filiis Israël, edere, & fornicari. De hoc consilio plura dicemus suo loco. Ex allegatis autem colligitur, Balaamum fuisse improbum, aut certe impium præbuisse consilium. Verum ex eo colligi nequit, magum fuisse & idololatram, præsertim cum propheta vocetur a S. Petro: nam propheta esse potuit, donoque prophetiæ illustratus a Deo, imo & pius & sanctus, etiamsi in gravia peccata deinde sit lapsus. At hariolus vocatur, indeque plures concludunt, magum fuisse & dæmonem consuluisse, non verum Deum. Ne hæc quidem consecutio mihi necessaria videtur, uti nec visa est S. Hieronymo, qui lib. de Quæst. Hebraïc. in Gen. cap. 22 genus Balaami deducens ex Buz filio Nachor, sanctum prophetam fuisse existimat, sed amore pecuniæ corruptum, ita scribens: Et ex hujus (Buz) genere est Balaam ille divinus, ut Hebræi tradunt: qui in libro Job dicitur Eliu, primum vir sanctus & prophetes Dei: postea per inobedientiam & desiderium munerum, dum Israël maledicere cupit, DIVINI vocabulo nuncupatur. Non admodum probabile est, quod solum ex Hebræorum auctoritate narrat Hieronymus, Balaamum esse eumdem cum Eliu; at magis verisimile est prophetam fuisse, cum multa eo etiam tempore prophetaverit, quo adductus erat ad maledicendum Israëlitis; cumque initio se satis religiose gesserit, Deumque verum ubique consulat, eoque inspirante loquatur. Hæc ipsa videtur S. Augustini sententia lib. 2 ad Simplicianum quæst. 1 num. 9, ubi exemplo Balaami ostendit, donum prophetiæ in aliquo esse posse sine charitate. Idem quoque apparebit ex aliis ejusdem sancti doctoris verbis infra dandis. Hæc igitur sententia mihi apparet probabilior, licet contrariam improbare nolim, cum ea multos etiam habeat patronos.

[490] [ut maledicat Israëlitis: ille autem primo, consulto Deo, renuit eo ire:] Hisce observatis, redeo ad textum sacrum, qui Num. 22 ℣ 7 ita habet: Perrexeruntque seniores Moab, & majores natu Madian, habentes divinationis pretium in manibus. Cumque venissent ad Balaam, & narrassent ei omnia verba Balac; ille respondit: Manete hic nocte, & respondebo, quidquid mihi dixerit Dominus. Manentibus illis apud Balaam, venit Deus, & ait ad eum: Quid sibi volunt homines isti apud te? Respondit: Balac filius Sephor rex Moabitarum misit ad me, dicens: Ecce populus, qui egressus est de Ægypto, operuit superficiem terræ: veni, & maledic ei, si quo modo possim pugnans abigere eum. Dixitque Deus ad Balaam: Noli ire cum eis, neque maledicas populo: quia benedictus est. Qui mane consurgens dixit ad principes: Ite in terram vestram, quia prohibuit me Dominus venire vobiscum. Reversi principes dixerunt ad Balac: Noluit Balaam venire nobiscum. Rursum ille multo plures & nobiliores quam ante miserat, misit. Qui cum venissent ad Balaam, dixerunt. Sic dicit Balac filius Sephor: Ne cuncteris venire ad me: paratus sum honorare te, & quidquid volueris, dabo tibi: veni & maledic populo isti. Respondit Balaam: Si dederit mihi Balac plenam domum suam argenti & auri, non potero immutare verbum Domini Dei mei, ut vel plus, vel minus loquar.

[391] [deinde vero munerum cupiditate victus, Deum rursus consulit,] S. Augustinus quæst. 48 in Num. notat in hoc responso, quod verbis immutatis adducit ex Septuaginta, hactenus nullum esse peccatum: Sed, inquit, quod sequitur, non est sine gravi peccato. Jam enim constans esse debuit, semel audito, quod ei dixerat Dominus: “Non ibis cum eis, neque maledices populum: est enim benedictus” nec eis ullam spem dare, quod posset Dominus, tamquam ipse Balaam muneribus & honoribus flexus, adversus populum suum, quem benedictum esse dixerat, suam mutare sententiam. Sed ibi se victum cupiditate monstravit, ubi loqui sibi Dominum de hac re iterum voluit, de qua ejus jam cognoverat voluntatem.. Proinde Dominus videns ejus cupiditatem captam devictamque muneribus, permisit eum ire, ut per jumentum, quo vehebatur, ejus avaritiam coërceret; hoc ipso confundens illam dementiam, quod prohibitionem Domini, per angelum factam, transgredi asina non audebat, quam ille cupiditate transgredi conaretur, quamvis eamdem cupiditatem timore supprimeret. Hactenus Augustinus, recte describens prophetam avaritia & cupiditate lapsum, sicuti lapsus est Judas apostolus.

[492] [& discedit, Deo permittente: sed ab asina sua reprehenditur] Verba autem, quæ S. Augustinus merito improbat, sequuntur ℣ 19 hoc modo: Obsecro ut hic maneatis etiam hac nocte, & scire queam, quid mihi rursum respondeat Dominus. Venit ergo Deus ad Balaam nocte, & ait ei: Si vocare te venerunt homines isti, surge, & vade cum eis: ita dumtaxat, ut quod tibi præcepero, facias. Surrexit Balaam mane, & strata asina sua profectus est cum eis. Et iratus est Deus. Stetitque angelus Domini in via contra Balaam, qui insidebat asinæ, & duos pueros habebat secum. Cernens asina angelum stantem in via evaginato gladio, avertit se de itinere, & ibat per agrum. Quam cum verberaret Balaam, & vellet ad semitam reducere, stetit angelus in angustiis duarum maceriarum, quibus vineæ cingebantur. Quem videns asina, junxit se parieti, & attrivit sedentis pedem. At ille iterum verberabat eam: & nihilominus angelus ad locum angustum transiens, ubi nec ad dexteram nec ad sinistram poterat deviare, obvius stetit. Cumque vidisset asina stantem angelum, concidit sub pedibus sedentis: qui iratus vehementius cædebat fuste latera ejus. Aperuitque Dominus os asinæ, & locuta est: Quid feci tibi? cur percutis me: ecce jam tertio? Respondit Balaam: Quia commeruisti, & illusisti mihi: utinam haberem gladium, ut te percuterem. Dixit asina: Nonne animal tuum sum, cui semper sedere consuevisti usque in præsentem diem? Dic, quid simile umquam fecerim tibi. At ille ait: Numquam.

[493] Protinus aperuit Dominus oculos Balaam, & vidit angelum stantem in via evaginato gladio, [& ne sic quidem resipiscit:] adoravitque eum pronus in terram. Cui angelus: Cur, inquit, tertio verberas asinam tuam? Ego veni, ut adversarer tibi, quia perversa est via tua, mihique contraria: & nisi asina declinasset de via, dans locum resistenti, te occidissem, & illa viveret. Dixit Balaam: Peccavi, nesciens quod tu stares contra me: & nunc, si displicet tibi ut vadam, revertar. Ait angelus: Vade cum istis, & cave ne aliud quam præcepero tibi loquaris. Ivit igitur cum principibus. Laudatus Augustinus notat, Balaamum post permissionem eundi non consuluisse iterum Deum, sicut fecerat iterato post prohibitionem. Et cur, inquit, nisi quia ejus maligna cupiditas apparebat, quamvis timore Domini premeretur? Cupiditas munerum promissorum impellebat, ut iret: timor Domini utcumque eum continebat, ne iret aut quid loqueretur, nisi Deo permittente; at cupiditati, cui jam indulgere cœperat, timorem Domini tandem omnino postposuit, ut videbimus. Interim hæc rursum notat Augustinus: Nihil hic sane mirabilius videtur, quam quod loquente asina territus non est, sed insuper ei, velut talibus monstris assuetus, ira perseverante respondit. Rationem dat sanctus doctor quæst. 50 hisce verbis: Nimirum, inquit quæst. 50, iste tanta cupiditate ferebatur, ut nec tanti monstri miraculo terreretur. Priori vero loco sic pergit: Postea illi & angelus loquitur, arguens & improbans ejus viam: quo viso tamen exterritus adoravit. Deinde ire permissus est, ut jam per ipsum prophetia clarissima proferretur. Nam omnino permissus non est dicere, quod volebat, sed quod virtute Spiritus cogebatur.

[494] Quid Balac fecerit, audito Balaami adventu, pergit narrare Moyses ℣ 36 his verbis: [receptus a Balaco Balaam offert sacrificium,] Quod cum audisset Balac, egressus est in occursum ejus, in oppido Moabitarum, quod situm est in extremis finibus Arnon. Dixitque ad Balaam: Misi nuntios ut vocarem te, cur non statim venisti ad me? an quia mercedem adventui tuo reddere nequeo? Cui ille respondit: Ecce adsum: numquid loqui potero aliud, nisi quod Deus posuerit in ore meo? Perrexerunt ergo simul, & venerunt in urbem, quæ in extremis regni ejus finibus erat. Cumque occidisset Balac boves & oves, misit ad Balaam, & principes, qui cum eo erant, munera. Mane autem facto duxit eum ad excelsa Baal, & intuitus est extremam partem populi. Dixitque Balaam ad Balac: Ædifica mihi hic septem aras, & para totidem vitulos, ejusdemque numeri arietes. Cumque fecisset juxta sermonem Balaam, imposuerunt simul vitulum & arietem super aram. Dixitque Balaam ad Balac: Sta paulisper juxta holocaustum tuum, donec vadam, si forte occurrat mihi Dominus, & quodcumque imperaverit, loquar tibi. Cumque abiisset velociter, occurrit illi Deus. Locutusque ad eum Balaam: Septem, inquit, aras erexi, & imposui vitulum & arietem desuper. Dominus autem posuit verbum in ore ejus, & ait: Revertere ad Balac, & hæc loqueris.

[495] [verisimiliter vero Deo,] Aliqui volunt aras prædictas, & sacrificia iis imposita, a Balaamo fuisse oblata dæmoni; at id mihi minus apparet probabile, cum Balaam vero Deo dicat, se septem aras erexisse, iisque imposuisse sacrificia; cumque mens ipsius illustrata fuerit a Deo ad prophetandum. Alii malunt dicere sacrificia quidem oblata fuisse vero Deo; sed adhibitas fuisse cæremonias superstitiosas, eumque illicitis artibus voluisse a Deo divinationem quærere Verum cum ignoremus sacrificandi ritus, quibus utebantur veri Dei cultores, qui non erant Israëlitæ, superstitiosas istas cæremonias non possumus certo colligere ex relatis hoc loco: cumque Balaam ubique legatur verum Deum consulere, & nullibi in sacris Litteris clare arguatur de superstitione, nedum de magia, malim credere Balaamum hisce sacrificiis usum esse ad verum Deum sibi demerendum: imprudenter tamen fecisse & peccasse, quod cupiditati munerum ita indulgeret, ut post agnitam Dei voluntatem, eum quasi trahere vellet ad sua desideria.

[496] [a quo illustratus, fausta de Israëlitis prædicit:] Ad textum regrediamur. ℣ 6 Reversus (Balaam) invenit stantem Balac juxta holocaustum suum, & omnes principes Moabitarum: assumptaque parabola sua, (id est, incipiens parabolice loqui) dixit: De Aram adduxit me Balac rex Moabitarum, de montibus Orientis: Veni, inquit, & maledic Jacob: propera, & detestare Israël. Quo modo maledicam, cui non maledixit Deus? Qua ratione detester, quem Dominus non detestatur? De summis silicibus videbo eum, & de collibus considerabo illum. Populus solus habitabit, & inter gentes non reputabitur. Quis dinumerare possit pulverem Jacob. & nosse numerum stirpis Israël? Moriatur anima mea morte justorum, & fiant novissima mea horum similia. Dixitque Balac ad Balaam: Quid est hoc, quod agis? Ut malediceres inimicis meis, vocavi te: & tu econtrario benedicis eis. Cui ille respondit: Num aliud possum loqui, nisi quod jusserit Dominus?

[497] [mutato loco, rursus bona vaticinatur de iisdem;] Dixit ergo Balac: Veni mecum in alterum locum, unde partem Israël videas, & totum videre non possis, inde maledicito ei. Cumque duxisset eum in locum sublimem, super verticem montis Phasga, ædificavit Balaam septem aras, & impositis supra vitulo atque ariete, dixit ad Balac: Sta hic juxta holocaustum tuum, donec ego obvius pergam. Cui cum Dominus occurrisset, posuissetque verbum in ore ejus, ait: Revertere ad Balac, & hæc loqueris ei. Reversus invenit eum stantem juxta holocaustum suum, & principes Moabitarum cum eo. Ad quem Balac: Quid, inquit, locutus est Dominus? At ille, assumpta parabola sua, ait: Sta Balac, & ausculta, audi fili Sephor. Non est Deus quasi homo, ut mentiatur: nec ut filius hominis, ut mutetur. Dixit ergo, & non faciet? locutus est, & non implebit? Ad benedicendum adductus sum, benedictionem prohibere non valeo. Non est idolum in Jacob, nec videtur simulacrum in Israël. Dominus Deus ejus cum eo est, & clangor victoriæ regis in illo. Deus eduxit illum de Ægypto, cujus fortitudo similis est rhinocerotis. Non est augurium in Jacob, nec divinatio in Israël. Temporibus suis dicetur Jacob & Israëli, quid operatus sit Deus. Ecce populus ut leæna consurget, & quasi leo erigetur: non accubabit, donec devoret prædam, & occisorum sanguinem bibat. Dixitque Balac ad Balaam: Nec maledicas ei, nec benedicas. Et ille ait: Nonne dixi tibi, quod quidquid mihi Deus imperaret, hoc facerem?

[498] Et ait Balac ad eum: Veni, & ducam te ad alium locum: [tertio loco similiter] si forte placeat Deo, ut inde maledicas eis. Cumque duxisset eum super verticem montis Phogor, qui respicit solitudinem, dixit ei Balaam: Ædifica mihi hic septem aras, & para totidem vitulos, ejusdemque numeri arietes. Fecit Balac ut Balaam dixerat: imposuitque vitulos & arietes per singulas aras. Cumque vidisset Balaam quod placeret Domino, ut benediceret Israëli, nequaquam abiit, ut ante perrexerat, ut augurium quæreret: sed dirigens contra desertum vultum suum, & elevans oculos, vidit Israël in tentoriis commorantem per tribus suas: & irruente in se Spiritu Dei, assumpta parabola ait: Dixit Balaam filius Beor: dixit homo, cujus obturatus est oculus: dixit auditor sermonum Dei, qui visionem Omnipotentis intuitus est, qui cadit, & sic aperiuntur oculi ejus. Hæc omnia de se Balaam. Obscuriora quædam sunt, & idcirco variis modis explicantur, dum alii corporis oculum obturatum fuisse volunt, alii oculum mentis. Maxime obturatus erat munerum cupiditate mentis oculus, cum voluntatem Dei perspectissimam habere deberet, & tamen anhelare pergeret ad occasionem aliquam satisfaciendi Moabitarum regi, ut promissa auferret munera, non perspiciens se ita ad ruinam tendere, & in summam tandem impietatem lapsurum, uti lapsum mox videbimus. Pergebat interim Deus hominem improba cupiditate abductum dono prophetiæ illustrare ad utilitatem aliorum.

[499] Prophetantem igitur audiamus: Quam pulchra tabernacula tua Jacob, [fausta & gloriosa de Israëlitis, irascente frustra Balaco,] & tentoria tua Israël! ut valles nemorosæ, ut horti juxta fluvios irrigui, ut tabernacula, quæ fixit Dominus, quasi cedri prope aquas. Fluet aqua de situla ejus, & semen illius erit in aquas multas. Tolletur propter Agag (servatum) rex ejus (Saul,) & auferetur regnum illius. Deus eduxit illum de Ægypto, cujus fortitudo similis est rhinocerotis. Devorabunt gentes hostes illius, ossaque eorum confringent, & perforabunt sagittis. Accubans dormivit ut leo, & quasi leæna, quam suscitare nullus audebit. Qui benedixerit tibi, erit & ipse benedictus: qui maledixerit, in maledictione reputabitur. Iratusque Balac contra Balaam, complosis manibus, ait: Ad maledicendum inimicis meis vocavi te, quibus econtrario tertio benedixisti: revertere ad locum tuum. Decreveram quidem magnifice honorare te, sed Dominus privavit te honore disposito. Respondit Balaam ad Balac: Nonne nuntiis tuis, quos misisti ad me, dixi: Si dederit mihi Balac plenam domum suam argenti & auri, non potero præterire sermonem Domini Dei mei, ut vel boni quid vel mali proferam ex corde meo: sed quidquid Dominus dixerit, hoc loquar? Verumtamen pergens ad populum meum, dabo consilium, quid populus tuus populo huic faciat extremo tempore. Loquitur de pessimo & impiissimo consilio inducendi Hebræos ad fornicationem & idololatriam, ut divino favore privarentur. Hoc autem consilio palam fecit Balaam, se occasionem semper quæsivisse nocendi Israëlitis, quia mercedem iniquitatis amavit, teste S. Petro.

[500] [multaque de aliis gentibus pergit vaticinari:] Verumtamen voluit Deus ut impius propheta prius pergeret futura prædicere, ut sequitur: Sumpta igitur parabola, rursum ait: Dixit Balaam filius Beor: dixit homo, cujus obturatus est oculus: dixit auditor sermonum Dei, qui novit doctrinam Altissimi, & visiones Omnipotentis videt, qui cadens apertos habet oculos: Videbo eum, sed non modo: intuebor illum, sed non prope. Orietur stella ex Jacob, & consurget virga de Israël: & percutiet duces Moab, vastabitque omnes filios Seth. Et erit Idumæa possessio ejus: hereditas Seir cedet inimicis suis: Israël vero fortiter aget. De Jacob erit, qui dominetur, & perdat reliquias civitatis. Cumque vidisset Amalec, assumens parabolam, ait: Principium gentium Amalec, cujus extrema perdentur. Vidit quoque Cinæum: & assumpta parabola, ait: Robustum quidem est habitaculum tuum: sed si in petra posueris nidum tuum, & fueris electus de stirpe Cin, quamdiu poteris permanere? Assur enim capiet te. Assumptaque parabola iterum locutus est: Heu, quis victurus est, quando ista faciet Deus? Venient in trieribus de Italia, superabunt Assyrios, vastabuntque Hebræos, & ad extremum etiam ipsi peribunt. Surrexitque Balaam, & reversus est in locum suum: Balac quoque via, qua venerat, rediit. Hactenus locutus erat Balaam, omniaque illa prædixerat tamquam propheta; diciturque deinde rediisse.

[501] [Balaam domum abit, sed ante perversum consilium Balaco suggerit:] Verum haud dubie spe munerum accipiendorum, antequam a rege Moabitarum discederet, ex proprio spiritu loqui cœpit, docuitque Balac mittere scandalum coram filiis Israël, edere & fornicari, ut dicitur Apoc. 2 ℣ 14. Suasit igitur homo nequissimus, ut mulieres Moabitarum & Madianitarum familiares se facerent Israëlitis, eosque ad fornicationem & idololatriam inducerent. Audi Moysen Num. 31 ℣ 15 de feminis Madianitarum, quos Israëlitæ non occiderant: Cur feminas reservastis? Nonne istæ sunt, quæ deceperunt filios Israël ad suggestionem Balaam, & prævaricari vos fecerunt in Domino super peccato Phogor, unde & percussus est populus? In Balaamo nihil magis improbant sacræ Litteræ quam hoc consilium, ejusque avaritiam, qua ad tantum scelus perductus est. Non ignorabat igitur homo nequam verum Deum, cum sciret Israëlitas fore invictos, quamdiu gauderent protectione divina; nec hac protectione orbandos, nisi per peccata, ac præsertim per idololatriam.

[502] [ex quo consilio probabilius est, prophetam improbum fuisse quam magum.] Hæc autem scientia magis congruit prophetæ quam mago & idololatræ, ita ut hoc ipsum consilium magis verisimile faciat prophetam fuisse quam magum. Nec obstat magnitudo criminis: nam incredibile non est, prophetam ad tantum scelus prolapsum esse, cum sciamus apostolum gravius etiam cecidisse. Imo parum mihi apparet credibile, Deum mago & idololatræ tam excellens prophetiæ donum dedisse, quam habuit Balaam. Certe nullo alio exemplo id confirmari potest. Itaque mihi probabilius apparet, verum fuisse prophetam, & sic tota historia facilius explicari potest. Quod autem hariolus vocatur, quodque Num. 24 ℣ 1 dicitur, ut augurium quæreret, quod divinationis pretium memoratur Num. 22 ℣ 7, factum videtur a Moyse ob improbitatem hominis, qui donis Dei nitebatur abuti, ideoque indignus erat honoratiori nomine, digniorque iis vocabulis, quæ plerumque in malam partem interpretamur, etiamsi contrario sensu explicari possunt. Nomen prophetæ a S. Petro datum Balaamo eamdem difficultatem præbet patronis contrariæ sententiæ.

§ XLV. Historia Balaami ex Josepho & Philone, quorum relatio examinatur.

[Josephus historiam Balaami] De Balaci & Balaami molitionibus contra Israëlitas Josephus lib. 4 cap. 6 ita orditur: Balacus Moabitarum rex, habens veterem amicitiam & societatem cum Madianitis, cum res Israëlitarum in tantum crescere videret, cœpit etiam de suo regno esse solicitus. Nesciebat enim Deum vetare, ne Hebræi quidquam ulterius præter Chananæam usurpare appetant: atque ita non satis consulte de rebus novis cogitavit. Et bello quidem aggredi elatos tot victoriarum successu non est ausus, obstare tamen volens ne ulterius procederent, legatos de communibus commodis ad Madianitas mittit. Illi ad Balamum quendam ultra Euphratem, nobilem in eis locis vatem, & sibi amicum, cum Balaci legatis mittunt etiam de suis honoratissimum quemque, rogantes ut veniret ad se, & diris imprecationibus Israëlitas devoveret. Vates legatis comiter exceptis, & hospitali mensæ adhibitis, consuluit Deum, quæ sit ejus de Madianitarum postulatis sententia. Qui cum vetaret illis obsequi, reversus ad eos, ait, sibi non deesse voluntatem illis gratificandi, sed obstare Deum, cujus beneficio debeat gloriam ex veris hactenus prædictionibus comparatam. Nam exercitum illum, quem ipsi execratum velint, esse Deo longe carissimum. Deditque consilium ut ob hanc causam ad Israëlitas profecti, pacem cum illis quibuscumque conditionibus facerent. His dictis legationem dimisit. Hactenus Josephus satis recte: non tamen certum est, Balaamum ultra Euphratem, seu in Mesopotamia, habitasse eo tempore, uti observavi num. 488. Nihil quoque habet Scriptura de consilio pacis petendæ per Balaamum dato: quod ex mera conjectura addidit scriptor Hebræus.

[504] Hic autem sic prosequitur: At Madianitæ (imo & ipse Balac cum iis) Balaco maximis precibus urgente, [ex sacris Litteris] eadem de re denuo legatos mittunt ad Balamum: qui cupiens hominibus obsequi, Deum consulit. Deus vero offensus jubet ut legatis assentiatur. Is ratus Deum hæc serio jubere, cum legatis proficiscitur. Inter eundum autem, cum ventum esset in viam quandam angustam, inter duas macerias sitam, occurrit ei angelus: quo animadverso, asina, qua vehebatur, declinans appressit eum ad alterum septum, nihilque movebatur verberibus sessoris, pressuram moleste ferentis: cumque nec angelus de via cederet, nec vates verberandi finem faceret, tandem procumbens, Deo sic volente, humana voce Balamum incusat, quod numquam antehac læsus sæviret in se, non intelligens Deum prohibere quo minus, quibus cuperet, obsequatur. Hoc prodigioso asinæ sermone dum ille turbaretur, apparuit ei angelus, objurgans verberatorem, quod jumentum non esset in culpa, sed ipse obstaret iter contra Dei voluntatem facienti. Tum vates territus volebat retro abire: sed Deus jussit eum pergere, quo instituerat, modo nequid aliter agat quam divinitus admoneretur. Ita Josephus, solito pressius sacris Litteris inhærens, sed nonnulla magis compendiose enarrans. Quod autem ait, Balaamum, viso angelo, voluisse redire, minus accuratum est, cum cuperet semper Balacum adire, spe munerum incitante; & solum peteret, an vellet angelus, ut rediret. Hac quoque de causa tam hic angelus, quam ante abitum Deus, proprie non jussit, sed permisit potius, ut proficisceretur ad Balacum.

[505] [narrans solito rectius,] Pergit hoc modo Josephus: His mandatis perceptis ad Balacum pervenit: exceptusque a rege honorificentissime, voluit ad quemdam montem deduci, unde Hebræorum castra contemplari posset. Balacus vero ipse cum regio comitatu deducit vatem in montem proxime imminentem, qui a castris stadia sexaginta aberat. Quibus consideratis, jubet regem septem aras extruere, & totidem tauros ac arietes exhibere. Id ubi celeriter jussu regis est factum, mactat victimas, ut victoriam præsagire posset. Deinde sic fatur: Felices vos, quibus Deus largam bonorum præbet copiam, & providentiam suam perpetuam ducem & auxiliatricem annuit. Quoniam nullum est hominum genus, cui non innocentia morum, virtutisque ac probitatis studio sitis anteferendi, liberos præstantiores etiam successores habituri, quandoquidem Deus vos solos hominum complectitur, & ut omnium sub sole felicissimi sitis prospicit. Quamobrem obtinebitis terram, ad quam vos misit, & posteris vestris in perpetuum possidendam relinquetis: & gloria vestri nominis implebitur universa terra simul & mare, adeoque multiplicabitur gens vestra, ut nulla non orbis regio vestri sanguinis homines admixtos sit habitura. Beatus vos exercitus & admiratione dignissimus, ex uno parente in tantum auctus. Nunc vobis parum amplum pro dignitate ac numero domicilium Chananæa continget, sed totum olim terrarum orbem habitationi vestræ destinatum scitote, ut tam in insulis quam in continente sit vobis degendum præ multitudine, ipsis cæli stellis numero æquiparanda. Cumque tam innumeri futuri sitis, nihilominus nihil vobis ad summam rerum copiam deesse patietur, in pace & in bello virtutem viris addet. Inimicis nostris in mentem veniat, ut hostes vestri esse, & in vos arma sumere velint. Non enim revertetur e tali prælio victor, qui lætitiam conjugibus ac liberis afferat. Tanta vobis fortitudo divino favore contigit, qui solus potest & quod superest detrahere, & quod deest addere.

[506] [quasdam tamen conjecturas incertas adjungit,] Talia vates fatidica voce canebat, extra se raptus, & Numine totus correptus, rege indigne ferente, & pacta non servare clamitante, licet magnis muneribus ab amicis conductum: venisse eum ad execrandum hostes, quos nunc mactos virtute ac pietate caneret. Ad quem vates: Putas, inquit, quoties fata sunt aperienda, in nobis situm esse, quid dicamus aut taceamus afflati divino spiritu? Ipse voces, quales vult, profert & oracula, nobis nec scientibus nec cogitantibus. Equidem satis memini, ad quid precibus Madianitarum sim adductus, eaque causa veni ut voluntati tuæ morem gererem. Sed potentior est Deus quam mea voluntas, qui contra Dei voluntatem ad gratiam hominum loqui proposueram. Quamprimum enim nostrum pectus subintrat, nihil amplius nostrum ibi remanet. Ego certe nihil in horum laudem dicere in animo habui, nec quæ Deus eorum generi dare decrevit, commemoranda putavi: sed Numen illis propitium, quod gentis felicitati studet ac gloriæ, pro destinatis hæc verba mihi subdidit. Nunc age quando animus est tibi atque Madianitis rem gratam facere, quorum preces me non decet non admittere, alias aras erigamus & sacra instauremus, si forte Deum flectere possim, ut execrationibus hoc genus hominum devovere liceat. Cumque Balacus id fieri permisisset, ac ne iterato quidem sacro potestatem devovendi impetravisset, collapsus in faciem pronus prædicebat, quidquid eventurum esset regibus & civitatibus clarissimis, quarum quædam nondum conditæ videntur: quæ vero extant earum res terra marique gestæ ita prædictionibus responderunt usque ad nostram memoriam, ut facilis sit conjectura, reliquum etiam ejus oraculi non vanum fuisse, eventum aliquando comprobaturum. Ita auctor Hebræus, qui de prædictionibus Balaami faciliora solum narravit, variaque conjunxit, quæ locis diversis leguntur prædicta: nam bis locum mutavit Balaam, rogante Balaco, ita ut tribus diversis locis fausta Hebræis prædixerit. Illam locorum mutationem siluit Josephus, contentus dicere sacra semel instaurata fuisse. Quod spectat ad responsionem Balaami, se Balaco excusantis, non tota quidem illa habetur in sacris Litteris, at satis verisimilis est, & pessimam harioli intentionem optime explicat. Demum, quod ait, Balaamum prophetasse collapsum in faciem, collegit ex verbis Num. 24 ℣ 4, Qui cadit, & sic aperiuntur oculi ejus. Verum verba illa non videntur hunc sensum habere, & diversimode explicantur apud interpretes.

[507] Redeo ad Josephum, qui hæc subjungit: Balacus autem ægre ferens expectationem frustratam, [& errores satis apertos.] sine honore vatem ablegat. Ille domum repetens, cum Euphratem attigisset, accito Balaco & principibus Madianitarum, Balace, inquit, vosque Madianitæ, quandoquidem necesse est ut vel præter Dei voluntatem vobis obsequar, Hebræorum quidem genus numquam est interiturum, nec bello, aut pestilentia fameque, aut alio casu delebitur. Deus enim curam habet ejus gentis a malis servandæ, ne quando talis clades incidat, qua universi de medio tollantur. Interdum tamen quædam vitari non poterunt, quibus ad tempus afflicti, mox magis quam ante florebunt, castigatione tali ad sanitatem revocati. Quapropter si brevem victoriam de illis consequi quæritis, hoc consilio voti compotes efficiam. Filiarum formosissimas, quæ pulchritudine sua mentes eorum expugnare possint, quantum fieri potest, cultas ac ornatas mittite, ut circum castra obversentur, & juvenibus complexus expetentibus faciles se præbeant: ubi vero cupidine captos viderint, subito se proripiant: cumque rogatæ fuerint ut maneant, non annuant nisi persuasis, ut relictis patriis legibus & cultu Dei, a quo illas acceperunt, Madianitarum & Moabitarum deos venerentur. Sic enim Deum iratum sibi reddent. Post hæc monita abiit. Hactenus Josephus. At parum probabiliter Balaamum ad Euphratem usque deducit, priusquam suggessit perniciosum istud consilium. Minus quoque, aut potius nullo modo verisimile est, Balacum cum principibus Madianitarum venisse ad Euphratem, aut accitum fuisse a Balaamo. Non consideravit scriptor incuriosus veri, quantum inter Moabitidem & Euphratem sit intervallum. Sane inter Jordanem, ubi castra erant Israëlitarum, quæ Balac & Balaam simul lustraverant, & Euphratem plusquam centum horarum spatium collocant tabulæ goegraphicæ. Itaque videtur Balaam impium consilium, quod modo satis verisimili exponitur, dedisse, antequam abiret; aut, si forte abire cœperat, rediisse ad regem, ut hac sua iniquitate regis munera obtineret.

[508] [Relatio Philonis de Balaamo vocato,] Philo pag. 498 eamdem historiam sic narrare incipit: Unus autem e vicinis regibus, Balaces nomine, habens in Oriente magnum populosumque imperium, non ausus armis decernere, domi se continuit: & timens clades, quas bellum afferre solet, ad auguria se vertit atque divinationes, putans se diris execrationibus expugnaturum invictam Hebræorum potentiam. Erat illo tempore vates magnæ celebritatis in Mesopotamia, peritus omnium divinationis generum. Sed maxime augurali scientia sibi autoritatem paraverat, cujus multa sæpe experimenta ediderat magna, & vix credibilia. Nam aliquando imbres futuros prædicebat æstate præfervida, rursum aliis siccitatem æstusque brumali tempore: aliquando ubertatem annonæ, rursum alias famem & penuriam: fluviorum item defectus inundationesque, & procurationes pestilentiæ, aliaque innumera: quæ singula cum præsagire videretur, erat in ore omnium, inclita fama divinitatis ejus indies se spargente latius. Ad hunc rex misit amicos aliquot, rogans ut veniret, multa repræsentans dona, plura pollicens; nec dissimulans cur accerseret hominem. Ille non ingenue constanterque, sed fucata civilitate, quasi Propheta eximius, & nihil absque divino nutu facere solitus, tergiversabatur: negans sibi hoc permitti a Numine. Sic legati reversi sunt infecto negocio.

[509] [recusante primum, deinde iter suscipiente,] Rex alios mox honoratiores misit cum majore vi pecuniæ, jussos etiam polliceri ampliora quam antea munera. Vates inescatus & præsenti utilitate, & spe futuri commodi, simulque oratorum dignitatem reveritus, persuaderi sibi passus est, rursum fucate causatus de Numine. Itaque postridie parabat se itineri, narrans admonitum se in somnis visione manifesta ut cunctanter legatos sequeretur. Ad hanc Philonis narrationem nonnulla sunt observanda. Primo dubitandum non videtur, quin variis prædictionibus inclaruerit Balaam, iisque consecutus sit tantam famam, ut ea ad Balacum usque pervenerit. At incertum est, quibus de rebus fuerint illæ prædictiones, ita ut meræ sint conjecturæ, quas nobis obtrudit Philo, aut fortasse figmenta Hebræorum, dum ait, imbres, siccitates, æstus, aliaque ab ipso prædicta. Secundo dum Balaamum describit, ut auguriis & divinationibus addictum, sententiam suam de eo prodit, quam plures alii probabiliter sunt amplexi: at nobis contraria videtur probabilior, ut videri supra potest. Certe minus probare possum, quod ait Balaamum initio venire noluisse fucata quadam tergiversatione, cum clare edicat Scriptura, eum venire recusasse, quia prohibuerat Dominus.

[510] [vexato per asinam,] Gesta in itinere Balaami mox idem auctor subjungit hoc modo: Cæterum in via prodigium ingens ei se obtulit, omnino adversum ominosumque illius proposito. Jumentum enim, quo vehebatur; primum repente constitit. Deinde quasi ex adverso violenter repulsum, in tergum retro cedebat, nunc ad dextram, nunc ad lævam flectendo errandoque trepide more temulentorum, etiam verberibus contumax, ut pene sessorem excuteret, vexatum vicissim non mediocriter. Erant enim ex utroque viæ latere sepes & maceriæ. In has impingente jumento, dominus atterebat lacerabatque crura & genua. Videlicet obvio spectro jam dudum territabatur animal, cui soli erat illud conspicuum: homini vero non item, quo magis argueretur ejus stupiditas. Tunc enim brutum perspicacius erat, quam is, qui se jactabat videre non mundum solum, verum etiam ipsum mundi Rectorem Conditoremque. Tandem vix agnito resistente angelo, non quod dignus esset eo spectaculo, sed ut indignitatem suam intelligeret, ad supplicationes deprecationesque versus, orabat veniam ignorantiæ, negans sibi fuisse peccandi animum.

[511] Cumque debuisset reverti evestigio, maluit rogare angelum, [iter tamen prosequente,] num redire domum jubeat. Ille intelligens & indigne ferens simulationem (quid enim opus erat scitari in re tam aperta, quam ipse videbat, nec indigebat verbis fidem adstruentibus, nisi forte oculis minus creditur quam auribus) Vade, inquit, quo properas. Sed nihil efficies, me subjiciente verba præter tuam sententiam, & instrumenta vocis vertente, quo fas ac pium est. Nam ego ero tui sermonis rector, per tuam linguam invitam fundens oracula. Loquelam asinæ omisit Philo, hic Josepho timidior. Verba quoque angeli nonnihil immutavit, ea adaptans sententiæ suæ: nam angelus prohibuit, ne quid loqueretur Balaam, nisi jussus. At non dixit angelus nihil efficies, acsi nihil locuturus revera esset, nisi angelo subjiciente verba: non enim angelus per ejus linguam invitam locutus est, dum pessimum Balaco suggessit consilium. Cetera satis recte exposita.

[512] Progrediamur cum Philone: Interea Balaces, ut audivit vatem esse in proximo, [recepto a Balaco fausta Israëlitis,] prodiit obviam cum satellitio: deinde post solennem consalutationem mutuam, aliquantum questus est de tarditate, expostulans quod non incunctanter se dedisset in viam: atque ita versi sunt ad epulas regio luxu paratas excipiendis hospitibus, cæteraque hospitalitatis officia pari splendore ornatissima. Postera die diluculo Balaces vatem duxit in tumulum sacratum cuidam genio, cujus statuam indigenæ venerabantur divinis honoribus. Inde prospectus erat in partem castrorum Hebraïcorum, quæ ostendebantur mago tanquam e specula. His visis, dixit: Tu rex positis septem aris, in singulis vitulum cæde & arietem: ego interim secedam, ut divinitus discam, quid dicendum sit. Progressus autem foras confestim afflatur Numine, quod omnem ejus artificialem divinationem exterminavit ex anima. Nec enim fas erat sanctum Spiritum cohabitare cum magicis artibus. Post hæc reversus, & videns victimas ardere aris impositas, tanquam alienus interpres sic cecinit: E Mesopotamia me accivit Balaces, ut longum iter emensus execrarer Hebræos. Sed quomodo execrabor, quos Deus non execratur? Possum eos ex alto monte despicere, & vota concipere, sed lædere non possum singularem ac eximium populum, qui non connumeratur cum cæteris gentibus, non tam locis separatus & sedibus, quam ritibus propriis, multum diversis, nec contaminatis ulla externa ceremonia. Quis exacte novit primam horum originem? Corpora quidem ex humanis sunt nata seminibus, ex divinis autem animæ, Deo cognatæ hactenus. Tollatur anima mea ex hac vita corporali, ut connumeretur cum justorum animabus, quales sunt horum hominum. Hæc Philo, insistens sententiæ suæ de magicis Balaami artibus. Recte cetera, quantum apparet. At partem prophetiæ Balaami, ubi Num. 23 ℣ 10 de ingenti multitudine Israëlitarum loquitur propheta, ille perperam deflexit ad eorumdem originem; & de origine animarum male scribit.

[513] [mutatis frustra locis,] Continuo idem scriptor sic progreditur: His auditis, Balaces ingemuit. Conduxi te, inquit, ut hostes execrareris, nunc non pudet te illis fausta ominari? Quam me fefellit opinio, qui amicum putans, opposui te hostibus. Jam satis apparet, quo sis animo. Hoc est nimirum, cur tam cunctanter venisti, benevolentiam, qua istos prosequeris, & odium mei dissimulans. Licet enim ex manifestis de incertis conjecturam facere. Tum magus jam a spiritu relictus: Injustam, inquit, sustineo calumniam. Nihil ex me ipso dicere soleo, interpres tantum Dei sum, sicut & antea me protestatum ex legatis novisti. Rex sperans posse vel vatem decipi, vel divinam mutari sententiam, si locum ipse mutaret; illinc petiit alium montem editiorem, unde conspiciebatur magna pars hostilis exercitus: exstructisque denuo septem aris aliis, & mactatis totidem, quot ante, victimis, misit vatem ad captanda meliora auspicia. Ille in secessu correptus Numine, & extra se raptus ut suamet ipse verba non intelligeret, ore suo sententiam alienam pronunciavit hoc vaticinio. Surge rex, & audi attentis auribus. Non est Deus quasi homo, ut mentiatur, nec quasi filius hominis, ut mutetur. Dixit & faciet, locutus est & rata erunt verba ejus, quandoquidem ipsa verba sunt ejus opera. Ad bene precandum adductus sum ego, non ad execrationem.

[514] [& irascente Balaco,] Non erit labor in Hebræis nec lassitudo. Deus eos manifeste ceu clipeo protegit. Is etiam Ægyptiacas calamitates ab eis depulit, & tam multa millia tamquam unum hominem eripuit. Ideo populus Israëliticus nihil moratur auguria cæteraque divinationis genera omnia, fretus uno totius mundi Principe. Video populum insurgentem ut leonis catulum, superbum leonina ferocia. Satiabitur præda, & bibet occisorum a se sanguinem. Ac ne tum quidem in cubile se conferet, sed pervigil victoriale carmen concinet. Tum Balaces præ dolore ob spem divinatione frustratam exclamat: Desine homo & execrari & fausta ominari. Præstat silere quam injucunda dicere. Ita ille, totam prophetiam satis apposite explicans. In uno tamen versiculo, ubi in Vulgata habetur Num. 23 ℣ 21: Non est idolum in Jacob, nec videtur simulachrum in Israël, ille secutus Septuaginta, posuit Græce: Οὐκ ἔσται πόνος ἤ μόχθος ἐν Ἑβραίοις, idque Latinus interpres vertit: Non erit labor in Hebræis nec lassitudo. Alias verba Græca reddi possunt: Non erit dolor in Hebræis nec labor. Voces Hebraïcæ utrumque sensum recipiunt; sed sensus Vulgatæ præfertur a pluribus, verbaque Græca sic exponi possunt metonymice, quia laborem & dolorem cultoribus suis creant idola.

[515] [tribus vicibus vaticinante,] Subjicit Philo: Moxque mutata sententia, duxit vatem in locum alium, unde ostendens ei partem copiarum Hebraïcarum, hortabatur ut diras execrationes contra eas depromeret. Magus rege nihilo melior, quamvis contra incusationem objectumque prævaricationis crimen vere præfatus, se nihil de suo proloqui, tantum interpretem esse Numinis, quo incalescebat: cum debuisset domum reverti, cupide comitatus est, tum propter insignem arrogantiam, tum propter odio suppuratum animum, quippe qui male volebat populo, cui tamen non sinebatur male precari. Cumque venisset in montem celsiorem prioribus, longo ascensu arduum, jubet instaurari eadem sacrificia, rursum aris septem positis, & superimpositis quatuordecim victimis, binis ut antea, vitulo ac ariete. Ipse vero non abiit more solito ad captanda auguria. Damnata hac divinatione & quasi obliterata, ut nihil certi posset ex ea percipi: & alioquin etiam vix tandem senserat repugnare Dei voluntati regis propositum: sed versus ad solitudinem, considerabat singulas tribus Hebræorum & castrorum ordinem populosæ civitati similiorem quam militari multitudini. Moxque afflatus in hæc verba erupit: Hæc dicit homo vere videns, cui Deus in somnis manifeste visus est insopito animæ oculo: Quam pulchra tabernacula vestra, Hebræi; tentoria vestra ut valles opacæ nemoribus, ut horti secundum flumen irrigui, ut cedrus prope aquas. Egredietur olim homo ex vobis, & imperitabit multis gentibus, cujus regnum indies crescens magis ac magis exaltabitur: Populus hic, ex quo Ægyptum reliquit, per totum iter a Deo deductus est uno agmine. Propterea devorabit multas gentes hostiles, & pinguitudinem earum exsuget medullitus, configetque sagittis adversarios. Dormiet cubans ut leo vel leonis catulus securus, neminem ipse timens, & alios territans insuper. Infelix quisquis eum excitaverit. Qui tibi bene precatus fuerit, ipse quoque faustus erit: execrabilis vero quisquis te diris devoverit. Hactenus Philo, semper inhærens sententiæ de magia Balaami. In prophetia vero paucula sunt omissa, uti & tota pars postrema, quæ reliquis magis est obscura. Pro vocibus autem Vulgatæ, Cujus obturatus est oculus, posuit, Vere videns, ut fere habent Septuaginta.

[516] Deinde idem scriptor rursum ita pergit: Rex majore quam ante indignatione percitus, [ac demum pessimo consilio Balacum] ait: Ut hostes meos devoveres vocatus, jam tertio bene illis precatus es? Fuge quantocyus, ne indignatione furens aliquid sævius in te consulam. Quantum auri, quantum gloriæ tibi invidisti, homo insane ac perdite. Redibis domum vacuis manibus, ipse plenus opprobriis, irrisus illususque cum ista tua, quam tantopere jactas, scientia. Respondit ille: Quæ hactenus audisti, omnia sunt divina oracula: quæ vero jam dicam, meæ conjectationes sunt. Tum dextera prehensum seduxit a cæteris, & solus soli dedit consilium, quibus rationibus sibi cavere posset ab infesto exercitu. Quo facto inussit sibi ipse notam impietatis turpissimam. Dixerit enim aliquis, cur privatim das consilium oraculis contrarium, nisi putas id potentius & efficacius. Age vero examinemus ista præclara consilia, qualibus artibus utatur ad interrumpendas perpetuas victorias fortissimi populi. Sciebat Hebræos per solum legum contemptum expugnabiles, tentatos malo impotenti libidinis: ideo voluptate inescatos conatus est ad gravissimum scelus impietatis pertrahere. Sunt, inquit, in tuo regno mulieres formosissimæ, nec alia re vir facilius capitur quam mulieris eximia specie. Harum pulcherrimas si permiseris ob quæstum vulgare sua corpora, hoc hamo capietur juventus hostium.

[517] Sed præmonendæ sunt, ne statim faciant sui copiam rogantibus: nam hæc fucata tergiversatio magis incitabit & accendet cupidinem. Atque ita obtorto collo pertracti a suismet concupiscentiis, [instruente, quod hic cupide sequitur: in singulis nonnihil erroris correctum.] nihil non vel patientur vel facient. Sic affectum amatorem ubi viderit captatrix fœmina, superbe loquatur: Non est fas habere te mecum voluptatis consuetudinem, nisi abjurato ritu patrio, colas eadem mecum numina. Nec ante credam te mutatum, quam videam non abhorrere a nostris sacris & libationibus, quæ in delubris peragimus. Tum ille miser captus his cassibus, conditionem accipiet, & repulsa ratione monitrice, imperata faciet addictus in servitutem cupidini. Hoc fuit consilium. Id quoniam videbatur non inani conjectura subnixum, antiquata lege de stupris & adulteriis, data est fœminis licentia concubitus cum viris quibuslibet. Hisce Philonis dictis admixtæ sunt conjecturæ, sed probabiles. Unum minus apparet probabile, quod dicat hac de causa abrogatam legem de stupris & adulteriis, cum abrogatio legis non esset necessaria ad propositum, sed ad pessimum istud consilium sequendum satis esset, impunitatem & præmia ad tempus promittere.

§ XLVI. Lapsus Israëlitarum in Idololatriam, pœnaque secuta: census populi: mors propinqua Moysi indicata, & Josue successor designatus: leges quædam conditæ: Madianitæ victi & excisi.

[Fornicatio & idololatria Israëlitarum,] Quantam perniciem Israëlitis attulerit perversum Balaami consilium, quod avide secuti sunt Moabitæ & Madianitæ, docent sacræ Litteræ locis variis. Moyses Num. 25 ℣ 1 impietatem populi sui sic narrat: Morabatur autem eo tempore Israël in Settim (id est, in eadem mansione, quæ alias vocatur Campestria Moab, ubi erat Settim, vel Abelsatim) & fornicatus est populus cum filiabus Moab, quæ vocaverunt eos ad sacrificia sua. At illi comederunt & adoraverunt deos earum. Initiatusque est Israël Beelphegor. Idolum erat Moabitarum, de quo varie disputant interpretes. Josue 22 ℣ 17 de eo crimine sic habetur: An parum vobis est, quod peccastis in Beelphegor, & usque in præsentem diem macula hujus sceleris in nobis permanet? multique de populo corruerunt. Psal. 105 ℣ 28: Et initiati sunt Beelphegor: & comederunt sacrificia mortuorum (seu mortuis idolis oblata.) At sequitur mox pœna: Et irritaverunt eum in adinventionibus suis: & multiplicata est in eis ruina. Et stetit Phinees, & placavit: & cessavit quassatio. Et reputatum est ei in justitiam, in generationem & generationem usque in sempiternum. Factum Phineis mox latius explicabitur. Interim quanta inde orta sit populi ruina, aliis etiam locis dicitur. Deut. 4 ℣ 3 populo Moyses ita loquitur: Oculi vestri viderunt omnia, quæ fecit Dominus contra Beelphegor, quomodo contriverit omnes cultores ejus de medio vestri. 1 Cor. 10 ℣ 8 Apostolus immensam hanc populi ruinam memorat, Christianos a fornicatione deterrens his verbis: Neque fornicemur, sicut quidam ex ipsis (Israëlitis) fornicati sunt, & ceciderunt una die viginti tria millia.

[519] Rem totam latius explicare pergit Moyses Num. 25 ℣ 3: [severe punita, exemplum dante Phinee,] Et iratus Dominus, ait ad Moysen: Tolle cunctos principes populi, & suspende eos contra solem in patibulis: ut avertatur furor meus ab Israël. Dixitque Moyses ad judices Israël: Occidat unusquisque proximos suos, qui initiati sunt Beelphegor. Verum hæc jussa non videntur statim fuisse exsecutioni mandata, forte quod nemo auderet incipere ob nimiam noxiorum multitudinem, donec Phinees alios suo animaverit exemplo. Audi Moysen ℣ 6 prosequentem: Et ecce unus de filiis Israël intravit coram fratribus suis ad scortum Madianitidem, vidente Moyse, & omni turba filiorum Israël, qui flebant ante fores tabernaculi. Quod cum vidisset Phinees filius Eleazari, filii Aaron sacerdotis, surrexit de medio multitudinis, & arrepto pugione, ingressus est post virum Israëlitem in lupanar, & perfodit ambos simul, virum scilicet & mulierem, in locis genitalibus. Cessavitque plaga a filiis Israël: & occisi sunt viginti quatuor millia hominum: Nonnulla hic sunt ambigua. Primo dubitatur, an hæ voces, Suspende eos, referendæ sint ad principes, ita ut hi fuerint suspendendi, sicut verba primo intuitu innuunt. Verum aliqui sic verterunt textum Hebraïcum, ut Moyses jubeatur principes sibi in subsidium advocare, & per eos suspendere noxios. Eo etiam sensu utcumque Latina verba intelligi possunt: Tolle (seu convoca) cunctos principes populi, & suspende eos (id est, noxios.) Huic expositioni favent sequentia, cum Moyses convocatis judicibus mox dederit mandata de noxiis occidendis. Secundo dubitatur, an noxii fuerint suspendio necati, an vero solum suspensa sint occisorum corpora: nec occurrit ulla ratio, quæ alterutram sententiam reddat certam. Tertio Apostolus supra dicit, Ceciderunt una die viginti tria millia. Hic vero occisi sunt viginti quatuor millia. Verum Apostolus ponit occisos una die; at Moyses enumerat omnes.

[520] Deinde ℣ 10 sanctus Legislator subdit sequentia: [cujus fortitudo a Domino remunerata.] Dixitque Dominus ad Moysen: Phinees, filius Eleazari, filii Aaronis sacerdotis avertit iram meam a filiis Israël: quia zelo meo commotus est contra eos ut non ipse delerem filios Israël in zelo meo. Idcirco loquere ad eum: Ecce do ei pacem fœderis mei, & erit tam ipsi quam semini ejus pactum sacerdotii sempiternum, quia zelatus est pro Deo suo, & expiavit scelus filiorum Israël. Erat autem nomen viri Israëlitæ, qui occisus est cum Madianitide, Zambri filius Salu, dux de cognatione & tribu Simeonis. Porro mulier Madianitis, quæ pariter interfecta est, vocabatur Cozbi filia Sur principis nobilissimi Madianitarum. Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Hostes vos sentiant Madianitæ, & percutite eos: quia & ipsi hostiliter egerunt contra vos, & decepere insidiis per idolum Phogor, & Cozbi filiam ducis Madian sororem suam, quæ percussa est in die plagæ pro sacrilegio Phogor. Hoc mandatum postea renovatum videbimus & impletum, at alia quædam fuere interposita, quæ & nos prius narrabimus.

[521] Moyses Num. 26 de novo populi censu agit, [Novus populi census,] eumque a Deo præceptum fuisse affirmat his verbis: Postquam noxiorum sanguis effusus est, dixit Dominus ad Moysen & Eleazarum filium Aaron sacerdotem: Numerate omnem summam filiorum Israël a viginti annis & supra, per domos & cognationes suas, cunctos, qui possunt ad bella procedere. Locuti sunt itaque Moyses & Eleazar sacerdos in Campestribus Moab super Jordanem contra Jericho, ad eos, qui erant a viginti annis & supra, sicut Dominus imperaverat. Deinde recensetur numerus singularum tribuum, qui non multum differt a numero, quo fuerant apud montem Sinai, excepta tribu Simeon, quæ a quinquaginta novem millibus trecentis decreverat usque ad viginti duo millia ducentos, ita ut verisimile sit, hanc tribum maxime obnoxiam fuisse peccatis fornicationis & idololatriæ, recenter tot millium morte punitis, præsertim cum & dux Zambri, quem occidit Phinees, ex eadem esset tribu. Numerus autem omnium pugnatorum duodecim tribuum par fere erat numero ante invento apud montem Sinai, atque ita exprimitur ℣ 51: Ista est summa filiorum Israël, qui recensiti sunt, sexcenta millia & mille septingenti triginta. Et mox additur hoc præceptum: Istis dividetur terra juxta numerum vocabulorum in possessiones suas. Pluribus majorem partem dabis, & paucioribus minorem: singulis, sicut nunc recensiti sunt, tradetur possessio &c. Levitæ quoque seorsum recensiti sunt: Fueruntque omnes, qui numerati sunt, viginti tria millia generis masculini, ab uno mense & supra.

[522] [dum mortui erant omnes ante recensiti, exceptis Josue & Calebo.] Demum relato censu, hæc additur observatio: Hic est numerus filiorum Israël, qui descripti sunt a Moyse & Eleazaro sacerdote, in Campestribus Moab supra Jordanem contra Jericho, inter quos nullus fuit eorum, qui ante numerati sunt a Moyse & Aaron in deserto Sinai. Prædixerat enim Dominus, quod omnes morerentur in solitudine. Nullusque remansit ex eis, nisi Caleb filius Jephone, & Josue filius Nun. Hæc verba clara sunt pro morte omnium, qui enumerati erant, duobus exceptis. At non tangunt Levitas, qui non erant recensiti cum ceteris, nec a viginti annis. Attamen ne ex hisce quidem videntur superfuisse multi, qui tunc fuerant viginti annorum aut majores, quia numerus Levitarum non erat multum auctus. Levitas quoque non involvunt verba Ecclesiastici cap. 46 ℣ 9, ubi dicit de Josue: Et in diebus Moysi misericordiam fecit ipse, & Caleb filius Jephone, stare contra hostem, & perfringere murmur malitiæ. Et ipsi duo constituti, a periculo liberati sunt a numero sexcentorum millium peditum. Inter sexcenta millia non numerantur Levitæ, & interpretes passim observant, illos generaliter non fuisse involutos communi condemnationi. Sane dubitandum non videtur, quin Eleazarus sacerdos saltem viginti annos attigisset, quando facta est enumeratio populi apud montem Sinai. Quin imo Calmetus in cap. 14 videtur & alios quosdam ex enumeratis excipere velle. At non video, quomodo hæc verba, Nullusque remansit ex eis &c. cum tali opinione possint consistere.

[523] [Filiabus Salphaad adjudicata hereditas paterna:] Dum in eodem loco erant castra Israëlitarum, filiæ Salphaad in deserto mortui sine ullo filio, cum viderent se nullam in Terra promissa accepturas possessionem, quia carebant fratre, qui alias ut caput familiæ partem accipere debuisset, supplices accesserunt ad Moysen, Eleazarum, & principes populi, expositaque causa & rationibus suis, dixerunt Num. 27 ℣ 3: Date nobis possessionem inter cognatos patris nostri. Retulitque Moyses causam earum ad judicium Domini. Qui dixit ad eum: Justam rem postulant filiæ Salphaad: da eis possessionem inter cognatos patris sui, & ei in hereditatem succedant. Additur lex de successione filiarum in hereditatem, si filii non fuerint superstites, pluresque aliæ de hereditatibus. Verum lex de successione filiarum postea ingessit timorem, ne ea occasione possessiones alicujus tribus minuerentur; & ad aliam tribum transirent, si filiæ paternarum possessionum heredes nuberent viro alterius tribus. Hac de causa Num. 36 ℣ 6, hæc lex super filiabus Salphaad a Domino promulgata est: Nubant, quibus volunt, tantum ut suæ tribus hominibus. Lex eadem quoque ad alias mulieres, & ad viros extensa ibidem. Ostendunt hæc, quam exacte in dubiis omnibus Moyses consuluerit Dominum.

[524] Eodem fere tempore monitus est Moyses de morte sua instante, [Moyses de instante morte sua & de successore monitus,] & de successore sibi deligendo, ut refertur Num. 27 ℣ 12 his verbis: Dixit quoque Dominus ad Moysen: Ascende in montem istum Abarim, & contemplare inde Terram, quam daturus sum filiis Israël: cumque videris eam, ibis & tu ad populum tuum, sicut ivit frater tuus Aaron: quia offendistis me in deserto Sin in contradictione multitudinis, nec sanctificare me voluistis coram ea super aquas: hæ sunt Aquæ contradictionis in Cades deserti Sin. Cui respondit Moyses: Provideat Dominus Deus spirituum omnis carnis hominem, qui sit super multitudinem hanc, & possit exire & intrare ante eos, & educere eos vel introducere: ne sit populus Domini sicut oves absque pastore. Dixitque Dominus ad eum: Tolle Josue filium Nun, virum in quo est spiritus, & pone manum tuam super eum. Qui stabit coram Eleazaro sacerdote & omni multitudine: & dabis ei præcepta cunctis videntibus, & partem gloriæ tuæ, ut audiat eum omnis synagoga filiorum Israël. Pro hoc, si quid agendum erit, Eleazar sacerdos consulet Dominum. Ad verbum ejus egredietur & ingredietur ipse, & omnes filii Israël cum eo, & cetera multitudo. Fecit Moyses, ut præceperat Dominus. Cumque tulisset Josue, statuit eum coram Eleazaro sacerdote, & omni frequentia populi. Et impositis capiti ejus manibus, cuncta replicavit, quæ mandaverat Dominus. Hæc ibi.

[525] De iisdem quoque agitur in Deuteronomio, ex eoque habemus, [postquam frustra rogaverat ut sibi liceret Terram promissam ingredi,] petiisse Moysen, ut sibi liceret ingredi Terram promissam, sed frustra. Petitio hæc verisimiliter præcessit mandatum de ascendendo monte Abarim, ita ut videatur Dominus mandato illo respondisse ad preces Prophetæ, nec voluerit, ut mox in montem ascenderet, sed die postea designando. Deut. 4 ℣ 23 Moyses petitionem suam & Domini responsum populo Israëlitico sic exponit: Precatusque sum Dominum in tempore illo, dicens: Domine Deus, tu cœpisti ostendere Servo tuo magnitudinem tuam, manumque fortissimam: neque enim est alius Deus, vel in cælo, vel in terra, qui possit facere opera tua, & comparari fortitudini tuæ. Transibo igitur, & videbo Terram hanc optimam trans Jordanem, & montem istum egregium, & Libanum. Iratusque est Dominus mihi propter vos, nec exaudivit me, sed dixit: Sufficit tibi: nequaquam ultra loquaris de hac re ad me. Ascende cacumen Phasgæ, & oculos tuos circumfer ad occidentem, & ad Aquilonem, Austrumque & Orientem, & aspice: nec enim transibus Jordanem istum. Deut. 4 ℣ 21 de repulsa hac iterum ita loquitur: Iratusque est Dominus contra me propter sermones vestros (nimirum quod hi occasionem dederint diffidentiæ peccato apud Aquas Contradictionis) & juravit ut non transirem Jordanem, nec ingrederer Terram optimam, quam daturus est vobis. Ecce morior in hac humo, non transibo Jordanem: vos transibitis, & possidebitis Terram egregiam.

[526] [populum de morte sua instante monet, & Josue successorem creat.] Deut. 1 ℣ 37 rursum hæc populo dicit Legislator: Nec miranda indignatio in populum, cum mihi quoque iratus Dominus propter vos dixerit: Nec tu ingredieris illuc: sed Josue filius Nun minister tuus, ipse intrabit pro te. Hunc exhortare & robora, & ipse sorte Terram dividet Israëli. Deut. 3 ℣ 28, relata repulsa sua, & prædictione Domini de instante morte, de Josue hæc subdit Domini verba: Præcipe Josue, & corrobora eum atque conforta: quia ipse præcedet populum istum, & dividet eis Terram, quam visurus es. Ex hisce clare colligitur, omnia peracta esse hoc ordine. Moyses, cum videret subjectum esse utrumque Amorrhæorum regnum, illudque sciret ab Israëlitis possidendum, sperare cœpit Dominum sibi permissurum, ut ulterius ad occupationem Terræ promissæ procederet. Rogat igitur, ut sibi liceat in hunc finem cum populo Jordanem transmittere. At Dominus, qui partem Moysi concesserat, reliquum vero Josue reservabat, respondit Moysi, cogitandum non esse de transitu Jordanis, sed mortem ipsius esse propinquam, quam obiret in monte Abarim, alias Nebo, & quidem in vertice montis Phasga dicto, ubi ante mortem Terram promissam intueri posset. Moyses voluntati divinæ humiliter se submittens, rogat de successore suo. Dominus vero ei successorem designat Josue, eumque inaugurari jubet per Moysen manuum impositione, & modo num. 524 relato. Voluit quoque Dominus, ut Moyses præcepta ei ad munus suum recte obeundum daret coram omni populo. Horum partem seu breve compendium perstringit Legislator Deut. 3 ℣ 21 his verbis: Josue quoque in tempore illo præcepi, dicens: Oculi tui viderunt, quæ fecit Dominus Deus vester duobus his regibus: sic faciet omnibus regnis, ad quæ transiturus es. Ne timeas eos: Dominus enim Deus vester pugnabit pro vobis. De manuum impositione Deut. 34 ℣ 9 hæc dicuntur: Josue vero filius Nun repletus est spiritu sapientiæ, quia Moyses posuit super eum manus suas.

[527] [Moyses pergens populum regere usque ad mortem, jubente Domino.] Quamvis Josue hisce cæremoniis designatus esset successor Moysis, pergebat tamen sanctus Legislator regere populum usque ad mortem. Crediderim hoc tempus totum fere impensum fuisse adhortando populo & legibus conscribendis, ita ut posteriora capita libri Numerorum & Deuteronomium eo tempore scripta fuerint, & pleraque ad concionem dicta. Num. 28, 29 & 30 variæ recensentur leges cæremoniales a Deo per Moysen populo datæ. Verum cap. 31 narratur expeditio contra Madianitas suscepta, quam Dominus mandavit, ne scelus illius populi maneret impunitum. Moabitæ ad idem crimen concurrerant, nec tamen illos puniri hoc tempore jussit Dominus. At nostrum non est hujus differentiæ rationes investigare, cum res fuerit peracta mandato Domini, qui aliorum crimina juste punit, aliorum vero sontium supplicia non minori justitia sibi in aliud tempus clementer reservat. Jam ante Num. 25 ℣ 16 mandaverat Dominus, ut Israëlitæ punirent Madianitas, sed tempus non expresserat; nisi quis credere malit, nec sane improbabiliter, mandatum hoc solum tempore datum fuisse, & ibi breviter relatum esse a Moyse, quia cum relato ibi crimine Madianitarum erat connexum. Quidquid sit verius, Moyses Num. 31 aut idem, aut iteratum præceptum sic exponit: Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Ulciscere prius filios Israël de Madianitis, & sic colligeris ad populum tuum.

[528] Statimque Moyses, Armate, inquit, ex vobis viros ad pugnam, [bellum decernit contra Madianitas, qui usque ad internecionem cæduntur,] qui possint ultionem Domini expetere de Madianitis. Mille viri de singulis tribubus eligantur ex Israël, qui mittantur ad bellum. Dederuntque millenos de singulis tribubus, id est, duodecim millia expeditorum ad pugnam: quos misit Moyses cum Phinees filio Eleazari sacerdotis, vasa quoque sancta, & tubas ad clangendum tradidit ei. Cumque pugnassent contra Madianitas atque vicissent, omnes mares occiderunt, & reges eorum, Evi, & Recem, & Sur, & Hur, & Rebe, quinque principes gentis: Balaam quoque filium Beor interfecerunt gladio. Ceperuntque mulieres eorum, & parvulos, omniaque pecora, & cunctam supellectilem: quidquid habere potuerant, depopulati sunt: tam urbes quam viculos & castella flamma consumpsit. Et tulerunt prædam, & universa, quæ ceperant tam ex hominibus quam ex jumentis, & adduxerunt ad Moysen & Eleazarum sacerdotem, & ad omnem multitudinem filiorum Israël. Reliqua autem utensilia portaverunt ad castra in Campestribus Moab juxta Jordanem contra Jericho. Hic nonnihil sistendum.

[529] Primo volunt aliqui Josue fuisse hujus expeditionis ducem: [nec tamen tota gens Madianitarum deleta:] at illius nulla fit mentio. Solus nominatur Phinees; nec alium fuisse hujus agminis ducem, existimant alii. Secundo aliqui ita loquuntur de hac victoria, acsi tota gens Madianitarum fuisset excisa: verum id mihi verisimile non est, cum Madianitæ deinde evaserint potentissimi, & Israëlitas in servitutem redegerint Judic. 6. Nullus quoque Scripturæ locus indicat, jussisse Deum totius gentis excidium, aut totam gentem per Israëlitas deletam. Num. 25 ℣ 17 solum dicitur, Hostes vos sentiant Madianitæ & percutite eos; & Num. 31 ℣ 1, Ulciscere prius filios Israël de Madianitis. Itaque omnes quidem mares, quos potuerunt attingere, occiderunt, & reges eorum, scilicet quinque principes gentis, quorum ditio erat vicinior castris Israëlitarum. In ditione quoque horum principum urbes, viculos, castella combusserunt, omniaque pecora & alia spolia abstulerunt. At verisimile non est, Israëlitas usque ad extremos Madianitarum limites processisse, cum hi usque ad mare Rubrum se extenderent; sed longe probabilius est, ne quidem culpabiles fuisse, aut cum Moabitis conspirasse, remotiores Madianitas. Quapropter necesse non est inquirere, quid factum sit de Jethro Moysis socero, si vivebat eo tempore, aut de posteris ipsius, cum tempestas hæc nequaquam videatur eo usque desæviisse. Hac tamen de causa non existimo duas fuisse gentes Madianitarum distinctas, alteram ad Orientem maris Mortui, alteram prope mare Rubrum, uti voluerunt aliqui sine ullo sacræ Scripturæ testimonio; at magis credo, Madianitas se per totum illum tractum extendisse sub diversis regulis aut principibus. Tertio quæri potest, quo modo Balaam occisus sit in Madianitide, cum antea legatur domum rediisse, quæ longe aberat a ditione Madianitarum? Verisimile est, a principe quodam Madianita revocatum deinde fuisse, nisi abiens se rediturum ultro promiserit.

[530] [captivi omnes occisi, etiam mulieres præter virgines,] Hisce observatis, videamus quo modo Moyses victores exceperit reduces. Egressi sunt autem, inquit ℣ 13, Moyses & Eleazar sacerdos, & omnes principes synagogæ, in occursum eorum extra castra. Iratusque Moyses principibus exercitus, tribunis, & centurionibus, qui venerant de bello, ait: Cur feminas reservastis? Nonne istæ sunt, quæ deceperunt filios Israël ad suggestionem Balaam, & prævaricari vos fecerunt in Domino super peccato Phogor, unde & percussus est populus? Ergo cunctos interficite, quidquid est generis masculini, etiam in parvulis: & mulieres, quæ noverunt viros in coitu, jugulate: puellas autem & omnes feminas virgines reservate vobis: & manete extra castra septem diebus (ob immunditiam legalem.) Qui occiderit hominem, vel occisum tetigerit, lustrabitur die tertio & septimo. Et de omni præda, sive vestimentum fuerit, sive vas, & aliquid in utensilia præparatum, de caprarum pellibus, & pilis, & ligno, expiabitur. Eleazar quoque sacerdos ad viros exercitus, qui pugnaverant, sic locutus est: Hoc est præceptum legis, quod mandavit Dominus Moysi: Aurum, & argentum, & æs, & ferrum, & plumbum, & stannum, & omne, quod potest transire per flammas, igne purgabitur: quidquid autem ignem non potest sustinere, aqua expiationis sanctificabitur: & lavabitis vestimenta vestra die septimo, & purificati postea castra intrabitis. Hæc omnia ostendunt exactam legis observantiam.

[531] [prædæ ingenus divisio:] Dixit quoque Dominus ad Moysen: Tollite summam eorum, quæ capta sunt, ab homine usque ad pecus, tu & Eleazar sacerdos & principes vulgi: dividesque ex æquo prædam inter eos, qui pugnaverunt egressique sunt ad bellum, & inter omnem reliquam multitudinem: & separabis partem Domino ab his, qui pugnaverunt & fuerunt in bello, unam animam de quingentis tam ex hominibus quam ex bobus & asinis & ovibus, & dabis eam Eleazaro sacerdoti, quia primitiæ Domini sunt. Ex media quoque parte filiorum Israël accipies quinquagesimum caput hominum, & boum, & asinorum, & ovium, cunctorum animantium, & dabis ea Levitis, qui excubant in custodiis tabernaculi Domini. Feceruntque Moyses & Eleazar, sicut præceperat Dominus. Fuit autem præda, quam exercitus ceperat, ovium sexcenta septuaginta quinque millia, boum septuaginta duo millia, asinorum sexaginta millia & mille: animæ hominum sexus feminei, quæ non cognoverant viros, triginta duo millia. Dataque est media pars his, qui in prælio fuerant, ovium trecenta triginta septem millia quingentæ: e quibus in partem Domini supputatæ sunt oves sexcentæ septuaginta quinque. Et de bobus triginta sex millibus, boves septuaginta & duo: de asinis triginta millibus quingentis, asini sexaginta unus: de animabus hominum sedecim millibus, cesserunt in partem Domini triginta duæ animæ. Tradiditque Moyses numerum primitiarum Domini Eleazaro sacerdoti, sicut fuerat ei imperatum, ex media parte filiorum Israël, quam separaverat his, qui in prælio fuerant. De media vero parte, quæ contigerat reliquæ multitudini, id est, de ovibus trecentis triginta septem millibus quingentis, & de bobus triginta sex millibus, & de asinis triginta millibus quingentis, & de hominibus sedecim millibus, tulit Moyses quinquagesimum caput, & dedit Levitis, qui excubabant in tabernaculo Domini sicut præceperat Dominus.

[532] Cumque accessissent principes exercitus ad Moysen, [nullus Israëlitarum cæsus.] & tribuni centurionesque, dixerunt: Nos servi tui recensuimus numerum pugnatorum, quos habuimus sub manu nostra: & ne unus quidem defuit. Ob hanc causam offerimus in donariis Domini singuli, quod in præda auri potuimus invenire, periscelides & armillas, annulos & dextralia, ac murænulas, ut depreceris pro nobis Dominum. Susceperuntque Moyses & Eleazar sacerdos, omne aurum in diversis speciebus, pondo sedecim millia, septingentos quinquaginta siclos, a tribunis & centurionibus. Unusquisque enim quod in præda rapuerat, suum erat. Et susceptum intulerunt in tabernaculum testimonii, in monimentum filiorum Israël coram Domino. Posteriora hæc difficultatem non habent, sed egregie declarant tam religionem Israëlitarum eo tempore vigentem, quam singularem Dei protectionem.

§ XLVII. Josephi & Philonis relationes de lapsu Israëlitarum & bello contra Madianitas dantur & discutiuntur.

[Josephus illecebras Madianitidum,] Josephus, relato pessimo Balaami consilio, fraudem Madianitidum, qua ad peccatum pertracti sunt Israëlitæ, ita subnectit: Madianitis autem ita ut moniti fuerant filias mittentibus, Hebræorum juvenes pulchritudine puellarum capiuntur: & in colloquium venientes, rogant ne sibi voluptatem ex earum pulchritudine capere invideant, neve consuetudinem eorum aversentur. Illæ libenter & verba juvenum & complexus admittunt: jamque blanditiis illectos, & cupidine ferventes relinquere parant. Tum illi tristes mulierum discessu, precibus instant, ne se relinquant; sed futuræ conjuges & omnium facultatum dominæ apud illos maneant. Hæc promissa jurejurando confirmabant, Deum testem invocando, & lachrymas fundendo, quo magis eas ad miserationem flecterent. Tum illæ, postquam omnino captos & consuetudine sua devinctos animadverterunt, sic respondent: Optimi juvenes, non desunt nobis domi nec amplæ facultates, nec parentum ac domesticorum affectus: neque inopia talium rerum huc ad vos venimus, aut formam corporis nundinaturæ preces vestras admisimus: sed persuasæ viros esse bonos hac hospitali gratia non dedignatæ, qua vos opus habere videbamus, faciles nos vobis præbuimus. Nunc quandoquidem amare vos & abitionem nostram moleste ferre asseveratis; ne has quidem preces aversabimur. Quare si benevolentiæ conjugalis fidem dederitis, quæ sola nobis satisfacere potest, libenter vobiscum ut legitimæ nuptæ convicturæ sumus. Veremur enim ne libidine exsatiata, cum injuria & contumelia nos retro ad parentes nostros ablegetis: cui nostræ solicitudini veniam vos dare æquum postulamus.

[534] Illis vero quolibet modo fidem daturos se pollicentibus, [& fornicationem & idololatriam Israëlitarum] & nihil præ amore nimio recusantibus: Quandoquidem, inquiunt, ita vobis videtur, & mores habetis ab omnibus aliis diversissimos, ut cibis etiam propriis vestro more utamini, nec potum cum aliis communem sustineatis, necesse est, si vultis nobiscum vitam degere, deos nostros colatis; neque enim alio argumento persuadebitis amorem istum vos non fingere, nisi eosdem nobiscum deos adoretis. Nec absurdum fuerit aut vitio vertendum, si terræ, in quam venistis, peculiares deos colere malitis: præsertim cum nostri per omnes regiones honorentur, vestrum nemo præter vos cultu dignetur aut ceremoniis. Aut igitur cæterorum more vobis est vivendum, aut alius orbis quærendus, ubi soli juxta vestra instituta vitam agatis. At illi cupidine cæci, dicta earum comprobant, & quo trahebantur sequentes, a religione patrum desciscunt: & plures deos credere inducti, sacra illis ejus gentis ritu faciunt: cibis quoque indifferenter utebantur, & in mulierum gratiam nihil non contra legem faciebant: ut jam tota castra juvenum impietas invaderet, & seditio priore pejor glisceret, & avita religio in extremum periculum deduceretur. Juventus enim, gustatis semel peregrinis moribus, inexplebiliter in eos ferebatur: & si qui nobilitate a majoribus accepta præcellebant, una cum reliqua turba corrumpebantur. Ita Josephus, relata de hisce breviter in sacra Scriptura multum suis amplificans conjecturis: nam modus, quo Madianitides ad suam libidinem pertraxisse Israëlitas referuntur, mera est conjectura; quodque additur de nuptiis parum est probabile, cum Scriptura fornicationis meminerit & idololatriæ, at nullibi nuptiarum.

[535] [variis conjecturis,] Hac de causa nuptias Zambri cum Chosbi Madianitide etiam improbabiles existimo, præsertim cum Moyses illam mulierem vocet scortum: nec probabiliorem esse Zambri altercationem cum Moyse, patebit perlegenti factum Num. 25. Verba tamen Josephi de illis subjungo: Zambrias etiam Simeonidis tribus princeps, ducta Chosbi Madianitide, Uri filia gentis ejus dynastæ, jussus ab uxore, & contemptis in ejus gratiam Moysis placitis, alieno ritu sacrificabat, & alienigena conjuge non dissimulanter se oblectabat. In hoc rerum statu Moyses veritus ne gravius aliquid sequeretur, advocata concione, neminem quidem nominatim accusavit, nolens in desperationem adducere eos, qui tantisper, dum latere se putant, ad sanitatem reduci poterant: sed dicebat rem indignam, nec ipsis nec majoribus eorum decoram, quod voluptatem pluris, quam Deum & religionem facerent. Expedire illis, ut dum tempus est resipiscant, & non legum contemptu, sed compescendis pravis cupiditatibus fortes viros declarent. Absurdum præterea dicebat, quod cum in deserto modeste vixissent, nunc in bona regione ita baccharentur: & quæ per inopiam quæsiverant, nunc per affluentiam perditum irent. Talibus dictis conabatur juventutem corrigere, & ad saniorem mentem reducere.

[536] [partim improbabilibus,] Tum Zambrias insurgens: Tu, inquit, Moyses, tuis legibus utere, quibus jam longo usu robur addidisti: quod ni fecisses, sæpe jam pœnas dedisses, & tuo malo non esse Hebræis imponendum didicisses. Me certe numquam ad tua tyrannica jussa obstrictum habebis, neque enim aliud hactenus, quam sub Legis ac religionis prætextu nobis servitutem, tibi principatum, malitiosis artibus adstruis, voluptatem nobis ac vitæ licentiam adimens, quæ liberorum sunt, & sub nullius imperio degentium. Hoc enim vel Ægyptiaca servitute fuerit gravius, in quemvis tuis legibus pro tuo libitu animadvertere, cum ipse multo dignior sis, qui puniaris, quandoquidem abrogatis, quæ omnium consensus approbat, plus tua quam cæterorum mortalium placita valere postulas. Ego quæ nunc facio, quia bene facta judico, ne fateri quidem in hoc cœtu gravabor, mulierculam alienigenam me duxisse. Audis a me ipso mea facta, ut ab ingenuo. Neque enim latere cupio. Sacra etiam diis facio præter consuetum, quia id æquum censeo, ex multis mihi veritatem quærere, & non sicut sub tyrannide vivere, de unius tantum fiducia pendentem. Nemo mihi rem gratam fecerit, qui in rebus meis meipso plus arbitrii habere voluerit.

[537] Hæc Zambria pro se & quibusdam sui similibus afferente, [amplificat,] populus quietus expectabat, quonam audacia hæc esset evasura, maxime quod videret Legislatorem amplius nolle contendere, ne hominem insolentem irritatiorem redderet. Verebatur enim ne plures talis in loquendo impudentiæ imitatores facti, turbas in populo excitarent. Atque ita tum concio dissolvitur. Ac fortasse ulterius malum hoc serpsisset, ni Zambrias mature sublatus esset talem ob causam. Phinees tum aliis rebus, tum patris dignitate, juventutis facile princeps, Eleazari pontificis filius, & Moysem magnum patruum habens, ægerrime tulit Zambriæ contumaciam: cujus impunitate ne legum contemptus cresceret, vindicare in flagitiosos decrevit, non ignarus quod exempla primatum in utramvis partem plurimum valeant. Cumque tanto esset animi & corporis robore, ut non temere aliquid arduum aggrederetur, quod non etiam perficeret, ad Zambriæ tentorium vadit, & eodem ictu ipsum una cum Chosbi transfigit. Quo exemplo juventus ad pulcherrimam virtutis æmulationem accensa, certatim in ejusdem criminis reos facit impetum, & bonam illorum partem ferro conficiunt, reliquos insecuta pestis sustulit, per iram Numinis inflicta; & ne illis quidem pepercit, qui cum jure cognationis talem suorum petulantiam cohibere deberent, aut dissimulare aut accendere etiam maluerunt: nec prius destitit, quam quatuordecim millia virorum desiderarentur.

[538] Rejectis jam nuptiis, totaque illa oratione Zambri, [ut ostenditur:] ut improbabilibus, nonnihil quoque observandum est de ceteris. Primo non videtur crimen Zambri & cædes contigisse in ipsius tabernaculo, cum locus Num. 25 ℣ 8 vocetur lupanar. Secundo satis probabile est, etiamsi aliqui repugnent, exemplo illo Phineis alios excitatos fuisse ad occidendos noxios, & quidem ferro: nam Moyses ipse, relata illa cæde, ℣ 9 subdit: Et occisi sunt viginti quatuor millia hominum, nec ait, quo modo fuerint occisi. Et jam antea ℣ 5 dixerat Moyses judicibus: Occidat unusquisque proximos suos, qui initiati sunt. Hoc autem præceptum implere cœpit Phinees, ejusque exemplum imitati sunt alii, quantum apparet. Nec refert, quod ℣ 4 jubeantur suspendi noxii: nam poterant suspendi post mortem. Deinde vox illa occisi denotat potius cædem humana opera factam, quam illatam a solo Deo; ideoque illorum sententia, qui volunt divinitus illatam fuisse mortem, non omnino certa apparet. Dicitur quidem ℣ 8 Cessavitque plaga, atque inde illi probabiliter, at non certo, colligunt ab ipso Deo punitos fuisse noxios. At Moyses per plagam intelligere potuit peccatum ipsum fornicationis & idololatriæ, omnium sane plagarum maximam, quod cæde Zambri aliorumque cessavit. Certe nullibi clare dicitur, Israëlitas ea occasione percussos fuisse plaga aliqua divinitus inflicta, ita ut prorsus incertum sit, quod de peste asserit Josephus, qui & numerum occisorum vehementer minuit, dum quatuordecim millia enumerat.

[539] [ab eodem pugna contra Madianitas] Deinde idem auctor recte asserit bellum hanc ob causam Madianitis illatum fuisse, sed omittit Dei mandatum, ut sæpe alias, ita prosecutus. Hanc ob rem Moyses in Madianitas concitus, ad gentem internecione delendam exercitum misit: de qua expeditione mox narrabimus, postquam, quod omissum ante non oportuit, dixerimus, Balamum illum, qui a Madianitis accitus ad execrandos Hebræos, quo minus hoc facere a Deo est prohibitus, nihilo secius tamen tale hostibus consilium dedit, quo effectum est, ut quibusdam infectis prava opinione, pene totius populi religio sit corrupta: hunc inquam Balamum tanto honore dignatus est Propheta, ut oracula ejus suis literis inseruerit: cumque nihil vetaret, quin ea pro suis ederet, nec ullo teste id factum ejus coargui posset, maluit eum debita apud posteros memoria non fraudare. Sed hæc quisque ut libuerit, ita consideret. Moyses autem, ut dicere cœperam, in Madianitas misit exercitum duodecim millium, singulis tribubus mille militibus imperatis: eisque copiis Phineem præfecit, cujus opera leges vindicatas, & de Zambria violatore earum pœnas exactas paulo ante memoravimus. Madianitæ vero intellecto hostium adventu, & quod jam non longe abessent, & ipsi copias in unum contrahunt, & qua in regionem suam irrupturos putabant, munito pro tempore aditu, præsto erant, impetus eorum pro viribus propulsaturi.

[540] [& victoria non sine erroribus relata.] Sed mox primo congressu tanta multitudo Madianitarum est cæsa, ut numerus cadaverum iniri non posset, ne regibus quidem servatis. Hi fuere Ochus, Sures, Robeas, Ubes, & quintus Recemus, a quo deductum nomen primaria urbs Arabum & hodie retinet, Receme dicta, quam Græci Petram vocare malunt. Fusis hostibus, Hebræi regionem sunt populati, prædas abigendo, & incolas una cum mulieribus interimendo, solis parcentes virginibus: hoc enim Phinees a Moyse mandatum acceperat. Qui reducto incolumi ac illæso exercitu, prædam quoque memorabilem retulit, boum quinquaginta duo millia & insuper sexaginta septem, asinorum sexaginta millia, vasorum aureorum & argenteorum magnum numerum, quibus in domestica supellectile utebantur. Etenim pro opibus lautiore victu delectabantur. Abductæ sunt etiam virgines circiter triginta duo millia. Moyses autem partitus prædam, quinquagesimam ejus partem Eleazaro dedit & sacerdotibus, & Levitis alterius quinquagesimam, reliquum vero populo distribuit. Quo factum est ut deinde suaviter viverent, opibus virtute quæsitis, otium quoque ad fruendum nacti. Moyses autem jam admodum senex Jesum designavit, qui sibi in prophetæ & ducis (si opus foret) muniis succederet, Deo ita jubente ut hunc principatus successorem faceret. Erat enim totius divini atque humani juris peritissimus, Moyse præceptore doctus. Hactenus Josephus, recte quidem memorans designationem successoris Josue, sed eamdem perperam postponens relato bello, cum ante illud designatio videatur facta. In ceteris quoque hæc corrigenda. Præda non recte enumerata, nec illius divisio exacte narrata, ut videri potest num. 531. Secundo solis parcitum esse virginibus vere quidem affirmat; sed cædem aliarum mulierum & parvulorum non ita referre debuerat, acsi statim in pugna fuissent occisæ mulieres & parvuli. Tertio non plane certum est, urbem Petram fuisse Recem dictam ab uno e regibus occisis; nec tamen id falsum affirmare ausim.

[541] Philo, postquam asseruerat feminis Madianitidis datam esse licentiam peccandi cum Israëlitis, [Philonis relatio de fornicatione Israëlitarum] ita procacitatem earum exponit & lapsum Israëlitarum: Qua impunitate factum est, ut juventutem ad se pertraherent corrupta prius anima, & hujusmodi præstigiis ad impietatem illecta: donec Phinees filius pontificis, indigne ferens perire animas simul cum corporibus, & hæc voluptate, illas impietate corrumpi, ausus est facinus viro bono honestoque convenientissimum. Conspicatus enim quendam suæ gentis hominem post profana sacra ad meretricem ingredi, non furtim, ut mos est verecundis scortatoribus, sed propalam erecta cervice quasi ostentantem impudenter multitudini suam turpitudinem, nec minus sibi placentem quam in aliquo præclaro facinore, admodum exasperatus & ira justa repletus, invasit jacentem in complexu adamatæ meretricis, & utrumque peremit adacto mucrone per genitalia, eo quod operarentur genituræ nefariæ.

[542] Quo exemplo animati quotquot æmulabantur pietatem ac continentiam, [punita satis probabilis:] Mose quoque jubente, imitati sunt autorem ultionis, & omnes simulachris initiatos sine cognationis amicitiæque respectu ad unum deleverunt, atque ita gentem expiaverunt exacto inclementer a noxiis supplicio. Reliqui satis approbaverunt suam pietatem, neminem sontem miserati, ne conjunctissimum quidem sanguine, plus valente apud eos indignatione quam affectu necessitudinum: nec quisquam ex his homicidis pro impuro aut cæde polluto est habitus. Imo visa est hæc res gesta nulli e superioribus cedere, quantum ad veram meritamque laudem fortitudinis attinet. Fertur, uno die cæsa vigintiquatuor millia, moxque sublatum publicum piaculum, quo tota castra contaminata fuerant. Quibus expiatis, Moses dispiciebat de præmio decernendo filio pontificis, qui primus fortiter ultionem aggressus fuerat. Id cogitanti mature oraculum redditur: pacem a Deo dari Phinei, quod bonum mortalis nemo dare potest: dari & perpetuum sacerdotium, quod hæreditario jure ad posteros quoque ipsius pertineat. Hæc Philo, non improbabiliter meo judicio exponens cædem viginti quatuor millium idololatrarum. Alii horum mortem aliter contigisse existimant, ut supra observavi num. 519, neutram sententiam improbans.

[543] Expeditionem Israëlitarum deinde narrat, at in ipso limite labitur, [at pugnam contra Madianitas scripturus, in errorem labitur;] dum asserit susceptam fuisse contra Balacem Moabitarum regem, quem Israëlitæ non impugnarunt, solos Madianitas punire jussi. Ad hunc modum, inquit, intestinis malis defuncti, quando etiam de transfugio proditioneque suspecti omnes ceciderant, Israëlitæ arbitrabantur venisse opportunum tempus expeditionis contra Balacem, nihil non conatum ut læderet, nec frustratum suo consilio: quippe qui per vatem devovere delereque copias Hebræorum speraverat: per mulieres vero impudicas ingentem plagam tum libidine corporibus, tum animabus impietate inflixerat. Non fuit tamen universorum expeditio, ne finitimæ gentes excirentur ad arma communi periculo: simulque consultum videbatur manere cæteros in subsidiis, si forte res posceret nova submitti auxilia. Milleni de singulis tribubus selecti sunt. Sic armatis duodecim millibus imperator datur Phinees, spectatæ jam fortitudinis vir: qui sacris rite peractis, ubi litatum vidit, milites hunc in modum pro concione adhortatus est: Non de imperio nunc certamen instat, nec de invadendis occupandisque alienis possessionibus, quæ causa belli vel sola movet alios vel præcipua; sed pro tuenda pietate ac sanctimonia, quam nostris cognatis amicisque dum hostes eripiunt, paraverunt eis gravissimam perniciem. Absurdum igitur & periniquum fuerit, si parcamus sceleratis hostibus, qui domesticis minus noxiis non pepercimus: si magistros impietatis impune abire sinamus, qui de discipulis pœnas sumpsimus: præsertim cum totius calamitatis culpa penes autores impietatis sit. Hæc Philo, aut potius ejus interpres Latinus, Philonis mentem non recte assecutus.

[544] [aliosque errores addidit Latinus interpres;] Nam primo totam hanc orationem Moysi attribuit Philo, non Phinei, uti satis clarum est ex textu Græco. Franciscus Zinus apud Surium ad IV Septembris eumdem textum Græcum Latine expressit hoc modo: Duodecim igitur fortissimorum juvenum millia (tot enim sunt tribus) ex singulis mille delegit, Phineesque, qui jam militaris audaciæ specimen dederat, ducem constituit (Moyses.) Hos armis instructos dimittens, sic allocutus est &c. Hic quoque evitatur alter error interpretis Gelenii, qui verbis illis, Sacris rite peractis, ubi litatum vidit, gentilium superstitionem inspiciendi exta Moysi non obscure attribuit contra mentem Philonis. Verumtamen Zinus non plene expressit verba Græca Philonis, qui de Moyse armatos dimittente sic habet: ἐπὶ καλοῖς ἱερείοις ἐξέπεμπε τούς ὁπλίτας, καὶ ταρσύνων τοιάδε διεξῄει. Mentio sane hic fit de victimis, at non de iis, quas obtulerat Moyses, sed quas oblaturi erant milites in prælio, dum occisuri erant Madianitas, tamquam destinatas Deo victimas: nam vox ἐπὶ, cum verbo motus adjungitur, frequenter significat ad, contra, adversus. Itaque verba Græca recte & plene sic exprimas Latine: Ad pulchras victimas dimisit armatos, animansque eos, talia est locutus. Deinde subditur Moysis oratio, aut Philonis potius, cum hic eam composuerit eo modo, quo Moysi eo tempore loquendum fuisse credidit.

[545] [pugna ex eodem & victoria nonnihil corrigenda;] De pugna & victoria Israëlitarum hæc subjungit Philo: His dictis animati juvenes accensique amplius, tamquam ad certam victoriam afferebant invicta pectora: collatisque signis tantum prævaluerunt robore ac audacia, ut mactatis more pecudum hostibus, ipsi omnes reverterentur incolumes, ne uno quidem e suis vel desiderato vel saucio. Aliquis ignarus facti ex redeuntium specie conjectans dixisset eos reverti a decursione militari, non ex acie referre victoriam. Adeo intacti erant haud secus quam post meditationem armorum ludicram. Devictæ urbes flammis ferroque solo æquatæ sunt, ut nullum superesset habitationis vestigium, acsi numquam ea terra habuisset incolas. Captivorum abductus est infinitus numerus. Ex his in viros & mulieres internecione sævitum est: in alteros, quod ab his petiti fuerant injustis armis & scelestis consiliis: in alteras, quia hæ suis præstigiis juventutem Hebræam seduxerant, cui lasciviæ, impietatis, ac postremo necis causa fuerant: tenera ætas, pueri virginesque impetrarunt veniam. Ad hæc solum observo, servatos non fuisse pueros, sed cum mulieribus occisos jussu Moysis post reditum, solasque servatas virgines; viros vero ne quidem abductos captivos, sed in pugna aut statim post pugnam occisos.

[546] De præda, ejusque divisione, ac aliis huc spectantibus hæc demum narrat laudatus Philo: [præda ejusque] Præda ingens parta fuit, exhaustis non solum opibus regiis, sed etiam privatis possessionibus: non minus enim ex agris avectum est quam ex oppidis. In castra convexerunt totas, quantæ fuerant, hostiles divitias. Moses laudato pro concione Phinee, commilitonumque eo bello spectata fortitudine, parique continentia, qui maluerant prædam in commune proponere quam sibi usurpare; ut etiam in castris relicti forent ejus participes, jussit victores extra castra per aliquot dies tendere: pontifici autem mandavit, ut lustraret reversos a recenti cæde hostium. Quamvis enim per leges liceat hostem occidere, tamen qui necavit hominem, etiamsi coactus & propulsans injuriam, obnoxius videtur, propter antiquam generis cognationem, oriundi ab uno capite. Hæc tum fuit lustrandi causa, ut ne species quidem sceleris in eos competeret. Aliquanto post prædam divisit, his qui militaverant, multo paucioribus præ cæteris, assignata parte dimidia, reliqua vero his, qui in castris remanserant: æquum enim censebat hos quoque victoriæ fructum capere, qui si non corporibus, animis tamen decertaverant. Nam qui manent in statione parati auxilio, tempore, non alacritate cedunt potioribus.

[547] Itaque cum pauci accepissent plura propter navatam operam, [divisio recte exposita.] plures pauciora, ut qui intra munitiones se continuerant, visum est necessarium totius prædæ sacrare primitias. Quinquagesimas subsidiarii, quingentesimas propugnatores contulerunt. Hæ pontifici datæ sunt jussu Prophetæ: altera portio cessit ædituis, quos Levitas nominant. Tribuni, centuriones, cæterique præfecti ordinum, virtutis ergo acceperunt sua præmia, ornamenta vasaque aurea, quantum cuique in direptione obvenit. Ea pro sua militumque salute sponte obtulerunt, ut essent donaria: quæ Moses, delectatus virorum pietate, dicavit tabernaculo Dei, monumentum gratitudinis. Laudanda sane primitiarum distributio. Qui non militarant de suo dimidio promptæ voluntatis, non operæ præmio, Levitis obtulerunt ex Prophetæ præscripto: pontifici autem illi, qui fortitudine absolutissima etiam caput objecerunt periculis, nimirum capiti sacratorum ceremoniis hominum. Cæterum præfecti ordinum sacrarunt Deo suas primitias, summo totius universitatis principi. Hactenus Philo, posteriora hæc recte exprimens: non tamen omnia tam accurate & enucleate exponens, quam Moyses ipse eadem exposuerat.

§ XLVIII. Terra Amorrhæorum trans Jordanem per Moysen divisa duabus tribubus & dimidiæ: limites quoque terræ occupandæ assignati: alia ordinata, & lex populo exposita.

[Rubenitæ & Gaditæ pro sua possessione petunt] Eodem fere tempore, quo gestum est bellum contra Madianitas, aut certe non diu post, per Moysen divisa sunt Amorrhæorum regna jam ante occupata, quorum possessionem populo suo concesserat Dominus. Occasio hujus divisionis Num. 32 ita refertur: Filii autem Ruben & Gad habebant pecora multa, & erat illis in jumentis infinita substantia. Cumque vidissent Jazer & Galaad aptas animalibus alendis terras, venerunt ad Moysen, & ad Eleazarum sacerdotem, & principes multitudinis, atque dixerunt: Ataroth, & Dibon, & Jazer, & Nemra, Hesebon, & Eleale, & Saban, & Nebo, & Beon, terra, quam percussit Dominus in conspectu filiorum Israël, regio uberrima est ad pastum animalium: & nos servi tui habemus jumenta plurima: precamurque, si invenimus gratiam coram te, ut des nobis famulis tuis eam in possessionem, nec facias nos transire Jordanem. Quibus respondit Moyses: Numquid fratres vestri ibunt ad pugnam, & vos hic sedebitis? Cur subvertitis mentes filiorum Israël, ne transire audeant in locum, quem eis daturus est Dominus? Nonne ita egerunt patres vestri, quando misi de Cadesbarne ad explorandam Terram? Cumque venissent usque ad Vallem Botri, lustrata omni regione, subverterunt cor filiorum Israël, ut non intrarent fines, quos eis Dominus dedit. Qui iratus juravit, dicens: Si videbunt homines isti, qui ascenderunt ex Ægypto, a viginti annis & supra, Terram, quam sub juramento pollicitus sum Abraham, Isaac, & Jacob: & noluerunt sequi me, præter Caleb filium Jephone Cenezæum, & Josue filium Nun: isti impleverunt voluntatem meam. Iratusque Dominus adversum Israël, circumduxit eum per desertum quadraginta annis, donec consumeretur universa generatio, quæ fecerat malum in conspectu ejus. Et ecce, inquit, vos surrexistis pro patribus vestris, incrementa & alumni hominum peccatorum, ut augeretis furorem Domini contra Israël. Quod si nolueritis sequi eum, in solitudine populum derelinquet, & vos causa eritis necis omnium. Tam gravi oratione Moyses verisimiliter objurgavit Rubenitas & Gaditas, quod existimaret nolle illos transire Jordanem ad subjugandam Terram promissam, quia dixerant, Ne facias nos transire Jordanem.

[549] [terram trans Jordanem occupatam, quæ ipsis ea conditione] Verum illi, excepta modeste hac correptione, intentionem suam clarius explicarunt, aut, si forte alia fuerat prima eorum intentio, eam mutarunt: sic enim pergit textus sacer: At illi prope accedentes, dixerunt: Caulas ovium fabricabimus, & stabula jumentorum, parvulis quoque nostris urbes munitas: nos autem ipsi armati & accincti pergemus ad prælium ante filios Israël, donec introducamus eos ad loca sua. Parvuli nostri, & quidquid habere possumus, erunt in urbibus muratis, propter habitatorum insidias. Non revertemur in domos nostras, usque dum possideant filii Israël hereditatem suam: nec quidquam quæremus trans Jordanem, quia jam habemus nostram possessionem in Orientali ejus plaga. Hisce conditionibus bene firmatis & stabilitis, annuit tandem Legislator postulantibus; Quibus, ut sequitur, Moyses ait: Si facitis, quod promittitis, expediti pergite coram Domino ad pugnam: & omnis vir bellator armatus Jordanem transeat, (quando tempus transeundi advenerit) donec subvertat Dominus inimicos suos, & subjiciatur ei omnis Terra: tunc eritis inculpabiles apud Dominum & apud Israël, & obtinebitis regiones, quas vultis, coram Domino. Sin autem, quod dicitis, non feceritis, nulli dubium est, quin peccetis in Deum: & scitote quoniam peccatum vestrum apprehendet vos. Ædificate ergo urbes parvulis vestris, & caulas ac stabula ovibus ac jumentis: & quod polliciti estis, implete. Dixeruntque filii Gad & Ruben ad Moysen: Servi tui sumus, faciemus quod jubet Dominus noster. Parvulos nostros, & mulieres, & pecora, ac jumenta relinquemus in urbibus Galaad: nos autem famuli tui omnes expediti pergemus ad bellum, sicut tu, Domine, loqueris.

[550] Præcepit ergo Moyses Eleazaro sacerdoti, & Josue filio Nun, [conceditur, ut cum aliis armati subigant Chananæam,] & principibus familiarum per tribus Israël, & dixit ad eos: Si transierint filii Gad & filii Ruben vobiscum Jordanem, omnes armati ad bellum coram Domino, & vobis fuerit Terra subjecta: date eis Galaad in possessionem. Sin autem noluerint transire armati vobiscum in terram Chanaan, inter vos habitandi accipiant loca. Responderuntque filii Gad, & filii Ruben: Sicut locutus est Dominus servis suis, ita faciemus: ipsi armati pergemus coram Domino in terram Chanaan, & possessionem jam suscepisse nos confitemur trans Jordanem. Hujus promissionis memores Rubenitas & Gaditas fecit Josue, ut legitur Jos. 1, illique eam exsecuti leguntur Jos. 14 ℣ 12. Moyses quoque ipse Deut. 3 ℣ 18 hoc suum præceptum narrat his verbis: Præcepique vobis in tempore illo, dicens: Dominus Deus vester dat vobis terram hanc in hereditatem, expediti præcedite fratres vestros filios Israë omnes viri robusti: absque uxoribus, & parvulis, atque jumentis. Novi enim quod plura habeatis pecora, & in urbibus remanere debebunt, quas tradidi vobis, donec requiem tribuat Dominus fratribus vestris, sicut vobis tribuit: & possideant ipsi etiam Terram, quam daturus est eis trans Jordanem: tunc revertetur unusquisque in possessionem suam, quam dedi vobis.

[551] Hæc omnia hactenus peracta esse dicuntur cum solis tribubus Ruben & Gad: [adjuncta quoque duabus tribubus est media tribus Manasse.] verumtamen etiam media tribus Manasse possessionem suam accepit in parte Orientali Jordanis, ubi adhuc supererant aliquot Amorrhæi subigendi. Audiamus rursus Moysen Num. 32 ℣ 33: Dedit itaque Moyses filiis Gad & Ruben & dimidiæ tribui Manasse filii Joseph regnum Sehon regis Amorrhæi, & regnum Og regis Basan, & terram eorum cum urbibus suis per circuitum. Igitur extruxerunt filii Gad, Dibon, & Ataroth, & Aroër, & Etroth, & Sophan, & Jazer, & Jegbaa, & Bethnemra, & Betharan, urbes munitas, & caulas pecoribus suis. Filii vero Ruben ædificaverunt Hesebon, & Eleale, & Cariathaim, & Nabo, & Baalmeon, versis nominibus, Sabama quoque: imponentes vocabula urbibus, quas extruxerant. Porro filii Machir, filii Manasse, perrexerunt in Galaad, & vastaverunt eam, interfecto Amorrhæo habitatore ejus. Dedit ergo Moyses terram Galaad Machir filio Manasse, qui habitavit in ea. Jair autem filius Manasse abiit & occupavit vicos ejus, quos appellavit Havoth Jair, id est, villas Jair. Nobe quoque perrexit, & apprehendit Chanath cum viculis suis: vocavitque eam ex nomine suo Nobe. Observari hic potest, Jair genere paterno fuisse ex tribu Juda, & solum reputatum fuisse ex tribu Manasse, quia oriundus fuit ex filia Machir, filii Manasse, ut videri potest 1 Paral. 2 ℣ 21 & 22, ubi ejus recensetur genealogia. Matrimonium illud fuerat initum, priusquam talia matrimonia erant prohibita. At hæc parum spectant ad Moysen. Eadem referuntur Deut. 3 ℣ 12 & sequentibus. Josue quoque eamdem Moysis donationem memorat cap. 22.

[552] [Cura Moysis ut possessionem alii omnes acciperent & servarent:] Porro, sicut studiose curavit sanctus Legislator, ut illi, accepta possessione sua, reliquos fratres suos non desererent, ita non minus fuit sollicitus, ut alii omnes debito modo possessionem acciperent, acceptamque observatione divinorum mandatorum servarent. Hac de causa frequenter in Deuteronomio inculcavit mandatum Domini, ita expressum Num. 33 ℣ Locutus est Dominus ad Moysen: Præcipe filiis Israël, & dic ad eos: Quando transieritis Jordanem, intrantes terram Chanaan, disperdite cunctos habitatores terræ illius: confringite titulos, & statuas comminuite, atque omnia excelsa vastate, mundantes terram, & habitantes in ea: ego enim dedi vobis illam in possessionem, quam dividetis vobis sorte. Pluribus dabitis latiorem, & paucis angustiorem. Singulis ut sors ceciderit, ita tribuetur hereditas. Per tribus & familias possessio dividetur. Sin autem nolueritis interficere habitatores terræ: qui remanserint erunt vobis quasi clavi in oculis, & lanceæ in lateribus, & adversabuntur vobis in terra habitationis vestræ: & quidquid illis cogitaveram facere, vobis faciam. Hisce cap. 34 subjicitur descriptio limitum totius Terræ promissæ; designanturque principes ex singulis tribubus, qui cum Josue terram erant divisuri novem tribubus & dimidiæ. Cap. 35 cura habetur Levitarum, quibus urbes quadraginta octo dari voluit Dominus: atque ex hisce sex designari, in quibus asylum haberent, qui casu aliquo & sine culpa hominem occiderant: leges quoque homicidii ibidem recitantur. Demum cap. 36 præscribuntur leges de tribubus non miscendis per connubia.

[553] [Lex populo rursum exposita: expositionis locus & tempus:] Cum Moyses magis magisque ad diem vitæ postremum appropinquaret, cumque Israëlitæ novus esset populus, (paucissimis exceptis) qui nec mirabilia Domini in Ægypto viderat, nec Legis expositionem audierat apud montem Sinai; sanctus Legislator Legem iterum ante mortem suam suscepit explicandam, & præcipua, quæ tam in Ægypto quam in deserto contigerant, populo commemorare voluit, ut eum efficacius hortaretur ad accuratam Legis observantiam. Quæ vero ad concionem disseruit, descripsit quoque in libro Deuteronomii, ei hanc quasi præfatiunculam præmittens Deut. 1: Hæc sunt verba, quæ locutus est Moyses ad omnem Israël trans Jordanem in solitudine campestri, contra mare Rubrum, inter Pharan & Tophel & Laban & Haseroth, ubi auri est plurimum: undecim diebus de Horeb per viam montis Seir usque ad Cadesbarne. Quadragesimo anno, undecimo mense, prima die mensis, locutus est Moyses ad filios Israël omnia, quæ præceperat illi Dominus, ut diceret eis: postquam percussit Sehon regem Amorrhæorum, qui habitabat in Hesebon: & Og regem Basan, qui mansit in Astaroth, & in Edrai, trans Jordanem in terra Moab. Cœpitque Moyses explanare Legem, & dicere. Hæc præfatio, quæ designat locum & tempus habitæ primæ congregationis ad explanandam Legem, nonnullas involvit difficultates, quas interpretes variis modis conati sunt tollere. Duo interim hic satis sunt certa, videlicet tempus habitæ congregationis clare expositum; & locus obscurius quidem hic indicatus, sed aliunde satis certus, videlicet Campestria Moab, seu postrema mansio, quæ erat prope Jordanem e regione urbis Jericho.

[554] Verum quærunt primo interpretes, quo modo locus assignatus dicatur esse contra mare Rubrum: [nonnullæ loci obscuri] nam constat, Campestria illa Moab a mari Rubro multum esse dissita. Calmetus hic asserit non debere necessario intelligi mare Rubrum, quia in textu Hebraïco solum habetur apud Suph. At non modo S. Hieronymus, sed passim omnes, qui textum Hebraïcum verterunt, hic per vocem Suph intellexerunt mare Rubrum, ita ut hæc interpretatio omnino videatur retinenda, nec tam facile sine ulla alia ratione deserenda. Bonfrerius existimat, non assignari locum, ubi contenta in Deuteronomio ad concionem locutus est Moyses, sed locum, ubi prima vice Legem exposuerat, sive desertum Sinai, eoque trahit istud initium, Hæc sunt verba, quæ locutus est Moyses &c. Alii volunt illud Deuteronomii initium spectare ad præcedentes Moysis libros, & ad gesta in iis relata. Verum nihil ex hisce omnibus congruit propriæ & naturali verborum significationi. Quapropter præplacet mihi sententia Cornelii a Lapide aliorumque, qui dicunt vocem contra hic significare e regione, idque dici de loco etiam procul dissito. Commodior tamen explicatio dari poterit, si voces contra mare Rubrum possint intelligi de solitudine campestri, seu de toto illo deserto potius, quam de solo loco, quem populus congregatus occupabat. Sensus verborum tunc erit, in illa solitudine campestri, quæ se extendit usque ad mare Rubrum. Quidquid sit, non dubito quin loci obscuritas oriatur maxime ex ignoratione locorum, qui nominantur; nec possum dubitare, quin describatur locus, in quo Deuteronomium fuit populo expositum, sicut tempus clare assignatur.

[555] Porro assignatum fuisse locum expositi Deuteronomii, [difficultates] clare evincitur ex vocibus istis, Trans Jordanem in terra Moab: verba enim illa referri nequeunt ad locum, in quo regnavit Og rex Basan, qui nihil possedit de ditione Moabitarum; nec phrasis patitur, ut referantur ad regnum Sehon, etiamsi hic ditionem illam possederit. Itaque intelligenda necessario sunt de loco explicati Deuteronomii, uti obvius & naturalis verborum sensus requirit. At laborant rursum interpretes in assignanda ratione illarum vocum trans Jordanem. Calmetus iterum difficultatem majorem sibi finxit, quam revera sit; atque existimat duos primos versiculos Deuteronomii non esse Moysis, quod ille Jordanem non transivisset, ideoque de parte Orientali Jordanis, in qua erat, non videatur potuisse scribere trans Jordanem. At, si hæc ratio valeat, oportebit plures interpolationes agnoscere, cum Moyses iisdem vocibus de parte Orientali Jordanis frequenter utatur tam in Numeris quam in Deuteronomio; uti Num. 32 ℣ 32, & cap. 34 ℣ 15, cap. 35 ℣ 14, & multo sæpius in Deuteronomio. Quapropter ostendetur num. 662. Moysen sic revera loqui potuisse, & certo ita locutum esse locis variis. Portio illa ad Orientem Jordanis dicitur trans Jordanem respectu habito ad totam Terram promissam, cujus pars maxima erat ad Occidentem Jordanis, pars vero minima ad Orientem Jordanis, atque idcirco hæc dicitur trans Jordanem sita, quod illo fluvio separetur a parte præcipua.

[556] [expenduntur: prima Moysis concio in Deuteronomio scripta,] Loca illa Pharan, Thophel, Laban & Haseroth cognita non sunt; ut interpretes plerique agnoscunt: neque enim Pharan & Haseroth hoc loco videntur posse confundi cum locis ejusdem nominis ante in itinere Hebræorum memoratis, a quibus Campestria Moab longe sunt dissita. Voces vero hæ, undecim diebus de Horeb per viam montis Seir usque Cadesbarne, ita videntur explicandæ, ut designent distantiam Campestrium Moab a monte Horeb vel Sinai, quæ sit itineris undecim dierum, si iter instituatur via recta, seu per viam montis Seir eatur usque ad Cadesbarne, quemadmodum anno secundo peregrinationis suæ fecerant Israëlitæ. Addidit istud Moyses, opinor, quia Israëlitæ annos fere triginta novem eidem itineri impenderant. Porro ubi Moyses hanc præfationem absolvit, mox incipit describere primum discursum ad populum, qui implet prima quatuor capita Deuteronomii. Tribus autem prioribus exponit multa, quæ in deserto a monte Sinai usque ad istud tempus acciderant; atque ea jam suis locis inserui. At cap. 4 magis hortatur populum ad perfectam Legis observantiam, ita exorsus: Et nunc Israël audi præcepta & judicia, quæ ego doceo te: ut faciens ea vivas, & ingrediens possideas Terram, quam Dominus Deus patrum vestrorum daturus est vobis. Non addetis ad verbum, quod vobis loquor, nec auferetis ex eo: custodite mandata Domini Dei vestri, quæ ego præcipio vobis… Hæc est enim vestra sapientia & intellectus coram populis, ut audientes universa præcepta hæc, dicant: En populus sapiens & intelligens, gens magna &c. Ita pergit hortari, miscens minas & promissa, nonnullaque ex factis præteritis breviter perstringens, usque ad ℣ 41.

[557] [tres civitates refugii assignatæ: altera de Lege] Post primam hanc concionem ℣ 41 narrantur sequentia, quæ dicta non sunt ad populum, quantum existimo: Tunc separavit Moyses tres civitates trans Jordanem ad Orientalem plagam, ut confugiat ad eas, qui occiderit nolens proximum suum, nec sibi fuerit inimicus ante unum & alterum diem, & ad harum aliquam urbium possit evadere: Bosor in solitudine, quæ sita est in terra campestri de tribu Ruben: & Ramoth in Galaad, quæ est in tribu Gad: & Golan in Basan, quæ est in tribu Manasse. Narrato hoc facto, quod Dominus Moysi mandaverat, ut supra est dictum, secundo discursui suo iterum præfatiunculam præponit hoc modo: Ista est lex, quam proposuit Moyses coram filiis Israël, & hæc testimonia & cæremoniæ atque judicia, quæ locutus est ad filios Israël, quando egressi sunt de Ægypto, trans Jordanem in valle contra fanum Phogor in terra Sehon regis Amorrhæi, qui habitavit in Hesebon, quem percussit Moyses &c. Calmetus in præfatione ad Deuteronomium suspicatur, verba hæc non esse Moysis, sed fuisse ab alio hagiographo deinde Deuteronomio inserta. Verum similes suspiciones mihi nequeunt probari, nisi solida nitantur ratione; nec talem affert laudatus auctor. Quapropter longe probabilius apparet, Moysen non quidem hæc dixisse ad populum, sed scripsisse in Deuteronomio, ut discursus suos ita distingueret. Locus habitæ hujusce congregationis secundæ assignatur his verbis: Trans Jordanem in valle contra fanum Phogor &c. Tempus confuse exprimunt hæ voces: Quando egressi sunt de Ægypto; id est, post egressum ex Ægypto, antequam in Terram promissam pervenerant. Dubium autem non est, quin illa congregatio habita sit eodem mense undecimo anni quadragesimi & in eisdem castris, in quibus prima, seu in Campestribus Moab.

[558] Discursum suum Moyses cap. 5 sic narrare incipit: [concio habita, quæ forte in duas dividenda:] Vocavitque Moyses omnem Israëlem, & dixit ad eum: Audi Israël cæremonias atque judicia, quæ ego loquor in auribus vestris hodie: discite ea, & opere complete. Deinde mox exponit, quo modo præcepta decalogi data sint a Deo in monte Sinai, eorumque observantiam sollicitus inculcat, ab idololatria præsertim pluribus verbis populum deterrens. Postea ad alia quælibet Legis præcepta cum moralia tum judicialia & cæremonialia progreditur, multisque rationibus, minisque & promissionibus hortatur, ut ea exacte impleant. Prophetiam quoque de venturo Messia cap. 18 ℣ 15 adducit in hunc finem, ac demum cap. 26 ℣ 16 prolixam hanc orationem concludit his verbis: Hodie Dominus Deus tuus præcepit tibi, ut facias mandata hæc atque judicia: & custodias & impleas ex toto corde tuo, & ex tota anima tua. Dominum elegisti hodie, ut sit tibi Deus, & ambules in viis ejus, & custodias cæremonias illius, & mandata atque judicia, & obedias ejus imperio: & Dominus elegit te hodie, ut sis ei populus peculiaris, sicut locutus est tibi, & custodias omnia præcepta illius: & faciat te excelsiorem cunctis gentibus, quas creavit, in laudem, & nomen, & gloriam suam, ut sis populus sanctus Domini Dei tui, sicut locutus est. Incertum est, an unica vice omnia peroraverit Moyses a capite quinto usque ad vigesimum septimum: nam sermo ille prolixior est, quam ut uno tempore videatur pronuntiatus. Credunt aliqui probabiliter secundum Moysis sermonem finiri ante caput duodecimum, ibique inchoari tertium, eumque usque ad initium capitis 27 protrahi: at parum refert, unicane an pluribus vicibus omnia peroraverit Moyses, cum constet dicta ab ipso fuisse ad populum.

[559] Alia populi congregatio, seu tertia hæc fuerit seu quarta, [alia rursum concio, in qua minatur gravissime Legem non observantibus:] inchoatur cap. 27, ubi sic legitur: Præcepit autem Moyses & seniores Israël populo dicentes: Custodite omne mandatum, quod præcipio vobis hodie. Hoc autem ut efficacius & altius omnium animis insculperetur, jubentur Israëlitæ post transitum Jordanis erectis lapidibus Legem inscribere, ædificatoque altari sacrificia offerre, ibique in vicinia omnem populum, partim in monte Garizim, partim in monte Hebal collocare, ut recitarentur benedictiones, quibus fruerentur Legem servantes; & similiter maledictiones, quæ Legem violantibus impenderent. Plurima sane gravissimaque mala minatur sanctus Legislator transgressoribus, ac multa bona promittit obedientibus, uti hæc latius videri possunt cap. 27 & 28. Tandem cap. 28 ℣ 61 concludit his verbis: Insuper & universos languores, & plagas, quæ non sunt scriptæ in volumine Legis hujus, inducet Dominus super te, donec te conterat: & remanebitis pauci numero, qui prius eratis sicut astra cæli præ multitudine, quoniam non audisti vocem Domini Dei tui. Et sicut ante lætatus est Dominus super vos, bene vobis faciens, vosque multiplicans: sic lætabitur disperdens vos atque subvertens, ut auferamini de Terra, ad quam ingredieris possidendam. Disperget te Dominus in omnes populos, a summitate terræ usque ad terminos ejus: & servies ibi diis alienis, quos & tu ignoras & patres tui, lignis & lapidibus. In gentibus quoque illis non quiesces, neque erit requies vestigio pedis tui. Dabit enim tibi Dominus ibi cor pavidum, & deficientes oculos, & animam consumptam mœrore. Et erit vita tua quasi pendens ante te. Timebis nocte & die, & non credes vitæ tuæ. Mane dices: Quis mihi det vesperum? & vespere: Quis mihi det mane? propter cordis tui formidinem, qua terreberis, & propter ea, quæ tuis videbis oculis. Reducet te Dominus classibus in Ægyptum per viam, de qua dixit tibi ut eam amplius non videres. Ibi venderis inimicis tuis in servos & ancillas, & non erit qui emat. Hæc aliaque anteriora non solum ut comminationes, sed etiam ut prædictiones haberi possunt.

[560] [rursum alia de renovatione fœderis cum Deo,] Alia rursum congregatio habetur cap. 29 & 30, de qua cap. 29 ℣ 1 Moyses ita orditur: Hæc sunt verba fœderis, quod præcepit Dominus Moysi ut feriret cum filiis Israël in terra Moab: præter illud fœdus, quod cum eis pepigit in Horeb. Vocavitque Moyses omnem Israël, & dixit ad eos: Vos vidistis universa, quæ fecit Dominus coram vobis in terra Ægypti Pharaoni, & omnibus servis ejus, universæque terræ illius, tentationes magnas, quas viderunt oculi tui, signa illa portentaque ingentia, & non dedit vobis Dominus cor intelligens, & oculos videntes, & aures quæ possunt audire, usque in præsentem diem. Adduxit vos quadraginta annis per desertum: non sunt attrita vestimenta vestra, nec calceamenta pedum vestrorum vetustate consumpta sunt. Panem non comedistis, vinum & siceram non bibistis: ut sciretis, quia ego sum Dominus Deus vester… Custodite ergo verba pacti hujus, & implete ea, ut intelligatis universa, quæ facitis. Vos statis hodie die cuncti coram Domino Deo vestro, principes vestri, & tribus, ac majores natu, atque doctores, omnis populus Israël, liberi & uxores vestræ, & advena, qui tecum moratur in castris, exceptis lignorum cæsoribus, & his, qui comportant aquas: ut transeas in fœdere Domini Dei tui, & in jurejurando, quod hodie Dominus Deus tuus percutit tecum: ut suscitet te sibi in populum, & ipse sit Deus tuus, sicut locutus est tibi, & sicut juravit patribus tuis, Abraham, Isaac, & Jacob. Nec vobis solis ego hoc fœdus ferio, & hæc juramenta confirmo, sed cunctis præsentibus & absentibus.

[561] Hujus fœderis observationem multis deinde rationibus inculcat, [cujus observantiam efficacissimis rationibus inculcat,] prædicens calamitates populo obventuras, si a cultu Dei recedat, & vel maxime quo modo ejicerentur ab hostibus e terra sua. Addit quoque cap. 30 reducendos a Domino in terram suam, si sincere ad cultum Dei fuerint reversi, totumque discursum concludit efficaci hac monitione cap. 30 ℣ 11: Mandatum hoc, quod ego præcipio tibi hodie, non supra te est, nec procul positum, nec in cælo situm, ut possis dicere: Quis nostrum valet ad cælum ascendere, ut deferat illud ad nos, & audiamus atque opere compleamus? Neque trans mare positum: ut causeris, & dicas: Quis ex nobis poterit transfretare mare, & illud ad nos usque deferre: ut possimus audire & facere, quod præceptum est? Sed juxta te est sermo valde, in ore tuo, & in corde tuo, ut facias illum. Considera quod hodie proposuerim in conspectu tuo vitam & bonum, & econtrario mortem & malum: ut diligas Dominum Deum tuum, & ambules in viis ejus, & custodias mandata illius ac cæremonias atque judicia: & vivas, atque multiplicet te, benedicatque tibi in Terra, ad quam ingredieris possidendam. Si autem aversum fuerit cor tuum, & audire nolueris, atque errore deceptus adoraveris deos alienos, & servieris eis: prædico tibi hodie quod pereas, & parvo tempore moreris in Terra, ad quam, Jordane transmisso, ingredieris possidendam. Testes invoco hodie cælum & terram, quod proposuerim vobis vitam & mortem, benedictionem & maledictionem. Elige ergo vitam, ut & tu vivas, & semem tuum: & diligas Dominum Deum tuum, atque obedias voci ejus, & illi adhæreas (ipse est enim vita tua, & longitudo dierum tuorum) ut habites in Terra, pro qua juravit Dominus patribus tuis, Abraham, Isaac, & Jacob, ut daret eam illis. Hactenus sanctus Legislator & Propheta.

[562] Porro certo dici nequit, an ad eamdem congregationem, [Sanctus mortem suam instantem prædicit populo, hortaturque Josue,] an ad aliam spectent, quæ cap. 31 sequuntur hoc modo: Abiit itaque Moyses, & locutus est omnia verba hæc ad universum Israël, & dixit ad eos: Centum viginti annorum sum hodie, non possum ultra egredi & ingredi, præsertim cum & Dominus dixerit mihi: Non transibis Jordanem istum. Dominus ergo Deus tuus transibit ante te: ipse delebit omnes gentes has in conspectu tuo, & possidebis eas: & Josue iste transibit ante te, sicut locutus est Dominus. Facietque Dominus eis, sicut fecit Sehon & Og regibus Amorrhæorum, & terræ eorum, delebitque eos. Cum ergo & hos tradiderit vobis, similiter facietis eis, sicut præcepi vobis. Viriliter agite & confortamini: nolite timere, nec paveatis ad conspectum eorum: quia Dominus Deus tuus ipse est ductor tuus, & non dimittet, nec derelinquet te. Vocavitque Moyses Josue, & dixit ei coram omni Israël: Confortare, & esto robustus: tu enim introduces populum istum in Terram, quam daturum se patribus eorum juravit Dominus, & tu eam sorte divides. Et Dominus, qui ductor est vester, ipse erit tecum: non dimittet, nec derelinquet te: noli timere, nec paveas. Huc usque Moyses, loquens cum ad populum, tum ad Josue coram populo.

[563] Quæ autem viva voce ad populum peroravit in variis congregationibus modo relatis, [& Legem a se scriptam singulis septenniis omni populo prælegi jubet.] eidem deinde conscripta voluit relinquere, ut lectione subinde repetita omnium memoriæ imprimerentur, quantum fieri poterat. Atque hæc fuit ratio scribendi Deuteronomii, de quo sequuntur ista: Scripsit itaque Moyses Legem hanc, & tradidit eam sacerdotibus filiis Levi, qui portabant arcam fœderis Domini, & cunctis senioribus Israël. Præcepitque eis, dicens: Post septem annos, anno remissionis *, in sollemnitate tabernaculorum, convenientibus cunctis ex Israël, ut appareant in conspectu Domini Dei tui, in loco, quem elegerit Dominus, leges verba Legis hujus coram omni Israël, audientibus eis, & in unum omni populo congregato, tam viris quam mulieribus, parvulis, & advenis, qui sunt intra portas tuas: ut audientes discant, & timeant Dominum Deum vestrum, & custodiant, impleantque omnes sermones Legis hujus: filii quoque eorum, qui nunc ignorant, ut audire possint, & timeant Dominum Deum suum cunctis diebus, quibus versantur in Terra, ad quam vos, Jordane transmisso, pergitis obtinendam. Aliqui volunt agi supra de omnibus libris per Moysen scriptis, seu de toto Pentateucho. At alii rectius locum explicant de solo Deuteronomio, cui alia paulo post adjecit Sanctus, ut videbimus.

[Annotata]

* i. e. Sabbatico

§ XLIX. Quid Josephus & Philo referant de divisa Amorrhæorum terra, aliisque mox relatis, expenditur.

[Josephus de divisa terra duabus tribubus & mediæ,] Josephus cap. 7 post narratam cladem Madianitarum mox ita pergit: Per idem tempus duæ tribus, Gadæ & Rubeli, & dimidia Manassitis, numero pecudum & aliis rebus abundantes, de communi consilio rogant Moysem, ut sibi extra sortem traderet Amoritidem terram, quæ non multo ante bello capta fuerat: esse enim pascuis uberem. Ille vero suspicatus eos prælia contra Chananæos metu detrectare, & curam pecudum ignaviæ prætexere, convitio viros excipit, meticulosos simulatores dictitans: velle eos in otio luxuque terram communi marte quæsitam possidere, & nolle arma cum cætero exercitu ferentes, terram ultra Jordanem a Deo promissam capere, devictis gentibus, quas ille pro hostibus haberi jusserat. Qui videntes eum iratum, ne merito irasci videretur, respondent se neque per ignaviam pericula, neque per desidiam labores fugere, sed hoc tantum agere, ut præda in locis commodis relicta, expeditiores ad certamina fierent: paratosque se aiebant, si oppida ad tutelam liberorum & conjugum ac facultatum ipso dante acciperent, reliquum exercitum armatos, quocumque ducerentur, sequi, & communibus militare auspiciis. Tum Moyses comprobata eorum voluntate, advocatoque Eleazaro pontifice, & Jesu, cæterisque magistratibus, concedit illis Amoritidem hac conditione, ut simul cum cognato populo adversus communem hostem bellum gerant, donec omnia ex sententia confecta fuerint, atque hoc pacto accepto, quod petierunt, & exstructis munitis oppidis, liberos & uxores atque impedimenta in illis deponunt.

[565] [& statutis urbibus refugii, in nonnullis corrigendus;] Moyses quoque in eadem regione decem urbes condidit, in illum quadraginta octo numerum computandas, in quarum tribus asyla sancivit, illis tantum profutura, qui cæde non sponte commissa eo confugissent. Statuitque talibus exilii tempus, tantisper dum pontifex viveret, sub quo cædes accidit. Post cujus obitum redire in patriam permisit. Exilii vero tempore licere cuivis e cognatis interempti homicidam impune occidere, duntaxat extra urbem refugii deprehensum: idque jus solis cognatis esse voluit, aliis non item. Cæterum oppida refugii fuerunt hæc: ad fines Arabiæ Bosora, in Galadena regione Arimanum, in Bataneade Gaulademan. Et post captam Chananæam totidem ex Leviticis oppidis jussu Moysis destinata sunt, ut hoc genus exulibus refugium & habitationem præberent. Hactenus Josephus, non longe a sacra Scriptura recedens, nec tamen eidem perfecte inhærens. Primo enim dimidia tribus Manasse non statim accessit ad Moysen cum tribubus Gad & Ruben; accepit tamen cum iis portionem suam ad Orientem Jordanis, quia verisimiliter terra illa major erat, quam ut a duabus tribubus tota deberet possideri, ne aliæ tribus ad Occidentem Jordanis minorem acciperent portionem. Secundo res hæc proposita non fuit soli Moysi, sed simul Eleazaro pontifici & principibus populi, quos postea a Moyse advocatos perperam asserit Josephus, cum ab initio adfuerint. Tertio nullibi in sacris Litteris dicitur Moyses in regione Amorrhæorum decem urbes condidisse, nisi velimus dicere a Moyse esse conditas, quas sub ipsius imperio condiderunt, aut instaurarunt, duæ prædictæ tribus & dimidia. At hoc sensu non modo decem, sed multo plures urbes, dici potest condidisse.

[566] De postulatione filiarum Salphaad Josephus breviter magis quam exacte hæc memorat: [neque exacte scribit de postulatione filiarum Salphaad:] Eodem tempore, cum defunctus esset quidam e primatibus Manassitidis tribus, nomine Salpades, liberis deterioris tantum sexus relictis, tribules ejus viri insignes Moysem consulunt, an filiarum ejus in divisione & sortitione agrorum ratio haberi debeat. Is respondit, si in domum tribulis nuptum darentur, sortem dotalem fore: sin mallent in aliam tribum elocari, sortem in sua tribu relinquerent: atque hac occasione instituit, ut cuique tribui suæ sortes perpetuo manerent. Corrige in hisce sequentia. Primo ipsæ filiæ Salphaad, non vero tribules earum, postulaverunt, ut sibi pro patre suo defuncto sors aliqua daretur: ac Moyses, Deo consulto & annuente, sortem eis dari jussit, præsentibus rursum rei gestæ Eleazaro aliisque principibus. Secundo non respondit Moyses sub conditione hic perperam asserta; sed sortem filiabus Salphaad omnino concessit, sic tamen, ut ea occasione postea prohiberentur nubere extra tribum suam, eademque lex ad omnes extenderetur, ne tribuum possessiones minuerentur aut confunderentur. Lex illa tamen non poterat obtinere in tribu Levitica, cum hæc possessionibus careret, ut interpretes jam observarunt.

[567] Idem scriptor, omissis quibusdam, deinde procedit ad monita legesque populo datas ultimo mense vitæ Moysis. [oratio vero ad populum,] At varias congregationes in hunc finem institutas non satis distinxit; Moysique orationem attribuit, piam quidem & tempori satis congruentem, sed non in omnibus sacræ Scripturæ consonam: nam plurima ad populum dicta omisit; aliqua vero inseruit, de quibus nulla in Deuteronomio fit mentio. Quumque jam, inquit, de quadragesimo migrationis anno triginta tantum dies superessent, advocata concione ad Jordanem, eo loco, ubi nunc oppidum Abila visitur, agrum habens palmetis consitum, ubi populum omnem præsto vidit, in hunc modum verba fecit: Viri commilitones & longi laboris socii, quoniam Deus ita vult, & ætas CXX annorum exacta postulat, ut ex hac vita discedam, & rebus ultra Jordanem gerendis interesse me Deo non est visum, æquum duxi, ut quantum ad vestram felicitatem attinet, ne nunc quidem officio desim: sed pro gratia mihi data provideam, ut pro commonstrata ad eam via, sempiterna apud vos memoria dignus habear. Hic observo breviter, non congruere humilitati Moysis posteriora verba: neque enim ille de sempiterna sui apud homines memoria solicitus erat, sed de cultu Dei, & de salute populi sui. Mox alia quædam sequuntur minus modesta, quæ Moysi attribuenda non sunt, sed Josepho.

[568] [quam idem Moysi attribuit,] Hic ita progreditur: Age igitur, ubi prius, in quo tam vestra quam posterorum beatitudo consistat, indicaverimus, & hoc pietatis erga vos nostræ perpetuum monumentum reliquerimus, libentes ex hac vita decedamus. Fidem enim, sat scio, mereor, vel quod antehac vestris commodis indesinenter serviens nunquam vos fefelli, vel quod anima prope exitum constituta in omni virtute ac veritate seipsa melior redditur. Filii Israëlis, una omnibus hominibus felicitatis est causa, Deus propitius: quam solus dignis dare, & peccantibus in se auferre potis est. Cui si vos tales præstiteritis, quales ipse postulat, qualesve ego ex ipsius sententia instituo, nunquam non macti virtute, æmulandique omnibus eritis: sed & quæ jam contigerunt bona, erunt perpetua, & quod deest brevi consequemini. Tantum voluntati divinæ obsequimini, & mandatis ejus parete: & neque legibus per me latis alias præponite, neque in religione per contemptum quicquam novate. Quod si feceritis, bello præstantissimi inter omnes gentes, & omnibus hostibus insuperabiles eritis, nam auxiliante Deo minæ omnes facile contemnuntur. Cæterum virtutis præmia magna per omnem vitam sunt proposita, & ipsa sibi primum est ac potissimum præmium: deinde per hanc cætera bona facile parantur: qua inter vos invicem utentes & vitam beatam ducetis, & gloriam tum apud exteros tum apud posteros immortalem consequemini.

[569] [non est omnino conformis] Hæc vobis sunt speranda, si leges monitu Dei, me perferente, scriptas nec ipsi violetis, nec alios violare patiamini, & harum intellectum ac usum nunquam non meditemini. Ego vero commodis vestris lætus discedo, vosque pietatis ac prudentiæ legibus, & virtuti ducum ac magistratuum commendo, qui incolumitatis ac felicitatis vestræ posthac curam sunt habituri. Deus autem sub cujus ductu hactenus egistis, & cujus favori debetis, quidquid utilitatis ex me percepistis, non desinet vobis prospicere, sed quam diu ipsum & pietatem colueritis, tam diu sub ejus præsidio tuti permanebitis. Nec deerunt, qui vobis optima monita suggerant, quibus parentes beati eritis, nimirum pontifex Eleazarus & Jesus, & senatus ac primates tribuum, quibus cavete vos difficiles præbeatis, scientes quod qui bene parere novit, etiam bene imperaturus est, ubi ad potestatem pervenerit: neve in hoc libertatem sitam existimetis, si mandatis principum obmurmuraveritis. Nam hactenus in contumacia contra benefactores libertatem reponebatis: a quo vitio si vos in posterum servaveritis, res vestras in meliore statu videbitis. Absit autem ut ita in hos exasperemini, quemadmodum aliquoties in me incanduistis. Meministis enim quod sæpius a vobis de salute periclitatus sum quam ab hostibus. Quod non exprobrandi causa dico: nolim enim vos hac commemoratione in exitu vitæ contristatos relinquere, qui etiam tunc æquo animo vos tuli: sed ut admoniti in posterum sapiatis, id quod in vestram etiam rem futurum est. Et ne in præpositos contumeliosi sitis, elati opum affluentia, quibus trajecto Jordane & occupata Chananæa potiemini. Hæc Josephus, vehementer inculcans obedientiam ducibus & magistratibus præstandam, quæ revera Israëlitis maxime erat necessaria, omnibusque hominibus est utilissima; attamen Moyses magis commendavit observantiam mandatorum Dei, nec tam multa legitur dixisse de exhibenda magistratibus obedientia.

[570] Pergit Josephus hoc modo: Alioqui si per has insolentiores facti in contumaciam & virtutis contemptum prolabamini, [sacræ Scripturæ] Deum fautorem nequaquam estis habituri, quem si vestro merito inimicum vobis reddideritis, & terram virtute partam oppressi ab hostibus per summam ignominiam amittetis, & per totum quam late patet orbem dispersi, servitute vestra terras ac maria replebitis. Quo si ventum fuerit, jam frustra pœnitebit patrias leges non servasse. Quare quo minus periculi sit, ne illas violetis, post victoriam neminem hostium superesse patimini: idque rebus vestris conducibilius existimate, ne cum illis viventes, ad similia studia prolapsi, patriam institutionem corrumpatis. Præterea lucos & aras & templa, quotquot habent, ad unum tolli jubeo, ferroque & flammis ita deleri, ut etiam memoria eorum omnis aboleatur. Sic enim bona vestra tutius conservabitis. Verum ne per ignorantiam meliorum natura vestra in deterius depravetur, Deo jubente & leges conscripsi, & formam administrationis rerum tam publicarum quam privatarum, a quibus si nusquam discedatis, mortalium omnium felicissimi eritis.

[571] Hæc locutus tradit eis codicem, leges scriptas & instituta bene vivendi continentem. [ejus relatio de codice Legis scripto,] Illi vero solvebantur in lacrymas, & jam tum desiderio Ducis mœrebant: memoresque quanta pericula pertulisset, quamque alacriter salutem ipsorum procuravisset: & de futuro soliciti, quod non essent talem principem habituri, ac ne Deum quidem æque propitium, Moyse non amplius deprecatore: tum pœnitentes eorum, quæ in deserto per furorem contra illum commiserant, gravissime dolebant: ita ut totus populus lacrymans nullam consolationem admitteret. Moyses vero solabatur eos, & jubens a lacrymis desistere, ad leges accipiendas hortabatur. Atque ita tum concio est dissoluta. Hactenus Josephus, in cujus verbis corrigendum primo, quod ait: Frustra pœnitebit patrias leges non servasse: nam istud contrarium est promissioni Deut. 30 relatæ. Secundo codicem legum Moyses non tradidit populo, sed Leges populo viva voce declaravit, & codicem jussit poni in latere arcæ fœderis Deut. 31 ℣ 26.

[527] Hisce subjungit Josephus leges Hebræis datas, [& de fœdere instaurato cum Deo.] quarum expositionem me non attingere jam ante monui. Post leges vero de fœdere cum populo instaurato ita progreditur: Postridie populo cum uxoribus & liberis in concionem collecto, ne mancipiis quidem exclusis, jurejurando eos ad legum custodiam adstrinxit: utque Dei voluntatem diligenter expendentes, neque cognationis gratiam, neque periculorum metum, neque ullam aliam causam tanti facerent, ut eam potiorem legibus ducentes, ab earum præscriptis discederent: sed sive consanguineorum unus aliquis, sive urbs quæpiam, circa eas turbare aliquid, aut statum earum labefactare conetur, privatim & publice illis periclitantibus auxilium ferrent. Quam si vicissent, a fundamentis ut desertricem revellerent, & ne solum quidem ipsius, si fieri possit, superesse paterentur. Sin vero id efficere non valerent, nec pœnas meritas exigere, saltem testarentur se impietati alienæ non consentire. Hæc populus in foro jurejurando firmavit. Ita Josephus, nonnihil ex legibus ante latis immiscens instaurationi fœderis: videri possunt Deut. 13, quæ de punienda idololatria hic alieno loco commemoravit.

[573] [Philonis narratio de petita per Rubenitas & Gaditas terra trans Jordanem,] Philo de divisa Amorrhæorum terra in Vita Moysis lib. 1 pag. 504 sic habet: Tantum hostium ferocium debellarunt Israëlitæ, priusquam Jordanem ejus regionis fluvium trajicerent: qui hostes transamnensem tunc tractum incolebant felicem & frugiferum, campestrem magna ex parte aptumque vel frumento vel pabulo. Hæc loca ubi viderunt duæ tribus pecuariæ, sexta pars totius exercitus, a Mose petebant hos agros sibi dividi, ut tandem alicubi certas sedes acciperent: esse regionem pascuis aptissimam, propter aquarum copiam & pabuli, sponte fundentem alimenta pecoribus. Ille ratus eos prærogativam in agris dividendis quærere, aut immunitatem a bellis imminentibus, cum adhuc superessent cis Jordanem reges multi, occasionem expectantes tanquam ex insidiis, valde ira commotus respondit: Itane censetis æquum vos hic ociosos ante tempus considere, immunitate fruituros? Quid interim fiet amicis sociisque, & quæ sanctior necessitudo est, conjunctis nativo consanguinitatis fœdere? Num placet eos desertos objici opprimendos hostibus? Itane vos soli quasi re bene gesta præmiis potiemini, pugnas, labores, ærumnas, pericula, relinquetis cæteris? Non est justum vos frui pace commodisque aliis, quæ pacem sequuntur, vestros fratres atteri tot bellis ac certaminibus, & ut parti bene sit, vexari totum exercitum: illud magis decet, ut cum universis copiis partes etiam in sortem agrorum veniant. Omnes æquo jure degitis, unum genus omnibus ab iisdem profectum conditoribus, una familia, mores, ritus, leges, sacra eadem, & alia plurima, quæ vel singula fœdus amicitiamque conciliant. Quid est, cur hactenus pares in summe necessariis muniis, in agrorum divisione rationem vestri haberi postuletis extra ordinem, quasi cæteros habeatis pro servis aut subditis.

[574] [quorum petitioni Moyses primum refragatur;] Atqui debuerant vos aliorum exempla docere modestiam: nam prudentes nolunt suo malo discere: nunc ne domesticæ quidem clades vos admonent officii, quas spectastis in vestris patribus. Exploraverunt illi regionem expetitam; sed quia de possessione desperaverunt, omnes perierunt, duobus tantum exceptis. Illorum igitur libet imitari formidinem, o vecordes, quasi hæc consilia non tendant ad vestram perniciem, dum ipsimet vobis animos adimitis & audaciam: quandoquidem properantes ad peccatum, properatis ad supplicium. Nam vindictam quantumvis tardam, si semel moveatur contra noxios, nemo potest effugere. Ubi debellatum fuerit, sublatis omnibus hostibus, socii vero virtutem suam approbaverint, sine crimine desertorum & detrectatorum militiæ, aliove, quod officiat victoriæ, prompte usque belli finem usi animo & corpore; agri quoque vacui fuerint colonis pristinis: tum demum tribubus ex æquo sua contingent præmia. Hæc Moysis adhortatio, licet nihil contineat, quod non potuit probabiliter dici, non satis indicat, quid Sanctus præcipue timeret, curque supplices tam duris corripuerit verbis. Metuebat ille videlicet ne formido, ex qua profectam existimabat hanc postulationem, aliis se tribubus communicaret, atque ea formidine a transitu Jordanis deterrerentur, ac sic rursum divinam provocarent indignationem.

[575] Verum responsio Gaditarum & Rubenitarum Moysi timorem illum exemit, [sed, eorum intentione intellecta, annuit:] eumque ad consensum impulit, ut exponit Philo, ita pergens: Hanc admonitionem illi tulerunt ita ut filios decuit, nempe profectam a paterno animo. Sciebant enim eum haud superbe principatum gerere, solicitum de toto populo, juris & æqui observantissimum, sævientem non ad subditorum contumeliam, sed ad emendationem eorum, qui videbantur corrigibiles. Responderunt igitur: Justa est indignatio tua, si suspicaris nos a societate desciscere, & ante tempus agros petere: sed scire debes, nos nullis terreri laboribus, qui cum virtute conjuncti sint. Judicamus autem virtutem esse obedientiam, præsertim sub principe, qualis tu es: nec deerimus futuris expeditionibus, quantumlibet difficilibus, donec res nostræ ad optatum finem perveniant. Sequemur cæteros, ut ante, armati trans Jordanem, sine vacatione cujusquam, qui sit armis ferendis idoneus. Pueros & puellas cum matribus uxoribusque & pecorum gregibus pace tua relinquemus, exædificatis in hunc usum oppidis & caulis pecori, ne pateant incursionibus hostium, si non includantur munitionibus. Tum Propheta vultu & voce jam placidiore: Si ex animo, inquit, pollicemini, habebitis agros, quos extra sortem petitis. Relinquite ita, ut vultis, uxores cum liberis & gregibus: ipsi armati cum sociorum exercitu trajicite, mox a trajectu, si opus fuerit, explicaturi aciem, & armis de rei summa dimicaturi cum hostibus. Quibus profligatis deletisque internecione, quando jam pacato hostico agri dividentur victoribus, vos quoque revertimini ad domesticos fruituri vestris commodis, percepturique fructus ex agris, quos ipsi elegistis. Hac promissione audita, pleni alacritate ac gaudio domesticos cum pecoribus reliquerunt in locis tutioribus, quorum plerosque manu muniverant. Ipsi armis sumptis expeditionem susceperunt cum sociis non recusaturi vel totum bellum, vel maximam ejus partem propriis viribus conficere. Nam qui devincti sunt muneribus, promptissime navant operam, non conferendo sed referendo gratiam debitam. Hactenus Philo, non pauca prætermittens, quemadmodum videri potest supra, ubi totam historiam ex sacra Scriptura narravi.

[576] Postulationem filiarum Salphaad Philo exposuit lib. 3 pag. 532 in hunc modum: [relatio de possessione filiabus Salphaad concessa.] Erat quidam nomine Salpaath, vir probus, e tribu non obscura natus. Is quinque deterioris sexus liberos genuit, nullam vero prolem masculam. Puellæ post obitum patris veritæ, ne paterno agello exciderent, quia maribus agri divisi fuerant, reverenter adierunt Principem, non tam de possessione solicitæ, quam nomen dignitatemque sui patris conservare cupientes. Hæ sic locutæ sunt: Pater noster obiit, non seditione absumptus, ut multi alii, sed fato raptus, cum privatam vitam ageret procul negotiis. Nulla ipsius culpa factum est, quod caruit mascula sobole. Adsumus igitur pupillæ, ut videtur, re vera tamen te loco parentis habituræ. Nam legitimus princeps non minus quam pater curat subditos. Ille miratus prudentiam virginum, & pietatem erga parentem, suspendit sententiam respectu legis, quæ solis viris agros dividit, præmium laborum militarium. Nam mulieribus cum natura immunitatem ab his tribuat, non admittit eos ad præmia. Ergo hanc quoque causam us ambiguam ad Deum retulit, quem sciebat solum veracibus incorruptisque judiciis etiam in parvis controversiis ostendere suam veritatem & justiciam. Tum ille rerum Conditor, mundi Pater, terræ, cœlo, mari, aëri, rebusque in his contentis imperans, Princeps deorum & hominum, non est dedignatus respondere puellis patre orbatis. Respondens autem plus quam judicis officio functus est ille clementissimus, cuncta replens sua beneficentia… Æquum postulant, inquit, filiæ Salpaath… At Moyses, laudata postulatione virginum, ne has quidem inhonoratas reliquit, nec tamen æquavit viris bellatoribus: sed his agros debita ob virtutem præmia reddidit, puellis vero gratiam, non præmium: quod etiam verbis declaravit manifestissime, donum hanc rem appellans, non retributionem, Ita Philo, reliqua fere usque ad obitum Moysis prætermittens. Quod autem ait, Moysen appellasse donum possessionem filiarum Salphaad, non invenio in sacris Litteris.

§ L. Postrema Sancti gesta: beatus obitus, & sepultura, cujus locus incognitus.

[Moyses de futuris Israëlitarum peccatis edoctus,] Quæ hactenus enarrata sunt, manifeste ostendunt, efficacissima a Moyse adhibita fuisse monita & consilia, ut Israëlitæ futuris quoque temporibus in timore & amore Dei confirmarentur, ejusque leges exacte studerent observare: maxime autem ab idololatria eosdem semper deterruit. Verumtamen ante mortem suam sanctus Legislator divina revelatione didicit, populum suum in cultu veri Dei inconstantem fore, illudque ipsum jussus est iis prædicere ac litteris consignare, ut hæc prædictio rebellibus esset pro testimonio divinæ justitiæ æque ac misericordiæ. Deut. 31 ℣ 14 hæc ita enarrantur: Et ait Dominus ad Moysen: Ecce prope sunt dies mortis tuæ: voca Josue, & state in tabernaculo testimonii, ut præcipiam ei. Abierunt ergo Moyses & Josue & steterunt in tabernaculo testimonii: apparuitque Dominus ibi in columna nubis, quæ stetit in introitu tabernaculi. Dixitque Dominus ad Moysen: Ecce tu dormies cum patribus tuis, & populus iste consurgens fornicabitur post deos alienos in Terra, ad quam ingreditur, ut habitet in ea: ibi derelinquet me, & irritum faciet fœdus, quod pepigi cum eo. Et irascetur furor meus contra eum in die illo: & derelinquam eum, & abscondam faciem meam ab eo, & erit in devorationem: invenient eum omnia mala & afflictiones, ita ut dicat in illo die: Vere quia non est Deus mecum. Ego autem abscondam & celabo faciem meam in die illo, propter omnia mala, quæ fecit, quia secutus est deos alienos.

[578] [de illis pœnisque secuturis Canticum jussu Dei scribit:] Nunc itaque scribite vobis Canticum istud, & docete filios Israël: ut memoriter teneant, & ore decantent, & sit mihi carmen istud pro testimonio inter filios Israël. Introducam enim eum in Terram, pro qua juravi patribus ejus, lacte & melle manantem. Cumque comederint, & saturati crassique fuerint, avertentur ad deos alienos, & servient eis: detrahentque mihi, & irritum facient pactum meum. Postquam invenerint eum mala multa & afflictiones, respondebit ei Canticum istud pro testimonio, quod nulla delebit oblivio ex ore seminis sui. Scio enim cogitationes ejus, quæ facturus sit hodie, antequam introducam eum in Terram, quam ei pollicitus sum. Scripsit ergo Moyses Canticum, & docuit filios Israël. Præcepitque Dominus Josue filio Nun, & ait: Confortare, & esto robustus: tu enim introduces filios Israël in Terram, quam pollicitus sum, & ego ero tecum. Hactenus de illa collocutione Dei cum Moyse & Josue. Canticum autem tunc scriptum legi potest cap. 32. Memorantur in illo allegorice primo ingentia Dei in Israëlitas beneficia, secundo idololatria futura populi ingrati, tertio pœnæ gravissimæ infidelitatem istam secuturæ, & demum quarto misericordia Dei populum suum pœnitentem liberaturi, & inimicos ipsius punituri. Hoc Canticum Deuteronomii libro adjunxit Moyses.

[579] Quid autem deinde fecerit, refert Deut. 31 ℣ 24 his verbis: [illudque populo gravissimis verbis monito prælegit.] Postquam ergo scripsit Moyses verba Legis hujus in volumine, atque complevit: præcepit Levitis, qui portabant arcam fœderis Domini, dicens: Tollite librum istum, & ponite eum in latere arcæ fœderis Domini Dei vestri: ut sit ibi contra te in testimonium. Ego enim scio contentionem tuam, & cervicem tuam durissimam. Adhuc vivente me & ingrediente vobiscum, semper contentiose egistis contra Dominum: quanto magis cum mortuus fuero? Congregate ad me omnes majores natu per tribus vestras, atque doctores, & loquar audientibus eis sermones istos, & invocabo contra eos cælum & Terram: (id fit initio Cantici.) Novi enim quod post mortem meam inique agetis, & declinabitis cito de via, quam præcepi vobis: & occurrent vobis mala in extremo tempore, quando feceritis malum in conspectu Domini, ut irritetis eum per opera manuum vestrarum. Locutus est ergo Moyses, audiente universo cœtu Israël, verba carminis hujus, & ad finem usque complevit. Canticum, cujus sensum breviter perstrinxi, ita inchoatur: Audite, cæli, quæ loquor, audiat terra verba oris mei. Deinde cap. 32 ℣ 44 subjungitur: Venit ergo Moyses, & locutus est omnia verba Cantici hujus in auribus populi, ipse & Josue filius Nun. Complevitque omnes sermones istos, loquens ad universum Israël. Et dixit ad eos: Ponite corda vestra in omnia verba, quæ ego testificor vobis hodie: ut mandetis ea filiis vestris custodire & facere, & implere universa, quæ scripta sunt Legis hujus: quia non incassum præcepta sunt vobis, sed ut singuli in eis viverent: quæ facientes longo perseveretis tempore in Terra, ad quam, Jordane transmisso, ingredimini possidendam.

[580] Locutusque est Dominus ad Moysen in eadem die, [Jussus in montem ascendere moriturus, ubi singulis tribubus bene precatus fuerat,] dicens: Ascende in montem istum Abarim, id est, Transituum, in montem Nebo, qui est in terra Moab contra Jericho: & vide terram Chanaan, quam ego tradam filiis Israël obtinendam, & morere in monte. Quem conscendens jungeris populis tuis, sicut mortuus est Aaron frater tuus in monte Hor, & appositus populis suis: quia prævaricati estis contra me, in medio filiorum Israël, ad Aquas Contradictionis in Cades deserti Sin: & non sanctificastis me inter filios Israël. Econtra videbis Terram, & non ingredieris in eam, quam ego dabo filiis Israël. Huic mandato obedivit Sanctus: prius tamen universo populo bene precari voluit, istudque exsecutus est tamquam magnus Propheta, præmittens laudes Dei, & prædicens breviter singulis tribubus aliqua, quibus distinguerentur a reliquis, prout videri potest Deut. 33. Hasce quoque benedictiones haud dubie scriptis mandavit, uti & mandatum Domini modo relatum, priusquam montem moriturus ascendit.

[581] [ascendit, inspectaque Terra promissa moritur & sepelitur: illustre ipsius elogium.] Hisce vero peractis, locum mortis suæ accessit, ut refertur Deut. 34 hisce verbis: Ascendit ergo Moyses de campestribus Moab super montem Nebo, in verticem Phasga contra Jericho: ostenditque ei Dominus omnem terram Galaad usque Dan: & universum Nephthali, terramque Ephraim & Manasse, & omnem terram Juda usque ad mare novissimum, & Australem partem, & latitudinem campi Jericho civitatis Palmarum usque Segor. Dixitque Dominus ad eum: Hæc est terra, pro qua juravi Abraham, Isaac & Jacob, dicens: Semini tuo dabo eam. Vidisti eam oculis tuis, & non transibis ad illam. Mortuusque est ibi Moyses servus Domini, in terra Moab, jubente Domino: & sepelivit eum in valle terræ Moab contra Phogor: & non cognovit homo sepulcrum ejus usque in præsentem diem. Moyses centum & viginti annorum erat, quando mortuus est: non caligavit oculus ejus, nec dentes illius moti sunt. Fleveruntque eum filii Israël in Campestribus Moab triginta diebus: & completi sunt dies planctus lugentium Moysen. Josue vero filius Nun repletus est spiritu sapientiæ, quia Moyses posuit super eum manus suas. Et obedierunt ei filii Israël, feceruntque sicut præcepit Dominus Moysi. Et non surrexit ultra propheta in Israël sicut Moyses, quem nosset Dominus facie ad faciem, in omnibus signis atque portentis, quæ misit per eum ut faceret in terra Ægypti Pharaoni, & omnibus servis ejus, universæque terræ illius, & cunctam manum robustam, magnaque mirabilia, quæ fecit Moyses coram universo Israël. Hactenus textus sacer.

[582] [Cum de morte Moysis aliqui dubitaverint, mors ejus] Porro de morte Moysis multæ fuerunt quæstiones, dum alii negarunt mortuum esse, alii resuscitatum dixerunt. Verum mors Sancti tam claris asseritur verbis in sacra Scriptura, ut hæc opinioni contrariæ nullam relinquere videantur probabilitatem. Primo enim Deut. 32 ℣ 49 ei dicit Dominus: Ascende in montem .. & morere in monte. Quem conscendens jungeris populis tuis, sicut mortuus est Aaron frater tuus in monte Hor, & appositus populis suis. Nullus, opinor, dubitat, quin Aaron vere sit mortuus, id testante Scriptura locis variis: Moyses autem moriturus dicitur, sicut mortuus est Aaron, dicitur jungendus populis seu majoribus suis, sicut Aaron appositus est populis suis. Itaque, sicut vera morte defunctus est Aaron, ita vere obiit Moyses, cujus mors cum morte Aaronis comparatur. Deinde majores Moysis & Aaronis, quibus hi fuerunt juncti vel appositi, mortui erant. Illis igitur adjuncti sunt per mortem, non per translationem aliquam sine morte factam. Secundo obiit Moyses ante ingressum in Terram promissam æque ac Aaron in pœnam peccati ad Aquas Contradictionis commissi. Mortem autem hanc tam exilem fuisse pœnam senibus Moysi & Aaroni existimavit S. Augustinus in Psalm. 98, ut dicat, Quid est, quod in illos vindicatum est, quæro; & secundum homines non invenio. Quanto magis nullam pœnam invenisset sanctus Doctor, si credidisset ad meliorem locum sine morte translatum esse Moysen? Et sane exclusio a Terra promissa, quæ jam exigua erat pœna ob provectam ætatem, sic non videretur pœna, sed eximia potius gratia diceretur, vitæ continuatio tam diuturna. Quantum ab illa opinione absit Augustinus, ostendunt hæc ejus verba ibidem: Quærimus vindictam in Moyse, prope nullam habet, nisi quod ad extremum ait illi Deus: Ascende in montem, & morere. Ait Seni, morere: jam peregerat ætates suas, numquid numquam erat moriturus? Tertio Deut. 34 ℣ 6 non solum mortuus, sed & sepultus dicitur Moyses. Sepultura autem veram & corporalem mortem certissime indicat, non raptum aut translationem aliquam.

[583] Quarto S. Judas apostolus in Epistola sua catholica ℣ 9 hæc scribit: [variis rationibus probatur,] Cum Michaël archangelus cum diabolo disputans altercaretur de Moysi corpore &c. Quomodo disputari potuit de corpore Moysis, nisi corpus fuerit exanime? Si enim in vivis mansisset, non fuisset disputatum de ipsius corpore: sed aut disputatio nulla fuisset, aut de ipso fuisset vivente. Porro de causa hujusce disputationis non omnino convenit inter scriptores: at illorum sententia mihi præplacet, qui existimant voluisse diabolum, ut innotesceret Israëlitis, ubi depositum esset corpus sancti Prophetæ, ut ita daretur idololatriæ occasio. Id vero noluisse & Dei imperio prohibuisse archangelum, atque ita factum esse, ut sepulcrum maneret incognitum. Sane Israëlitas in idololatriam fuisse proclives, plurimis sacræ Scripturæ testimoniis & exemplis, notissimum est. Moysen quoque maximi factum ab ipsis ob patrata prodigia, nulli potest esse dubium.

[584] Quare Origenes in Selectis in Numeros de causa non introducti per Moysen populi in Terram promissam occultatique ejusdem sepulcri ita loquitur: [& occultati sepulcri ratio assignatur probabilis] Cum Moyses non glorificasset Deum coram populo, non permissum est ut ultra progrederetur cum eo. Ne enim, quem vivum colebant, honoribus divinis mortuum afficerent, ab oculis omnium removit sepulcrum ejus. Consentit Chrysostomus Hom. 5 in Matthæum hæc scribens: Ipse etiam tanti populi Dux id, quod pro se ipso rogabat, impetrare non valuit; sed post tot tantosque labores & ærumnas, postquam per annos quadraginta populo præfuerat, in terram toties promissam intrare prohibitus est. Qua de causa? Non utilis hæc gratia fuisset, imo damni multum intulisset, Judæorumque multos supplantavisset. Si enim ex Ægypto tantum a Moyse liberati, Deo dimisso, Moysen requirebant ipsique totum referebant, si se vidissent ab illo introductos in Terram promissionis, quo non prorupissent impietatis. Ideoque sepulcrum ejus occultum mansit.

[585] Data ratio non inducti in Palæstinam populi non excludit culpam Moysis; [S. Hilarius non negavit mortem Moysis;] sed probabiliter explicat, cur ob leve peccatum illo solatio Servum suum privaverit Deus. At præcipue ad propositum nostrum spectat ratio occultati sepulcri, de qua B. Petrus Damianus in Sermone de Translatione S. Hilarii sic quoque scribit: Quid est, inquam, quod Moyses ab hominum notitia removetur, nisi ut tollatur occasio, ne qui tam Deo charus & familiaris extitisse cognoscitur, divinus honor illi ab Israëliticæ plebis perfidia præbeatur? Hæc ratio ignoti Moysis sepulcri, quæ, etiamsi certa non sit, maxime tamen est probabilis, destruit argumentum, quod ex eo pro vita corporali Moysis aliqui sumere voluerunt. Hujusce opinionis patronos aliquot e sanctis Patribus nonnulli facere voluerunt: at, si verba Patrum illorum recte expendantur, poterunt facile aliter explicari. Adducitur imprimis S. Hilarius cap. 20 in Matthæum, ubi dicit: Si quis conditionem & mortis & sepulturæ & sepulcri Moysi diligenter adverterit, & secretarum Scripturarum, secundum Apostoli auctoritatem, cognitionem adeptus sit; intelliget omnia ita esse tractata, ut Moyses potuerit jam (in transfiguratione Christi) videri. Hæc quidem verba indicant, singularia quædam fuisse in morte, in sepultura, & in sepulcro Moysis; at non evincunt, voluisse insinuare S. Hilarium illorum opinionem, qui crediderunt Moysen non esse mortuum. Singulare in morte ipsius fuit, quod obierit sine morbo aut violentia, quantum ex Scripturis potest colligi: singulare in sepultura, quod non fuerit sepultus ab hominibus, sed a Deo, aut potius, Deo jubente, ab angelis, uti ex altercatione S. Michaëlis cum diabolo colligi videtur: nam verisimillimum est hanc altercationem contigisse in sepultura. Singulare quoque fuit in sepulcro, quod hoc manserit absconditum, cum aliorum Sanctorum sepulcra soleant esse cognita. Hæc singularia sic relata sunt in sacris Litteris, ut suspicionem præbere possint corpus Moysis non solum occultatum mansisse, sed etiam incorruptum, adeoque ad tempus resumi potuisse ab anima, volente Deo, ut transfigurationi interesset, ac videretur, & rursum deinde relinqui.

[586] [sed illam clare videtur agnovisse:] Nolim tamen certo asserere hanc esse mentem S. Hilarii, cum hæc sit admodum obscura; nec ut certum affirmo ita Moysen transfigurationi interfuisse, cum varii sint modi, quibus eidem adesse & videri potuerit. At solum ostendere volui, ex verbis S. Hilarii non sequi, mortem Moysis ab ipso negatam esse, ut aliqui affirmarunt. Porro sanctus Doctor cap. 17 clare ostendit, se mortem Moysis agnovisse: nam ibi num. 2, assignans rationes, cur Christus voluerit Eliam & Moysen transfigurationi adesse, pro secunda ratione hanc allegat, Ut & humanis corporibus decreta esse resurrectionis gloria doceretur, cum quando Moyses conspicabilis adstitisset. Non hæc dixisset Hilarius, nisi credidisset Moysen corporea morte fuisse defunctum: resurrectio enim doceri nequit visu illius, qui numquam fuit mortuus: atque ideo hanc rationem non affert de præsentia Eliæ, qui numquam vivere desiit. Ita Chrysostomus Hom. 56, alias 57, in Matthæum ait, Eliam & Moysen a Christo ad transfigurationem adductos, Ut discerent (Apostoli) eum & vitæ & mortis potestatem habere, ac cælestibus pariter atque terrenis imperare. Quapropter & eum, qui mortuus erat, & eum, qui nondum obierat, in medium adducit. Hæc sufficiunt ad vindicandum S. Hilarium ab opinione perperam eidem imputata.

[587] [S. Ambrosius obscure quidem locutus est de morte Moysis;] Eadem opinio a quibusdam attribuitur S. Ambrosio, quia lib. 1 de Cain & Abel cap. 2 ita ambigue loquitur: Et ideo non legimus de eo (Moyse) sicut de ceteris, quia deficiens mortuus est: sed “per verbum Dei mortuus est” Deus enim neque defectionem aut diminutionem patitur, neque adjectionem capit. Unde & addidit Scriptura: “Quia nemo scit sepulturam ejus usque in hodiernum diem” ut translationem magis, quam interitum ejus intelligas. Mors enim secessio quædam est animæ & corporis. Mortuus igitur est per verbum Dei, ut ait Scriptura, non secundum verbum; ut advertas non nuntium mortis, sed gratiæ munus expressum, qui translatus magis, quam derelictus est, cujus nemo novit sepulturam. Quis enim in terrenis reliquias ejus potuit deprehendere, quem secum esse Dei Filius in Euangelio demonstravit? Denique & Elias simul est visus, qui translatus curru est, non sepultus nec mortuus legitur. Vivit enim qui cum Dei Filio est. Moyses autem mortuus quidem legitur, sed per verbum Dei mortuus, per quod facta sunt omnia. Verbo autem Dei cæli firmati sunt. Per verbum igitur Dei non lapsus operis, sed firmamentum est. Non ergo tamquam relapsus in terram deprehenditur corporis solutione, sed tamquam Verbi cælestis operatione donatus & munere; ut quietem magis caro ejus, quam bustum acceperit. Bene autem inter Dominum & Servum servatur distantia. Ut prærogativam Domini intelligas, servi gratiam, de Moyse legitur, quia sepulturam ejus nemo scit: de Christo autem, Sepultura ejus de terra sublata est; quia ille secundum mysterium Legis exspectabat redemtionem, ut resurgeret: hic secundum Euangelii donum redemtionem non exspectabat, sed donabat. Et ideo sepultura ejus ignorata non est, sed elevata, quam diutius creatura tenere non potuit; quia per ipsum omnis creatura properavit a corruptionis servitiis elevari. Nemo ergo scit sepulturam Moysi, quia vitam ejus omnes noverunt: Christi autem sepulturam vidimus, sed nunc jam non novimus, qui resurrectionem ejus agnovimus. Debuit enim cognosci tumulus ejus, ut resurrectio manifestaretur; & ideo in Euangelio tumulus summa expressione describitur: in Lege non quæritur; quia licet resurrectionem ejus Lex annuntiaverit, nobis tamen Euangelii series plenissime comprobavit. Hactenus Ambrosius, quem mystice loqui verba ipsa indicant.

[588] Verumtamen hæc ipsa verba, quibus S. Ambrosius prærogativas mortis Moysis extollere voluit, [mortuum tamen agnoscit:] satis indicant veram ipsius mortem ab ipso fuisse agnitam; solumque asserere voluisse, Moysen non obiisse, ut ceteri passim homines moriuntur, deficientis corporis causa; corpusque ipsius nec dissolutum fuisse nec corruptum, sed ab anima dumtaxat separatum. Mortem, seu separationem animæ a corpore in Moyse agnoscere Ambrosium, ex verbis ejus sic ostendo. Ait primo de ipso: Exspectabat redemtionem, ut resurgeret: ergo mortuum fuisse agnoscit, quia resurrectio non datur, nisi mors præcesserit. Præterea hanc distinctionem inter Eliam & Moysen ponit, quod prior non sepultus nec mortuus legatur, Moyses vero legatur mortuus, non quidem ut ceteri moriuntur ex morbo, senio, aut externa violentia, sed per verbum Dei, ut ipse legit Deut 34 ℣ 5, ubi nos legimus, jubente Domino. Tertio, Mors enim, inquit, secessio quædam est animæ & corporis: hanc secessionem, seu separationem animæ & corporis se in Moyse agnoscere insinuat, dum dicit inferius, Ut quietem magis caro ejus, quam bustum acceperit. Caro enim & quietem accepit & bustum, dum relicta ab anima & motu privata est & sepulcro illata. Magis autem quietem accepisse dicit Ambrosius quam bustum, quia carnis corruptionem & destructionem videtur negare. Certe hoc sensu intelligi possunt varia ipsius asserta. Dicit sepulturam ignotam, ut translationem magis quam interitum, seu destructionem corporis, intelligas: at non dicit magis quam mortem. Deinde vehementer urget, quod dicatur mortuus per verbum Dei, indeque infert: Non ergo tanquam relapsus in terram deprehenditur corporis solutione, id est, non deprehenditur corpus fuisse resolutum in ossa & cineres: idque recte probatur ex ignoto sepulcro, & reliquiis a nemine visis: nullus enim asserere potest, corpus, quod non vidit, redactum esse in cineres.

[589] [at credidisse videtur ad vitam deinde fuisse revocatum;] Argumentum quoque, quod ex transfiguratione sumit Ambrosius, solum ostendit in ea ipsum fuisse sententia, quod tempore transfigurationis vivus apparuerit Moyses, sicut vivus apparuit Elias. At hinc determinari nequit, utrum crediderit Moysen fuisse ad vitam revocatum permanentem, an vero corpus integrum ab anima ad breve tempus fuisse resumptum, ut vivus adesset transfigurationi. Verba inferius posita, Nemo ergo scit sepulturam Moysi, quia vitam ejus omnes noverunt, magis favent resurrectioni ad vitam permanentem, videnturque prorsus insinuare, Ambrosium credidisse, Moysen fuisse ad vitam revocatum, sicuti Christus ipse resurrexit. Eamdem sententiam insinuat hæc comparatio inter Christum & Moysen instituta: Ut prærogativam Domini intelligas, Servi gratiam, de Moyse legitur, quia sepulturam ejus nemo scit: de Christo autem, Sepultura ejus de terra sublata est; quia ille secundum mysterium Legis exspectabat redemtionem, ut resurgeret: hic secundum Euangelii donum redemtionem non exspectabat, sed donabat. Prærogativa Christi erat, resurgere a mortuis. Cum igitur idem attribuat Sanctus doctor Moysi per gratiam, quod Christus habuit per prærogativam, omnino videtur sentire, Moysen fuisse ad vitam revocatum. Hactenus de loco admodum obscuro S. Ambrosii.

[590] [uti S. Hieronymus etiam uno loco videtur dicere,] Quod autem spectat ad resurrectionem Moysis, eidem sententiæ favet S. Hieronymus in cap. 8 Amos, ubi sic loquitur: Ascendit Dominus in cælum cum Enoch; ascendit cum Elia; ascendit cum Moyse, cujus sepulturæ locus, quia in cælum ascenderat, in terra non potuit inveniri. Verum dubitari potest, an hic agatur de ascensione corporea, cum subdat: Ascendit cum Paulo &c.; & magis etiam, quia præmiserat de Christo: Quotidie credentes & membra corporis sui ædificat; & de terris ad cælum levat, ut in illis ipse conscendat. Certe Paulus ipse de raptu suo ait 2 Cor. 12 ℣ 2, Sive in corpore nescio, sive extra corpus nescio, ideoque credibile non est, voluisse S. Hieronymum asserere, Pauli raptum fuisse corporeum. Et, licet raptus ille fuisset corporis, non ascendit tunc in cælum, ut ibidem maneret. Multo minus credentes levantur sic quotidie in cælum, ut ibi corpore & anima permaneant. Ex hisce recte concluditur, S. Hieronymum non loqui de vera & corporea ascensione vel elevatione in cælum, cum illa intelligi nequeat de omnibus, quos recenset.

[591] [qui clare mortuum dicit cum Isidoro & Augustino.] Mentem suam clarius aperuit S. Hieronymus lib. 2 adversus Jovinianum, magnam inter Moysen & Eliam assignans differentiam his verbis: Breviter audiant; Moysen mortuum & sepultum, Eliam igneo curru raptum &c. Et in Cap. 17 Matthæi, ita loquitur de transfiguratione Domini: Hic vero, ut Apostolorum augeat fidem, (Christus) dat signum de cælo, Elia inde descendente, quo conscenderat, & Moyse ab inferis resurgente. Hæc verba manifeste indicant, ne resurrectionem quidem Moysis ab Hieronymo fuisse agnitam, saltem ante transfigurationem Christi. S. Isidorus lib. de Sanctis in elogio Moysis de ipsius morte scribit sequentia: Ad extremum conscendit montem Nebo, terramque promissionis, demonstrante Domino, aspicit: mortuusque est, jubente Domino, in monte Abarim, sepultusque a Domino in valle Moab, quæ est in Arabia. Rexit autem populum Dei in heremo annis quadraginta, obiitque annorum centum viginti. Quidam autem vivere eum testantur, pro eo quod sepulcrum ejus non reperitur, & quia apparuit Domino in monte cum Elia. Mortuum autem illum esse, non raptum, certissime sacra Scriptura testatur. Consentit S. Augustinus tract. 124 in Joannem, ubi sic habet: Si quidam Moysen, mortuum negant, quem Scriptura ipsa, ubi sepulcrum ejus nusquam inveniri legimus, mortuum tamen esse sine ulla ambiguitate testatur &c.

[592] Nonnulli voluerunt, Moysen fuisse sepultum a se ipso, [Sepultus dicitur ministerio angelorum:] seu obiisse in sepulcro, quod vivus intraverat. Alii credunt a Josue & Eleazaro clanculum fuisse sepultum. Hasce opiniones refert, & non refutat, Calmetus in Dissertatione de morte & sepultura Moysis. Verum neutra mihi apparet probabilis. Prioris falsitas facile ostenditur ex loco mortis & sepulturæ distincto: nam mortuus est in monte, sepultus vero in valle. Non potest igitur verum esse, in sepulcro suo obiisse Moysen. Sepultum quoque non fuisse a Josue & Eleazaro, quamvis id verisimile dicat Calmetus, mihi certum videtur: illi enim sepulcrum ipsius cognovissent, si corpus eidem intulissent: at, teste Scriptura, non cognovit homo sepulcrum ejus. S. Hieronymus Epist. 37, alias 53, ad Riparium ait, Moysi corpusculum .. juxta Hebraïcam veritatem ab ipso sepultum Domino: per ipsum Dominum videlicet ministerio angelorum, ut habent alii. Audi S. Epiphanium hæresi 64: Quandoquidem, inquit, sacræ istud Litteræ significant: non esse ab hominibus Moysis corpus sepultum; sed ab angelis videlicet: quod verba ipsa tacite intelligentiæ nostræ subjiciunt. Ante observarat, jussum esse in montem ascendere & illic mori, ut illius sepulturam hominum nemo cognosceret. Hæc sententia de sepultura Moysis per angelos Dei ministros, uti plurimos habet adstipulatores, sic & longe aliis est præferenda: nam cum disputaverit Michaël archangelus cum diabolo de corpore sancti Legislatoris; verisimillimum est, id contigisse in sepultura, ut jam ante monui.

[593] Annus Sancti emortualis difficultatem nullam habet, [mortis tempus.] cum certum sit eum obiisse anno quadragesimo ab egressu ex Ægypto. At dies obitus & mensis non tam certo assignari potest. Facile tamen ostenditur obiisse Moysen circa finem mensis undecimi aut initium duodecimi. Quippe, ut legitur Jos. 4 ℣ 19, Israëlitæ Jordanem transierunt anno sequente decimo die mensis primi. Inter obitum autem Moysis & transitum Jordanis intercesserunt primo triginta dies luctus, qui absumpserunt mensem integrum duodecimum, si obierit ultimo die mensis undecimi aut primo sequentis. Secundo, finito luctus tempore, missi sunt exploratores in Jericho, atqui hi præter itum & reditum tres dies latuerunt in montibus, ut habetur Jos. 2 ℣ 22.Reversis vero exploratoribus, Josue movit castra versus Jordanem, & morati sunt ibi tres dies Jos. 3 ℣ 2. Quarto demum die Jordanem transiit. Hæc omnia simul computata facient dies novem aut decem, ita ut necessario obitus Moysis statui non debeat post diem primum mensis duodecimi, sed non æque certo dici possit, an non contigerit uno alterove die citius.

§ LI. Ultima Sancti gesta, obitusque & sepultura ex Josepho & Philone.

[Josephus] Josephus lib. 4 cap. 8 sub finem gesta & monita postrema sancti Legislatoris exsequitur, referens Jesum seu Josue etiam prophetasse, quia simul cum Moyse recitavit Canticum ante memoratum, in quo futura prædicuntur. At Josue attribuendum non est Canticum istud, sed Moysi, saltem præcipue, etiamsi Hebræus scriptor de Josue solo loquatur, ita scribens: Sed & Jesus, superstite etiam tum & præsente Moyse, vaticinatus est, quidquid pro salute populi gesturus erat, vel foris bello administrando, vel domi ferendis legibus, & ad vivendi rationem recens institutam eos præparans, divino monitu se præsagire aiebat, quod si patriam religionem violarent, clades non effugerent. Nam & regionem ipsorum armis exterorum opplendam, & urbes diruendas, & templum incendendum, & ipsos sub hasta victoris venundandos, serviturosque gentibus, quæ afflictorum nulla miseratione tangerentur: ac tum demum seram atque inutilem erratorum pœnitentiam acturos. Deum tamen ipsorum conditorem, & urbes suis civibus & templum populo redditurum. Hæc autem fore, ut non semel tantum amittant, sed sæpius.

[595] [de ultimis] Deinde Moyses exhortatus Jesum, ut in Chananæos exercitum duceret, affuturumque cœptis ejus Deum pollicitus, & populo omnia fausta ominatus: Quoniam, inquit, ad patres nostros abeo, & Deus hanc mihi diem abitus præfinivit, gratias illi vivens adhuc & vobis præsentibus ago pro cura ac providentia, quam de rebus vestris hactenus habuit, non solum depellendis adversis, sed commodis etiam largiter exhibendis: & quia laborem meum ac solicitudinem, dum vestrum statum in meliorem fortunam reducere conor, propicius semper adjuvit: imo vero ipse & exorsus est rem & absolvit, me ministro usus & vicario in obeundis, quæ ad vestram felicitatem pertinere visa sunt. Quapropter æquum est, ut priusquam decedam, ejus potentiæ, qui & in posterum vobis non deerit, dignas laudes rependam, meque hoc debito exolvam, vestræque memoriæ commendem, quod hunc solum colere & venerari convenit: & leges ejus habere in precio, ut quæ omnibus reliquis donis jam acceptis, aut in posterum a propicio conferendis, longe sint anteponendæ. Gravis enim adversarius est vel homo legislator, si constitutionibus suis autoritatem adimi sentiat: Dei vero indignationem absit ut experiamini, quæ legibus ipsius contemptis excitari posset.

[596] [Moysis gestis,] Hæc postrema verba Moyse loquente, & singulis tribubus sua fata aperiente, universa multitudo in lacrymas erupit, ut & mulieres plangentes dolorem ob futuram ipsius mortem conceptum declararent, quin & pueri præ mœroris impotentia plorantes præ se ferebant, quod tanta esset Viri virtus ac magnificentia, ut ne illam quidem ætatem latere posset. Itaque certamen quoddam erat inter minores & grandiores, utros major haberet mœstitia. Alteri enim intelligentes quali orbarentur Antistite, futuram suam conditionem lamentabantur. Alteri hoc ipsum lugebant, quod priusquam ejus virtutem satis degustassent, jam carendum eo seque destituendos videbant. Quantus autem fuerit populi ploratus & querimoniæ, conjecturam capere licet ex eo, quod tum Prophetæ accidit. Quamvis enim persuasissimum semper habuit, non esse instante morte dolendum, ut, quæ præter Dei voluntatem ac naturæ leges non veniat, viso tamen affectu populi, a lacrymis temperare non valuit. Hæc Josephus, qui fletum illum universorum non didicit ex sacris Litteris, cum de tanto populi ploratu ne verbum quidem ibidem legatur. Fateor tamen luctum illum fletumque populi admodum esse verisimilem. At non tam est verisimile, ut pro certo affirmari debuerit, Moysen ipsum erupisse in lacrymas, quæ omitti poterant uti in scriptura omissæ sunt, cum prorsus sint incertæ. Præterea pœnitentiam Hebræorum vocare non debuerat inutilem, cum quod pœnitentia de peccatis semper sit utilis ad salutem æternam, tum quod pœnitentia Israëlitarum iis frequenter utilis fuerit etiam ad recuperandum felicitatem temporalem, idque ipsum Moyses prædixerit. Adhortatio quoque Moysis ex solis fere conjecturis concinnata est a Josepho, nec satis est conformis sacræ Scripturæ, in qua futura populi peccata prædicuntur, eorumque supplicia enuntiantur.

[597] Discessum & obitum Prophetæ deinde Josephus narrat hoc modo: [morteque & sepultura] Dum vero eo proficiscitur, ubi dispariturus erat, omnes cum fletu sequebantur. Tum Moyses his, qui longius aberant, manu mota significavit ut consisterent: propiores autem rogabat, ne excessum suum lacrymabilem facere pergerent, cum fletu prosequendo. Illi vero & hanc extremam gratiam ei referendam existimantes, ut quemadmodum cupiebat, seorsum secederet, continuerunt se inter se lacrymantes. Solus autem senatus eum deduxit, & pontifex Eleazarus, & imperator Jesus. Ut vero in monte Abari vocato constitit, qui celsus e regione Hierichuntis attollitur, & conscendentibus late Chananææ terræ prospectum exhibet, senatum dimisit. Cumque post mutuos complexus Eleazaro ac Jesu ultimum vale diceret, inter loquendum repentina nube circundatus in vallem quandam est ablatus. In sacris autem voluminibus scripsit se mortuum, veritus ne propter excellentem ejus virtutem a Deo raptum prædicarent. Vitæ ejus tempus universum centum viginti annorum fuit, cujus tertiam partem in imperio exegit, uno mense minus.

[598] Mortuusque est ultimo anni mense, die prima mensis, [scribens,] qui a Macedonibus Dystrus dicitur, a nostris vero Adar. Vir omnium quotquot unquam fuere prudentissimus, & qui consilia bona optime nosset exequi: adhæc eloquentia & in tractando populo gratia & dexteritate incomparabilis: affectus quoque ita semper in potestate habuit, ut omnino illis carere videretur, & nomina tantum eorum ex his, quæ in aliis hominibus conspiceret, cognita habere: imperator idem cum primis bonus, vates vero, qualis nemo alius, ut omnia ejus verba vim oraculorum obtinerent. Quapropter triginta diebus eum luxit populus, cui nunquam quidquam tristius accidit, quam tunc Prophetæ mors. Nec in præsens tantummodo sui desiderium reliquit, sed maximam apud omnes existimationem, quotquot scripta ejus evolvere contigit, dum ejus virtutem ex illis æstimant. Atque hæc sunt quæ de Moysis exitu dicenda habuimus. Hactenus Josephus, ad cujus relationem aliqua sunt observanda.

[599] [varie labitur.] Primo incertum est, an abeuntem Moysen omnes sint secuti: æque incertum, an a senatu, seu a principibus, deductus sit in montem; quia de hisce nihil legitur in Scripturis. Imo parum probabile est, principes comitatos esse in montem, cum videatur voluisse Deus, ut Moyses montem solus ascenderet; aut fortasse comitantibus Eleazaro Pontifice & Josue successore. Certe Scriptura Num. 20 memorat, quinam cum Aarone morituro ascenderint montem Hor: at de morte Moysis agens nullum assignat comitem. Secundo magis improbabile est, quod ait, Moysen præsentibus Eleazaro & Josue, repentina nube circumdatum & in vallem quamdam fuisse ablatum: nam quamquam nullus videatur scivisse, quo mortis genere Moyses obierit, ideoque Scriptura solum dicat, eum obiisse, jubente Domino, tamen certum est defunctum esse in monte, priusquam corpus transferretur ad vallem, quod hic videtur negare Josephus. Deinde, si Eleazaro & Josue adstantibus, repentina fuisset nube circumdatus & ablatus, id ipsum narrare non prætermisissent: mortem enim Moysis ab alterutro verisimiliter scriptam esse, non ab ipso Moyse, infra dicemus.

[600] [Philo quoque] Philo lib. 3 in fine mortem Moysis narrat his verbis: Postremo migraturus ad Superos, & exuta mortalitate ad immortalitatem transferendus, vocante Patre, ut eum e duplici corporis animæque natura transformaret in simplicem, jam tum prope totus versus in animum & quidem illustrissimum, repletus divino spiritu, non solum in universum gentem suam præmonuit, verum etiam singulis tribubus suos casus futuros aperuit: quorum pars jam evenit, reliquum adhuc spectatur, ea fide repræsentandum olim, quam experti sumus in præteritis oraculorum eventibus. Postulabat enim rei dignitas, ut quorum tam diversa fuit origo, præsertim materno genere, hi secuti diversa studia consiliaque, haberent etiam sua fata præsignata oraculis. Miranda sunt hæc, sed magis etiam mirari convenit finem sacrorum, quæ reliquit, voluminum, quæ sunt ceu caput juris totius.

[601] [in morte & sepultura referenda] Jam enim assumendus, & in ipsis stans carceribus, unde ad cælestem metam erat evolaturus, tunc quoque afflatus divinitus; vivens adhuc prophetavit de seipso tanquam mortuo, ante obitum narrans se mortuum sepultumque inspectante nemine, videlicet manibus non mortalium, sed virtutum immortalium, ne majorum quidem monumentis illatum: quippe cui monumentum contigit eximium haud cuiquam notum homini. Luxit eum universa gens lachrymis diffluens per mensem integrum, accedentibus ad publicum luctum privatis affectibus, quandoquidem erat inenarrabilis ejus providentia benevolentiaque erga universos ac singulos. Hujusmodi fuit vita obitusque Mosis, regis, legislatoris, vatis & pontificis, sicut sacris literis proditur. Hæc Philo in Vita Moysis, quam hic claudit. Scripsit quidem idem auctor in aliis Opusculis non pauca de sancto Legislatore, eaque suis locis inseri & examinari potuissent: at ea attingere nolui, ne molem hujusce Commentarii augerem, præsertim cum veritas nec ex Philone nec ex Josepho haurienda sit, sed ex sacra Scriptura.

[602] Ad locum vero adductum duo observanda. Primo obscuriora sunt illa verba, [nonnihil corrigitur.] Ut eum e duplici corporis animæque natura transformaret in simplicem. Zinus apud Surium verba Græca vertit hoc modo: Qui ipsum a se ex duobus, corpore nimirum animoque compactum, in naturam unam redacturus erat. At neutra interpretatio mihi genuina apparet. Quare verba Græca accipe: Ὃς αὐτὸν δυάδα ὄντα, σῶμα καὶ ψυχὴν, εἰς μονάδος ἀνεστοιχειοῦτο φύσιν. Interpretatio litteralis hæc est: Qui ipsum duo existentem, corpus & animam, in unius naturam resolveret. Porro innuunt hæc verba errorem Platonis, qui docuit animas exstitisse ante corpora, sed deinde ob peccatum in corpora fuisse conjectas: nam alioquin homo duabus quidem constat partibus, corpore scilicet & anima, sed una solum hominis est natura, non gemina. Secundo quod asserit cum Josepho, Moysen scripsisse, se mortuum sepultumque, parum est probabile, ut dicemus infra latius.

§ LII. Elogia quædam ex sacris Litteris: quomodo apparuerit cum Christo in transfiguratione.

[Elogia quædam] Memoriam Moysis Ecclesiasticus tali commendavit elogio cap. 45: Dilectus Deo & hominibus Moyses: cujus memoria in benedictione est. Similem illum fecit in gloria Sanctorum, & magnificavit eum in timore inimicorum, & in verbis suis monstra placavit. Glorificavit illum in conspectu regum, & jussit illi coram populo suo, & ostendit illi gloriam suam. In fide & lenitate ipsius sanctum fecit illum, & elegit eum ex omni carne. Audivit enim eum, & vocem ipsius, & induxit illum in nubem. Et dedit illi coram præcepta, & legem vitæ & disciplinæ, docere Jacob testamentum suum, & judicia sua Israël. Breve ipsius Domini elogium Num. 12 ℣ 6 his verbis exprimitur: Si quis fuerit inter vos propheta Domini, in visione apparebo ei, vel per somnium loquar ad illum. At non talis servus meus Moyses, qui in omni domo mea fidelissimus est: ore enim ad os loquor ei, & palam, & non per ænigmata & figuras Dominum vidit. Verum hoc jam suo loco recitatum est, uti & alia multa, quæ idcirco non repetam. Psalmista vero præter alia ex ipso data Psal. 98 habet: Moyses & Aaron in sacerdotibus ejus: & Samuel inter eos, qui invocant nomen ejus: invocabant Dominum, & ipse exaudiebat eos: in columna nubis loquebatur ad eos. Custodiebant testimonia ejus, & præceptum, quod dedit illis. &c. Et Psal. 102 ℣ 7: Notas fecit vias suas Moysi.

[604] Observatione quoque dignum est, quod nullus in sacris Litteris ita passim nominetur servus aut famulus Dei quam Moyses, [servi Dei Moysis,] cui id nomen est quasi proprium. Tædiosum est omnes locos recensere, ubi a Deo vel a Sanctis honorifico hoc nomine insignitur. Lubet tamen aliquot adferre pro specimine Jos. 1 ℣ 1: Et factum est post mortem Moysi servi Domini, ut loqueretur Dominus ad Josue filium Nun, ministrum Moysi, & diceret ei: Moyses servus meus mortuus est &c. Rursum ℣ 6 ait Dominus Josue: Confortare … ut custodias & facias omnem legem, quam præcepit tibi Moyses servus meus. ℣ 13 dicit Josue: Mementote sermonis, quem præcepit vobis Moyses famulus Domini. Et ℣ 15: Revertemini in terram, … quam vobis dedit Moyses famulus Domini. Jos. 8 ℣ 31: Sicut præceperat Moyses famulus Domini. Gabaonitæ Jos. 9 ℣ 24: Nuntiatum est nobis, … quod promisisset Dominus Deus tuus Moysi servo suo &c. Cap. XI ℣ 12, Moyses famulus Domini. Ita deinde frequentissime nominatur: at infinitus sim, si locos omnes huc accumulare velim. Quapropter unum dumtaxat addam locum Apostoli Heb. 3, ubi Moyses comparatur cum Christo, tamquam famulus Dei cum Filio Dei, diciturque ℣ 5: Et Moyses quidem fidelis erat in tota domo ejus tamquam famulus, in testimonium eorum, quæ dicenda erant.

[605] [quem Dominus singulari modo protexit,] Ad laudem Moysis etiam magnopere conducit, quod singulari modo a Deo adjutus fuerit & protectus. Hujusce autem divini auxilii & protectionis singularis plurima quoque in sacris Litteris reperiuntur testimonia præter ea, quæ suis locis inseruimus. Jos. 1 ℣ 5 dicit Dominus ad Josue: Sicut fui cum Moyse, ita ero tecum. Et Israëlitæ ℣ 17: Sicut obedivimus in cunctis Moysi, ita obediemus & tibi: tantum sit Dominus Deus tuus tecum, sicut fuit cum Moyse. Rursum cap. 3 ℣ 7 dicit Dominus ad Josue: Hodie incipiam exaltare te coram omni Israël, ut sciant quod, sicut cum Moyse fui, ita & tecum sim. Et cap. 4 ℣ 14 dicitur: In die illo magnificavit Dominus Josue coram omni Israël, ut timerent eum, sicut timuerant Moysen, dum adviveret. Singularis Dei in Moysen favor declaratur Isaiæ 63 ℣ XI his verbis: Et recordatus est (Dominus) dierum seculi Moysi, & populi sui: ubi est, qui eduxit eos de mari cum pastoribus gregis sui? ubi est, qui posuit in medio ejus spiritum Sancti sui? Qui eduxit ad dexteram Moysen brachio majestatis suæ, qui scidit aquas ante eos, ut faceret sibi nomen sempiternum. Qui eduxit eos per abyssos, quasi equum in deserto non impingentem. Quasi animal in campo descendens, Spiritus Domini ductor ejus fuit: sic adduxisti populum tuum, ut faceres tibi nomen gloriæ. Quanti valerent apud Deum preces Moysis, colligitur ex Jeremiæ cap. 15 ℣ 1 his verbis: Et dixit Dominus ad me: Si steterit Moyses & Samuel coram me (ad orandum nimirum) non est anima mea ad populum istum. Adducitur Moyses cum Samuele, tamquam potentissimus apud Deum patronus; uti & suis jam locis frequenter patuit, quam efficaces essent Moysis preces.

[606] [& cujus Christus ipse sæpe honorifice meminit, qui & eum transfigurationi adesse voluit:] Christus ipse Moysen frequenter commendavit, tum observationem Moysaicæ Legis mandando, uti factum est Matth. 8 ℣ 4, Marc. 1 ℣ 44, Luc. 5 ℣ 14; tum Legem servando, uti legitur circumcisus & oblatus in templo secundum Legem, tum ipsius auctoritatem inculcando, quemadmodum fecit Matth. 23 ℣ 2 his verbis: Super cathedram Moysi sederunt scribæ & pharisæi. Omnia ergo, quæcumque dixerint vobis, servate & facite. Et Luc. 16 ℣ 29 Abraham sic loquentem inducit: Habent Moysen, & prophetas: audiant illos. Et ℣ 31: Si Moysen, & prophetas non audiunt: neque, si quis ex mortuis resurrexerit, credent. Joan. 5 ℣ 45 ita Judæos alloquitur Dominus: Est qui accusat vos Moyses, in quo vos speratis. Si enim crederetis Moysi, crederetis forsitan & mihi: de me enim ille scripsit. Si autem illius litteris non creditis: quomodo verbis meis credetis. Multa alia missa facio, quibus honorificam de Moyse mentionem fecit Dominus. Verum præcipue sanctum Legislatorem honoravit Dominus, quando eum cum Elia præsentem esse voluit in gloriosa transfiguratione sua in monte Thabor. Historiam illam refert Matthæus cap. 17, ubi de Moyse & Elia sic legitur ℣ 3: Et ecce apparuerunt illis (Petro, Jacobo & Joanni, illic præsentibus) Moyses & Elias cum eo loquentes. Respondens autem Petrus, dixit ad Jesum: Domine, bonum est nos hic esse: si vis, faciamus hic tria tabernacula, tibi unum, Moysi unum, & Eliæ unum. &c. Marc. 9 ℣ 3: Et apparuit illis Elias cum Moyse: & erant loquentes cum Jesu. Luc. 9 ℣ 30: Et ecce duo viri loquebantur cum illo. Erant autem Moyses & Elias, visi in majestate: & dicebant excessum ejus, quem completurus erat in Jerusalem. Petitio Petri utrobique etiam additur, uti apud Matthæum.

[607] Porro in explicanda hac Moysis apparitione cum Elia non convenit inter scriptores, [an Moyses transfigurationi interfuerit in corpore assumpto,] qui in varias abierunt sententias. Primo non sequenda nec multum curanda videtur sententia illorum, qui crediderunt non vere, sed solum phantastice apparuisse Moysen & Eliam: nam Scriptura clare asserit, ambos apparuisse, & locutos esse cum Christo. Secundo ex vera Moysis præsentia in transfiguratione non posse probari eum non fuisse vere mortuum, jam dictum est § 50. Tertio ibidem num. 591 adduxi verba S. Hieronymi, asserentis Moysen ab inferis resurrexisse, ut adesset. Verum S. Thomas 3 part. quæst. 45 art. 3 ad secundum verba S. Hieronymi sic exponit: Quod non est sic intelligendum, quasi anima Moysi suum corpus resumpserit; sed quod anima ejus apparuit per aliquod corpus assumptum, sicut angeli apparent. Helias autem apparuit in proprio corpore, non quidem de cælo empyreo allato, sed de aliquo eminenti loco, in quem fuerat in curru igneo raptus. Idem de Moysis apparitione docet in cap. 17 Matthæi. Vult igitur S. Thomas hanc esse differentiam inter apparitionem Moysis & Eliæ, quod hic apparuerit in proprio corpore, anima vero Moysis assumpserit alienum corpus, in eoque apparuerit. Hanc sententiam jam ante docuerat Tertullianus lib. 5 de Resurrectione carnis cap. 55 his verbis: Ubi etiam Moses & Helias, alter in imagine carnis nondum receptæ, alter in veritate nondum defunctæ, eandem tamen habitudinem corporis, etiam in gloria perseverare docuerunt.

[608] Verumtamen plures alii docent, Moysen in proprio corpore apparuisse, [an potius in proprio corpore hunc in finem ad tempus animato?] atque inter illos certo recensendi sunt S. Hilarius & S. Ambrosius, quorum verba data sunt num. 585 & 587. Auctor de Mirabilibus sacræ Scripturæ, editus post tomum tertium Operum S. Augustini postremæ editionis, lib. 3 cap. XI sententiam suam clare explicat his verbis: Sed dum Elias manens adhuc in corpore vel ad talem conductionem venerat, quid de Moyse dicendum est? Utrum in corpore iterum ad hanc ostensionem aderat: an ex aëre simulatum, sicut Samuel visus est, habitum fingebat? Et si suo corpore indutus venit, si hac vice resurrectionem suam, quæ ceteris non nisi in novissimo est futura, complevit? De qua quæstione auctores, una eademque sententia prolata, non differenter dicunt, quod dum Dominus cum tribus discipulis suis, & Elias, non cum imaginatis, sed veris corporibus convenisse non dubitantur, & ipse Moyses in suo vero corpore resumto videtur. Sed si Dominus Jesus primogenitus mortuorum recte creditur: Moysi iterum post hanc visionem corpus sepulturæ commendatur, ut ipsum in novissimo die, quando resurgent mortui, assumere posset. Hæc sententia, qua dicitur Moyses corpus suum resumpsisse, & deinde rursum deposuisse, magis conciliari potest, cum ante adductis S. Hieronymi verbis, & pluribus probatur scriptoribus. Eamdem quoque approbavit S. Augustinus tract. 124 in Joannem, ubi refutat opinionem quorumdam, qui credebant S. Joannem non esse mortuum, atque ita scribit: Non enim possunt deesse, qui credant (Joannem vivere,) si non desunt, qui etiam Moysen asserant vivere; quia scriptum est ejus sepulcrum non inveniri, & apparuit cum Domino in monte, ubi & Elias fuit, quem mortuum legimus non esse, sed raptum. Quasi Moysi corpus non potuerit alicubi sic abscondi, ut prorsus homines lateret, ubi esset, atque inde ad horam divinitus excitari, quando cum Christo Elias & ipse sunt visi: sicut ad horam multa Sanctorum corpora surrexerunt, quando passus est Christus; & post ejus resurrectionem apparuerunt multis in sancta, sicut scriptum est, civitate.

[609] [S. Hilarius credidit Moysen in fine mundi cum Elia rediturum;] Fuerunt quoque nonnulli, qui existimarent Moysen in fine mundi rediturum cum Elia. S. Hilarius cap. 20 in Matthæum hanc opinionem insinuat his verbis: Et hos quidem eosdem prophetas duos prævenientes adventum ejus esse intelligimus, quos Apocalypsis Johannis ab Antichristo perimendos esse dicit: licet variæ vel de Enoch, vel de Jeremia, plurimorum exstiterint opiniones, quod alterum eorum sicut Eliam mori oporteat. Sed non possumus veritatis fidem, quam Dominus tribus superioribus testibus revelavit, sensus nostri opinione corrumpere: neque alios venturos existimare, quam qui ad sponsionem fidei (id est, transfigurationem) venisse conspecti sunt. De Moyse loquitur & Elia, quos ante nominaverat. Eamdem opinionem asserit S. Hilarius tract. in Psalm. 52 num. 12. Locus Apocal. XI ℣ 3 hic est: Et dabo duobus testibus meis, & prophetabunt diebus mille ducentis sexaginta, amicti saccis. Hi sunt duæ olivæ, & duo candelabra, in conspectu Domini terræ stantes. Et si quis voluerit eos nocere, ignis exiet de ore eorum, & devorabit inimicos eorum: & si quis voluerit eos lædere, sic oportet eum occidi. Hi habent potestatem claudendi cælum, ne pluat diebus prophetiæ eorum: & potestatem habent super aquas convertendi eas in sanguinem, & percutere terram omni plaga quotiescumque voluerint. Et cum finierint testimonium suum, bestia, quæ ascendit de abysso, faciet adversum eos bellum, & vincet illos, & occidet eos. Et corpora eorum jacebunt in plateis civitatis magnæ, quæ vocatur spiritualiter Sodoma, & Ægyptus, ubi & Dominus eorum crucifixus est &c.

[610] [sed idoneæ rationes non sunt pro hac sententia.] Alterum ex hisce testibus fore Eliam communi consensu docent Patres ex Malach. 4 ℣ 5, & aliis Scripturæ locis. Alterum fore Enoch plerique Patres crediderunt, dissentiente tamen, ut vidimus, S. Hilario, quem secuti sunt aliqui recentiores. Ratio illorum est, quod sicut alluditur ad potestatem Eliæ, 3 Reg. 17 exercitam, claudendi cælum, ne pluat, ita etiam alludatur ad potestatem Moysis convertendi aquas in sanguinem, uti factum ab ipso constat Exod. 7. At frivola est hæc ratio, nec idonea hæc conjectura, ut aliquid statuatur contra unanimem fere Patrum & doctorum consensum, præsertim cum de morte Moysis constet, nec verisimile sit, ad vitam esse revocatum, ut in fine mundi iterum moreretur. Alia est ratio de Elia & Enoch, qui hactenus in vita servati sunt. Et Enoch quidem translatus dicitur Eccli. 44 ℣ 16, ut det gentibus pœnitentiam. Hæc sane verba insinuant futuram ipsius prædicationem apud gentiles; sicut futura Eliæ prædicatio apud Judæos prædicitur Malach. 4 ℣ 5 & 6, Eccli. 48 ℣ 10, & Matth. 17 ℣ XI. De Moyse vero nihil simile in ullo sacræ Scripturæ loco dictum invenitur. Quod autem apparuerit cum Elia in transfiguratione nihil evincit pro futuro adventu, cum nulla inter illam apparitionem & futuram prædicationem tempore Antichristi sit connexio. Quapropter tuto insistemus sententiæ Patrum, ex Scripturis haustæ, quæ non Moysen, sed Enoch facit Eliæ socium in futura illa prædicatione.

[611] Tertullianus lib. de Anima cap. 50: Translatus est, [& plerique existimant Enoch fore Eliæ socium,] inquit, Enoch & Helias, nec mors eorum reperta est, dilata scilicet. Cæterum morituri reservantur, ut Antichristum sanguine suo extinguant: id est, ut sanguine suo obtineant a Deo mortem Antichristi. S. Augustinus tum aliis locis, tum lib. 9 de Genesi ad literam cap. 6 ad propositum nostrum ita scribit: Neque enim arbitrandum est, Eliam vel sic esse jam, sicut erunt Sancti, quando peracto operis die denarium pariter accepturi sunt; vel sic quemadmodum sunt homines, qui ex ista vita nondum emigrarunt, de qua ille tamen non morte, sed translatione migravit. Jam itaque aliquid melius habet, quam in hac vita posset; quamvis nondum habeat, quod ex hac vita recte gesta in fine habiturus est… Et mox de Enoch dicit: Qui, filiis genitis, Deo placens non mortuus, sed translatus est. Et demum de utroque: Nam si Enoch & Elias, in Adam mortui, mortisque propaginem in carne gestantes, quod debitum ut solvant, creduntur etiam redituri ad hanc vitam (id est, ad vitam communem & societatem aliorum hominum) &, quod tamdiu dilatum est, morituri, nunc tamen in alia vita sunt, ubi ante resurrectionem carnis, antequam animale corpus in spiritale mutetur, nec morbo, nec senectute deficiunt. Mitto alios Patres, quia res ad Moysen proprie non spectat: & adjungo breve ratiocinium. Cum constitutum sit omnibus hominibus semel mori; cumque constet Enoch & Eliam necdum obiisse; dubitare non possumus, quin mortem sint obituri. Itaque nihilo magis dubitandum videtur, quin illi ipsi sint illi duo testes, quos occidet Antichristus, præsertim quia prior servatus est a morte, ut det gentibus pœnitentiam; alter vero venturus est, & restituet omnia, ut loquitur Christus Matth. 17 ℣ XI.

§ LIII. Utrum Moyses in vita viderit divinam essentiam?

[Docuit aliquando S. Augustinus divinam essentiam] Possem huc congerere plurima atque illustria elogia, quibus sancti Patres Legislatorem Hebræorum exornarunt, & non pauca in hunc finem jam annotaveram: verum cum omnia ex sacris Litteris, tamquam ex fonte, sint hausta, huic collectioni supersedeo. Attamen examinare lubet, quibus nitatur fundamentis singularis prærogativa, quam Moysi attribuerunt nonnulli, qui existimant divinam essentiam, ut loquuntur theologi, ab ipso in vita visam. S. Augustinus videtur duobus locis asseruisse, naturam aut substantiam Dei a Moyse fuisse conspectam in vita. Primo lib. 12 de Genesi ad litteram cap. 27 ita habet: Concupiverat enim (Moyses,) sicut in Exodo (cap. 33 ℣ 13) legimus, videre Deum; non utique sicut viderat in monte, nec sicut videbat in tabernaculo, sed in ea substantia, qua Deus est, nulla assumpta corporali creatura, quæ mortalis carnis sensibus præsentetur; neque in spiritu figuratis similitudinibus corporum; sed per speciem suam, quantum eam capere natura rationalis & intellectualis potest, sevocata ab omni corporis sensu, & ab omni significativo ænigmate spiritus. Deinde refert, ubi id Moyses desideraverit, & quo modo idem Deus visus sit negasse per responsum figuratum, ut existimat: & demum hæc subjungit: Nisi tamen concupitam & desideratam Dei claritatem Moyses videre meruisset, non in libro Numerorum diceret Deus ad Aaron & Mariam fratres ejus &c. Adducit locum Num. 12 ℣ 6 & seq., quem postea examinabo: recitatisque verbis, observat visionem istam non fuisse corpoream, sed solius intellectus. Satis clare hic suam sententiam indicavit Augustinus, ut patet ex prioribus verbis, quibus exponit Moysis de videndo Deo desiderium, quod impletum affirmat.

[613] [a Moyse in vita visam;] Non minus aperte eamdem sententiam asserit sanctus doctor in libro de Videndo Deo ad Paulinam, (seu epist. 147, alias 112) cap. 13, ubi post multam disputationem, postque assertam S. Paulo eamdem prærogativam, de Moyse sic loquitur: Quamquam & illi fidelissimo antiquo famulo Dei Moysi mirum nisi in hac terra laboraturo, populumque illum adhuc recturo, concessum est, quod petivit, ut claritatem Domini videret, cui dixerat: “Si inveni gratiam ante te, ostende mihi temetipsum manifeste”. Accepit enim in præsentia congruum responsum, quod faciem Dei videre non posset, quam nemo videret & viveret, hoc modo significante Deo alterius potioris vitæ illam esse visionem.. Quod autem dicere institueram, desiderio ejus etiam illud, quod petierat, fuisse concessum, in libro Numerorum postea demonstratum est, ubi Dominus arguit contumaciam sororis ipsius, & dicit aliis prophetis in visione se apparere & in somno, Moysi autem per speciem, non per ænigmata: ubi etiam addidit, dicens: “Et gloriam Domini vidit”. Quid ergo, est, quod eum sic fecit exceptum, nisi forte quia illa contemplatione dignum etiam tunc habuit populi sui talem Rectorem & Ministrum in tota domo sua fidelem, ut quemadmodum concupiverat, videret Deum, sicuti est, quæ contemplatio cunctis filiis in fine promittitur. Hæc S. Augustinus uno tantum sacræ Scripturæ loco fretus: nam multis locis fatetur necdum Moysi concessum fuisse istud privilegium, quando petivit Exod. 33 ℣ 13: Ostende mihi faciem tuam.

[614] Locus autem, ex quo talem Moysis prærogativam colligi existimavit eo tempore S. Augustinus, [at ratio illius sententiæ non satis apparet solida,] sunt verba Domini, seu angeli vicem ipsius gerentis, ad Aaronem & Mariam Num. 12 ℣ 6: Si quis fuerit inter vos propheta Domini, in visione apparebo ei, vel per somnium loquar ad illum. At non talis servus meus Moyses, qui in omni domo mea fidelissimus est: ore enim ad os loquor ei: & palam, & non per ænigmata & figuras Dominum videt. At verba illa aut nimium videntur probare, aut non probare istud ipsum, quod quæritur. Quippe agitur de modo, quo solebat Deus cum Moyse agere, non de privilegio aliquo, eidem semel aut bis concesso. Itaque, si quid evinceret ille textus, evincere deberet Deum solitum esse videri a Moyse in propria substantia; non vero, semel dumtaxat aut iterum fuisse visum per privilegium aliquod singulare. Nullus autem, opinor, admiserit, consuetum fuisse Moysen videre divinam naturam seu essentiam. Ex eo igitur loco probari nequit, Moysen eo privilegio gavisum fuisse: sed verba exponenda sunt de majori familiaritate Dei, seu angeli, cum Moyse, quocum loquebatur tamquam præsens cum præsente, & cui mandata sua claris verbis exponebat, non per ænigmata aut figuras obscuras. Hæc aut similis expositio confirmari potest ex loco Exod. 33, ubi ℣ 13 Moyses ait Domino, Ostende mihi faciem tuam: & ℣ 18, Ostende mihi gloriam tuam. Cui ℣ 20 respondet Dominus: Non poteris videre faciem meam: non enim videbit me homo, & vivet. Sane non satis intelligo, quo modo existimare possimus Moysen vidisse illud ipsum, de quo Dominus ei dicit, Non poteris videre. Itaque sive ibidem Moyses petierit videre divinam essentiam, sive clare intueri corpus illud gloriosum, quo angelus erat circumdatus, non videtur obtinuisse totum, quod petebat.

[615] Ipse S. Augustinus deinde videtur agnovisse, claram Dei visionem Moysi concessam, [uti ipse Augustinus agnovisse videtur, contrariam sententiam] nec ex allegato loco Num. 12, nec aliunde satis ostendi, ideoque scripsisse contraria priori sententiæ, quam ita tacite videtur retractasse, licet eam aperte non revocaverit in libris Retractationum. Opus de Genesi ad litteram scripsit sanctus doctor sub initium seculi V; ad Paulinam vero circa annum 413, ut ostendi in Commentario prævio ad ipsius Acta tom. VI Augusti pag. 355 & 356. Jam vero, si ostendi potest sanctum Doctorem in Operibus posterius scriptis, frequenter asseruisse sententiam contrariam, lector eruditus facile mecum perspiciet, S. Augustinum potius numerandum esse inter illos, qui claram Dei visionem viventi Moysi abjudicant, quam inter patronos opinionis oppositæ. Primo in Sermone 122 de Diversis, qui in postrema editione est 23, claram Dei visionem Moysi non attribuit viventi, uti ibidem lector inveniet. Illud privilegium nihilo magis Moysi adscribit in Psalm. 138 ℣ 6. Dictam visionem Moysi quoque abjudicat quæst. 154 in Exodum. Hæc autem Opera duo ab Augustino conscripta sunt diu post librum ad Paulinam, laudatumque Opus de Genesi. De tempore vero Sermonis memorati nihil certi potest statui; at verisimile est, etiam posterius dictum esse, cum visio clara Dei in illo similiter Moysi abjudicetur.

[616] [frequenter docens & probans] Præter locos solum indicatos, tres alios adducam, in quibus S. Augustinus solidis rationibus ostendit, visionem divinæ essentiæ, seu Dei, sicuti est, non esse Moysi adjudicandam in vita mortali. Evangelium S. Joannis exposuit Augustinus circa annum 417, ut dixi tom. VI Augusti pag. 356. Porro tract. 3 in Joannem vehementer urget verba illa Joan. 1 ℣ 18 Deum nemo vidit umquam, & pergit sic ratiocinari: Quid vidit Moyses? Moyses vidit nubem, vidit angelum, vidit ignem: omnis illa creatura est: typum Domini sui gerebat, non ipsius Domini præsentiam exhibebat. Namque aperte habes in Lege: Et loquebatur Moyses cum Domino, contra in contra, sicut amicus cum amico suo. Sequeris ipsam Scripturam, & invenis Moysen dicentem: Si inveni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi teipsum manifeste, ut videam te. Et parum est quia dixit: responsum accepit, “Non potes videre faciem meam”. Loquebatur ergo, fratres mei, cum Moyse angelus, portans typum Domini: & illa omnia, quæ ibi per angelum facta sunt, futuram istam gratiam & veritatem promittebant. Tract. 53 in illa verba Joan. 12 ℣ 41 Hæc dixit Isaias, quando vidit gloriam ejus &c. non minus clare loquitur. Quid viderit Isaias, inquit, & hoc quomodo ad Dominum Christum pertineat, in libro ejus legendum & intelligendum est. Vidit enim non sicuti est, sed modo quodam significativo, sicut prophetæ visio fuerat informanda. Nam vidit & Moyses, & tamen ei, quem videbat, dicebat: Si inveni gratiam ante te, ostende mihi temetipsum manifeste, ut videam te: quia non videbat sicuti est. Quando autem nobis hoc futurum sit, idem iste sanctus Johannes euangelista in Epistola sua dicit: “Dilectissimi, filii Dei sumus, & nondum apparuit quid erimus: scimus quia cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est”. Poterat dicere, Quoniam videbimus eum, & non addere, sicuti est. Sed quia sciebat a quibusdam Patribus & prophetis visum, sed non sicuti est: ideo cum dixisset, videbimus eum, addidit, sicuti est. &c.

[617] [in Operibus posterius scriptis:] Tertius locus se offert lib. 2 contra Maximinum Arianum, scripto ab Augustino sub finem vitæ, seu anno 429, in quo cap. 26 num. 10 sanctus doctor Maximinum ita alloquitur: Frustra itaque asseris Filium Dei visum fuisse ab hominibus, Patrem autem non fuisse visum, cum per subjectam sibi creaturam & Pater videri potuerit, & Filius, & Spiritus sanctus; per suam vero substantiam nullus illorum visus est. Ergo Deus, sicut infirmis hominum sensibus, magis significatus quam demonstratus est. Non itaque visus est SICUT EST: hoc quippe in futura vita promittitur Sanctis. Unde dicit apostolus Johannes: “Dilectissimi, nunc filii Dei sumus, & nondum apparuit quid erimus: scimus autem quia cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est”. Viderunt ergo & in hoc seculo Apostoli Dominum; viderunt, sed NON SICUT EST. Denique Moyses eum sibi cupiebat ostendi, quamvis cum eo facie ad faciem, Scriptura indice, loqueretur. Similia repetit num. 12. Ex dictis intelligi potest S. Augustinum aliquando quidem existimasse & docuisse, substantiam Dei a Moyse in vita fuisse visam singulari plane privilegio; at illi opinioni non adhæsisse sanctum doctorem, ideoque eum non recte a quibusdam theologis laudari tamquam præcipuum illius sententiæ patronum. Si diligenter distinxissent tempora, quibus singula scripsit S. Augustinus, facile perspexissent, posteriorem ipsius sententiam citandam fuisse, non priorem; atque ex posteriori fuisse statuendum, pro qua parte stet auctoritas S. Augustini.

[618] S. Thomas 2. 2. q. 174 art. 4 probat Moysen fuisse excellentissimum omnium prophetarum veteris Testamenti, [priorem S. Augustini sententiam secutus est S. Thomas,] idque facile ostenditur ex posterioribus verbis Deuteronomii, quæ allegat. Verum ut Moysis excellentiam probet, asserit quoque divinam essentiam visam esse a Moyse. Ut autem probet hanc sententiam, allegat auctoritatem S. Augustini, locosque a nobis datos citat partim ibi, partim quæst. 175 art. 3, ubi idem privilegium Moysi & Paulo conatur asserere. Quin & eumdem locum Num. 12, quem attulerat S. Augustinus, similiter adducit ad probandum. Porro auctoritas S. Augustini, hunc laudante & sequente S. Thoma, non immerito maximi momenti visa est theologis, & nonnullos impulit ad sequendam prædictam sententiam. Verum si consideremus attente omnia, videlicet S. Augustinum ab illa sententia recessisse, & post sæpe docuisse contrariam; S. Thomam vero unice fere niti tam auctoritate Augustini, quam ratione ab eo primum allegata, & deinde deserta; non magnopere amplius nos commovere poterit allegata auctoritas doctorum, licet maximorum. Quapropter ulterius investigandum est, an aliorum magni nominis Patrum sententia prædictæ opinioni magis faveat: nam pro ea citatos invenio S. Basilium & S. Ambrosium.

[619] S. Basilius hom. 1 in Hexaëmeron ita de Moyse habet: [eamdemque videtur docuisse S. Basilius:] Qui octogesimum jam natus annum, Deum, quantum homini videre licet, vidit; imo quantum nulli alii datum est, juxta ipsum Dei testimonium: “Si fuerit propheta vester * Domino, in visione ei agnoscar, & in somno loquar ei. Non ita velut servus meus Moyses, in tota domo mea fidelis est. Os ad os loquar ei, in specie, & non per ænigmata”. Hic itaque divinæ ipsius faciei conspectu, perinde ac angeli, dignatus, ea, quæ a Deo audivit, nobis refert. Idem Pater lib. de Spiritu sancto cap. 26 citans hæc verba Exod. 33 ℣ 21, Ecce locus apud me, & sta super petram (in Vulgata, Et stabis supra petram) sic loquitur: Quid aliud appellans locum, nisi visionem in Spiritu, in qua cum esset Moyses, potuit videre Deum evidenter ipsi apparentem. Utroque loco videtur sanctus doctor affirmare Moysen vidisse Deum ipsum mentis oculis, seu ipsam Dei substantiam; tum quia visionem Moysis comparat cum visione angelorum, qui certo Deum intuentur, tum quia secundo loco clare agit de visione in spiritu, dicitque potuisse videre Deum EVIDENTER ipsi APPARENTEM: nam visio in spiritu ostendit, non agi de visione Dei in assumpto aliquo corpore: & evidens apparitio evincit, non loqui Basilium de qualicumque visione inferioris ordinis, sed de visione, quam theologi vocant intuitivam. Qua de causa existimo S. Basilium in ea fuisse opinione, ut crediderit essentiam divinam a Moyse fuisse visam: nihil enim huic opinioni contrarium aliis locis ab eo scriptum reperio.

[620] S. Ambrosius, uti alias Basilium frequenter secutus est in libris Hexaëmeron, ita & hanc videtur sententiam expressisse lib. 1 cap. 2, ubi hæc scripsit: [verum S. Ambrosius, etsi uno loco loquatur obscure, docet contrarium;] Cui (Moysi) testificatur Scriptura, quia nemo surrexit amplius propheta in Israël, sicut Moses, quem scivit Dominus facie ad faciem. Non in visione, neque in somniis, sed os ad os cum Deo summo locutus; neque in specie, neque per ænigmata, sed clara atque perspicua præsentiæ divinæ dignatione donatus. Videtur, inquam, Basilio hic consentire S. Ambrosius: attamen verba ipsa tam clara non sunt, ut nequeant alio sensu exponi. Et sane videtur S. Ambrosius in alia fuisse sententia, quam apertius declarat locis aliis. In Psalm. 118 num. 16 ita scribit: Legimus in veteri Testamento, quod deprecatus sit Moyses ut vultum Dei videret, & responsum sit ei: Nemo videbit faciem meam, & vivet. Deinde locum variis modis, mystice & litteraliter, conatur exponere, & clare edicit, non obtinuisse Moysen, quod desiderabat. Quin & innuit petiisse Moysen, ut oculis corporeis Deum intueretur, sic scribens num. 17: Norat utique sanctus Vates Domini quod invisibilem Deum facie ad facie videre non posset: sed devotio sancta mensuram supergreditur, & putavit Deo etiam hoc esse possibile; ut corporeis oculis faceret id, quod est incorporeum comprehendi. Non est reprehensibilis hic error, sed etiam grata cupiditas atque inexplebilis, quod Dominum suum velut manu tenere, & obtutu oculorum videre cupiebat. &c. Quidquid sit de intentione petentis Moysis, non exauditum asserit num. 18 his verbis: Irritus quidem erat postulationis effectus, sed affectus probabilis Servi; quia ultra naturam suam devotione progressus, de Domini angelis (visis, ut ante dixit, in figura nimirum assumpta) æstimabat, quantum in Domini vultum plus desideraret, quo cupiditatem suam gestiret explere. Noverat in ipso homine aliam futuram gloriam, aliam claritatem.. Qui ergo hæc scire poterat, merito præsumebat, ut vultum Dei videre cuperet, quem esset obita corporis morte visurus &c. Ex his patet, non credidisse S. Ambrosium, vidisse Moysen divinam essentiam, cum affirmet eum non obtinuisse, quod petebat, cumque visionem illam ei solum post obitum attribuat. Eamdem sententiam S. Ambrosius clare docet in Psalm. 43 num. 89. Itaque & priora Ambrosii verba non videntur exponenda de visione divinæ essentiæ; sed de clara & perspicua cognitione præsentiæ divinæ, seu de revelationibus, quibus sine ambagibus aut ænigmatibus intelligebat voluntatem divinam per angelum sibi familiariter loquentem.

[621] [uti & S. Gregorius Magnus,] S. Gregorius Magnus lib. 4 in lib. 1 Regum, seu in cap. 5 num. 9 mystice explicans illa verba ℣ 3 ascendentes ad Dominum in Bethel, de Moyse sic loquitur: Ad Dominum quippe in Bethel Moyses ascenderat, quando cum eo in monte loquebatur. Sed qui ad lucem pervenerat, quam inhabitat Deus, lucem, quæ ipse Deus erat, quærebat, dicens: “Ostende mihi faciem tuam”. De quo etiam scriptum est, quia “loquebatur Moysi Dominus facie ad faciem”. Quid est, quod facie ad faciem Moyses cum Domino loquitur, & tamen Dominum obsecrat, ut faciem suam Dominus ostendat? Sed facies Dei cognitio ejus est. Cognoscitur autem Deus per speculum, cognoscitur per seipsum. Per speculum hic, per semetipsum in cælo… Moyses autem, qui facie ad faciem Deum videre dicitur, & ejus faciem ad videndum postulare, quid rectius designat quam perfectionem electorum, qui jam speculum illius summæ lucis intuentur, sed tamen ad ipsam lucis veritatem pertingere vehementer cupiunt. Post aliqua deinde indicat, quo usque viri perfecti, quos cum Moyse comparaverat, in hac vita pertingant, his verbis: Cum multum in ista vita proficimus, videre ipsam lucem Conditoris per speculum possumus, in se ipsam autem minime valemus. Hanc sententiam jam expresserat lib. 1 ejusdem Operis num. 4 his verbis: Illa Conditoris nostri perfecta cognitio (visio intuitiva) a solis illis beatis civibus haberi potest, qui in superna illa sublimitate consistunt. Non vult Gregorius, opinor, Deum absolute non potuisse talem gratiam alicui impertiri; sed noluisse id facere in hac vita degentibus.

[622] S. Bernardus similiter visionem essentiæ divinæ Moysi abjudicat Serm. 2 in Dominica Palmarum, [SS. Bernardus, Chrysostomus, Hieronymus, aliique,] ubi sic habet: Attamen quantum ad alios, ipsi magis facie ad faciem eum vident, juxta quod item de Moyse scriptum est, quia ceteris quidem prophetis per visiones & somnia, Moysi vero facie ad faciem loquebatur. Quantum ad plenam sane visionem, nec ipse Moyses, dum viveret in hoc mundo impetrare potuit faciei ipsius visionem, quia, sicut ipse ait, “Non videbit me homo, & vivet”. Non videbor, inquit, in hac vita: non videbit quis faciem meam in hac vita. S. Chrysostomus Hom. 15 in Joannem explicans illa verba Joan. 1 ℣ 17 Deum nemo vidit umquam &c. rogat, cur id dixerit Joannes, cum Moyses aliique prophetæ Deum vidisse narrentur; & respondet: Ut ostenderet illa omnia attemperationem quamdam esse, non nudæ substantiæ visionem. Nam si ipsam naturam vidissent, non diverso vidissent modo &c. S. Hieronymus lib. 3 Dialog. adversus Pelagianos sententiam suam declarat hoc modo: Sin autem ab his, qui sunt mundo corde, in hoc seculo putas videri Deum, quare Moyses, qui prius dixerat: “Vidi Dominum facie ad faciem, & salva facta est anima mea”: postea deprecatur, ut eum videat cognoscenter? Quem quia dixerat se vidisse, audit a Domino: “Non potes videre faciem meam. Non enim videbit homo faciem meam, & vivet”. Unde & Apostolus invisibilem solum Deum, qui & lucem habitat inaccessibilem, & quem nullus hominum viderit, neque possit videre, appellat. Et Johannes euangelista sacra voce testatur, dicens: “Deum nemo vidit umquam. Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse narravit”.

[623] Sumpsit quidem Hieronymus lapsu memoriæ verba Jacobi Gen. 32 ℣ 30 pro verbis Moysis: [quorum sententia videtur præferenda.] manet tamen vis primi argumenti, quia sæpe de Moyse similia referuntur. Alterum Hieronymi argumentum sunt verba Apostoli 1 Timoth. 6 ℣ 16 de Deo: Lucem habitat inaccessibilem: quem nullus hominum vidit, sed nec videre potest. Quibus addidit ex cap. 1 ℣ 17, quod invisibilis nominetur. Tertium argumentum ex Euangelio Joan. 1 ℣ 18. Addit deinde quartum ex 1 Joan. ℣ 2, ubi nobis visio Dei pro altera vita promittitur his verbis: “Scimus, quoniam cum apparuerit, similes ei erimus: quoniam videbimus eum sicuti est”: quibus subdit: Quamquam ergo filii Dei simus, tamen similitudo Dei, & vera contemplatio, tunc nobis repromittitur, quando apparuerit in claritate sua. Hisce plura e Patribus addi possunt: at longe plura jam recensui, quam initio statueram. Quapropter ex allatis solum concludo, privilegium visæ Dei essentiæ non videri attribuendum sancto Legislatori, cum & sacræ Litteræ illud non affirment, sed negare videantur locis variis; & Scripturas plerique Patres sic exposuerint.

[Annotata]

* Græce, ὑμῶν id est, verstum

§ LIV. Pentateuchus a Moyse scriptus ostenditur.

[Pentateuchus a Moyse scriptus,] Pentateuchum, seu quinque primos sacræ Scripturæ libros, Genesim, Exodum, Leviticum, Numeros, & Deuteronomium, a Moyse fuisse exaratos, constans est traditio cum Judæorum tum Christianorum, eaque ex sacris Litteris facile confirmari potest. Non lubet huc congerere innumera testimonia, tum ex sacra Scriptura, tum ex sanctis Patribus, tum ex scriptoribus Hebræis & profanis auctoribus. Dabo tamen sufficientia ex singulis, ut agnosci possit hanc veritatem testatissimam esse, nec posse rem tam constanter traditam in dubium vocari, nedum negari, ob difficultates quasdam, quæ moveri & objici solent ab hominibus, qui gloriæ sibi ducunt, si certissima quæque frivolis aliquot ratiunculis oppugnare, & inficiari valeant. Utar autem in hac disputatione opera aliorum, qui eamdem controversiam diligenter tractarunt, quique laborem singula argumenta colligendi non parum minuerunt: at non statui tam preße eorum insistere vestigiis, ut, si aliunde aliquæ rationes se mihi obtulerint, eas sim neglecturus; aut etiam omnia aliorum argumenta sine delectu & examine sim adoptaturus.

[625] [ut ostenditur] Primo ex ipsis libris Moysis ostenditur, non pauca ipsum scripsisse. Exod. 17 ℣ 14 post relatam de Amalecitis victoriam Moysi dixit Dominus: Scribe hoc ob monimentum in libro, & trade auribus Josue. Exod. 24 ℣ 4 alia a Moyse exarata dicuntur his verbis: Scripsit autem Moyses universos sermones Domini. Et ℣ 7: Assumensque volumen fœderis, legit audiente populo. Quod volumen, obsecro, legit Moyses, nisi leges a se conscriptas, prout in Exodo referuntur? Exod. 34 ℣ 27: Dixitque Dominus ad Moysen: Scribe tibi verba hæc, quibus & tecum & cum Israël pepigi fœdus. Et ℣ 28: Et scripsit in tabulis verba fœderis decem. Ex hisce constat, varias partes Exodi scriptas esse a Moyse. Idem de libro Numerorum clarum est: nam Num. 33 ℣ 2 mansiones descripsit Moyses juxta castrorum loca; id est, totum fere istud caput. Præterea constat ex Deut. 31, & Canticum Moysen scripsisse, quod habetur cap. 32, & Legis volumen, de quo Deut. 31 ℣ 24. Eodem cap. ℣ 9 hæc leguntur: Scripsit itaque Moyses Legem hanc, & tradidit eam sacerdotibus filiis Levi, qui portabant arcam fœderis Domini, & cunctis senioribus Israël. Præcepitque eis dicens: Post septem annos, anno remissionis, in sollemnitate tabernaculorum, convenientibus cunctis ex Israël, ut appareant in conspectu Domini Dei tui in loco, quem elegerit Dominus, leges verba Legis hujus coram omni Israël, audientibus eis, & in unum omni populo congregato, tam viris quam mulieribus, parvulis & advenis, qui sunt intra portas tuas: ut audientes discant & timeant Dominum Deum vestrum, & custodiant impleantque omnes sermones Legis hujus: filii quoque eorum, qui nunc ignorant, ut audire possint, & timeant Dominum Deum suum cunctis diebus, quibus versantur in Terra, ad quam vos, Jordane transmisso, pergitis obtinendam.

[626] Ex allatis clarum est, Moysen scripsisse aliqua in Exodo, [partim ex ipso Pentateucho,] Numeris, & Deuteronomio; nec solum leges, sed ipsum quoque volumen ab eodem fuisse scriptum. Idem intelligitur ex Deut. 17, ubi futuro Israëlitarum regi præcipitur ℣ 18, ut describat sibi Deuteronomium legis hujus in volumine, accipiens exemplar a sacerdotibus Leviticæ tribus, & habebit secum, legetque illud omnibus diebus vitæ suæ, ut discat timere Dominum Deum suum, & custodire verba & cæremonias ejus, quæ in Lege præcepta sunt. Jubetur rex a sacerdotibus accipere Deuteronomium: Moyses autem Deut. 9 Legem, quam scripsit, tradidit sacerdotibus. Itaque Deuteronium, quod rex legere jubetur, Moyses conscripsit; nam per Legem eo loco indicari aut Deuteronomium, aut, ut alii volunt, totum Pentateuchum, certum est. Porro, si Moyses conscripsit non solum leges in Deuteronomio relatas, sed facta quoque historica, ut ex dictis colligitur, & ex multis aliis deinde probabitur; si similiter conscripsit leges in Exodo, in Levitico & in Numeris, uti indubium est, cum omnes leges sint a Deo datæ & scriptæ a Moyse; si insuper alia quædam in Exodo & Numeris ab ipso constat exarata, qua verisimilitudine dici poterit, gesta alia libris hisce inserta, non esse ejusdem scriptoris, cum fatendum necessario sit in Deuteronomio tam facta historica quam leges ab eodem fuisse litteris mandata? Itaque vel sola hæc ratio, perpetuæ traditioni adjuncta, sufficere deberet ad veritatem hanc sine ulla ambiguitate admittendam. Verum non deerunt argumenta, quibus id ipsum evidentius ostendatur, idemque evincatur de Genesi, quæ est quasi præfatio ad leges in quatuor aliis libris relatas.

[627] Secundo Legis Moysis frequentissima mentio est, [partim ex aliis] tam in veteri quam in novo Testamento. At paucos solum locos seligam e multis, eosque potissimum, qui ostendunt non solum Deuteronomium per Legem Moysis designari, sed alios quoque Pentateuchi libros. Jos. 1 ℣ 7 Deus ita alloquitur Josue: Confortare igitur & esto robustus valde: ut custodias & facias omnem legem, quam præcepit tibi Moyses servus meus. Non recedat volumen legis hujus ab ore tuo: sed meditaberis in eo diebus ac noctibus, ut custodias & facias omnia, quæ scripta sunt in eo. Jam vero ita ratiocinari licet. Josue non solum observare debebat leges in Deuteronomio repetitas, sed illas etiam, quæ in Exodo, in Levitico & in Numeris sunt scriptæ. Itaque volumen legis hujus non designat solum Deuteronomium, sed Exodum quoque, Leviticumque & Numeros: quin & totum Pentateuchum ea voce hic designari verisimillimum est, cum totus pro uno libro haberi possit, & habeatur frequenter. Cum autem hæc dixerit Dominus statim post mortem Moysis, libros illos jam ante mortem ipsius scriptos oportuit. Hac de causa verisimile est, totum quoque Pentateuchum designari Deut. 31 ℣ 24 his verbis: Postquam ergo scripsit Moyses verba Legis hujus in volumine atque complevit: præcepit Levitis, qui portabant arcam fœderis Domini, dicens: Tollite librum istum, & ponite eum in latere arcæ fœderis Domini: ut sit ibi contra te in testimonium. Ratio, cur totum Pentateuchum designari existimem, prima est, quod in verbis mox allatis volumen legis hujus non aliud videatur esse, quam volumen istud, in quo Moyses hic scripsisse dicitur verba legis hujus. Altera ratio est, quod non solum Deuteronomium, sed totus plane Pentateuchus deberet esse in testimonium Israëlitis a mandatis Dei recedentibus; quemadmodum totus Pentateuchus conducere poterat Josue duci, ad populum recte gubernandum: exempla enim proavorum, innumera Dei beneficia, comminationes, promissiones, punitiones, aliaque in toto Pentateucho relata, utilia erant ad ducem populi instruendum, nec minus efficacia ad confundendos rebelles, eisque ostendendum, quam juste pro peccatis suis castigarentur a Deo. Confirmari potest hæc sententia ex eo, quod Deuteronomium Legis a Lege subinde clare distinguatur: nam Deut. 17 ℣ 18 rex futurus jubetur sibi describere Deuteronomium legis, & Jos. 8 ℣ 32 super lapides scribitur Deuteronomium legis Moysi, quod ille digesserat, videlicet pro compendio totius legis.

[628] [veteris Testamenti] Porro quidquid sit de prædicta sententia, quam fateor non esse omnino certam, certissime constat ex variis Scripturæ locis, per Legem, aut per librum Moysis non solum intelligi Deuteronomium. Nam 2 Paralip. 35 narratur solemnis celebratio Paschatis per Josiam regem facta, & ℣ XI dicuntur: Et immolatum est Phase: asperseruntque sacerdotes manu sua sanguinem, & Levitæ detraxerunt pelles holocaustorum: & separaverunt ea, ut darent per domos & familias singulorum, & offerrentur Domino, sicut scriptum est in libro Moysi. Observa hic librum Moysis dici, in quo ritus illi sunt scripti. Atqui ritus hic relati nuspiam leguntur scripti in Deuteronomio: nam Deut. 16 præcipitur quidem, ut Israëlitæ faciant Phase Domino, & ritus etiam nonnulli explicantur; at ibi nihil dicitur de aspersione sanguinis, nihil de manducando agno per domos & familias, sed utrumque præscribitur Exod. 12. Exodus igitur non minus est liber Moysis quam Deuteronomium. Ex hac quoque observatione colligi potest, librum legis, quem cap. 34 Helcias sacerdos reperisse narratur, totum fuisse Pentateuchum. Audiamus tamen primo, quid de inventione libri referat textus sacer. Tempus libri inventi exprimitur cap. 34 ℣ 8, diciturque anno octavodecimo regni regis Josiæ facta instauratio templi. Hujus autem instaurationis occasione liber eodem anno inventus est, uti narratur ℣ 14 his verbis: Cumque efferrent pecuniam, quæ illata fuerat in templum Domini, reperit Helcias sacerdos librum legis Domini per manum Moysi. Et ait ad Saphan scribam: Librum legis inveni in domo Domini. Et tradidit ei. At ille intulit volumen ad regem, & nuntiavit ei, dicens: Omnia, quæ dedisti in manu servorum tuorum, ecce complentur… Præterea tradidit mihi Helcias sacerdos hunc librum. Quem cum rege præsente recitasset, audissetque ille verba Legis, scidit vestimenta sua: & præcepit… Ite & orate Dominum pro me, & pro reliquiis Israël & Juda, super universis sermonibus libri istius, qui repertus est: magnus enim furor Domini stillavit super nos, eo quod non custodierint patres nostri verba Domini, ut facerent omnia, quæ scripta sunt in isto volumine.

[629] [locis,] Rex sola libri lectione ita territus, ubi consulta fuerat Olda prophetis, quæ mala Judæis imminere ob neglectum Legis confirmabat, convocavit Judæos, Quibus audientibus, ut habetur ℣ 30, in domo Domini legit rex omnia verba voluminis: & stans in tribunali suo, percussit fœdus coram Domino, ut ambularet post eum, & custodiret præcepta, & testimonia, & justificationes ejus, in toto corde suo, & in tota anima sua, faceretque quæ scripta sunt in volumine illo, quod legerat. Adjuravit quoque super hoc omnes, qui reperti fuerant in Jerusalem & Benjamin: & fecerunt habitatores Jerusalem juxta pactum Domini Dei patrum suorum… Cunctis diebus ejus non recesserunt a Domino Deo patrum suorum. Jam vero unum ex illis, quæ fecerunt, ut novum fœdus suum servarent, fuit Phase prædictum: nam cap. 35 ℣ 19 Octavodecimo anno regni Josiæ, (quo liber fuerat inventus) hoc Phase celebratum est. Hoc autem celebratum, sicut scriptum est in libro Moysi, utique in libro Moysis, qui eodem anno erat inventus, & cujus inventio solemnitati occasionem præbuerat. Itaque, cum ostenderim observatos fuisse ritus quosdam, qui non in Deuteronomio, sed in Exodo præscribuntur, dubitari nequit, quin liber inventus etiam Exodum complecteretur, ideoque & ceteras Pentateuchi partes.

[630] In libro Nehemiæ, seu secundo Esdræ, multa quoque leguntur, [& clarissime] ex quibus clare colligitur, totum Pentateuchum a Moyse esse exaratum. Cap. 8 ℣ 1 dixerunt Esdræ scribæ, ut afferret librum legis Moysi, quam præceperat Dominus Israëli. Deinde narratur, quomodo Esdras legerit in illo libro coram populo: & ℣ 18: Legit autem in libro Legis Dei per dies singulos, a die primo usque ad diem novissimum: & fecerunt sollemnitatem septem diebus. Rursum cap. 9 ℣ 3: Et consurrexerunt ad standum & legerunt in volumine Legis Domini Dei sui, quater in die, & quater confitebantur, & adorabant Dominum Deum suum. Qui vero libri populo prælegerentur, clare patet ex verbis, quibus post lectionem in Dei laudes erumpebant: nam primo multa proferuntur in Genesi relata, ex quibus subdo nonnulla. Ita ℣ 6 ordiuntur: Tu ipse, Domine, solus, tu fecisti cælum, & cælum cælorum, & omnem exercitum eorum: terram, & universa, quæ in ea sunt… Tu ipse, Domine Deus, qui elegisti Abram, & eduxisti eum de igne Chaldæorum, & posuisti nomen ejus Abraham. Hæc aliaque ex Genesi, quam populo prælectam tunc fuisse, manifeste evincunt dicta illa de Abraham: nam clare exprimuntur verba Gen. XI ℣ 31, & mutatio nominis Gen. 17 ℣ 5 relata. Hæc autem tam singularia ad Deum laudandum non fuissent electa, nisi ex Lege, id est, Pentateucho seu Genesi fuissent ante prælecta. Id ipsum confirmatur ex iis, quæ hausta ex libro Exodi mox ita sequuntur ℣ 9: Et vidisti afflictionem Patrum nostrorum in Ægypto: clamoremque eorum audisti super mare Rubrum. Et dedisti signa atque portenta in Pharaone, & in universis servis ejus, & in omni populo terræ illius: cognovisti enim quia superbe egerant contra eos: & fecisti tibi nomen, sicut & in hac die. Et mare divisisti ante eos, & transierunt per medium maris in sicco: persecutores autem eorum projecisti in profundum, quasi lapidem in aquas validas. Et in columna nubis ductor eorum fuisti per diem, & in columna ignis per noctem. Sequuntur gesta ad montem Sinai, legesque datæ, quæ partim in Exodo, partim in Levitico, partim in Numeris leguntur, nec prætermittuntur cibus potusque prodigiose populo dati.

[631] Beneficia igitur præcipua, quæ refert Exodus, [ex Nebemia:] hic populus compendio recitat: legesque ejusdem libri, uti & Levitici & Numerorum attingit. Plura vero e Numeris ℣ 15: Et aquam de petra eduxisti eis sitientibus, & dixisti eis ut ingrederentur & possiderent terram, super quam levasti manum tuam, ut traderes eis. Ipsi vero & patres nostri superbe egerunt, & induraverunt cervices suas, & non audierunt mandata tua: & noluerunt audire, & non sunt recordati mirabilium tuorum, quæ feceras eis. Et induraverunt cervices suas, & dederunt caput, ut converterentur ad servitutem suam, quasi per contentionem. Hæc fusius Num. 20. Demum pauca subdo, quæ ex lectione Deuteronomii didicerunt. ℣ 21: Quadraginta annis pavisti eos in deserto, nihilque eis defuit: vestimenta eorum non inveteraverunt, & pedes eorum non sunt attriti. Et dedisti eis regna, & populos, & partitus es eis sortes: & possederunt terram Sehon, & terram regis Hesebon, & terram Og regis Basan. Priora ex his leguntur Deut. 8, posteriora vero tam in Numeris quam in Deuteronomio. Cur, obsecro, ex quinque Pentateuchi libris ratione tam visibili recensentur beneficia Dei, nisi quod illi libri tunc populo fuerint prælecti & explicati? Tanto manifestior est hæc ratio, quanto pauciora & magis generica sunt, quæ sequuntur deinde in eadem oratione, ita ut dici nequeat, illa ex ullo nominatim Scripturæ libro fuisse hausta. At liber, qui tunc prælectus est, liber erat legis Moysi, ut ante dictum. Itaque liber legis Moysis est ipse Pentateuchus per Moysen scriptus.

[632] [idem solidissime probatur ex Testamento novo,] Nunc, omissis plurimis aliis antiqui Testamenti locis, accedo ad novum Testamentum, ex quo eadem veritas non minus solide probari potest. Christus Luc. 16 ℣ 29 dicit in persona Abrahæ: Habent Moysen & Prophetas: audiant illos. Et ℣ 31: Si Moysen & Prophetas non audiunt; neque, si quis ex mortuis resurrexerit, credent. Clarum est agi hic de scriptis Moysis & Prophetarum; cumque ad Judæos loqueretur Christus, non alia utique Moysis scripta designavit, quam quæ Judæi per Moysen exarata credebant, videlicet Pentateuchum. Ipsa quoque verba, Habent Moysen & prophetas, ostendunt, nec pauca nec exigui momenti esse scripta Moysis. Hæc igitur probatio valet pro toto Pentateucho Moysi attribuendo, uti & hæc verba Philippi ad Nathanaëlem Joan. 1 ℣ 44 & 45, Quem scripsit Moyses in Lege & prophetæ, invenimus Jesum &c. Pentateuchum Moysi attribuendum, similiter ostenditur ex duplici loco Luc. 24. Refertur ibi, quo modo Christus apparuerit duobus discipulis in Emmaus euntibus, & quo modo necdum cognitus eisdem exposuerit prædicta de se in Testamento veteri, quod ℣ 27 sic explicatur: Et incipiens a Moyse, & omnibus prophetis, interpretabatur illis in omnibus Scripturis, quæ de ipso erant. Incepit Dominus a Moyse, quia illius libri erant primi; nec dubitari potest, quin a Genesi duxerit exordium, cum in illo libro clarissimus locus sit de adventu Christi, aliique plures figuris adumbrati. Si autem Genesim Moysi necessario attribuere debemus, ridiculum esset de aliis Pentateuchi partibus dubitare: nec dubium est, quin totus Pentateuchus per Moysen hic designetur. Totus quoque Pentateuchus designatur haud dubie ibidem ℣ 44 illis Christi redivivi verbis ad Apostolos congregatos: Hæc sunt verba, quæ locutus sum ad vos, cum adhuc essem vobiscum, quoniam necesse est impleri omnia, quæ scripta sunt in Lege Moysi, & Prophetis & Psalmis de me. Incongrue locutus fuisset Dominus, quod absit, nisi per Legem Moysi designare voluisset totum Pentateuchum, cum non tam in legibus ipsis, quam in aliis Pentateuchi locis de ipso agatur. Rursum Joan. 5 ℣ 45 Dominus alloquens Judæos per Moysen intelligit Pentateuchum his verbis: Nolite putare quia ego accusaturus sim vos apud Patrem: est qui accusat vos Moyses, in quo vos speratis. Si enim crederetis Moysi, crederetis forsitan & mihi: de me enim ille scripsit. Si autem illius litteris non creditis, quomodo verbis meis credetis? Scripsit Moyses de Christo variis locis in Pentateucho, atque hoc Opus indubitanter Moysi attribuebant Judæi, quos alloquitur Dominus: illud ipsum igitur verbis allatis significat. Plura adferri possunt, sed hæc sufficiunt pro toto Pentateucho simul vindicando. Nunc pauca de singulis libris colligam, ut ostendam singulos etiam seorsum vindicari posse.

[633] De Genesi haud dubie loquitur Philippus ad Nathanaëlem verbis supra adductis, [ex quo seorsum Moysi vindicantur Genesis,] Quem scripsit Moyses &c: in Genesi enim cap. 49 ℣ 10 clarissime prædicitur Christi adventus his verbis: Non auferetur sceptrum de Juda & dux de femore ejus, donec veniat qui mittendus est, & ipse erit expectatio gentium &c. Chaldæus habet, Donec veniat Messias. Itaque, ubi apud Joannem ibidem ℣ 41 dicitur, Invenimus Messiam, clare ad prædictum locum respicitur: neque enim antiqui Judæi dubitabant, quin adventus Messiæ ibidem prædiceretur, licet posteriores conati sint locum frivolis explicationibus corrumpere, ne cogerentur fateri Christum dudum venisse. Ostendit igitur locus Joannis tum nominatim Genesim a Moyse scriptam esse, tum totum Pentateuchum, quia ridiculum esset, Genesim Moysi attribuere, reliquos vero Pentateuchi libros eidem abjudicare. Pro Genesi nominatim etiam adduci potest allegatus jam locus Luc. 24 ℣ 27, cum Christus haud dubie a Genesi exorsus sit expositionem suam. Præterea Apostolus 1 Cor. 14 ℣ 35 citat Genesim sub nomine Legis, cum ait mulieres viris subditas esse, sicut & Lex dicit, nimirum Gen. 3 ℣ 16. Hæc breviter de Genesi.

[634] Exodus clare citatur in novo Testamento sub nomine Moysis. [Exodus, Leviticus,] Primo Marc. 10: Moyses enim dixit: Honora patrem tuum & matrem tuam. Ipsa hæc verba leguntur Exod. 20 ℣ 12. Luc. 20 ℣ 37 hæc dicit Christus: Quia vero resurgant mortui, & Moyses ostendit secus rubum, sicut dicit Dominum, Deum Abraham, & Deum Isaac, & Deum Jacob. Locus ille habetur Exod. 3, ubi verba illa, Deus Abraham, Deus Isaac, & Deus Jacob, ter repetuntur ab angelo, numquam vero dicuntur a Moyse. Itaque non alia de causa Moysi attribuuntur a Christo, quam quia Exodum scripsit Moyses. Marc. 12 ℣ 16 res ita refertur: De mortuis autem quod resurgant non legis in libro Moysi, super rubum quomodo dixerit illi Deus &c. Christus ipse Exodum hic vocat librum Moysis, aut, si malis, totum Pentateuchum. At locus est Exodi, qui citatur. Hactenus de Exodo. De Levitico res non minus est manifesta. Matth. 8 ℣ 4 dicit Christus leproso jam mundato: Ostende te sacerdoti, & offer munus, quod præcepit Moyses. Ubinam, quæso, præcepit Moyses, ut leprosus accedat sacerdotem, & munus offerat? Levit. 14 ℣ 2 hæc lex refertur, tamquam a Deo lata. At scripta est a Moyse, & ab eodem nomine Dei populo præscripta. Itaque Christus adduxit Leviticum sub nomine Moysis, uti etiam videri potest Marc. 1 ℣ 40 & Luc. 5 ℣ 14, ubi idem refertur. Joan. 8 ℣ 5 dicunt Judæi occasione mulieris in adulterio deprehensæ: In Lege autem Moyses mandavit nobis hujusmodi lapidare. Lex autem hæc legitur Levit. 20 ℣ 10. Ita Apostolus Rom. 10 ℣ 5: Moyses enim scripsit, quoniam justitiam, quæ ex Lege est, qui fecerit homo, vivet in ea. Quæ posteriora verba leguntur Levit. 18 ℣ 5. Hæc sufficiant de Levitico.

[635] [Numeri & Deuteronomium.] Porro liber Numerorum minus quidem laudatur in novo Testamento sub expresso Moysis nomine. Verum cum citetur nomine Legis; Lex autem sit Moysis, idem id est, acsi Moysis nomine adduceretur. Pauca igitur accipe. Christus Matth. 12 ℣ 5 dicit Judæis: Aut non legistis in Lege, quia Sabbatis sacerdotes in templo Sabbatum violant, & sine crimine sunt. Loquitur ad mentem Judæorum, vocesque, Sabbatum violant, significant, laborant. Citat autem Num. 28 ℣ 9, ubi jubentur sacerdotes Sabbatis offerre sacrificia, quod non fit sine labore; nec fieret sine violatione Sabbati, si Sabbatum omni labore violaretur. Cum Act. 21 ℣ 21 accusatus esset Paulus, quod doceret discessionem a Moyse, suadetur ei ℣ 24 ut se jungat viris quatuor, qui habebant votum Nazaræorum, atque ut hi radant capita sua: Et, inquiunt, scient omnes quia, quæ de te audierunt, falsa sunt, sed ambulas & ipse custodiens Legem. Lex autem Nazaræatus habetur Num. 6, & ibidem ℣ 18 rasio capitis. Itaque hic etiam liber tamquam Moysis, aut lex Moysis, laudatur in novo Testamento. Verum nullus e quinque libris Pentateuchi frequentius adducitur in novo Testamento quam Deuteronomium. Laudatur hic liber primo sub nomine Moysis occasione libelli repudii Matth. 19 ℣ 7: ac de eadem re Marc. 10 ℣ 4 Judæi dicunt Christo: Moyses (Deut. 24 ℣ 1) permisit libellum repudii scribere, & dimittere (uxorem.) Quibus respondens Jesus, ait: Ad duritiam cordis vestri scripsit vobis præceptum istud &c. Matth. 22 ℣ 24 dicunt Sadducæi Christo: Magister, Moyses dixit (Deut. 25 ℣ 5 & 6:) Si quis mortuus fuerit non habens filium, ut ducat frater ejus uxorem illius &c. Eadem leguntur Marc. 12 ℣ 19, & Luc. 20 ℣ 28, ubi dicitur, Moyses scripsit nobis. Plura non adduco, quia adducta abunde sufficiunt, ut nullum possit esse dubium de auctore Pentateuchi iis omnibus, qui sacris Litteris fidem debitam attribuunt.

[636] [Consentiunt Origenes, Athanasius, Cyrillus Hierosol. Augustinus, Basilius, Ambrosius,] Itaque non adducam verba sanctorum Patrum, ut hæc veritas magis stabiliatur, sed solum ut ostendam eam ab iis fuisse agnitam. Origenes lib. 3 contra Celsum num. 6 in fine sic habet: Hebraïcæ literæ, quas Moyses in scribendis QUINQUE LIBRIS, qui pro sacris apud Judæos habentur, adhibuit, diversæ sunt ab Ægyptiacis. S. Athanasius Moysis scripta memorat in Epistola ad episcopos Ægypti & Libyæ duobus locis num. 4 & alibi. In Synopsi vero Scripturæ sacræ singulos enumerat. Et primo quidem ita scribit de Genesi: Liber hic Geneseos, Moysis est, qui ea, quæ in illo continentur, ex jussu Domini locutus est, & scripsit. Deinde de Exodo: Et hunc Exodi librum Moyses, de quo jam meminimus, conscripsit. De Levitico autem: Et hic liber Leviticus a Moyse conscriptus est. De Numeris: Ejusdem Moysis est & hic Numerorum liber. Demum de Deuteronomio ita loquitur: Et hunc librum Moyses conscripsit, & quæ in illo sunt, locutus est. Non desunt, qui Synopsim laudatam S. Athanasio abjudicant, sed id non agitur hoc loco: nam si revera Synopsis illa non sit Athanasii, erit alterius scriptoris; & sic alius scriptor accedet ad numerum, isque antiquus. S. Cyrillus Hierosolymitanus Catechesi 4 num. 35 de iis scripsit sequentia: Legis enim sunt, primi quinque libri Mosis, Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium. S. Augustinus serm. 1 in Psal. 70 num. 19: Moyses quinque libros scripsit &c. De his quinque libris meminit quoque in Psal. 102 num. 15; & in Psal. 143 num. 2, uti & locis aliis. S. Basilius & S. Ambrosius statim initio Operum suorum in Hexaëmeron Moysen laudant multisque prædicant tamquam auctorem Geneseos; nec opus est eorumdem sententiam de aliis Moysis libris afferre, cum quilibet facile admissurus sit totum Pentateuchum a sancto Legislatore scriptum, modo fateatur de Genesi.

[637] Chrysostomus scripta Moysis multis locis sub nomine ipsius laudat: [& Chrysostomus,] at pauca solum adducam. Hom. 4 in Genesim: Age, inquit, … consuetam nunc vobis mensam … rursum admirabilem illum convivii exhibitorem beatum Mosem, magnum prophetam, bonæ hujus doctrinæ ducem facientes… Non enim sua virtute loquitur, sed quæcumque illi Spiritus sancti gratia insonat, ea per suam linguam, docendo humanum genus profert. Et Hom. 49: Iterum vos ad consuetam mensam ducere volo, & ex verbis Moysis convivium proponere, imo ex verbis sancti Spiritus. Neque enim a seipso Moyses hæc nobis exposuit, sed Spiritu sancto afflatus. Hisce plurimi textus addi possunt æque clari non solum pro Genesi, sed etiam pro aliis libris Pentateuchi. Verum, omissis omnibus, unum dumtaxat addam locum, qui simul exponet intentionem sancti scriptoris. Montfauconius in nova editione Operum Chrysostomi tom. 6 a pag. 314 inseruit Synopsim veteris & novi Testamenti, posteriore tamen parte mutilam, eamque dissertatione prævia eidem asserere conatus est. Sive autem Chrysostomus sit auctor, sive alius quispiam, quod hic non examino, scriptor initio Operis ad propositum nostrum ita habet: Necessarium etiam putavit Moyses historias veteres describere: non secundum externorum morem; qui historias scribunt ea mente tantum, ut rerum narrationes texant, & bella pugnasque in medium agant, atque ex scriptis gloriam sibi parent. At Legislator non sic: sed semper historias scribit illustrium virorum, qui res præclaras gesserunt, ut vitæ illorum narratio posteris sit optimæ doctrinæ argumentum. Ideoque non modo eos, qui se probe gesserunt, in medium adducit, sed etiam peccatores; ut illos æmulemur, hos autem fugiamus, & utrimque virtutem diligentiamque majorem adipiscamur. Ne quis ergo existimet extra Legislatoris officium esse historias veteres narrare, & leges perscribere. Etenim quam vim habet lex, eamdem obtinet Sanctorum vitæ narratio.

[638] Mitto reliquos Patres, neque enim finis esset, [multique alii Patres, quibus accedit] si omnes vellem recensere, puta Tertullianum, Justinum, Clementem Alexandrinum, Lactantium, Cyprianum, Hilarium, Epiphanium, Cyrillum Alexandrinum, Gregorios, Nazianzenum, Nyssenum & Magnum, pluresque alios, quos omnes sola Operum inspectione huic veritati adstipulantes inveni, uti & S. Hieronymum, cujus verba dabuntur alia occasione inferius. Imo nullum e Patribus hactenus consului, in quo testatissima hæc veritas non reperiatur expressa. Mitto similiter Josephum, Philonem, ceterosque scriptores Hebræos, qui hic cum Christianis Patribus optime consentiunt. Mitto gentiles omnes, quos si quis desiderat, majori numero, quam necesse erat, laudatos reperiet apud Huetium in Demonstratione Euangelica prop. 4 cap. 2: at nolim affirmare omnibus ibidem enumeratis Moysen satis fuisse cognitum. Mitto demum reliqua omnia argumenta, quibus Pentateuchus Moysi vindicatur ab aliis, atque unam dumtaxat considerationem adjungo. Pentateuchus semper lectus fuit Moysis nomine, eique inscriptus, tam apud Hebræos quam Christianos; nec ostendi potest, ullo umquam tempore exstitisse sine nomine, aut nomine scriptoris alterius: itaque, etiamsi evidentissima, quæ habemus, sacræ Scripturæ testimonia non exstarent, imprudentis esset & male feriati hominis, tam constantem traditionem negare velle, aut solum in dubium revocare.

[639] [argumentum ex perpetua traditione.] Audiamus S. Augustinum, cujus verba, etiamsi in alia disputatione fuerint prolata, recte intorqueri possunt contra oppugnatores hujus veritatis. Sanctus doctor lib. 33 contra Faustum cap. 6 Manichæos ita alloquitur: Sed quid vobis faciam, quos contra testimonia Scripturarum ita obsurdefecit iniquitas…? Usque adeo a Christiana doctrina aperte aliena est, quam prædicatis, doctrina dæmoniorum, ut eam sub Christianæ doctrinæ nomine defendere nulla ex parte possitis, nisi dicatis falsas esse Scripturas (veteris Testamenti, Euangelistarum &) Apostolorum. Infelices inimici animæ vestræ, quæ umquam litteræ ullum habebunt pondus auctoritatis, si Euangelicæ, si Apostolicæ non habebunt? De quo libro certum erit, cujus sit, si litteræ, quas Apostolorum (imo, & quas Moysis) dicit & tenet Ecclesia, … utrum Apostolorum (& Moysis) sint, incertum est. Deinde comparationem instituit cum libris auctorum profanorum, exordium ducens ab Hippocrate, atque ita loquitur: Hos autem libros, .. unde constat esse Hippocratis, unde, si quis hoc neget, nec saltem refellitur, sed ridetur, nisi quia sic eos ab ipso Hippocratis tempore usque ad hoc tempus & deinceps successionis series commendavit, ut hinc dubitare dementis sit? Platonis, Aristotelis, Ciceronis, Varronis, aliorumque ejusmodi auctorum libros unde noverunt homines, quod ipsorum sint, nisi eadem temporum sibimet succedentium contestatione continua? Multi multa de litteris ecclesiasticis conscripserunt, non quidem auctoritate canonica, sed aliquo adjuvandi studio sive dicendi. Unde constat, quid cujus sit, nisi quia his temporibus, quibus ea quisque scripsit, quibus potuit insinuavit atque edidit, & inde in alios atque alios continuata notitia latiusque firmata ad posteros, etiam usque ad nostra tempora pervenerunt, ita ut interrogati, cujus quisque liber sit, non hæfitemus, quid respondere debeamus? Sed quid pergam in longe præterita? Ecce istas litteras, quas habemus in manibus, si post aliquantum tempus vitæ hujus nostræ, vel illas quisquam Fausti esse, vel has neget esse meas; unde convincitur, nisi quia illi, qui tunc ista noverunt, notitiam suam ad longe etiam post futuros continuatis posterorum successionibus trajiciunt? Hoc argumentum evincit vel solam traditionem tam constantem, quam est traditio de Pentateucho per Moysen scripto, sufficere debere, etsi omnis alia deesset auctoritas.

§ LV. Refutantur objectiones contra prædictam veritatem allatæ.

[Scriptores, qui Pentateuchum Moysi ab judicarunt. Scribæ, quos Simonius substituit] Primus, qui Pentateuchum Moysi abjudicare in scriptis suis sustinuit, & partes tantum aliquas, quas scripsisse dicitur in ipso Pentateucho, Moysi attribuit, est Thomas Hobbesius, scriptor heterodoxus Anglus seculi XVII, qui accusatus fuit Atheismi. Volebat ille Pentateuchum de Moyse potius quam a Moyse fuisse scriptum. Placuit temeraria hæc opinio, ex parte saltem, Isaaco Pereyrio Gallo, sectæ Præadamiticæ auctori, qui affirmavit, Pentateuchum non esse Moysis, sed ex scriptis ejusdem excerptum: ideoque multa in eo reperiri obscura, trunca, confusa & inordinata temere asseruit. Benedictus de Spinosa, primum Judæus in Hollandia natus, ac deinde in Atheismum lapsus, in Tractatu Politico-Theologico prædictorum temeritatem secutus est, docuitque Pentateuchum non a Moyse, sed longo tempore post ipsum fuisse compositum. Ab horum opinione temeraria non satis longe recessit Richardus Simon, presbyter Gallus Congregationis Oratorii, qui in Opere Gallico, cui titulus, Historia critica veteris Testamenti, agnoscit quidem, Pentateuchum scriptum esse tempore Moysis, eoque jubente; non tamen per Moysen, sed per scribas ab ipso constitutos. Secuti sunt deinde & alii quidam heterodoxi in Hollandia: at minime opus est ad propositum nostrum omnes recensere adversarios. Prædictus autem Simonius cap. 2 Operis indicati primo observat, in rebus publicis bene ordinatis, & maxime in Oriente, statutos fuisse scribas, qui res præcipuas ad rempublicam spectantes in commentarios referrent, quod jam tempore Moysis servatum fuisse suspicatur magis, quam probat, aut quam probare potuit: nam nihil occurrit in toto Pentateucho, unde ostendi possit, tales scribas Moysi fuisse per totos illos quadraginta annos, quibus cum populo suo fuit in deserto.

[641] Quin potius, si consideremus, Moysen consilio soceri sui instituisse magistratus, [plane videntur fictitii:] qui judiciis præessent Exod. 18, & septuaginta seniores, jubente Deo, Num. XI: si consideremus, inquam, hasce institutiones, uti etiam sacerdotum, Levitarum, aliasque plurimas, diligenter litteris mandatas esse in Pentateucho; de scribis vero talibus nihil ibidem legi; facile animadvertemus, scribas tales non modo destitutos esse omni fundamento in sacris Litteris, sed merum esse figmentum sacræ Scripturæ non satis consonum; præsertim cum sciamus mansiones omnes Israëlitarum in deserto, quas alioquin scribæ pro munere suo debuissent conscribere, ab ipso Moyse fuisse conscriptas Num. 33, prout ℣ 2 claris verbis asseritur. Præterea si tam verum & certum esset, quam fictitium est, & fundamento destitutum, tales Moysi fuisse scribas in deserto, temerarium esset, illis potius quam Moysi compositionem Pentateuchi attribuere, non modo quia sacra Scriptura illam Moysi attribuit, quod solum debet sufficere; sed etiam, quia Moyses excellebat tam sacra quam profana eruditione, &, quod caput est, spiritu prophetico & familiaritate cum Deo omnes alios longissimo superabat intervallo.

[642] [rationes vero, quas allegat] Simonius, ut scribas suos aliquo saltem fundamento conaretur fulcire, laudat Josephum lib. 2 (imo 1) contra Apionem, ubi ille pag. 1036 de cura, quæ fuit apud Israëlitas in scribendo historias, sic habet: De nostris vero progenitoribus, qui eandem, quam prædicti (Ægyptii & Babylonii) habuerunt in descriptionibus solicitudinem (desino dicere, etiam potiorem) pontificibus & prophetis hoc imperantes &c. Similia affert ex Eusebio lib. de Præparat. Euang.; at cum locum non assignet, verba ipsa non invenio. Verum allata verba nequaquam probant, prophetas aut pontifices tempore Moysis fuisse statutos ad obeundum munus scribendi historias, sed potius evincerent, saltem probabiliter, nisi idem certo jam constaret ex Scripturis, Moysen ipsum suo tempore id munus exercuisse, cum spiritu prophetico esset maximus, talisque plane, qualis ad prædictum munus fuisset eligendus, si hominum ea fuisset electio. Itaque conclusio Simonii plane inepta est, dum ex præmissis ita infert pag. 18: Admodum igitur verisimile est, fuisse jam a tempore Moysis id genus prophetas, qui erant necessarii ad colligenda Acta eorum, quæ fiebant in republica. Inepte, inquam, id infert, cum Moyses ipse obiret id munus.

[643] [Simonius pro sua sententia,] Verumtamen longe pejora sunt, quæ in ruinoso hoc fundamento inædificat, sic prosequens: Hoc supposito, in quinque libris Legis distinguemus scripta per Moysen a scriptis per hosce prophetas aut scribas publicos. Attribuentur Moysi leges & præcepta, quæ populo præscripsit; contra vero hi ipsi scribæ publici poterunt statui auctores maximæ partis historiæ. Moyses tamquam legislator scripsit omnia, quæ spectabant ad præcepta; curam vero colligendi Acta de præcipuis rebus gestis, ut hæ posteritatis memoriæ transmitterentur, permiserit scribis seu prophetis. Paradoxon hoc (ita temerariam hanc opinionem voco, non quia per se tam mirabilis est, sed quia tam aperte Scripturæ contraria) paradoxon hoc, inquam, mox ita probare nititur: Methodus, qua historia Pentateuchi composita est, hanc veritatem videtur insinuare, quia facta pleraque ibidem eo relata sunt modo, qui persuadet alium quempiam a Moyse in ordinem redegisse Annales istos. Non insistam hic probationibus a quibusdam allatis, ut ostenderent Moysen non fuisse auctorem Pentateuchi; Quia, inquiunt, non fuisset de se locutus in tertia persona, nec proprias laudes retulisset. Non hisce, inquam, argumentis innitar, quia eadem fecerunt scriptores alii. Cæsar de se ipse loquitur in tertia persona in Commentariis suis; Josephus idem quoque facit in Historia sua de Bello Judaïco, ubi se etiam elogio exornat. Addi possunt Isaias, Jeremias, pluresque prophetæ, Euangelistæque & alii scriptores sacri, ita ut frivolæ istæ quorumdam ratiunculæ ulteriori responso non indigeant.

[644] [partim falsæ sunt,] At audiamus, an melius ratiocinetur Simonius ipse. Hic ita pergit: Verum si quantulacumque attentione consideremus totum Pentateuchum, poterit ibidem deprehendi distinctio illa scriptorum, de quibus loquebar. Id etiam magis patebit per decursum hujus disputationis, ubi manifeste ostendo falsitatem rationum, quibus Judæi utuntur, ut ostendant Moysen esse auctorem totius Legis. Hactenus nihil habemus, nisi verba & promissa magnifica: vehementerque exspecto, quid tanto dignum hiatu promissor ille demum sit allaturus: nam post verba allata ad alia digreditur, quæ parum aut nihil ad hanc controversiam spectant. Cap. 5 iterum ad Pentateuchum ita regreditur: Difficile non est alia afferre argumenta, ut ostendamus, Moysen non esse solum auctorem totius Pentateuchi. Deinde citat S. Hieronymum, Masium, Pererium, Bonfrerium, qui non audent asserere, totum Pentateuchum sic esse Moysis, ut nihil ab aliis sit additum, demumque ex hisce concludit ultimum caput Deuteronomii, ubi mors Moysis narratur, ipsius non esse. Id ultro admittimus, nec opus erat ea de causa tot scriptores afferre: at nullus ex citatis scriptoribus maximam, aut solum notabilem, Pentateuchi partem Moysi abjudicat, ideoque non juvant Simonium, qui abest longissime ab illorum sententia. Audiamus S. Hieronymum, ad cujus locum ante, id est, cap. 4 assignatum remittit. Affert ibidem hæc verba Hieronymi contra Helvidium: Sive Moysen dicere volueris auctorem Pentateuchi, sive Ezram ejusdem instauratorem Operis (subintellige, scriptorem verborum a me citatorum) non recuso. Itaque S. Hieronymus, qui citaverat ultimum Deuteronomii caput, ubi de morte & sepultura Moysis agitur; illud solum caput in dubium revocat, uti plerique auctores istud Moysi abjudicant. Contra Moysen vocat auctorem Pentateuchi: Esdram vero instauratorem, quia sacros codices correxit. Falsum igitur est, quod ait Simonius cap. 4: S. Hieronymus scribens contra Helvidium, non audet absolute sub nomine Moysis citare libros Legis: nam id solum de citatis a se verbis dicit Hieronymus. Quin imo non multo post locum citatum in eodem libro leguntur hæc Hieronymi verba: Moyses scribit in Exodo: “Factum est autem” &c. Exod. 12 ℣ 29: atque ita facit sexcentis locis aliis. Lubet in gratiam scriptoris, qui Hieronymum vocare voluit in subsidium causæ tam desperatæ, Hieronymi sententiam apertius declarare. Hic sanctus doctor in epistola ad Cyprianum presbyterum sub initium de Moyse hæc scripsit: Sive igitur viri, sive hominis appellatio, sancto Viro competit, & ei, qui vidit Deum facie ad faciem, & salva facta est anima ejus: cujus ore creaturam mundi, eorum dumtaxat quæ visibilia sunt, conditionem hominis, & omnis retro historiæ didicimus veritatem, qui non solum nobis quinque reliquit libros, Genesim, Exodum, Leviticum, Numeros & Deuteronomium: sed undecim quoque Psalmos &c. Hæccine sunt verba non audentis citare libros Legis sub nomine Moysis?

[645] Deinde post verba quædam ex Pentateucho hinc inde petita, [partim frivolæ] quæ objecit Simonius cum aliis, acsi non potuissent scripta esse a Moyse, quæque infra examinabimus; aliud sumit argumentum ex eo, quod varia repetantur in Pentateucho, quodque illæ repetitiones ejusdem rei non solum occurrant in libris diversis, nec solum in distinctis capitibus, sed subinde etiam in uno eodemque capite, prout fieri asserit Gen. 7 in descriptione diluvii, & in referenda hominum corruptione ibidem; rursum Exod. 31 variis vicibus repeti ait præceptum de observando Sabbato; assignatisque aliquot locis aliis, ita argumentum istud concludit: Observandum tamen est, me non loqui de quibusdam repetitionibus, quæ æque suam habent gratiam in libris Moysis, quam in versibus Homeri, quemadmodum in historia arcæ, ubi Noë reperit magnam partem eorum, quæ ipsi fuerant præscripta. Postrema hæc repetitio auctoris est, scriptaque fuit ad ostendendam fidelem mandati exsecutionem. Moyses & Homerus ea in re sunt similes, quia eorum expressiones omnino sunt naturales, ideoque quibusdam repetitionibus obnoxiæ. Quin imo videmus Martialem non potuisse se continere, quominus in Epigrammate quodam hanc ob causam irrideret Homerum. Verum in libris Moysis occurrit aliud genus repetitionum, quæ textum faciunt obscurum, quia res eadem repetitur in diversis locis nonnihil invicem distantibus: tunc enim, ut ordo reperiatur in verbis, sæpe mutatur sensus, cum tamen supponendum sit ut certum, quod ordo in Scriptura satis frequenter sit neglectus. Ita criticus noster, cujus argumentum quam sit frivolum, ex ipsa ejus lectione clarum est.

[646] [& se ipsæ destruentes,] Responsionem autem inchoabo ipsis Simonii verbis: Verumtamen, inquit, fieri potest, ut magna pars harum repetitionum oriatur ex proprietate linguæ Hebraïcæ, quæ lingua est maxime simplex, quæque frequenter eadem repetit vocibus diversis. Id apparet in omnibus fere libris sacræ Scripturæ: quin idem quoque videmus in mandatis regum nostrorum, & in stylo cancellariæ Romanæ, uti & in stylo palatii forensis pro causis civilibus: in quibus plurima agglomerantur verba, quæ idem significant. Quando repetitiones istæ non sunt invicem nullo intermedio conjunctæ, S. Augustinus eas nominat RECAPITULATIONES, ac plerique interpretes eum hac in re sunt secuti. Verum, sive illæ repetitiones proveniant ab eis, qui monumenta (sacræ Scripturæ) collegerunt, & qui eas ibidem reliquerunt, quia serviebant pro explicatione; sive proveniant a proprietate sermonis Hebraïci, ad propositum erat easdem annotare, ut stylus sacræ Scripturæ melius cognoscatur. Vides, opinor, studiose lector, quam non obscure criticus noster recedat ab argumento, quod tanto conatu orsus fuerat, acsi mirabilia nescio quæ fuisset prolaturus. Posset hic merito post tantum hiatum dici cum Horatio: Parturiunt montes: nascetur ridiculus mus. Malim tamen dicere, nequaquam esse mirandum, homini Gallo, tot annorum millibus post Moysen nato, stylum Hebraïcum, Moysis tempore usitatum, non talem fuisse visum, quali ipse uti vellet; cum stylus Homeri displicuerit Martiali homini Latino, licet inter sermonem Græcum & Latinum minor sit differentia, quam inter Hebraïcum & Gallicum, minusque ab Homeri ætate abfuerit Martialis quam ab ætate Moysis Simonius. Præterea longe minus peccat contra recte scribendi methodum, qui bis terve idem inculcat in eodem capite vocibus non multum mutatis, quam peccet ille, qui in eodem capite scribit contraria, ut facit Simonius, cujus tamen Opusculum interpolatum esse, hac de causa nemo prudens asseruerit. Contraria hæc jam attuli, ut breviter ostendo. Primo dicit num. 645 sibi eas displicere repetitiones, quæ textum faciunt obscurum, & mox num. 646 dubitat, an illæ repetitiones, quas carpit, non fuerint relictæ a collectoribus monumentorum, quia serviebant pro explicatione. Non satis capio, quo modo eædem repetitiones sensum faciant obscurum, & a viris prudentibus judicentur ad explicationem conducere. At, si disputator criticus ardore disputandi potuit in tales antilogias incidere, probe perspicio, quomodo sanctus Legislator laudabili studio utilia & necessaria inculcandi subinde eadem possit repetere, præsertim cum Apostolus dicat Philip. 3 ℣ 1: Eadem vobis scribere mihi quidem non pigrum, vobis autem necessarium.

[647] Deinde Simonius incipit varia referre de ordine perturbato in Pentateucho, [partim simul frivolæ] atque ex eo persuadere conatur, libros Legis a Moyse scriptos non fuisse eo ordine, quo exstant hodieque: verum, ut singula scribebantur in foliis separatis, ordinem foliorum fuisse mutatum: quin etiam sine ulla probatione asserit, libros Bibliorum, quos habemus, tantum esse compendium. Mox tamen fatetur præclarissimos scriptores in hunc defectum subinde incidere, nec certam ex eo argumento deduci consequentiam. Quin imo, inquit, non videntur Judæi multum laborasse, ut ordinem servarent in scribendo; quemadmodum facile ostendi posset ex stylo Epistolarum S. Pauli. Idem quoque confirmat ex verbis Haronis Judæi. At mox ad criminandum regressus, sic prosequitur: Attamen multitudo locorum, in quibus ordo perturbatus est in libris Legis, mihi persuadet, libros illos non fuisse eo modo compositos ab initio. Lubet examinare, an vere tanta ordinis inversio reperiatur in libris Moysis, quantam sibi imaginatus est criticus noster: tantam enim perturbationem nuspiam deprehendere potui. Pro exemplo primum allegat historiam creationis hominis Gen. 1 & 2, in qua contendit totum rectæ narrationis ordinem fuisse inversum. Primo observat creationem viri & mulieris referri Gen. 1 ℣ 27, ubi hæc leguntur: Et creavit Deus hominem ad imaginem suam: ad imaginem Dei creavit illum, masculum & feminam creavit eos &c. Observat secundo, supponi cap. 2 necdum creatam fuisse feminam, referrique modum, quo formata est ex costa Adami. Verba Scripturæ accipe Gen. 2 ℣ 20 & seq.: Adæ vero non inveniebatur adjutor similis ejus. Immisit ergo Dominus Deus soporem in Adam: cumque obdormisset tulit unam de costis ejus, & replevit carnem pro ea. Et ædificavit Dominus Deus costam, quam tulerat de Adam, in mulierem: & adduxit eam ad Adam. Tertio observat Adamo jam ante datum fuisse præceptum, quod ibidem ℣ 17 sic exprimitur: De ligno autem scientiæ boni & mali ne comedas: in quocumque enim die comederis ex eo, morte morieris.

[648] Hæc ordine tali scripta fuisse, non existimat Simonius, [& falsæ,] qui multam ordinis perturbationem sibi imaginatur. Verum nulla in prædictis omnibus assignari potest ordinis inversio: nam cap. 1 Moyses breviter narrat creationem omnium rerum, sex diebus perfectam. Cap. 2 primo refert quietem diei septimi, & latius quædam explicare incipit, viam paulatim sternens ad narrandum Adami peccatum, & pœnas illius peccati. Hinc ibi datur descriptio paradisi, in quo Adam fuit positus. At ante hanc descriptionem ℣ 7 dicitur, ex qua materia formatum fuerit corpus Adami; post descriptionem vero subditur, qua de causa in paradiso fuerit positus, quoque præcepto adstrictus. Deinde vero explicatur, quid egerit in paradiso ante creationem Evæ, videlicet quod singulis animalibus dederit nomina: atque hisce formatio Evæ subjungitur. Quid in hisce omnibus contra ordinem fuerit peccatum, sane non perspicio, nisi scriptor toties contra ordinem peccet, quoties, historia aliqua primum compendio relata, nonnulla facta præcipua latius exponere aggreditur: nam id solum fecit Moyses. Creationem rerum omnium primum compendio retulit, ac postea formationem primo viri deinde mulieris paulo distinctius exposuit. Eadem facilitate exponi possunt reliqua, quorum ordinem carpit Simonius: at necesse non existimo id ostendere, cum argumentum ipsius nullius esset roboris, etiamsi revera ordo narrationis frequenter esset minus concinnus: nam scriptores sacri minus curaverunt, ut ordinis concinnitatem servarent, quam ut vera, utiliaque narrarent. Accipe tamen, studiose lector, secundum exemplum, quod criticus noster affert, ut ostendat ordinem in Pentateucho perturbatum. Gen. 21 versiculi tertius, quartus & quintus contra ordinem naturalem sunt collocati, & quintus primo loco poni debuerat, si crisi ipsius lubet annuere. Audi igitur quinque primos versiculos, & ride hominis amentiam: Visitavit autem Dominus Saram, sicut promiserat: & implevit, quæ locutus est. Concepitque & peperit filium in senectute sua, tempore quo prædixerat ei Deus. Vocavitque Abraham nomen filii sui, quem genuit ei Sara, Isaac: & circumcidit eum octavo die, sicut præceperat ei Deus, cum centum esset annorum: hac quippe ætate patris natus est Isaac.

[649] [ac demum omnes plane ineptæ.] Tertium argumentum prædictus scriptor desumit ex diversitate styli, quem ait reperiri in libris Pentateuchi: atque ex eo suspicatur Opus non esse ejusdem Scriptoris. Verum nec diversitatem illam styli probat, nisi verbis solis: atque ipse fatetur, scriptores Hebræos eo defectu laborare, atque id satis colligi ex Epistolis S. Pauli. Inanis igitur hæc rursum est cavillatio, quæ nihil clarius probat, quam quod scriptor ille majori temeritate quam reverentia disputaverit de libris Sacris, & Judæorum quorumdam ineptis observationibus aures nimium accommodaverit. Alius quidem est stylus Moysis, ubi historias narrat; alius, ubi genealogias breviter recenset, rursum alius, ubi populum alloquitur & hortatur, ac demum alius ubi leges recenset, aut populi census. Verum hæc styli diversitas pro diversitate rerum adeo reprehendenda non est, ut potius sit laudanda. Itaque relictis frivolis istis ineptisque cavillationibus, examinare aggrediar locos quosdam ex Pentateucho objectos, qui nonnullam habent difficultatem, ita ut aliqui existiment, locos istos deinde Pentateucho fuisse adjectos per alios scriptores sacros, qui id fecerint explicationis gratia. Horum quidem sententia minus improbanda est, cum Moysen asserant Pentateuchi scriptorem; an vero etiam sequenda videatur, patebit ex decursu.

§ LVI. Examinantur textus aliquot, quos existimant aliqui non potuisse scribi per Moysen.

[Moyses esset Pentateuchi auctor, licet aliqua ab eo non essent scripta:] Ante hanc disputationem breviter observanda sunt aliqua, ut dicendis nonnihil lucis accedat. Primo ex locis allegandis sua sumpserunt argumenta scriptores illi, qui contra perpetuam traditionem, & aperta sacræ Scripturæ testimonia, negare sustinuerunt, Moysen scriptorem esse Pentateuchi. Sic autem illi ratiocinabantur. Non potuit Moyses scribere verba illa, quæ ex Pentateucho proferimus: Pentateuchi igitur non est auctor. Verum, etiamsi tantisper supponere velimus antecedentem propositionem esse verissimam, fallet tamen consecutio: nam legitime solum inferri poterit, in Pentateucho reperiri nonnullos textus, qui non sunt Moysis, sive non omnia prorsus Moysis esse, quæ leguntur in Pentateucho. At nequaquam inferri poterit, Moysen non esse scriptorem istius Operis, cum id non sequatur ex antecedente; cumque aliunde certissime constet, Pentateuchum per Moysen esse scriptum. Secundo cum certum sit, libros sacros fuisse correctos per Esdram, existimant aliqui ejus opera textus illos fuisse Pentateucho insertos, licet alioquin admittant Pentateuchum fuisse a Moyse compositum. Quod spectat ad caput ultimum Deuteronomii, plerique agnoscunt Moysis operibus id additum esse, sive per Josue, sive per Esdram, sive per alium quempiam hagiographum. Hisce posterioribus lubens accedo, non modo quia mors & sepultura Moysis ibi refertur; sed vel maxime propter hæc verba ℣ 6: Et non cognovit homo sepulcrum ejus usque in præsentem diem. Clarum enim videtur, id scriptum esse post mortem Moysis.

[651] Verum non æque probari potest, alia quædam post Moysen Pentateucho fuisse inserta; [at nullus admittitur locus, excepto ultimo capite Deuteronomii.] atque illa sententia majorem quoque aliunde habet difficultatem. Certe nullo modo ferenda videtur assertio Simonii, qui cap. 7 enuntiare sustinuit, tot esse additiones in libris Moysis, ut discerni nequeat, quid illius sit, quidve ab aliis adjectum. Scriptor ille audacissimus quidem est in asserendo; at in probando prorsus infirmus, ut jam vidimus. Quare dictum istud jam abunde refutatum est, & magis quoque refutabitur in hac disputatione, qua conabor ostendere, ne quidem modicas istas interpolationes, quas aliqui admittunt tamquam auctoritati sacrarum Litterarum minime contrarias, necessario admittendas esse, cum omnia sine illis exponi possint, ac Moysi attribui. Locos omnes impugnatos, quos invenire potero in variis scriptoribus, fideliter recensebo, ac sincerum de singulis pronuntiabo judicium, quod lubens etiam mutabo, si quis melioribus rationibus, quam hactenus allatas vidi, evincere potuerit, quædam scribi a Moyse non potuisse.

[652] Ex Genesi varia proferuntur. Primo Cap. 12 ℣ 6, [Primus locus objectus Moysi asseritur:] ubi refertur migratio Abrahami ex patria in terram Chanaan, hæc leguntur: Chananæus autem tunc erat in terra (Chanaan.) Hæc aiunt scripta esse post Moysen, quia Moysis tempore Chananæi eamdem terram possidebant; acsi ex verbis tunc erat necessario sequeretur non fuisse amplius Chananæum in Palæstina, quando hæc scripta sunt. Respondeo miserrimam esse argutiolam; nec magis sequi ex vocibus tunc erat in terra, eosdem ibidem non fuisse tempore scriptoris; quam ex verbis angeli Gen. 22 ℣ 12, Nunc cognovi quod times Deum, sequatur id eum ante non cognovisse. Unice igitur sacer textus docet, Chananæos habitasse in terra Chanaan, quando in illam ingressus est Abraham, quod Hebræi Moysis tempore æque poterant ignorare quam nos ignoraremus hodie, nisi Moyses id docuisset.

[653] Objiciuntur secundo hæc verba Gen, 36 ℣ 1: Reges autem, qui regnaverunt in terra Edom, [alter locus] antequam haberent regem filii Israël, fuerunt hi. Volunt autem hæc scripta esse, postquam filii Israël regem acceperunt, quia dicitur, antequam haberent regem filii Israël, acsi scriptor supponeret, filiis Israël suo tempore regem fuisse. Verum respondeo Moysen ita videri locutum, quia posteris scribebat, & non ignorabat regem deinde eligendum ab Israëlitis, ut constat ex Deut. 17 & 28. Præterea, etsi id nescivisset Moyses, certum est, scriptorem horum verborum sic loquendo non magis supponere debuisse sub rege Judæos fuisse suo tempore; quam Matthæus, dum cap. 1 ℣ 18 scripsit, Antequam convenirent (Maria & Joseph,) supponere debuerit postea usum matrimonii fuisse inter sanctissimos Conjuges. Objiciebat quidem locum illum Matthæi contra perpetuam virginitatem sanctissimæ Virginis impius Helvidius; at S. Hieronymo lib. contra Helvid. objectio tam videbatur inepta, ut dicat: Doleamne an rideam, nescio. Imperitiæ arguam, an temeritatis accusem? & argumentum deinde multis diluit. Porro vocem antequam hic nihilo magis valere ad propositum, quam valebat ibidem, facili negotio ostenditur: nam si ex vocibus, antequam convenirent, nullo modo sequatur, postea convenisse, ut certissimum est; ex vocibus antequam haberent regem, etiam non sequitur, unquam reges fuisse Israëlitis: quomodo igitur ex iisdem possit deduci, regem Israëlitis fuisse, dum verba illa sunt scripta? Itaque tales objectiones sunt hominum non satis attendentium ad proprietates linguæ Hebraïcæ, & arma quælibet obvia statim arripientium.

[654] [eidem vindicatur:] Numerus quoque regum, qui recensentur, satis innuit ea fuisse scripta tempore Moysis: nam solum octo reges recensentur, quorum postremus tum vivebat, aut certe non diu erat defunctus: Moyses enim eodem anno, quo defunctus est, a rege Edom transitum petierat Num. 20. Cum autem octo prædicti reges non debuerint totidem generationes constituere, quia filii non leguntur successisse parentibus; incertum est, an singuli diu regnaverint; nec improbabilis erit conjectura, si dicamus id regnum inchoari potuisse non diu ante natum Moysen, qui centum & viginti erat annorum; imo inchoari potuisse etiam serius. At quidquid sit de tempore regni inchoati, certum est ante obitum Moysis sufficiens reperiri tempus, quo octo reges potuerint regnare: nec minus est clarum, inter Moysis obitum & primum regem Israëlitarum plus temporis fluxisse, quam ut credibile sit, ab octo regibus fuisse impletum. Quod vero spectat ad duces, qui ibidem quoque recensentur ℣ 40, ex ipsis verbis patet, illos vixisse omnes simul, & verisimiliter sub octavo rege: nam ita enuntiantur: Hæc ergo nomina ducum Esau, in cognationibus, & locis, & vocabulis suis: dux Thamna, dux Alva &c. Et ℣ 43: Hi duces Edom habitantes in terra imperii sui. Sic antea ℣ 15 septem filii Eliphaz vocantur duces, & quatuor filii Raguel. Undecim horum ducum avus erat Esau, atque ex ejus filiis varii quoque nominantur duces. Itaque si omnia exacte consideremus, probe perspiciemus toto illo capite genealogiam Esau solum referri usque ad Moysis tempora. Alii quoque aliter ad objectionem respondent: at dicta mihi videntur sufficere. [nec ratio est tertium locum Moysi abjudicandi:]

[655] Objiciunt tertio hunc locum Deut. 2 ℣ 12: In Seir autem prius habitaverunt Horrhæi: quibus expulsis atque deletis, habitaverunt filii Esau, sicut fecit Israël in terra possessionis suæ, quam dedit illi Dominus. Sic vero ratiocinantur. Israëlitæ tempore Moysis necdum possidebant Terram promissam: Moyses igitur non potuit scribere, Sicut fecit Israël in terra possessionis suæ. Verum, etsi eo tempore, quo hæc Moyses dixit & scripsit, tota terra promissa non esset occupata ab Israëlitis, saltem occupaverant & possidebant duo Amorrhæorum regna trans Jordanem, & de illis Moyses scribere poterat adducta verba. Hæc sola explicatio sufficit ad ostendendum potuisse hæc Moysen dicere & scribere. Si autem recte ita loqui potuerit Moyses, non nisi imprudenter admitti poterit, hæc ab alio fuisse inserta. Verumtamen alii alias expositiones afferunt, quæ sua non carent probabilitate. Alii dicunt Moysen more prophetarum usum esse præterito pro futuro; alii voces sicut fecit hic explicant, sicut facere decrevit; alii, sicut facere cœpit. Hisce omnibus modis verba. Hebraïca exponi possunt, indeque facile intelligitur, objectionem esse nullius momenti, sive textus Moysis intelligi debeat de regnis Amorrhæorum, sive alio quopiam modo jam dato explicari.

[656] Objectio quarta petitur etiam ex Deuteronomio, ubi cap. 3 ℣ XI hæc leguntur: [quartus locus nihil quoque habet, cur Moysis non esset:] Solus quippe Og rex Basan restiterat de stirpe gigantum. Monstratur lectus ejus ferreus, qui est in Rabbath filiorum Ammon, novem cubitos habens longitudinis, & quatuor latitudinis æc. Nimirum non capiunt critici illi, qui ubique sibi imaginantur additiones aut interpolationes, cur Moyses voluisset describere lectum hujus gigantis, præsertim cum Israëlitæ, ut volunt, eumdem satis cognovissent. Imo etiam asserere sustinent, lectum illum verisimiliter non fuisse ab Israëlitis detectum ante tempora Davidis, qui urbem Rabbath expugnavit 2 Reg. 12 ℣ 29. Respondeo minime mirandum esse, quod Moyses immanem hujusce regis staturam voluerit notam facere, cum id conduceret ad mirabilia Dei illustrius enarranda & explicanda. Lecti autem descriptio manifeste ostendebat, gigantem illum tantæ fuisse molis, ut consuetam hominum staturam longissime excederet. Frivolum vero & ne verum quidem est, quod hic ait Calmetus, staturam immanem regis Og omnium oculis fuisse objectam: neque enim omnes Israëlitæ ad expeditionem contra Og fuerant profecti, imo ne decima quidem eorum pars, si mulieres considerentur & paravuli. Verum supponamus, gigantem illum ab omnibus fuisse visum; non solis præsentibus scribebat Moyses, sed vel maxime posteris: præsentes enim verbis instruere poterat, non item posteros. Quod ait idem Calmetus expressionem hanc, Monstratur lectus ejus &c., non videri scriptoris contemporanei, & nota narrantis, rursum placere mihi nequit; quia scriptores quotidie notissima solent confirmare quibusdam testimoniis, ut relata apud posteros majorem habeant auctoritatem: nec solum id faciunt scriptores profani, sed etiam sacri. Quin potius si ipsum dumtaxat locum consideremus, facile videbimus esse auctoris synchroni; quia non additur, usque in præsentem diem, aut quid simile, quemadmodum solet fieri quando de rebus præteritis, quæ aliquo tempore servata sunt in eodem statu, instituitur sermo. Demum quod dicitur, lectum illum verisimiliter inventum esse in Rabbath tempore Davidis, omni caret auctoritate sacræ Scripturæ; nec verisimile est, maluisse aliquem hagiographum ea de lecto Og Deuteronomio inserere, quam inventionem lecti suo loco referre.

[657] [quintus textus geminam habet difficultatem;] Quintam objectionem formant adversarii ex hisce Deut. 3 ℣ 14 verbis: Jair filius Manasse possedit omnem regionem Argob usque ad terminos Gessuri & Machati. Vocavitque ex nomine suo Basan, Havoth Jair, id est, villas Jair, usque in præsentem diem. Hæc objectio plus habet difficultatis quam ulla ex præcedentibus. Observatio quoque mox data de phrasi usque in præsentem diem videtur adversariis favere. Verumtamen hæc phrasis non cogit nos credere, textum hunc Deuteronomio postmodum fuisse insertum: nam etsi ita frequenter loquantur Litteræ sacræ, quando res aliqua diu in eodem statu mansit aut idem nomen retinuit, subinde tamen eadem quoque utuntur phrasi de re non diu præterita, prout hic factum est. Sane multum sudabit & frustra, qui ostendere voluerit phrases istas usitatissimas in veteri Testamento usque in præsentem diem, usque in præsens, usque hodie, usque in hodiernum diem, numquam adhibitas fuisse nisi de rebus antiquis. Certe Matthæus cap. 27 ℣ 8, & cap. 28 ℣ 15 ita loquitur de rebus satis novis, uti & Paulus Act. 23 ℣ 1, & Act. 26 ℣ 22.

[658] [sed tam prima,] Si autem velimus perscrutari Testamentum vetus, clare videbimus similes phrases adhibitas fuisse in facto minus antiquo, quam erat nomen Havoth Jair, quando hæc peroravit & scripsit Moyses. Exod. 7 ℣ 16 Dominus jubet Moysen in tertio congressu sic loqui ad Pharaonem: Dominus Deus Hebræorum misit me ad te, dicens: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi in deserto: & USQUE AD PRÆSENS audire noluisti. Atqui dubitari nequit, quin fuerit minus spatium inter primum & tertium congressum Moysis cum Pharaone quam fuerit inter occupationem urbium, quæ vocatæ sunt Havoth Jair, & orationem Moysis ad populum. Clare igitur patet, ex phrasi usque in præsentem diem nihil inferri posse pro interpolatione, phrasimque illam usurpari ab Hebræis, quoties aliquod tempus, sive longum sive breve, inter rem cœptam & narrationem intercedit. Si autem hisce necdum acquiescant adversarii, audiant aliud exemplum. Anna mater Samuëlis cum multo dolore & lacrymis orans Dominum, ac ebrietatis idcirco accusata ab Heli, ita ei respondet 1 Reg. 1 ℣ 16: Ne reputes ancillam tuam quasi unam de filiabus Belial: quia ex multitudine doloris & mœroris mei, locuta sum USQUE IN PRÆSENS. Loquitur Anna solum de tempore quo oraverat, & tamen utitur phrasi illa usque in præsens; quis igitur prudens ex vocibus usque in præsentem diem, diuturnum tempus necessario colligendum putet, locumque interpolationis accusandum?

[659] [quam secunda tellitur:] At alio etiam ex capite locus allegatus ab adversariis impugnatur. Judic. 10 ℣ 4 de Jair Israëlitarum judice, qui Tholæ successit, hæc leguntur: Huic successit Jair Galaadites, qui judicavit Israëlem per viginti & duos annos, habens triginta filios, sedentes super triginta pullos asinarum, & principes triginta civitatum, quæ ex nomine ejus sunt appellatæ Havoth Jair, id est, oppida Jair, usque in præsentem diem, in terra Galaad. Hunc locum objecit Calmetus in cap. 3 ℣ 14 Deut., ut ostenderet locum Deuteronomii suspectum esse interpolationis. Verum si quid probaret objectio, plus probaret quam velit ipse interpres, qui locum objicit. Ait ille quidem idoneas esse rationes, quæ persuadeant, alterum Jair ab altero distingui. At istud non erat subtimide & dubitanter asserendum, cum certum sit & indubitatum ex sacris Litteris: nam primus Jair contemporaneus fuit Moysi, & subegit partem Galaaditidis, cui nomen suum imposuit, uti non modo Deut. 3 legitur, sed etiam Num. 32 ℣ 41, ubi eadem refertur historia. Alter vero plusquam duobus seculis fuit posterior, & tunc fuit judex Israëlitarum, qua dignitate caruerat prior: nec hic legitur triginta filios habuisse, uti habuit secundus. Contra secundus Jair non legitur subegisse civitates illas, aut vicos potius, quibus dedit nomen Havoth Jair. Nihil igitur habent commune nisi nomen Jair, quodque a nomine illo pars Galaaditidis vocata sit Havoth Jair. Verum ne quidem necesse est affirmare, nomen illud ab utroque fuisse datum: nam de secundo solum dicitur, Quæ ex nomine ejus sunt appellatæ Havoth Jair. Hæc autem verba sic exponi possunt, ut civitates aut vici illi intelligantur nomen sortitæ a nomine, quod habebat Jair judex, licet nomen istud vicis non fuerit impositum hujus tempore, nec per ipsum, sed tempore primi Jair, a quo constat fuisse impositum. Favet huic expositioni textus Hebraïcus, in quo ne quidem legitur ex nomine suo. At sive dicamus civitates istas a primo solum Jair dictas esse Havoth Jair; sive credamus secundum quoque auctorem esse istius nominis, locus Deuteronomii nequit merito suspectus esse interpolationis: nam secundus Jair nomen antiquum continuaverit, aut abolitum restituerit, sicut nomen Hierosolymæ, quod per Adrianum imperatorem erat abolitum, deinde fuit restitutum, & sicut aliarum civitatum nomina aliquando abolita atque iterum restituta novimus. Ceterum oppugnatus Deuteronomii locus ea quoque ratione minus suspectus esse debet interpolationis, quod pars sit orationis, quam Moyses habuit ad populum.

[660] Sexta objectio petitur ex verbis Exod. 16 ℣ 35: [sexta objectio est exigui momenti:] Filii autem Israël comederunt Man quadraginta annis, donec venirent in terram habitabilem: hoc cibo aliti sunt, usquequo tangerent fines terræ Chanaan. Nam, uti observant, manna desierunt manducare Israëlitæ post mortem Moysis, uti narratur Jos. 5 ℣ XI & 12 his verbis: Et comederunt de frugibus terræ … Defecitque manna, postquam comederunt de frugibus terræ &c. Itaque Moyses scribere non potuit, si credimus criticis quibusdam, quamdiu manna comederint filii Israël. Verum frivola hæc est ratiocinatio: nam Moyses sciebat, antequam obiit, Israëlitas annis circiter quadraginta manna pastos esse in deserto, idque haud dubie scribere potuit, & scripsit, sicuti Deut. 8 ℣ 2 ad populum locutus est sequentia: Et recordaberis cuncti itineris, per quod adduxit te Dominus Deus tuus quadraginta annis per desertum. Necdum erant impleti anni quadraginta, quando hæc dicebat Moyses, sed annus quadragesimus itineris ad finem decurrebat, & sic paulo post dicit ℣ 4: En quadragesimus annus est. At poterat Sanctus tempus istud numero rotundo vocare annos quadraginta, etsi deessent aliquot dies, aut etiam menses aliquot defuissent, ut in similibus fieri solet. Poterat, inquam, ita loqui sanctus Legislator, licet ignorasset manna post breve tempus cessaturum, cum non negaret Israëlitas manna deinde etiam cibandos. Quippe solum scripsit, Israëlitas comedisse manna quadraginta annis, & usquequo tangerent fines terræ Chanaan. Hoc autem totum erat impletum ante mortem ipsius, cum solo Jordane a terra Chanaan separarentur Israëlitæ. Noverat quidem Moyses Israëlitas brevi ingressuros in terram promissam, ideoque hac etiam scientia uti poterat: at istud necessarium non erat ad scribendum verba objecta. Imo scientia illa usus hic non videtur, cum nec diem, nec locum, quo manna defecit, assignaverit; & ne quidem affirmaverit, utrum ante, an post transitum Jordanis deficeret. Quapropter ipsa enuntiatio vaga adversarios docere debuerat, Moysen illa scripsisse, quando manna necdum defecerat.

[661] [septima objectio variis modis] Septima objectio, quam jam breviter tetigi num. 555, sumitur ex Deut. 1 ℣ 1, ubi Moyses dicitur locutus ad populum trans Jordanem. Constat enim Moysen numquam transivisse Jordanem; atque ea de causa existimant adversarii non potuisse eumdem scribere has voces trans Jordanem. Late patet hæc objectio, cum eædem voces reperiantur multis aliis locis, videlicet Num. 32 ℣ 32 & cap. 34 ℣ 15 & cap. 35 ℣ 14; uti & Deut. 1 ℣ 5 & cap. 3 ℣ 8, cap. 4 ℣ 41, 46, 47 & 49; atque omnibus istis locis voces trans Jordanem significent regionem illam, quæ sita est ad Orientalem partem Jordanis. Si Calmetus omnes istos textus diligenter considerasset, non tam facile, opinor, concessisset in opinionem quorumdam criticorum, neque ex allatis vocibus inferre voluisset, duos primos Deuteronomii versiculos Moysi esse abjudicandos. Accipe, studiose lector, primum ex locis allegatis, & judica mecum, an prudenter Moysi possit abjudicari, alterique hagiographo attribui. Num. 32 ℣ 31 & 32 hæc leguntur: Responderuntque filii Gad & filii Ruben: Sicut locutus est Dominus servis suis, ita faciemus: ipsi armati pergemus coram Domino in Terram Chanaan, & possessionem jam suscepisse nos confitemur trans Jordanem. Si Gaditæ & Rubenitæ, qui eo tempore Jordanem nihilo magis transiverant quam Moyses, ita loqui potuerunt, cur Moyses non potuit ita scribere? Quare nullum mihi est dubium, quin pluribus locis ita scripserit, aut certe scripserit, sicut habet textus Hebraïcus. Nam varii scriptores observarunt vocem Hebraïcam heber ambiguam esse, & Latine exprimi posse cis aut trans. Alii volunt textum Hebraïcum significare in transitu Jordanis. Nolim hasce observationes improbare: quin & veras existimo & sufficientes ad objectionem solvendam. Verum ne quidem mihi necessariæ videntur istæ vocis Hebraïcæ explicationes, cum ipsa verba Latina trans Jordanem facile possint defendi, & recte intelligi, cur Moyses partem illam ditionis Israëlitarum, quæ sita erat ad Orientem Jordanis, ab altera parte distinxerit per voces trans Jordanem.

[662] [solvi potest, ut ostenditur:] Noverat Moyses terram, quæ sita est inter mare Mediterraneum & Jordanem, promissam fuisse Israëlitis, ideoque hanc totam per exploratores curaverat lustrandam Num. 13. Nec modo noverat terram illam fuisse promissam, sed etiam certo sciebat occupandam ab Israëlitis, quia Num. 34 fines totius terræ Chanaan jussu Dei descripsit. Poterat igitur Moyses ditionem totam, quam Israëlitæ erant possessuri, considerare, qualem noverat futuram atque inspici jusserat, & minorem partem, quam Jordanes a majori dividit, vocare regionem trans Jordanem, quemadmodum fieri solet in urbibus aut provinciis, quas flumen aliquod intersecat. Tanto magis ea consideratione uti poterat Moyses, quod non solum scriberet præsentibus, sed etiam posteris, qui eo loquendi modo usuri erant, atque uti debebant; quod Abraham, Isaac & Jacob, quorum posteris terra erat promissa, habitassent inter Jordanem & mare. Hoc autem loquendi modo Moysen revera usum esse, facile ostendi potest. Num. 34 post descriptam terram Chanaan, mari & Jordani interjectam, ℣ 12 Moyses Israëlitas sic alloquitur: Hanc habebitis terram per fines suos in circuitu. Præcepitque Moyses filiis Israël, dicens: Hæc erit terra, quam possidebitis sorte, & quam jussit Dominus dari novem tribubus, & dimidiæ tribui. Tribus enim filiorum Ruben, .. & tribus filiorum Gad, .. media quoque tribus Manasse .. acceperunt partem suam trans Jordanem contra Jericho ad Orientalem plagam. Hic non solum in scribendo, at in loquendo etiam prædicto modo utitur Moyses. Aliis quoque locis ita non modo scribit, sed & loquitur Sanctus. Verum satis erit unum afferre locum. Gen. 50 narratur, quo modo Joseph corpus defuncti patris sui Jacobi portaverit in terram Chanaan, & ℣ 10 dicitur: Veneruntque ad Aream Atad, quæ sita est trans Jordanem. Hunc autem locum esse situm ad Orientem Jordanis patet ex sequentibus: nam ℣ 13 subditur: Et portantes eum in Terram Chanaan &c. Locum quoque eumdem ad Orientalem illius fluvii partem assignat S. Hieronymus in Locis Hebraïcis. Ex hisce sequitur, Josephum & socios ipsius nondum transivisse Jordanem, ubi dicuntur venisse ad locum situm trans Jordanem; clarumque est, Moysen, quando illa scribebat, non respexisse ad locum, in quo erat, sed ad divisionem Terræ promissæ, seu ad terram, in qua habitaverant Abraham, Isaac & Jacob, quibus promissio erat facta.

[663] Octavo demum objiciunt varia nomina urbium, [octava objectio ex variis nominibus, Moyse, ut volunt posterioribus:] locorum, aliarumque rerum similium, contenduntque nomina illa non fuisse usitata Moysis tempore, sed posteriora esse sancto Legislatore: quod si verum est, ab eo scripta non fuerunt; at deinde per alium hagiographum fuerint Pentateucho inserta explicationis gratia. Sane nonnulli id crediderunt: at non video eos pro nominibus istis Moysi abjudicandis meliores afferre rationes, quam afferunt pro locis jam refutatis. Verumtamen non operose discutiam omnia nomina, quæ alicubi objecta reperio tamquam Moyse posteriora, qualia sunt Phison, nomen fluvii e paradiso egredientis, Hevilat, terra, quam dictus fluvius circuit Gen. 2 ℣ XI, Babel turris Gen. XI ℣ 9, Ninive urbs Gen. 10 ℣ XI, & Chaldæi gens variis locis in Genesi. Hæc quidem inter nomina objecta reperio apud Remigium Ceillier in Historia generali auctorum sacrorum tom. 1 pag. 30 in Moyse, ubi & singulorum antiquitatem vindicat: at cum non videam objectiones illas quidquam habere fundamenti in Scripturis, aut vel minimum difficultatis involvere, satis erit ad laudatum scriptorem remittere lectores, eaque examinare nomina, quæ primo saltem intuitu aliquid videntur difficultatis habere.

[664] Tale est nomen Dan, de quo Gen. 14 ℣ 14, [primam vocem objectam non esse Moyse posteriorem,] Persecutus est eos usque Dan: Abraham nimirum cum expeditis vernaculis suis persecutus est quatuor reges illos, qui regem Sodomorum regesque ei fœderatos vicerant, & Sodoma aliasque urbes spoliaverant. Per Dan autem hic adversarii intelligunt urbem illam, quam Danitæ expugnasse leguntur Judic. 18, ubi ℣ 29 hæc habentur: Erat autem civitas sita in regione Rohob: quam rursum exstruentes habitaverunt in ea, vocato nomine civitatis Dan, juxta vocabulum patris sui, quem genuerat Israël, quæ prius Lais dicebatur. Jos. 19 ℣ 47 de eadem civitate hæc dicuntur: Ascenderuntque filii Dan, & pugnaverunt contra Lesem, ceperuntque eam: & percusserunt eam in ore gladii, & possiderunt & habitaverunt in ea, vocantes nomen ejus Lesem Dan, ex nomine Dan patris sui. Ex hisce Calmetus aliique concludunt, nomen loci istius Dan posterius esse Moyse, ac libris ipsius deinde insertum. Respondeo vocem Dan in textu objecto non necessario intelligi debere de illa urbe, sed ibidem fuisse rivum aut fluviolum, qui Dan dictus fuit, quique cum altero simili Jor dicto, Jordani fluvio ortum & nomen dedisse dicitur a S. Hieronymo infra citando. Scio quidem Calmetum in Dictionario Biblico ad vocem Jordanis falsitatis suspectos habere duos istos fontes, ex quibus Jordanis profluere dicitur; sed hanc ipsius assertionem jam refutavi tom. V Augusti, ubi pag. 743 Joinvillius in Vita S. Ludovici regis Franciæ de urbe illa, quæ secundum aliquos deinde Paneas & Cæsarea Philippi vocata fuit, sic habet: Sita est hæc urbs supra fontem pulcrum, Jor dictum. In campis planis, qui ante hanc urbem extenduntur, fons est alius admodum pulcher, Dan nominatus: horumque duorum fontium rivi satis procul ab urbe confluunt, indeque fluvius, ex fontibus his ortus, vocatus est Jordanis. Ita scriptor ille, qui in loco fuerat, & fontes videre potuerat. Hujus testimonium ibidem in Annotatis confirmavi testimonio unius e Missionariis nostris in Syria, qui ambos fontes exacte etiam describit. Quapropter non continuo credendum esse Calmeto censui, asserenti falsum esse, Jordanem ex duobus amnibus conflari, amnemque aliquem esse, qui Dan appelletur, licet tabulæ geographicæ pleræque sic ferant. Nam, quod mirum videbitur, Calmetus ipse ad vocem Dan ait: Dan (urbs) ad radices Libani sita erat, juxta rivum Dan, sive Jordanem. Ex hisce concludo textum Gen. 14 ℣ 14 explicari probabiliter posse de rivo Dan.

[665] [variis modis ostenditur:] Secundo, etiamsi certum esset in textu allegato non rivum, sed oppidum designatum esse, ne vel sic quidem adversariorum argumentum certo evinceret, vocem illam textui serius esse insertam. Nam incertum est primo, an urbs Lais vel Lesem antea non fuerit dicta Dan, ita ut antiquum civitatis nomen fuerit dumtaxat renovatum a Danitis. Certe raro legimus, Israëlitas eo tempore urbibus captis majorum suorum nomina imposuisse. Hinc suspicio esse potest, id ideo de hac urbe contigisse, quia antiquitus Dan fuerat nominata. Deinde in textu objecto alia potest civitas designari, quæ Dan quoque dicta fuerit: neque enim incredibile est, aliam quoque fuisse civitatem, aut vicum aliquem tempore Abrahæ, qui Dan fuerit vocatus. S. Hieronymus locum de rivo Dan videtur intellexisse: nam lib. Quæst. Hebraïc. in Genesim cap. 14 ad verba objecta: Et persecutus est eos usque Dan, sic habet: Ad Phœnicis oppidum, quod nunc Paneas dicitur. Dan autem unus e fontibus est Jordanis. Nam & alter vocatur Jor, quod interpretatur ῥεῖθρον, id est, rivus. Duobus ergo fontibus, qui haud procul a se distant, in unum rivulum fœderatis, Jordanis deinceps appellatur. Jam vero eum de rivo Dan, non de urbe Paneade, locum intelligere, facile probatur: nam lib. de Locis Hebraïcis ad vocem Dan ita scribit: Dan viculus est in quarto a Paneade milliario euntibus Tyrum: qui usque hodie sic vocatur. Distinguit igitur inter Dan, olim Lais vel Lesem dictam, uti habet ad has voces, & urbem Paneadem: nec alia de causa adducit oppidum istud, quod situm erat ad rivum Dan, quam ut per oppidum notius assignaret rivum minus notum, de quo textum Scripturæ interpretatur. Ceterum locus ipse ne minimum quidem habet indicium insertæ vocis: neque enim aliqua potuit esse inserta, nisi alia fuerit sublata, quod nequaquam mihi est verisimile.

[666] Altera vox, quæ Pentateucho inserta explicationis gratia a quibusdam creditur, [idem probatur de secunda voce objecta,] est Hebron: atque hæc revera variis locis ita repetitur, ut solum addita videatur ad expositionem. Primo Hebron memoratur Gen. 13 ℣ 18 hoc modo: Movens igitur tabernaculum suum Abram, venit & habitavit juxta convallem Mambre, quæ est in Hebron: id est, juxta Hebron. Gen. 23 ℣ 2 de Sara dicitur: Et mortua est in civitate Arbee, quæ est Hebron. Rursum Gen. 35 ℣ 27: Venit etiam (Jacob) ad Isaac patrem suum in Mambre, civitatem Arbee, hæc est Hebron. Clarum est ex locis allatis, urbem illam Arbee dictam fuisse, & sic aliis locis vocatur, Cariath Arbe. Hoc autem fuisse antiquum urbis nomen, discimus ex Jos. 14 ℣ 15, ubi legitur: Nomen Hebron ante vocabatur Cariath Arbe. Id quoque asseritur Judic. 1 ℣ 10. Cum autem inter filios Caleb, qui urbem Hebron obtinuit, reperiatur unus 1 Paral. 2 ℣ 42 Hebron dictus, facile inferunt critici nostri, laudatam urbem ab eo Calebi filio nomen accepisse. Quod si hæc observatio vera sit, nomen Hebron Pentateucho variis locis insertum est. Verum respondeo conjecturam speciosam magis, quam solidam esse: nullo enim Scripturæ testimonio probari potest, urbem Hebron a Calebi filio denominatam fuisse. Quod vero subinde duo istius urbis nomina simul recenseantur, dicaturque, Quæ est Hebron, aut, Hæc est Hebron, suspicionem injicere posset, ista explicationis gratia fuisse addita, si ubique in Pentateucho ista recurrerent. Verum cum aliis locis urbs uno solum nomine Hebron appelletur, ista quoque suspicio evanescit. Certe Gen. 13 ℣ 18 Hebron vocatur sine mentione nominis antiquioris Arbee, aut Cariath Arbe. Et Gen. 37 ℣ 14 similiter dicitur Hebron sine mentione alterius nominis. Num. 13 ℣ 23 de exploratoribus legitur: Ascenderuntque ad Meridiem, & venerunt in Hebron … Nam Hebron septem annis ante Tanim urbem Ægypti condita est. Nulla quoque ibi mentio alterius nominis. Moyses urbem Hebron variis nominibus designavit in Genesi, ubi videtur uti voluisse antiquo nomine, quia id necdum exoleverat tempore illo, de quo scribebat. At scribens de gestis sui temporis solo nomine Hebron usus est, verisimiliter quia id magis tunc erat usitatum. Confirmatur id ex Josue cap. 14 ℣ 13, ubi de tradita Calebo Hebrone sic legitur: Benedixitque ei Josue: & tradidit ei Hebron in possessionem: atque ex eo fuit Hebron Caleb filio Jephone Cenezæo. Et mox ℣ 15: Nomen Hebron ante vocabatur Cariath Arbe. Quo respicit, obsecro, illud ante, nisi ad tempora rebus, quæ narrantur, antiquiora? Alioquin enim dixisset Scriptor, tunc, non ante.

[667] Tertium denique nomen, quod aliquibus visum est non convenire Moysis ætati, est Moria mons, in quo templum deinde ædificatum est. Volunt nimirum montem illum non gavisum esse isto nomine, nisi dum destinatus est ad constructionem templi. Vanum & prorsus ineptum esse istud argumentum, patet ex ipso, qui oppugnatur, loco. Gen. 22, postquam Abraham pro Isaaco filio suo arietem obtulerat holocaustum, ℣ 14 additur: Appellavitque nomen loci illius, Dominus videt (Hebraïce Moria, id proprie est, Dominus videbit, sed utroque modo verti potest.) Unde usque hodie dicitur: In monte, Dominus videbit (Moria.) Asserit ipsa Scriptura nomen monti ab Abrahamo fuisse impositum. Quis igitur, qui sacris Litteris fidem adhibet, affirmare ausit nomen id esse posterius? Neque sane id argumentum ab ullo Catholico adoptatum novi. Hactenus collegi & discussi argumenta illa, ex quibus primum probare voluerunt nonnulli Pentateuchum non esse Moysis: quod cum alii scriptores ut prorsus improbabile, & Scripturis contrarium rejicerent, & nimium tamen allatis ratiunculis tribuerent; dixerunt quædam Pentateucho inserta fuisse per Esdram aut alium hagiographum. Verum cum nec horum sententia mihi satis appareat probabilis, singulas objectiones diligenter discutiendas censui, & tam prolixe respondendum, ut lector studiosus intelligere possit, quam infirma sint omnia adversariorum fundamenta.

§ LVII. De tempore scripti Pentateuchi.

[Ceillierius vult Pentateuchum scriptum ultimo Moysis anno:] Quandoquidem Pentateuchum, in quinque libros divisum, videlicet Genesim, Exodum, Leviticum, Numeros & Deuteronomium, Moysi vindicavimus; restat ut aliqua dicamus de tempore, quo libros illos conscripsit Moyses: scriptores enim in varias admodum sententias abierunt. Existimant aliqui Genesim a Moyse scriptam esse in Madianitide aut certe tempore servitutis Ægyptiacæ; alii Genesim solum præponunt Legi apud montem Sinai acceptæ; alii rursum volunt exaratam esse in deserto post Legem acceptam. Verum laudatus ante Ceillierius conatur tribus argumentis evincere, Pentateuchum compositum esse postremo Moysis anno, seu quadragesimo peregrinationis per desertum. Sententia hæc necessario ex parte vera est, cum Deuteronomium & pars Numerorum scribi non potuerint ante illum annum, quo relata in iis contigerunt. At minus certa mihi apparet pro aliis Pentateuchi libris. Quapropter laudati scriptoris argumenta expendere & nonnihil elucidare conabor, omissis ceteris scriptoribus, qui minus certo inhærent determinato alicui tempori, ne disputatio fiat prolixior.

[669] [at primum ipsius argumentum non modo parum probat,] Primum Ceillierii argumentum hoc est. Moyses in Genesi cap. 22 ℣ 14, & cap. 27 ℣ 20 utitur nomine Dei tetragrammato. Atqui Exod. 6 ℣ 3 dicit Dominus Moysi de Abrahamo, Isaaco & Jacobo: Et nomen meum Adonai (in Hebræo habetur nomen Dei tetragrammaton) non indicavi eis. Itaque, inquit, verisimile est, istud Dei nomen fuisse incognitum usque ad tempus, quo Pharaonem secunda vice accedere debebat Moyses. Hoc argumentum, si consequentia legitime deducta esset, solum evinceret, Genesim non esse scriptam ante tempus, quo Moyses apud Pharaonem urgebat discessum Israëlitarum ex Ægypto. Aut potius, ut inferendum erat, usque ad visionem Moysis apud rubum: in ea enim nomen Dei Moysi indicavit angelus, sicut narratur Exod. 3 ℣ 14. Verum ne hæc quidem consecutio mihi apparet legitima, quia hæc verba, Et nomen meum Adonai non indicavi eis, non debent sic intelligi, ut nomen Dei tetragrammaton, quod Jehovah pronuntiatur e multorum sententia, credamus Abrahamo prorsus fuisse ignotum; at sufficit, si dicamus vim & explicationem venerandi istius nominis Abrahamo aliisque patriarchis non fuisse cognitam, quemadmodum illa cognita fuit Moysi, explicante angelo Exod. 3 ℣ 14.

[670] Locum sic recte explicat Bonfrerius in Exod. 6 ℣ 3 post alios: [sed plane etiam corruit:] nam, ubi observarat Deum Gen. 15 ℣ 7 & alibi usum esse illo nomine, ita pergit: Sequor Cajetani, Lyrani, Tostati, Eugubini explicationem, qui explicant, Deum apparuisse patriarchis in Deo omnipotente, seu in forti & omnipotente, hoc est declarasse illis sufficienter vim istorum suorum nominum, & dedisse illis satis distinctam notitiam illorum suorum attributorum, fortitudinis & sufficientiæ seu omnipotentiæ: fortitudinis, eos re ipsa fortiter ex variis periculis, difficultatibus & hominum insidiis liberando; sufficientiæ ac omnipotentiæ, multa eis bona ac beneficia largiendo. Nomen autem suum tetragrammaton iis non indicasse, sicuti Moysi indicaverat, & per Moysen ceteris Hebræis, cum supra dixit Moysi, Ego sum qui sum, & hoc ipsum renuntiari jusserat Judæis, Qui est misit me ad vos. Quod non sic intelligendum est, quasi patriarchæ illi non scirent Deum sic vocari, ejusdemque nominis quoad vim & potestatem confusam aliquam notitiam non haberent, sed quod non ita distincte sit illis explicata vis istius nominis (quod Dei esse sive ens illimitatum significat, estque ceterorum attributorum per modum qualitatum significatorum quasi prima radix & fundamentum) sicuti Moysi & ceteris istorum patriarcharum posteris; & re ipsa paulo post tot prodigiis ac miraculis ostensurus esset se esse fontem omnis esse, utendo creaturis quomodolibet, & earum naturas pro arbitrio commutando vel destruendo. Hæc expositio, quæ genuina videtur, argumentum primum Ceillierii prorsus destruit.

[671] Hic autem secundum argumentum sumit ex præcepto Dei dato Noë ante diluvium Gen. 7 ℣ 2, [alterum argumentum, quod, etiamsi legitime concluderet, non satis probaret,] ubi distinctio fit animantium mundorum & immundorum, quia dicitur: Ex omnibus animantibus mundis tolle septena & septena, masculum & fæminam: de animantibus vero immundis duo & duo &c. Ex hoc loco infert Genesim scriptam non esse ante publicationem legis de animalibus mundis & immundis, quæ habetur Levit. XI. Credit enim laudatus scriptor distinctionem animantium mundorum & immundorum ignotam fuisse Israëlitis ante illam legem, atque idcirco non potuisse Moysen antea sic scribere, quia Israëlitæ non intellexissent, quid vellet per animantia munda & immunda. Verum cum fateatur distinctionem mundorum & immundorum animantium cognitam fuisse Noë, qui alioquin prædictum Domini mandatum non potuisset exsequi; non invenio fundamentum satis firmum ad dicendum distinctionem illam fuisse incognitam Israëlitis. Quippe si Noë sciverit, quænam animantia offerenda essent in sacrificia, quæ contra non offerenda; si non ignoraverit, quibus deinde vesci liceret, & a quibus abstinendum; non video, cur illam scientiam non communicasset posteris suis, & qua de causa non potuerit scientia illa pervenire usque ad tempora Moysis; sive credamus distinctionem illam expresso Dei mandato præceptam fuisse a temporibus Noë; sive malimus existimare, instinctu quodam naturali fuisse introductam, usuque & consuetudine confirmatam.

[672] [similiter est illegitimum:] At, inquit Ceillierius, Deus in Lege Israëlitas instruxit de distinctione mundorum & immundorum; necesse igitur est ut dicamus, Israëlitas ante Legem datam non habuisse ullam regulam distinguendi inter animantia munda & immunda. Verum fallit hæc consecutio, quia multa alia præcepta sunt in Lege Moysis & explicata, licet antea essent usitata apud Israëlitas & præscripta: cum enim Lex omnia contineat præcepta, quæ observanda erant Israëlitis; si omnia illa eo tempore primum mandata sunt, sequeretur nihil observandum fuisse Israëlitis ante Legem latam, cum tamen constet, multa præcepta moralia & nonnulla etiam legalia ipsis ante fuisse observanda. Sane non est credendum Israëlitas ante Legem latam quævis animalia sine delectu ad cibum aut ad sacrificium adhibuisse. Poterat igitur Moyses ante Legem latam loqui, sicut locutus est Gen. 7 ℣ 2, & sic loquens intelligi ab Israëlitis, ita ut istud argumentum nullius sit momenti ad investigandum tempus scripti libri Geneseos totiusque Pentateuchi.

[673] [tertium vero plus probaret,] Tertium argumentum desumit Ceillierius ex verbis Gen. 14 ℣ 7, ubi dicitur de quatuor regibus, qui regem Sodomorum aliosque quatuor ei adhærentes deinde vicerunt: Reversique sunt & venerunt ad fontem Misphat, ipsa est Cades &c.; quia S. Hieronymus lib. Quæst. Hebraïc. in Genesim in locum allegatum de fonte Misphat, seu de fonte Judicii, ut sonat vox Hebraïca, sic loquitur: Per anticipationem dicitur, quod postea sic vocatum est. Significat autem locum apud Petram, qui Fons Judicii nominatur: quia ibi Deus populum judicavit. Ex hisce autem ita ratiocinatur laudatus scriptor: Fons Misphat seu judicii nomen istud accepit anno quadragesimo peregrinationis Israëlitarum, quando populus apud Aquas contradictionis murmuravit, ut refertur Num. 20, & Moyses ipse & Aaron fuere exclusi ingressu Terræ promissæ ob nonnullam diffidentiam, ut ibi dicitur ℣ 12. Moyses igitur hæc ita scribere non potuit ante illum annum quadragesimum & ultimum vitæ suæ. Consecutio hæc legitime deducta est, modo sententia S. Hieronymi, sicut exponitur, satis sit certa. Verum pro illa sententia, quam S. Hieronymo attribuunt ac sequuntur aliqui interpretes, non invenio satis firmum fundamentum in sacris Litteris: nam Moyses nullibi insinuat Aquas contradictionis & Fontem Misphat nomen accepisse ab ullo eventu sui temporis. Quis autem facile credat, Moysen illo nomine usum esse per anticipationem, cum eodem nomine numquam sit usus postquam loco nomen fuisset inditum, præsertim cum locum istum frequenter alio nomine designet, & vocet Aquas contradictionis?

[674] [nisi incerto fundamento niteretur,] Præterea, si consideremus loca vicina gentesque eo tempore victas a quatuor illis regibus, postquam venerunt ad fontem Misphat, verisimilius apparebit, per Cades, ubi erat Fons Misphat, non intelligi urbem Cades deserti Sin, ubi fuerunt Aquæ contradictionis, sed urbem Cadesbarne in limite Terræ promissæ seu tribus Juda, quia Gen. 14 ℣ 6 dicitur de istis quatuor regibus, quod pervenerint varias gentes percutiendo usque ad Campestria Pharan, quæ est in solitudine. Reversique sunt & venerunt ad Fontem Misphat, ipsa est Cades: & percusserunt omnem regionem Amalecitarum, & Amorrhæum, qui habitabat in Asasonthamar. Certe Amalecitarum regio vicina erat urbi Cadesbarne, uti & eidem vicini erant Amorrhæi Moysis tempore, eratque urbs sita in deserto Pharan, ita ut omnia illa optime congruant urbi Cadesbarne. At urbi Cades, ubi fuerunt Aquæ contradictionis, & urbi Petræ, nec Amalecitarum regio, nec Amorrhæorum gens, nec desertum Pharan, videtur fuisse vicinum. Certe eam vicinitatem nullo sacræ Scripturæ loco probandam existimo. Itaque cum num. 437 & sequentibus ostenderim Cades deserti Sin & Cadesbarne urbes fuisse diversas; cumque ex dictis pateat, hic potius intelligendam esse Cadesbarne quam Cades; fons Misphat nomen accipere non potuit ab iis, quæ facta sunt apud Aquas contradictionis, sed aut nomen est Moyse antiquius, vel, si ipsius tempore loco fuit impositum, oriri potuit ex rebellione Israëlitarum occasione exploratorum orta, quando tota fere gens Israëlitarum condemnata est ad mortem in deserto obeundam. Porro, si nomen fontis Misphat sit Moyse antiquius, ut verisimilius est, totum argumentum corruit. Si vero ortum sit tempore commorationis Israëlitarum apud Cadesbarne, Moyses ista non scripsit ante secundum peregrinationis annum.

[675] Ex dictis sequitur, argumenta jam examinata non sufficere ad statuendum aliquid certi de tempore scripti per Moysen Pentateuchi; [Nec ultimo Moysis anno, nec ante Legem acceptam Genesis videtur scripta:] nec facile crediderim Genesim dilatam esse usque ad annum postremum vitæ Moysis. Nihilo magis verisimile mihi apparet, Genesim esse scriptam in Madianitide, priusquam celebrem illam visionem in rubo Moysi obtulisset Deus, quia non videtur ante prædictam visionem tanta spiritus prophetici gratia fuisse præditus, quanta necessaria erat ad Genesim componendam. Si vero consideremus tempus illud, quo in Ægypto deinde mansit, ut exitum Israëlitarum urgeret apud Pharaonem, nihil forte inveniemus, cur illo tempore Genesim componere non potuerit, nisi nimiam temporis brevitatem & varias occupationes, quæ nascebantur ex imposita per Deum cura liberandi Israëlitas. Verum hæc temporis brevitas sufficere videtur, ne facile credamus tale Opus, quale est Genesis, tunc a Viro pluribus curis districto fuisse compositum: atque eadem ratio facit, ut credere nequeamus fuisse conscriptam Genesim, priusquam perventum erat ad montem Sinai, & priusquam Lex ibidem populo erat data; cum in nulla ex mansionibus anterioribus Israëlitæ diu substiterint, & apud montem Sinai continuis occupationibus detentus fuerit Moyses usque ad Legem acceptam.

[676] Primum igitur tempus, quo Moyses Genesim componere potuit, [Genesis tamen & Exodus scribi potuerunt apud montem Sinai,] atque Exodum fere totum, occurrit apud montem Sinai post Legem acceptam, quando construebatur tabernaculum cum omnibus ad tabernaculum & vestes sacerdotales spectantibus. Nam toto illo sex aut fere septem mensium spatio, quo omnia illa fuere constructa, minoribus curis detentus fuisse videtur Moyses, cum nihil de gestis istius temporis referatur in sacris Litteris. Verisimile quoque est, curam illam scribendi Genesim & Exodum ibidem susceptam esse a Moyse, ut rempublicam Hebræorum majorum suorum exemplis erudiret, Deique beneficiis tam antiquis quam novis ad Legis observantiam excitaret. Sane constat illo in loco leges, ritus, cæremonias, sacerdotium, tabernaculum, ceteraque omnia ad rempublicam aliquam recte ordinandam necessaria, Deo jubente, constituta esse; vehemens igitur potest esse suspicio, eodem in loco exaratam esse Genesim, quæ mirum in modum conducere poterat ad populum rectius instituendum.

[677] [uti & Leviticus & pars Numerorum: quibus reliqua ordine temporis potuerunt adjici:] Porro si Moyses Genesim scripsit & Exodum assignato jam tempore, Leviticum quoque & Numeros usque ad caput decimum conscripsit post erectum tabernaculum, antequam montem Sinai cum suis relinqueret. Initium Levitici tale est: Vocavit autem Moysen, & locutus est ei Dominus de tabernaculo testimonii &c. Hæc verba evincunt, Leviticum scriptum esse post erectum tabernaculum, cujus erectio narratur ultimo capite Exodi. Cum autem erectio illa sit facta primo mense anni secundi & die prima mensis, cumque liber Numerorum inchoëtur a prima die mensis secundi, seu a censu populi tunc instituto, admodum verisimile est totum Leviticum scriptum esse a Moyse mense primo anni secundi; librum vero Numerorum usque ad caput decimum mense secundo ante discessum a monte Sinai, qui incidit in diem vigesimum. Posteriores autem partes Numerorum suspicor deinde exaratas esse diversis temporibus, postquam singula facta, quæ notatu digna videbantur, acciderant. Mansiones vero cap. 33 relatas haud dubie Moyses libro Numerorum adjunxit in mansione ultima, postquam intellexerat non mutandum castrorum locum, se vivente: idque dicendum est, sive existimemus singulas in loco suo per vices fuisse descriptas, sive credere malimus omnes simul eo tempore primum recensitas. Demum ordine temporis adjecit tria ultima capita Numerorum; & totum Deuteronomium mense ultimo vitæ composuit, excepto postremo capite, quod verisimiliter Josue aut Eleazarus adjecit.

[678] [rationes, cur libri Moysis videantur per partes conscripti & ante annum ultimum,] Jam vero conjectura data de scripta Genesi apud montem Sinai, etiamsi mihi videatur ceteris probabilior, mera tamen conjectura est. Et lubens fateor, potuisse Moysen Genesim majoremque partem totius Pentateuchi conscribere, postquam Israëlitæ ob rebellionem in Cadesbarne excitatam ad diuturnum exsilium erant condemnati. Verum sententia de toto Pentateucho scripto anno peregrinationis quadragesimo minus mihi placet, quia non video rationes, ob quas Moyses Opus istud tam diu distulisset, & illud tandem in fine vitæ fuisset aggressus, præsertim cum illo anno maxime fuerit occupatus, & vix sufficiens otium habuisse videatur ad tantum Opus exarandum. Præterea negari non potest, multas leges variis locis repeti, rursumque inculcari in Levitico, Numeris & Deuteronomio partem illarum, quæ primo peregrinationis anno jam latæ erant, & in Exodo conscriptæ. Harum autem repetitionum tam frequentium nulla melior ratio dari posse videtur, quam quod leges illæ, quia non satis observabantur, nec satis omnibus essent notæ, rursum iteratis vicibus inculcarentur ab angelo Dei legato, ideoque iterum scriberentur a Moyse, qui minus curabat nitorem Operis sui quam fidelitatem in annotandis omnibus, quæ præscribebantur. Non poterant vitari repetitiones illæ a Moyse, si variis temporibus Opus suum per partes exaraverit, prout supra dixi: at facile vitari potuissent, si sub finem vitæ ex adversariis antea compositis totum Pentateuchum consequenter scribere voluisset. Videmus quoque in Exodo, Levitico, Numeris & Deuteronomio, factis historicis leges subinde quasdam inseri, aut legibus facta quædam historica. Non aliam rursum hujusce ordinis rationem reperio, quam quod singula suis temporibus sic illigaverit Moyses per partes, ut noluerit attendere ad ordinem rerum magis concinnum. Si autem Opus suum, seu totum Pentateuchum, in fine vitæ componendum suscepisset, facile potuisset leges omnes conjungere, atque item conjungere facta historica; ut ordo exsurgeret nitidior, & omnes leges minori labore possent pervolvi. Id vero non æquali facilitate fieri poterat, si compositis primum Genesi & Exodo, alia deinde per partes, sicut singula contingebant, fuere conscripta.

[679] Ceterum lubens fateor totam hanc disputationem meris niti conjecturis, [quo explicationes & observationes quædam adjici potuerunt.] nec tales afferri posse conjecturas pro uno aut altero tempore scriptæ Geneseos & Exodi, saltem post Legem datam, ut conjecturis pro opposita aliqua sententia afferendis multum præponderent. Verisimile quoque esse fateor, Moysen, si præcipuam partem Pentateuchi composuerit apud montem Sinai, aut si id fecerit, postquam populus in Cadesbarne ad diuturnam commorationem in deserto erat condemnatus, in fine vitæ totum Opus suum revidisse, & forsan hinc inde aliquid adjecisse, sive ut locum aliquem elucidaret, sive ut adderet aliquid, cujus notitiam postea acceperat. Hac de causa, si aut in Genesi aut in Exodo nonnulla subinde occurrunt, quæ Moyses magis videtur nosse potuisse anno peregrinationis quadragesimo quam primo aut secundo; ex iis inferri certo nequit, libros illos anno quadragesimo scriptos esse; cum sufficiat, si dicamus illo anno quibusdam observationibus aut explicationibus fuisse auctos aut elucidatos. Hac sola observatione corruunt argumenta Ceillierii, quibus alia jungi possent pro ultimo Moysis anno determinando, si solum ageretur de explicationibus quibusdam illo anno verisimiliter Pentateucho additis.

§ LVIII. Liber Job Moysi attributus a quibusdam, sed parum probabiliter, si agatur de conscripto toto libro, quem interpretari potuit Hebraïce & augere: non videtur auctor aliquot Psalmorum.

[Aliqui existimant librum Job a Moyse scriptum,] Aliqui scriptores, cum antiqui tum neoterici, non solum Pentateuchum a Moyse scriptum existimant; sed eidem quoque attribuunt librum Job, & Psalmos aliquot. S. Chrysostomus tom. 6 Operum nuperrimæ editionis in Synopsi Scripturæ sacræ pag. 367 dubitat de auctore libri Job, atque ita habet: Narratur Salomonem hunc adornavisse librum, nisi forte ipsius Moysis sit Opus. Huetius in Demonstratione Euangelica prop. 4 pag. 221 recensens varias opiniones de auctore libri Job, ita enumerat scriptores, qui eum Moysi attribuerunt: Librum scripsisse Mosem ad solatium Israëliticæ gentis, cum Ægyptiorum tyrannide premeretur, mihi sane videtur perquam probabile. Ea est Thalmudistarum sententia in Baba bathra; ea R. Davidis Kimchi, & Rabbinorum complurium. Eamdem amplexus est auctor posterioris Commentarii in Jobum, qui Origenis sibi nomen præscripsit; eamdem Methodius apud Photium (in Bibliotheca cap. 235;) & Polychronius, & Julianus Halicarnasseus apud Nicetam in Catena in Jobum; eamdem denique recentiores bene multi. Id ipsum sensisse Hieronymum dicas ex ejus Epistola ad Paulinum, in qua libros sacros recensens, Pentateucho Jobi librum subjicit, posthabito etiam libro Josuæ; quo ejusdem esse utrumque & auctoris & ætatis significet.

[681] [quod Huetius rationibus probare conatur: at nec rationes] Allata horum auctoritate, opinionem suam rationibus quoque firmare conatur Huetius. Primo allegat styli similitudinem. At alii contendunt stylum Pentateuchi multum differre a stylo libri Job: magnamque satis esse differentiam utriusque styli, ex ipsis Huetii verbis colligi potest; cum fateatur grandius aliquid sonare in libro Job, crebrioresque in eo esse sententias: quod florenti Moysis ætati adscribendum putat: existimat enim librum Job a Moyse exaratum esse, dum degebat in Madianitide apud socerum. Alteri objectioni majoris momenti occurrit his verbis: Occurrunt quidem in Jobi libro Arabismi & Syriasmi, uti notatum est ab Hieronymo; nonnumquam etiam Chaldaismi. Verum poëtam agenti affines usurpare dialectos licuit, & speciosa vocabula rerum proferre in lucem, & obscurata populo verba eruere. Id sibi juris arrogant poëtæ. Id ab Homero summa licentia factitatum est. Addit, Moysen potuisse patriam loquelam nonnihil inquinare diuturno commercio cum Madianitis, linguæque Hebraïcæ puritatem resumere, postquam ad suos fuit reversus. At neutra responsio omnem videtur exhaurire difficultatem: non prima, quia in Canticis Pentateucho insertis etiam poëtam egit Moyses: nec secunda, quia vir eruditus, qualis erat Moyses, non tam facile sermoni patrio aliena miscet idiomata, præsertim quando libri sunt scribendi; si vero eo usque inquinasset sermonem vernaculum, non facili negotio illius puritatem Senex resumpsisset. Adde, meram esse conjecturam, qua Moyses librum illum scripsisse dicitur, quando degebat in Madianitide.

[682] [nec auctoritates adductæ sufficiunt ad librum Moysi attribuendum;] Quod vero spectat ad auctoritates adductas, hæ non sunt magni momenti, præcipue si auferamus S. Hieronymum, qui reliquis non recte videtur aggregatus. Quippe quod Hieronymus in Epistola ad Paulinum de libro Job agat statim post Pentateuchum, nihil probat, cum in ea Epistola ordinem temporis, quo scripti sunt singuli libri, nequaquam observet: nam ut alia omittam, de Davide agit post omnes Prophetas, licet David omnibus Prophetis sit antiquior. Quin imo verba ipsius talia sunt, ut librum ipsi Jobo videatur attribuere. Job, exemplar patientiæ, inquit, quæ non mysteria suo sermone complectitur? Prosa incipit, versu labitur, pedestri sermone finitur: omnesque leges dialecticæ, propositione, assumtione, confirmatione, conclusione determinat &c. Loqui Hieronymum de Jobo ipso, non de libro, insinuant voces illæ exemplar patientiæ. Idem indicant verba hæc mox sequentia: Et, ut de cæteris sileam, resurrectionem corporum sic prophetat; ut nullus de ea vel manifestius, vel cautius scripserit: “Scio, inquit, quod Redemptor meus vivit” &c. In Epistola ad Pammachium adversus errores Johannis Hierosolym. eadem verba adducturus, ita loquitur Hieronymus: Tonet Job tormentorum victor &c. Et ibidem post varias animadversiones sic subjicit: Nonne tibi videtur jam tunc Job contra Origenem scribere? &c. Itaque S. Hieronymi sententia non favet Moysi; nec tanta est auctoritas aliorum, qui citantur, ut Moysi librum illum attribuere certo possimus, cum plures gravioresque Patres repugnent, & Hebræi ipsi maxime sint divisi.

[683] Auctor anonymus in Job, cujus lucubratio attributa olim fuit Origeni, [aliqui credunt librum Job ex Syriaco Hebraïcum factum,] & quæ in novissima editione Operum Origenis legitur in Appendice tomi 2 pag. 851 existimat librum Job conscriptum esse Syrorum lingua, sive ab ipso Job, sive ab amicis ejus. Ac deinde subdit: Interpretata autem sunt (Jobi certamina) a magno illo viro Mose in Hebraïcam linguam, atque filiis Israël tradita. Quod ostendit ipsa Scriptura Job, dicens: “Hoc interpretatus est ex Syrorum lingua”. A quo interpretatus? Manifestum est, quod a Mose in Hebræum. Item vero a Septuaginta interpretibus ex Hebræo in Græcum translatus est. In Ægypto scilicet olim Moses illum ex Syro in Hebræum transtulit. Item in Ægypto etiam Septuaginta sub Ptolemæo ex Hebræo in Græcum illum transtulerunt. Ita quidem scriptor ille ratiocinatur ex verbis Appendiculæ, quæ addita est libro Job apud Septuaginta. At illa Appendicula minime dicit, Moysen fuisse, qui librum ex lingua Syriaca in Hebraïcam transtulit: quin potius videretur dicere, librum ex lingua Syriaca in Græcam fuisse translatum, nisi aliunde constaret eumdem exstare Hebraice. Cum tamen sententia hujus scriptoris non sit improbabilis, quid præterea a Moyse præstitum existimaverit, audiamus: Erat nimirum, inquit, pridem Syriace ex parte scripta (Historia Job) non ita diligenter neque ita vigilanter, quemadmodum postea a Mose. Solæ enim responsiones atque replicationes a primordio scriptæ sunt. Nam quis illorum poterat nosse, quomodo venerint angeli, ut starent ante Deum, vel quomodo diabolus venerit, vel quid dixerit, vel quid responderit? Nullus illorum poterat hoc nosse, vel hoc quod Deus ad diabolum locutus fuerit, nisi solus Moses Spiritus sancti revelatione. Sicut enim de factura cæli & terræ nemo alius ita diligenter poterat nosse vel loqui vel scribere, sicut Moses, ita nec ea, quæ circa Job gesta sunt. Ita scriptor iste disserit; sed nimis affirmanter loquitur, cum alius quilibet propheta potuerit revelatione divina discere, quæ Moyses sic didicit. Addit aliud argumentum ex tempore, quo floruit Moyses. Hoc autem, uti & præcedens, rem facit verisimilem, non certam.

[684] Causam vero librum interpretandi & augendi Moysi fuisse asserit, [initioque & fine auctum a Moyse.] ut afflictos solaretur Israëlitas. Accipe verba ipsa: Super hæc autem omnia, o amici, invenimus in antiquorum dictis, quod cum magnus ille Moses in Ægypto a Deo fuisset missus, & vehementem afflictionem filiorum Israël videret, & consolari eos ab anxietate lamentabilis eorum afflictionis, qua illos Ægyptii affligebant, minime valeret, vehementes illos atque terribiles Job dolores pro consolatione illis enarraverit, … ut … hæc legentes, … invicem se consolarentur, & cum patientia atque gratiarum actionibus mala, quæ eos circumdederant, sufferrent, & ut bonam remunerationem Domini, quam Job per tolerantiam largitus est, audientes, etiam ipsi liberationem sperarent, & beneficia beatæ mercedis laborum suorum exspectarent, &c. Hæc omnia satis sunt verisimilia; at non certa. S. Gregorius Magnus præfationem in Job ita orditur: Inter multos sæpe quæritur, quis libri beati Job scriptor habeatur. Et alii quidem Moysen, alii unum quemlibet ex prophetis scriptorem hujus Operis fuisse suspicantur. Verum Gregorius refutare conatur sententiam illorum, qui librum Moysi attribuunt, maxime quia credidit Jobum vixisse tempore Judicum. At Jobum eo tempore floruisse non recte probat, ideoque non evertit suspicionem satis verisimilem de Moyse mox expositam. Itaque existimo totum librum Job non esse scriptum a Moyse, præsertim ob dialectos Syriacæ & Arabicæ linguæ in eodem notatas, & quia ex lingua Syriaca translatus narratur. Verum hæ dialecti non obstant, quo minus credi probabiliter possit translatus a Moyse in linguam Hebraïcam, initioque & fine auctus.

[685] [Aliqui Patres Psalmos undecim Moysi adscribunt,] Quidam e Patribus crediderunt, aliquot etiam Psalmos a Moyse fuisse compositos. Hebræorum quorumdam videtur hæc fuisse opinio, quam secutus est Origenes, in cujus Selectis in Psalmos tom. 2 Operum nuper recusorum pag. 514 hæc invenio: Ego vero arbitrabar in libro Psalmorum unum sic inscriptum esse: “Oratio Moysis hominis Dei”. Sed deinde quæstionem movens Jullo patriarchæ, & cuidam apud Judæos sapientis famam habenti, audivi, in universo Psalmorum libro a primo & secundo psalmo eos, qui apud Hebræos inscriptione carent, vel inscriptionem quidem habent, sed non scriptoris nomen, ad eum scriptorem pertinere, cujus nomen fertur in præcedenti primo psalmo, qui nomen scriptoris habet. His autem de rebus verba faciens, primo dicebat tredecim esse Moysis psalmos. Cum autem ex iis, quæ audieram, reponerem ipsi, undecim tantum esse: percontatus deinde eum, qui apud illos sapiens audiebat, edidici esse revera undecim. Deinde undecim illos psalmos enumerat, primumque ponit octogesimum nonum, cujus titulus, Oratio Moysi hominis Dei; & initium; Domine, refugium factus es nobis. Hisce vero addit decem sequentes usque ad centesimum exclusum. Verumtamen varii ex illis in Vulgata nostra nomen Davidis habent in titulo præfixum. At istud nomen ibidem non haberi in Hebræo jam ab illo tempore, colligitur ex iis, quæ post enumeratos undecim istos Psalmos subdit Origenes: Post hos autem undecim, inscriptum haberi, tum in Hebraïco, tum apud omnes, Davidi Psalmus; ita ut centesimus non ultra Moysis esset, aiebat nimirum Judæus ille. Versio quoque S. Hieronymi in nullo ex psalmis istis undecim nomen Davidis aut cujuscumque alterius habet in titulo, quia titulos Vulgatæ nostræ, seu Septuaginta interpretum, in Hebræo non invenit.

[686] [secuti regulam Hebræorum ad scriptorem psalmorum,] Placuit Hebræorum illorum & Origenis sententia S. Hieronymo, qui in laudata num. 644 Epistola ad Cyprianum presbyterum eosdem undecim psalmos Moysi asserit, eodemque utitur argumento, hæc addens: Quod autem in plerisque codicibus nonagesimus octavus habet titulum, Psalmus David, in Hebraïco non habetur; hanc habente Scriptura sancta consuetudinem, ut omnes psalmi, qui, cujus sint, titulos non habent, his deputentur, quorum in prioribus psalmis nomina continentur. Hanc sententiam repetit in præfatione Commentariorum in Malachiam prophetam. S. Hilarius in prologo ad librum Psalmorum eamdem quoque sententiam conatus est defendere. Verba ipsius audiamus: De his autem (psalmis, inquit,) qui sine diversorum auctorum nominibus sub diversis superscriptionibus habentur, antiquorum virorum ista traditio est, quod ex eo psalmo, cujus auctor in superscriptione præponitur, qui deinceps sine auctoris superscriptione succedunt, ejus esse existimandi sunt, qui anterioris psalmi auctor inscribitur, usque in eum psalmum, in quo nomen alterius auctoris præferatur. Et deinde: Quæ traditio ab Esdra, quantum creditur, Psalmos post captivitatem in unum librum colligente profecta, si falsa aut improbabilis existimabitur; ab his, qui contradicunt, auctores horum psalmorum demonstrari necesse est. Hæc S. Hilarius, qui ex eodem principio consequenter undecim psalmos Moysi haud dubie attribuerit cum Origene & Hieronymo.

[687] Argumentum quoque, quod contra hanc opinionem statim in oculos incurrit, [nomine auctoris carentium, dignoscendum:] solvere conatur eodem plane modo, quo laudatus Judæus apud Origenem ad istud respondet. Quod si forte aliquis, inquit Hilarius, per id intelligentiæ huic fidem detrahet, quod in his psalmis, qui eum psalmum, cui Moyses auctor prælatus, est, subsequuntur, scriptum sit, id est, in nonagesimo octavo, “Moyses & Aaron in sacerdotes * ejus, & Samuel inter eos invocantes * nomen ejus”, non posse a Moyse eum prophetatum videri, cum Samuel nomen, qui tanto postea, quam Moyses, natus est, exstet in psalmo; meminerit nulli mirum aut difficile videri oportere, ut tantus Propheta tanti prophetæ, postea licet futuri, nomen ediderit; cum in Regnorum libris Josiæ regis nomen sit, antequam nascatur, prophetatum, propheta dicente, “Altarium, altarium, hæc dicit Dominus: Ecce filius nascetur David, Josias nomen ejus”: per quod non incredibile esse oportere, ut Samuel a Moyse prædictus sit: maxime cum secundum Jeremiam dicentem, “Nec si stet Moyses & Samuel” Moysi connominatus & coæquatus sit merito sanctitatis. Ad argumentum de Josiæ nomine prædicto 3 Reg. 13 ℣ 2, addi potest aliud de Cyro Persarum rege, cujus nomen expressit Isaias cap. 44 ℣ 28 & cap. 45 ℣ 1, licet multo sit Cyro antiquior. Hisce rationibus utcumque satisfieret difficultati de nomine Samuëlis propositæ, si regula illa Hebræorum, quam adoptarunt prædicti patres, firmioribus niteretur fundamentis.

[688] Verum occurrunt alia argumenta, quæ regulam illam videntur evertere. [at regula illa refutatur,] Nam primus & secundus psalmus carent inscriptione, non modo apud Hebræos, sed etiam in Vulgata nostra. Cui igitur scriptori assignari poterunt hi psalmi, si regula illa Hebræorum subsistat? Signum id evidens apparet, istam regulam non fuisse servatam in collectione Psalmorum. Deinde certum est ex Apostolo, psalmum nonagesimum quartum, qui unus est ex undecim secundum memoratam regulam Moysi attributis, a Davide fuisse compositum: nam citatur Hebr. 4 ℣ 7 laudatus psalmus hoc modo: Iterum terminat diem quemdam, Hodie, in David dicendo, post tantum temporis, sicut supra dictum est: “Hodie si vocem ejus audieritis, nolite obdurare corda vestra”. Verba citata ab Apostolo leguntur psal. 94 ℣ 8; nec modo nomen David ostendit, psalmum ei attribui; sed etiam voces illæ, post tantum temporis, evincunt psalmum scriptum esse diu post Israëlitarum in Terram sanctam ingressum, de quo agit Apostolus. Itaque existimo, undecim prædictos psalmos nequaquam adscribi posse Moysi, cum unum ex illis Apostolus attribuat Davidi. Verumtamen hac ratione necdum tollitur suspicio de psalmo octogesimo nono, in cujus titulo nomen Moysi legitur, quique hac de causa a pluribus Moysi tribuitur.

[689] [uti & pradicta sententia.] At si illum ipsum psalmum 89 diligenter inspiciamus, difficulter credere poterimus a Moyse fuisse scriptum. Certe in eo ℣ 10 & XI leguntur hæc verba: Dies annorum nostrorum in ipsis, septuaginta anni. Si autem in potentatibus octoginta anni: & amplius eorum, labor & dolor. Quis credat hæc Moysen scripsisse, cum habuerit annos centum & viginti, fraterque ipsius Aaron eam ætatem triennio fere excesserit, & soror utriusque Maria ad plures quoque annos pervenerit, præsertim cum in tanto senio non ita essent fracti, ut nihil ipsis superesset, nisi labor & dolor? Josue etiam & Caleb octoginta annos longissime superarunt, vegeti tamen erant & robusti. Clarum igitur apparet, hæc scripta non esse Moysis tempore, quo ætas hominum erat prolixior; sed convenire Davidis tempori, quo hominum ætas multum erat imminuta. Aliam quoque rationem Moysi hunc psalmum non attribuendi dat S. Augustinus in psalm. 89 ita scribens: Non enim credendum est ab ipso omnino Moyse istum psalmum fuisse conscriptum, qui ullis ejus litteris inditus non est, in quibus ejus cantica scripta sunt: sed alicujus significationis gratia tam magni meriti Servi Dei nomen adhibitum est, ex quo dirigeretur legentis vel audientis intentio. Idem sanctus doctor lib. 17 de Civitate Dei cap. 14 dicit illorum sententiam esse credibiliorem, qui omnes Psalmos Davidi attribuunt. Verum hanc controversiam hic examinare non est necesse, cum satis videatur probatum, Moysen ne auctorem quidem esse illius psalmi, qui occasionem præbuit decem sequentes eidem attribuendi.

[Annotata]

* Vulgata sacerdotibus

* ibid. qui invocant

§ LIX. An quædam alia Moysis scripta in Pentateucho allegentur? Scripta apocrypha, quæ Moysi a nonnullis fuere attributa.

[Varia in Pentateucho memorata scripta quidem sunt a Moyse,] Quandoquidem in Pentateucho subinde mentio fieri videtur aliorum scriptorum; aliqui existimant, illa a Moyse composita fuisse, sed intercidisse. Primo quia Exod. 17 ℣ 14 Dominus dixit Moysi de bello contra Amalecitas gesto, Scribe hoc ob monimentum in libro &c., volunt quidam librum de hoc bello a Moyse scriptum fuisse, eumque nominant, Commentarium de bello cum Amalecitis. Verum cum bellum istud Amaleciticum eodem loco conscriptum legatur in Exodo, verba allata minime exigunt, ut dicamus librum separatum de eo bello fuisse compositum. Secundo Exod. 24 ℣ 4 hæc habentur: Scripsit autem Moyses universos sermones Domini; videlicet leges omnes, quas usque ad id tempus a Deo acceperat. Hinc ℣ 7 subditur: Assumensque volumen fœderis, legit audiente populo. Ex his inferunt, scriptum esse a Moyse librum, qui ab Hebræis dicitur, Liber fœderis prior. At illi nec probant, nec probare poterunt, totum hunc librum, qui sane liber dici poterat & debebat, priusquam Pentateuchus erat conscriptus, non fuisse totum insertum Pentateucho, & illius modo partem esse. Tertio cum Exod. 34 ℣ 27 Dominus Moysi quadraginta dies in monte Sinai moranti legatur dixisse: Scribe tibi verba hæc, quibus & tecum & cum Israël pepigi fœdus, alius rursum Moysis liber confingitur, ac nominatur, Liber fœderis posterior. Verum hic liber, licet initio fuerit separatus, æque ac præcedens, insertus est Pentateucho. Quarto scriptores iidem, qui libros Moysis multiplicare desiderant, alium librum inveniunt Num. 33 ℣ 2, ubi Moyses dicitur descripsisse mansiones filiorum Israël, eumque hoc exornant titulo: Descriptio mansionum duarum & quadraginta. At, sicut inficiari nolim Moysen fortasse mansiones singulas primo seorsum in adversaria retulisse; ita minime dubito, quin libellus iste legatur Num. 33, si antea separatim fuerit exaratus.

[691] Quinto Deut. 31 habetur: Scripsit ergo Moyses Canticum, [sed partes sunt ipsius Pentateuchi:] & docuit filios Israël. Hinc quoque Canticum istud inter scripta Moysis numerare voluerunt aliqui. Verum Canticum istud legitur Deut. 32, ideoque de illo seorsum loqui non oportebat eos, qui Deuteronomium totumque Pentateuchum Moysi indubitanter attribuunt. Sexto Lex etiam Moysi attribuitur seorsum a Pentateucho, sed fundamento non meliore, quam si quis vellet præcedentia omnia a Pentateucho esse distincta, nec illius esse partes, ut videtur credidisse scriptor, qui hæc collegit ex Hebræis. Ratio assertionis sunt verba Deut. 31 ℣ 9: Scripsit ergo Moyses Legem hanc, & tradidit eam sacerdotibus filiis Levi &c. Et ℣ 24: Postquam ergo scripsit Moyses verba legis hujus in volumine, atque complevit: præcepit Levitis, … dicens: Tollite librum istum, & ponite eum in latere arcæ fœderis Domini Dei vestri: ut sit ibi contra te in testimonium. At verba allata nequaquam probant opinionem expositam: nam loquitur ibi Moyses aut de toto Pentateucho, aut de Deuteronomio, aut certe de parte Deuteronomii, puta de ultimo fœdere Israëlitarum cum Deo, quod cap. 29 sic inchoatur, Hæc sunt verba fœderis. Quæcumque ex hisce sententiis sit vera, Lex aut volumen, de quo loquitur Moyses, erit aut Pentateuchus aut pars illius, ita ut nequeat recenseri, tamquam Opus a Pentateucho distinctum. Hæc omnia mihi satis apparent certa, nec multum habent difficultatis.

[692] Verum Num. 21 ℣ 14 allegatur Liber bellorum Domini, [Liber bellorum Domini, de quo variæ sunt sententiæ,] de quo magis dubitari potest, utrum Moysis sit, an alterius; & rursum, si credamus Moysis esse Opusculum, utrum diversum plane sit a Pentateucho, an cum reliquis fragmentis in unum coaluerit Opus, & partem Pentateuchi constituat. S. Augustinus quæst. 42 in Numeros existimat Librum bellorum Domini esse scriptoris Moyse antiquioris profanum opus, quod citavit Moyses, quemadmodum Apostolus quoque subinde profanos adduxit scriptores. At hæc sententia pluribus displicet, nec immerito; quia Liber ille bellorum Domini, sive titulum spectemus, sive verba ex eo Libro adducta, videtur egisse de bellis Israëlitarum, non de bellis alterius gentis. Alii observant, vocem Hebraïcam Sepher non necessario de libro exponendam, cum significet solum relationem seu narrationem; & pro dicitur Hebraïce legi dicetur. Hisce autem observatis, volunt sensum horum verborum, Unde dicitur in Libro bellorum Domini, hunc esse: Unde dicetur in relatione bellorum Domini, seu quando bella Domini narrabuntur. Hæc expositio, æque ac præcedens, Librum aliquem bellorum Domini Moysi abjudicat; quin & librum ipsum omnino tollit. Alii rursum existimant, Librum bellorum Domini eumdem esse cum Libro Justorum, qui laudatur Jos. 10 ℣ 13, & 2 Reg. 1 ℣ 18. At nullam adducunt rationem idoneam hujusce assertionis. Bonfrerius in cap. 21 Num. ℣ 14 observat, scriptum istud, cujuscumque fuerit, metrice videri fuisse compositum.

[693] [probabilius non est Moysis.] De hisce observationibus nihil certi potest statui. Verum nihil obstat, quominus aliquis ex Israëlitis, quiscumque ille fuerit, aut soluta aut ligata oratione composuerit Librum bellorum Domini, in quo narrare poterat gesta in Ægypto & ad mare Rubrum, ubi Pharao cum toto exercitu periit; victoriam Israelitarum de Amalecitis; pugnam infelicem, contra Dei & Moysis imperium anno secundo egressionis susceptam; relatam de Chananæo rege Arad victoriam, & demum prodigia multa in itinere usque ad torrentem Arnon patrata. Hæc omnia, & plura alia, in illo libro accurate scripta esse poterant, quando eum Moyses citavit, sive Moyses ipse eum scripserit, sive id ab alio quopiam fuerit præstitum. Si quis autem existimare malit, Librum istum non fuisse nisi Canticum aliquod aut carmen breve, in quo relatæ Dei beneficio de hostibus victoriæ celebrabantur, nequaquam refragabor. Verum sive liber iste fuerit justæ molis Opus, quod minus crediderim, sive breve aliquod poema, probabilius apparet, non fuisse compositum a Moyse; aut, si ab eo compositus fuerit, verisimile est totum fere insertum esse libris Exodi & Numerorum. Ex dictis plane corruit suspicio quorumdam, qui rursum ex citatione illius libri interpolationem seu additionem aliquam se invenisse credebant: nam, uti ostendi convenire Moysis tempori Librum bellorum Domini, ita improbabile apparet eum diu post compositum fuisse, & in Numeris commemoratum. Quis enim credat Esdram, aut alium hagiographum, Numeris infarturum aliquid ex Libro bellorum Domini, cum de illo libro in propriis scriptis nullus hagiographus uspiam minerit?

[694] [Opuscula quædam apocrypha Moysis nomine insignita, uti Parva Genesis,] In Constitutionibus Apostolorum, quas edidit Cotelerius tom. 1 SS. Patrum, lib. 6 cap. 16 dicitur: Et vero apud veteres nonnulli conscripserunt Mosis, Enochi, Adami, Esaiæ, Davidis, Eliæ, & trium patriarcharum libros apocryphos, exitiales, ac repugnantes veritati. Cotelerius in Annotatis ad hunc locum enumerat aliquot Opuscula Moysi supposita, & plura quoque alibi invenio memorata. Inter hæc primo loco nominari potest Parva Genesis; cum aliqui Patres illud Opusculum non prorsus videantur contempsisse: nam S. Epiphanius Opusculum citat Hæresi 36 num. 6, eique videtur aliquid saltem auctoritatis attribuere, dicens in eo exstare uxorum Caini Sethique nomina. S. Hieronymus in Epistola ad Fabiolam de Mansionibus 42 mans. 18 idem Opusculum sic memorat: Hoc verbum, quantum memoria suggerit, nusquam alibi in Scripturis sanctis apud Hebræos meminisse me novi, absque libro apocrypho, qui a Græcis λεπτὴ, id est, parva Genesis appellatur. De eodem rursum meminit mans. 24. Alii quoque scriptores, Græci maxime, de parva illa Genesi mentionem fecerunt. Passim dicitur Λεπτογένεσις, at Ιὠβηλαῖα quoque nominatur a laudato Epiphanio, nescio qua de causa, licet Cotelerius rationem hujus nominis reddere conatus sit. Cedrenus, uti non abhorruit a fabulis, statim initio Compendii Historiarum profitetur non pauca se ex parva Genesi sumpsisse, illamque deinde non raro laudans, pag. 4 sic habet: Ut in parva Genesi legitur, quam etiam nonnulli aiunt esse Moysis patefactionem. (Græce Ἀποκάλυψιν, id est, apocalypsim seu revelationem.) Gesta ab initio mundi usque ad Moysis tempora fuisse in parva Genesi descripta, colligitur ex eodem Cedreno, qui illam adducit pag. 48 pro gestis in Ægypto tempore Moysis nati.

[695] Porro Gelasius Papa hunc librum inter Opera apocrypha recensuit his verbis: [alias Moysis Revelatio seu Apocalypsis dicta;] Liber de filiabus Adæ Geneseos apocryphus. Ita in Decreto apud Labbeum tom. 4 Concil. Col. At posteriores voces varie leguntur a variis. Fontaninus in Antiquitatibus Hortæ in Appendice pag. 328 vult legendum: Liber de filiabus Adæ, hoc est, Leptogenesis, apocryphus; sed in codice suo mendose invenit lectum geneseos pro Leptogenesis. Consului etiam codices nostros Mss., in quibus decretum istud habetur; sed æque mendosum est, quod præfigitur voci Geneseos in uno, in altero Genesis. Dubitandum tamen non videtur, quin idem liber designetur, quem jam ante apocryphum nominaverat S. Hieronymus. Neque auctoritatem isti Opusculo conciliare potest, quod Georgius Syncellus in Chronographia sua pag. 27 asserat, locum quemdam ex eo adductum fuisse ab Apostolo Gal. 6 ℣ 15, dicens: Ex Moysis Revelatione hæc habet. Nam, etiamsi certum esset verba Apostoli sumpta esse ex eo libro, Apostolus ideo non agnovisset libri auctoritatem, sicuti non agnovit auctoritatem poëtarum gentilium, quorum similiter adduxit verba, & quidem monens poëtas ita habere. Verum Gal. 6 ℣ 15 Apostolus neminem verborum suorum laudavit auctorem; ideoque aut verba illa ex alio non desumpsit, aut certe ejus auctoritatem non agnovit. Ceterum agere Syncellum de parva Genesi, quam Revelationem, Græce Ἀποκάλυψιν, hic nominat, satis colligitur ex dictis ipsius anterioribus pag. 4, ubi habet; Prout in parva Genesi, quam quidem Moysis Revelationem vocant & c.

[696] Tria alia Opuscula Moysi supposita recenset supra laudatus Cotelerius, [Sermones mystici,] videlicet Sermones mysticos, Testamentum, & Assumptionem, quam eamdem credit cum Ascensione. In Historia concilii Nicæni scripta per Gelasium Cyzicenum, editaque apud Labbeum tom. 2 Concil. pag. 190 citatur Liber sermonum mysticorum Moysis & quidem, ut videtur, sub nomine ipsius Moysis, cum Eusebius Cæsariensis contra gentilem philosophum disputans, ibidem dicatur hisce usus verbis: Et in Libro sermonum mysticorum Moysis, ipse Moyses de Davide & Salomone prædixit &c. Non tamen clare liber iste Moysi attribuitur: nam potuit alius quispiam sermones Moysis enarrare, aut certe librum eo titulo conscribere, in quo varia referret tamquam a Moyse dicta. Quod autem legatur, Ipse Moyses prædixit, necdum evincit librum ipsum Moysis fuisse creditum: nam ita loqui poterat at Eusebius, quia recitabat dicta Moysi in eo libro attributa. Sive autem librum Moysi attribuerit disputator Eusebius, aut disputationem narrans Gelasius; sive crediderint Librum esse alterius, qui Sermones Moysis, aut sub nomine Moysis descripserit; liber ille numquam fuit canonicus. Eumdem librum memorasse videtur Evodius in Epistola ad Augustinum, inter Augustinianas postremæ editionis 158, olim 258, ubi sic habet: Quamquam & in apocryphis, & in Secretis ipsius Moysi, quæ scriptura caret auctoritate &c. Secreta & Sermones mystici verisimiliter idem sunt Opus, non Moysis, sed alicujus, qui ipsius nomine abusus est. Aut certe, si forsan auctor proprio nomine de Moyse scripsit, liberque solo errore deinde Moysi attributus fuit, ut fieri etiam potuit; Opusculum istud tam accurate scriptum non est, ut fidem diu obtinuerit.

[697] [Assumptio vel Ascensio,] Idem dici potest de Assumptione vel Ascensione Moysis: nam idem suspicor esse Opusculum, cum vox Græca Ἀνάληψις utroque modo possit Latine exprimi. Laudatur hæc Analepsis in prædicta Historia concilii Nicæni, ubi liber ille variis vicibus citatur in prolixa disputatione contra gentiles philosophos, non ita tamen, ut clare Moysi attribuatur. Origenes de Principiis lib. 3 cap. 2 de eodem Opusculo meminit his verbis: De quo in Ascensione Moysi, cujus libelli meminit in Epistola sua apostolus Judas, Michaël archangelus cum diabolo disputans de corpore Moysi &c. Assertio illa Origenis minime accurata est: nam Judas apostolus, quando scripsit adducta verba, non laudat libellum de Ascensione Moysis, uti obvio sensu intelligi potest Origenes. Hic quidem voluit dumtaxat dicere, verba allegata Judæ ex isto libello fuisse deprompta, aut certe facti istius notitiam. At id plane incertum est, quia non constat, an libellus de Ascensione Moysis Juda apostolo sit antiquior; imo si de tanta istius libelli antiquitate constaret, vel sic maneret incertum, utrum ex illo libello, an aliunde certamen Michaëlis archangeli cum diabolo didicerit Judas apostolus. Quidquid autem sit ea de re verius, in Synopsi sacræ Scripturæ S. Athanasio attributa Assumptio Moysis numeratur inter libros apocryphos. Consentit S. Nicephorus Constantinopolitanus in Chronologia compendiaria circa finem, ubi inter Scripturas apocryphas veteris Testamenti hunc libellum ita recenset: Assumptio Moysis versuum MCD. Plures scriptores, qui apocryphum istum libellum memorarunt, assignat Carolus de la Rue editor novissimus Operum Origenis in annotatis ad locum mox adductum. Dubito tamen, an inter illos recte numeret Evodium, cujus verba supra adduxi pro Sermonibus mysticis.

[698] [Testamentum; de chymia quoque & magia] Quartum Opusculum apocryphum a Cotelerio assignatum est Testamentum Moysis. Hoc in laudata mox sacræ Scripturæ Synopsi inter libros apocryphos veteris Testamenti sic ponitur: Testamentum Moysis. Et apud Nicephorum loco assignato: Testamentum Moysis versuum MC. Idem Testamentum sic recensetur in Catalogo quodam librorum sacræ Scripturæ & apocryphorum apud Cotelerium ante Constitutiones Clementis pag. 196. Plura de apocrypho hoc Testamento non invenio. Porro hic observare lubet, Opuscula illa apocrypha Moysis quidem nomine fuisse insignita; at non consequi ex allatis hactenus, Moysi proprie ita fuisse supposita, ut eorum auctores persuadere voluerint, ab ipso Propheta fuisse conscripta, si primum forte excipiamus. Ceillierius in Historia generali scriptorum sacrorum tom. 1 pag. 55 prædictis libris apocryphis jungit primo, Vitam Moysis, seu Historiam Tarbis filiæ regis Æthiopiæ, uxoris Moysis, dubitans an Opus istud fabulosum Josepho præluxerit; an vero ex fabulis a Josepho relatis auctor ipse Opusculum suum auxerit. Secundo tractatum de Chymia Moysis nomine procusum fuisse observat, uti & alii jam tradidere. Quin & magorum secreta eidem impiissime fuisse attributa.

[699] Chymistæ haud dubie ea impostura nonnihil auctoritatis ridiculis suis inquisitionibus conciliare conati sunt. [Moysen scripsisse, impie calumniati sunt aliqui:] Magi vero tanto audacius videntur impietatem suam Moysi adscribere voluisse, quod Plinium habeant ducem lib. 30 cap. 1 ita scribentem: Est & alia magices factio, a Mose & Jamne & Jotape Judæis pendes. Plinio erranti potius quam calumnianti facilius ignosci potest. Quippe Jannes & Mambres, quorum nomina nonnihil corrumpit, revera erant magi, non Judæi quidem, sed Ægyptii, cum quibus Moysen hallucinans conjunxit, quod magicas illorum artes divina virtute superaverit, ut dictum est suo loco. Porro si impiissimi illi calumniatores pro argumento assumere velint quod Moyses fuerit eruditus omni sapientia Ægyptiorum, audiant S. Ambrosium lib. 6 Hexaëm. cap. 2 explicantem, quantum a vanitatibus ejusmodi & impietatibus abfuerit Moyses, qui ne curiosa quidem narrare voluit: Certe, inquit, Moses eruditus erat in omni sapientia; Ægyptiorum: sed quia Spiritum Dei accepit, quasi minister Dei inanem illam & usurpatoriam philofophiæ doctrinam veritatis rationi posthabuit: & ea descripsit mihi, quæ nostræ spei accommoda judicavit … Vidit enim in sancto Spiritu non illas marcescentis jam sapientiæ vanitates sequendas, quæ rebus inexplicabilibus mentem nostram occupant, luduntque operam; sed ea potius describenda, quæ ad virtutis spectarent profectum. Verum de hisce jam aliqua dicta sunt num. 46.

[700] S. Epiphanius aliud quoque Opus Moysi falso attributum memorat Hæresi 33 Ptolemaïtarum ita scribens: [varia quoque Judæi sub ejus nomine confinxerunt.] Seniorum traditiones Δευτερώσεις a Judæis vocantur. Quatuor autem illarum sunt genera. Primum est, quod sub Mosis nomine circumferunt. Secundum est, quod rabbi Akibæ tribuunt. Tertium Addæ, sive Judæ. Quartum ad Asamonæi filios refertur. Hisce similia alii memorant, qualia sunt Tria capita arcana, & Septuaginta duo libri a senioribus scripti, dictante Moyse, librique Thalmudici, quos Judæi quidam fingunt a Moyse divinitus acceptos, uti scripsit Scipio Sgambatus in Archivis veteris Testamenti tit. 8 pag. 221. Verum certius est, illa omnia Moysis non esse, quam ut hisce inhærere lubeat. Qua de causa huic Commentario finem impono.

VITA
auctore S. Gregorio Nysseno

Moyses, propheta, dux & legislator populi Israëlitici, in Nebo monte Arabiæ.

A. S. Gregorio Nysseno.

CAPUT I.
Natales, pueritia, educatio in aula, cædes Ægyptii, fuga, matrimonium, visio apud Rubum, gesta in Ægypto.

[Moyses natus in persecutione, primo occultatur, deinde expositus invenitur a filia regis:] Quas ob res a Moyses ille in exemplum nobis proponatur: cujus Vitam si prius (sicut a divinis libris didicimus) breviter percurramus, sic demum consentaneum historiæ sensum investigabimus, quo perfectam hominum vitam facilius cognoscemus. Scribitur igitur, Moysen, quando Ægyptii lege tyranni, masculi Hebræorum infantuli vivere vetabantur, tunc in lucem editum fuisse: quem gratia quadam statim ab incunabilis scitum ac elegantem cum vidissent parentes, majori studio fuisse, ut vitam ei conservarent, conatos. Deinde cum tyranni minæ prævaluissent, non temere in fluenta Nili projectum, sed in arcula quadam collocatum, cujus rimæ bitumine ac pice illitæ fuerant, ita flumini expositum, divinaque voluntate eam arculam regente, ad eam ripam amnis vorticibus aquarum ejectam b, qua regis tunc filia forte spatiabatur. Ita cum infantili vagitu se prodens c, repertus esset, ob gratiam, quæ in eo apparebat, & speciem a regis filia dilectus, in filium fuit adoptatus. Verum natura quadam insita mammillam alienigenæ fastidiens d, consilio cujusdam ex propinquis, a propria enutritur parente.

[2] [educatus in aula & eruditus, aulam deserit, fugiensque ex Ægypto, uxorem ducit:] Cum vero in regia educatione, doctrinaque seculari ex ephebis jam esset egressus, inglorius degere apud suos maluisse, quam fictam e illam, cujus adoptatus in filium erat, matrem profiteri. Ægyptio autem viro, in Hebræorum quendam impetum faciente, occiso, duos Hebræorum contentione commotos in rixam admonuit non ita concitari, sed natura, quæ propinquitate ipsos conjunxit, conciliatrice, & quasi judice arbitroque fratres uti oportere. Sed ab eo, qui proximo injuriam afferebat, repulsus, ad contemplationem f hac contumelia impellitur. Civitatum enim turbationibus omnino relictis, secum vivere maluit, filia cujusdam alienigenæ in uxorem ducta: qui tanta erat ad pernoscenda ingenia hominum moresque comprehendendos prudentia præditus, ut unica re gesta g, quam Moyses adversus pastorum vim magno animo fecerat, Adolescentis virtutem conspexerit, quod non proprio lucro aut laude commotus, pro justitia pugnaverit; sed justum ipsum per se ac natura sua honestum judicans, pastores, qui nihil in seipsum peccarunt, castigavit, eorumque injuriam repulit. Quapropter virtutem Juvenis admiratus, præstantiorem ipsam aliorum divitiis existimans, filiam ei tradidit in uxorem, facultatemque fecit, ut ipse quamcumque vivendi rationem vellet, eligeret. At ille montanam ac solitariam elegit, ubi ab omni circumforanea turba remotus, in ovium cura sibi in deserto attendebat.

[3] Quo in genere vitæ non parvo transacto temporis spatio, [mirabili visione jubetur Israëlitas servitute liberare:] mirabilem dicit Historia ipsum vidisse visionem. In medio enim claroque die alia præstantior, quam solaris lux, circa oculos ejus effulsit. Cujus rei insolentia cum respexisset ad montem, arbustum h ardens scribitur aspexisse: cujus rami cum arderent, quasi continua irrigatione virescebant, admiratumque secum dixisse: Vadam & videbo visionem hanc magnam, ne videlicet oculos solum, verumetiam (quod mirabilius est) auditum radiis ejus lucis illuminaret. Natura enim illius lucis, veluti in duorum objecta sensuum divisa, ut in oculos splendore radiorum fulgebat, sic immortalibus auditum dogmatibus illustrabat. Vetuit igitur lucis illius vox ad montem mortuorum calceorum pondere pressum accedere, solvereque jussit calceamenta, ac demum nudo pede terram illam attingere, quæ divina luce resplendebat. Deinde ne longior in historia sim, & ut a proposito non discedam, hac visione corroboratus, ab Ægyptiorum servitute suos liberare jubetur. Sed ut disceret, quanta divinitus virtus sibi præstaretur, ita Deo jubente, istis quæ erant in manu periculum fecit: erat hoc autem ejusmodi. Virga manu in terram projecta vitam accipit, inque animal vertitur. Colubra id erat animal: rursusque manu recepta, ut virga prius erat, subito facta est. Manus quoque in sinu recondita, in nivis candorem immutatur, & iterum in eumdem sinum immissa, in pristinam rediit naturam.

[4] Descendente autem ipso in Ægyptum, adducenteque secum uxorem alienigenam, [congressus Moysis cum Pharaone primus, & secundus prodigio adjutus; at uterque irritus:] & liberos sibi ab ea natos, angelus obviam factus timorem mortis intulisse fertur: quem mulier circumcisionis filii sanguine facile placavit i. Tunc Aaron quoque frater ejus divinitus monitus obviam prodiit, & paulo post in concionem ab utrisque populus Ægyptius convocatur, libertas tam laboriosa servitute oppressis proponitur. Cum ipso quoque tyranno hac de re loquuntur. Irritatur ille magis quam ante, cum in eos, qui præerant operibus k, tum in ipsos Israëlitas: auget in portandis imbricibus pensum; imperat duriora, ut non solum luto, sed paleis stipulisque colligendis afflicti Judæi contabescant. At vero Pharao (id enim nomen erat tyranno) divinitus factis miraculis ac signis resistere conabatur, ad hoc magorum usus præstigiis. Postquam autem in præsentia Ægyptiorum virgam suam in serpentem animasset Moyses, idem quoque suis in virgis se facturos existimabant Magi. Sed fallaciam efficacitas redarguit, dum serpens ex Mosis virga conversus, magica ligna, serpentes scilicet, comedendo, nullam in aliis esse vim ad propulsandam injuriam, aut vitam dandam ostendit, præter speciem, quam oculis eorum, qui facile decipi poterant, præstigiæ Magorum exhibuerant l.

[5] Tunc consentientes tyranno Ægyptios omnes cum vidisset Moyses, [duæ priores Ægyptiorum plagæ,] in universam eorum gentem, nemine omnino excepto, intolerabilia infert vulnera. Commovebantur autem jussu ejus ad hunc in Ægyptios impetum, tanquam exercitus obediens, elementa ipsa, quæ in hoc universo cernuntur, terra scilicet, ignis, aër, aqua ad hominum propositum actiones suas commutabant. Eodem enim quoque tempore atque eodem in loco Judæi, ab officio non recedentes, nil mali sentiebant: Ægyptii vero perperam & cogitantes & agentes acriter plectebantur. Nam aqua per universam Ægyptum in sanguinem, jubente Moyse, conversa est, ut vel pisces ipsi ab aquarum crassitudine carnea necarentur: Judæis solis sanguis aqua erat limpidior. Unde habuit occasionem ars magica sanguinis speciem in aqua, quæ apud Hebræos inveniebatur, fallaciter adumbrandi m. Similiter quoque ranarum n irrepens multitudo, quarum generatio non naturali cursu elementorum, sed coactis, ut ita dicam, elementis, jubente Moyse facta est, & repletas domos infestans solis turpissima Ægyptiis inferebat fastidia: Judæorum vero vita nihil ex hujusmodi bestiolis incommodi patiebatur.

[6] [& quædam ex aliis breviter perstrictæ: discessus ex Ægypto.] Sic etiam aër nullam diei ac noctis faciebat differentiam o, Ægyptiis in eadem continue crassitudine palpitantibus: at Judæis nihil novi afferebat. Similiter cætera quoque omnia se habebant, grando p scilicet, ignis, cinyphes q, muscæ caninæ, locustarum r nubes: hæc adversus Ægyptios omnia ut natura sua fert, perniciosissima erant: Judæi vero rumoribus solum, verbisque cohabitantium hos morbos, nullo suo incommodo, cognoscebant. Postremo primogenitorum s omnium nece, cum illi quidem suorum pernicie confusi lugerent, hi vero sanguinis signaculo liminaribus atque postibus inunctis tuti quiescerent, quanta inter Judæum & Ægyptium esset differentia, cunctis apparuit. Itaque percussis clade primogenitorum Ægyptiis, suaque publice ac privatim lugentibus, educit Moyses Israëlitas a se præmonitos, ut specie commodationis Ægyptiorum divitias t secum auferrent.

ANNOTATA.

a Præfationem totam, quia prolixior est, & in Operibus Nysseni legi potest, brevitatis causa prætermisi.

b In præcedentibus omnibus sensum sacræ Scripturæ expressit Nyssenus, uti videri potest in Commentario § 2. Verum in hoc facto plusculum Josepho tribuit, quam patiatur sacrarum Litterarum veritas. Quippe asseruit Josephus Moysen fuisse in flumen projectum & fluxu avectum; id ipsum credidit Nyssenus, cum dicat amnisvorticibus arculam fuisse ejectam ad ripam. At ostendi in Comment. num. 17 fiscellam, cui Puer erat impositus, solum fuisse positam in carecto ripæ fluminis, nec aquis fuisse delatam.

c Non legitur infantili vagitu se prodidisse Infans; sed visa fuit fiscella in papyrione, eaque allata & aperta, viderunt Parvulum vagientem Exod. 2 ℣ 5 & 6.

d Hoc Josephi est, non sacræ Scripturæ. Consule Comment. num. 21, ubi id improbavi.

e Hæc vox insinuat adhæsisse Nyssenum Philoni, qui asseruit arte effecisse Pharaonis filiam, ut crederetur Moyses filius proprius, non adoptivus. Verum istud etiam refutavi num. 39.

f Contemplationem per annos quadraginta, quibus in Madianitide vixit, Moysi etiam attribuit S. Basilius. Attamen amor contemplationis non videtur fuisse causa fugæ ex Ægypto; sed fuga occasionem contemplandi præbuit.

g Insinuat defensionem filiarum Raguelis sacerdotis, relatam in Comment. § 7 & 8, ubi & de nuptiis actum est. At hasce non tam cito contractas esse, ut ante illas unica illa defensione Moysis ingenium & mores noverit Raguel, ostendi num. 76.

h Græce θάμνον, quod fruticetum potius interpres reddere Latine debuisset, quam arbustum; tam quia Græca vox id magis proprie significat, quam quia id rubo, quem Moyses vidit, rectius convenit. De tota vero hac visione consuli potest Comment. § 9 & 10.

i De toto hoc facto varia disputata sunt § XI.

k Videtur hic dici, Pharaonem iratum quoque fuisse Ægyptiis operum præfectis, quia mox additur, Tum in ipsos Israëlitas. Verum Scriptura non asserit id de præfectis Ægyptiis, sed de præfectis Hebræis, qui curare debebant, ut tantum operis perficeretur, quantum imperaverant exactores Ægyptii. Consule dicta in Comment. num. 113 & 114.

l De prodigio mutatæ virgæ latius ibidem num. 117.

m Varias sententias de accepta a magis aqua, quam in sanguinem verterent, recensui in Comment. num. 119.

n Hæc plaga secunda, & sequentes latius expositæ sunt § 15, & sequentibus.

o Nona hæc est tenebrarum plaga, de qua § 17. Ex hisce videmus ordinem plagarum nonfuisse servatum a Nysseno, qui etiam nonnullas omisit.

p Grando & ignis concurrerunt in plaga septima, de qua num. 140 & seq.

q De ciniphicibus seu tertia plaga, & de quarta muscarum varii generis potius, quam caninarum, consule Comment. num. 132 & sequentibus, & num. 146 & sequentibus.

r De octava plaga locustarum § 17 actum est.

s Mors primogenitorum, quæ plaga fuit decima, relata est § 19. Ante hanc plagam jussi sunt Hebræi comedere agnum Paschalem, illiusque sanguine liminaria & postes ædium suarum tingere, ut relatum est ibidem.

t De vasis aureis & argenteis, aliaque Ægyptiorum supellectile juste ablata, disputatum est num. 175 & seq.

CAPUT II.
Discessus Israëlitarum ex Ægypto: transitus maris Rubri, submersioque omnium Ægyptiorum: mansiones variæ, in quibus aqua amara in dulcem mutata, item aqua educta e petra, manna datum, victi Amalecitæ.

[Pharao Israëlitas, qui ad mare Rubrum progressi erant, sequitur:] Verum cum jam tribus extra Ægyptum perrexisset diebus, videt irritatum hostem, quod se Judæi in libertatem vindicassent, cum magno exercitu & instructissimo equitatu adversus se festinare. Quæ res non mediocriter imbellem populum, neque talibus prodigiis a assuefactum, in Moysen concitavit. At ille intrepidus, voce quidem populum, ut in Domino spem haberent, hortabatur, animo autem ad Deum penitus conversus, auxilium tacitus implorabat. Quo recondito clamore Creator exoratus, præsto miseris ac mirabiliter affuit. Nubes enim, quæ Dei jussu, non natura præcedebat, non presso aëre vaporibus aut ventorum impetu densato constituta, sed aliud quiddam divinitus atque altius, quam humana mens percipere valeat, siquidem, ut Scriptura testatur, tale miraculum apparebat, ut dum ardentes solis radii fulgerent, populum quasi septo interjecto protegeret, atque umbra tenuique rore diffuso aëris illi ardorem mitigaret: noctis vero tempore in ignem versa jam inde a vespera usque ad solis ortum suo lumine Israëlitis facem præferret. Hæc, inquam, nubes, quam veluti ducem Moysis parentes monitis, sequebantur, priore omisso itinere, in Rubeum mare b ducebat.

[8] [scisso autem in duas partes mari, per siccum trarseunt Israëlitæ,] Devenerunt igitur sequuti Ducem Hebræi usque ad littus: quos Ægyptii persequuti, undique ita concludunt, ut nulla jam fuga humano consilio posset excogitari. Ante ipsos mare Rubeum erat: post ipsos validissimus atque instructissimus Ægyptiorum exercitus. Tunc res accidit, quæ præ cæteris omnibus fidem excedit: summus ille Vir divinitus monitus ad littus descendit, mareque Rubrum virga percussit c, & subito, ut in vitro, facta scissura facile ex altera parte, in alteram pervenit: sic ictu Mosaïcæ virgæ in oppositam usque ripam, hinc atque hinc cedentibus aquis, scissura pervenit. Itaque facto per medium pelagus itinere, una cum universo populo siccis pedibus profundam maris abyssum permensus est, nec extimuit repente structa illa ex fluctibus mœnia, cum utraque ex parte undæ aquarum quasi muri consisterent.

[9] [insequens vero Pharao cum toto exercitu submergitur.] Pharao autem impetu animi concitatus, per novam illam in aquis viam insequitur. Tum vero unda undæ iterum jungitur, & redeunte in semet mari, pristinumque recuperante statum, una fit rursus aquæ facies. Hebræi oppositum littus incolumes cum pervenissent, a longo per medium pelagus itinere quiescentes, cantum Deo, qui incruentum adversus hostem sibi trophæum præbuerat, grato animo cecinerunt, Ægyptiorum exercitu universo, equis, armis, ac curribus mari absorptis.

[10] [Variæ mansiones: aqua amara in dulcem mutata:] Mox pergit Moyses, triumque dierum itinere confecto, cum aqua deficeret, in angustias redigitur, non inveniens, quo sitim exercitus solaretur. Erat namque, ad quem castra locarant, lacus quidam marinarum aquarum, atque adeo marina amarior. Cui cum adsedissent, sitique torquerentur, Moyses divino monitus oraculo, lignum, quod in eis locis invenerat, in illas aquas marinis acerbiores immisit: & illico, natura d ligni aquarum ablata amaritudine, dulces atque potabiles effectæ fuerunt. Nubis deinde ductu, quam præcedentem sequebantur, & qua stante ipsi quoque castra metabantur, ad locum deveniunt aquis atque arboribus amœnissimum. Duodecim enim fontibus continue irrigabatur, & septuaginta palmis consitus erat, quæ parvo hoc numero, eo quod pulchritudine & proceritate excellerent, miraculo videntibus erant.

[11] [item aqua e petra educta: manna impetratum,] Hinc mota rursus dux illa nubes, alium in locum deduxit exercitum. Erat hic autem desertus, arena obtectus, ac sterilis, nec ullo aquarum fluento irrigabatur: ubi rursus populus siti affligebatur. At Moyses ex lapide e quodam virga percusso, jucundissima atque copiosissima aquarum fluenta exilire fecit. Hic f commeatus etiam omnis, quem exeuntes ab Ægypto adduxerant, quum defecisset, & populus fame premeretur; miraculum fit, quod præ cæteris est incredibile g: non a terra ipsis, ut solet, quæ victum præstabant, oriebantur, sed a cœlo quotidie roris instar defluebant. Etenim sub crepusculum sparsim ros diffundebatur, qui in cibum se dedat legentibus: isque non aqueum erat, ut in rore fieri adsolet, stillicidium, sed loco guttarum crystallini grumuli in coriandri seminis formam conglobati, quod rusticatim dicitur κολίανδρον, descendebant, qui ad cibum collecti gustum mellis pene afferebant.

[12] Huic miraculo accedebat & aliud: multis enim nec pari ætate, [de quo varia explicantur.] nec viribus, ut consentaneum est, æqualibus ad collectionem confluentibus, non minus alter altero, aut propter ætatem, aut propter infirmitatem sibi assumpsit: nec qui validior, sibi plus quam esset opus, nec qui infirmior, minus in eo die potuit arripere. Aliud insuper miraculum historia habet, quod scilicet uno die collectum fuerat, ejus nihil omnino in crastinum fuisse reservatum. Quod si quis timore furtim quandam sibi particulam ad crastinum conservasset, totum, quod repositum erat, per noctem corruptum in vermes transformabatur. Est in hac historia quiddam mirabile: nam cum ex hebdomadæ diebus una mystica ratione quadam cessatione ab Hebræis honoraretur, ne quid in ea die præter consuetudinem facere cogerentur, quamvis tanto in collegio unusquisque studium, quantum in cæteris diebus, die sexta adhiberet, duplum tamen collectum sibi esse inveniebat: ne esset in causa victus necessitas, quamobrem opere aliquo Lex violaretur. In quo etiam divina elucescebat potentia: nam cum reliquis diebus, quod supererat, corrumperetur, in sola, quæ Sabbatum præcedebat, parasceve h collectum (hoc enim otiosæ illi diei nomen fuit) incorruptum perdurabat, ita ut recentiori nihilo rancidius videretur.

[13] Bellum deinde adversum gentem alienigenam, Amalecitas nomine, [Victoria de Amalecitis.] exarsit, & tunc primum Hebræi constructi in aciem sunt, non omnes, sed electi, quibus Josue, qui post Moysen gubernacula populi susceperat i, præfuit. Nam Moyses extra prælium in colle quodam altiore una cum duobus necessariis constiterat, ad cœlos aspiciens, quando (ut in historia traditum est) id quoque inter cætera mirabile dictu factum est. Nam cum Moyses manus in cœlum elevaret, tunc ingenti animo irruebant in hostes Hebræi: cum vero manus remisisset, tunc contra ferociores facti hostes, facillime Judæos pellebant. Quod aliquoties factum facile intellexerunt, qui cum eo erant. Itaque Moysi ulnas subeuntes occulta k quadam de causa graviores factas manus ejus sustentabant. Verum quia imbecilliores erant, quam ut possent rectum diutius Moysen sustinere, lapide illi in sedem supposito, facilius adminiculo effecerunt, ut manus in cœlum levatas diutius retineret. Quo facto fusi omnino fugatique hostes sunt.

ANNOTATA.

a Græce, mirabilibus: nam solum loquitur de mira agminis Ægyptii multitudine, non de prodigiis naturam superantibus. De timore autem & murmuratione populi dictum in Commentario num. 208, ubi videbit lector illum timorem esse ortum, quando Israëlitæ castra habebant apud mare Rubrum, ita ut mare haberent ante se, a tergo autem Ægyptiorum exercitum.

b Jussu quidem Dei & ductu nubis seu columnæa priore itinere versus mare Rubrum profecti sunt Israëlitæ: id tamen non contigit, postquam jam in conspectu habebant exercitum Pharaonis, sed antea, ut dictum est in Comment. num. 206. Itaque prædictus timor populi & processus ad mare Rubrum inverso ordine hic sunt relati. De nube, aut columna ignis & nubis, consule Comment. num. 201.

c Josephus & Philo similiter scribunt mare a Moyse virga percussum; at Scriptura id non habet, ita ut saltem sit incertum, sicut observavi in Comment. num. 230. De transitu Israëlitarum & submerso Pharaone cum toto exercitu suo actum est ibidem num. 211 & seq.

d In Comment. num. 234 egi de aquis illis amaris in dulces mutatis, ibique probavi sententiam illam de mutatione per ligni naturam facta videri probabiliorem & conformiorem Scripturæ, licet aliqui dissentiant.

e Factum hoc revera contigit, sed post manna datum, cui illud ordine præpostero præponitur. Itaque de murmuratione in Raphidim ob defectum aquæ, & de aqua ibidem educta e petra, consule Comment. § 25.

f Non eodem loco, quo aquam e petra eduxit Moyses, manna depluere cœpit, sed id beneficium impetrarunt Israëlitæ in mansione octava, ut dictum est in Comment. § 23, ubi de manna fusius actum est; uti & de coturnicibus hic omissis.

g Voce hac incredibile utitur subinde Nyssenus, non quod velit insinuare, credi non debere factum, de quo istud dicit, sed maxime esse mirandum.

h Vox Græca est, quæ proprie præparationem significat; sed in Scripturis, uti & hic, sumitur pro die præcedente aliquod festum seu Sabbatum. Quæ autem mox parenthesi includuntur, referuntur ad Sabbatum, non ad parasceven.

i Vox Græca reddenda erat suscepit, aut gessit: nam habetur καθηγήσατο, & phrasis omnino hanc interpretationem requirit.

k Causa, cur lassatæ sint manus Moysis & gravatæ, non videtur occulta, sed naturalis; videlicet ob nimis diuturnam extensionem.

CAPUT III.
Adventus Israëlitarum ad montem Sinai; Lex ibidem promulgata, mandataque accepta de tabernaculi ac vestium sacerdotalium constructione.

[Deus necessaria præstans in deserto, Israëlitas apud montem Sinai vult subsistere;] Cum autem eodem in loco nubes maneret, quæ populi viæ dux erat, nec ipsum populum alio commigrare necesse plane fuit, cum ducem migrationis non haberet. Sic ergo cum ad victum illis absque labore cuncta suppeterent, cum aër sursum illis panem deplueret, deorsum vero rupes potum præberet, rursusque nubes omnem cœli molestiam mitigaret: sic ut interdiu æstum arceret, & noctu flammeo quodam fulgore tenebras dissiparet, sine molestia in illa deserti regione montibus subjacenti versabantur, in qua exercitus castra posuerat. His ita factis majora occultioraque mysteria Deus, & ipsum Ductorem & populum instruere cum voluisset, præcepit populo per Moysen, ut tam corpore quam animo mundus fieret, adeo ut etiam ab ipsis uxoribus certo quodam dierum numero abstineret, aspersionibusque quibusdam maculas abstergeret, ut omni labe animi corporisque deposita, mundus ad montem Sinai posset accedere.

[15] Qui quidem mons ratione utentibus solum illo tempore aditum præstabat: [ubi, terribili apparatu præcedente,] neque his omnibus, sed viris solummodo: nec viris etiam omnibus, sed illis tantum, qui diligenter a se omnem maculam expulissent. Studium autem omnibus erat non parvum, ne quid brutorum monti appropinquare paterentur. Quod si forte aliter acciderit, lapidibus obrui a populo statutum erat, quidquid brutum juxta montem apparuisset a. His ita dispositis, in sereno die subito tenebris mons circumdatus fuit, & ignis e medio tenebrarum exiliens, ac totum, ut videbatur, montis tractum depascens, terrebat prospicientes, fumo atque caligine omnia repleta: adducebat tamen ad montem populum Moyses, quamvis ipse quoque hujuscemodi visu timore perculsus b ita erat, ut Israëlitas celare id minime posset: sed vel ipsius corporis motibus commotum se patefecit: nec enim tantum per oculos, verum etiam per auditum terror animas invadebat: cum cœlitus terrifica vox quædam in cuncta subjecta locorum spatia erumperet, cujus primus quidem impetus cujusvis auribus intolerabilis buccinæ sonitum referebat; sed omnem ejusmodi exemplorum terrorem excedebat, quantoque magis progrediebatur, tanto terribiliorem sonum edebat.

[16] Vox autem illa fuit articulata: nam aër absque vocalibus instrumentis non inanem orationem, [angelus coram populo promulgat decem præcepta: Moysesvero] sed significantem divina formabat virtute, quæ populo leges atque instituta ponebat. Quæ omnia cum ferre populus non posset, impetravit a Moyse, ut a Deo, ipso mediante, Lex sibi traderetur, nec se quidquam retractaturum, sed omnia, sicuti ab ipso Deo per Moysen sibi tradita, crediturum asseruit. Ita populus quidem ad subjecta montis loca relabitur c. Moyses vero solus in monte relictus, contra quam cæteri homines pati solent, affectus est. Nam cum cæteri omnes desolati magis, in societate minus timeant, ipse derelictus solus audacior factus est. Unde patuit, non ut timidum quemdam perterritum in principio fuisse, sed charitate timentis populi fuisse commotum. Quare cum quasi onus quoddam timorem populi deposuerit, ac in seipso factus esset, tunc etiam in ipsam caliginem audacter ingreditur. Itaque inter invisibilia verfatur, nec jam intuentibus apparet. Nam divinæ initiationis adytum ingressus, cum invisibili non conspectus ipse versabatur, ut nos (ut arbitror) his gestis instrueret, quod oporteat si quis velit esse cum Deo, omnia hæc, quæ videntur, contemnere, ac mentem suam ad invisibile atque incomprehensibile, quasi ad summitatem montis dirigere: ibique credere Deum esse, quo pervenire cogitatio non potest.

[17] Hac igitur in summitate montis constitutus Moyses, [reliqua in monte accipit: pauca de hisce perstricta:] divina suscipit mandata, quæ viadoctrinaque sunt ad virtutem. Cujus caput est pietas, ut scilicet condecentes de Deo opiniones habeamus, quod omnem cognoscibilem speciem, omneque superexcedat exemplum, nulli rei, quæ cognoscitur, similis. Jubet enim ad nullam rem, quæ comprehendi possit, respicere: nec iis similem putare naturam, quæ super omnia est, quæ comprehensione cognoscuntur: sed esse quidem ipsam credere oportere: quanta vero, aut qualis, aut unde, aut quomodo sit, non esse quærendum, cum eo pervenire humana ingenia nequeant. Ad pietatem autem etiam adduntur illa, quæ morum sunt castigationes, in genere vel in parte distributa. In genere quidem, totam simpliciter injustitiam propeliit lex illa, quod oporteat proximum amare, quo stabiliter constituto, necessario sequitur, nihil adversus proximum cuiquam esse faciendum. In parte vero parentes colere, & a criminibus, quæ diligenter enumerantur, cavere præcipit.

[18] [mandata Dei de tabernaculo & supellectile sacra componenda,] Quibus legibus quasi instructus ad sublimiora transit mysteria, tabernaculo divina sibi virtute proposito. Tabernaculum d autem erat templum inaudita quadam varietate pulcherrimum, propylæa, columnæ, cortinæ, mensa e & candelabrum f, & thuribulum g, altare h ac propitiatorium i, & quod intra sanctum est adytum impenetrabile & inaccessum. Quorum omnium dispositionem ac pulchritudinem, partim ne memoriam fugiat, partim etiam posteris miraculum subaperiat, non picturæ tradere, sed materiali ædificatione immateriale illud exemplar divino consilio splendidis acceptis materiis imitari compellitur. Fuit igitur plurimum aurum in columnis circumfusum, & cum auro argentum cacumina & bases eorum exornabat, ut varietate coloris, sicuti arbitror, magis fulgerent. Sed æris quoque materia non inutilis visa est: capita enim & bases columnarum ex ære factæ sunt. Cortinæ porro atque tentoria, totiusque templi septum, & super columnas extensum tectum, omnia per textoriam artem, conveniente singulis attributa materia, conficiebantur. Aliis ex hyacintho & purpura erat tinctura, & igneus cocci rubor, splendor quoque byssi natura ipsa perductus ac sine arte confectus color. In aliis linum, in aliis pili; prout texturæ usus petebat, assumebantur. Sed rubricatæ quoque pelles nonnumquam acceptæ sunt.

[19] [uti & de vestibus summi sacerdotis, superhumerali,] Verum hæc posteaquam de monte descendit, per ministros secundum expositum sibi exemplar opificii Moyses construxit. Tunc autem cum in illo adhuc absque manu constituto templo k esset, quibus sacerdos vestibus, quando in templi penetralia intrandum erat, uteretur, de interiore simul atque exteriore amictu leges accipit, initium non ab interiore, sed ab exteriore faciente sermone: superhumeralia l variis coloribus ex iis rebus, ex quibus velum contextum erat, atque insuper auro distincta fuerunt. Uncinos quoque, quibus superhumeralia connectuntur, fecit, & catenulas smaragdos in circulum auro connectentes. Hi lapides tum natura virides atque fulgentes, tum sculptura mirabiles videbantur: nec ad simulachrorum figuram aliquam sculptura tendebat. Sed patriarcharum nomina sex in singulis lapidibus erant impressa: ex his ad anteriorem partem uncini quidam dependebant, & complicatæ catenæ in fe permutatim in quemdam numerum connexæ atque rhythmum, in modum retis a fibulis ex utraque parte desuper ab uncinis extensæ, ut magis connexio præfulgeret.

[20] [rationali, tunica & ceteris.] In his erat ex auro fabricatus ille ornatus m pectoris, in quo diversi patriarcharum numero lapides tres in singulis ordinibus, ordines quatuor fuerunt, tribuum nomina litteris exprimentes. In his erat tunica n intra superhumeralia ad talos a cervicibus delapsa, fimbriarum appendiculis concinne ornata: in his erat inferior limbus, non texturæ varietate solum, verumetiam aureis appendiculis pulcherrimus. Hæc autem erant aurea tintinnabula, pomaque punica vicissim dictum limbum ambiunt. Tum capitis vitta, quæ tota fuit hyacinthina, & lamina o Pontificis imminens fronti ex auro purissimo, ineffabilibus literis quibusdam exarata; & cingulum, quo circumfusus amictus stringebatur, & ornatus occultior: ac cætera omnia quæ per ænigmata in amictus specie sacerdotalem ostendunt virtutem.

ANNOTATA.

a De adventu ad montem Sinai actum in Commentario § 27, ubi num. 294 & sequentibus totus apparatus promulgationi decem mandatorum prævius ex sacris Litteris expositus est.

b De timore aut terrore Moysis in Scriptura nihil reperio. At de terrifico hoc apparatu, & >ingenti plebis timore, varia adduxi num. 296 & seq.

c Hæc latius exposita vide ibidem num. 297 & sequentibus. Decem præcepta articulata voce coram populo promulgavit angelus; reliqua Moysi data sunt in monte, ut is ea communicaret cum populo.

d Mandatum de construendo tabernaculo, deque omnibus ad tabernaculum spectantibus, uti & de vestibus sacerdotalibus, accepit Moyses, dum prima vice per quadraginta dies fuit in monte Sinai, ut dictum est in Comment. num. 304; sed omnia multo serius fuere constructa. De tabernaculi constructione & erectione consuli potest. § 30.

e Propylæa, columnæ & cortinæ erant partes tabernaculi; mensa vero stabat in tabernaculo ante velum, quo separabatur Sanctum sanctorum a Sancto, ad partem Septemtrionalem intra Sanctum. Mensa autem hæc, cujus forma describitur Exod. 25 ℣ 23 & seq., ibi erat locata, ut illi imponerentur panes propositionis.

f Candelabrum hoc aureum, quod describitur Exod. 25 ℣ 31 & seq., stabat item ante velum eregione mensæ seu ad partem Australem.

g Per thuribulum hic, opinor, intelligitur altare thymiamatis, quod stabat intra mensam & candelabrum. Forma & usus ipsius exponitur Exod. 30.

h Altare holocausti stabat in atrio ante tabernaculum. Describitur Exod. 27.

i Propitiatorium erat supra arcam testimonii intra Sanctum sanctorum. Arcam autem videtur designare per vocem adytum. Plura commemorari potuissent, sed auctor brevitati studuit.

k Montem designat, quem ob singularem Dei præsentiam templum nominat.

l Superhumerale vestimentum erat Pontifici proprium, quod describitur Exod. 28 ℣ 6 & seq, cum suis uncinis & catenulis aureis, & lapidibus onychinis, qui hic smaragdi vocantur.

m Ornatus pectoris designat rationale, quod Pontifex superhumerali annexum gestabat in pectore. Ornamentum istud pontificale late describitur Exod. 28 a ℣ 15.

n Tunica summi Pontificis hyacinthina, cum tintinabulis malisque punicis limbum ejus ambientibus, item describitur ibidem a ℣ 31.

o De lamina aurea Pontificis vittaque hyacinthina, ac demum de cingulo byssino & feminalibus, quæ hic dicuntur ornatus occultior, consuli potest sæpe dictum caput Exodi ℣ 36 & seq., ubi etiam agitur de vestibus aliorum sacerdotum.

CAPUT IV.
Tabulæ Legis acceptæ, at confractæ ob populi idololatriam: acceptæ aliæ; leges, tabernaculum & sacerdotium instituta: gesta reliqua, & mors.

[Moyses manens quadraginta diebus in monte tabulas accipit,] Hæc cum invisibili ista amictus caligine a Deo ipso perdoctus, majorque seipso hac effectus * esset arcana doctrina, descendit a monte ad suos, ut eos eandem disciplinam doceret, & leges eis proponeret, & templum, sacerdotium, & quod in monte fuerat illi ante monstratum exemplar a. Ferebat enim manibus tabulas sacras, quæ divinum inventum ac donum erant, nec humano auxilio, ut producerentur, indiguerant: sed ipsius Dei opus utrumque fuit tam materia, quam litteræ in ipsa impressæ. Verum populus, qui antequam Legislator descenderet, ad idololatriam defecerat, hoc munus impedivit. Nam cum quadraginta diebus ac noctibus nullius indigens rei b, quibus hoc corpus sustentatur, immortali vita sub illa caligine Moyses viveret, quasi pueri, cum pædagogi non adsunt, sic populus adversus Aaron concitatus, impulit eum, ut ad simulachrum aureum adorandum dux eis fieret: simulachrum autem vitulus erat.

[22] [at illas ob idololatriam populi frangit: placatoque Deo secundas impetrat: Leges aliaque statuta:] Quare offensus Moyses perrupit tabulas, ne in homines indignos tanta res deveniret: deinde Levitis administrantibus, tribulium sanguine scelus expiavit, simulachrum contrivit, cumque sua iracundia, qua in eos, qui peccarant, exarserat, Deum propitium reddidisset, ita rursus quadraginta dierum spatio tabulas a Deo impetravit: quas ipse quidem composuit, Deus autem perscripsit c. Has rursus accipit, cum naturam in tanto dierum numero excessisset, alia quadam ratione nobisque insolita vitam traducens, dum nihil eorum, quæ naturam deficientem cibo sustentant, in suo corpore admisit. Sic igitur illis tabernaculum ædificavit, & Legis præcepta tradidit, constituto pro inspirata sibi divinitus doctrina sacerdotio. Et postquam omnia, prout a Deo monitus erat, materiali opificio perfecit, tabernaculum, vestibula, cuncta interiora, thuribula, altare, candelabrum, vela, propitiatorium in adytis, sacerdotii ornatum varium, sacrificiorum modum, alium in purgationem d, alium in agendis gratiis, alium ad avertenda mala imminentia, alium ad expianda peccata.

[23] [murmuratio Mariæ & Aaronis punita; item populi murmuratio, licet obtinuerit carnes:] Hæc omnia postquam optime perfecit atque constituit, suorum perpessus invidiam est, quod vitium humanæ naturæ innatum est: sic ut & Aaron, qui sacerdotali fuerat honore decoratus, & soror ejus Maria zelotypia e quadam muliebri commota ob delatum illi honorem a Deo, quippiam proloquuti fuerint, quo divina ira commota velocem intulit punitionem: qua in re mirabilis clementia, inauditaque mansuetudo Moysi visa est. Non enim solum iratus invidenti non fuit, sed Deum etiam orationibus sorori propitium reddidit. Cum vero multitudo voluptate victa carnes edere desideraret, meliusque se in Ægypto vixisse, ubi carnibus abundabat, quam cœlesti cibo in deserto, prædicaret; tunc Deo Moyses rem commisit. Deus vero mira multitudine aves f, per stativa Judæorum circumvolantes, gregatim sic immisit, ut aucupium esset facillimum. Quarum carnium nimium repleti, in morbos deciderunt, mortuique non pauci fuerunt: quæ res residuis exemplo ad modestiam fuit.

[24] Exploratores deinde ad promissionis Terram mittuntur, [exploratores missi, & populi rebellio: alia murmuratio populi, qua Moyses in peccatum labitur:] qui reversi non idem omnes, sed multi pene impossibilem esse transitum nuntiaverunt. Unde rursus multitudo adversus Moysen commota fuit, multique desperarunt se posse illuc pervenire: qui omnes divino judicio condemnati, ea pœna mulctati sunt, ut promissam sibi regionem g non viderent. Proficiscentes autem per desertum, cum rursus aquæ penuria premerentur, nec ullam miraculorum Dei tenerent memoriam, tam adversus Deum, quam adversus Moysen impie conclamabant: sic ut Moyses quoque visus fuerit una cum populi incredulitate impegisse h. Verumtamen ex acrotomo * illo lapide rursus fontes aquarum mire produxit.

[25] Cum autem rursus illis ciborum voluptas gulæ cupiditatem excitasset, [murmuratio serpentibus punita, contra quos erectus serpens æneus:] & nullis rebus ad vitam sustentandam necessariis destituti, Ægyptiacas epulas expetiissent, more juvenum petulanter se gerentium flagellis castigantur. Quamobrem serpentes i venenosis morsibus divinitus eis immissi: cumque plures hoc modo indies perirent, divino nixus consilio Moyses, æs in serpentis confudit figuram, quam in tumulo quodam imposuit: jussitque, ut quicumque serpentis morsu laborarent, in æreum serpentem aspicerent, atque ita pestiferum ex morsu serpentum morbum fugavit. Immittebantur enim ex visu quasi antidota k quædam in corpus, quod serpentium venena imbecilliora reddebat, quam ut possent homines occidere.

[26] Rursus populo in eum seditione insurgente, ac nonnullis in seipsos transferre sacerdotalem dignitatem conantibus l, [seditio pœnis gravissimis compressa;] Moyses quidem pro peccantibus orabat: Deus vero non ut ille orabat, sed ut justum erat, hiatu terræ omnes seditiosos, qui in Moysen insurrexerunt, absorpsit. Qui autem sacerdotii cupiditate exarserunt, igne cremati circiter ducenti & quinquaginta, exemplo suo cæteros tribules suos ad sanam mentem reduxerunt. Verum ut crederent, non ab hominibus, sed a Deo sacerdotii gratiam concedi, virga litteris, a quo esset oblata *, significante, per unamquamque tribum assumpta est, quas in templo Moyses apposuit: ac postero die sententiam de sacerdotio Dei omnibus ostendit: sola enim Aaron virga floruit, fructumque edidit. Nux autem erat fructus. Quod quidem miraculum etiam infidelibus maximum omnium visum est, stupentibus scilicet quomodo siccum ac levigatum lignum tam parvo temporis spatio arboris naturam suscepit atque perfecit. Nam pro uligine terræ, pro cortice, pro humore, pro radicibus & ramis divina virtus ei suffecit.

[27] Procedebat deinde ulterius cum populo Moyses, [victi hostes, molitiones Balaam irritæ, peccatum populi:] edixitque regiam (ut dicitur) viam esse custodiendam, ne videlicet ad dexteram vel sinistram declinarent, neve quicquam habitantium ea loca arriperent. Coloni autem locorum parum his contenti a transitu prohibebant, sed pugna victi m concesserunt inviti, quod sponte dare noluerant. Posthæc Balach Madianitarum n gentis magnæ princeps, eorum, qui ante deleti fuerant, exemplo perterritus, & jamjam se paribus damnis ab Israëlitis affectum iri expectans, non ab aliis armorum, vel copiarum, sed a Balaam augure quodam, qui magicis artibus ac dæmonum invocatione claruerat: famaque de ipso erat, sæpius civitatibus etiam ingentibus suis artibus nocuisse o, auxilium petiit. Is cum ad regem Balach iter faceret, asinæ voce non prosperam eam sibi viam fore instruitur, & visione quadam quid faciundum esset, didicit, ac demum infirmiores sensit esse maleficas illas præstigias, quam ut possent illis, quibus auxilium ferebat Deus, aliquod damnum inferre; sed pro dæmonum furore divino afflatu impulsus tales emisit voces, ut econtra imminentis prosperi successus illius populi essent prophetiæ. Ex quo enim suis artibus ne noceret, impeditus est, divinæ virtutis sensum accepit, & vaticinandi arte neglecta, divinæ voluntatis se interpretem & internuntium exhibet. Ita natio vincitur alienigenarum p. Sed populus in bello victor, non parva ex parte luxuria vincitur. Tunc Phinees zelo virtutis uno ictu tam Judæum, quam alienigenam mulierem in ipso impudico actu confodit: quo facto divina in eos, qui peccaverunt, ira cessavit.

[28] [mors Sancti & sepultura.] His ita gestis ascendit in altum Moyses montem, & procul repromissam majoribus suis terram speculatus, humanam vitam q exuit, ita ut nihil in terris hujus migrationis suæ signum aut monumentum in sepulchris relinqueret. Mirum autem est, quod nec formæ, nec pulchritudinis suæ quicquam, nec ex facie sua resplendentem gratiam, nec oculorum aciem, vel temporum, quibus cum hominibus erat, spatia vel labores comminuerant; sed uno eodemque modo virtutes corporis atque sensuum in eo semper viguerunt. Hæc quidem sunt, quæ de illo Viro ab historia divina percipimus; quæ cursim narrata jam tempus est proposito nostro accommodare, ut videamus veteris Scripturæ historiam ad perfectam vitam multum conducere r.

ANNOTATA.

a Verba Græca non exacte reddita sunt Latine. Phrasis postrema sic habet: Ad suos descendit contribules, communicaturus ipsis mirabilia sibi in visione Dei ostensa, & leges propositurus; ac templum & sacerdotium, secundum exemplar sibi in monte monstratum, populo constituturus.

b Moysen quadraginta diebus mansisse in monte Sinai sine cibo & potu, dictum est in Commentario num. 303, ubi etiam mox num. 304 & seq. de tabulis acceptis, de idololatria populi, de confractione tabularum, comminutione vituli aurei, pœnaque populo inflicta actum est.

c Quantopere laboraverit Moyses, ut Deum placaret populoque integre reconciliaret, ac tandem secundas hasce tabulas acciperet, dictum est § 28 & 29, ubi secunda quadraginta dierum commoratio in monte, & secundarum tabularum acceptio exponitur num. 321 & 322.

d Quatuor genera Sacrificiorum hic enumerantur, videlicet primum ad purgationem, id est, dum aliquis contraxit immunditiam legalem; secundum in gratiarum actionem de beneficiis obtentis; tertium ad avertenda mala imminentia, & demum quartum ad expianda peccata. Verum hac enumeratione minime comprehenduntur omnia sacrificia. Tria genera sacrificiorum erant holocaustum, quod totum comburebatur in honorem Dei; hostia pacifica, & hostia pro peccato, ex quibus aliqua comedebant sacerdotes aliique. Singula autem variis de causis offerebantur, & sic in varias species possunt subdividi. Consuli de hisce possunt priora capita Levitici, & interpretes.

e De hac oblocutione Mariæ, cui & Aaron implicitus fuit, actum est § 35, ubi etiam de pœna Mariæ, & precibus Moysis pro ea fusis. Nyssenus hoc factum narravit ordine præpostero: contigit enim post carnes ab Israëlitis male desideratas, de quibus mox loquetur.

f Coturnices intelligit, de quibus in Commentario num. 372, ubi etiam de morte plurimorum in pœnam murmurationis & gulæ illata, qualiscumque hæc fuerit. Murmuratio vero relata est num. 366.

g De missis exploratoribus, murmuratione rebellis populi, pœnaque a Deo inflicta, actum estin Comment. num. 383 & sequentibus.

h De hac murmuratione populi, & peccato Moysis, actum est num. 445 & seq.

k Hæc sententia non satis videtur consona sacræ Scripturæ: nam Num. 21 ℣ 9 serpens æneus solum dicitur positus pro signo. Et clarius Sap. 16 ℣ 7 dicitur de iis, qui viso serpente æneo sanabantur: Non per hoc, quod videbat (serpentem æneum aspiciens,) sanabatur, sed per te omnium Salvatorem.

l De hac seditione & conspiratione Core, Dathan & Abiron actum est § 37 a num. 407, ubi videri poterit eam esse præponendam variis factis hic jam relatis.

m De Sehone & Og Amorrhæorum regibus hæc præcipue intelligenda sunt. Hi autem transitum proprie non concesserunt; sed vitam cum regno victi amiserunt. Consule de hisce Comment.num. 474 & sequentibus. Potuit tamen Nyssenus hic etiam respicere ad Chananæum regem Arad, qui victus similiter & occisus, progressum exercitus Israëlitici non amplius impedire potuit. De eo actum num. 457 & seq.

n Balac rex erat Moabitarum, non Madianitarum, licet hi ipsius essent amici & vicini, ideoque collatis consiliis Balaamum accersendum curaverint. Adi pro hisce Comment § 44, ubi tota hæc historia est exposita.

o Unde didicerit Nyssenus hanc famam, quæ ferebat, Balaamum civitatibus etiam ingentibus suis artibus nocuisse, non satis perspicio. Certe nec sacræ Litteræ nec Josephus tale quid habent. Philo quidem, in Comment. num. 508 citatus, varias enumerat calamitates, quas asserit prædictas fuisse a Balaamo; at illatas fuisse ipsius artibus non affirmat. Itaque sicut ibidem monui relationem illam Philonis suspectam esse falsitatis; ita monendum videtur, hæc nihilo esse certiora; præsertim cum sententia Nysseni de magicis artibus Balaami usque adeo certa non sit, ut opposita appareat probabilior, quemadmodum ostendi in Comment. num. 489 & 502.

p Hic rursum aliquid est confusionis & præposteri ordinis. Videtur insinuare Nyssenus, victos ab Israëlitis esse subditos Balaci, quod Balaam non potuisset maledicere Israëlitis, & quidem ante peccatum ab hisce commissum cum mulieribus Moabitarum & Madianitarum. At Israëlitæ solos aggressi sunt Madianitas, idque factum est post istud peccatum: deceptio enim mulierum bello causam præbuit, uti expositum est in Comment. § 46, ubi primo actum est de peccato Israëlitarum per mulieres Moabitidas & Madianitidas deceptorum, deinde vero de bello hanc ob causam contra Madianitas suscepto, iisque victis & excisis.

q De morte, sepulturaque actum est fusius in Comment. num. 580 & seq.

r Subjungit historiæ moralem expositionem Nyssenus: at illa ad propositum nostrum non conducit, ibique videri potest.

* al. mendose affectus

* i. e. duro prærupto

* mendose ablata,

DE SANCTA CANDIDA A S. PETRO APOSTOLO CONVERSA
NEAPOLI.

Sec. I post medium.

SYLLOGE HISTORICA.
De cultu & gestis.

Candida a S. Petro apostolo conversa, Neapoli (S.)

AUCTORE J. S.

Duas sanctas Mulieres Neapolitanas, ejusdem ambas nominis, Martyrologio Romano ad hunc diem inseruit Baronius, [Candidæ viduæ memoria in Fastis, & elogium:] Priorem ita memorans: Neapoli in Campania natalis sanctæ Candidæ, quæ sancto Petro ad eam urbem venienti prima occurrit, atque ab eo baptizata, postea sancto fine quievit. Secutus est Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, ubi elogium contexuit, quo omnia fere comprehenduntur hujus Sanctæ gesta, uti traduntur a Scriptoribus variis. Candida, inquit, cognomento Senior, ad alterius Candidæ discrimen, vidua Neapolitana, prima B. Petro apostolo Neapolim venienti, cum Romam proficisceretur, occurrit, ac hospitio accepit; a quo ad Christum conversa, in fideque erudita, aquis salutaribus expiata est, a dolore capitis, quo assidue laborabat, liberata; cum ad Apostoli sermonem eo carere cœpisset. Hæc charitate flagrans, eo dolore liberata, Aspren viri vitæ probitate insignis, jam annos viginti ægrotantis & in lecto decumbentis recordata, Apostolum pro eo rogare cœpit. Qui Candidæ baculum, quo innitebatur, porrigens, ait: Hunc Aspreni trades, & dices: Petrus, seu Crucifixi discipulus, mandat, ut, morbo illico recedente, pristinam recipias sanitatem. Accepto itaque baculo (qui adhuc in ecclesia metropolitana asservatur) ubi, illo Aspreni porrecto, verba, quæ Apostolus mandaverat, pronunciasset, statim is e cubili sanus prodiit. Post Apostoli discessum, Candida Deo orationibus, jejuniis, & piis operibus deserviens, ætate confecta obdormivit in Domino Prid. Non. Septembris, in æde ab Apostolo (ut creditur) dedicata, in qua ipse celebrasse fertur, sepulta. In cujus præfesto post Vesperas aqua quotannis a sacerdote benedicitur reliquiis Sanctæ signata, quam ferunt toto anno incorruptam servari, ac febricitantibus ex ea bibentibus, fi fide accedant, prodesse. Hactenus Ferrarius; citans Vitam in Vita S. Aspreni contentam.

[2] Castellanus in Martyrologio universali annuntiat quidem utramque Candidam cum Romano Martyrologio: [cum velit Castellanus hanc a Candida juniore non distingui; ex variis observationibus,] attamen existimat, non nisi unam esse eamdemque, dicens ad marginem, Seniorem recenter Martyrologio insertam esse ob auctoritatem Vitæ S. Aspreni, quam omnino neotericam nominat. Anno 1619 editus est Neapoli libellus, compositus jussu eminentissimi Cardinalis Decii Carafa archiepiscopi Neapolitani, atque hunc præferens titulum: Catalogus Sanctorum aliquot, ab omnibus ecclesiasticis Neapoli, & per totam diœcesim, Officio de communi imposterum celebrandorum. In hoc libello ad diem IV Septembris S. Candida senior celebranda proponitur ritu semiduplici cum commemoratione S. Candidæ junioris. Adduntur autem sequentes observationes: Duas Candidas Neapolitanas habet hac die Martyrologium Romanum, & tamen unam tantum, hoc est, Seniorem hactenus semiduplici Officio coluimus. In posterum ambas uno die venerabimur. Brachium, & dentes aliquot senioris Candidæ habent, ut accepimus, Canonici Regulares in æde S. Petri ad Aram. De ea in Vita S Aspreni, & in tabulis ecclesiæ Neapolitanæ. Porro S. Candida junior fuit conjugata: vixitque præstanti pietate & fide ante annos mille, hoc est, imperante Mauritio.. Extat nobile epitaphium marmori incisum in æde S. Andreæ, ubi & corpus ejus colitur. Inde vero pars ossium ejus ad ædem archiepiscopalem in cappellam Thesauri, pars vero in propinquum templum S. Angeli ad Nidum honorifice translata sunt. Hæ observationes satis ostendunt, notulam marginalem Castellani exactam non esse; nec seniorem Candidam memorari cœptam occasione Junioris; sed Seniorem cultam esse Neapoli, priusquam Junioris memoria celebraretur. Hoc, inquam, ex datis observationibus sequitur, nisi quis temere affirmare voluerit, Candidam juniorem prius a seculo VII translatam fuisse ad tempora S. Petri apostoli, atque ita occasionem dedisse alteram Candidam comminiscendi. Verum errores tam crassi non præsumendi, aut temere affirmandi; sed solide probandi sunt.

[3] Quod vero ait Castellanus S. Candidam seniorem Romano Martyrologio insertam esse auctoritate Vitæ S. Aspreni, [& monumentis utcumque antiquis,] eatenus verum est, quod omnia fere, quæ de illa Sancta narrantur, ex dicta Vita sint accepta. Jam illa compendio dedimus ex Ferrario, qui Acta S. Aspreni satis recte est secutus. Verum Vita illa S. Aspreni tam recens non est, quam insinuat Castellanus; ejusque Vitæ auctoritas aliunde etiam utcumque fulcitur. Bartholomæus Chiocarellus in Catalogo antistitum Neapolitanorum de prima Vita pag. 10 ita loquitur: Habetur etiam sancti Aspren Vita … sincerissime, etsi rudi stylo nulloque fuco atque orationis elegantia elaborata, sed sincera tantum historica veritate referta, quæ conscripta videtur (si conjecturæ locus est) paulo post Silvestri Papæ & Constantini augusti tempora, quæ antiquis Longobardicis litteris exarata servatur in majoris ecclesiæ Thesauri sacello. Eam Neapolitana ecclesia ab antiquissimis temporibus in Sancti ejusdem ecclesiastico Officio recitare consueverat, in novem lectiones digestam, quod quidem Officium typis editum habetur. Vitam istam recitat laudatus scriptor, eademque a nobis data est ad III Augusti in Aspreno. An autem revera tam sit antiqua, quam eam esse conjicit Chiocarellus, non definio. Attamen stylo satis est simplice & puro; nec dubitari potest, quin sit antiqua; & satis mihi apparet verisimile, scriptam esse aut ante tempora junioris Candidæ, aut certe non diu post. At observo, mulierem illam quæ a S. Petro conversa narratur, quæque nunc Candida senior nominatur, numquam nomine proprio vocari, sed solum dici Vetulam, aut Mulierem, aut Mulierculam senem. Hæc autem omissio nominis proprii nonnullam præbet suspicionem, nomen sanctæ illius Mulieris fuisse incognitum, atque ideo Candidam vocatam a posteris. Suspicio tamen illa solido caret fundamento: nam scriptor ille nomen S. Candidæ omittere potuit, quia de ea non agebat, sed de Aspreno. Deinde omnes scriptores posteriores Sanctam hanc nominarunt Candidam, nec ullus affirmat nomen illud esse post mortem Sanctæ datum.

[4] [in quibus] Habemus vetus Ms., in quo narratur erectio sacelli S. Mariæ de Principio, & in quo repetitis vicibus mentio fit de S. Candida, uti & de S. Aspreno. Hoc scriptum a Chiocarello pag. 25 ita laudatur: Vetus historia sanctæ Mariæ de Principio, quæ in solemniis dedicationis ejus ecclesiæ in Officio ecclesiastico, quod priscis temporibus legi consueverat, & in canonicorum archivio asservatur, Longobardis litteris descripta, quam ad verbum fere descripsisse videtur Joannes Villanus Neapolitanus in Chron. Neap. lib. 1 cap. XLI. Relata quidem in hoc Ms. fabulis inquinata videntur, atque idcirco huc transferenda non censeo, quæ in eo leguntur de constructione & dotatione illius ecclesiæ per Constantinum Magnum. Attamen huc transferam, quæ de S. Candida in eo narrantur, quia ob qualemcumque istius scripti antiquitatem saltem valent ad Candidam seniorem a juniore distinguendam. Erat etenim prope dictam cappellam S. Joannis, & prope porticum dicti palatii episcopalis, domuncula, sive cellula cum oratorio seu altari, ubi, dum vixit S. Aspren, illa sancta vetula Candida cælibem vitam duxit. Mox additur, locum fuisse cultui divino mancipatum propter devotionem S. Candidæ. Inferius vero asseritur magnus ibi fuisse concursus populi, quia illic illa sancta vetula Candida in servitio Dei juxta ecclesiam & palatium dicti antistitis Aspren, vitam finivit. Nolim quidem illam Candidæ habitationem ut certam aut admodum probabilem asserere, quod scripti auctor sit multis seculis posterior, ut patet ex ducatu Spoletino, aliisque locis, quæ in scripto illo designantur nominibus recentioribus; attamen incredibile apparet, hæc conficta esse de juniore Candida, quæ vixit imperante Mauritio, seu sub finem seculi VI.

[5] Mox in eodem Ms. subditur, corpus S. Candidæ sepultum fuisse in ecclesia S. Petri ad Aram, [nonnulla dicuntur] prout etiam asserunt neoterici. Deinde de miraculis dicuntur sequentia: Et quia S. Candida multis effulsit, & quotidie fulget miraculis, ad utilitatem ignorantium non est prætermittendum silentio, quod, si quis molestetur vel infirmetur vitio frigoris, seu quartanæ, simul cum devote biberit aquam lotionis capitis seu ossium dictæ Sanctæ, quod quolibet anno conficitur in die suæ festivitatis, sicut miraculosum vinum S. Antonii, virtute omnipotentis Dei, & meritis præfatæ S. Candidæ, illico convalescit, & protinus liberatur. Quæ quidem aqua, quod est mirabile dictu, virtute Dei per annum & ultra imputressibilis & saporosa servatur. Ita fere exemplar Ms., anno 1638. Neapoli transmissum a Beatillo nostro, qui frequenter in hoc Opere laudatus est. Desumptum autem notatur ex vetustis codicibus majoris ecclesiæ Neapolitanæ. At voces nonnullæ ita contractæ & misere exaratæ sunt in meo exemplari, ut legi non potuerint, atque idcirco fuerint omittendæ. Data tamen satis clare leguntur; nec sensus vocum est immutatus. Quod vero hic dicitur de aqua singulis annis benedici solita per reliquias Sanctæ, congruit cum dictis num. 1 a Ferrario.

[6] Chiocarellus pag. XI recitat alteram Vitam S. Aspreni, [de S. Candida seniore,] cujus ante me habeo exemplar Ms. sub hoc titulo: Qualiter B. Petrus apostolus primo venit in civitatem Neapolitanam. Antonius Caracciolus lib. de Sacris monumentis ecclesiæ Neapolitanæ cap. 5 de hoc scripto sic loquitur per conjecturam: Cujus ego auctorem, si e stylo conjicere liceat, facio Petrum subdiaconum, qui S. Agnelli miracula scripsit… Vixit Petrus subdiaconus, circa annum Christi millesimum ducentesimum. Chiocarellus de ætate scripti nihil dicit. Ego vero scriptum illud antiquius credo, quia videtur præluxisse Alberico, tertiæ Vitæ auctori, qui scripsit circa annum 1220 aut 1230, ut videbimus. Porro in dicta Vita de S. Candida referuntur omnia, quæ in priori. Quippe relato S. Petri adventu Neapolim, de visa & interrogata ab eo Candida sic habet: Et disponente Deo (Petrus Neapolim ingressus) quandam mulierem satis antiquam illic conspicit transeuntem, quam ad se vocatam percunctatur, si ipsa civis esset civitatis ipsius, & quo nomine vocitetur. Cui respondit se civem esse, & Candidam nominari. Quamque nominatam interrogat de civitatis statu, de civium habitu, de forma morum, de qualitatibus animorum: & quæ eis jura, quæ devotio, quæ leges in cultura Deitatis, quæ in pietate religio &c. Cum autem ab hisce interrogationibus, quibus Candida respondebat, Petrus ad fidei prædicationem progrederetur, & de patratis miraculis mentionem faceret; dixit Candida se credituram ea esse vera, si capitis dolore, quo solebat affligi, liberaretur. Petrus continuo fugat divina virtute dictum capitis dolorem. Mulier vero credit, & deinde baptizatur. Missa quoque ad Asprenum ægrotantem a Petro, illum, jubente Petro, sanitati restituit. Hæc ibidem pluribus verbis sunt enarrata.

[7] Tertia S. Aspreni Vita quam etiam indicat Chiocarellus, [de ejus conversione per S. Petrum,] edita est in Italia Sacra Ughelli recusa tom. 6 col. 19 & sequentibus. Auctor hujus est Albericus quidam, qui eam scripsit ad Petrum antistitem Neapolitanum, ejusque jussu. Petrum II intelligit Ughellus; cumque illius episcopatum ordiatur anno 1216, Vita scripta refertur in editione secunda ad annum circiter 1230. Quid porro tertiæ hujusce Vitæ scriptor Albericus præstiterit, ipse indicat in præfatione ad Petrum archiepiscopum hisce verbis: Tuis itaque, pater octies beatissime, jussionibus obsecundans, eorum, qui declamatorie in ecclesia plebem alloqui consueverunt, nitor exequi morem. Et in sancti confessoris præconia ea, quæ ipse exarata dedisti, stylo alio intermiscens, ad novem quantitatis mediocris lectionum distinctiones, qualemcumque conabor eructare sermonem. Vetustiorem igitur Vitam habebat, eamque jubebatur oratorio sermone expolire & amplificare, ut jam clarius supra dixerat, ita scribens: Imperas, … ea, quæ de hoc sancto viro breviter, & inculto corruptoque sermone in tomo chartæ mihi exarata dedisti, stylo diffusiori atque excultiori prosequi curem. Fecit Albericus, quod petebat, atque eadem prorsus exposuit de Aspreno & Candida, quæ in Vitis ante memoratis legimus, sive illas ipsas ante se habuerit sive aliud Ms. antiquum. Ex hisce, opinor, satis liquet S. Candidam seniorem non esse desumptam ex Vita plane neoterica S. Aspreni; sed ex monumentis non quidem tam vetustis, ut omnia indubitatam fidem mereantur; at ea saltem vetustate, ut suspicari non possimus seniorem Candidam cum juniore, sub finem seculi VI defuncta, eamdem esse. Addit Chiocarellus pag. 15 litteras regum Neapolitanorum seculi XIII & XIV, & Gasparis archiepiscopi Neapolitani anni 1448, in quibus omnibus S. Aspren & S. Candida a S. Petro conversi dicuntur; multosque alios pro eadem opinione adducit auctores. Pro eadem quoque sententia, quatenus spectat ad conversionem & episcopatum S. Aspreni, plura apud nos allegata sunt in Aspreno ad diem III Augusti.

[8] [aliisque ad eam spectantibus; clare ostenditur,] Antonius Caracciolus supra laudatus cap. 5 hæc insuper ad propositum nostrum scribit: In veteri Ms. Rituali ecclesiæ Neapolitanæ, in Litaniis, quæ pro agonizantibus dicebantur, invocabatur & Candida cum aliis sanctis virginibus… Sed cum in Officio ecclesiastico colatur ut Mulier sancta, talem ipsam fuisse existimamus, quamquam virginitatis corona haud ornatam. Facile assentior Caracciolo, virginitatem S. Candidæ non esse verisimilem, si tam provecta fuerit ætate, dum conversa est a S. Petro, quam ubique in Vita S. Aspreni indicatur: nam virginitas rara erat apud gentiles. De nobili genere & consanguinitate cum S. Aspreno non tam facile Caracciolo consentire possum. Ait ille quidem: Fuisse vero etiam nobilem, &, ut nonnulli putant, Aspreni consanguineam, apud me certum est: apud aliquos dubium. At illius certitudinis rationes solidas non allegat. Quod enim aliqui scriptores neoterici affirmarint consanguineam Aspreni fuisse, quodque vulgus ita autumet, ad certitudinem non sufficit, si vetera deficiant monumenta. Plusculum probaret, si satis distinctum & certum esset, quod subnectit his verbis: Interea tamen non video, cur credere non debeamus Summontio, scriptori sane diligenti; qui affirmat, se in vetustis Neapolitanæ ecclesiæ monumentis legisse, Candidam fuisse Aspreni consanguineam. Verum non indicavit, cujus temporis sint monumenta illa, quæ Summontius vetusta vocavit, ideoque nescimus, an sufficiant ad fidem certam faciendam: nam ut certa nobis res esset, tam monumenti antiquitas quam fides erat probanda, & verba ipsa recitanda.

[9] Ex dictis hactenus colligo, nequaquam esse dubitandum, [verisimile non esse, Candidam seniorem eamdem esse cum juniore.] quin Candida senior a juniore distinguatur, quod contra Castellanum probare volui. Nam primo perpetua traditio ecclesiæ Neapolitanæ, quæ saltem videtur viguisse a seculo IX, habet Candidam fuisse conversam a S. Petro, & fuisse occasionem conversionis Aspreni. At nullo modo verisimile est, id creditum fuisse de muliere sub finem seculi VI defuncta, cujus nonnulla gesta sunt cognita, & de qua antiquum exstat epitaphium, in quo asseritur obiisse imperante Mauritio. Secundo Candida senior passim vocatur Vetula: junior vero defuncta asseritur circa annum ætatis quinquagesimum. Tertio Senior invocata fuit olim cum virginibus, teste Caracciolo; & in vetusto monumento, aut saltem ætatis mediæ, adducto num. 4 dicitur cælibem vitam duxisse, verisimiliter quia erat vidua. At junior nec virgo credi poterat nec vidua, cum constet mortuam esse ante maritum. Quarto Senioris reliquiæ servantur in Ara Petri, ibique sepulta creditur. Junioris vero corpus est in ecclesia S. Andreæ ad Nidum. Quinto demum nulla umquam fuit in Actis utriusque confusio, nec gesta unius alteri leguntur attributa: nec ullus umquam ante Castellanum, quod quidem noverim, ex duabus unam facere voluit, aut de distinctione dubitavit, nec ullum sane invenio dubitandi fundamentum; ita ut existimem ex sola gestorum utriusque ignorantia id asseruisse Castellanum, quod non inveniret duas olim Neapoli fuisse cultas.

[10] Demum, ut huic Commentario finem imponam, subjungo ex Vita S. Aspreni, [Gesta Sanctæ] data apud nos ad III Augusti, omnia ilia, quæ ad S. Candidam spectant, ut ex iis pateat, quid additum sit a Ferrario. Princeps Apostolorum Simon Petrus, Antiochensi fundata ecclesia, Romam accedens, ad mœnia urbis Neapolitanæ transeundo pervenit: ubi longo fatigatus itinere, quiescens paululum, quamdam Mulierculam senem transire conspexit. Sciscitatur ab ea de civitatis statu, de civium habitu, de forma morum, de qualitatibus animorum: quæ eis vita, quæ leges, quæ legum cerimoniæ, quæ in Deitatis cultura devotio, quæ in pietate religio eis inesset; &, si alicujus novæ sectæ ratio inconvincibilis innotesceret eis, si proni fierent ac mobiles susceptores. De sua quoque conditione, quo instigante maturet ad urbem, Mulierculæ narravit eidem: quæ nova ferat, quæ invisa, quæ inaudita & felicia modernis tunc temporibus emerserint, euangelizans Christum, seriatim adaperit, … signa & prodigia Christi, visa per eum, narrans eidem. Ad quod dictum Petri Vetula silentium rumpens, ait: Tenebo certa, & credam indubia, si ejus, quem tantis effers præconiis, nomine invocato, solutis doloribus meis, plene mihi fuerit sospitas restituta.

[11] [ex Vita S. Asprem,] Tunc Petrus, Christi nomine invocato, inquit: Tibi, qui hanc crucias Vetulam impie, morbe pestifer, effuge, evanesce, & evacuare in nihilum, illius nomini dans honorem, cui est cum Patre & vivifico Flamine par virtus, æqualis honor, gloria concors, majestas eadem per omnia secula seculorum. Cumque Christicolæ, Petri secuti vestigia ab Antiochenis finibus, respondissent, Amen; Vetula protinus est sanata, & miratur, tam repente sese tam subito innovatam, & alteram factam ex altera. Credidit Mulier, & regenerantis liquoris baptismi rore perfunditur salutari, & dicit Mulier Petro: Habeo amicissimum quemdam, nomine Aspren, atrocissimo morbo quassatum, hominem benignum, pium, modestum, sobrium, & religiosum: … qui si sanari per te poterit, fidem, quam prædicas, statim recipiet; ejusque assertor idoneus, defensor robustus & propugnator existet. Tunc Petrus Vetulæ dixit: Vade propere, & manu apprehensa Aspren, dicas ei: Petrus Jesu Christi in Judæa crucifixi discipulus, mandat tibi, ut, ægritudine vanescente, ad sanitatem pristinam continuo reformeris. Et veniens Mulier ad Aspren, vix præcepta Petri complens, (id est, compleverat, cum) e vestigio est sanatus. Hactenus de Candida, nec plura in Vita S. Aspreni. Hæc vero eodem prorsus modo, sed pluribus verbis enarrantur in duabus aliis Vitis.

[12] [quibus nonnulla addiderunt neoterici.] Quapropter ignoro, unde neoterici, & cum ipsis Ferrarius, hauserint, S. Petrum Candidæ tradidisse baculum suum, dum mittebatur ad sanandum Asprenum. Similiter ignoro, unde diem emortualem acceperit cum aliis Ferrarius; & quo fundamento Caracciolus annum emortualem tamquam certum asserat his verbis: Obiit Candida bonorum meritis cumulata anno Christi LXXVIII, Lini Papæ IX. Vehementer suspicor diem & annum obitus prorsus fuisse ignotum; sed asseri deinde cœpisse mortuam esse die IV Septembris, quia eo die colitur; diem autem IV Septembris pro festivitate ipsius electum esse, quod illo die obierit & colatur Candida junior, de qua inferius agemus. Verum annus a Caracciolo assertus non modo mihi incertus apparet, sed parum etiam probabilis. Quippe, si Vetula fuit tempore conversionis, non est verisimile, eam deinde superfuisse ad annos fere triginta quatuor, uti sequeretur ex calculo Caraccioli. Hisce de causis annum emortualem fixi modo quodam vago post medium seculi 1. Demum si quis voluerit exquirere, an omnino certa videantur, quæ de S. Candida sunt recitata ex Vita S. Aspreni; candide fatebor Vitam S. Aspreni nec tam antiquam esse nec tam accurate scriptam, ut omnia pro omnino certis haberi debeant; at ceteris saltem esse probabiliora.

DE SANCTA HERMIONE FILIA SANCTI PHILIPPI
EPHESI

Circa CXVII, ut fertur.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctæ memoria in Fastis: utrum fuerit filia S. Philippi apostoli an Diaconi? Acta fabulosa ex Menæis edenda.

Hermione, filia S. Philippi, Ephesi (S.)

AUCTORE J. S.

Græci hac die annuntiant in variis Fastis S. Hermionem filiam S. Philippi apostoli: Philippum tamen diaconum claris verbis in plerisque designant, [Memoria Sanctæ in Fastis Græcis:] apostolum illum vocantes. Menologium Sirletianum ita habet: Item sanctæ Hermiones, quæ fuit una ex quatuor filiabus Philippi, qui Candaces reginæ eunuchum baptizavit. Hæc sancta Hermione sub Trajano imperatore pro Christiana confessione forti & constanti animo perferens tormenta, multis editis miraculis, migravit ad Dominum. Allegatum elogium non omnino congruit cum Menæis, nec cum Menologio Basilii imperatoris jussu edito, in quo hæc leguntur ad IV Septembris: Eodem die certamen sanctæ martyris Hermiones, filiæ sancti Philippi apostoli: atque hoc subditur Elogium: Sancta martyr Hermione, filia Philippi apostoli, floruit Trajano imperatore. Habuit autem sororem nomine Eutychen, cum qua Ephesum perrexit, ut Joannem theologum adorarent: non tamen invenerunt eum: translatus enim jam fuerat. Venit autem & Trajanus imperator Ephesum ad Persicam expeditionem, audivitque nomen Hermiones percelebre ac venerandum, eo quod prophetico esset afflata spiritu. Comprehensam igitur cum a Christi cultu abducere non posset, jubet illi alapas incuti: cui Dominus apparens addidit animum, confirmavitque, ut tormenta fortiter perferret. Sed paulo post a Trajano dimittitur, quod ei prædixisset fore, ut de Persis triumpharet. Adrianus vero gener & successor Trajani comprehensam iterum cogit Christum abnegare, idolisque sacrificare. Quod cum illa facere renuisset, jussit amputari ejus caput. Arescentibus vero carnificum manibus, ipsi etiam in Christum crediderunt, atque una cum illa capite plexi sunt.

[2] In hisce elogiis manifesta est discrepantia, cum in posteriori asseratur mors violentia, [quorum elogia non consonant in omnibus.] in priori tormenta quidem memorentur tolerata, sed mors iis illata non dicatur. In elogio ex Menæis dando Sancta rursum torta dicitur sub Adriano, damnataque capitis. Verum cum manus carnificum exaruissent, hi conversi asseruntur, & Sancta in eodem loco in pace defuncta. Quid ex hisce appareat probabilius, infra investigabimus. Interim corrigi debet asserta hic, uti etiam in Menæis, translatio S. Joannis apostoli, quæ nonnullis olim placuit; sed satis certum est obiisse S. Joannem, uti obierunt alii Apostoli. Annuntiatio, quæ præponitur in Menæis, martyrium non indicat, uti nec versiculi sequentes. Verba Græca accipe: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ μνήμη τῆς ἁγίας Ἑρμιόνης, μιᾶς τῶν Θηγατέρων Φιλίππου τοῦ ἀποστόλου. Eadem die memoria sanctæ Hermiones, unius e filiabus Philippi apostoli.

Χωρεῖ πρὸς αὐτοὺς οὐρανοὺς Ἑρμιόνη,
Ἑρμαίον εὑρηκῦα τὴν σωτηρίαν.

Abit ad ipsos cælos Hermione,
Stabilem consecuta salutem.

Ferrarius in Catalogo generali Herminam vocat, & de ea sic habet: Apud Hierapolim Phrygiæ sanctæ Herminæ martyris, filiæ S. Philippi discipuli sub Trajano. Verum nec nomen Sanctæ, nec locum martyrii, hic recte expressit Ferrarius, quod non videatur consuluisse, nisi Menologium Sirletianum, illudque exacte non fuerit secutus, sed suas adjunxerit conjecturas. Accuratius mentem Græcorum expressit Castellanus in Martyrologio universali, Sanctam sic annuntians: Ephesi sanctæ Hermiones, quam Græci faciunt filiam S. Philippi apostoli, & martyrem sub Adriano. Hæc latius dicuntur in Basiliano Menologio jam laudato, & in elogio ex Menæis recitando.

[3] [Dubitatur, utrum Hermione sit Philippi apostoli an diaconi filia;] Verumtamen duplex ex laudatis monumentis oritur dubitatio, nimirum utrum Hermione censenda sit filia Philippi apostoli, unius ex duodecim, an vero Philippi diaconi, qui etiam a promulgato Euangelio Apostolus subinde vocatur, maxime apud Græcos. Horum Fasti, cum dicant filiam fuisse Philippi, qui baptizavit eunuchum Candaces reginæ, non obscure designant Philippum diaconum, de quo id narratur Act. 8, quique revera quatuor habuit filias virgines prophetantes, sicut Act. 21 ℣ 8 legitur. Verum aliqui scriptores neoterici magis credunt epistolæ Polycratis sub finem seculi 2 Ephesini episcopi ad Victorem I Romanum Pontificem. Hanc Epistolam laudarunt Eusebius, S. Hieronymus & Rufinus, citati apud nos ad 1 Maii in S. Philippo apostolo § 2. Satis erit huc fragmentum transferre ex S. Hieronymo, qui non exiguam illius Epistolæ partem recitat in Catalogo scriptorum ecclesiasticorum in Polycrate, hujus verba sic exprimens: Etenim in Asia elementa maxima dormierunt, quæ resurgent in die Domini, quando venturus est de cælis in majestate sua, & suscitaturus omnes Sanctos, Philippum loquor de duodecim Apostolis, qui dormivit Hierapoli, & duas filias ejus, quæ virgines senuerunt; & aliam ejus filiam, quæ Spiritu sancto plena in Epheso occubuit. Dubitari vix potest, quin filia illa Philippi apostoli, Ephesi defuncta, sit ipsa Hermione, de qua agimus. Atqui manifeste asserit Polycrates eam fuisse filiam Philippi, unius ex duodecim Apostolis. Si igitur Polycrati episcopo Ephesino, circa finem seculi 2 scribenti de Sancta Ephesi defuncta, volumus fidem adhibere, necessario dicendum est, Hermionem fuisse filiam Philippi apostoli: nam Philippo apostolo varias fuisse filias, etiam scripserunt Clemens Alexandrinus, aliique a Florentinio, Henschenio & Tillemontio laudati. Verum hæc infra paulo latius tractabuntur.

[4] Quæri deinde potest, an Hermione virgo fuerit; & an martyr, [item an virgo sit & martyr.] uti asserunt rursus Græcorum Fasti: utrumque enim videtur ambiguum. Adducta verba Polycratis filias Philippi, quæ Hierapoli obierunt, virgines fuisse docent; at de virginitate illius, quæ Spiritu sancto plena in Epheso occubuit, prorsus tacet Polycrates, illudque silentium tanto majorem suspicionem ingerit, quanto expressius aliarum virginitatem eodem lolo declarat. Ambiguitatem auget Clemens Alexandrinus, qui lib. 3 Stromatum ait: Philippus autem filias quoque suas viris tradidit. Hæc, inquam, virginitatem S. Hermiones ambiguam faciunt. Responderi tamen potest, Polycratem non negare virginitatem Hermiones; sed de ea solum tacere, quod aliunde satis esset commendata Hermione. At hæc responsio non poterit omnem de ipsius matrimonio suspicionem tollere. Poterit quoque elevari auctoritas Clementis Alexandrini, quia hic in alios subinde errores incidit; at ostendi certo non poterit, eum errasse in verbis allegatis. Id tamen certum est, Clementem non debere intelligi de omnibus filiabus Philippi apostoli, quando dicit maritatas fuisse, cum certe duæ permanserint virgines; ideoque necesse non esse, ut illa ipsius verba de Hermione explicentur: plures enim filias habere potuit Philippus, prout septem ei filias attribuit Menologium Basilii imperatoris; atque ex illis maritatæ manere potuerunt in Palæstina, virgines vero in Asiam proficisci. Itaque de virginitate Hermiones nihil certi potest statui ab illis, qui existimant fuisse filiam unius ex duodecim Apostolis. At fuisse probabilius filiam diaconi, & consequenter virginem mox probabo. Martyrium æque incertum redditur ex allegatis verbis Polycratis, atque ex silentio antiquorum omnium; præsertim quia Polycrates in eadem Epistola titulum martyrii non omisit de omnibus Sanctis, quos in Asia mortuos scribit: sed S. Joannem Euangelistam, Polycarpum, Thraseam, & Sagarem martyres nominat. Martyrium igitur Hermiones, quod modo parum probabili in Menæis & Menologiis refertur, videtur incertum, cum nequeat probari satis certo.

[5] Porro varii scriptores existimarunt, filias Philippi diaconi per errorem attributas esse Philippo apostolo; [Duo Philippi olim ab aliquibus fuere confusi:] alii contra contendunt, utrique Philippo nonnullas fuisse filias. Quapropter operæ pretium erit, si examinavero paulo uberius ambiguam hanc controversiam. Valesius in Annotationibus suis ad Historiam ecclesiasticam Eusebii lib. 3 cap. 31 primo observat, verba Eusebii non recte fuisse Latine expressa a Christophorsono, qui pro Philippo uno ex duodecim Apostolis, Philippum unum ex septem diaconis substituit. Sequens tamen illius sententiam, hæc subdit: Vetus quidem hic error fuit, ut Philippum diaconum & euangelistam cum Philippo apostolo confunderent. Et quia in Actibus Apostolorum cap. XXI Philippi euangelistæ quatuor filias virgines prophetasse legerant, Philippum apostolum conjugem habuisse & filias suscepisse dixerunt. Ita præter Polycratem Clemens Alexandrinus supra in capite XXX, & Papias infra. Verum ex Actibus Apostolorum manifeste colligitur Philippum diaconum eum, a quo eunuchus baptizatus est, & qui quatuor habuit filias prophetantes, alium fuisse a Philippo apostolo. Vide Isidorum Pelusiotam in libro primo epistola CDXLVII & sequentibus, ubi id apertissime demonstrat. Hactenus Valesius, non dubitans Polycratem, Clementem Alexandrinum & Papiam erroris arguere, acsi Philippum apostolum & Philippum diaconum confudissent. Difficulter sane credere possem, duorum Philipporum distinctionem scriptoribus tam antiquis fuisse incognitam, nisi Isidorus Pelusiota illius confusionis fidem faceret, & nisi Eusebius ipse occasionem præberet suspicandi, se non prorsus fuisse immunem ab illa confusione, quam ei attribuit Florentinius. Verumtamen forsan necesse non erit confusionem Philipporum agnoscere; sed satis erit, si dicamus filias unius alteri attributas.

[6] [& probabilius est, diaconi filias Apostolo fuisse attributas:] Varia sane præter opinionem in hac quæstione se mihi obtulerunt; nam dum sententiam de filiabus Philippi apostoli, primo traditam a Florentinio, confirmatamque ab Henschenio & a Tillemontio, quam omnino veram & satis certam existimabam, diligenter versabar, ut eam, si fieri posset, novis rationibus firmarem; contrariæ potius rationes occurrerunt, dubitationemque satis vehementem de veritate illius sententiæ mihi ingesserunt, præsertim quia Eusebius contrariæ magis favet sententiæ, atque ita occasionem præbet suspicandi filias illas Philippi apostoli ex sola confusione ortas. Henschenius ipse nonnihil de veritate suæ opinionis se dubitasse ostendit in Philippo, dum ad hunc locum remittit num. 16, ut, si erratum fuerit, hic emendetur. Nolim tamen prorsus asserere, erratum fuisse, aut sententiam de filiabus Philippi apostoli falsitatis arguere; at solum ostendam incertam saltem esse, & opposita sententia minus probabilem: atque istud evincent, opinor, rationes mox dandæ. Ut autem clarior sit disputatio, quæ certa apparent, breviter præmittam. Primo satis certum est, Philippum apostolum sepultum esse Hierapoli, ibique etiam sepultas aliquot virgines filias alterutrius Philippi, harum vero sororem Hermionem Ephesi sepultam esse. Secundo facile admittam, Polycratem favere adversariis, nisi locus ipsius sit corruptus. Hisce positis, momenta utriusque sententiæ ponderare incipio.

[7] [nam Papiæ, Polycratis, & Proculi verba Eusebius intellexit,] Primus, qui de filiabus Philippi apud Eusebium meminit, est Papias Hierapolitanus episcopus, qui vixit cum discipulis Apostolorum, & multa se ex illis didicisse testatur apud Eusebium lib. 3 cap. 39, ubi Eusebius deinde ad propositum nostrum hæc habet: Philippum quidem apostolum una cum filiabus Hierapoli degere solitum superius docuimus. Nunc vero quemadmodum Papias, qui iisdem temporibus vixit, mirabilem quamdam narrationem a Philippi filiabus accepisse se refert, exponamus. Scribit enim mortuum sua ætate ad vitam revocatum. Hæc primo saltem intuitu favent sententiæ de filiabus Philippi apostoli: atque ex hoc fonte haurire potuit Polycrates. Plura habet Eusebius lib. 3 cap. 31, atque ad hunc locum respexit in verbis allegatis. Adducit ibidem ex epistola Polycratis verba num. 3 data. Postea sic pergit: Deinde in Dialogo Caii, cujus supra fecimus mentionem, Proculus adversus quem instituta est disputatio, de Philippi ejusque filiarum exitu plane consentiens cum iis, quæ modo retulimus, sic ait: Quatuor posthæc Philippi filiæ prophetides fuerunt Hierapoli Asiæ civitate, ubi etiam earum & patris Philippi sepulcrum visitur. Hæc ille. Lucas vero in Actibus Apostolorum, Philippi filiarum meminit, quæ dono prophetiæ ornatæ, apud Cæsaream Judææ tunc temporis cum patre degebant. “Venimus, inquit, Cæsaream: & ingressi in domum Philippi euangelistæ, qui erat unus e septem, mansimus apud eum. Huic autem erant quatuor filiæ virgines prophetantes”. Hactenus Eusebius, aut duos Philippos ipse confundens, aut modesta quadam insinuatione aliorum dicta corrigens: nam filiæ quatuor apud Lucam memoratæ sine ullo dubio erant Philippi diaconi, ut ipsa verba declarant.

[8] Porro Eusebium loqui de iisdem Philippi filiabus, clarum videtur, [aut certe explicuit de filiabus Philippi diacont,] tum quia Lucam citans, nullam distinctionem insinuat, tum etiam quia ait, Quæ dono prophetiæ ornatæ apud Cæsaream Judææ TUNC TEMPORIS cum patre degebant, innuens vocibus tunc temporis postmodum alio profectas esse; sibique easdem videri cum sepultis Hierapoli. Si autem alio fuerint profectæ, uti aliunde quoque verisimile esse videbimus, facilem confusioni occasionem præbere potuerunt; nec erit, cur tantopere inhærere debeamus auctoritati Polycratis, qui & errare potuit, & ex una tantum epistola innotuit, ita ut scire nequeamus, quam fuerit in scribendo accuratus. Ego sane mecum ita disputo. Vidit Eusebius, quid Papias, quid Polycrates, quid Proculus apud Caium, quid denique Clemens Alexandrinus, de filiabus Philippi dixisset, allatisque omnium dictis, sententiam suam exprimit Lucæ verba allegando de filiabus Philippi diaconi, ut aliorum dicta confirmet. Itaque, si credidit Philippi apostoli filias fuisse, quæ sepultæ erant Hierapoli & Ephesi, utrumque Philippum confudit: quod difficulter credi potest de viro tam docto, præsertim cum alleget verba Lucæ, ubi Philippus pater illarum filiarum dicitur unus e septem, diaconis nimirum. Si vero duos Philippos non confuderit Eusebius, uti est verisimilius, omnia aliorum dicta intellexit de filiabus Philippi diaconi, & Polycratem sic correxit. Rufinus vidit mentem Eusebii esse ambiguam, atque ea, opinor, de causa in versione Eusebii lib. 3 cap. 30 Philippum vocat Apostolum, reliquis vero Euangelistam, etiam in ipsa Epistola Polycratis lib. 5 cap. 24, prout alii jam observarunt, merito conquerentes de infidelitate Rufini in interpretando. Credibile tamen est, Rufinum sic verba Eusebii Latina fecisse, quod existimaret agi revera de filiabus Philippi diaconi, atque idcirco huic sententiæ nonnihil ponderis addidit.

[9] Florentinius in Indiculo Apostolorum pag. 151, [nisi utrumque Philippum confuderit: quod non est verisimile.] & Tillemontius tom. 1 Monum. Ecclesiast. nota 4 in Philippum, existimant utrumque Philippum ab Eusebio confusum, nixi nimirum auctoritate Polycratis. Audiamus Florentinium, cui Tillemontius adhæret: Sed hic vereor, inquit, ne tam Gaius quam Eusebius Philippum diaconum cum Apostolo ex duodecim confundant, & quatuor in Actis Apostolicis Philippi diaconi filias Cæsaream incolentes cum duabus Apostoli filiis * Hierapoli commorantes * immisceant, & præcipue Eusebius, qui Cæsareæ Judæa * relicta, Hierapolim incoluisse putat filias quatuor Philippi ex septem diaconis, cujus Lucas in Apostolicis Actis meminerit; cum tamen ex antiquis & oculatis testibus Polycrate & Papia diversissimæ hæ filiæ sint e diversissimis patribus. Ita ille. At durum mihi videtur de Eusebio dicere, quod non noverit Philippum diaconum ab Apostolo distinguere; idque, si opus esset, mallem suspicari de Papia & de Polycrate, quorum minor fuit eruditio. Audi, quid ipse Eusebius lib. 3 cap. 39 de Papia scripserit: Idem præterea scriptor alia nonnulla nudæ vocis traditione ad se pervenisse testatur, novas quasdam scilicet Servatoris parabolas, aliaque fabulis propiora. Inter quæ & mille annorum spatium post corporum resurrectionem fore dicit, quo regnum Christi corporaliter stet in orbe terrarum. Quæ quidem ita opinatus esse videtur Papias ex male intellectis Apostolorum narrationibus… Fuit enim mediocri admodum ingenio præditus, ut ex scriptis illius conjicere licet: plerisque tamen post ipsum ecclesiasticis scriptoribus ejusdem erroris occasionem præbuit, hominis vetustate sententiam suam tuentibus. Hæc de Papia Eusebius. Itaque in illum potius cadit suspicio confusionis quam in Eusebium, cum Philipporum distinctio haurienda esset ex Scripturis, quas non multum scrutatus videtur Papias, qui ipse ibidem sic loquens inducitur ab Eusebio: Neque enim ex librorum lectione tantam me utilitatem capere posse existimabam, quantam ex hominum adhuc superstitum viva voce. Cur, inquam, Papias confusionis istius auctor esse non potuerit, & Polycratem in errorem inducere, non satis perspicio: neque enim ipse alterutrum e Philippis vidit, cumque uterque vocaretur apostolus, filias diaconi apostolo attribuere potuit, etsi eas vidisset; aut certe de illis tam ambigue scribere, ut Polycratem in errorem deduxerit.

[10] [nec magni est facienda Polycratis auctoritas,] Verum ad tuendam sententiam nostram necesse non est Papiam erroris arguere, cum verba illius de filiabus Philippi nullibi sint expressa, & ideo nesciamus, de cujus Philippi filiabus fuerit locutus. Eusebius videtur ipsum intellexisse de filiabus diaconi, uti admittere debuit Florentinus, cum Eusebium confusionis suspectum faciat: & hac forsan de causa Tillemontius Papiæ auctoritate pro sententia sua non utitur. Quapropter tota fere quæstio reducitur ad auctoritatem Polycratis, quam Tillemontius vehementer urget loco indicato, & rursum tom. 2 nota 6 in Philippum diaconum, ubi tamen fatetur ei adversari verba Proculi in Dialogo Caii ex Eusebio ante citata. At lubet quærere, cur tanti facienda sit auctoritas Polycratis, qui integro seculo scripsit post mortem utriusque Philippi, & octoginta aut pluribus annis post mortem filiarum, de quibus disputatur, nisi ad insolitam ætatem pervenerint? An tanti momenti est unicum illud fragmentum epistolæ, ut credere oporteat scriptorem fuisse errori non obnoxium? An tanti momenti est unicum illud fragmentum epistolæ, ut credere oporteat scriptorem fuisse errori non obnoxium? At illud ipsum fragmentum exiguam eruditionem aut peritiam rerum in Asia duobus primis seculis gestarum insinuat; cum dubium non sit, quin longe plures magni viri intra illud tempus in Asia vitam finierint, quam quos recenset Polycrates. Majorem sane audaciam in asserendo & jactantiam epistola illa exhibet, quam veritatis curam. Ait se cum fratribus toto orbe dispersis sermones sæpe contulisse, & se cum Asiæ episcopis verum ac genuinum Pascha agere diem, videlicet cum Judæorum populus fermentum abjiceret. At certum est, id eum non didicisse ex collatione cum fratribus toto orbe dispersis: nam teste Eusebio, lib. 5 cap. 23 Synodus congregata in Palæstina, & altera Romæ, episcopi Ponti, & Galliæ, ecclesiæ Osdroënæ provinciæ, episcopus Corinthiorum pluresque alii, omnes unanimi voce declararunt Pascha celebrandum esse die Dominica Resurrectionis, uti in reliquis totius orbis ecclesiis fiebat.

[11] Quod vero spectat ad auctoritatem Polycratis in re, [quam Eusebius, Hieronymus & Rufinus sequi noluerunt:] de qua agitur; ei credidisse non videntur Eusebius, Hieronymus & Rufinus, etiamsi omnes epistolam ipsius viderint. Eusebius, ut jam vidimus, Philippi diaconi filias memorat, ut explicet Papiæ, Polycratis, Proculi & Clementis Alexandrini verba. Hieronymus autem lib. 1 adversus Jovinianum ait: Quamquam, excepto apostolo Petro, non sit manifeste relatum de aliis Apostolis: & quum de uno scriptum sit, ac de cæteris tacitum, intelligere debemus sine uxoribus eos fuisse, de quibus nihil tale Scriptura significet. Fateor quidem Hieronymum hic agere de sola Scriptura, in qua nihil scriptum est de uxore Philippi apostoli. At nec probi nec honesti viri erat, nedum sancti, ex silentio Scripturæ inferre velle reliquos Apostolos uxoribus caruisse, si Polycrati, filias Philippi apostoli memoranti, fidem certam habuisset Hieronymus. Rufinus vero sententiam suam fecit manifestam in versione Eusebii, dum omnibus locis, ubi de Philippi filiabus agitur, pro Apostolo Euangelistam substituit, uno loco excepto, ubi Apostolum nominat, sed non addit de duodecim, ut ille ipse locus sit ambiguus, & de diacono intelligi possit, imo & debeat propter alios locos. Verum, inquiet aliquis, cur igitur nec Eusebius, nec Hieronymus, quando verba Polycratis adduxerunt, errorem illius indicarunt? Respondeo id eos non semper facere solitos; Eusebium tamen id etiam adductis Lucæ verbis modeste fecisse. Quapropter si Eusebius, Hieronymus & Rufinus, quibus addi potest Proculus cum Caio disputans paucis annis post scriptam Polycratis epistolam, hujus assertioni manus non dederunt, nec nobis id faciendum esse existimo, præsertim cum varia sint, quæ confusionem faciant virisimilem.

[12] Attamen objicit Florentinius, cui Henschenius & Tillemontius consenserunt, [nec obstat sententiæ nostræ, quod Philippus cum filiabus antea habitaverit Cæsareæ,] Cæsareæ, non Hierapoli fuisse domum Philippi diaconi ejusque filiarum, idque certum est ex Actibus Apostolorum cap. 21 ℣ 21 pro anno circiter 58, quo Paulus eo venit. At incertum est ex Scriptura, an Philippus ibidem cum filiabus suis manserit. Ostendere & illud conantur ex S. Hieronymo, qui in Epitaphio S. Paulæ refert eam venisse Cæsaream, in qua Cornelii (centurionis) domum, Christi vidit ecclesiam; & Philippi (diaconi) ædiculas & cubicula quatuor virginum prophetarum. Verum non video ex visa domo Philippi, & cubiculis filiarum ipsius, recte inferri, Philippum cum filiabus Cæsareæ usque ad mortem permansisse. Rectius id inferretur, si diceretur sepulcrum ipsorum ibi fuisse visum; sed de sepulcro ipsorum tacet Hieronymus. Illud autem silentium Hieronymi de sepulcro aut reliquiis S. Philippi ejusque filiarum majoris mihi momenti apparet, ad negandum eos ibidem mortem oppetiisse, quam sit visio domus & cubiculorum ad mortem eorumdem Cæsareæ attribuendam. Quippe sepulcra Sanctorum studiose frequentabant, sacrosque eorum cineres religiose venerabantur sanctæ illæ mulieres. Audi Paulam ipsam & filiam ejus Eustochium scribentes ad Marcellam Epist. inter Hieronymianas in editione Martianæi 44, olim 17, ubi sic habent: Et martyrum ubique sepulcra veneramur, & sanctam favillam oculis apponentes, si liceat, etiam ore contingimus. Deinde inter Romanæ urbis decora recensent trophæa Apostolorum & martyrum; sed præferentes Palæstinam ob pretiosa Domini monumenta, quæ ibidem venerari poterant, ita loquuntur: Ergone erit illa dies, quando nobis liceat speluncam Salvatoris intrare?… Samariam pergere, & Johannis Baptistæ, Elisæi quoque & Abdiæ pariter cineres adorare?

[13] [sed potius favet, quod non legatur ibidem mortuus aut sepultus cum iisdem:] Aliorum quoque sepulcra ibi recensentur, uti & fons, in quo a Philippo eunuchus est tinctus. At, omissis pluribus, quærere liceat, an verisimile appareat, domum Philippi & filiarum in veneratione fuisse fidelium, sepulcrum vero in oblivione, si omnino Cæsareæ Philippus cum filiabus mortuus esset & sepultus? Huic igitur opinioni allegata S. Hieronymi verba magis adversantur quam favent. Præterea non exigui momenti est silentium Eusebii, aut potius locus ejusdem ante allegatus, in quo sepulcrum filiarum Philippi diaconi statuere videtur Hierapoli, locum sic explicante ipso Florentinio. Quis credat Eusebium, qui in eadem urbe cathedram episcopalem diu tenuit, ignorare potuisse Philippum & filias ipsius defunctas esse Cæsareæ, si ibidem revera obiissent? An domus Philippi & filiarum tanti fiebat, ut piis peregrinis ostenderentur; Philippus vero ipse cum filiabus ita negligebatur, ut Eusebius ipse ignoraverit eos in sua ecclesia fuisse defunctos? Tanti sane non est epistola Polycratis, ut id mihi faciat verisimile aut credibile. Accedit, quod Græci in Menologio suo affirment, Philippum fuisse episcopum Trallensem in Asia minore: cumque Act. 21 ℣ 8 vocetur euangelista, dubitari non potest, quin fidem prædicare perrexerit, sicut jam cœperat Act. 8, quando eunuchum baptizavit. Si autem fidem prædicare perrexerit, uti dixi, vix etiam dubitari potest, quin episcopus fuerit ordinatus, & filiabus quoque suis usus fuerit ad privatam mulierum instructionem: nam illæ verisimiliter prophetantes vocantur magis a cura instruendi mulieres, quam a futurorum prædictione, licet hanc quoque gratiam ipsis negatam asserere nolim. Ex omnibus hisce admodum est verisimile, filias Philippi cum patre suo in Asiam profectas esse, ad eum in prædicatione Euangelii juvandum. Nec obstat, quod anno 58 adhuc Cæsareæ cum patre degerent: nam potuit eas ibidem detinere pater, donec ætate essent tam provecta, ut sine alicujus offensione aut periculo castitatis comitari possent; & tunc demum eas secum ducere.

[14] [Baronii de hisce dubitatio:] Baronius, consideratis omnibus, quæ de Philippi apostoli & diaconi filiabus relata sunt apud antiquos, ad annum Christi 58 ambiguitatem suam ita declarat: Quid in his ambiguis dicendum sit, non habemus; nisi quod, quæ dicuntur de Philippi diaconi filiabus, iisdemque virginibus, ex divina Scriptura sibi vendicant auctoritatem: quæ autem de filiabus apostoli ab aliis sunt relata, ex incerto feruntur auctore, & nominis errore jactata putantur; dum, quæ sunt Philippi diaconi, Philippo apostolo sunt adscriptæ, cum præsertim ingenue profiteatur Hieronymus, nullam haberi certitudinem, præter Petrum, aliquem alium Apostolorum conjugio obligatum fuisse. Porro Clementis de nuptiis filiarum Philippi assertio omnium attestatione rejicitur; cum quotquot de his agunt scriptores, omnes ex æquo easdem virgines nominent. Hactenus Baronius, cujus sententia sustineri nequit, si Philippum diaconum cum filiabus Cæsareæ mortuum credamus & sepultum. At id jam abunde est refutatum.

[15] Quod vero ait de rejecta ab omnibus Clementis Alexandrini assertione, [Clementis Alexandrini assertio incerta est, nec certo nobis contraria:] locum non habet hoc tempore: nam Tillemontius ex eo loco probare nititur Clementem agere de filiabus Philippi apostoli. Argumentum ejus ita formatum est. Clemens asserit aliquas Philippi filias esse nuptas: at filiæ Philippi diaconi erant virgines: de filiabus igitur Apostoli loquitur Clemens. Verum suggerit ipse Tillemontius aptum responsum, dum observat dici posse aliam quamdam Philippi diaconi filiam nuptam fuisse, a quatuor virginibus distinctam: Scriptura enim nullibi asserit, non fuisse plures Philippo diacono filias. Hæc sane responsio inepta non est, si tamen credatur necessaria: nam Clemens nuptiarum causam agens, facile aliquid pro nuptiis asserere potuit, quod nec certum erat, nec idoneo fundamento nixum, uti alia plura asseruit, quæ passim ut falsa rejiciuntur. Itaque ratio Tillemontii ex Clementis auctoritate petita duobus nititur principiis æque incertis: incertum enim est, an vera sit Clementis assertio; & incertum, an sit de Apostolo intelligenda. Totum vero ipsius argumentum corruit, si alterutrum sit falsum.

[16] Quapropter malim suspicari, omnia illa, quæ de filiabus Philippi apostoli dicuntur, [quo modo confusio oriri potuit, qua filiæ Philippi diaconi Apostolo fuerint attributæ:] ex sola confusione esse nata, & filias esse Philippi diaconi, quarum duæ Hierapoli, tertia Ephesi, & quarta loco nobis ignoto sit sepulta. Ita enim intelligemus, memoriam illarum Virginum, quæ celebres fuerunt in vita, non fuisse oblivioni datam post earum obitum. Quo autem modo omnia facile contingere, & dicta confusio oriri potuerit, paucis explico. Philippus diaconus post annum 58 profectus fuerit in Asiam ad prædicandum Euangelium, comitantibus eum filiabus: factus tum fuerit Trallensium episcopus, ut asserunt Græci. Eo autem defuncto ante Philippum & Joannem apostolos, quos diu superfuisse constat, potuerunt filiæ ipsius se partim ad Philippum apostolum, partim ad Joannem conferre, ut istis assisterent, & sic partim Hierapoli, partim Ephesi vitam finire. Imo incredibile non est, eas, vivente patre, se aliis Apostolis junxisse, ut iis servirent, quod pro patris sui servitio una sufficeret. Verum, quandocumque id factum fuerit, verisimile est eas Ephesum & Hierapolim venisse, ut dictis Apostolis opem ferrent; atque ea occasione ab aliquibus habitas fuisse pro filiabus Philippi apostoli, quod hic Hierapoli obiisset; quodque Philippus diaconus etiam Apostolus vocaretur. Demum aliis similibus modis confusio induci potuit; & confusionem revera in hisce Philippi filiabus esse, satis ostendunt verba Eusebii, qui assertiones aliorum admodum diversas collegit, acsi invicem consentientes essent, & de Philippi diaconi filiabus exposuit. Huic igitur sententiæ, non quidem ut certæ, sed tamquam probabiliori malim adhærere.

[17] [Acta ex Menæis edenda, in quibus multa sunt fabulosa.] Quod spectat ad Acta S. Hermiones in Menæis relata, illa multis haud dubie fabulis inquinata sunt, licet fieri possit, ut vera nonnulla falsis sint immixta. Dicitur in illis Sancta primum passa sub Traiano; sed ab eo post aliquot cruciatus libera dimissa. Deinde vero rursum capta jussu Adriani, multisque tormentis tentata demum obiisse. Verum tam mirabilibus res tota vestitur adjunctis, ut nullam mereantur fidem, quæ de martyrio referuntur. Deinde cum Adrianus imperium adeptus sit anno 117, ad ætatem admodum longævam pervenire debuit Hermione, ut viveret usque ad imperium Adriani. Id tamen incredibile non est, cum Papias, qui Apostolos ipsos non vidit, sed solum Apostolorum discipulos, ex filiabus Philippi se aliquid didicisse asserat, ita ut illæ diu post Apostolos videantur fuisse superstites. Hac de causa mortem Sanctæ fixi circa annum 117 cum multa latitudine, & additis vocibus, ut fertur, quia epocha illa incertior est, quam ut indubitanter sit asserenda. Acta, licet fabulis inquinata, ut dixi, ex Menæis Latine reddita per Raderum Societatis nostræ subjungo.

[Annotata]

* filiabus

* commorantibus

* forte Cæsarea Judææ

ACTA
Ex Menæis Græcis
Interprete Matthæo Radero S. J. in Opere Ms.

Hermione, filia S. Philippi, Ephesi (S.)

Ex Menæis.

[Vita Sanctæ Ephesi: coram Trajano colaphis cæditur,] Sanctissimus apostolus Philippus, qui Candacen a baptizavit, quatuor habuit filias, quas Euangelista Lucas prophetidas & virgines fuisse testatur. E quibus Hermione & Eutychis b in Asiam profectæ quæsiverunt S. Joannem theologum. Quo non reperto, quod a Deo, sicut Enoch & Elias, translatus c esset, invenerunt Petronium d S. Pauli apostoli discipulum, a quo institutæ e vitam quoque illius imitabantur. Hermione autem medicinæ operam dedit f, ad quam magna hominum copia confluxit, quos illa invocato Christi nomine g omnes curavit. Trajano h autem imperatore, cum in Persas iret, Asiam transeunte, delata est apud illum S. Hermione, quod Christiana esset. Ergo adductam ad se blandis verbis conabatur circumvenire, & a Christo abducere. Sed cum frustra esset, jussit illam per aliquot horas colaphis objurgari.

[2] [ac deinde libera dimittitur Coram Adriano rursum torta,] Sed Hermione, cum videret Christum pro tribunali, in habitu & forma Petronii residere, atque illam alloquentem & ad constantiam hortantem, verbera pro nihilo duxit. Itaque imperator, spectata illius animi firmitudine, roboreque & constantia, verecundatus dimisit illam. Tunc Sancta publicum aperuit in Asia hospitium, in quo omnes qua spiritu qua corpore, consolabatur & juvabat. Eratque illic videre Deum ab mortalibus laudari ac celebrari, quoad vixit Trajanus: quo ex humanis sublato, cum & Hadrianus i gener ipsius in imperium successisset, audissetque de illa, per satellites illam ad se deduci imperavit: quam allocutus, Dic mihi, inquit, anicula, quot es annorum? & unde genus trahis? & cujus auctoritate vivis? Et Sancta: Quot, inquit, annorum sim, & unde genus ducam, Christus meus novit. Ergo imperator; Devestite illam & cædite k ac monete, ut quærenti imperatori modeste & reverenter respondeat. Cumque atrociter cæderetur, illa Dominum publice laudabat: cumque defecissent lictores, imperavit aliis, ut plantis pedum ipsius fibulas subjicerent.

[3] Quo facto, Sancta Deum adhuc amplius collaudabat. [variisque cruciatibus nequidquam tentata,] Quo magis incensus tyrannus, jussit ahenum plenum pice, plumbo, bitumine & sulphure incendi, Sanctamque in illud injici. Cumque jam vehementer arderet, Sancta sublatis in cœlum oculis, factoque signo crucis, lebetem ingressa est, & ignis subito extinctus, & liquatum plumbum effusum est. Quo viso tyrannus, Incendite, inquit, lebetem, donec ossa illius in cinerem redigantur. Ergo qui ignem igni addebant, viderunt Sanctam tamquam in rore stantem: & Sancta ad tyrannum, Vivit, inquit, Dominus Deus meus, quemadmodum tu sedes, & non sentis ardentis aheni ignem, ita nec ego. Quo dicto, imperator attonitus præ admiratione surrexit e throno, & admota ad lebetem manu, subito cutis una cum unguibus decidit a manu. Tunc Sancta exclamavit: Magnus Deus Christianorum. Et tyrannum amplius ira inflammavit. Curavit ideo sartaginem incendi, ut scintillæ passim exilirent, in quam Sanctam prorsus omni veste spoliatam projecerunt. Sed angelus Domini, qui cum ipsa erat, flammam utrimque divisam dissipavit, ita ut multi, qui juxta sartaginem deprehensi erant, incenderentur. Illa vero in sartagine quasi in tepenti horti viridario versabatur, Deumque laudabat.

[4] Quod cum Hadrianus imperator coram spectaret, tam inusitato prodigio exterritus contremuit, [idola precibus dejicit & comminuit: demum capitis damnata,] jussitque Sanctam extrahi, veritus ne & ipse pabulum ignis fieret. Extracta Sancta imperatorem allocuta est: Imperator, inquit, Dominus meus, cum in sartagine torrerer, immisit mihi somnium, & videbar adorare magnum Herculem. Lætus hoc somnio imperator statim jussit illam duci ad fanum Herculis, quod illa ingressa, invocata clam Dei clementia, statim tonitru ingens e cœlo infremuit, & idola omnia humi fusa & comminuta sunt, & quasi in cinerem redacta. Egressaque fano Sancta, Ingredere, inquit ad imperatorem, & porrige diis tuis auxiliatricem manum, quia conciderunt, & non possunt amplius surgere. Ingressus imperator fanum, visisque diis suis & idolis dejectis & contritis, præcepit ut Sanctæ extra urbem sanctum caput præcideretur.

[5] Theodulus ergo & Timotheus l, publici supplicii administri, [duos lictores, quibus manus exaruerant, convertit, & cum eis orans moritur.] cum illa urbem egressi,priusquam illa preces ad Deum suas posset ablegare, illam impetu subito volebant antevertere, & cum plagam intentare conarentur, repente manus utriusque exaruerunt. Itaque ad pedes Sanctæ procidentes, sincere toto pectore in Dominum nostrum Jesum Christum crediderunt, & subito sibi, receptis manibus, restituti sunt. Interimque rogarunt Sanctam, uti pro ipsis deprecaretur, ut & animas Domino Deo redderent in conspectu ejus, & ita factum est, statimque in Domino obdormierunt. Nec ipsa diutius in vita morata, eodem in loco requievit. Veneruntque pii quidam & religiosi viri, collectaque horum corpora Ephesum detulere, ibique claro in loco m reposuerunt ad laudem Patris & Filii & Spiritus sancti.

ANNOTATA.

a Ita habet textus Græcus fideliter expressus, acsi nomen esset eunuchi, cum constet nomen fuisse reginæ ipsius. Historia baptizati per Philippum diaconum eunuchi reginæ Candaces narratur Act. 8 ℣ 27 & seq.

b Eutyche vocatur in Menologio Basiliano. Potuit hæc esse quarta filia Philippi diaconi, si ex illis duæ Hierapoli obierint. Verum de Eutyche illa nullibi plura reperio, & dubitari potest, verumne sit nomen, an fictitium. Fuit inter discipulos S. Joannis apostoli aliquis Eutyches, de quo apud nos actum est ad 24 Augusti. At dici nequit, an nomen illius sit sorori S. Hermiones per errorem impositum.

c Translatio illa S. Joannis probabilis non est, licet olim ab aliquibus fuerit asserta. Ad 26 Septembris in elogio S. Joannis, mors ipsius quoque asseritur; at auctores Menæorum non curarunt eamdem ubique sequi sententiam.

d Hic Petronius Pauli discipulus æque est incognitus atque Eutyche ante memorata, nisi forte sit Petronius episcopus & martyr in Asia, de quo ex Apographis Hieronymianis breviter apud nos actum est ad 12 Martii.

e Filiæ S. Philippi institutæ sunt in juventute, non postquam Ephesum pervenerant. At verba sic intelligi possunt, ut credantur Petronio deinde usæ magistro, ejusque mores imitatæ.

f Græce, exercuit artem medicam.

g Græce, invocatione Christi sanavit; acsi ope divina, non medicinis naturalibus accedentes sanasset.

h Profectus est Trajanus ad ultimam expeditionem Persicam, aut potius Parthicam, anno 113 aut 114, ut vult Tillemontius nota 22 in Trajanum. Potuit igitur esse Ephesi dicto anno 114.

i Obiit Trajanus Selinunte in Cilicia anno 117, & eodem anno Adrianus imperium assumpsit Antiochiæ, indeque profectus est Romam, quo pervenit anno sequenti. Itaque, si vera sunt, quæ hic narrantur, affigenda sunt anno 117.

k Græce, ἄραντες τὸ παλλίον ἀπ᾽ αὐτῆς, τύπτετε αὐτὴν ἀφειδῶς, id est, Tollentes ab ea pallium, verberate eam non parce.

l Hosce duos Theodulum & Timotheum eosdem credimus cum memoratis hodie inter Prætermissos ex Menologio Sirletiano & Menæis Theotimo & Theodulo, ubi tamen dicuntur igne combusti. Timotheum & Theotimum idem significare ibidem observavi, ubi etiam videri possunt rationes, ob quas a nobis non annumerantur Sanctis. Ceterum facile videbit studiosus lector, totam hanc martyrii relationem esse talem, ut parum aut nihil fidei mereatur.

m De sepulcro S. Hermiones in elogio S. Myropes ad 2 Decembris hæc tradunt Menæa: Ad S. Hermiones, unius e Philippi apostoli filiabus monumentum parvula excubabat (Myrope,) ubi unguentum, quod ex sepulcro Sanctæ stillabat, excipiebat, & omnibus certatim subministrabat: unde & nomen Myrope sortita est. Eadem leguntur apud Sirletum. De hac S. Myrope breviter apud nos actum ad 13 Julii, ubi collectio illa unguentorum similiter legitur ex Basiliano Synaxario, non tamen ibi memoratur sepulcrum S. Hermiones.

DE S. MARCELLO MARTYRE
PROPE CABILONEM IN DUCATU BURGUNDIÆ.

Circa an. CLXXVIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Marcellus M., prope Cabilonem in ducatu Burgundiæ (S.)

AUCTORE J. L.

§ I. Ecclesia in honorem Sancti cum monachorum cœnobio Sec. VI fundata a S. Gunthramno rege, qui illam ornamento decoravit magnificentissimo.

Cabilo, Cabilonum vel Cabillonum urbs in ducatu Burgundiæ ad fluvium Ararim sita, [Breves notitiæ de urbe Cabilonensi, ubi S. Marcelli cultus sec. 6 viguit.] quæ apud veteres, uti apud Christophorum Cellarium lib. 2 Geographiæ antiquæ cap. 2 aliosque videre est, multa alia nomina illis afnia obtinuit, primum ab Æduis Galliæ Celticæ populis habitata fuit. Romani eam imperio suo subactam provinciæ primæ Lugdunensi adscripserunt. Quibus pulsis, in Burgundionum potestatem transiit. Dein Francis paruit; quorum rege Clotario 1 an. 561 vita functo, & inter quatuor ejus filios ditionum facta divisione, Aurelianense & Burgundiæ regna S. Gunthramno obtigerunt. Hic, posthabitis Aurelianis, regiam sedem Cabilone fixit ac veluti caput constituit regni Burgundici; cujus præcipuum patronum idem rex piissimus S. Marcellum agnovisse videtur, celeberrimum scilicet illum martyrem prope Cabilonem sub Marco Aurelio imperatore passum, atque ad hanc diem Fastis sacris adscriptum. S. Gunthramnus, cujus Acta ad XXVIII Martii Henschenius dedit, regnavit ab anno 561 usque ad 593. Non dubito, quin ante illa tempora Cabilonenses Marcellum suum, a quo Christi fidem se primum accepisse gloriantur, singulari fuerint veneratione prosecuti. Certe solemnis apud illos jam erat sancti Martyris festivitas anno regis Gunthramni 26, Christi 587; quemadmodum constat ex testimonio S. Gregorii episcopi Turonensis, quod num. 9 producetur. Basilica S. Marcelli, cujus idem scriptor locis infra citandis meminit, insigne monumentum est, quo Gunthramnus suam erga Sanctum illum pietatem imprimis testatam reliquit.

[2] Claudius Perry inter documenta, quibus suam de urbe Cabilonensi Historiam confirmat, [S. Gunthramnus rex ecclesiam cum monasterio,] pag. 22 vetustum producit Gunthramni regis instrumentum sub titulo, Fundatio abbatiæ sancti Marcelli. Additur: Ex cartulario ejusdem abbatiæ. Priorem instrumenti partem huc transferre visum est. Divina disponente gratia, servus servorum Domini Gontrannus rex, regnante Deo, universis sanctæ matris Ecclesiæ filiis salutem. Quoniam, culpis exigentibus, tum ob immoderatam principum ingluviem, tum ob negligentiam prælatorum & incuriam, cælestibus fundatas obsequiis ecclesias heu! pessundari dolens video, indeque doleo; nec me cunctis pro velle efficacem sentio: unam saltem, ne ad Dominicam arcam manu vacua redeam, pretiosissimi videlicet martyris Marcelli Cabilonensis, quam ei, Deo donante, construximus basilicam, & solidioribus ditare prædiis & ordinationibus munire & officiis (id est, ædificiis ad monachorum usus & officia, teste Cangio) disponimus. Censemus ergo, regalique authoritate roboramus, ut ibi manentes servi hospitale construant &c. Dein octodecim vici nominatim recensentur, quos omnes Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 174 novo monasterio a rege attributos fuisse ait, & singulis singulæ ædificii partes construendæ assignantur. Instrumentum integrum legi potest tom. III Martii pag. 720. Confectum fuit ante annum 579, uti ex numero sequente patebit.

[3] [quæ contra Fredegarium anno 579 extitisse ostenditur,] Vetus Chronicum, Fredegario Scholastico tributum, & a Theoderico Ruinart post S. Gregorii Turonensis Historiam Francorum editum, capitulo 1 de ecclesia a Gunthramno supra sancti Martyris sepulcrum condita & monachorum cœnobio ibidem fundato hæc habet: Anno XXIV regni sui, divino amore, ecclesiam beati Marcelli, ubi ipse pretiosus requiescit in corpore, suburbano Cabillonensi, sed quidem tamen Sequanum est territorium, mirifice & sollerter ædificari jussit; ibique monachis congregatis monasterium condidit, ipsamque ecclesiam rebus plurimis ditavit. Errat Fredegarius, dum ædificationem ecclesiæ & monasterii ad annum regis Gunthramni 24 differt; nam illo antiquior Gregorius Turonensis lib. 5 Historiæ Francorum a Ruinartio vulgatæ cap. 28, Anno, inquit, quarto Childeberti, qui fuit decimus octavus Guntchramni & Chilperici regum, apud Cavillonum civitatem synodus acta est jussu principis Guntchramni, in qua episcopi Salonius Ebredunensis & Sagittarius Vapincensis, gravium criminum rei, episcopatu dejiciuntur, & in basilicam beati Marcelli sub custodia detruduntur. Ex hoc loco manifestum est, S. Marcelli basilicam, quo nomine ecclesiam cum adjuncto ei monasterio Gregorius hic intelligit, jam extitisse anno 18 Gunthramni regis, qui cum anno Christi 579 componitur. Sagittario episcopo Vapincensi deposito subrogatus est S. Arigius vel Aredius, qui in Vita sua tom. 1 Maii pag. 109 num. 2 legitur ob [fervorem] desiderantis animi S. Marcelli martyris Cabilonensis ecclesiam adiisse, & valvas ejus, jubente regina Brunechilde, sibi occlusas, oratione aperuisse.

[4] [sancto Martyri construxit in agro suburbano Cabilonensi,] Situm loci, ubi ecclesia & cœnobium sancti Martyris condita fuere ita designat Aimoinus monachus Floriacensis lib. 3 de Gestis Francorum cap. 80: Hanc denique basilicam ipse Gunthramnus, divino succensus amore, in suburbio quidem prædictæ civitatis Cabilonensis, sed in territorio Segonum saltuque Brexio studiosissime ædificavit: ubi monachos aggregans, monasterium construxit, quod pluribus prædiis facultatibusque ditavit. Verba Aimoini hac observatione excipit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 96: Vocat Aimoinus territorium Segonum corrupte agrum Sequanorum trans Ararim, ubi in suburbano Cabillonensi & saltu pagoque Brexio monasterium S. Marcelli conditum est, cum Cabillonum sit citra Ararim in Æduis. Unde apud Fredegarium & in Chronico S. Arnulfi ecclesia S. Marcelli in suburbano Cabillonnense, sed tamen Sequanum est territurium *. Nimirum pars pagi Cabillonensis una cum monasterio isto suburbioque civitatis Cabilloni trans Ararim est, quo fluvio Ædui a Sequanis dividuntur: quam agri Cabillonensis portionem hodieque Brexiam Cabillonensem nostri cognominant, la Bresse Chalonnoise. Conformis est hæc Valesii expositio verbis auctorum, quos laudat: illis tamen non assentitur, nam Brexiam Cabilonensem cum monasterio S. Marcelli in Æduis locare mavult, nulla alia ratione ductus, quam quod illa diœceseos Cabillonensis finibus contineatur, Cabillonum autem sit opidum Æduorum. Sed quidni fluvius Arar, ubi Cabilonem præterlabitur, Sequanos ab Æduis ita exacte separarit, ut ultra ejus ripas neutrius gentis fines ibi patuerint? Perrius laudatus pag. 29 & 33 adfert diplomata Ludovici Pii & Caroli Crassi, quibus bona abbatiæ S. Marcelli, a canonicis secularibus ætate utriusque imperatoris habitatæ, confirmantur. Vicus, in quo illam S. Gunthramnus fundavit, Hubiliacus a Ludovico, Ubiliacus a Carolo nominatur. Hujus diploma datum est anno 885, illius 835 vel sequente.

[5] Paulus Warnefridus diaconus Forojuliensis lib. 3 de Gestis Longobardorum capite penultimo narrat, [eamque totius Galliæ pretiosissimo] S. Gunthramno in mira quadam visione revelatum fuisse locum, ubi ingens auri copia latebat. Effossus est, inquit, locus ille, & inæstimabiles thesauri, qui ibidem antiquitus positi fuerant, sunt reperti. De quo auro ipse rex postmodum ciborium solidum miræ magnitudinis & magni ponderis fecit, multisque illud pretiosissimis gemmis decoratum ad sepulchrum Domini Hierosolymam transmittere voluit. Sed cum minime potuisset, idem supra corpus beati Marcelli martyris, quod in civitate Cavilonno sepultum est, ubi sedes regni illius erat, poni fecit: & est ibi usque in præsentem diem. Nec est usquam ullum opus ex auro effectum, quod ei valeat comparari. Magnificentissimum S. Gunthramni donum Aimoinus in Gestis Francorum lib. 3 cap. 3 ciborium quoque vocat, illudque, cum propter itineris difficultatem & incursiones Saracenorum Palæstinam infestantium tuto Hierosolymam mitti non posset, sancti regis jussu positum fuisse ait in basilica, quæ Cabilonensi adjacet civitati, cujus condendæ ipse auctor extiterat, super sepulchrum S. Marcelli. Tum ista subjungit: Quod (ciborium) quamdiu tumulum sancti Martyris venustavit, nullum in tota Gallia opus, quod ei æquipararetur, potuit inveniri. Hinc deducitur pretiosissimum istud ornamentum, quo sancti Martyris tumulus decorabatur, non amplius extitisse ætate Aimoini, qui seculo X & initio sequentis vixit. Ibidem adhuc visebatur seculo VIII temporibus Caroli Magni; nam Paulus diaconus, qui tunc Gesta Longobardorum conscripsit, id diserte hisce verbis testatur: Et est ibi usque in præsentem diem.

[6] [ditavit ornamento, quod quale fuerit, exponitur.] Quid ego intelligam per ciborium, quod Paulus diaconus & Aimoinus supra corpus sancti Martyris pia Gunthramni munificentia exstructum fuisse scribunt, verbis exponam, quibus utitur Cangius in Glossario aucto tom. 2 col. 602. Ciborium appellant scriptores ecclesiastici, quod Ordo Romanus tegimen & umbraculum altaris.. Illud autem quatuor columnis iisque præaltis attollebatur, & in fastigiatam formam eductum, totum altare contegebat. Col. in rem nostram hæc observat: Ciboria plerumque Sanctorum corporibus imposita legimus, quod ea sub altaribus recondi solerent, proindeque una cum altaribus unico umbraculo tegerentur. Hæc ad notionem vocis ciborium sufficiunt. Qui plura desiderat, adeat eumdem Cangium lib. 3 Constantinopolis Christianæ in descriptione templi S. Sophiæ num. 57 & seqq. In Vita S. Sori eremitæ tom. 1 Februarii pag. 202 de Gunthramno rege ista memorantur: Reperto Dei nutu copioso thesauro … in urbe Cabillonica (imo in agro ejus suburbano) sancti martyris Marcelli mausoleum opere polymito, auro, gemmisque miro construxit emblemate. Per opus polymitum, id est, versicoloribus liciis contextum, non ciborium, de quo egimus (hoc enim ex auro solidum fuisse Paulus diaconus affirmat;) sed sepulcri, vel altaris, vel ciborii super utrumque erecti ornatum textilem intellige. Ciborium aureum ornare potuerunt vela polymiti operis. Vide Cangium in Opere jamjam citato num. 65: unde verba Anastasii Bibliothecarii in Leone III huc transfero: Fecit & in circuitu altaris .. alia vela alba holoserica rosata *, quæ pendent in arcu de ciborio numero quatuor &c.

[Annotata]

* Fredegarius apud Ruinart. Cabillonensi & territorium.

* id est, rosei coloris, vel rosis distincta

§ II. Jugis psalmodia apud tumulum S. Marcelli, cujus verisimiliter ope SS. Gunthramnus & Austregisilus mortis periculo erepti; perjurus punitus; lipsanotheca pretiosa; patrocinium in necessitate pluviæ; Officium proprium.

[Ut apud sepulcrum Sancti nocte dieque Dei laudes canerentur, effecit S. Gunthramnus in synodo] Sunt & alia ab antiquis scriptoribus memoriæ tradita, quæ uti S. Gunthramni pietatem erga Martyrem nostrum manifestant, ita & hujus gloriam posthumam illustrant. In Chronico S. Benigni Divionensis apud Acherium tom. 1 Spicilegii prioris editionis pag. 370 invenio, sanctum regem effecisse, ut monachi abbatiæ a se fundatæ apud sepulcrum S. Marcelli Dei laudes nocte dieque canerent. Verba accipe. Insuper etiam instituit, ut ad similitudinem monasterii Sanctorum Agaunensium seu Martyrum Thebæorum, Agauni in Vallesia Helvetiæ tractu passorum, diu noctuque divinum in hac ecclesia abbatiæ S. Benigni persolveretur officium… Similiter instituit de loco sancti Marcelli, ubi ipse rex corpore quiescit; quem thesauris & pecuniis, possessionibus etiam multis ditavit, operibus miris & ædificiis decoravit. Mabillonius in Præfatione ad partem 2 seculi IV Benedictini num. 204 & seqq. pluribus adversus Cointium probat, psalmodiam, quam apud Agaunenses S. Sigismundus rex Burgundionum introduxerat, perrennem fuisse. Hanc postmodum, adnitente rege Gunthramno, in monasterio S. Marcelli institutam fuisse confirmatur ex Fredegarii Chronico apud Ruinartium capit. 1: Anno XXIV regni sui … synodum quadraginta episcoporum fieri præcepit, & ad instar institutionis monasterii Sanctorum Agaunensium, quod temporibus Sigismundi regis ab Avito Viennensi & ceteris episcopis, ipso principe jubente, fuerat confirmatum, hujus synodi conjunctione monasterii S. Marcelli Guntchramnus institutionem formandum (forte formandam, vel ut alibi est, firmandam) curavit. Legi possunt, quæ ad 1 Maii in Commentario, Vitæ S. Sigismundi regis prævio, a num. 3 Henschenius scripsit. De S. Avito episcopo Viennensi egit Bollandus ad V Februarii.

[8] Synodum 40 episcoporum, in qua decretum fuit, [40 episcoporum, quæ an Valentina II, an Matisconensis II fuerit, controvertitur.] ut monachi S. Marcelli exemplo Agaunensium die nocteque psallerent, Fredegarius affigit regis Gunthramni anno XXIV, qui licet in S. Gregorii Turonensis calculo respondeat anno Christi 585, tamen secundum numerandi modum Fredegarii cum anno 584 componi debet. Manifestissime id in Opere nostro demonstratum est tum ad 1 Februarii in Comment. de S. Sigeberto Austrasiæ rege § 9, tum in Exegesi præliminari ad tomum III Martii de Genealogia regum Dagobertinorum cap. 1. Quoniam ipso anno 584 jussu Gunthramni habitum fuit concilium Valentinum II, & in eo confirmata fuere, quæcumque basilicæ S. Marcelli & aliis locis sacris rex, ipsius conjux & filiæ contulerant, vel in posterum collaturi essent; hinc Ruinartius in Notis ad Fredegarii textum opinari maluit, institutum Agaunensis monasterii monachis S. Marcelli in eodem concilio traditum fuisse, quam assentiri Valesio tom. 2 Rerum Francicarum pag. 277 & aliis, qui id factum esse arbitrantur in synodo Matisconensi II, quæ etiam jussu Gunthramni convocata fuit. Neutra opinio cum Fredegarii verbis, anno regni sui XXIV … synodum quadraginta episcoporum &c. conciliari potest: non Ruinartii, quia concilio Valentino II non 40, sed 17 dumtaxat episcopi interfuere: neque etiam Valesii; nam Matisconense II, cui 43 episcopi præter tres alios, qui sedes non habebant, & 20 absentium antistitum legati subscripserunt, celebratum fuit anno 585, qui secundum Fredegarii calculum, non 24, sed 25 annus regis Gunthramni fuit. Facile tamen crediderim alterutram sententiam veram esse, & in Fredegarii Chronico vel episcoporum numerum vel annum, quo convenerunt, alienum determinari.

[9] Cum festivitas S. Marcelli anno 587 apud Cabilonenses ageretur, [S. Marcello adscribi potest, quod idem rex] Gunthramnus in sancti Martyris ecclesia a sicario pene interfectus fuit. Theophilus Raynaudus in Sanctorum Lugdunensium Indiculo de S. Marcello nostro agens, hujus illum ope mortem evasisse scribit. Verum ut res contigerit, optime ex Gregorio Turonensi cognosces. Interea, inquit lib. 9 Historiæ Francorum cap. 3, advenit festivitas S. Marcelli, quæ apud urbem Cabillonensem mense septimo celebratur; & Guntchramnus rex adfuit. Verum ubi peractis sollemnibus ad sacrosanctum altarium communicandi gratia accessisset, venit quidam quasi aliquid suggesturus. Qui dum properat contra regem, culter ei de manu dilabitur; adprehensoque repente, alium cultrum evaginatum in manu ejus reperiunt. Nec mora, eductus a basilica sancta, vinctus & tormentis addictus, confitetur se emissum ad interficiendum regem &c. Apud Gregorium lib. 9 cap. 27 pium regem anno 589 rursum invenio in basilica S. Marcelli. Quoad vixit, singularem illum retinuit pietatis affectum, quo erga Patronum suum ferebatur: in cujus etiam ecclesia post mortem suam, quæ anno 593 contigit, sepeliri voluit, teste Fredegario capit. 14 & aliis.

[10] [& S. Austregisilus mortis periculum evaserint.] Qui cum Raynaudo credunt, Gunthramnum ope S. Marcelli vitam conservasse, ejus etiam patrocinio facile adscribent, quod S. Austregisilus, antequam ecclesiæ Bituricensi præesset, mortis periculo ereptus fuerit. In sancti hujus præsulis Actis ad XX Maii editis num. 5 & seqq. historia fuse describitur, quam ita contraxit Aimoinus lib. 4 cap. 2: Austregisilus quoque Bituricensis archipræsul, qui sub rege Guntranno diu in palatio conversatus, mappam ei ad extergendas præbere consueverat manus. Hic quadam vice a quodam pessimæ mentis homine falso accusatus, quædam absque jussione principis scripta confecisse; dum id sedulo denegaret, jubetur a rege armis objecta repellere. Qui diluculo surgens, dum per puerum omnem suorum apparatum armorum deferri fecisset in campum, & ad exorandum Dominum ecclesiam beati Marcelli (in Actis additur solito more) expeteret; obvianti pauperi & eleemosynam roganti trientem tribuit: sicque orationi incubuit. Nec defuit orationi effectus; nam dum cum rege ad locum certaminis properaret, occurrit eis nuntius, dicens, adversarium ejus, dum ad designatum occurrere festinaret locum, equo corruisse, vitæque terminum incurrisse. Tunc rex ad beatum conversus virum, Lætare, inquit, amantissime juvenis, quia Dominus defensor tuus est, ne tibi nocere possit inimicus.

[11] [Per Sanctum pejeraturo lingua & totum corpus obriguit.] Opportunus hic locus est ea transcribendi, quæ Gregorius lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 53 refert: De beati vero Marcelli Cavillonensis martyris virtutibus seu miraculis, quæ certo ipsi attribui possunt, pauca ad nos mittenda memoriæ monimenta venerunt: quæ quamlibet parva censeantur in dictis, ad eum tamen referenda sunt, qui hæc operatur in singulis. Causa quædam exstiterat, ut Fedamius, Eunomii quondam Arverni presbyteri filius, Cavillonensem urbem adiret; idemque apud basilicam sancti martyris Marcelli hospitalem * habebat, ab abbate loci victus stipendia capiens. Ipse enim, quæ loquor, exposuit. Inter duos, inquit, viros orta fuit intentio *: hisque litigantibus, in hoc lis ipsa subiit, ut eam sacramento dirimerent. Ingressique basilicam sancti Martyris, elevatis homo manibus ad perjurandum, cum nomen Sancti voluisset ore patulo nominare, hæsit vox in faucibus, nec lingua poterat ad officium reflecti. Sed ne hoc quidem parum videretur ad beati Athletæ gloriam, ipse cum elevatis manibus quasi æneus totus inriguit. Tunc oratio facta pro eo, absolvi diaboli arte vinctum obtinuit: ipse quoque post absolutionem sermone proprio opus suum confessus, quæ negligenter egerat, emendavit.

[12] [Vicissitudines abbatiæ S. Marcelli, quæ nunc est prioratus Ord. Cluniacensis;] Abbatiam sancti Martyris, quam Gunthramnus monachis Ordinis S. Benedicti condidit, canonici seculares possederunt sub Carolo Magno Francorum rege, qui anno 779 eorum privilegia & immunitates confirmavit, violatores sexcentis solidis mulctans, quorum duæ partes monasterii ærario persolvendæ erant: de tertia vero, quæ fisco cedere debebat, ita statuit: Quidquid exinde fiscus noster potuerit sperare, in luminibus ipsius ecclesiæ sancti Marcelli martyris pro stabilitate regni nostri, seu nostra subsequente progenie proficiat in augmentum. Joannes VIII Papa, synodus Cabilonensis habita anno 873, Ludovicus Pius & Carolus Crassus imperatores canonicis S. Marcelli seculo IX plurimum etiam faverunt. Instrumenta e quibus ista commemoro, exstant apud Perrium Historiæ Cabilonensis Probationibus inserta inter paginas 28 & 34. Apud Labbeum tom. 9 Conciliorum tres invenio episcoporum synodos in Sancti basilica celebratas, annis videlicet 875, 886 & 915. Nunc subjicio fragmentum monumenti, quod ab editore Perrio pag. 42 in margine anno 1075 exaratum fuisse notatur. Verum idem cœnobium (S. Marcelli) juxta religiositatem constructoris in omni honestate dispositum, postmodum per inhabitantium socordiam paulatim ad perversos mores & superbiam prolapsum, fallere nequivit interim Judicis oculum, quin etiam in præsenti lueret pœnas adinventionum suarum, conflagrantibus Hungaris & villam & oratorium, rapientibus quoque quicquid inibi est repertum. Credo id accidisse anno 937, quo Hungari totum Burgundiæ ducatum depopulati fuere. Discedentibus autem illis, adhuc ex vindicta divinæ animadversionis violenti quoque sibi distraxerunt fundos ad eumdem pertinentes locum; utpote cæso capite, membra passim exposita pro libitu vicina sibi quisque diripuit: inter quæ & memorata ecclesia Floriacensis (de qua vide infra num. 18 & seq.) ad sortem dirimentium devenit. Sed quia iniquorum contumacia hoc modo prostrata * beati Martyris sepulchrum debito obsequio usquequaque frustrari non debuit, longo post tempore ruinæ ejusdem loci sancto abbati Mayolo, qui anno 994 vita defunctus est, commissæ ac Cluniacensium Fratrum traditæ dispositioni, quantum ad priorem gloriam & posteriorem dejectionem mediocriter restitutæ sunt ab ipsis. De S. Majolo abbate Cluniacensi actum est ad XI Maii. Locus S. Marcelli ab eo tempore, quo sancto abbati concessus fuit, titulum prioratus gessit & ab Ordinis Cluniacensis monachis habitatus fuit.

[13] Papebrochius anno 1662 Roma per Galliam in Belgium rediens, [ubi in theca magnifica Sancti ossa servantur.] inter alia a se & socio Henschenio visa, hæc annotavit: Cabilone ad monasterium S. Marcellini * egressi, divitem olim abbatiam, vidimus thecam aureis in fronte, argenteis alibi, tectam laminis, in qua sancti Martyris corpus reconditur; puteum item in quem vivus defossus ad cingulum fertur mortem obiisse. Duo religiosi Benedictini e congregatione S. Mauri in Itinerario litterario, Parisiis anno 1717 excuso, parte 1 pag. 225, Conspicitur, inquiunt, in ecclesia (prioratus S. Marcelli) supra altare majus capsa superba, in qua conservantur reliquiæ sancti Marcelli martyris. Sancti theca, cujus Papebrochius & duo monachi Benedictini in suis Itinerariis meminerunt, eamdem esse arbitror cum illa, quam Perrius in laudata sua Historia ad annum 1436 a Joanne Rolino Cabilonensi præsule & simul rectore S. Marcelli argento, in quo martyrium ejus repræsentabatur, coopertam fuisse scribit, quamque ad annum 1562 feliciter evasisse narrat sacrilegas heterodoxorum iconomachorum manus, qui ea se ditandos sperabant.

[14] [Cabilonenses ipsum invocant in necessitate pluviæ,] Sanctum a Cabilonensibus ad pluviam terræ frugibus impetrandam invocari solitum fuisse testatur Perrius in sæpius memorata Historia ad annum 1603. Substantiam accipe eorum, quæ ibi in rem nostram Gallico idiomate narrantur: Consuetudo obtinet, ut, quando ager Cabilonensis præ diuturna aëris serenitate arescens pluvia indiget, theca S. Marcelli apostoli in urbem portetur. Unde necessaria pluvia anno MDCIII deficiente, monachi abbatiæ (vel potius prioratus) S. Marcelli cum theca reliquiarum ejus & capite S. Gunthramni abbatiæ fundatoris Cabilonem processerunt, & sacra ossa per totam urbem circumtulerunt: dein magna civium multitudine comitante ad monasterium suum reversi sunt. In Vigilia, quæ festum Corporis Christi præcedit, clerus & religiosi urbis Cabilonensis solennem ad templum sancti Martyris supplicationem instituerunt, precibus aliisque piis operibus ibi vacaturi. Omnis populus illi interfuit nudis pedibus progrediens, & virgam albam manibus gestans. Adolescentuli & puellæ incedebant candidis vestibus induti. Cabilonensium devotio per merita Sancti petitam pluviam a Deo impetravit. Vidimus nos idem beneficium in simili necessitate alias impetratum fuisse. Mirabantur heterodoxi, nec tamen convertebantur. Nuper civis Cabilonensis me edocuit, piam, etiam nunc in patria sua vigere consuetudinem, ut, urgente pluviæ penuria, ad S. Marcelli opem confugiatur.

[15] [& Officio proprio sub ritu duplici honorant.] In Officiis propriis ecclesiæ Cabilonensis, auctoritate Cyri de Tyard episcopi anno 1620 excusis, Sancti festum ritu duplici per totam diœcesim celebrari jubetur. Oratio hæc recitanda præscribitur: Deus, qui beatum Marcellum martyrem tuum virtute constantiæ in passione roborasti, ex ejus nobis imitatione tribue pro amore tuo prospera mundi despicere, & nulla ejus adversa formidare. Per Dominum. Lectiones secundi Nocturni concinnatæ sunt ex breviore Passionis historia, quæ post hunc Commentarium primo loco dabitur. In Cathedrali Cabilonensi aram Sancto dedicatam extitisse testatur Petrus Cussetus in urbis Historia tom. 2 pag. 40.

[Annotata]

* hospitium

* al. contentio

* forte prostratum

* imo Marcelli

§ III. Loca extra dœcesim Cabilonensem, quorum sanctus Martyr patronus; ecclesiæ, quæ eum Officio ecclesiastico honorant; Martyrologia.

[Vetustum S. Marcelli cœnobium prope Viennam Allobrogum:] Non modo in diœcesi Cabilonensi, sed & in multis aliis extra illam locis sanctus Martyr cultum obtinuit. In Vita S. Clari abbatis, tom. 1 Januarii a pag. 55 edita, a num. 3 varia cœnobia intra & extra Viennam Allobrogum metropolim condita recensentur, e quibus duo ita commemorantur: Sancti quoque Marcelli martyris cœnobium triginta monachos, sanctæ Blandinaæ viduarum sanctimonialium locus viginti quinque religiosas alebat. Num. 4 lego S. Clarum viduis directorem, dein monachis S. Marcelli abbatem præfectum fuisse: num. XI, eum supremo morbo laborantem ex S. Blandina sibi apparente audivisse: Tertia die, hora quinta sanctus Marcellus & ego ad te venientes te nobiscum ad felicia regna ducemus. Num. 12 dicitur S. Clarus sepultus fuisse in ecclesia monialium beatæ martyris Blandinæ sanctorumque Martyrum quadraginta octo, Lugdunensium scilicet, anno 177 sub Marco Aurelio imperatore passorum, de quibus ad 2 Junii egimus. In eadem persecutione, in qua S. Blandina & socii Martyres, etiam S. Marcellus Lugduni in carcerem conjectus fuit; at mortem, quam fuga elapsus illic evaserat, paulo post prope Cabilonem oppetiit. Hæc adjuncta omnia me inducunt, ut cum Tillemontio tom. 3 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 36 credam, patronum cœnobii, cui S. Clarus abbas seculo VII præfuit, fuisse Marcellum nostrum.

[17] Itaque de sancto nostro Martyre ego intelligenda esse censeo, [cultus in vicina, ubi illud conditum fuerat, crypta:] quæ Nicolaus Chorier in Disquisitionibus antiquitatum Viennensium anno 1658 vulgatis parte 2 lib. 5 cap. 2 Gallice scribit, & lectori Latine communico: Porta urbis Viennensis S. Marcelli dicta … nominis hujus originem trahit ab antiquo, nunc a multis seculis diruto vel collapso, monasterio, quod non procul inde aberat… Huic vicina est crypta, in qua S. Marcellum, sive ut paganorum crudelitatem latitando declinaret, sive ut a societate hominum segregatus familiarius cum Deo ageret, aliquam vitæ partem traduxisse, rudis populus sibi persuasit. Unde & altare Sancto ibi erectum fuit, & ad morborum quorumdam, quibus pueri lactentes obnoxii sunt, sanationem ejus intercessione a Deo consequendam sæpe ibidem preces & dona votiva offeruntur. Absit a me, ut ego hanc devotionem improbem: at hoc verum est, S. Marcellum, quem Simeon Metaphrastes archimandritam appellat, numquam trajecisse mare, ut in Gallias veniret. His & proxime sequentibus verbis auctor indicat, sanctum vetusti cœnobii patronum, cujus cultum in vicina crypta ad suam usque ætatem perseverasse ait, fuisse S. Marcellum archimandritam, qui ad XXIX Decembris Martyrologio Romano inscribitur. Ad errorem hunc confutandum satis est dixisse, cœnobium istud in Vita S. Clari, seculo VIII conscripta, nominari sancti Marcelli martyris, qui titulus archimandritæ non convenit, cum Constantinopoli in pace quieverit. Traditionem populi credentis S. Marcellum in memorata crypta aliquamdiu habitasse, fabulis accenseo.

[18] Catalogum generalem beneficiorum regni Franciæ Parisiis anno 1698 impressum pervolvens, [parœciæ, quæ nomen traxere a S. Marcello; an nostro? Huic sacram credo ecclesiam Floriacensem,] præter sacellum S. Marcelli in ecclesia Campi Ferreoli diœcesis Cabilonensis, in archiepiscopatu Lugdunensi & suffraganeis diœcesibus Lingonensi & Matisconensi quinque inveni parœcias Sainct Marcel dictas. Vehementer fallor, si nulla earum Sanctum nostrum patronum colat, cum jaceant in diœcesibus Cabilonensi conterminis, cujus metropolis quoque Lugdunum est. In episcopatus Lingonensis decanatu S. Sequani etiam notatur prioratus S. Marcelli Floriacensis, membrum dependens a prioratu sancti Marcelli Cabilonensis. Uti hunc prioratum, ita & Floriacensem ei subjectum sub Sancti nostri patrocinio constitutum credo. Ecclesia Floriacensi super Oscaram * fluvium sita, olim juris fuit S. Marcelli, tradente eam illi cum aliis multis opulentis prædiis piæ memoriæ Gumtramno rege fundatore monasterii, quod tegit sepulchrum jam dicti Martyris. Hæc ex instrumento, quod apud Perrium num. 12 postremo loco citatum exstat. Proxime sequuntur, quæ ibidem ex illo transcripsi. Dein ecclesiæ Floriacensis restitutio prioratui S. Marcelli facta, ita narratur: Tandem tempore domni Hugonis (I) abbatis Cluniacensis, cujus sancti viri Acta ad XXIX Aprilis dedimus; cum eumdem locum (S. Marcelli prope Cabilonem) regeret Prior in perquirendis sancti Martyris rebus sagaciter promptus, factum est colloquium in castro, quod Palluel dicitur, Burgundionum principum, in quibus erat dux Burgundiæ Hugo (I,) & comes Willermus Burgundiæ trans Ararim *, atque Cabilonensis comes Hugo (II,) & multi alii inferiorum dignitatum.

[19] [prioratui S. Marcelli Cabil. restitutam beneficio, ut traditur, sancti Martyris: templum in Vesontionensi] Tum ergo jam dictus Prior oportunum ratus, ut in conventu tantorum virorum de injuria sancti Patroni conquereretur, & maxime, quia in præfata ecclesia Floriacensi Robertus dux Burgundiæ nuper dedecorose obierat, atque hæc res plurimos populares terruerat, pro illa potissimum rogaturus accessit. Tantam ergo gratiam Dominus, cooperante beato Martyre, servo suo tribuit, ut unanimiter omnis cœtus primatum instaret, quatenus sæpe dicta ecclesia monachis redderetur. In primis ergo dux Hugo quicquid prædecessores ejus usurpavere, inibi dimisit & abjecit. Deinde Cabilonensis comes Hugo, qui de eo illa jure beneficii tenere videbatur, a se repulit, de commissis quoque similiter veniam postulavit &c. Hæc contigerunt non diu post mortem Roberti ducis, quam plerique affigunt anno 1075, addentes eum subito & ignominioso mortis genere obiisse, sed quale illud fuerit, non explicant. Tomo 1 Junii pag. 696 sub finem columnæ 1 hæc lego: Eodem Hugone (II archiepiscopo Vesontionensi) conscio & favente, Hugo dominus de Trevas ecclesiam in suo castro fundavit sub patrocinio S. Petri Apostoli & S. Marcelli Cabilonensis martyris, [atque alterum in Ucetiensi episcopatu illi dedicatum: reliquiæ:] anno Christi MLXXIII.

[20] In templo sancti Marcelli de Careyret diœcesis Ucetiensis, quod duabus leucis Balneoli * distat, legitur sequens inscriptio incisa monumento lapideo, ornato pampinis, foliis &c. A parte inscriptioni obversa crux lapidi insculpta est, non absimilis cruci equitum Melitensium. Hæc accepi ex Historia nova Trenorchiensi Petri Juenin, tomo 2, qui illius probationes complectitur, pag. 37. De S. Valeriano M., qui in allata epigraphe memoratur, agetur ad XV Septembris, quo die prope diœcesis Cabilonensis oppidum Trenorchium, vulgo Tournus, in eadem, qua S. Marcellus, persecutione martyrio coronatus fuit. Dominus Lebeuf tom. 2 Historiæ Autissiodorensis in collectione monumentorum pag. 145 dat catalogum reliquiarum ecclesiæ cathedralis anno circiter 1420 confectum, in quo notatur: De ossibus S. Marcelli Cabillonensis. Perrius sæpe laudatus baculum S. Marcelli apostoli Cabilonensis, argento opertum, ab heterodoxis anno 1562 ex templo cathedrali Cabilonensi direptum fuisse scribit.

[21] Nunc variarum ecclesiarum, quæ S. Marcellum Officio ecclesiastico honorant, [cultus late propagatus:] Breviaria & Calendaria accipe; ut inde magis innotescat, quam longe lateque publica ejus veneratio propagata fuerit. Breviarium Corisopotense antiquæ impressionis, Burgense S. Andeoli anno 1502 editum, Viennense in Gallia anni 1522, Bellovacense anni 1554, Wormatiense anni 1576, Vesontionense anni 1590, Lingonense anni 1604, Bituricense anni 1625, Turonense anni 1635, Noviomense anni 1680, Parisiense anni 1700; item antiquum Breviarium Ms. ecclesiæ collegiatæ S. Petri Lovaniensis, abbatiæ Majoris monasterii in diœcesi Turonensi an. 1534 excusum, atque Ordinis Prædicatorum Parisiis an. 1549 editum; hæc, inquam, omnia Breviaria, quæ in museo nostro servantur, ad IV Septembris habent Officium de S. Martyre, ritu simplice legendum: quale etiam præscribitur in Calendariis Mss. Cenomanensi vetusto & Aurelianensi seculi præcedentis, necnon in Autissiodorensi impresso an. 1720. In Calendario apographo anni 1637 diœcesis Nivernensis ad V hujus mensis ponitur: Marcelli M. semid. (heri;) in Mozarabico hodierno ecclesiæ Toletanæ, quod Tractatus ad tomum VI Julii præliminaris a pag. 82 exhibet, notatur ad hunc diem: Marcelli martyris, novem lectionum.

[22] Quoniam ante finem seculi VI, ut § 1 & initio sequentis ostensum est, [Hieronymiana, quæ Sanctum celebrant:] in suburbiis Cabilonensibus jam celeberrimus erat Sancti cultus, atque hic dein latissime propagatus fuit, quemadmodum ex jam dictis liquet; hinc minime miror, eum omnibus pene ecclesiæ Latinæ Martyrologiis inscriptum legi. Hieronymiana, quæ S. Marcellum commemorant, sunt Corbeiense Majus, & Gellonense cum San-Remigiano, San-Gallensi & Baluziano Sanctum quoque referentibus collatum, tom. 2 Spicilegii Acheriani anno 1723 recusi pag. 17 & 34; vetustius Martyrologium a Florentino vulgatum pag. 807; vetustissimum Epternacense, cujus textum citatus Florentinius in notis producit; Blumianum, cujus lectiones a vetustiore Martyrologio variantes idem auctor exhibet a pag. 1058; Rhinoviense, Richenoviense, Augustanum S. Udalrici, Labbeanum, Reginæ Sueciæ seu Senonense S. Columbæ, in Opere nostro tom. VII Junii post indicem Sanctorum; Martyrologium alterum Reginæ Sueciæ apud illustrissimum Franciscum Mariam de Aste in notis ad Romanum; Autissiodorense S. Germani, Morbacense & Turonense a Martenio tom. 3 Thesauri anecdotorum Col.amp; seqq. edita. Annuntiatur etiam S. Marcellus noster in antiquo Calendario Corbeiensi, quod dat laudatus Martenius a Col.Ipsum quoque celebrant Hieronymiana nostra apographa Barberianum secundum, Trevirense S. Martini, Romano-Gallicum & Aquisgranense, de quibus videri potest Sollerii nostri Præfatio ad Martyrologium Usuardinum cap. 1 art. 1 § 2. Inter enumerata Martyrologia Epternacense, Reginæ Sueciæ seu Senonense S. Columbæ, Barberianum secundum & Aquisgranense Sanctum episcopi titulo insigniunt. In altero Martyrologio Reginæ Sueciæ etiam confessor appellatur, sed perperam. An dignitate episcopali fulserit § ultimo dispicietur. Cetera Hieronymiana nihil præter Sancti nomen, martyrium & ejus palæstram memorant.

[23] [elogia] Martyrologia nostra Mss. Bedæ attributa, Tornacense S. Martini, Atrebatense S. Mariæ & Lætiense hæc habent: In Gallia, civitate Cabilonis *, natale S. Marcelli martyris, qui virtutibus coruscans & in confessione Domini constanter perseverans temporibus Antonini (fuit is Marcus Aurelius Antoninus Verus, agnomento Philosophus) sub Prisco præside medius in terra fossus consummavit martyrium. Elogium hoc a Floro Bedæ Martyrologio additum fuisse censet hujus editor Papebrochius ante tomum 2 Martii pag. XXXI. Wandelbertus post Moysen de Sancto ita canit:

Tunc etiam Cabilon Marcelli sanguine vernat. Rabani & Adonis elogia multum diversa sunt, hoc solo fere concordantia, quod in utrisque Sanctus usque ad cingulum terræ infossus martyrium consummasse affirmetur. Diversas scilicet passionis ejus Historias præ oculis habuerunt. Ado ex breviore omnia sua mutuatus fuit. Cabilonæ *, inquit, natale S. Marcelli, qui temporibus Antonini Veri ex numero quinquaginta Martyrum, qui Lugduni in ergastulum trusi fuerant, cum Valeriano, patefactis custodiæ, cui mancipati erant, divinitus claustris, aufugit. Et cum Latinum quemdam, a quo hospitio susceptus fuerat, cum omni domo sua ad fidem Christi convertisset, Cabilonensium expetens (omnia exemplaria Passionis brevioris, quæ num. 26 recensebuntur, habent prætermittens) civitatem, Priscum quemdam præsidem diis suis immolantem incurrit. Cumque ab eo ad prophanum convivium fuisset invitatus, & ipse hujusmodi execrans epulas, omnes, qui aderant, cur idolis deservirent, libera increpatione corriperet; inaudito crudelitatis genere defodiri * eum cingulo tenus jussit. Sicque sanctus Dei Martyr, tertio die in Dei amore & laudibus perseverans, in secundo ab oppido Cabilonensi miliario incontaminatum reddidit spiritum.

[24] [ex aliis] Rabanus Adone paulo antiquior ex Passione prolixiore ista decerpsit: In urbe Cabilonensi natale sancti Marcelli martyris, qui sub Antonino imperatore per Priscum præsidem passus est. Nam cum nollet idola adorare, multipliciter torquebatur. Sanctus ergo Martyr in animo cælesti virtute roboratus, secundum loca idolorum, ita & supplicia commutabat. Equuleis extensa membra catenarum stridore laniat, ignium globibus urit, & dissolutis ictibus artus exusta corporis elementa jungebant. Mendosa est hæc periodus: neque Passionis, unde desumpta est, exemplaria, quæ præ manibus sunt, ad illam restituendam me quidquam juvant, cum in omnibus obscurissimo solœcismo corrupta legatur. De Variis suppliciorum generibus, quibus in eadem periodo Sanctus cruciatus fuisse dicitur, brevior Passio nihil meminit. Cum prolixioris auctore ita prosequitur Rabanus: Sed Athleta fortissimus, auctoris sui Jesu Christi intra viscera retinens passionem, gloriosiore certamine triumphabat; hoc semper iniqui persecutoris interrogationi respondens, fieri nequaquam posse, ut qui Deum vivum sensibus recepisset, saxa sensu carentia aut simulachra dæmonum adoraret. Quem nequissimus præses, cum in suppliciis divini favoris gratia adverteret fortiorem, inaudito crudelitatis exemplo, plus quam furore persecutoris insaniens, defodi eum cingulo tenus jussit: sed triduo in laudibus Christi omnipotentis Domini ac Dei sui ore & amore perdurans, interim terris membra terrena commendans, spiritum sanctum emisit ad cælos.

[25] Elogium, quo Notkerus S. Marcellum ornat, compendium est Adoniani. [Martyrologiis.] Secundam hujus partem, resecta priore, qua Sancti evasio e carcere Lugdunensi & conversio Latini narratur, Usuardus adoptavit; cujus annuntiatio deinde paululum mutata in Martyrologium Romanum transiit, in quo Sancti martyrium ita refertur: Cabilone in Gallia S. Marcelli martyris sub Antonino imperatore, qui cum a præside Prisco ad profanum convivium fuisset invitatus, & hujusmodi epulas execrans, omnes, qui aderant, cur idolis deservirent, libera increpatione corriperet; ab eodem præside, inaudito crudelitatis genere, cingulo tenus defossus est in terra: sicque triduo in laudibus Dei perseverans, incontaminatum spiritum Deo reddidit. In multis Hieronymianis & plerisque aliis Martyrologiis Sanctus Cabilone annuntiatur, quod in ejus vicinia passus fuerit. Rabanus martyrii ejus palæstram in urbe Cabilonensi minus recte consignat. Florus & alii, qui pro urbe posuerunt civitate minime arguendi sunt: hæc enim vox apud Julium Cæsarem & alios veteres sæpe urbem simul & ejus territorium significatione complectitur. Ad ambiguitatem tollendam malui in hujus Commentarii fronte locum certaminis prope Cabilonem constituere.

[Annotata]

* l'ouche

* le francho comte

* Bagnols

* Lætiense Cavallonis

* l. Cabilone

* defodi

§ IV. Gemina Acta; breviora alteris verisimiliter antiquiora, quæ a Tillemontii & aliorum censuris vindicantur.

[Exemplaria Passionis cum brevioris] Passionem S. Marcelli breviorem, ex qua, ut supra indicavi, elogium Adonianum extractum fuit, primum edidit Surius ad IV Septembris; dein anno 1664 Petrus Franciscus Chiffletius noster in Historiæ Trenorchiensis Probationibus a pag. 52. Stylum pro more suo expolivit Surius; primigenium, at mendis aliquot aspersum ex Mss. Aceiensi, Corneolensi & sancti Theuderii protulit Chiffletius & Petrus Juenin, illius editionem secutus, in nova sua Historia Trenorchiensi anno 1733 excusa tom. 2 pag. 5. Impressum Chiffletii exemplar nostris quoque typis publicabitur, collatum cum apographo ex Ms. D. du Chesne cosmographi regis Christianissimi. Cetera exemplaria, quæ ad hunc diem seposita inveni, ex iisdem descripta sunt codicibus, e quibus Chiffletius Passionem a me edendam vulgavit: sed variantes eorum lectiones annotandas non censui, quia vel exigui momenti sunt, vel non differunt ab iis, quæ in Chesniano exemplari leguntur.

[27] [tum prolixioris,] Passionem prolixiorem, unde Rabanum accepisse dixi, quæ de Sancto in Martyrologio suo memorat, ex veteri Legendario ecclesiæ Cabilonensis descripsit, & majoribus nostris transmisit Claudius Perry, auctor Historiæ Cabilonensis anno 1659 impressæ; cujus Probationibus pag. XI illam insertam reperio, & dein anno 1662 recusam ad calcem alterius Historiæ Cabilonensis a Cusseto elucubratæ. Eamdem quoque Passionem ex codicibus Mss. Benigniano, Cabilonensi & tertio quodam in lucem dederunt Chiffletius laudatus a pag. 55, & ex eo Jueninus a pag. 7. Chiffletianam iterum editionem sequar, quia Perriana paulo emendatior est. Non pauci tamen in illa loci corrupti sunt, e quibus aliquos restituam ex duobus vetustis musei nostri codicibus, quorum alter signatur Q Ms. 6, alter Q Ms. 7. Exemplar a Perrio vulgatum, uti & duo apographa, quorum primum acceptum esse notatur ex vetustissimo codice D. consiliarii Bouhier Divion., secundum ex Ms. D. Andreæ du Chesne cosmographi regis Christianissimi, nulli nobis usui erunt; quia quæ ex illis correctio exemplari edendo adferri potest, e duobus nostris codicibus allaturus sum.

[28] [verisimiliter ex illa amplificatæ.] Certum est, vel Passionem seu Acta Sancti breviora e prolixioribus contracta, vel hæc ex illis amplificata fuisse. Utraque inter se conferenti id evidentissime patebit. Non modo omnem substantiam, sed etiam omnia pene rerum in brevioribus Actis narratarum adjuncta in prolixioribus reperies: imo in utrisque integra sæpe periodorum membra occurrunt ex iisdem vocibus constructa: adeo ut prolixiora ab alteris non differant, nisi quod illa prologum & epilogum habeant, eamdem rem verbosius & phrasi passim magis contorta & obscura referant, atque insuper nonnulla facta commemorent, quæ a brevioribus absunt. Hæc alteris vetustiora esse affirmat laudatus Chiffletius pag. 60: idem censent auctores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 3 pag. 409; nam prolixiora breviorum paraphrasim esse ajunt. Opinionem hanc confirmat styli puritas & simplex quædam gravitas, quæ ubique magis elucet in Actis brevioribus, nihil continentibus, quod moderati ingenii criticum magnopere offendere possit; sed illi adversantur verba, quibus prolixiorum auctor epilogum suum orditur: Hæc itaque, sicut de triumpho sancti Marcelli … fidelium relatione comperta sunt, … mens devota conscripsit. Videri potest, per fidelium relationem tantum ea intelligenda esse, quæ illorum sermonibus circumferebatur: unde consequitur, Acta prolixiora non ex brevioribus amplificata, sed hæc ex illis contracta esse, nec graviore suffulciri auctoritate, quam fidelium sermonibus. Hinc ulterius infertur, suspectæ esse fidei e brevioribus Actis desumpta Sancti elogia, quæ in Adonis, Usuardi, Notkeri & Romano Martyrologio leguntur, quæque in Breviariis omnium pene ecclesiarum, num. 21 enumeratarum, clero ad Matutinum recitanda proponuntur. Argumento, unde sequelæ istæ deducuntur, opponi potest, vocibus fidelium relatione, ex qua prolixiorum auctor se scripsisse ait, non excludi ea, quæ narrantur in Actis brevioribus; quorum ille substantiam transumpserit, longis & scabrosis periodis diduxerit, ac novis hinc inde adjunctis vestierit, intermixtis etiam rebus aliquibus, quas ex narratione fidelium ore tradita acceperit. Hæc responsio mihi non improbanda videtur ob non obscura majoris antiquitatis indicia, quæ Acta breviora præ se ferunt, quæque mihi eo manifestiora apparent, quo attentius illa pervolvo & exactius cum prolixioribus confero. Utraque infra edentur, ut lector ipse rem dispicere possit.

[29] Tillemontius tom. 3 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 35 de SS. Marcelli & Valeriani MM. Actis generatim affirmat, [Contra Tillemontium & alios] non tantæ ea vetustatis esse, ut magna auctoritate valeant. Idem de illis fert judicium pag. 601 in Notis; ubi de tempore, quo prolixiora sancti Martyris nostri Acta conscripta fuerint, hanc conjecturam profert: Videntur a monacho quodam abbatiæ S. Marcelli Cabilonensis, ut festa ejus die in Officio divino legerentur, ac proinde non citius, quam sub finem seculi VI, composita fuisse. De brevioribus, quæ apud Surium exstant, ibidem ita pronuntiat: Citant subinde rumorem communem, quod indicium est ea non satis antiqua esse. An prolixioribus recentiora judicet, nullibi exprimit. Legitur in editione Surii, Objurgatio, qua Sanctus Lationum, ut ibi vocatur, idola adorantem corripit, tantam vim habuisse fertur, ut brevi tempore tota ejus domus ad fidem conversa sit. Unicus hic locus (plures enim, in quibus vox fertur aut similis occurrit, neque in Suriano neque in aliis exemplaribus num. 26 recensitis inveniuntur) unicus, inquam, hic locus suffecit Tillemontio, ut assereret in Actis brevioribus subinde citari rumorem communem seu popularem, atque hinc inferret requisitam iis vetustatem deesse. Hoc illa defectu laborare etiam Bailletus scribit in Tabula critica ad IV Septembris. Continuatores Galliæ Christianæ a Dionysio Sammarthano inchoatæ tom. 4 col. 860, Certe, inquiunt, vulgi rumoribus nituntur. Supra laudati auctores Historiæ litterariæ Franciæ ea exigui momenti & levis auctoritatis esse ajunt. Cum Scriptores illi solidam rationem non adferant, cur ita judicent, neque ullam adferri posse videam, ego censuras eorum nihil curo. Tillemontium, uti ex locis citatis manifeste apparet, cæce secuti sunt, Actorum antiquitati & fidei detrahentem hoc argumento perperam intorto: citant subinde rumorem communem.

[30] Quæ rigidus ille criticus tom. 3 pag. 35 sibi displicere indicat, [Passionis brevioris] nihil etiam evincunt. Acta, inquit (breviora scilicet, nam in margine eorum editorem Surium hic citat) & Ado in Martyrologio suo dicunt, eos (SS. Marcellum & Valerianum) in carcerem conjectos fuisse sub M. Aurelio Antonino cum illustribus Martyribus Lugdunensibus anno 177; sed carcere per miraculum aperto, de quo tamen Martyrum Lugdunensium historia nihil meminit, ambo inde abierunt. Creditu facilius est, uti multos alios, ita & illos fuga evasisse, cum in Christianos inquireretur. Neque in Actis a Surio phrasi nonnihil correcta editis, neque in Adonis Martyrologio aperte dicuntur SS. Marcellus & Valerianus e carcere, per miraculum aperto, exivisse. Apud Adonem tantum leguntur Sancti, patefactis custodiæ, cui mancipati erant, divinitus claustris; apud Surium vero, patefacto divinitus carcere, aufugisse. Ipsa ejus verba, qui breviora Acta scripsit, hic adjungo: Ex quorum numero martyrum Lugdunensium Marcellus & Valerianus, custodiæ illius, cui fuerant mancipati, effractis * divinitus claustris … fugam latenter arripiunt. Quod Dei providentia ordinatum ne quis ambigat, ut ad illa scilicet loca, ubi eis passionis consummatio debebatur, intenderent properare, & gentilium mentes, quæ per eos in Christum erant credituræ, exemplis martyrii roborarent. Asserit hic quidem auctor, divinitus factum seu Dei providentia ordinatum fuisse, ut custodiæ claustra effracta fuerint & uterque Sanctus evaserit: sed quis inde miraculum per legitimam consequentiam inferat? Multa sane divinitus, seu quod idem est, ex singulari Dei providentia fiunt, quæ nec debent nec possunt pro miraculis haberi. Sic si modo & mediis naturalibus, sed singulari Dei, ne hæc deessent, disponentis providentia carcer a Sanctis effractus vel apertus fuerit, recte id dicitur contigisse divinitus, licet sine miraculo.

[31] [auctoritas defenditur,] Verum esto: Sancti miraculose liberati fuerint. An ideo verisimilius est, SS. Marcellum & Valerianum, persecutione Lugduni ingruente, fuga elapsos, nec comprehensos & in carcerem conjectos fuisse? An ideo, inquam, severo magis quam exacto critico credendum est, conjecturas obtrudenti contrarias Actis, quæ ipse quidem supponit non satis antiqua & sincera esse, sed nullo alicujus roboris argumento probat? Tale non est silentium, quod objicit, Historiæ de Sanctorum Lugdunensium martyrio, seu epistolæ ecclesiarum Viennensis & Lugdunensis ad fideles in Asia & Phrygia constitutos apud Eusebium Cæsariensem lib. 5 Historiæ ecclesiasticæ cap. 1 & seqq.; nam facillime fieri potuit, ut Christiani Viennenses ac Lugdunenses ignorarint modum (sive is miraculosus fuerit, sive non,) quo carcer apertus fuit, cui SS. Marcellus & Valerianus includebantur. Haud dubie quidem inaudiverant, ambos inde evasisse; sed quoniam sibi proposuerant Martyrum suorum certamina ad Asiæ Phrygiæque ecclesias perscribere; mirum profecto non est, si taciti præterierint illos e carcere elapsos fuisse, qui nulla forte constantiæ Christianæ aut fortitudinis specimina memoratu digna ediderant, & videri poterant metu mortis & suppliciorum aufugisse. At neque pro certo haberi potest, quod utriusque Sancti carcerem & fugam epistola illa non commemoret, cum hæc integra non supersit. Postquam Eusebius in Historiam ecclesiasticam lib. 5 cap. 1 & seqq. ex illa transcripsisset, quæ ipsi ad institutum suum pertinere videbantur, ista cap. 4 subjungit: Cæterum quid opus est expressum in supra dicta epistola catalogum martyrum hic recensere, quorum alii securi percussi, alii feris objecti, alii in carcere exanimati sunt? Quid item opus est referre numerum confessorum, qui postea superfuerunt? Hos inter SS. Marcellum & Valerianum non recenseri, vel si recenseantur, reticeri eorum carcerem & liberationem, illi affirmare ausint, qui totam epistolam perlegerunt, & rem ita se habere compererunt.

[32] [eique inhærendum esse pronuntiatur.] Præter argumenta, quæ jam infirmavi, neque Tillemontius neque alii, quod sciam, critici contra breviora Acta quidquam objiciunt; nec video, quid efficaciter objicere possint. Nunc meam sententiam paucis accipe. Cum demonstrari nequeat breviorum auctorem post tempora S. Gunthramni, qui ab anno 561 usque ad 593 regnavit, imo post seculum V aut IV scripsisse, cumque in narratione sua sincerus appareat, nec quidquam adferat, quod rationi aut veritati manifeste repugnet; ego ipsius auctoritate standum esse censeo, neque ab ea recedendum, donec probetur, quod ad fidem faciendam inidonea sit: onus autem probandi iis incumbit, qui talem esse contendunt. Actorum prolixiorum scriptor, qui Tillemontio, seculo VI exeunte non antiquior, & mihi breviorum auctore junior videtur, in notis subinde reprehendetur: nam aliqua refert, quæ censor etiam benignissimus improbabit.

[Annotata]

* al. patefactis

§ V. Varia, quæ de Sancto traduntur & in Actis silentur; episcopatus illi abjudicatus; tempus martyrii.

[SS. Marcellum & Valerianum consanguineos fuisse innuit S. Greg. Turonensis: alia] Nonnulla a variis scriptoribus de S. Marcello litteris tradita invenio, quæ in utrisque Actis reticentur, & proinde eorum editioni hic præmitto. S. Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 54 scribit: Huic Martyri (S. Marcello, de quo capite præcedente egerat,) adjungitur & sanguine & agone propinquus beatus athleta Valerianus, qui apud castrum Trinorciense … consummato certamine, tumulatus est. Si vocula & hic suo officio fungatur, quod est distincta conjungere, sequitur ut sancti Martyres fuerint fratres vel cognati. In Theophili Raynaudi Indiculo Sanctorum Lugdunensium & Martyrologio Gallicano Saussayi Sanctus noster dicitur fuisse civis Lugdunensis, & primarius inter eos, qui cum S. Photino in persecutione Antonini sunt comprehensi. Qui eum Lugduno oriundum affirmet, Raynaudo antiquiorem non novi. In Actis brevioribus apud Surium quidem lego: E quibus (50 Christianis Lugduni in carcerem detrusis) primarii fuere beatissimus Marcellus & Valerianus: sed a nostris omnibus exemplaribus vox primarii abest.

[34] Jacobus Severtius parte 3 Operis de archiepiscopatu Lugdunensi cap. 4 sect. 5 § 4, [de ipsis traduntur sine idonea] S. Marcellum discipulum fuisse asserit S. Photini primi Lugdunensis episcopi; quod auctores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 1 parte 1 pag. 225 verisimile esse ajunt, mera conjectura ducti, cui ego ab auctoritate nihil probabilitatis adferre possum. Garnerius monachus Trenorchiensis in Passione S. Valeriani apud Jueninum supra laudatum pag. 29 S. Photinum Lugdunensium conversioni laborasse scribit, ascitis secum venerabilibus collegis suis & beatis confessoribus Valeriano atque Marcello: sed Garnerii testimonium idoneum non est, cum seculo XII scripserit, longissimo temporis intervallo remotus a SS. Photino Marcello & Valeriano, qui seculo 2 claruerunt. In Viennensium & Lugdunensium epistola dicuntur comprehensi fuisse ex utraque ecclesia præstantissimi quique, & quorum maxime labore atque industria res hic constitutæ fuerant: sed ex generali hac propositione, quæ tam de viris quam de feminis, tam de laïcis quam sacro Ordine initiatis intelligenda est, consequenter non deducuntur singularia illa, quæ de SS. Marcello & Valeriano, qui ex eorum numero fuerunt, a Raynaudo, Surio, Severtio & Garnerio prædicantur.

[35] Sanctum Marcellum sacerdotem fuisse contendit Raynaudus citatus. [auctoritate: verisimiliter non fuere laïci.] Acta, inquit, breviora S. Marcellum aperte statuunt sacerdotem; jussum enim idolis sacrificare, respondisse referunt, se quotidie hostiam sinceram Deo offerre, ideoque non posse impuris hostiis contaminari. Ad hæc reponunt laudati continuatores Galliæ Christianæ ex Tillemontio tom. 3 pag. 602: Nullius ponderis est ejusmodi argumentum; alia quippe sunt sacrificia, quæ laïci etiam ipsi Deo offerre possunt: idemque responderunt, quos sacerdotes esse non posse in confesso est. Sic S. Serapia, cujus Acta consuli possunt tom. VI Augusti pag. 500, simili mandato respondit: “Quotidie Christo offero sacrificia, adorans illum & deprecans die ac nocte”. Responsio hæc Raynaudi argumentum penitus enervat: sed ex iisdem Actis aliud peti potest, unde saltem eruitur, SS. Marcellum & Valerianum verisimiliter laïcos non fuisse. Testatur illorum auctor, eos e carcere Lugdunensi evasisse, idque divina providentia ordinatum fuisse, ut .. gentilium mentes, quæ per eos in Christum erant credituræ, exemplis martyrii roborarent; dein illos diversum iter ingressos fuisse, S. Marcellum ad Sequanos, S. Valerianum ad Æduos; ut gentes istas ad veri Dei cultum divini verbi prædicatione converterent. Hi loci obstant, quo minus Sanctos, qui Sequanos & Æduos Christiana fide instituendos susceperant, laïcos dicere ausim. Neque id facile sibi de S. Marcello persuadebunt, qui credunt eum Cabilonensium apostolum fuisse. Traditio hæc a multis scriptoribus refertur: quibus nil contradico, nisi velint Sanctum in ipsa urbe Euangelium prædicasse; hanc enim, quemadmodum ex utrisque Actis liquet, non prius ingressus fuit, quam cum a Prisco præside jam comprehensus esset. Laborum apostolicorum alia ipsi palæstra esse non potuit, quam quæ martyrii fuit, id est, ea territorii Cabilonensis pars, quæ ad sinistram Araris ripam jacet, quamque Fredegarius & Aimoinus num. 4 citati Sequanorum provinciæ adscribunt.

[36] [S. Marcellus, quem quinque Hieronymiana ad hunc diem episcopi titulo donant,] Raynaudus sancto Martyri, quem sacerdotem fuisse dicit, episcopalem dignitatem abjudicat, asseverare non dubitans, de illa nullibi sive in Actis, sive alibi uspiam mentionem fieri, præterquam apud Severtium citatum. Sed de quo igitur Marcello ad hunc diem agit apographum Hieronymianum Epternacense, medio seculo VIII antiquius, Marcelli episcopi; de quo Aquisgranense, in Cabalono S. Marcelli episcopi? An hic a nostro Martyre diversus est? Conjectura hæc non displicuisse videtur Florentinio in Notis ad vetustius Martyrologium de Sancto nostro ita scribens: Hunc episcopum vocat Martyrol. vetustissimum Epternacense, quin etiam episcopum & confessorem Ms. Reginæ Sueciæ contra.. Actorum fidem, ut duos Cabilonenses Marcellos fuisse suspicionem inducant. Martyrologii Ms. Reginæ Sueciæ textum a Florentinio visum profert illustrissimus Franciscus Maria de Aste archiepiscopus Hydruntinus in notis ad Romanum: Cabillone in Gallia S. Marcelli episcopi & confessoris. Mox subjicit: Eliciuntur ex hujus & aliorum Martyrologiorum annuntiationibus duo Marcelli ibidem hac die, unus martyr, alter episcopus & confessor. Sammarthani vero inter Cabillonenses episcopos hunc Marcellum non tradidere. Sed si ecclesiæ isti præfuerit S. Marcellus confessor, quis ille synonymus episcopus martyr, quem celebrant Hieronymianum Reginæ Sueciæ seu Senonense S. Columbæ, a Sollerio tom. VII Junii editum: Galliis, civitate Cavillono, passio S. Marcelli episcopi & martyris, & Barberianum secundum: Cavellonis, passio S. Marcelli episcopi. Si singulis hisce Martyrologiis plena fides habeatur, jam duo Marcelli Cabilonenses episcopi admittendi sunt, alter martyr, confessor alter; uterque distinctus a sancto nostro Martyre, si episcopus non fuerit.

[37] Licet S. Marcellus in quinque Hieronymianis, quorum textus retuli, [a nostro Martyre distinguendus non est,] episcopus, & in uno eorum confessor nuncupetur; eum tamen non distinguendum judico a S. Marcello, quem quindecim alia, quæ pervolvi Hieronymiana, necnon Rabani, Adonis, Usuardi & aliorum Martyrologia martyrem solummodo appellant. Sanctus, qui ad eumdem diem in Martyrologiis omnibus annuntiatur, & cujus locus natalis in plerisque idem, in nullo diversus signatur, in duos statim non dividendus est, quia nonnulla aliis titulis ornatum repræsentant. Veterum codicum, præsertim usualium, ut sunt Martyrologia & Legendæ, communis & dolenda est hæc conditio, ut exscribentium oscitantia, temeritate vel imperitia multis in locis corrupta sint. Ex Martyrologiis nulla sæpius transcripta, imo pro arbitrio amplificata & contracta sunt quam Hieronymiana: unde mirum videri non debet, quod frequentissimis mendis & erroribus scateant. Hisce accenseo episcopi in quinque exemplaribus apographis, & in uno confessoris appellationem S. Marcello Cabilonensi attributam. Unum igitur hujus nominis Sanctum Cabilonensem agnosco, eumque nec episcopum nec confessorem, sed martyrem dumtaxat. Nullum ego auctorem novi, cui vel suspicio inciderit, plures admitti posse, præter Florentinium & illustrissimum Franciscum Mariam de Aste. Qui unicum fatentur, inficientur necesse est, eum confessorem esse, hoc videlicet sensu, quod sancto fine in pace quieverit; nam de martyrio ejus consummato constat.

[38] Qui cum Severtio ipsum episcopum faciunt, memorata quidem quinque Hieronymiana in opinionis suæ confirmationem allegare possunt; [cui dignitatem illam abjudicamus.] sed ex jam dictis satis apparet, illorum auctoritatem nulla alia graviore suffultam, non sufficere, ut Sancti episcopatum evincant. In ceteris Martyrologiis, in Operibus S. Gregorii Turonensis, totque aliis vetustis documentis, quæ Sanctum celebrant & a me superius § 1 & 2 producta sunt, solum ejus martyrium exprimitur: nec quidquam in utrisque ipsius Actis narratur, ex quo episcopalis dignitas extundi possit. In nullis etiam, quos inspicere licuit, Cabilonensium antistitum catalogis S. Marcellus nominatur, excepto illo, quem Severtius a Sancto exorditur. Sed quomodo hic primus cathedram Cabilonensem occupare potuit, quæ, cum Lugduni in carcerem mitteretur, nondum erecta erat, ut certum est apud omnes, quamque ipse postea erigere non potuit: nam ex Actis manifestum est, eum Cabilone numquam substitisse, nisi forte postquam jam in manus Prisci tyranni incidisset, neque etiam missum fuisse, ut ibidem episcopatus institueretur; cum e carcere Lugdunensi fugam latenter arripuerit, & Sequanos vera fide imbuendos susceperit, non vero Æduos, in quorum terra urbs Cabilonensis jacebat. Primum, quem hi populi episcopum habuere, non Cabilone, sed Augustoduni procul dubio sedit; cum hæc, non illa urbs Æduorum caput esset. Primus autem Augustodunensis episcopus S. Amator martyrio Sancti nostri certe posterior est. Inter sanctos Synonymos celebres sunt episcopi, Apamiensis martyr, Parisiensis & Diensis confessores. Hic ad IX Aprilis, iste ad 1 Novembris, ille ad XIV Augusti Martyrologio Romano inscriptus est. Aliquis ex tribus illis episcopis cum cognomine Cabilonensi Martyre confusus causa vel occasio esse potuit, ut huic episcopatus in uno Hieronymiano apographo adscriberetur, qui error dein in alia transierit. Errori etiam occasionem præbere potuit traditio, quæ fert Sanctum Cabilonensium apostolum fuisse; unde & eorum episcopus putari potuit.

[39] [Passus est anno circiter 178.] Sanctum Marcellum IV, ejus vero socium S. Valerianum XV Septembris martyrium subiisse, extra controversiam est: Passus est autem beatissimus Valerianus anno ab Incarnatione Domini centesimo septuagesimo nono, Marco Antonino, cognomento Vero, Romanum imperium administrante, Lucio Aurelio & Commodo ex æquo consulibus. Ita Acta S. Valeriani a Garnerio monacho sec. XII scripta, qui unicum consulem, Lucium Aurelium Commodum imperatorem, in duos male dissecat; ejus tamen consulatum, in quo T. Annium Aurelium Verum collegam habuit, anno 179 recte affigit. An etiam passionem S. Valeriani, & qui undecim ante illum diebus coronatus est S. Marcelli? Tillemontius tom. 3 pag. 602 annum a Garnerio determinatum se adoptasse ait, quod tempus aptius non inveniret. Eumdem designarunt Martyrologium Parisiense anno 1727 editum, Bailletus, Castellanus & alii. Juenino in Tabula chronologica, tomo 1 Historiæ Trenorchiensis subjecta, præplacuit annus 177, quo L. Aurelius Commodus etiam consul fuit cum Quintillo. Ego supra Sancti nostri martyrium posui circa annum CLXXVIII, quod tempus latius extendi nolim, quam ad annos 177 vel 179. Certe ante annum 177 passus non fuit: nam Acta breviora S. Marcellum referunt ad fortiter oppetendam mortem se animasse exemplo præmissorum sociorum, Lugdunensium scilicet, cum quibus comprehensus fuerat, quique circa finem mensis Julii & initium Augusti anni 177 capite truncati vel feris objecti fuere, Photino & aliis exceptis, qui non diu ante in carcere obierant. Non videtur etiam Sancti martyrium differendum esse post annum 179: nam ex Actis satis colligitur, quod pluribus quam duobus annis post Martyrum Lugdunensium certamina vitam non protraxerit. Imo quo diligentius expendo, quæ Sanctus a fuga e carcere Lugdunensi usque ad mortem suam egisse narratur, eo verisimilius mihi apparet, illum biennio non supervixisse, & consequenter ejus passionem ultra annum 178 non differendam esse.

PASSIO
auctore anonymo,
Ex editione Petri Francisci Chiffletii, collata cum Ms. Andreæ du Chesne geographi regii.

Marcellus M., prope Cabilonem in ducatu Burgundiæ (S.)

BHL Number: 5245

A. Anonymo.

[In persecutione sub M. Aurelio Antonino Lugduni 50 Christiani in carcerem mittuntur,] Cum sub principe Antonino, qui Romani imperii apicem gubernabat, per omnes provincias vel civitates a adversus Christianos impiæ persecutionis edicta b penderent, quæ universitatis * dignitatum provinciarumque rectores non tam obtemperandi studio, quam veræ religionis odio ita instantius exequi nitebantur, ut per omnia loca ultra humanam crudelitatem in Christianorum sanguine c bestiarum feritate sævirent; eo tempore in urbe Lugdunensium vehementer persecutionis rabies æstuabat. Ubi cum populi sævientis arbitrio uterque sexus, omnis ætas atque conditio aptaretur * ad pœnam; quinquaginta d sacræ religionis cultibus dediti, diversis suppliciorum cruciatibus præparandi, jussu præsidis e in ergastulis retruduntur.

[2] Ex quorum numero martyrum Marcellus & Valerianus, [e quo S. Marcellus elapsus ad Sequanos iter arripit, fidem illis annuntiaturus:] custodiæ illius, cui fuerant mancipati, effractis * divinitus f claustris, juxta Euangelicam auctoritatem & g ad civitatem aliam fugam latenter arripiunt. Quod Dei providentia ordinatum ne quis ambigat; ut ad illa scilicet loca, ubi eis passionis consummatio debebatur, intenderent properare, & gentilium mentes, quæ per eos in Christum erant credituræ, exemplis martyrii roborarent. Quique ut tutius h ab illo persecutionis turbine declinarent, non mente sed flumine i, non fide sed itinere dividuntur: e quibus Valerianus Augustidunensis viæ compos *, iter Marcellus Sequanici territorii aggreditur; ut utriusque ripæ incolas ad veri Dei cultum divini verbi prædicatione converterent, & non solum de proprii effusione sanguinis, verum etiam propter multorum credulitatem in Christo de diabolo triumpharent k.

[3] Cumque sanctus Marcellus latendi studio viam itineris occulte conficeret; [hospitem cum tota familia ad Christum convertit: persecutionem declinans] Dominus noster Jesus Christus Confessorem suum diutius latere non passus l, accidit ut a Latino m quodam ei improvisa hospitalitas præberetur; qui statuam Martis equestrem, Mercurii etiam & Minervæ simulacra eodem expressa metallo, in vestibulo posita, cultu peculiari adoraret & coleret. Cujus cum profanæ superstitionis errorem Sanctus Dei non sine dolore vidisset, admonet * hospitem, ut ab hac miserabili superstitione discederet, adstruens, saxa sensu carentia effectus non posse præstare votorum; sed illos aut stultis pecudibus comparandos, aut non multum ab impolitis distare lapidibus, qui deos colerent *, quos humana manus in similitudinem dæmonum fabricasset. Cujus objurgatio in tantum valuisse perhibetur n, ut brevi tempore totam domum hospitis ad credulitatem Christi spreto errore converteret. Et cum ibidem pro lætitia non irriti laboris aliquantulum moraretur, agnoscit fervere locis omnibus persecutionis instantiam o.

[4] Tunc Cabilonense oppidum prætermittens p & Argentomagensis q aggeris carpens viam, [in præsidem Priscum incidit, qui eum post varios cruciatus] præsidem Priscum sollemni apparatu profanis sacrificiis numinibus suis immolantem incurrit; quem ille ad convivium more hospitalitatis invitat *. Sed sanctus Dei Martyr abhorrens epulas, convivas objurgandos potius credidit quam imitandos. Et cum se Christianum castigatione prodidisset, novis affligendum cruciatibus ii, qui aderant, decreverunt; ut per arboris ramos, quos natura per diversa diffuderat, omni corpore separandus laqueis tenderetur: quibus adductis & naturali vigore redeuntibus, compago membrorum constrictis artubus discerperetur.

[5] Verum cum fidei constantia Martyr in confessionis suæ proposito immobilis permaneret,[intentatos idolis immolare constanter renuentem] cruento persecutoris nequissimæ crudelitatis consilio atrocius visum est, ut in conspectu populi diversis pœnarum suppliciis interiret r. Jubet itaque eum ad Saturni statuam duci, quæ ripæ Araris * imminebat, & ad solis simulacrum, quod in alia parte s fluminis positum adorabant: quibus si immolare non adquiesceret, gladio puniretur *. Sed fides Martyris sancto Spiritu roborata frangi non potuit, hæc semper ad interrogata respondens: Quicumque Deum vivum totis animæ viribus & perfecta cordis credulitate receperit, insensibilibus idolis sacrificare non poterit. Et nefas est, ut anima cælitus data, vitæ suæ Auctore neglecto, simulacra dæmonum colat, quæ diabolus ad perditionem humani generis adorari persuadet: se numquam tam profanis sacrificiis polluendum, qui Christo quotidie hostiam sinceritatis offerret; sed potius præmissorum sociorum t exempla sequuturum, cum quibus se confideret æternæ gloriæ præmiis munerandum.

[6] [terræ cingulo tenus infodi jussit, cui supplicio post triduum immoritur.] Quem præses cum videret nec minas nec supplicia metuentem, furentis iracundiæ stimulis incitatus, inaudito crudelitatis genere infodi erectum cingulo tenus jubet; ut sepultura vivo esset ad pœnam quæ defunctis præbetur ad requiem. Sic sanctus Dei Martyr in secundo ab oppido Cabilonensi milliario, vivens Christo, medius sepelitur: qui tertio die in Dei amore & laudibus perseverans, incontaminatum reddidit spiritum, sancti corporis nobis exuvias ad patrocinium derelinquens: regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor, gloria & virtus cum Patre & Spiritu sancto in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a In Ms. & per omnes provincias & civitates. Persecutionem, in qua SS. Marcellus & Valerianus cum aliis 48 martyribus, qui a palæstra Lugdunenses vocantur, comprehensi sunt, generalem fuisse testatur Eusebius lib. 5 Historiæ ecclesiasticæ ab Henrico Valesio Græco-Latine editæ in Proœmio: Annus tunc agebatur septimus decimus imperii Antonini Veri, Christi 177. Quo tempore cum in nonnullis terrarum partibus violentior adversus nostros persecutio commota esset ex incursione popularium, innumerabiles prope martyres per universum orbem enituisse ex iis, quæ in unica provincia Lugdunensi contigerunt, conjicere est. Sequuntur apud Eusebiumcap. 1 & seqq. fragmenta epistolæ ecclesiarum Viennensis & Lugdunensis ad Christianos in Asia & Phrygia degentes, de SS. Martyrum Lugdunensium certaminibus ex eorum ore conscriptæ, qui illis præsentes adfuerunt.

b Tillemontius tom. 2 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 308, & tom. 3 pag. 610 M. Aurelium Antoninum Verum numquam generale aliquod decretum contra Christianos edidisse affirmat. Necesse non est, ut illius assertionem hoc loco refellam; nam Acta exponi possunt de edictis, quæ provinciarum præsides urbiumve magistratus publice affixerunt, quæque vulgo credita fuerunt ab ipso M. Aurelio emanasse, quod ejus vel conniventis vel approbantis nomine atque auctoritate illi uterentur. Satis igitur est, si edictis publice appensis, sive imperatorem auctorem habuerint, sive non, persecutio decreta fuerit. Actis non adversatur Eusebius, qui illam ex incursione popularium commotam fuisse scribit; nam populi tumultibus clamoribusque præsides aut magistratus ad edicta contra Christianos promulganda instigari potuerunt. Sub initium epistolæ ecclesiarum Viennensis & Lugdunensis hæc lego: Nihil quippe intentatum reliquit adversarius, dum ministros suos assuefacit, & quibusdam quasi proludiis exercet adversus servos Dei: adeo ut non solum ab ædibus, a balneis, a foro arceremur; verum etiam interdictum fuerit, ne quis nostrum quocumque demum in loco appareret. Quidni per edicta, quorum Acta meminerunt, istam quoque interdictionem intelligere liceat? An quia in Actis subditur, illorum exsecutione plurimum Christiani sanguinis effusum fuisse? Sed & de interdicto isto idem dici potest. Hoc certum est ex eadem epistola, aliquos Christianos, illo publicato, multa passos fuisse, acclamationes scilicet, plagas, raptationes, spoliationes bonorum, lapidum jactus, carceres, cuncta denique quæ vulgus furore & rabie concitatum adversus hostes & inimicos comminisci solet. Perducti deinde in forum a tribuno militum & a magistratibus civitatis, coram universo populo interrogati confessique, usque ad præsidis adventum conjecti sunt in carcerem, ac postea martyrii lauream consecuti. Qui cum Tillemontio tom. 2 pag. 663 censent, Melitonem Sardianum episcopum apologiamsuam pro Christianis M. Aurelio circa idem verisimiliter tempus obtulisse, quo persecutio in Gallia effervescere cœpit, inficiari nequeunt, tunc edicta per Asiam contra fideles etiam promulgata fuisse: nam apud Eusebium lib. 4 Historiæ ecclesiasticæ cap. 26 Melito imperatorem ita alloquitur: Persecutionem nunc patitur piorum hominum genus, novis per Asiam decretis exagitatum. Impudentissimi namque delatores & alienarum opum cupidi, ex imperialibus edictis occasionem nacti, palam diu noctuque grassantur, spoliantque innoxios… Si hæc tuo jussu fiant, recte atque ordine facta sunto… Nos libenti animo ejusmodi mortis præmium ferimus &c.

c In Ms. ultra humanam credulitatem in Christianorum sanguinem.

d De 48 Martyribus Lugduni coronatis egimus ad diem 2 Junii, ubi singula eorum nomina proferuntur; quibus additi SS. Marcellus noster & Valerianus, de quo ad 15 Septembris agetur, numerum quinquagenarium complent.

e Ex laudata epistola constat, aliquos Martyres a magistratu Lugdunensi, postquam in forocoram omni populo interrogati essent, usque ad præsidis adventum in carcerem fuisse conjectos. Hinc tamen certo inferri nequit, id jussu præsidis factum non fuisse: nam absens edoceri potuit, quid Lugduni ageretur, & magistratui mandare ut illos apprehenderet, interrogaret, &, si rei deprehenderentur, carceri inclusos usque ad reditum suum detineret. Utut sit: hoc indubitabile est, ceteros martyres nondum apprehensos ex mandato præsidis Lugdunum reversi in carcerem missos fuisse: nam Christiani Viennenses & Lugdunenses in epistola sua testantur, post illius adventum hæc inter alia contigisse: Comprehendebantur quotidie, qui digni erant, ut numerum illorum (decem lapsorum) supplerent: adeo ut ex utraque ecclesia præstantissimi quique, & quorum maxime labore atque industria res hic constitutæ fuerant, simul omnes tenerentur. Capti sunt etiam quidam nostrorum servi, qui gentiles erant: quandoquidem præses nos omnes requiri palam jusserat.

f Lege dicta in Comment. num. 30 & seq.

g Vocula &, quæ redundat, a Ms. abest.

h In Ms. Qui ut ocyus.

i Arari scilicet, vulgo la Saone, in Rhodanum fluente Lugduni, Segusianorum metropoli; quibus populis a Septemtrione contermini erant Ædui ad dexteram, & Sequani ad sinistram Araris ripam habitantes. Hos, ut mox narratur, adire constituit S. Marcellus: at S. Valerianus Augustodunum versus, primariam Æduorum urbem, iter arripuit. Vide annotationem in Acta altera sub littera k.

k Sensum subobscurum ita exposuit Surius: Ut non solum proprii sanguinis effusione, sed etiam multorum ad Christianam religionem traductione de diabolo triumpharent.

l In Ms. passus est. Accidit ut &c.

m Apud Surium Lationus vocatur. Cabilonenses se a S. Marcello Christi fidem primum accepisse credunt, licet ex Actis manifestum sit, eum in ipsa urbe Cabilonensi commoratum non fuisse, antequam in Priscum tyrannum incideret, neque in illis legatur ullus ad veram fidem conversus fuisse præter Latinum cum tota familia. Hinc tamen ne quis inferat Cabilonensium traditionem a veritate & Actorum narratione alienam esse. Intelligi potest ejus veritas, si S. Marcellus in agro Cabilonensi prima fidei Christianæ semina jecerit. Cum Actis eadem traditio cohærebit, si Latinus cum familia a Sancto conversus fuerit in Brexia vel, ut alii scribunt, Bressia Cabilonensi, id est, in eo territorii Cabilonensis tractu, qui sinistræ Araris ripæ adjacet: hic enim, testibus Fredegario & Aimoino in Comment. num. 4, olim pars erat provinciæ Sequanorum, quam Sanctus adire decreverat.

n Vide Comment. num. 29.

o Julius Capitolinus in M. Antonino philosopho, seu Marco Aurelio imperatore, Res, inquit, in Sequanis turbatas censura & auctoritate repressit. Eruditissimus Franciscus Bosquetus lib. 2 Historiarum ecclesiæ Gallicanæ id circa annum 178 contigisse existimat; turbas vero illas causa religionis excitatas fuisse: quod admodum verisimile mihi apparet, cum aliunde constet in Galliis vehementiorem fuisse incursionem popularium, ex qua persecutionem contra Christianos anno 177 commotam fuisse Eusebius scribit. Hanc autem, ut vulgi tumultuantis furor sedaretur, primo præsidum provincialium seu magistratuum urbicorum, dein ipsius etiam Marci Aurelii imperatorisauctoritate roboratam fuisse, evinci potest primo ex epistola ecclesiarum Viennensis & Lugdunensis, quæ narrat præsidem litteris ad cæsarem datis, de his omnibus, qui inclusi tenebantur, sententiam ejus exspectasse; cæsarem vero rescripsisse, ut confitentes quidem gladio cæderentur: hi vero, qui negarent, dimitterentur incolumes. Secundo ex Passione SS. Epipodii & Alexandri, Lugduni anno 178 coronatorum; in qua apud Ruinartium in Actis Martyrum sinceris & selectis num. 4 hæc lego: Potestas eos increpat, furorem suum hujusmodi clamore testatur:… Etiam nunc convelluntur principum sanctiones, & uno eodemque majestatis crimine imperator impugnatur & numina? Tertio ex Passione S. Symphoriani, qui anno circiter 180 Augustoduni martyrium subiit, apud eumdem Ruinartium num. 2; ubi hoc ipsius M. Aurelii decretum producitur: Aurelius imperator omnibus administratoribus suis atque rectoribus. Comperimus ab his, qui se temporibus nostris Christianos dicunt, legum præcepta violari. Hos comprehensos, nisi diis nostris sacrificaverint, diversis punite cruciatibus, quatenus habeat districtio prolata justitiam, & in resecandis criminibus ultio terminata jam finem.

p Acta prolixiora hic addunt, Sanctum Ararim trajecisse; quod ex hisce quoque conficitur, nam numero sequente habent: Jubet itaque Priscus eum ad Saturni statuam duci, quæ ripæ Araris imminebat, & ad solis simulacrum, quod in alia parte fluminis positum adorabant; cui cum immolare nollet, cingulo tenus terræ infoditur. Sed hoc contigit ad sinistram Araris ripam, ubi S. Gunthramnus postmodum insignem basilicam cum monasterio sancto Martyri exstruxit: igitur in eadem ripa solis simulacrum positum erat. Ripa vero, cui Saturni statua imminebat, dextera fuerit oportet, cum solis simulacrum a gentilibus adoraretur in alia parte fluminis. Ex his patet, Sanctum Ararim trajecisse, & a Sequanis, in quorum provincia Latinum converterat, ad Æduos dexteram fluminis ripam accolentes pervenisse. Hic via Argentomagensi iter faciens in præsidem Priscum incurrit; qui eum ad Saturni statuam eidem dexteræ ripæ imminentem, deinad solis simulacrum, in alia parte fluminis erectum, duci jussit; ubi martyr occubuit. Sic igitur qui a Sequanis paulo ante ad Æduos transierat, rursum ab Æduis ad Sequanos reductus, martyrium in Sequanis consummavit.

q Ex jam dictis consequitur, ut agger seu via Argentomagensis fuerit in Æduis. Petrus Franciscus Chiffletius probationibus Historiæ Trenorchiensis a pag. 59 prolixam de aggere isto notationem inseruit, in cujus fine hanc suam de Argentomagi situ conjecturam adfert: Ecquid ergo tum erat Argentomagus, a quo agger Argentomagensis a Cabilono deductus? In Æduis quærendus est, & loco haud remoto. Distat Argilliacum ab urbe Cabilone leucis horariis admodum quinque. Locus est non obscuri nominis, & Burgundiæ ducum villa quondam regia; sed Romanæ antiquitatis nulla (quod sciam) habet vestigia. Haud procul Argilliaco tumulus est antiquæ urbis. Locum ipsum accolæ hodie Bolartum vocant; ab omnibus quidem solo superexstantibus ædificiis vacuum, sed fœtum ruderibus, ac nummis, aliisque Romani imperii monumentis, in quæ subinde agricolarum ligones atque aratra offendunt. Ex hujus antiqui oppidi rediviva materie conjectura est exstructum ævo recentiore Argilliacum, quod ab Argentomago appellationem traxerit. Argentomagum vetus ibi agnosco, quod aggeri Argentomagensi nomen fecerit: donec aliud quid vero propius antiquam topographiam perscrutanti Deus objiciat. In aliquot tabulis geographicis antiquam Galliam atque ejus sub Romano imperio vias militares exhibentibus, unam Cabilone Lingones usque sic ductam invenio, ut necessario transierit per Æduorum agrum, vicinum loco, ubi nunc Argilliacum jacet, vulgo Argilly; quod in charta geographica ducatus Burgundiæ apud Blavium haud ita procul ab Arari Cabilonem inter & Divionem notatur. Viam illam dicerem esse aggerem Argentomagensem, de quo Acta S. Marcelli meminerunt; si urbs antiqua, cujus vestigia prope Argilliacum sua ætate extitisse Chiffletius testatur, Argentomagus fuerit: verum uti hoc, ita & illud incertum est. Mihi veterem Argentomagum, unde agger seu via Cabilone deducta nomen acceperit, eruderare conanti nihil occurrit, quod vero magis accedere mihi videtur, quam conjectura Chiffletii jam proposita.

r Videri possunt observationes, quibus Passionem sequentem excepturus sum, sub litteris q & aa.

s Relege annotationem datam ad litteram p.

t Martyrum Lugdunensium, cum quibus in carcerem conjectus fuerat.

* in Ms. Chesniano universitas

* ib. raperetur

* ib. patefactis

* ib. compita

* ib. ammonuit

* ib. crederent

* ib. invitavit

* ib. littoris

* ib. perimeretur

PASSIO ALTERA
auctore anonymo,
Ex editione ejusdem Chiffletii collata cum duobus vetustis musei nostri codicibus Mss., signatis Q Ms. 6 & Q Ms. 7.

Marcellus M., prope Cabilonem in ducatu Burgundiæ (S.)

BHL Number: 5246 a

A. Anonymo.

[Prologus.] Passionem sancti Marcelli martyris, cujus patrocinio Cabilonensis urbis sublimantur mœnia pariter & tutantur b, sicuti per succedentia tempora ad nostram usque memoriam relatione sanctissimorum Patrum Christo adjuvante pervenit, pro confirmandis Catholicæ plebis gratificandisque votis fidelium, divina auctoritate c firmatam, veritatis studio & obedientiæ cultu duximus scribendam: ut dum Martyrum cælestis victoria recensetur, sit laus Jesu Christi Dei ac Redemptoris nostri, qui in singulis certaminibus Martyrum triumphavit; ut dum per revoluta annorum spatia cognoscitur, æternis sæculis propagetur. Plurima enim memoriæ tradita, velut scripta retinentur d, relationibusque assiduis facta clariora, rerum potius admiratione servantur.

[2] [Cum SS. Martyribus Lugdunensibus comprehenditur; sed ope angelica e carcere liberatus] Igitur sub Antonino imperatore generaliter adversum omnes Christianos præcepta impiæ persecutionis exstiterant, quæ a præfectis, vicariisque eorum præsidibus, ac præpositis provinciarum & obtemperandi studio, & Christianæ religionis odio, & sacrilegæ persecutionis instantia * custodita vehementissime complebantur: ac * per universas atrociter civitates ordinati rectores in Christianorum sanguinem hostili ferocitate sævissime grassabantur. Eodem itaque tempore in urbe Lugdunensi quinquaginta præstantissimi viri e Christianæ religionis cultu in ergastulorum custodia subdendi immanibus suppliciis retrudebantur *. Ex quo numero sanctus Marcellus & sanctus Valerianus venerandi martyres fuerunt: quibus obseratis *, nocturno tempore, angelicæ visitationis f affectu, ad egressum liberum denuo reclusa divinitus claustra patuerunt. Reliquorum vero felix consummatio Lugdunensibus proceribus, summoque senatui, vel circumjectis ejusdem urbis Cabilonensis g oppidis, populisque per manifestum passionis h ordinem, ut de ipsis legitur, gloriosi certaminis victoria non habetur incognita. Nos autem ad præsentis martyrii ordinem, ut inchoatæ relationis gratia postulat, redeamus.

[3] [Sequanos vera fide instituendos suscipit;] Soluti itaque, ut supra dictum est, ab ergastulorum custodia sancti Martyres i, scilicet quibus divina ordinatione in aliis locis passionis gloriosa consummatio debebatur; voluntas Dei fuit, ut sanctus Valerianus Cabilonensis territorii k aggerem munitum, & beatus Marcellus, interposito Arari, Sequanorum silvestre iter arriperet, quatenus Athletæ Christi illuc *, quo fuerant destinati, ante consummationem Christo auctore debitam atque paratam, utriusque ripæ incolas ad veri Dei cultum, qua poterant, vel directi fuerant, Apostolica institutione pertraherent. Divina quippe gratia aliorum profectibus meretur l. Ad Cabilonensem ergo civitatem & abscessus eorum Lugdunensi ab urbe, & ordo itineris, fama celeriter deferente, vulgatur, hos tantum m duos instanti persecutioni fuisse subtractos.

[4] Interea sanctus Marcellus iter carpens provinciæ Sequanorum, [ad quam hospitem suum cum tota familia convertit: persecutioni se subducens] a Latino quodam nomine gratia hospitalitatis excipitur, qui errore gentilium, profanis ritibus, statuam Martis equestri effigie, politi lapidis argumentatione formatam, Mercurii etiam & Minervæ ex eodem metallo, celebri * vestibulo positas excolebat. Quod cum Dei Servus videre sine animi cruciatu non posset, admonet hospitem cum summa patientia & doctrina, ut ab hac irrita miserabilique superstitione discederet, asserens non valere aliquid impertiri petentibus, neque effectus indulgere votorum effigies mutas, vel saxa sensu carentia: nec multum eos ab ipsis distare lapidibus, qui hæc * facta sibi esse credant meliora. Cujus magna objurgatio in tantum valuisse perhibetur, ut brevi tempore ad cultum veræ religionis totam felicissimi hospitis domum exhiberet. Sed cum ibidem pro redemptione animarum non irriti laboris gratulatus, exigui temporis spatio moraretur, agnoscit fervere locis omnibus vicinæ urbis statuta n.

[5] Visum itaque est ei ut prætermissa Cabilonensium civitate, [in præsidem Priscum incurrit, qui ipsum, ubi Christianum agnovit,] Sagonam o locis secretioribus transmearet. Argentomagensis aggeris, transmisso amne, iter aggrediens hospitium p Prisci præsidis sanctus Dei Marcellus ingreditur: sollemni epularum apparatu propriis ipsum præsidem gentilibusque numinibus immolantem reperit. Quem ille ut conspexit celeriter properantem, ad convivium, sacrilegis cultibus apparatum, more humanitatis invitat. Sed testis Christi sanctus Marcellus refugiens epulas profano errore pollutas, convivas objurgandos potius credit *, quam vitandos. Et cum se Christianum interrogatus fiducialiter prodidisset, novis afficiendum cruciatibus protinus sævi præsidis decrevit imperium.

[6] Sic ergo cum vinculis elatus in arborem per discedentes ramos in omni corpore laqueis impositis tenderetur, [arboris ramis alligatum cruciari, dein cum ejus in veræ] & membrorum compage districta extensi artus adstricti nexibus jungerentur q, vetustum ad hæc r patris crimen consumpsit in arbore, cælestis Christi, regenerationis novæ gloriam Domini imitatus declaravit in ligno: ut dum pomiferum comedit edulium, invictum crucis procederet ad triumphum. Dum in proposito sanctus Marcellus vicino mortis frigore, calore fidei immobilis perduraret, nequissimo persecutoris tractatu competentius visum est, ut in conspectu populi allatis suppliciis puniretur. Tunc ait crudelissimus præses: Nomen tuum, Marcelle, erroremque comperimus. Sacratissimi imperatoris nostri divalia præcepta constant s, ut qui venerandorum numinum principatum, Saturnum patrem, ac Jovem omnipotentem, eorumque filios ac propinquos adorare detrectant, capite puniantur. Quod nisi feceris, trucibus suppliciis punieris.

[7] [fidei professione & idolorum detestatione constantiam] Sanctus Marcellus respondit: Simulacra ista, quæ nominas, adeo fuere mortalia, ut suis polluta criminibus, dudum mortua & in inferno sepulta perierint. Quibus si quis crediderit, * Dei omnipotentis, qui ante sæcula fuit, & semper est, semperque futurus est, æternum ac tremendum pœnarum judicium sustinebit. Christianus sum: Christum Dei Filium, sancto Patri t coæqualem, cæli & terræ marisque factorem, & rerum omnium conditorem me credere, libera & irrevocabili voce * profiteor u. Priscus vero præses animi indignatione succensus, sanctum Marcellum martyrem impiis trucidandum carnificibus assignavit; isdemque * jussit, ut ante simulacra statuarum, quæ in civitate erant, spectante vulgo gentilium, pro insanientium libitis multimodos exciperet cruciatus. Primum ergo ad Saturni statuam, quæ ripæ Araris imminebat, eculeo distentus, innumera ictuum flagella suscepit. Deinde ad solis imaginem, quæ intra muros Sequanicæ x portæ errore gentilium præcipuo colebatur, necnon ad atrium divi Hamonis y, ubi effigies olovitrea z celso columnæ adorabatur collocata fastigio, in secundo milliario civitatis, præside jubente, perducitur.

[8] [variis aliis cruciatibus frustra tentasset,] Qui sanctus Martyr, animi cælestis virtute perdurans, secundum loca ita & supplicia commutabat: eculeis extensa membra, catenarum stridore laniata, igneum globum, qui dissolutos ictibus artus, exusti corporis alimenta * jungebat aa, Athleta fortissimus auctoris sui Jesu Christi fidem intra viscera retinens, passione gloriosa efferre certamine bb triumphabat: & antiquam fidem tormentorum novitas mutare non poterat, hoc semper iniquæ * interrogationi respondens; fieri nequaquam posse, ut qui Deum vivum sensibus recepisset, saxa sensu carentia, aut simulacra dæmonum adoraret: se potius Apostolorum exempla, & præmissorum martyrum * gloriosa certamina secuturum: ac, si ita res se haberet, loco martyrii, non fide umquam a suis commilitonibus separandum.

[9] [cingulo tenus vivum sepeliri jubet.] Quem nequissimus præses cum in suppliciis divina fervoris * gratia adverteret fortiorem, inaudito crudelitatis exemplo, plus quam furore persecutoris insaniens, defodere erectum cingulo tenus jussit: atque ita medius jam sepultus, sed totus vivus, ad cæli regna festinans, terræ supplicia non refugit: sed triduo in laudibus Christi, omnipotentis Domini ac Dei sui ore & amore perdurans, terris interim membra terrena commendans, spiritum misit ad cælos.

[10] [Epilogus.] Hæc itaque, sicut de triumpho sancti Marcelli ac beatissimi martyris fidelium relatione comperta sunt, ad confirmandos plebis animos Catholicæ, Christo auctore mens devota conscripsit: ut dum festivitas sancti Martyris, felicibus ipso patrocinante temporibus, revoluta * in ævum anni circulis, celebratur; pro statu Catholicæ religionis, pro defensione urbis propriæ, pro salute summi Pontificis, pro sacerdotum veneratione, pro invicti principis felicitate & totius plebis conservatione, inclyti Patroni ac martyris patrocinium deprecantes, & ad ejus remunerationem, qui obedienter Legenda composuit, tantam * diei sollemnitatem votis sedulis excolamus, præstante cc domino nostro Jesu Christo, qui cum Deo Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita sæculorum sæcula. Amen.

ANNOTATA.

a Codicem notatum Q Ms. 6 deinceps Fuldensem vocabo, quod eum Bollandus a Fuldensi Societatis nostræ collegio permutatione acceperit. Codicem Q Ms. 7 iisdem hisce characteribus ab altero distinguam. Lectiones in utroque variantes ab exemplari Chiffletiano, quo utor, tantum notabiliores assignabo. Ea, in quibus hæc Passio cum priore convenit nullis notis illustrabuntur, cum jam datæ sint. Ex ceteris nonnulla tamquam inepta, falsa aut minus verisimilia mox improbabuntur. Duplex mihi ratio fuit, cur deteriorem hanc Passionem edere constituerim: prima, quia antiqua est; nam ex illa Rabanus elogium desumpsit, quod ad IV Septembris de Sancto legitur in ejus Martyrologio, circa annum 845 conscripto. Secunda, ut lector ipse illam cum notis a me appositis pervolvere, & cum priore Passione conferre possit, atque ita clarius videre, hanc verisimilius vetustiorem esse; de quo alioquin dubitare posset ob argumentum in Comment. num. 28 adductum. In codice Q Ms. 7 Passioni, quæ nunc datur, singularis titulus præfigitur: Incipit Passio beati Marcelli Cabalonensis urbis episcopi; quam dignitatem Sancto abjudicavi in Comment. num. 38.

b Cetera Prologi desunt in codice Fuldensi.

c In Epilogo auctor dicit, se de Sancto Martyre fidelium relatione comperta, & quidem Christo auctore scripsisse. Hic vero a divina auctoritate narrationi suæ fidem conciliat. Hæc sane illum scriptorem ineptum esse arguunt, non satis antiquum, nec fide dignum, nisi in iis, in quibus ab altera Passione non recedit; quam ab illo interpolatam & corruptam esse credo, licet se fidelium relatione comperta litteris mandasse asserat. Vide Comment. num. 28.

d In codice Q Ms. 7 ita pergitur: & jam relationibus quæ assiduis &c.

e Vox hæc, quæ in prioribus Actis non legitur, perperam hic adjicitur; nam Martyres Lugdunenses utriusque sexus fuerunt.

f In alteris Actis leguntur Sancti custodiæ .. effractis divinitus claustris fugam arripuisse, nulla angelicæ visitationis facta mentione.

g In utroque codice nostro vox Cabilonensis omittitur.

h Epistolam ecclesiarum Viennensis & Lugdunensis ad fideles in Asia & Phrygia scriptam auctor intelligit. Eusebius lib. 5 Historiæ ecclesiasticæ in Proœmio testatur, se eam in Opere de Martyribus integram dedisse: sed cum Opere isto exciditpretiosissimum illud antiquitatis ecclesiasticæ monumentum, præter fragmenta aliqua, quæ Eusebius citatus a cap. 1 profert.

i Uterque noster codex habet: Solutis itaque, ut supra dictum est, ab ergastulari custodia, scilicet quibus &c.

k Sanctus Valerianus, quem Acta priora Lugduno profugum Augustodunum versus iter suscepisse dicunt, longius non progressus fuit, quam Trenorchium (Tournus) Æduorum oppidum ad Ararim, pari fere intervallo Cabilone & Matiscone dissitum; ubi undecim post S. Marcellum diebus martyrio affectus fuit. Etsi Trenorchium nunc in civilibus sit territorii Matisconensis; olim tamen ad Cabilonense pertinuit: uti diploma Caroli Calvi imperatoris, anno 875 Trenorchium monachis S. Philiberti donantis, atque alia antiqua monumenta diserte testantur, quæ auctores Historiæ Trenorchiensis Chiffletius & Jueninus adducunt. Itaque agger seu via, quam in aliquot Galliæ Romano imperio subjectæ tabulis geographicis Lugduno Matisconem & Trenorchium, atque hinc Cabilonem & Augustodunum deductam invenio, fuit Cabilonensisterritorii, ubi Trenorchium pertransibat.

l In codicibus nostris legitur: pertraherent; divinam quippe gratiam aliorum profectibus merituri.

m Falsum fama vulgavit, nisi sensus sit, SS. Marcellum & Valerianum e numero 50 Christianorum, cum quibus Lugduni in carcerem conjecti fuerant, solos evasisse.

n Mutilam & mendosam hanc periodum codices nostri iisdem vocibus perficiunt, sed diversis corrigunt. In Fuldensi est, vicinisque urbibus statutam imperiali edicto persecutionis instantiam; in altero, vicinæque urbi statutam &c.

o In cod. Q Ms. 7, Saugonnam; in Fuld. Auconnam pro Sauconnam. Ararim, inquit Valesius in Notitia Galliarum de hoc fluvio agens, postea Galli (incertum quam ob causam) Sauconnam vocavere non multo ante ætatem Ammiani Marcellini, quemadmodum arbitror. Certe hic historicus primus omnium, quos equidem legerim, circa annum CCCXC in descriptione Rhodani Ararim eo nomine appellari in libro XV Historiæ (cap. XI)docet his verbis: “Viennensem urbem latere sinistro perstringit, dextro Lugdunensem; & emensus spatia flexuosa Ararim, quem Sauconnam appellant … suum in nomen adsciscit”. A Sauconna, vel ut Ammiano juniores, quos Valesius adducit, scripserunt, Saugonna, Saogonna, Sagona &c. derivatum est nomen la Saone, quo Galli nunc Ararim appellant.

p Verisimile non est, S. Marcellum, qui ut persecutioni se subtraheret, e Sequanis, trajecto Arari, in Æduos fugerat, atque urbem Cabilonensem eadem ex causa studiose declinasse videtur; ultro hospitium Prisci præsidis ingressum fuisse, & ad eum, eum idolis immolantem videret, celeriter, ut mox dicitur, properasse. Nostri codices pro hospitium habent officium: qua voce si intelligatur regio, in qua officio præsidis fungebatur, tota narratio credibilior erit.

q In alteris Actis dicuntur ii, qui aderant, convivæ scilicet, ob epulas ex deorum sacrificiis instauratas a Sancto reprehensi, decrevisse ut ejus corpus arboris ramis violenter adductis alligatum, hisce repente laxatis, discerperetur. Statim subjungitur: Verum cum .. Martyr in confessionis suæ proposito immobilis permaneret, cruento persecutoris Prisci … consilio atrocius visum est, ut in conspectu populi diversis pœnarum suppliciis interiret. Hæc mihi insinuare videntur, supplicium, quod convivarum vel Prisci simul & illorum sententia decretum fuerat, Sancto irrogatum non fuisse; sed præsidem illud commutasse in varias alias pœnas, quibus generosus Christi Pugil ob suam in fidei professione & idololatriæ detestatione constantiam in universi populi conspectu excarnificandus esset. Verum quidquid sit de mente auctoris, qui Acta priora conscripsit; ex ejus verbis elici nequeunt, quæ hic obscura phrasi narrantur.

r Nostri codices hic Adæ terreni patris, & paulo infra pro comedit habent contemnit. Cetera in illis non minus quam in hoc exemplari inepta, contorta & obscura sunt, sive voces & membra, e quibus periodus componitur, sive illorum significationem spectes.

s In cod. Fuldensi: Sacratissimi imperatores nostri divina præcepta constituunt.

t In utroque: Christum Dei Filium, Spiritum sanctum, Patri ac Filio coæqualem.

u Prisci præsidis ad S. Marcellum, atque hujus ad illum verba, quibus interpolator hoc & præcedente numero historiam martyrii amplificavit, in Actis prioribus non leguntur.

x Credo quidem Cabilone portam Sequanicam fuisse, ita dictam, quod illa ad Sequanos iretur: sed dubito, utrum solis imago, ad quam præses S. Marcellum duci jussit, intra muros istius portæ steterit. Altera Acta num. 5 testantur, eam in alia parte fluminis positam fuisse quam statuam Saturni; quæ cum dexteræ Araris ripæ immineret, uti probatum est in annotatione ad litteram p iisdem Actis subjecta; oportet simulacrum solis erectum fuerit ad sinistrum fluminis latus. Sed an temporibus S. Marcelli urbem Cabilonensem Arar interfluens divisit in duas partes, quarum minima, sinistro lateri adjacens, fuerit muris cincta & portam Sequanicam habuerit?

y In codice Q Ms. 7 Decubaconis, in Fuldensi Divionis. Valesius in Notitia Galliarum pag. 522 in alio exemplari Ms. legit Divibavonis: quod nomen Gallicum Dei .. fuisse ait: ut Abellionem in Convenis, Aghonem apud Bigherrones, alios alibi invenire est.

z Id est, tota vitrea, ex Græco ὅλος & Latino vitrum. In codice Fuldensi & alibi est effigies electrina. Electrum, præter succinum, etiam significat metalli genus, cujus quinta portio argentum est, ceteræ aurum. Vide Plinium lib. 33 cap. 4, 9 & 41.

aa Ex aliis exemplaribus non satis lucis mihi affulget, qua adjutus obscuram hanc periodum clare explicem: proinde varias eorum lectiones huc non transfero. Diversa suppliciorum genera, quibus S. Marcellus cruciatus fuisse hoc loco asseritur, alterius Passionis auctor non memorat. Scribit quidem num. 5, Prisco visum fuisse, ut Sanctus in conspectu populi diversis pœnarum suppliciis interiret; sed an illa subierit, & qualia fuerint, non exprimit.

bb In utroque nostro codice ita legitur: Jesu Christi intra viscera retinens passionem, gloriosiore ferre certamine triumphabat.

cc In codice Q Ms. 7 Acta ita concluduntur: regnante Domino nostro Jesu Christo, cui honor & gloria in æterna sæcula. Amen.

* in utroque cod. instinctu

* in Fuld. tunc

* in utroque retruduntur

* in Fuld. obserata

* in utroque illic

* ibid. additurin

* ibid. a se

* ibid. credidit

* ibid. additur cum ipsis

* ibid. denuntiatione

* ibid. idemque

* ibid. elementa

* ibid. iniqui persecutoris

* Lugdunensium

* ibid. favoris

* ibid. revolutis

* ibid. tantæ

DE S. MARCELLO EPISC. ET MART.
TUNGRIS VEL TREVIRIS IN GERMANIA

Sec. III.

SYLLOGE.
Episcopatus Tungrensis; gesta Sancto afficta; Trevirensium, qui eum ut ecclesiæ suæ antistitem & martyrem honorant, incerta traditio.

Marcellus ep. & mart., Tungris vel Treviris in Germania (S.)

AUCTORE J. L.

Auctorem, qui hunc S. Marcellum commemoret, [Tungrenses inter SS. Maternum & Servatium episcopi, solo nomine Harigero noti.] nemo hactenus Harigero abbate Lobiensi antiquiorem produxit. Conscripsit is seculo X ad finem declinante 27 primorum Tungrensium & Trajectensium episcoporum Gesta, a Joanne Chapeavillo an. 1612 edita cum additionibus Ægidii a Leodio Aureæ vallis monachi, qui circa annum 1240 floruit. Etsi Harigerus in Proœmio testetur singulorum se pontificum collegisse tempora & gesta, quæ undecumque potuere corradi: de sanctis tamen Navito, Marcello, & aliis sex episcopis, qui post S. Maternum ecclesiæ Tungrensi præfuerunt, nihil quod proferret, invenit præter nuda eorum nomina & ordinem, quo sibi successerunt. Post ejus, inquit cap. 17, S. Materni scilicet, decessum in pontificio sibi per ordinem successerunt Navitus, Marcellus, Metropolus, Severinus, Florentius, [Martinus,] Maximinus, Valentinus. Et hi quorum imperatorum vel consulum claruerint tempore, vel quos vita singulorum habuerit exitus, quotque annis administraverint singuli officium pontificatus, vel quis illorum sepulturæ sit locus, nullius a nobis requirat exactio, cum ecclesiarum totius Galliæ memoriam [horum] aboleverit facta per Hunnos subversio. Ita caute ac sapienter Harigerus, qui ingenue profiteri maluit, determinatum vitæ tempus, mortis genus, durationem episcopatus, & locum sepulturæ octo istorum præsulum sibi incomperta esse, quam de illis ex conjectura aliquid statuere. Non adeo sinceri & prudentes fuere scriptores Harigero juniores, qui de iisdem varia tradiderunt, quæ vel tamquam figmenta ab eruditis hodie rejiciuntur, vel tamquam opiniones incertæ in dubium vocantur. Imo non desunt viri docti, quibus S. Maternus tertius Trevirensium & primus Tungrensium antistes non distinguendus videtur a S. Materno Coloniensi episcopo, qui anno 314 concilio Arelatensi subscripsit. Unde consequitur, ut inter illum & S. Servatium, qui an. 347 concilio Sardicensi interfuit, pauciores procul dubio quam octo præsules ecclesiam Tungrensem rexerint, cum unus alterve sufficiat ad annos complendos, qui inter Materni & Servatii episcopatum medii fluxerunt: adeo ut de Sancto nostro nihil extra omnem controversiam positum sit quam ejus cultus, cujus solius gratia locum hic ei damus, viam interim ineuntes, quam stravit Henschenius in Exegesi præliminari de episcopatu Tungrensi & Trajectensi, tomo VII Maii præfixa; [S. Marcellus Materni & Naviti successor olim 25 Sept. colebatur: varia de illo figmenta.] ubi nominati octo præsules Tungrensibus conceduntur. Gravissima, quam mox attigimus, quæstio discutietur ad XIV Septembris, quando S. Maternus colitur.

[2] Harigero citato Ægidius de S. Marcello hæc adjunxit: Post cujus (S. Naviti)decessum tertius successit sanctus Marcellus, vir omni sanctitate conspicuus. Codex Aureæ vallis, Chapeavillo teste, in margine hanc additionem habet: A quibusdam agitur festum septimo Calend. Octobris. Licet hodie Tungrenses neque isto neque alio die Sanctum colant, illos tamen per vocem quibusdam designari suspicor; nam ad eumdem diem VII Calendas Octobris in Florario nostro Ms. Sanctorum habetur: Apud Tungrenses natale sancti Marcelli episcopi ejusdem urbis tertii, discipuli sancti Naviti episcopi. Hic vir strenue prædicavit ultra mare in tantum, quod Lucius rex Britanniæ mandavit Eleutherio Papæ (ut supra notatum est,) quod cum gente sua vellet baptizari. Ex eo tempore proventus ecclesiarum Tungrensium putantur provenisse ex Anglia. Obiit VII Kal. Octobris anno salutis XXCC. Fabulosum hoc elogium sine die & anno emortuali etiam legitur in Gestis pontificum Leodiensium ab auctore anonymo usque ad annum 1343 perductis, quæ exstant in Ms. musei nostri codice, signato ✠ Ms. 112. Idem commentum de Lucio Britanniæ rege, ad veram fidem amplectendam per S. Marcellum permoto, Joannes Wilsonus Martyrologio Anglicano ad IV Septembris inseruit, addens Sanctum natione Britannum fuisse, & dispersos in patria sua Christianos congregasse, quos S. Josephus de Arimathia & socii ejus ad Christum converterant. In margine citat Antonium Monchiacenum Democharem lib. 2 de Divino Missæ sacrificio cap. 37; ubi hæc lego: Marcellus (ibid. cap. 33 eum Marcellinum vocat) Tungarus, fit episcopus anno CXCI. Tungrim quatuor sacris ædibus auxit, quarum priorem divo Materno inscripsit, alteram Joanni Euangelistæ, Tertiam Jacobo Apostolo, quartam divo Andreæ. Lucium Britanniæ principem tota cum gente prædicatione sua permovit. Præfuit annis viginti novem usque ad annum salutis CCXX. Demochares laudatus de episcopis Tungrensibus, Trajectensibus & Leodiensibus acturus, lectorem præmonet, se eorum catalogum potissimum collegisse ex Joanne Placentio Trudonensi Dominicano, scriptore nugacissimo, qui, ut alias ejus ineptias sileam, singulorum fere præsulum Tungrensium patriam & genus edisserit. Divus Maternus, inquit, Longobardus fuit, patre comite Papiæ prognatus; Navitus ducis Galliarum filius & Tungrorum regis ex fratre nepos; Sanctus noster, Tungarus, vir spectatæ nobilitatis; ejus successor Metropolus, filius Metropoli ducis Lotharingiæ ex Ungariæ regis filia &c. Sed a ridiculis hisce figmentis ad S. Marcelli cultum redeamus.

[3] Sanctum nostrum, qui Materno post Navitum in regimine Tungrensis ecclesiæ successit, [Trevirenses eumdem ut suum quoque episcopum] Trevirenses in antistitum suorum serie vigesimum ponunt; eumque IV Septembris non modo ut episcopum suum, sed etiam ut martyrem venerantur: nam Lectionarium de Sanctis quibusdam Trevirensis Officii, anno 1645 excusum, ejus memoriam dicto die sub ritu simplice seu feriali ita recolendam proponit: Sancti Marcelli episcopi & martyris Trevirensis. Lectio tertia, in Matutino recitanda, hæc subjicitur: Marcellus in antistitum Trevirorum & Tungrorum ordinem adscriptus, utriusque ecclesiæ populos communi cura atque vigilantia tutatus est eo tempore, quo Diocletianus imperator & Maximianus imperii consors, pari Christiani nominis flagrarent odio, gravissimis suppliciis animadvertendi in veram religionem: & Thebæa legio ac proceres Trevirenses in Christi causa sub Rictio Varo, Treverim ingresso, inter has procellas caduntur *. Per eosdem ergo dies fortiter pro Christo luctatus Marcellus, sanguine in martyrii arena profuso, viam in cælum sibi munivit, pridie Nonas Septembris celebris. Christophorus Browerus lib. 3 Annalium Trevirensium pag. 212 scribit, S. Marcellum anno 282 sacrum regimen suscepisse, pag. 220 eum martyrium subiisse anno 286; quo etiam Martyres Trevirenses, de quibus ad diem VI Octobris agetur, coronatos fuisse narrat.

[4] [& martyrem hoc die venerantur;] Cultus, quem Sanctus apud Trevirenses obtinuit, antiquus non est; cum in nullo Martyrologio Treviris hoc die referatur, quod vetustate superet Florarium nostrum Ms. Sanctorum, cui auctor in conclusione se ultimam manum apposuisse ait anno salutis MCDLXXXVI ipso die Luciæ virginis gloriosæ, seu XIII Decembris. Annuntiatio Florarii est: Apud Treverim Pauli conf., seu Paulini, de quo Actum ad XXXI Augusti: item beati Marcelli episcopi Trevirensis & Tungrensis. Titulus martyris ei adscribitur in Usuardo aucto editionis Lubeco-Coloniensis anni 1490: Item Treviris beati Marcelli episcopi & martyris. Addit Grevenus: qui Trevirensem simul & Tungrensem rexit ecclesias. Ex Martyrologiis Greveno recentioribus duo tantum elogia huc transcribo; alterum breve ex Romano hodierno: Treviris sancti Marcelli episcopi & martyris; alterum prolixum ex Gallicano Saussayi: Ipso die Treviris natalis S. Marcelli episcopi hujus metropolicæ sedis & martyris, qui S. Avito * succedens eo tempore, quo persecutionum procella asperis motibus dirisque fluctibus navim Ecclesiæ quatiebat, proreta pervigil & strenuus adversus tot atros turbines in puppi undique concussa sedit, creditasque animas superatis quibusque vorticibus in salutis portum felici remigatione direxit ac evexit. Nam verbo & opere potens ut impios fidei hostes fortiter expugnavit, sic pios Christique amantes vera in religione solidatos animavit sedulo ad justitiæ & virtutis, qua ad cælum itur, tramitem beatum consectandum. Quibus & cruore fuso purpuratus, aditum ad supernæ felicitatis gaudium præmonstravit.

[5] [quem Henschenius Tungris non Treviris sedisse censet:] Noverat Henschenius, Trevirensem ecclesiam tamquam suos episcopos Officio ecclesiastico honorare Navitum VII Julii, Marcellum hoc die, Metropolum VIII, Severinum XXIV, Florentium XVII Octobris, Maximinum XX Junii & Valentinum XVI Julii; non ignorabat etiam sanctos hosce Præsules ut Trevirenses annuntiari in Martyrologio Romano, præter Navitum & Metropolum ei nondum inscriptos. Nihilominus in Exegesi de episcopatu Tungrensi & Trajectensi ante tomum VII Maii cap. 1 illos omnes una cum Florentii successore Martino Hasbaniæ apostolo, quem dein ad XXI Junii illustravit, ex Trevirensium antistitum catalogo expungendos esse censuit, utpote qui non aliam quam Tungrensem cathedram occuparint. Postquam argumenta ad opinionem suam stabiliendam idonea, quæ loco citato legi possunt, Henschenius produxisset, Trevirenses ita modeste compellat: Hæc proponimus consideranda viris in antiquitate apud Treviros eruditis, qui si possint contrarium evidentibus argumentis evincere, libenter certiorem viam, ab iis monstrandam ingrediemur. Ad VII Junii de S. Valentino episcopo Tungrensi agens, quem Trevirenses, ut statim dicebam, XVI Julii colunt, rursum profitetur vir veritatis amantissimus, se libenter sententiam suam cum gratiarum actione retractaturum, si certiora monumenta proferantur, quam sit Chronicon Trevirense initio fabulosum & seculo XI non antiquius; quo unice nititur Trevirensium traditio, & cujus exiguam auctoritatem satis elevant rationes in laudata Exegesi adductæ. Post Valentinum Henschenius Martinum & Maximinum, Sollerius vero Navitum diebus supra cuique assignatis dederunt, systemati in eadem Exegesi tradito inhærentes: cui & ego insisto, donec evertatur a Trevirensibus, quorum nemo, quod sciam, illud hactenus impugnavit.

[6] De martyrio S. Marcelli Bartholomæus Fisen in floribus ecclesiæ Leodiensis ad IV Septembris ita ex meo sensu pronuntiat: [ejus martyrium incertum.] E primis ecclesiæ Tungrensis patribus hic unus est, quem tamen posteritas erudita novit solo nomine, episcopique dignitate ac sanctitudinis testimonio. Martyrii palmam adeptum esse nonnullis placet: … at revera certis rationibus probari non potest. Verum ignorare nihil ille potest, cui certamus in hac vita, quique vincentes in cælo coronat. His addo sanctum Præsulem, si martyr fuerit, verisimilius Treviris non fuisse passum, cum in Tungrensi cathedra dumtaxat sederit. Rursum ex sententia Henschenii loquor, a qua mihi non recedendum judicavi. Interim fateor eam pro certa atque indubitabili habendam non esse. Atque hæc ratio est, cur ego S. Marcellum Trevirensibus, licet eum ecclesiæ suæ episcopum & martyrem sine solido fundamento credant, omnino non eripuerim, atque hanc syllogen inscripserim de S. Marcello episcopo & mart. Tungris vel Treviris in Germania. In margine notavi eum ad vitam beatiorem transivisse seculo III, ad quod plerique recentiores mortem ejus referunt.

[Annotata]

* cæduntur

* l. Navito

DE SS. RUFINO, SILVANO, MARCELLO, GAIANO, HELPIDIO, ANTONINO, EUSTICO, MAXIMO, EUSEBIO, ALTERO GAIANO, VITALICA, GAISONE, MAGNO, CASTO, SATURNINO, DONATO, ELEUSO CUM SOCIIS MARTYRIBUS
ANCYRÆ IN GALATIA

SYLLOGE CRITICA.

Rufinus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Silvanus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Marcellus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Gaianus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Helpidius martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Antoninus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Eusticus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Maximus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Eusebius martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Gaianus alter martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Vitalica martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Gaison martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Magnus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Castus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Saturninus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Donatus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Eleusus martyr Ancyræ in Galatia (S.)
Socii martyres Ancyræ in Galatia

AUCTORE J. S.

[Tres Martyres seorsum annuntiati in Fastis; & rursum tres alii;] Martyrologium Romanum hodie annuntiat sequentes Martyres: Ancyræ in Galatia natalis sanctorum trium puerorum Rufini, Silvani, & Vitalici martyrum. Et post, interjectis aliis: Eodem die sanctorum martyrum Magni, Casti, & Maximi, acsi distinctæ hæ essent Martyrum classes. Ad priores hæc notavit Baronius: De his item Beda (imo potius Ado) Usuardus & alii recentiores, consentiuntque vetera manuscripta. Suspicor designari Martyrologia Mss., non vero Acta, cum nullum horum Martyrum elogium uspiam inveniam. Ad sequentem Martyrum classem idem Baronius observat, solos Magnum & Castum annuntiari ab Usuardo sine Maximo. Verum Maximus occurrit in variis auctariis Usuardi, ex quibus adoptatus fuit a Galesinio, indeque a Baronio. Galesinius autem non solum Maximum adjunxit, sed etiam locum assignare voluit, ita habens: Romæ, beatissimorum martyrum, Magni, Casti & Maximi. At cautior Baronius locum omittere maluit, quod videret eum non satis solido niti fundamento: nam revera videbimus, Ancyræ potius quam Romæ attribuendos esse tam posteriores Martyres quam priores, & utramque classem verisimiliter conjungendam, aliisque pluribus augendam; quemadmodum multo plures conjunguntur in Hieronymianis Apographis, ex quibus Martyrum horum notitia primum videtur profluxisse.

[2] Hieronymiana apud Florentinium ita habent: In Angira Gall. (lege in Ancyra Galatiæ, ut habent alii codices) natalis sanctorum Rufini. [verum hi sex in Hieronymianis conjunguntur cum pluribus aliis,] Silvani. Macelli *. Gaiani. Hepidi. Antonini. Eustichi. Maximi. Eusebii. Item Gaiani. Vitalici. Gaisuti. Magni. Cassi *. Saturnini. Donati. Eleusi, cum Sociis eorum. Septemdecim hic Martyres conjunguntur, & attribuuntur Ancyræ in Galatia: nec secundam classem indicat particula item interposita, quia hæc solum adjuncta videtur ante Gaianum secundum, quod jam alius Gaianus esset nominatus, ut insinuaretur, duos esse ejusdem nominis distinctos Martyres. Nomina quædam horum Martyrum mendose scripta sunt, ut passim contingit in Hieronymianis; & nonnulla corrigi possunt ex aliis codicibus, etiamsi alia rursum in istis sint luxata. Enumerati septemdecim Martyres occurrunt etiam in Ms. Corbeiensi apud Florentinium in Annotatis, & in eo Ms., quod vetustissimum nominat, uti etiam apud Acherium Spicilegii recusi tom. 2 in supra dicto Corbeiensi S. Hieronymi presbyteri nomine insignito. Textum Corbeiensis ita recitat Florentinius: Prid. Non. Sept. In Ancyra Galatiæ natalis SS. Rufini, Sylvani, Mamelli, Gaiani, Helpidi, Antonini, Eustici, Maximi, Eusebi, item Gaiani, Vitalicæ, Gaison, Magni, Casti, Saturnini, Donati, Eleusi cum Sociis eorum. Ab hoc textu nonnihil differt textus laudati Hieronymiani apud Acherium, qui sic edidit: Pridie Non. Sept. In Ancyra Galatiæ natalis sanctorum Rufini, Silvani, Marcelli, Gaiani, Helpidi, Antonini, Eustici, Maximi, Eusebii. Item, Gaiani, Vitalicæ, Gaison, Magni, Casti, Saturnini, Donati, Eleusi cum Sociis eorum. Hic nomina minus mendosa videntur, quam sint in præcedentibus.

[3] Hæc sufficiunt, ut existimare possimus septemdecim Martyres recensitos cum Sociis aliquot anonymis passos esse Ancyræ in Galatia. [& simul numero septemdecim attribuuntur Ancyræ in Galatia:] Idem tamen confirmari potest ex duobus aliis codicibus, quamvis ordo in iis fuerit mutatus, & prior admodum mendosa habeat nomina. Accipe igitur textum Vetustissimi Ms., apud Florentinium sic editum: 11 Nonas Septembris. In Ancira Gallitiæ natalis Marcelli, Gaiani, Belpidæ *, Antoni, Rufini, Silvani, Eustoci, Maximi, Eusebi. Item Gaiani, Italicæ *, Gausunti, Magni, Casti, Saturnini, Donati, Decisi *. De Sociis hic nulla fit mentio. Martyrologium reginæ Sueciæ, apud nos editum post tomum VII Junii, brevius septemdecim Martyres indicat his verbis: In Ancyra Galatiæ, natalis sanctorum Silvani, Marcelli, Maximi, cum aliis XIV. Hic præponitur Silvanus; in præcedenti Marcellus; in tribus vero prioribus Rufinus. At ubique septemdecim Martyres Ancyræ adscribuntur. Reliqua Martyrologia Hieronymiana contracta aliquos tantum ex prædictis recensent, uti videri potest in reliquis apud nos editis, in Gellonensi apud Acherium, ac in nonnullis illorum, quæ edidit Martenius tom. 3 Thesauri anecdotorum, & tom. 6 Collectionis amplissimæ veterum monumentorum.

[4] Porro ex hac classe septemdecim Martyrum nominatorum cum Sociis aliquot anonymis tres solum annuntiavit auctor Martyrologii Romani veteris seu parvi, [quorumdam nomina varie scripta.] quod edidit Rosweydus; atque eos memoravit his verbis: Ancyræ, martyrum trium puerorum, Rufini, Silvani, Vitalicæ. Hunc de more secutus est Ado his verbis: Et apud Ancyram Galatiæ, natalis sanctorum martyrum trium puerorum, Rufini, Silvani & Vitalicæ. Cur pueri vocentur hi Martyres, cum de eorum pueritia in Hieronymianis nihil occurrat, non facile divinavero, nisi forsan auctor ille aliquid de Actis illorum Sanctorum viderit, aut id aliunde didicerit. Wandelbertus & Rabanus de iis tacent: at Notkerus sic habet: Et apud Ancyram Galatiæ sanctorum martyrum Rufini, Silvani & Vitalici. Usuardus etiam Vitalicum substituit pro Vitalica; atque eum imitatus videtur Notkerus, licet pueros dicere noluerit. Differentia illa haud dubie orta est ex Hieronymianis, quia in quibusdam exemplaribus legebatur Vitalicæ, in aliis Vitalici, uti etiamnum in iis legitur, in pluribus tamen Vitalicæ; quod idcirco videtur præferendum: in uno exemplari mendose scribitur Italicæ. Potest quoque dubium esse de aliorum quorumdam nominibus: nam qui in titulo nostro Marcellus dicitur, in quodam exemplari Macellus, in alio Mamellus; quin & Marcella in Rhinoviensi & Richenoviensi scribitur. Verum in pluribus Marcellus recte nominatur, quantum conjicio. Præterea Gaison in titulo datus ex duobus exemplaribus, in alio Gaisutus, & in quarto Gaisuntus legitur. Eusticus vero rursum ex duobus apographis titulo insertus, in alio Eustichus, in alio Eustocus dicitur. Sic Castus uno loco scribitur Cassus; & Eleusus semel Decisus.

[5] Jam vero, licet abunde liqueat hosce omnes Martyres ad unam spectare classem, [Præter Septemdecim enumeratos] quæri tamen potest, an eodem die non sint statuendi alii Magnus, & Castus, quos seorsum memoravit Usuardus; iisque superaddendus Maximus, uti fecerunt aliqui, quos secutus est Baronius. Hieronymiana utcumque huic opinioni favent, cum Magnum, Castum & Saturninum inferius rursum annuntient post Bonifacium Papam. Verba accipe primum ex editione Acherii, quæ sic habet: Romæ, in cœmeterio Maximi, via Salaria, depositio Bonifacii episcopi. Ad sanctam Felicitatem, natalis sanctorum Magni, Casti, Saturnini, Firmini. Hoc loco insuper occurrit Firminus, uti etiam in eodem Ms. Corbeiensi apud Florentinium, qui fragmenta dedit ex eo, quod totum edidit Acherius. At Firminum istum nullo alio loco reperio. Textus Hieronymiani a Florentinio editi, omisso Firmino, talis est: Romæ in cimiterio Maximi; via Salaria, depositio Bonifacii episcopi. Ad Scam Felicitatem natalis sanctorum Magni. Casti. Saturnini. Adjunxi annuntiationem S. Bonifacii I, alias huc non spectantis, ut sensus verborum facilius appareat. Ad textus vero allegatos duo observo: primo, si Magnus & Castus attribuendi sunt cœmeterio S. Felicitatis; iis quoque jungendus est Saturninus, &, si singula nomina statim sint adoptanda, Firminus etiam. Secundo istud, ad S. Felicitatem verisimiliter spectat ad Bonifacium Papam, qui sepultus refertur in cœmeterio S. Felicitatis via Salaria, ubi illud cœmeterium fuisse ostendit Aringhus in Roma subterranea lib. 4 cap. 29. Franciscus Pagius in Breviario Romanorum Pontificum in Bonifacio I ex Ciaconio negat, cœmeterium Sanctæ Felicitatis fuisse via Salaria: sed non negasset, opinor, si legisset Aringhum de cœmeterio S. Felicitatis disputantem, nisi voluisset assertum Ciaconii antiquis omnibus præferre. At locus sepulturæ S. Bonifacii magis examinabitur ad XXV Octobris, quo memoratur in Martyrologio Romano.

[6] [non videntur seorsum statuendi aliqui synonymi:] Ex dictis vero colligo, nullam rationem habendam esse nominum repetitorum Magni, Casti, Saturnini & Firmini, quod ultimum ex uno septemdecim præcedentium verisimiliter corruptum est. Ratio est, quod hisce nominibus nullus addatur locus in iis apographis, quæ alias locum habent additum: nam pro septemdecim Sociis assignatur Ancyra, pro Bonifacio, cujus certo non sunt Socii, habetur Roma; Marcello item Cabillonensi martyri, & Paulino Trevirensi episcopo locus additur. Porro ex Gregorio Magno, cujus verba dedi tom. 1 Sept. pag. 614, habemus locum passionis additum fuisse in Martyrologiis antiquis, ideoque ibidem observavi interpolationes esse censendas, ubi nomina nuda occurrunt sine loco in Hieronymianis Martyrologiis, præsertim si adsint aliæ rationes, quæ interpolationem insinuant. Hic autem varia sunt, quæ suspicionem interpolationis ingerunt: nam primo nec Romæ, nec ullo alio loco noti sunt tres martyres Socii, qui vocantur Magnus, Castus & Saturninus. Secundo hi secunda vice enumerantur eodem plane ordine, quo antea inter prædictos Septemdecim fuere recensiti. Tertio in variis Hieronymianis contractis Magnus & Castus ponuntur itidem post Bonifacium, cum quibusdam aliis ex prioribus Septemdecim, imo etiam cum uno ex tribus illis, quos Ado, Usuardus, aliique laudati martyrologi primo loco seorsum annuntiaverant. Silvanus certe tam in Gellonensi apud Acherium, quam in Augustano & Labbeano apud nos, cum posterioribus recensetur. Ex hac autem observatione evidens est, classem illam septemdecim Martyrum varie & confuse fuisse divisam; atque ex confusa illa divisione facile contingere potuisse, ut collectores illi, qui suis Martyrologiis nulla Sanctorum nomina volebant deesse, eadem nomina iterum descripserint, quia alios putabant Sanctos, quos non videbant eisdem Sociis conjunctos, nec eidem loco adscriptos: nam ex hac aut simili occasione factum oportuit, ut aliqui Sancti non modo diebus diversis, sed iisdem quoque fuerint bis repetiti, uti revera factum satis constat.

[7] Verumtamen rationes etiam nonnullæ allegari possunt pro geminandis, [rationes, quæ pro contraria opinione afferri possunt,] aut certe distinguendis ab Ancyranis Martyribus Magno, Casto & Saturnino. Prima est auctoritas Usuardi pro duobus prioribus: nam illos seorsum sic memoravit: Ipso die, sanctorum Magni & Casti. Respondeo, Usuardum de Sanctis illis non satis fuisse instructum, ut patet ex loco martyrii prætermisso. Cum autem dubitaret, quo spectarent, quod illos modo in Hieronymianis inveniret cum aliis Ancyranis junctos, modo seorsum annuntiatos; videtur tutiorem viam elegisse, & eos annuntiasse sine loco, ut annuntiatio vera esset, sive Ancyrani essent, sive alii. Eadem dubitatio videtur fuisse Baronio, qui locum simili cautela omisit, licet Maximum adjunxerit Magno & Casto. Neuter erravit; sed uterque minus exactam de istis Martyribus dedit notitiam. Secundo Florentinius in Annotatis ait, se dubitasse, an voces, ad sanctam Felicitatem, jungi deberent cum Bonifacio Papa, an cum Magno & Sociis, quod constaret Bonifacium sepultum esse ad sanctam Felicitatem, & contra quod sic locus præter morem Sancto postponeretur. Atque hac ultima ratione se ait inductum, ut voces ad Sanctam Felicitatem jungeret cum Magno, Casto, & Saturnino. Verum cum constet de sepultura Bonifacii in illo loco, & nullibi sit mentio de Casto, Magno & Saturnino Romæ passis, aut sepultis ad Sanctam Felicitatem; cumque sepulturæ locus alibi etiam Sanctorum nominibus legatur postpositus, ut videri potest apud ipsum Florentinium ad XV Julii; mihi probabile non est voces illas ad S. Felicitatem alio spectare quam ad S. Bonifacium; ideoque Romæ attribuendi non sunt hi Martyres; sed credendum repetitos fuisse sine loco adjuncto.

[8] Objicit præterea Florentinius, Saturninum martyrem via Salaria sepultum esse, [exigui sunt momenti.] atque istud satis est certum. Verum alius ille est Saturninus martyr, cujus memoria in Martyrologio Romano recolitur XXIX Novembris, uti ibidem videri potest in Annotatis Baronii ad istum diem. Hæc igitur observatio Florentinii non prodest ad Saturninum hodiernum Romæ vindicandum. Æque inutilis est ad Magnum Romæ attribuendum altera annotatio Baronii, hisce verbis concepta: De translatione corporis S. Magni martyris, deque ejus reliquiis reconditis in ecclesia sancti Michaëlis archangeli prope Vaticanum tempore Leonis quarti Romani Pontificis, docet vetus inscriptio marmori incisa; in eadem collocata. Quippe cum plures Romæ sint martyres istius nominis, prius inquirendum esset, cujus Magni sit istud corpus, ut pro hodierno aliquid posset inferri: idque satis vidit ipse Baronius, qui ausus non est Magnum, Castum & Maximum Romæ attribuere, etiamsi id jam fecisset Galesinius; quique Saturninum prorsus omisit. Ex dictis igitur concludo, dictos Martyres eosdem videri cum Ancyranis, quibuscum annuntiantur in antiquis quatuor Martyrologiis.

[9] [Hispani quidam ex pseudo-Dextero sibi vindicant Magnum, Castum & Maximum;] Porro obscura horum Martyrum notitia, & locus martyrii in Romano Martyrologio prætermissus occasionem dederunt Hispanis fabulatoribus, ut sibi vindicare conarentur tres illos, qui in Romano Martyrologio conjunguntur, eosque continuo Actis quibusdam fictitiis exornarent. Audi Joannem Tamayum Salazarium in Martyrologio Hispano ad IV Septembris: Uticæ in Hispania Bætica SS. Maximi, discipuli S. Jacobi, Hispaniarum apostoli, Magni & Casti martyrum, qui in Neroniana persecutione comprehensi, propter Christi fidem martyrio coronati sunt. In annotatis pro anno martyrii designat annum Christi 66. Quin & notat Acta prorsus periisse, sed eleganti stylo rediviva fuisse conscripta, videlicet ex supposititiis pseudo-Dexteri scriptis: nam ex illis omnia fuere hausta, exceptis carminibus quibusdam, quæ recitat sine auctoris nomine: nec dubitari potest, quin carmina illa sint supposititia, & recenti manu composita; sicut eruditi & prudentiores Hispani hodie agnoscunt de fictitiis Dexteri & aliorum chronicis, & sicut Nicolaus Antonius de carminibus istis indubitanter pronuntiat in scripto mox citando. Non lubet mihi immorari refutandis fabulis istis, cum istud hoc tempore minus sit necessarium. Attamen brevem illarum seu refutationem seu agnitionem subjungam ex Scriptis posthumis Nicolai Antonii, jam frequenter in hoc Opere adductis.

[10] [sed illos merito ridet Nicolaus Antonius.] Ille in Opusculo Ms. nobis communicato pag. 65 de iis ita scribit: Celebrantur IV Septembris die his verbis in Romano Magnus, Castus & Maximus. “Eodem die SS. martyrum Magni, Casti & Maximi”; quorum ultimi Usuardus non meminit, laudatis primis duobus. Ignorabatur, qui atque undenam essent Martyres. Præsto fuit clarificandis iis, æthereus ut quidam sol, Dexter, qui ait ad annum LXVI: “Nec multo post Uticæ in Bætica Maximus D. Jacobi discipulus in Hispania cum sociis Magno & Casto patitur”. Certe ad eum Maximum S. Jacobi apostoli discipulum is respexit, qui inter alios ejus sacri collegii sodales appellatur in Historia, sive Pelagii Ovetensis episcopi, cui & hanc notitiam attribuit Joannes Mariana lib. IV cap. 2; sive Sampyri Asturicensis, apud quem hodie legitur in editione quatuor principum Hispaniæ historicorum, Pacensis, Salmantini, hujus Asturicensis, Pelagiique Ovetensis præsulum a Sandovallio procurata. Quem statim opportunum credidit luculentiori de eo formandæ historiæ: reperiensque hunc nostrum ejusdem nominis Martyrem non alicui adscriptum loco: Esto tu, ait, ille Maximus Jacobi discipulus: nec mora, tam eum, quam socios Castum & Magnum ad nos pertulit, atque Uticam Bæticæ oppidum hoc triplici diademate cinxit. Addit plura laudatus scriptor, & ubi ostenderat, non nisi supposititia adduci testimonia, ita merito subjungit: Non his testimoniis agenda nunc res, sed antiquis & omni suspicione carentibus. Verum adducta mihi sufficiunt, quia Tamayi fabulæ eruditis abunde innotuerunt.

[Annotata]

* al. Marcelli

* al. Casti

* Helpidi

* Vitalici aut Vitalicæ

* al. Eleusi

DE SS. THEODORO, OCEANO, AMMIANO, ET JULIANO MART.

Sub Maximiano Galerio.

Sylloge ex Martyrologiis & Menologiis.

Theodorus martyr (S.)
Oceanus martyr (S.)
Ammianus martyr (S.)
Julianus martyr (S.)

AUCTORE J. S.

Annuntiat hodie Romanum Martyrologium quatuor martyres Græcos his verbis: Item sanctorum martyrum Theodori, [Quatuor Martyres, quibus male additur quintus apud Sirletum,] Oceani, Ammiani & Juliani, qui sub Maximiano imperatore dissectis pedibus in ignem conjecti, martyrium consummarunt. Quintus hisce additur in Menologio Græco, quod Latinum fecit Eminentissimus Sirletus; at perperam, ut probabo inferius, sive error ille fuerit in ipso Menologio Græco, sive ortus sit ex interpretatione Latina, quod deprehendere nequeo, cum textus Græcus non sit ad manum. Elogium vero in laudato Menologio tale reperitur: Eodem die sanctorum martyrum Centerionis, Oceani, Theodori, Ammiani & Juliani, qui fuerunt ex oppido Candale. Hi omnes cum Christum confiterentur, post multos cruciatus jussu Maximiani in lavacrum injecti sunt; atque illinc a divino angelo erepti, abscissis securi pedibus, in ignem conjecti consummati sunt. Viderunt Galesinius & Baronius Centerionem non recte adjungi, aut certe dubium esse, ideoque illum prudenter omiserunt. Sane Centerio prorsus omittitur in Menologio Basiliano, quod Sirletiano est antiquius. In Menæis autem mentio quidem fit κεντηρίωνος, & titulus seu annuntiatio tam est ambigua, ut facile quis existimare possit esse nomen proprium Martyris: at adjuncti versiculi ambiguitatem tollunt, & ostendunt quatuor dumtaxat Martyres annuntiari, atque ea de causa vocem κεντηρίων explicandam esse de officio, reddendamque Latine centurio: nam Græci posteriores vocem illam Latinam linguæ suæ inseruerunt, usique sunt non solum voce κεντυρίων, sed etiam, una littera mutata, κεντηρίων, uti videri potest apud Cangium in Glossario Græco-barbaro.

[2] Versiculi laudati in Menæis impressis ita leguntur:[ignis supplicio vitam finierunt:]

Ὁ κεντηρίων πῦρ πόθου θείου πνέων,
Ψυχὴν προθύμως εἰς τὸ πῦρ ἀποπνέει.
Τριττοῖς Ἀθληταῖς ἡ πυρὰ κλίμαξ ξένη,
Δι᾽ ἧς ἀνῆλθον οὐρανοῦ πρὸς τὸ πλάτος.

Reliquia in hisce versiculis satis clara sunt: at nonnihil obscuritatis habet vox ξένη voci κλίμαξ juncta, quæ hic vertenda est inusitata, aut nova, sicuti vox illa aliquando sumitur. Itaque versiculos Latine sic exprimo:

Centurio ignem divini desiderii spirans,
Animam alacriter in igne exspirat.
Ternis Athletis rogus est scala inusitata,
Per quam ascendunt ad cæli latitudinem.

Clarum est hic quatuor solum Martyres memorari, videlicet primo Centurionem seorsum, deinde vero tres simul, qui forsan fuere milites. Id tamen non dicitur; at solum illa suspicio esse potest, quia primus dicitur Centurio. Quamvis autem hic primo solus celebretur, non tamen existimandum est, coronatum esse ante alios, aut alio mortis genere: sed potius credendum, id illi honoris delatum, quod videatur omnium fuisse antesignanus; sive is fuerit Oceanus, qui in Menæis & apud Sirletum primus nominatur; sive Theodorus, qui in Menologio Basiliano præponitur.

[3] [eorum elogium,] Porro quæ in Menæis præterea dicuntur de hisce Martyribus, congruunt plane cum elogio ex Menelogio Sirletiano recitato: asseruntur enim venisse ἐκ κώμης Κανδαύλης ex pago Candaule. Torti primum, deindeque ferventi balneo injecti dicuntur jussu Maximiani, quem Maximianum Galerium explico, cum videantur passi in imperio Orientali. Reliqua etiam ita consonant, acsi verba Menæorum Latina fecisset Sirletus. Verum in Menologio edito Basilii imperatoris jussu, quod nuper Græco-Latinum prodiit Urbini, paulo prolixius texitur elogium, hac annuntiatione præmissa: Eodem die certamen sanctorum martyrum Theodori, Oceani, Amiani, & Juliani. Ita enim subjungitur: Hi sancti Martyres floruere Maximiano imperatore. Comprehensi autem, & interrogati, cum Christum Dominum confiterentur, suspensi, depexique ad ossa fuere: deinde in ferventissimum balneum, sigillo imperatoris obsignatum, ne inde exire possent, sed interire ibi cogerentur, detrusi. Sed angelus Domini eos illæsos, foribus e pessulo firmatis, & obsignatis eduxit. Rursus autem capti, abducuntur extra urbem in desertum locum, ut truculenter interficerentur: ubi petita, & impetrata a carnificibus ad orandum hora, stantes multum precati sunt Deum, primum quidem pro totius orbis constitutione, sanctarumque Ecclesiarum tranquillitate: deinde gratias eidem egerunt, quod digni habiti essent, qui martyrium pro ipso subirent. Atque ita præcisis singulis membris cruribusque confractis, in ignem injecti finem vivendi fecerunt.

[4] [coronati videntur in Oriente, non in Hispania,] Omittitur hic locus, ex quo venisse dicuntur Sancti. Et sane oppidum aut vicus Candaule, in quo passi referuntur in prioribus Fastis, difficulter inveniri poterit, licet in Chronico Eusebii & apud alios scriptores inter reges Lydiæ inveniatur aliquis Candaules nomine, a quo locus ille nomen accipere potuit, indeque nonnulla oriri suspicio in Lydia, minoris Asiæ provincia, coronatos esse. Si luberet audire supposititium Dexteri Chronicon ad annum 308, ubi tres ex illis Martyribus, omisso solo Ammiano, recenset cum aliis quibusdam; in Hispania quærenda esset horum Martyrum palæstra. Tamayus in suo Martyrologio Hispanico addit Ammianum tribus aliis, & reliquos in Dexteri Chronico hisce junctos alio remittit. Narrat etiam de iis disputatum fuisse inter scriptores Hispanos, quod alii hosce Martyres diœcesi Hispalensi attribuere niterentur, alii Giennensi. Verum Nicolaus Antonius in Opere posthumo nobis communicato pag. 50 solito candore pronuntiat, scriptores illos Andabatarum more cæcos præliari atque inter se contendere de horum Martyrum patria. Nam variis argumentis, quæ brevitatis causa prætermitto, ostendit Martyres illos ad Hispaniam non pertinere; sed potius ad Orientem, Ut, inquit in fine, ex facta in omnibus Græcis libris, in nullo autem (antiquo) Latinorum memoria, argumentisque aliis plenissime convincitur.

[5] Petrus Paulus Bosca in Martyrologio Mediolanensi die IV Septembris ita habet: [nec hujus Juliani corpus est, quod servatur Ciserani:] Romæ sancti Juliani martyris, cujus corpus Ciserani in diœcesi Mediolanensi magnam habet venerationem. Addit in Annotatis: Ex tabulario parochialis ecclesiæ Cæsariani in agro Bergomate, quem pagum vulgus adulterino nomine appellat Ciseranum. Corpus autem S. Juliani recognitum fuit in curia archiep. die XX Augusti anno MDCLXXVIII. Dies venerationis suspicionem ingerere potest, corpus illud S. Juliani esse Juliani ejusdem, de quo agimus, præsertim cum nullus alius Julianus hodie in Martyrologiis reperiatur. Verum huic suspicioni refragatur, quod Julianum suum Romæ annuntiet Bosca: verisimile enim non est Romæ passos esse Martyres nostros. Præterea nihil de suo Juliano cognovisse videtur Bosca, nisi corpus ipsius fuisse Roma acceptum, & Ciserani in magna veneratione habitum, ita ut dies IV Septembris ideo fortasse solum electa sit pro veneratione istius Juliani, quod Julianus aliquis eadem die celebraretur in Martyrologio Romano, licet cum hoc ille idem esse non crederetur.

[6] Baronius in Annalibus ad annum 308 refert martyrium quatuor Martyrum nostrorum num. 27. [martyrium statuendum sub Maximiano Galerio.] Annus ille quidem incertus est, nec tamen longe a vero aberit. Etenim non dubito, quin sub Maximiano Galerio passi sint Martyres illi, sive postquam Diocletianus & Maximianus Herculius imperio se abdicaverant, quod contigit anno 305; primo quia dicuntur passi sub Maximiano; secundo quia res contigit in Oriente, ubi sævissima fuit persecutio sub Galerio, & ubi Herculius raro fuit; ac tertio demum, quia tormenta Martyribus hisce illata cum moribus Maximiani Galerii optime congruunt. Nam testatur Lactantius libro de Mortibus persecutorum cap. 21 pœnam ignis maxime usitatam fuisse Galerio, & quidem eo usque processisse illius crudelitatem, ut post tormenta damnati lentis ignibus urerentur. Constat autem hosce Martyres ignis cruciatu martyrii lauream adeptos. Porro nonnulla est differentia in relatione pœnæ, quæ ignem præcessit: Menæa enim & Sirletianum Menologium habent, Martyrum pedes securi fuisse abscissos, & sic in ignem injectos. Basilianum vero habet: Præcisis (aut, ut vox Græca κατακοπέντες etiam verti potest, concisis) singulis membris cruribusque confractis igni injectos esse. Non potest certo dici, utrum membra Martyrum fuerint abscissa, an solum contusa & confracta; at certum est gravissima passos esse, atque ita gloriosam coronam consecutos.

DE S. MARINO DIACONO CONF.
PATRONO REIPUBLICÆ COGNOMINIS IN ITALIA

Circa finem seculi IV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Marinus diaconus conf., patronus republicæ cognominis in Italia (S.)

AUCTORE J. V.

§ I. Notitia loci, in quo Sanctus solitarie vixit; memoria in Fastis sacris: an corpus Ticini: cultus in pluribus aliis urbibus: Acta & Commentarius Italicus quantæ fidei.

Mons, in cujus caverna vitam solitariam duxit hic Sanctus, vocabatur antiquitus Titas vel Titanus sive Acer; [Respublica Sancti nomine appellata;] deinde San Marino ab incolis dictus ex Sancti nomine. Situs est in Italia Romandiolam inter & ducatum Urbinatem, distatque Arimino milliaribus Italicis decem, Leopoli vero sex. In hujus montis cacumine ædificatum fuit oppidum, quod hodieque Fanum S. Marini seu Marinum appellatur, caput parvæ reipublicæ liberæ & sui juris; quo titulo gaudet ab anno 600 secundum Baudrandum tomo 2 pag. 320, ubi vicos eidem subjectos, numerum incolarum modumque gubernationis recenset. Nicolaus Coletus in Italia sacra Ughelli Venetiis recusa tomo 2 col. 844 ait, oppidum esse satis amplum duplicique muro circumdatum, fœtum civibus & ædificiis cum publicis tum privatis nitens. Magis ad propositum nostrum faciunt quæ subdit: Princeps ecclesia D. Marino sacra est & in cacumine montis ad Orientem vergit, constructa lapidibus sectis & quadratis, tribus navibus ordine Etrusco distincta… In ara majori requiescit corpus S. Marini, prout infra ostendetur ex ejusdem inventione.

[2] [annuntiatio in Martyrologiis 3 & 4 Septembris:] In additionibus ad Martyrologium Bedæ tomo 2 Martii pag. XXXI memoratur Sanctus noster cum socio Leone III Septembris ex Mss. Vaticano & S. Cyriaci; sed sine loco. Ambo etiam habentur ad IV Septembris in Ms. Calendario Missalis Mediolanensis anni 1560, hoc modo: SS. Leonis & Marini confessorum. De illo Leone, qui & Leus dicitur, egimus tomo 1 Augusti a pag. 46. Marinum Ticini annuntiant Belinus, Molanus, Galesinius & Martyrologium Germanicum, quod vulgo Canisii vocatur, ad III Septembris; e quibus solus Galesinius titulum diaconi exprimit ita scribens: Papiæ, sancti Marini diaconi & confessoris. Martyrologium Romanum hac die: Arimini sancti Marini diaconi; ad quæ Baronius notavit, alicubi Maurum scribi pro Marino. Franciscus Maria de Aste archiepiscopus Hydruntinus in Disceptationibus suis in Martyrologium Romanum Beneventi editis anno 1716, locum emortualem sic corrigit ex Ferrario in calce Novæ topographiæ: Non Arimini, sed apud montem Titanum obiit, ut in ejus Vita. Refertur item Sanctus IV Septembris apud Maurolycum, Grevenum, Withfordum in Martyrologio Anglicano, & Canisium in Germanico laudato; quod ultimum distinguere videtur hunc Marinum ab eo, quem pridie annuntiarat Papiæ: sed illum, qui ibi colitur, eumdem esse cum Sancto hodierno, constat ex Jacobo Gualla lib. 5 Sanctuarii Papiæ cap. 1 & 4 quod compendium est Actorum. Idem mox patebit aliunde, ubi retulero elogium ex Greveno his verbis conceptum: In Titano monte, sancti Marini Levitæ & confessoris, qui cum esset dolandorum lapidum peritus & a Diocletiano conductus, de laboribus suis, pauperibus large subveniebat; Christianos quoque, ob Christi fidem in opere prægravatos, adjuvabat. Postea vero Romani Pontificis jussu diaconus ordinatus, quievit in pace. An omnia hæc vera sint, infra videbitur.

[3] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad III Septembris exhibet e Petro de Natalibus compendium Actorum; [festum Ticini, non tamen corpus;] sed recte subdit in Annotatione, multa correctione illa egere. Deinde circa cultum observat sequentia: In Martyrol. Rom. natalis S. Marini prid. Non. Sept. adnotatur, cum in M. Titano, M. Feretrano, Arimini, Papiæ, & aliis in locis III Non celebretur. In Catalogo generali ad eumdem diem dubitanter loquitur de loco, in quo Sanctus requiescit, hæc notans: Corpus in M. Titano op. Ariminen. diœc. (secundum Ughellum Leopolitanæ diœcesis) asservari fertur, cum illud Papiæ in sacra æde ejusdem S. Marini quiescere affirmetur, nempe a laudato Gualla cap. 1. Huic consonant informationes a R. P. Joanne Antonio Gallo rectore Collegii nostri Ticinensis huc missæ anno 1686, signantes tamen, Sanctum in illa urbe coli non III Non., ut supra aiebat Ferrarius, sed pridie Nonas cum Romano Martyrologio. Verba accipe: Die IV Septemb. agitur de S. Marino diacono sub ritu duplici in sua propria ecclesia, quia ibi adest ejus corpus, & est ejusdem titulus. Bernardus Saccus Historiæ Ticinensis libro 10 cap. 8 scribit, templum S. Marini una cum monasterio ad majorem aliquarum reliquiarum honorificentiam in urbis medio eleganter constructum fuisse ab Aistulpho Longobardorum rege, adeoque circa medium seculi VIII. Eumdem conditorem istius ecclesiæ sub nomine omnium Sanctorum, modo autem divi Marini agnoscit Gualla citatus; sed enormi anachronismo Aistulphi mortem collocat anno salutis quinquagesimo octavo supra ducentos.

[4] Ceterum per corpus hic aliquæ dumtaxat reliquiæ intelligi possunt, [cultus Arimini aliisque in locis.] & recte illud Ticino non attribuit memoratus Saccus: constat enim ex instrumentis postea edendis, corpus S. Marini anno 1586 in ejus nominis oppido inventum, ibidem adhuc fuisse anno 1661, si costam excipias; nec uspiam occurrit mentio aliqua translationis corporis Ticinum factæ vel Ticino Marinum. Templum item Sancto dicatum est Arimini, prout testatur Raphaël Adimari libro 1 de Situ Ariminensi Italice edito pag. 83, addens puteum ibi esse, qui dicitur factus a Sancto, & nunc est in angulo claustri, unde intratur in conventum, id est, cœnobium Canonicorum Lateranensium, quod templo adhæret. Hujus situm prope mœnia versus Orientem exhibet tabula topographica civitatis Ariminensis post tomum 1 Collectionis historicæ de fundatione Arimini &c., per Cæsarem Clementini sermone Italico conscriptæ. Colitur præterea Sanctus Arbæ in Liburnia, Bononiæ, Cæsenæ, Viguentiæ (Voghenza) in diœcesi Ferrariensi locisque aliis diœcesis Ariminensis & Feretranæ, uti asserit authenticum instrumentum anni 1661: Niverni quoque in Gallia & quidem ritu duplici, teste Kalendario Nivernensi Ms. ad IV Septembris, Marini conf. dup. De publica & solemni veneratione, qua Patronum ac Protectorem suum prosequuntur San-Marinenses, opportunius agetur infra.

[5] [Acta a Tillemontio rejecta] Actorum duplex habemus exemplar Ms.; alterum Roma missum a P. du Lorey, cujus hic est titulus: Incipit Vita sancti Marini confessoris desumpta ab antiquissimo libro manu scripto, qui est penes illustres DD. Societatis S. Hieronymi de Arimino a fol. 167 usque fol. 174: alterum, quod exordio multisque aliis a priori discrepat & correctius est, accepimus anno 1641 a P. Joanne Gamans Societatis Jesu, descriptum ex Passionali pergameno Bodecensis cœnobii Canonicorum Regularium S. Augustini in diœcesi Paderbornensi. Duobus hisce addi possunt IX Lectiones Officii proprii Ms., necnon Divi Marini Triumphus carmine heroïco celebratus, sed hic mutilus est nec vitiis caret. Exstat insuper Vita typis excusa libro 8 cap. 36 apud Petrum de Natalibus, quoad omnia fere consonans Lectionibus citatis; item alia multo prolixior tomo 2 Mombritii fol. 52, complectens quidquid habetur in Vitis jam memoratis, sed præferens falso hunc titulum: Passio SS. Leonis & Marini martyrum, cum ambo in pace obierint. Acta a quo primum conscripta sint, non invenio: ad tempus quod attinet, Tillemontius nota 70 in Arianos tomo 6 pag. 785 videri sibi ait, stylum esse seculi IX & X. Verum seculo XI antiquiora non esse indicat memoratus Clementinus, dum parte 1 anno 1617 edita, libro 1 pag. 123 Vitam Sancti exaratam asserit ab annis circiter 600. Exigua igitur Actorum est auctoritas ab ætate scriptoris, utpote qui totis 6 seculis a Sancto distabat. Imo auctoritatem omnem alio etiam ex capite illis abjudicat citatus Tillemontius, & Acta non sine stomacho repudiat.

[6] [nec immerito:] Sane in iis narrantur quædam minime cohærentia, & quæ fidem historicam non merentur: nam 10 imperitus scriptor inducit Diocletianum & Maximianum imperatores, dire sævientes in Christianos, urbemque Ariminensem reædificari jubentes circa annum 257; nempe diu antequam illi imperarent, & priusquam Ariminum a Demosthene Liburnorum rege, nescio quo, vastatum esset, quod tantum anno a partu Virginis 266 contigisse volunt laudatus Clementinus pag. 122, & Vincentius Maria Cimarelli alter auctor Italus lib. 2 Historiæ Urbinatium pag. 83. Imo Lectiones Officii proprii & Petrus de Natalibus aiunt urbem reparari cœptam circa annos Domini CCXX, Sanctique obitum affigunt anno 257. Asserit 20 Virum sanctum jam tum Christianum, jussu prædictorum imperatorum venisse Ariminum, operam collaturum ad civitatem reædificandam: hoc tamen in antiquitatibus patriæ suæ testatum non invenit Clementinus nobilis Ariminensis, cum libro 2 pag. 126 scribat, non bene solido fundamento numerari SS. Leonem & Marinum inter architectos, lapicidas, cæmentarios aliosque operarios, qui tunc eo confluxerunt. Multo minus id reperit in manuscriptis, quæ variis locis citat, Gaudentius Brunacci auctor Vitæ Italicæ S. Gaudentii Ariminensis episcopi & martyris; siquidem libro 2 pag. 58 narrat, Leonem & Marinum juvenes & adhuc gentiles accessisse Ariminum sub hoc sancto episcopo, quem Julius 1 ordinaverat, uti habet pag. 41; ibidemque ab illo ad fidem Christi conversos & baptizatos fuisse. Denique ut alia omittam, quis fabulam non æstimet, inquit Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ pag. 569, illud de urso, loco aselli, quem devoraverat, Marinum vehente?

[7] Accepimus anno 1665 Commentarium Italicum bene longum de Vita & gestis Sancti, [Commentarius Italicus] concinnatum per DD. Alexandrum Belluzzi & Joannem Franciscum Manenti nobiles San-Marinenses, qui eumdem juridice coram notario & testibus recognoverunt & approbarunt IX Decembris anni 1661. Post instrumentum illud appositumque de notarii fide testimonium, auctoritate publica & sigillo reipublicæ firmatum, subditur episcopi diœcesani approbatio in hunc modum: Bernardinus Scala Dei & S. sedis Apostolicæ gratia episcopus Feretranus. Plenam fidem facimus & verbo veritatis attestamur, retroscriptam narrationem gestorum divi Marini, per perillustres & excellentissimos DD. Alexandrum Bellutium & Joannem Franciscum Manentium de S. Marino recollectam & descriptam, & coram D. Francisco Honosrio publico & authentico notario reipublicæ S. Marini, in eaque ad præsens cancellario nostro, recognitam cum legalitate dictæ reipublicæ a nobis bene visam, lectam atque jam debito pondere & maturitate examinatam, esse veritati consonam; nihilque continere quod non muniatur auctoritate scribentium publicorum monumentorum, & immemorabilium traditionum per diœcesim nostram communiter acceptarum & pie creditarum. Quapropter ad laudem omnipotentis Dei & honorem prædicti divi Marini, nostræ approbationis robur, quantum in nobis est, præsentibus addere non dubitamus. In quorum fidem &c. Datum Pinnæ ex palatio nostro episcopali, die XXIII Decembris MDCLXI. Bernardinus Scala episcopus Feretranus & juxta ipsius sigillum inferne appositum, Joannes Baptista Franchinus canc. episcopalis Feret.

[8] Commentarius iste non satis criticus omnia adoptat ut vera, [ex iisdem concinnatus absque delectu sufficiente.] quæ in Actis tum impressis tum Mss. referuntur, præterquam aliquot anachronismos, quos ita corrigendos censuerunt illius auctores; retrahunt cum Adimaro lib. 1 pag. 2 edictum Diocletiani pro instauranda urbe Ariminensi ad annum circiter 300, & sub idem tempus dicunt eo accessisse Marinum cum Leone jam Christianum, at juvenili ætate floridum; ita ut anno 359 interesse potuerit concilio Ariminensi cum S. Gaudentio episcopo, cujus ordinationem non Damaso, uti perperam Petrus de Natalibus, sed Julio 1 tribuunt. Recte quidem hic distinguuntur tempora Diocletiani & S. Gaudentii episcopi; sed verisimile non est, ut Ferrarius observat pag. 481, Marinum cum socio locasse operam suam Arimini sub Diocletiano, ac deinde sub Constantio imperatore ordinatum esse diaconum a S. Gaudentio. Vide Clementinum supra num. 6. Malim igitur credere Brunaccio ibidem citato, Sanctos venisse dumtaxat Ariminum tempore S. Gaudentii episcopi: sic melius cohærebunt cetera, & Marini obitus statui poterit sub finem seculi IV. Ceterum non est necesse integrum illum Commentarium ex Italico Latinum facere; nam Acta ipsa, e quibus potissimum coaluit, postea dabuntur: & in iis, quæ gesta memorat a Sancto vivente ex Petro de Natalibus, qui identidem citatur in margine, haudquaquam tantæ auctoritatis est ac putavit illustrissimus Bernardinus in relata approbatione. Alia, quæ Actis superaddidit, paragrapho sequente proferentur, vel in Annotatis post Vitam.

§ II. Solemnis veneratio apud San-Marinenses præcipue post inventionem corporis, quæ datur ex instrumento authentico; alia ad cultum pertinentia.

[9] [Peculiaris cultus] Felix ejus transitus, inquit Italice memoratus Commentarius, III Septembris festive recolitur a republica S. Marini cum magnificentia musicorum concentuum & ornamentorum, cum extraordinario peregrinorum concursu ad celebritatem Sancti. Nonnullis interjectis de cultu in variis aliis locis, quorum aliqua retuli num. 4, sic prosequitur: Remansit itaque eidem reipublicæ integra hereditas pretiosarum ejus exuviarum, quas veluti pignus protectionis illa conservat obsequiosa diligentia in ecclesia majori, dedicata eidem Sancto, sub clavibus commissis custodiæ illustrissimorum capitaneorum, qui sunt supremus illius magistratus. Thesaurus venerabilis ejus capitis exponitur quotannis admirationi non minus quam venerationi: siquidem conspicitur id post tredecim secula præservatum a corruptione cum aliquot dentibus, qui vivaci rubore gingivæ conjunctæ minime cedunt dentibus viventium. Residuum venerabilium ejus ossium jacet inclusum urnæ marmoreæ, cui cernitur impressum scalpro inerudito sed pio sequens distichum:

Clusa * ab antiquis, nobis aperta, Marini
Sancta manent membra, nobis cunctis recolenda.

[10] [apud San-Marinenses] Commentarii auctores non videntur meminisse, dum illa scriberent, quod costa Sancti translata fuerit ad civitatem Arbensem in Liburnia: miror etiam nullum eos verbum fecisse de inventione corporis. Documentum hujusce inventionis edidit Coletus tomo 2 Italiæ Sacræ recusæ col. 854, sed in quibusdam mendosum: dabo illud correctius ex instrumento authentico anni 1628, quod & plura alia ad cultum Sancti spectantia, necnon litteras translationis testes continet, ac proinde hic inseri meretur. In nomine Domini nostri Jesu Christi. Anno ab ejus nativitate sacratissima MDCXXVIII Indictione Romana XI, sedente sanctissimo DD. Urbano VIII divina providentia Pont. Max., die vero ultima mensis Octobris anni antedicti. Universis & singulis sit notum & evidenter pateat, comparuisse in Terra S. Marini Feretranæ diœcesis coram perillustri & reverendissimo D. Jo. Baptista Cionino J.U.D. abbate, protonotario Apostolico, & illustrissimi ac reverendissimi D. episcop Feretrani vicario generali, perillustrem & admodum reverendum D. Michaëlem Thomam de civitate S. Leonis J. U. D. archipresbyterum matricis ecclesiæ seu plebis S. Martini Terræ prædictæ perpetuæ libertatis ejusdem S. Marini, & pro dicta ecclesia, atque ad gloriam & honorem ipsius sancti Titularis ac Tutelaris perpetuamque memoriam, in termino competente produxisse & exhibuisse in suo proprio originali fidem scriptam & subscriptam manu propria quondam illustris & adm. reverendi & excellentis D. Marini Bonetti, dictæ ecclesiæ archipresbyteri, confectam sub die IV Octobris MDXCV (hic inseritur initium & finis) concernens * inventionem & translationem sacri corporis præfati S. Marini, patroni in eadem ecclesia sua; petens illam recipi & admitti & recognosci mandari per testes habentes notam manum, in forma ad perpetuam memoriam, ut supra, omnemque alium bonum finem & effectum &c. omni &c.

[11] Et insuper, pro negotiis in Romana curia susceptis ad magis promovendum honorem & cultum erga eumdem Sanctum, [a tempore immemorabili;] petiisse & institisse dictum D. comparentem, unum vel plures notarios deputari ad suscipiendas testificationes ac testimonia in forma probanti, super infrascripta videlicet solemnitate festi ipsius Sancti, agi solita die III Septembris ab immemorabili tempore citra ejusdem gloriosi natalis. Item super processione generali, solemnissime in eadem festivitate quotannis celebrari solita, cum delatione per Terram ipsam sacri capitis ejusdem Sancti Item quod in libris antiquissimis cantus firmi ecclesiæ prædictæ extent Antiphonæ & Responsoria Officii ex propriis ejusdem S. Marini, illudque fuisse solitum decantari in dicta ecclesia; deque aliis hujusmodi necessariis & opportunis. Et similiter ad dictum effectum institisse, accedi ad eandem ecclesiam per D. I. R. ad faciendum visum & repertum de sacro deposito ejusdem Sancti, nec non votis appensis, sacrisque ejus lectulis, libris ac memoriis &c. ita &c. omni &c. Qui perillustris & reverendissimus D. vicarius generalis Feretranus sedens &c. prædicta admisit si & inquantum, & successive fidem supradictam recognosci mandavit in forma, & ad supradicta omnia in notarium ac notarios insolidum deputavit DD. Lactantium Vallum & Livium Pelliccerium de S. Marino, offerens se paratum ad dictum accessum juxta petita ita &c. omni &c. Ita pronunciavi ego Jo. Baptista Cioninus vicarius generalis Feretranus. Tenor vero fidei supradictæ est qui sequitur, videlicet.

[12] “Quia in Terra perpetuæ libertatis S. Marini Feretranæ diœcesis de corpore Sancti ejusdem nominis dubitabatur, [inventum ibi corpus anno 1586] & propter talem suspicionem in dies magis ad dictum Sanctum devotio diminuebatur, licet in pede altaris majoris plebis ejusdem, Sancti prædicti corpus quiescere suspicaretur. Hinc ego Marinus Bonettus dictæ plebis archipresbyter corpus prædictum exquirere constitui: & prius maturo habito colloquio cum illustrissimo & reverendissimo D. Jo. Francisco Sormano Mediolanensi, dictæ Feretranæ diœcesis antistite, precibusque per aliquot dies cum multis fratribus Capuccinis ad Deum pro hac re delatis, tandem in festo Inventionis S. Crucis de anno MDLXXXVI ad horas tres noctis cum interventu duorum ex dictis Capuccinis summo cum tremore ac timore pedem prædicti altaris rupi, ibique marmoream urnam inveni, in qua hi duo versus insculpti sunt, videlicet:

Clausa ab antiquis, nobis aperta, Marini
Sancta manent membra nobis cunctis recolenda.

[13] [& solemniter elevatum:] Qua postea urna coram dicto antistite & populo prædictæ Terræ aperta, clare vidimus omnes, ibi omnia ossa corporis Sancti præfati extare cum quadam parva cruce ænea & quibusdam paucis nummis, quorum imago minime agnoscebatur. In die postea III proximioris mensis Septembris, in qua Sancti solemnia agi solent cum magno vicinorum concursu, licet imbres immensi de mane restiterint; prædicta ossa præfatus antistes & alii digniores cleri per totam Terram cum hymnis, canticis & instrumentis musicis devote asportavere, & reposita, prout etiam nunc extant super prædictum altare majus, ibique majori quam prius veneratione coluntur ad laudem & gloriam Dei omnipotentis & Sancti prædicti. Et quia ego prædictus Marinus Bonettus ut supra his omnibus interfui, his manu mea propria scriptis & subscriptis, de omnibus fidem facio sub hac die IV mensis Octobris MDXCV. Idem Marinus manu propria”. Tomo citato Italiæ Sacræ col. 855 notatur id uno anno serius, nempe 1596; sed fides nostri Ms. est potior.

[14] [præcedentis testimonii recognitio.] Sequitur ejusdem recognitio in hunc modum: Die dicta ultima Octobris MDCXXVIII. Coram dicto reverendissimo D. vicario generali in accessu facto ad ecclesiam matricem prædictam S. Marini, personaliter constituti perillustris & adm. excellens ac R. D. Camillus Bonellus J. U. D. & protonotarius Apostolicus de S. Marino ætatis suæ annorum LXX, nec non illustris & adm. reverendus D. Aurelius Bellutius rector parochialis S. Michaëlis de Domagnano comitatus dictæ Terræ S. Marini Feretranæ diœcesis annorum LX, singuli singillatim diligenter interrogati, & servatis servandis medio juramento tactis Scripturis &c. unus post alium tenens in manibus propriis fidem supradictam in suo originali existens * in calce libelli, in quo est Vita S. Marini descripta, recognoverunt & ipsorum quilibet recognovit illam formiter scriptam & subscriptam manu propria ipsiusmet D. archipresbyteri Bonetti bonæ memoriæ concludentibus rationibus; quia scilicet notam habebant & habent manum illius, quippe qui erat consobrinus dicti D. Camilli, & docuit scribere præfatum D. Aurelium, videruntque pluries illum scribere &c. omni &c. Præsentibus ad prædicta in sacristia dictæ plebis R. D. Francisco Georgio de S. Agata, & D. Gregorio Plombono de S. Leone, testibus rogatis &c.

[15] [Sacræ reliquiæ honorificentius reconditæ initio seculi 17;] Varia deinceps peculiaris venerationis argumenta sic referuntur: Die dicta eodemque accessu reverendissimus D. vicarius supradictus, præmissa debita oratione ante divinissimum Eucharistiæ Sacramentum in sacello S. Petri dictæ plebis, ubi dicitur constructam fuisse ab eodem S. Marino sacram illam ædiculam eidem Apostorum Principi dicatam, & ubi juxta dictum altare retro extant duo lectuli in saxo excavati; ingressus postea ipsam plebem eidem divo Marino dicatam structuræ antiquissimæ ac venustæ multis capellis *, ac altaribus exornatam & perpulcris inauratis pellibus vestitam, & cui inserviunt regulariter decem sacerdotes ultra alios clericos una cum dicto archipresbytero & magistro capellæ, accessit ad sacrum altare majus decenter exornatum & eidem divo Marino dicatum, ut ipse vidit, legitque sculptum in summitate icconæ * lapideæ albæ affabre fabricatæ, intra quam pulcra extat similis lapidis statua ejusdem S. Marini in habitu diaconali manibus Terram ipsam sustinentis. Et subtus basim ac planitiem statuæ prædictæ vidit & veneratus fuit sacrum caput ejusdem S. Marini, ibidem theca argentea reverenter asservatum, custoditum sub pluribus clavibus ac seris, in qua theca legitur infrascripta inscriptio, videlicet. “Auctori perpetuæ libertatis suæ Divo Marino protectori Respublica S. Marini fieri curavit anno MDCII & die 2 mensis Septembris”. Atque ibidem intrinsecus e regione ejusdem sacri capitis vidit immuratum sacrum depositum corporis ejusdem, ut per inscriptionem, quæ ibi extat sequentis tenoris, videlicet. “Aurato hoc argento Divi Marini caput includitur, reliquo intus corpore asservato. Opus autem stipato hinc inde ære confectum opera Fabritii Bellutii ac Flaminii Cionini tutorum Kal. Sept. MDCII”.

[16] Vidit orationem manuscriptam in tabella ad ipsum Sanctum directam, [alia antiquæ & singularis] hujus qui sequitur tenoris, videlicet. “Salve Pater sancte, flamma caritatis, speculum pœnitentiæ, propugnaculum castitatis, gloria Titani montis, prædicator Euangelii, fundator libertatis, familiam tuam respice, apprehende arma & scutum, & exurge in adjutorium; ut, prostratis inimicis animæ & corporis, tecum in cælis triumphare valeamus. Oremus. Deus, qui nos beati Marini meritis temporali libertate donasti, concede propitius, ut ejusdem intercessione ab omnibus peccatis liberi libertatem æternam consequamur. Per &c”. Vidit lampadem pendentem accensam ad prædictum sacrum corpus, quæ, ut fuit affirmatum & est notorium, perpetuo ardet ære publico & speciali cura Reipublicæ, quæ quidem singulis annis ab antiquissimis temporibus citra creat in consilio generali duos cives, quos appellant Massarios * de Sancto, curam gerentes dictæ lampadis & eleemosynarum oblatarum, ac etiam quinque clavium supradicti sanctuarii, associantes etiam ipsum sacrum caput funalibus accensis, cum defertur in generali processione in natali ejusdem Sancti die III Septembris. Vidit multa ac multa vota argentea & alia, appensa hinc inde ad dictum sacrum depositum ex voto & gratia obtenta. Vidit deputatos esse perpetuo legato ad altare prædictum de Sancto nuncupatum duos particulares capellanos similiter de Sancto nuncupatos, inservientes illi ultra dominum archipresbyterum ejusque capellanum cum aliis ut supra destinatis.

[17] Accessit postmodum ad lectum ejusdem Sancti, [venerationis argumenta:] excisum in saxo ac rupe ad cornu Euangelii supradicti altaris majoris, ibique invenit lampadem appensam & accensam, ex legato positam. Vidit etiam ibi magnam votorum quantitatem, & accepit a multis, multum eundem sacrum lectulum a populis frequentari ac venerari. Vidit statuam sancti prædicti Anachoretæ præparatam exponi in eodem lectulo, repræsentantem eundem Sanctum pœnitentem. Vidit tabellam appensam, continentem orationem sequentem. “Clementissime Domine Jesu Christe, qui beato Marino patri nostro tantum spiritum conferre dignatus es, ut jejuniis, laboribus ac vigiliis fatigatus etiam hoc duro lapide cubaret; largire quæsumus, ut nos eodem spiritu repleti rebellem carnem nostram domantes, castitate floreamus & jugiter in sancto amore tuo crescamus. Qui vivis & regnas &c”. Vidit etiam in alia tabella carmen in hæc verba, videlicet.

“Ad pium lecti S. Marini visitatorem.
Saxea qui recolis devote cubilia Sancti,
      Saxea corda pone.
Dumque colis, perpende animo, dulcedine quanta
      Ferrea corda doment.
Deinde animo reputes, quinam quove altius ipsa
      Aurea corda trahant.
Quas etiam hæc pennas dederit mirare Marino
      Saxea mollities.
Sic non vana tibi fuerit visitatio, multus
      Sed tibi fructus erit;
Teque suos inter poterit laudare, tremendus cum stabis ante Deum.
Franciscus Paradisus Parisiensis posuit”.

[18] [Officium proprium, quod prudenter intermissum,] Accessit deinde idem reverendissimus ad sacristiam a dextro cornu prædicti altaris majoris, & a choro jussit asportari ad eum libros cantus firmi ejusdem ecclesiæ; & duobus maximis libris allatis antiquissimis in pergamo folio, in altero illorum … invenit, vidit & legit fol. LXX & seqq… Officium proprium de S. Marino tenoris ut infra, videlicet… Ad Matutinum Invitatorium.

Æternum trinumque Deum laudemus & unum,
Qui sibi Marinum transvexit ad æthera sanctum.

Reliquas antiphonas e Vita depromptas aliaque non transcribo. Hisce autem ibi relatis absque ulla mentione Orationis aut Lectionum propriarum, subditur: Quibus omnibus ad dictum Officium spectantibus visis & perlectis, ut supra, ab eodem reverendissimo D. vicario generali, præsentibus ibidem inter alios adm. ill. R & excellente D. Jo. Ant. Bellutio J. U. D. olim dictæ ecclesiæ archipresbytero antecessore moderni, & ill. ac R. D. Aurelio Bellutio rectore S. Michaëlis & antiquissimo dictæ plebis chorista, nec non adm. R. D. Matthæo Mazzochetto capellano similiter antiquo ejusdem ecclesiæ, unanimi consensu ipsi affirmaverunt & ipsorum quilibet affirmavit, Officium prædictum fuisse ab innumerabili tempore in usu in parte cantari solita in dicta ecclesia & choro, præterquam a viginti annis citra; cum D. archipresbyter Marinus prædefunctus cœpit illud intermittere ex se ipso absque aliqua prohibitione (quod sciatur:) assumendo in festo S. Marini & per octavam omnia de communi Confessorum. Prudenter sane meo judicio, nam Officium proprium fabulis non caret.

[19] [& oratio.] Atque idem adm. R. D. Aurelius chorista & musicus ostendit & effective exhibuit in continenti hymnum … in cantu figurato cantari solitum, ut ipse testatus est, in solemniis sacri corporis ejus, præsente reverendissimo D. antistite Sormano & assistente uti episcopo Feretrano; prædictaque notoria fuisse & esse &c. Acta gestaque in locis supradictis, ibidem præsentibus supra nominatis R. D. Francisco Georgio de S. Agata, & D. Gregorio Plombono de S. Leone, testibus rogatis &c. Ego Livius Pellicerius notarius rogatus &c. omni &c. Orationem propriam accipe ex alio Officio Ms., cujus memini num. 5: Propitiare nobis famulis tuis, quæsumus Domine, per ipsius sancti Marini confessoris tui, qui in præsenti ecclesia requiescit, merita gloriosa; ut ejus intercessione ab omnibus protegamur adversis. Per Dominum nostrum &c. Superiora satis demonstrant, quanto affectu & veneratione Patronum suum prosequantur San-Marinenses: nolo tamen supprimere publicam declarationem magistratus loci, ac reliqua laudato scripto contenta, forsitan aliis futura stimulo ad similia audendum pro Sanctis, quos colunt.

[Annotata]

* al. clausa

* concernentem

* existente

* i. e. sacellis

* l. iconis

* i. e. custodes a voce Italica massaio

§ III. Declaratio magistratus San-Marinensis præcedentia confirmans; aliorum testimonium de translatione costæ ad civitatem Arbensem in Liburnia: patrocinium Sancti, spelunca & hortus.

[Publica magistratus loci] Die VII mensis Novembris MDCXXVIII. Constituti personaliter coram me notario episcopali in hac parte, testibus infrascriptis, perillustres viri infrascripti videlicet D. Julianus Bellutius annorum LVIII, D. Michaël Ang. Bussignanus ann. LXII, capitanei reipublicæ; admodum excellens D. Camillus Bonellus LXX, adm. exc. D. Horatius Bellutius LXVI, adm. exc. D. Petrus Tonsinus L, adm. exc. D. Marcus Ant. Bonettus XXX, D. Franciscus Gianinus ann. LXXXIX, D. Bellutius de Bellutiis ann. LXVIII, D. Federicus Gotius ann. LI, D. Vincentius Zampinus ann. XLVI de S. Marino cives & consiliarii ejusdem reipublicæ, omnes & singuli unus post alium pro veritate requisiti, una pariter unanimi consensu testificati sunt & indubiam fidem fecerunt universis & singulis ut infra sequitur, videlicet &c. Declarationem Italicam Latine sic verto.

[21] Nos pro veritate perquisiti testificamur & certam fidem facimus, [testificatio de annua festivitate,] primo verum fuisse & esse, quod festum S. nostri fundatoris & gloriosi protectoris Marini semper quotannis celebratum fuerit a tanto tempore, ut non sit memoria in contrarium; celebraturque assidue cum omni solemnitate possibili & magno concursu advenarum & nobilium & præsulum III Septembris in plebe * (i. e. ecclesia parochiali) hujus patriæ dedicata eidem Sancto. Secundo, quod semper instituta fuerit & quotannis dicto festo instituatur generalis & solemnis supplicatio numerosi cleri cum selecta musica ex finitimis civitatibus modo Cæsena, modo Arimino, & interdum Pisauro, Fano, Foro Sempronii & Urbino. In qua supplicatione semper hucusque a translatione sacri corporis ejusdem Sancti solemniter circumlatum fuit & assidue circumfertur sacrum ipsius caput argento inclusum, quod portant in tabernaculo quatuor diaconi cum magna veneratione & devotione populorum.

[22] Tertio, quod idem sacrum caput conservatum sit & conservetur in dicta ecclesia parochiali super altari majore, [veneratione capitis] quod communiter vocatur altare Sancti; illudque semper tale indubitanter existimatum & habitum fuerit: ac veluti tale cultum semper fuit coliturque a populo & ab episcopis Feretranis, qui fuere pro tempore & speciatim ab hodierno, & a multis eminentissimis DD. Cardinalibus ut Sforza, Ursino & Rivarola, dum erant legati Romandiolæ, aliisque præsulibus veluti D. Lapio episcopo Fanensi, D. Pavone episcopo Ariminensi, D. Mantica vice-legato Romandiolæ, D. Scotto gubernatore Arimini, D. Pavone olim cubiculi præfecto Pauli V & Gregorii XV, aliisque. Quarto, quod memoratum sacrum caput foris reservatum sit, ut exponatur ad honorem ipsius Sancti & consolationem populi ejus, quando facta est solemnis translatio omnium sacratissimorum illius ossium tempore D. Sormani quondam episcopi Feretrani, & D. Bonetti archipresbyteri dictæ plebis.

[23] [ac ossium præcipue post inventionem;] Quæ ossa omnia ejusdem sacri corporis S. Marini opera PP. Capuccinorum & quorumdam nostrorum civium fuerunt, servatis servandis, detecta & reperta examussim eo ipso in loco, ubi antiqua traditio ferebat illa requiescere, id est, sub altari majore dictæ parochialis ecclesiæ, in pede illius intra urnam e saxo montis nostri candido marmore coopertam, cum duobus versibus, qui declarabant, illud reapse verum corpus esse ejusdem Sancti cum infinito jubilo & applausu hujus patriæ. Et instituta post cum eodem sacro corpore solemnissima supplicatione ipso ejus natali III Septembris, assistente & facultatem concedente prædicto D. episcopo Sormano loci ordinario, illud ipsum fuit translatum & repositum intra eamdem urnam in eodem altari, verumtamen sursum e regione mensæ altaris illius intra murum, & sub statua, quæ hac tempestate illic cernitur supra erecta; ibique ad latus custoditur sacrum caput illius supradicti.

[24] [de peregrinis eo recurrentibus, legatis piis] Denique quiescit ibi reipsa dictum corpus sacrum, & per misericordiam Dei ipsiusque Sancti fruimur tam pretioso thesauro, atque ibi semper in veneratione fuit hodieque est omni populo. Ibi ante illud sumptibus publicis curatur ut perpetuo ardeat lampas, & singulis annis creantur a Republica nostra duo custodes, Massarii nominati, qui curam sacri istius depositi gerant. Illuc quotidie ob favores recurritur ab omnibus, etiam a peregrinis. Apud illud appenduntur votiva anathemata argentea aliaque, uti cernitur. Illic quotidie curantur celebrandæ Missæ votivæ etiam a devotis remotarum regionum, ibique ex piis legatis habentur sacellani perpetui, lampas argentea centum & amplius scutorum, ornamenta, & pecuniæ, quibus tota ecclesia ornata est pellibus colore aureo ductis, atque etiam corona argentea concinna & pulcra ad sacrum illud caput coronandum.

[25] [& votivis anathematis.] Postremo testificamur etiam, tres lectos supradicti Sancti excavatos in rupe, ubi pœnitentiæ vacabat, hoc est, duos in ejus sacello S. Petri, & alterum in ecclesia parochiali ad cornu Euangelii altaris majoris, venerationi semper fuisse hodieque esse populis; potissime tamen illum, qui est in ecclesia parochiali prope sacratissima ejus ossa: apud quem lectulum continue ardet lampas, multæque sunt tabellæ votivæ & devotiones. Ita dicimus & attestamur pro veritate quisque nostrum, quia sic vidimus, intelleximus, estque publicum & notorium ac certa vox & fama in loco & alibi (sequentia Latine scripta erant:) singula singulis referendo &c. rogatis &c. jurantes tactis Scripturis ad delationem mei &c. Actum in palatio ejusdem Reipublicæ sancti Marini, ibidem præsentibus DD. Jacobo Seraffino & Euangelista Bellutio testibus &c.

[26] [Litteræ de translata costa] Præcedentibus subditur alterum instrumentum, continens præter litteras translationem costæ testantes, exemplar libelli supplicis oblati summo Pontifici, in quo tamen non fit specialis mentio reliquiarum Sancti nostri. In Dei nomine amen &c. hic XIV Novembris MDCXXVIII. Hoc est transumptum litterarum & scripturarum existentium penes adm. illustrem, reverendum & excellentem D. Michaëlem Thomam archipresbyterum S. Marini Feretranæ diœcesis, tenoris videlicet &c. Utraque epistola piis votis & grati animi testificationibus plena, inscribitur Adm. R. D. Marino Bonetti archipresbytero San-Marinensi supra memorato. Prima est judicum & syndicorum magnificæ communitatis Arbensis, quam summatim Latine ita verto: Quandoquidem Rev. dominationi vestræ placuit civitatem hanc ornare sacris reliquiis costæ gloriosi corporis S. Marini popularis nostri, gratias agimus quam possumus maximas de tam caro & pretioso dono… Heri sanctissimæ istæ reliquiæ approbatæ fuerunt & repositæ apud alias in sanctuario hujus ecclesiæ cathedralis… Arbæ XXIX Januarii MDXCVI &c.

[27] Tenor vero alterius epistolæ reverendissimi D. episcopi Arbensis civitatis talis est … [ad civitatem Arbensem] foris… Locus ✠ sigilli optime impressi, in quo legitur: Pascalis Padavinus episcopus Arbens. Intus vero Italice hæc habentur: R. D. Bizzi archipresbyter hujus meæ cathedralis notum mihi fecit ingens desiderium dominationis vestræ habendi authenticum exemplar libelli supplicis olim ab eo Romam missi pro transferendis reliquiis S. Marini, humanitate & pietate dominationis vestræ concessis huic patriæ, quæ illas tantopere desiderabat. Mitto itaque istius exemplar, quod firmam & certam habet auctoritatem… Arbæ XXIV Augusti MDC. Plura ex his epistolis Latine vertere necesse non est. Sequitur exemplar memoratum; quod, licet nullas reliquias nominatim exprimat, omittendum tamen non duxi; præsertim cum illustrissimus Arbensis testetur in suis litteris, libellum illum supplicem oblatum fuisse pro transferendis reliquiis Sancti nostri.

[28] Concessio autem summi Pontificis est infrascripti tenoris, [sum facultate] videlicet: Licentia extrahendi reliquias Feretrana. Beatissime Pater, cum devotus S. V. orator Marinus Bitius canonicus ecclesiæ Arbensis pia devotione ductus, utque suæ ecclesiæ Christi fidelium devotio plurimum amplietur ad augendam eorundem Christi fidelium salutem & devotionem, & eadem ecclesia sæpius visitetur, nonnullas SS. & Sanctarum reliquias ex S. Marini ecclesia ex oppido S. Marini Feretranæ diœcesis extrahens & ad partes transmittens, easdem in locis sacris non sine magna illic degentis populi consolatione honorifice, ut decet, collocari facere desideret; supplicat proinde humiliter S. V. dictus orator, quatenus pio ejus desiderio annuens eumque specialibus favoribus & gratiis prosequens, eidem oratori, ut nonnullas Sanctorum & Sanctarum reliquias ex dicta ecclesia & oppido extrahi facere, illasque ad dictas partes deferre & deferri, & in locis sacris sibi benevisis, honestis tamen & ad hoc congruentibus, collocari facere libere & licite absque aliquo censurarum & pœnarum incursu valeat, licentiam concedere pariterque indulgere dignemini de gratia speciali, non obstantibus quibuscumque prohibitionibus desuper quomodolibet factis, ceterisque contrariis quibuscumque cum clausulis opportunis, fiat ut petitur. Hippolitus. Et cum absolutione a censuris ad effectum &c.

[29] [summi Pontificis.] Et de licentia, concessione ac indulto, ut supra, & quod sola præsentis supplicationis signatura sufficiat & ubique fidem faciat in Romana curia & extra eam absque alia desuper litterarum expeditione seu per breve S. V. & de consensu … & dummodo non sint ex principalibus aut insignioribus reliquiis ibidem existentibus, fiat … Datum Romæ apud sanctum Petrum sexto decimo Kal. Aprilis. Presbyter Bernardinus Marelli & cancellariæ episcopalis Arbensis vice-cancellarius ex actis ejusdem per sibi fidum extrahi fecit seque in fidem subscripsit. Pascalis Padavinus episcopus Arbensis omnibus fidem facimus, suprascriptum R. presbyterum Bernardinum Marelli esse notarium & vice-cancellarium nostrum, ideoque ejus actis & scripturis ubique fides adhiberi potest. In quorum fidem &c. Datum Arbæ die XXVIII mensis Augusti 16… Pascalis episcopus Arbensis. Cet. de mandato locus ✠ sigilli. Ego Livius Pellicerius connotarius ut supra, confirmo ut supra &c. Subjungo aliqua de protectione Sancti, qua potissimum gloriantur San-Marinenses, necnon de inspectione ejus speluncæ & horti.

[30] [Reipublicæ libertas] Bernardus Saccus lib. 10 Historiæ Ticinensis cap. 9 postquam monuit, apud Blondum corruptam passim lectionem esse, præcipue ubi scribitur castellum sancti Martini, legendumque esse Marini & non Martini; subdit sequentia: Quod quidem castellum hodie etiam suam libertatem servat in arduo situm; finitimi ejus pinnas sancti Marini apicem montis, ubi ædificatum est, ab altitudine appellant. Nec defuerunt Itali milites, qui sub Paulo III insidias incolis tendere, ac inhiare oppidanorum rebus conati sunt, frustra semper eorum rapiditate cedente. Nam a Septemtrione planiciem Arimino finitimam spectat, ab aliis lateribus valles profundas in circuitu habet, jungiturque Apennino, montis pinna utrumque copulante. A quacumque igitur petatur sive adeatur parte, prævideatur viator a longe necesse est. Ubi vero appropinquaverit, locum non habet, in quo lateat, jacereque quietis gratia queat; angusta tantum eum recipiente via. Sic ille; at Commentarii Italici auctores num. 7 memorati conservationem antiquæ libertatis patriæ suæ non loci naturæ aut munitionibus, verum patrocinio S. Marini acceptam referunt: uti patet ex ipsorum narratione, cujus partem Latine huc transfero.

[31] [patrocinio Sancti conservata:] Cum III Junii anno 1543 ingruentibus tenebris, Arimino egressus esset Fabianus del Monte quingentos ducens milites, quibus sese debebant jungere in reipublicæ confiniis turmæ aliæ Bononia venientes, ad postea simul per noctis silentia oppidum ex improviso invadendum tum funibus scansoriis tum scalis ligneis; subita nebula serenum cælum obtexit, ita ut deerrantes a via totam noctem vagarentur nec accederent ad locum destinatum, quo tantum convenerunt clara luce, animo confusi quod tanto temporis spatio non confecissent breve iter decem milliarium, nempe Italicorum. Itaque cum adhuc procul abessent, audirentque ære campano dari ab arce signum custodiæ; ausi non sunt molitionem suam prosequi, quæ ignorata a civibus secure dormientibus sortita fuisset exitum funestum, nisi vigilans pro ipsis Marini protectio nebulosum istum labyrinthum præparasset bostium pedibus. Hinc jure meritissimo in omnibus antiquis & recentioribus picturis repræsentatur Sanctus montosam suam rempublicam brachio complectens, ad exprimendum patrocinii ipsius auxilium. Hactenus prædicti Commentarii auctores.

[32] De spelunca & horto Sancti scribunt iidem Italice sequentia: [inspectio speluncæ & horti,] Cernitur etiam hodie in rupe montis caverna & hortus, ubi inter spinas abstinentiæ floruerunt lilia puritatis Marini, & devotum horrorem incutit mentibus horror loci tam acclivis & sylvestris. Ante speluncam, in qua Sanctum aiunt ad sex dies jejunium protraxisse, extendit se angusta hortuli planities horrida præcipitiorum sepe circumdata: semperque fuit fama, ibidem absque cultura humana prodigiose ultro germinare & multiplicari allium propagatum ab eo, quod ibi sua manu plantavit Sanctus. Verum similis rumor a paucis creditus, ab omnibus negligebatur propter periculum scandendi per prærupta ad deprehendendam veritatem testimonio oculorum. Attamen nostra tempestate pietas quorumdam e primariis reipublicæ civibus non relinquit ultra dubitandi locum incredulis: dum ipsi XX Octobris MDCLXI, scalarum ope ascensu faciliore reddito, cum multis aliis personis (inter quas fuit ille, qui præsentem Vitam collegit, uti notatur in margine) facti sunt spectatores istius mirandæ veritatis, participatæ postea quasi cum omnibus distributione allii recentis & aridi, quod carpserant ex parvo illo beati veris receptaculo…

[33] Ad dexteram speluncæ oritur e genga * pulcra planta violarum flavarum, [ubi mira quædam reperta.] & prope conspiciuntur multæ plantæ caryophyllorum, forsitan defectu culturæ sylvestrium; & circum viret odorus lauri ambitus, quæ triumphalium suarum frondium pompa honorat gloriosa tropæa castitatis Marini, quibus ille locus illustratus fuit. Istud de lauro ibidem conspecta mirandum est eo magis, quod asserant, in nulla alia montis parte lauros gigni. Unde, inquiunt, oportet agnoscere & venerari providentiam Dei, qui talibus signis voluit manifestare Famuli sui dignitatem. Nunc demum profero qualiacumque Acta, quæ ob rationes num. 6 datas eruditi Itali non ægre ferent, ut opinor, fabulosa appellari. Omittam autem verbosam apographi Ariminensis & Mombritianæ editionis de persecutione Diocletianæa præfationem, ac potissimum sequar Ms. Bodecense, paucas dumtaxat e plurimis verborum discrepantias notaturus. Quæ vero addenda videbuntur ex Ms. Ariminensi & Mombritio, uncis distinguam.

[Annotata]

* Italice Pieve

* vocis Italicæ significationem invenire non potui.

VITA FABULOSA
auctore anonymo
Ex apographo Bodecensi collato cum Ms. Ariminensi & editione Mombritii tom. 2 a fol. 52.

Marinus diaconus conf., patronus republicæ cognominis in Italia (S.)

BHL Number: 4830

A. Anonymo.

[Edicto Diocletiani compulsus, ut fertur,] Exiit edictum a Diocletiano & Maximiano imperatoribus, ut mœnia Ariminensis civitatis reædificarentur [&] ad pristinum statum arces jam dudum dirutæ revocarentur; quæ, sicut vetusta retulit fama, a Demostene a Liburnorum rege olim excisæ fuerant Pontica classe. Igitur ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi decursis annorum curriculis [plus minusve] ducentorum quinquaginta septem b, eo tempore, quo scelestissimus nefandæ recordationis byothanatus c Diocletianus rabido flammarum incendio divinos libros comburi præcepit, & sacerdotes Domini in ipso sacrificiorum tempore circa altaria trucidabantur, alii vero sub antrorum specubus occultabantur; data est jussio per universas provincias Europæ, ut omnes populi ex diversis regionibus diversarum artium magistri, architecti, figuli & dolandorum lapidum incisores imperialibus præceptis universaliter obtemperantes convenirent in unum ad ædificandam scilicet Ariminum d civitatem in honore nominis ac memoria virtutis triumphorum Diocletiani & Maximiani imperatorum. Confluentes itaque hinc inde ex universis Europæ partibus Galliarum & Germaniæ populi, Italiæ & Dalmatiarum * incolæ, Romani & Barbari, & qui inhabitabant Macedoniam, favore regio compulsi, unanimi concursu, strepitu, relictis urbibus & dulcibus natis terra simul & mari delati undique convenerunt & castra metati sunt apud Ariminum.

[2] [cum socio venit Ariminum] Inter quos Viri Dei ex divina providentia de finibus Dalmatiæ per Illyrici fluctus æquora in littus Hesperiæ * cum navigio perducti apparuerunt; quorum unus Leo, alter vocabatur Marinus e. Hi videlicet ambo, relictis parentibus & dulcibus arvis patriæ, peregre profecti sunt, ut calcatis mundi facultatibus cœlesti Regi magis quam terrenis deservirent tyrannis. Erant ergo perseverantes utrique pariter in Dei timore & amore unius voluntatis affecti proposito, diebus ac noctibus orationibus [&] jejuniis indesinenter dediti, nihil in præsenti sæculo ambientes, nisi quomodo in lege Domini & præceptis ejus sine offendiculo cujuslibet rei graderentur. Mens eorum in spiritalibus desideriis erat defixa, ita ut gaudia præsentis vitæ fugientes, sæculi divitias velut tabefacta & vagabunda ludibria esse arbitrarentur. Tanta humilitatis & suavitatis gratia florebat in ipsis, ut in famulatum omnium tamquam servulos & cunctorum minimos ultranea voluntate seipsos subjugarent.

[3] Sanctus autem Marinus omnium artium industria pollens, sicut apes prudentissima de cunctis floribus nectareas dapes colligit & in gazophilacium ceræ redolentia mella distillat, [egregiis instructus virtutibus,] ita sanctarum virtutum redolentiam in archivo sui sacratissimi pectoris, inspirante gratia divina, alacri desiderio recondebat. Erat in ipso facundiæ tanta solertia, [ut] eloquentiæ floribus decorata verba ejus, velut clavi in internis cordibus audientium defigerentur. Vernabat in eo omnium virtutum genitrix sapientia, quatenus cunctorum animos ad admirandum micantis ex ore ejus divinæ gratiæ fulgorem provocaret. Erat primatibus subditus, sodalibus blandus, universis * fraterna charitate communis, [omnibus benevolus.] Seniores quasi patres, juniores quasi filios amabat, pauperibus & pupillis in omnibus famulans indefessus obtemperabat. [Nulli se præferens, omnium se minimum existimabat. Suscipiebat gratanter senes & prudentes juvenes, similiter increpando coërcebat nefandos audacter. Quotidianis diebus stans in orationibus sine intermissione perseverans. Corpore in terris posito, anima in cælestibus divitiis * pascebatur.] Erat castitatis & humilitatis exemplar, patientiæ & humilitatis magister, doctrinæ & charitatis imitabilis doctor. In pratis divinarum Scripturarum luminaria sui corporis pascebat, obtutum vero mentis in æthereis sedibus defixum tenebat, nitida cœlestis vitæ eloquia cunctis convenienter * impertiebatur.

[4] Tanta religionis studiosa sollicitudo ejus habebat, ut nec unius momenti spatium absque bene gerendi officio præteriret. [ibique laborat] Aut enim lectionibus, aut actualibus manuum operibus vacabat, ut & ipse mereretur dicere: nullum [diem] perdidi, in quo nihil fecerim boni. Et dum ore ac spiritu divina carmina psalleret, manibus indesinenter operabatur utilia, unde crebro præsidium indigentibus exhiberet. Itaque postquam pervenit sanctus Marinus ad Ariminensem civitatem, sub præfectis & præpositis diversorum operum singuli laboris sui sortiti sunt partem. Videns autem Vir Dei plenus pietatis & gratiæ provinciales & itineris sui comites injustis laborum ponderibus aggravari, compatiebatur eis, & pro injuriis illorum graviter anxiatus f fraternæ charitatis amore fervebat, ad instar sanctorum virorum Joseph & Moysi, qui pro salute fratrum usque ad mortis periculum animas suas impenderunt. Et quod amplius erat, in interioribus mentis suæ præcordiis reminiscebatur, qualiter omnium creaturarum immensurabilis genitor Christus Deus Dei Filius, qui quasi in pugillo digitali molem terræ & gyrum cæli appendit, ab arcibus æthereis paterno radiantis olympi regno adveniens, fragilem creaturam creator induens, pro salute humani generis ad terrena mortalium habitacula dignatus est descendere, vel quanta & qualia pro redemptione terrigenarum adversum antiqui hostis insidias dimicando perpessus est. Harum fluctuationibus curarum beatus Marinus incessabiliter æstuans, emit sibi ipsi quoddam subjugale, quatenus cum illius adminiculo suis fratribus in diversorum laborum pressura posset aliquo modo subvenire.

[5] Post aliquod vero temporis intervallum, cum hæc & alia gererentur, [& in Titano monte.] jussum est a præfatis imperatoribus Diocletiano & Maximiano ut omnes magistri incidendorum lapidum ad saxosas montium crepidines proficiscerentur, ad excidendas inibi diversorum marmorum species, quod & factum est. Ibant ergo sancti viri Marinus & Leo cum multitudine incisorum ad cacumina divexi montis, qui lingua rustica * vocatur Titanus. Qui, inquam, mons, ut accolæ ferunt, jugis asperrimis scabrisque rupibus & scopulis ad æthera tendentibus ab occasu tenditur in burim * g. Pervenerunt itaque ad locum desideratum, & operati sunt ibi per annos tres: quibus completis, profectus est sanctus Leo, paucis se comitantibus, ad jugum montis Siliciani h, qui vulgari sermone mons Feretri nuncupatur, & ibidem sibi cellam constituit, & tabernaculum Deo dedicavit. Sanctus vero Marinus videns afflictionem fratrum suorum non deseruit eos, sed expleto triennio in duris excidendorum lapidum laboribus, reversus est cum eis ad civitatem, ibique fraterna dilectione retentus formam aquæ ductilem duorum mensium spatio & ter quinis diebus fabricando munivit. Tantæ enim valetudinis erat, ut cum alii defessi requiescerent, & nocturnis temporibus deficientia membra quieti concederent, ille per silentia sublustrium noctium non cessaret laborare: nec requiem corpori suo dabat, nisi cum in Dominicorum dierum solemniis Missarum officiis vacaret. Sed & spatium mensurati laboris, quod vix cæteri cum binis boum paribus operabantur, ille unius aselli adminiculo adjutus cooperante divina virtute sine querela complevit.

[6] [Arimini prædicans multos convertit:] Assignatis igitur omnibus laboribus & digestis ordinabiliter, præfecti operum & præpositi magistrorum tanta admiratione in sancto Marino permoti sunt, ut ad vestigia ejus provoluti gratulantes, & Deum per ipsum magnificantes, omnia opera sua per illius auxilium feliciter consummata fuisse profiterentur. Deinde præfectis * universis operibus, pro quibus collecti fuerant artifices, cum ad suas singuli regrederentur regiones, beatus Marinus, natalis soli dulcedine contempta, mansit in supradicta civitate Ariminensi, in qua prædicans annis duodecim * & mensibus tribus euangelicas virtutes i & tramitem perpetuæ salutis ignorantibus demonstrans, civitatem ætheream vivis ex lapidibus constructam cælesti Regi cœpit ædificare. Ita siquidem ex ore ejus verbum Dei inflammabat corda audientium, ut non solum plebem universam, quæ habitabat apud Ariminum, ad fidem Catholicam informaret; verum etiam ipsos simulachrorum sacerdotes ad contemnendam vanæ superstitionis religionem excitaret. Non enim aliter viam vitæ & semitas justitiæ in cordibus ignaræ plebis præparabat; quoniam ut tuba veritatis sanctus Joannes velut leo rugiens in eremo clangorem pœnitentiæ altisonis clamoribus intonuit, ita ut sterilis quondam terra & spinarum aggeribus inculta, reperiretur in brevi graniferis spicarum frugibus in uberem segetem concrevisse.

[7] [impudica muliere, uxorem se illius mentita] Dum hæc igitur virtus divina per sanctum Marinum administraret, hostis antiquus humanæ propaginis insidiator, graviter ferens quæ ab homine Dei circa salutem animarum gerebantur, novas artes virulento pectore versans, cruentis dentibus fremens, venenata trisulcis linguis velut anguis acris veneni spiramina in Athletam cœlestis militiæ spargere conabatur. Inventis denique nocendi artibus, cum millenas insidias ex milleformibus telorum speciebus jaculari in Virum Dei niteretur, eo quod malignitate sua consumptus per invidiæ zelum cum vehementissime torqueretur, aptum tandem ad insidiandum argumentum, quoddam vas teterrimum veneni contagione violatum reperit, per quod introitum quondam ad protoplastum adeptus est, & lethiferum telum, quo massam humanæ stirpis mortis voragine demerserat, jaciendum iterum arripiebat. Ingressus ergo fatuum & vacuum pectusculum cujusdam mulierculæ, implevit illud antiquæ suggestionis influore *, & per falsas rerum imaginationes extra suæ mentis tramitem alienatam ad tantam dementiæ hebetudinem perduxit miseram, ut sancti Marini legitimam se esse conjugem denuntiaret; quæ profecto mulier ad talia ludicra præparata de finibus Dalmatiæ per Illyrici fluctus æquora ad ignotum Hesperiæ littus, urbisque Ariminensis portum delata pervenit.

[8] Ubi cum de sancto Marino curiose sciscitaretur, arbitrati cives propter medendi caussam aut devotionis gratiam hominem Dei a muliere requiri; [& ad scelus solicitante,] locum ubi manebat, ostendunt, mores & habitum produnt. Cumque venisset mulier ad habitaculum beati Marini, viso eo, sopore * mentis perculsa, imo de pectore longa suspiria trahens, impudico ore simulatisque verbis sic demum profata est: Heu heu Marine super vitam desiderantissime, sola spes & lux vitæ meæ, quanta maris & terræ pericula propter tuam dilectionem passa sum, universa vitæ contraria parvipendens pro amoris tui ardore. Nunc ergo quia te video diu expectate, carissime conjux, deprecor da veniam, da pia ora tueri, suscipe me miseram, vastis huc fluctibus actam. Hæc ait & palmas alacres utrasque tetendit perfundens faciem lacrymis oraque simul falsis. Respiciens extemplo post se vir Domini Marinus, agnovit luridam faciem & hostilia colloquia lubrici serpentis, ac placido [ore] propheticum versum arripiens exorsus est dicens: Exurgat Deus & dissipentur inimici ejus.

[9] His dictis repulit eam viriliter a se. At illa non ferens venerabilem tanti Viri gravitatem, [generose repulsa,] recessit ab eo ululans & crebris singultibus miserabilem gemitum producens, totamque replens questibus urbem, pervenit ad præsidem. Cujus astans cum ejulatu magno tribunalibus improbo ore locuta est: Adjuro te, piissime præses, per immortalia fata deorum, & per invictam virtutem imperatorum, ut mihi fandi facultatem unius horæ spatio concedas, & ut auribus pietatis tuæ varias dolorum meorum ærumnas tranquille suscipias. Ego enim fatorum meorum dispensatione totius ponti tellurisque inextricabilibus periculis miserabiliter fatigata ad hæc vestra surgentia mœnia de longinquis Dalmatiæ finibus tandem defessa perveni, propter virum videlicet meum Marinum, qui mihi ritu gentis nostræ & legibus patriis legitimo conjugio debet copulari. Et notum sit præcellentiæ tuæ, quod non solum ipse est contemptor deorum, & Christianæ sectæ probabilis doctor & cultor; sed & plurimos nobiles reipublicæ viros ad colendum Deum, qui dicitur Christus, seducit. Dum hæc nefandissima mulier profano ore loqueretur, contigit ex eventu Tycium quendam nomine Christianæ religionis virum supervenisse: qui cum audisset tantum nefas ante præsidem prolatum, subducens se de medio eorum concito cursu festinans devenit ad locum, ubi erat vir Domini Marinus in orationibus persistens, & provolutus ad vestigia ejus retulit ei omnia, quæ ante tribunal præsidis ab infandæ mulieris ore audierat. Cum igitur audisset beatus Marinus relatu Tycii hæc ita fieri, intellexit invidi hostis callidas versutias adversum se cogitari.

[10] [fugit clam ad montem Titanum, ubi asperam vitam instituit] Et dum infra se conferret Athleta cœlestis militiæ, quomodo diabolicas insidias evaderet, ex divino oraculo consilium reperit, reminiscens euangelici mandati dicentis: Cum persecuti vos fuerint in civitate ista, fugite in aliam; surgensque per opacæ noctis silentium exivit de civitate relinquens unanimes contubernalis amicitiæ sodales, & carpens iter ignotum, comitante Deo, pervenit ad radices asperrimi montis, qui dicitur Tytanus; ubi ipse pridem cum incisoribus lapidum operabatur. Videns ergo inculti agri speciem & vastissima remotioris eremi opaca nemora, ferarumque silvestria lustra, conspicit inter cætera sub gelida rupe imminentis montis ingens & vetustissimum saxum, undique arboribus clausum ac horrentibus umbris obsitum. Quo viso, dum singula curiose requireret, cernit antrum ibidem pendentibus scopulis abditissimum, & aquæ dulcis venam intus emanantem, captusque nimium amore loci, cum ex divina providentia præparatum sibi fuisse cognovisset locum illum, abdidit se in eo a facie sceleratæ mulieris, ad instar Heliæ prophetæ fugientis a facie Jezabel: & duodecim mensibus cum omni genere ferarum ac monstris eremi solus habitans, faciem hominis non vidit, post horam nonam agrestia olera ad refocillandum spiritum vitæ comedens, & parum aquæ de petra rupis ad extinguendum sitis ardorem sumens. Sane quando corpusculum quieti concedebat, glareis frigidæ telluris incumbens lapidem ad caput suum revolvebat, parvo * tegminis amictu rigidos artus induens, unguenti & lavacri expers erat, prolixis hyemis noctibus in orationibus persistens ad marmoreas columnas * algida membra vix tandem replicabat.

[11] Omnigenarum ferarum spectamen & diversorum facinorum monstruosa portenta, & quos solet vastæ solitudinis largitas producere apros, [parvipendens terriculamenta dæmonis.] ursos, elephantos, & lupos ululare per umbras ad terrendum Christi Militem mille k artifex diabolus instigabat. Sed vir domini Marinus immobilis intra semetipsum persistens parvipendebat callidi hostis ludicra certamina, illudque psalmographi ore placido promens: Qui confidit in Domino, sicut mons Syon non commovebitur in æternum. In hymnis etiam & canticis spiritalibus pernoctans, matutinis volucrum cantibus prophetica carmina inserebat, & hoc veniente die, hoc recedente indefessus semper faciebat. Decursus vero duodenis l mensium circulis, ex quibus solitariam vitam sanctus Marinus inchoaverat, antiquus hostis invidens beatitudini ejus, torquebatur malignitatis suæ zelo, & quærebat anxie qualiter per aliquas suæ versutiæ insidias hominis Dei angelicam conversationem deturbaret. [Sed quanto altius se contra electos Dei erigit, tanto magis * ad infernale præcipitium damnatus ruit.]

[12] [A subulcis & prædicta muliere inventus] Interea veniebant de Ariminense civitate hyemis tempore subulci ad saginandos porcorum greges: qui dum per vastitatem solitudinis singula loca & avia ferarum lustra saginandi gratia peragrarent, ad ultimum etiam ad abditissimum eremi locum, ubi sanctus Marinus erat, pervenerunt. Quos cum vidisset Vir Dei, stupore mentis ilico perculsus, ab oculis eorum effugiens abdidit se in spelunca interiore, quæ sub rupe latebat. Subulci vero novitatem rei admirantes, quod hominem inter ferarum lustra viderent, pavore mentis conterriti, proni vestigia sancti Viri petentes ante illum provoluti sunt. Sanctus vero Marinus graviter hoc ferens, data venia, annuit manu ut egrederentur: qui post aliquot dies revertentes ad civitatem, vidisse [se] sanctum Marinum in secretis eremi locis solitariam vitam ducentem divulgabant, dicentes: Invenimus Marinum magistrum & doctorem nostrum angelicam vitam inter feras in terris agentem. Audiens hæc a pastoribus mulier illa nefandæ recordationis, stimulis diabolicæ malignitatis iterum exagitata, anhelando cucurrit ad ipsos subulcos, & diligenter ab eis sciscitabatur, ubi vel qualiter Marinum vidissent. Responderunt ei pastores, in abditis & secretis ulterioris eremi locis vidimus eum solitaria degere vita. Mulier [iterum] dixit, ducite me ad locum, ubi illum vidistis, & dabo vobis propter itineris fastidium * nummos argenteos duodecim. Pastores itaque placitum facientes cum muliere, altera die aurora lucescente, perrexerunt cum ea viam, quæ ad solitudinem ducit, & eremi vastitate superata, devenerunt ad locum, ubi sanctus Marinus latitabat.

[13] Fortuito autem ea hora, qua illi accesserunt, memorandæ religionis Vir in hortulo suo agrestia olera serebat; [iterum sed frustra tentatur ab eadem;] quem cum vidisset mulier illa profana, repentina procacitate clamitans dixit: Bene valeas magister, quid agis, quid operaris? Numquid ad pulmentarium nobis præparandum olera seris? Beatus Marinus fœminea voce attonitus noluit respicere eam; sed vexillum crucis fronti suæ imprimens, ilico recepit se in speluncam suam, quam ipse sub gelida rupe in latere montis exciderat. Et introgressus clausit januam, & sex diebus totidemque noctibus in jejuniis & orationibus persistens, preces cum lacrymis ac gemitibus ad Deum cæli contra diabolicas infestationes indesinenter fundebat. Tunc mulier a pastoribus derelicta cum se delusam a diabolo cognovisset, fletibus & crebris singultibus id deplorans, nimio pavore perterrita, tandem a facie Viri Dei confusa recessit, & reversa ad civitatem Ariminensem professa est palam omnibus, contra famulum Christi Marinum impie se diabolicis exagitatam stimulis egisse, statimque a diabolo arrepta, defuncta est.

[14] Ex illa die timor magnus incubuit super plurimos eorum, [dein secedit in jugum montis & sacellum ædificat:] qui erant in ipsa civitate, & magnificabant nomen Dei vivi, qui ostendit mirabilia in Sanctis suis & injuriarum omnium in se sperantium non obliviscitur. Dicit enim Scriptura: Mihi vindictam *, ego retribuam. O quantas insidias, quantas artes contra Dei famulos & in Christo pie viventes, teterrime hostis diabole, concitasti? Quid sævis, quid furis, quid rabidis dentibus acriter infrendis? Ubi sunt jacula tua, ubi nunc fallaciæ tuæ aculeus, ubi sunt arma tua? Collapsa sunt, & confracta in verticem tuum ceciderunt. Gladius tuus & sagittæ insidiarum tuarum in præcordiis tuis infixæ sunt, & qui te dudum Deo similem esse putabas, modo ab uno Dei Famulo devictus jaces atque prostratus. Post intervallum aliquantorum dierum videns beatus Marinus, quia nimium in loco illo frequentaretur ab omnibus, migravit inde, & deveniens ad jugum montis Tytani, habitavit ibi primitus sub tegmine parvo. Deinde posuit terminum inter se & habitatores loci illius, ut non esset ad eum amplius concursus populi aut accessus mulieris, vel cujuslibet fœminei sexus. Cœpit etiam laboribus manuum operam dare: nam struxit sibi cellulam primum ad inhabitandum, postmodum ædificavit ecclesiam m in honore beati Petri principis Apostolorum.

[15] [filium viduæ subita membrorum contractione punitum] Virissimus n autem quidam nomine unus ex accolis solitudinis, filius insignis cujusdam viduæ, quæ vocabatur Felicissima o, cum vidisset quod sanctus Marinus terminos designasset & ædes construxisset in monte, cœpit tumore superbiæ & furiis clationis contra eum permoveri. Repletus igitur ira die quodam accessit ad locum, ubi Vir Dei laborabat in agro, volens aliquam controversiam facere illi: quo de longe conspecto, beatus Marinus elevans ad cœlum oculos, dixit: Domine Jesu Christe, ne permittas istum propius venire, aut aliquid iniquum agere adversum me. Vix verbum compleverat, & eadem hora brachia hominis illius arefacta sunt, crura & omnes membrorum compages contractæ subito tabuerunt, vox faucibus hæsit & lingua obmutuit. Sentiens ergo talia in se dilapsus in terram corruit, & sublevatus ab aliis ad matrem suam deductus est. Quem cum vidisset illa revulsis compaginibus & collapsis membris attractum vexari, ait: Heu me, fili mi, quid tibi contigit, vel quo casu hoc tibi evenit? Forsitan Eremitam illum in aliqua re offendisti. At ille innuens capite, nam loqui non poterat, hoc ita fuisse indicavit. Cognoscens itaque mater peractæ rei caussam, surrexit & pervenit ad locum, ubi sanctus Marinus orando laborabat, statimque procidens ad vestigia ejus, obortis lacrymis deprecabatur eum dicens: Pater mi, miserere supplicantis viduæ, & misericordiam tuam ostende super filium meum. Absolve eum in virtute Dei tui, & quodcumque præceperis, vel petieris a nobis, dabimus tibi.

[16] [restituit sanitati & cum tota familia ad Christum convertit.] Ad hæc beatus Marinus respondens dixit: Nihil aliud a vobis quæro, nisi ut credatis in Deum vivum & verum ad salutem animarum vestrarum, & ut expellatis simulachra muta & mortua dæmoniorum, quæ sub vana religione colitis, & convertamini ad veram religionem Domini mei Jesu Christi, baptizati in nomine ipsius. Partem vero montis istius ad sepulturam meam si mihi concesseritis, recipio. Cui mulier respondens ait: Non solum montem tibi dabimus, sed & omnia confinia & promontoria *, quæ sub montibus sunt, tibi & successoribus tuis perpetua successione concedimus. Protinus exurgens beatus Marinus venit ad locum, ubi adolescens jacebat, & accedens propius tetigit eum dicens: In nomine Patris & Filii & Spiritus Sancti surge & ambula, loquere & convalesce. His verbis auditis, pristinæ valetudini redditus est ilico adolescens, & surgens exclamavit clara voce, dicens: Gratias ago tibi, Domine Jesu Christe, qui dignatus es me visitare in Salutari tuo per famulum tuum Marinum. Nunc cognosco, quia non est alius præter te in cœlo sursum & in terra deorsum; tu conteris & sanas, mortificas & vivificas. Hæc postquam dixit, corruens in terram prostratus est cum genitrice sua ad vestigia sancti Viri, & abrenuntiantes simulachris & idolis, quibus hactenus deservierant, conversi sunt cum omni domo sua & familia, credideruntque in Dominum illo die non plus minusve quinquaginta viri p.

[17] [Diaconus ordinatur a S. Gaudentio;] Eodem tempore, quo hæc gerebantur virtute Dei per sanctum Marinum, directus est Gaudentius episcopus ab urbe domina urbium Roma ad prædicandum gentibus, & his, qui erant in civitate Ariminense, cunctisque suburbanis & finibus ejus. Cum igitur ingressus fuisset urbem, audivit a Christianis, qui ibidem erant, de fama & virtutibus sanctorum virorum Leonis & Marini. Repleta namque erat fere tota urbs illa miraculis & magnalibus, quæ per eos divina potentia operabatur. Quibus auditis, sanctus Gaudentius direxit ad illos litteras, ut venirent ad eum hi sancti Viri, ut receptis Ordinibus ab eo, irent prædicare gentibus, baptizantes eos in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Lectis itaque litteris pontificalibus, sancti viri Leo & Marinus unanimes in spiritali militia * Ariminum pervenerunt ad Gaudentium episcopum, [quo viso magno gaudio repleti sunt;] permanseruntque cum eo aliquantis diebus, accipientes ab eo sacrorum Ordinum consecrationes: nam beatus Leo gradum presbyterii sortitus est, sanctus vero Marinus Levitici ordinis percepit benedictionem q. Quibus cum grandi honore peractis, valedicentes Viri Dei beato præsuli Gaudentio, reversi sunt ad loca sua.

[18] Contigit autem, revertente beato Marino ad cellam suam, [ursum jubet devorati asini ministerium obire.] ut conspiceret in hortulo suo immanem ursum, visu atrocem & horrendum, comedentem asinum ipsius, quem solum in solatium cujuslibet laboris habebat. Tunc Vir Domini contristatus dixit ad bestiam: Præcipio tibi in nomine Patris & Filii & Spiritus Sancti, ut non recedas a loco isto, donec compleas ministerium illius, quem illicite devorasti: & arripiens capistrum, quo asinum solebat ducere, ligavit cum eo ursum nodis strictissimis, duxitque illum in pistrinum suum & ibi nexibus vinctum dimisit. Mira res & digna memoriæ commendanda, ut ursus indomitus, omni ferocitate deposita, ad tantam mansuetudinem perveniret, quatenus manibus parvulorum teretem reflectens cervicem humiliter inclinaret, & qui antea per vastitatem eremi sanguinem sitiens ferarum carnibus vescebatur, nunc modico pabulo [prati] contentus, omnia pondera asini, quem devorarat, humiliter & obedienter portabat, & in pistrino ligatus ad molam laborabat. Nec mirum si ille, qui regem quondam Babyloniæ r subita inflatione superbiæ elevatum deposuit, & inter bestias fœnum sicut bovem [per septena annorum volumina] comedere fecit, nunc potuit per merita famuli sui Marini sævitiam indomitæ & truculentæ feræ mansuefacere. Et, si sanctus Marinus per humilitatis & sufferentiæ virtutem sævitiam diaboli, a quo omnis malitia exorta est, superavit; quid mirum est, quod operante Deo, feralem * sævitiam mansuescere fecit? Joannes etenim dicit: Certum est quod quicumque mandatis divinis se subdiderit, universa ei a Domino mansuete subdita erunt. Iisdem temporibus, quibus adversus callidi hostis insidias talia bella gerebat vir Domini Marinus, beatus Leo de præsentis sæculi ærumnis liberatus ad desiderata cœlestis regni gaudia, sublevantibus cœli cœlorum choris, devicto mundi principe triumphator migravit.

[19] Post cujus exitum, exortum est, ut ipse prænuntiavit, [Marciani schisma, beatus Sancti obitus & sepultura.] schisma hæreseos, instigante diabolo, a Marciano quodam Ariminense presbytero, qui velut anguis de squalido antro fœtida venena vomens, Christianæ religionis inviolabilem gloriam violare conabatur. Adversus quem sanctus Gaudentius episcopus universalem Christianorum ecclesiam congregavit s, & coram omni populo divino judicio superatum anathematizavit, præsentibus multis Catholicis viris; sicque de gremio sanctæ & inviolatæ Ecclesiæ, sicut vas confractum, cum magna confusione projectus est. Præses autem, qui illis diebus præerat civitati Ariminensi, consanguineus ejusdem Marciani hæretici fuit. Is cum audisset quod Marcianus damnatus esset & turpiter ab Ecclesia dejectus, omnes Christianos interficere jussit. In qua tempestate alii Christianorum in montibus, alii in speluncis abdere se studuerunt, nam & sanctus Gaudentius episcopus ad majora certamina se reservans, absconditus est tribus diebus totidemque noctibus in antro venerabilis viri Mercualis Libensis episcopi t. Beatus autem & recordandæ virtutis Levita Domini Marinus stabiliter in cellula sua perseverans, nec imminentis persecutionis diram procellam uspiam declinans, postquam innumeris carnalis vitæ castigationibus dignum sese sidereis mansionibus exhibuit, sub die tertio Nonas Septembris u migrans de hac luce susceptus est ab angelis ad æterna gaudia cœlestis vitæ, ac sepultus est in monte Tytano * in ecclesia, quam ipse sibi ædificaverat, ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat in sæcula sæculorum Amen.

ANNOTATA.

a Demosthenes ille rex Liburnorum aliunde notus non est.

b Diocletianus tantum cœpit imperare anno 284, Maximianus vero etiam serius.

c In margine notatur i. e. bis mortuus, sed perperam: vox enim biothanatus composita ex Græco βία vis & θάνατος mors, non significat bis mortuum, sed morte violenta pereuntem vel perire dignum, Plura de biothanatis legi possunt apud Cangium in utroque Glossario. Diocletianum autem inedia sibi mortem conscivisse & fortassis etiam hausto veneno, scribit Tillemontius in Historia imperatorum tom. 4 pag. 54.

d Ariminum, vulgo Rimini, antiqua Æmiliæ urbs est in Italia ad mare Adriaticum. Eam quidem non nego a Liburnis fuisse dirutam & a Diocletiano instauratam; verum publici edicti hunc in finem per universas provincias Europæ, ut supra dicitur, promulgati mentionem non invenio apud veteres.

e Lectione 1 Officii proprii dicuntur fuisse magistri dolandorum lapidum, … ex Arbiensi civitate oriundi, Christiani ab infantia. Est autem Arba seu Arbum parva urbs insulæ cognominis in Liburnia, uti habet Baudrandus. Quo tempore Ariminum venerint Sancti, vide Commentarium num. 6 & 8.

f Hic & infra verbosior est Mombritius, intermiscens etiam locos S. Scripturæ: apographum vero Ariminense omnia hoc numero comprehensa omittit.

g Additur in margine i. e. curvaturam. Locum ita describunt auctores Commentarii Italici, num. 7 memorati: Attollitur mons Titanus inter confinia Romandiolæ & montem Feretranum X milliaribus supra Ariminum, cum horrido altissimarum rupium prospectu versus mare Adriaticum. A latere Australi & Occidentali varie extenditur in campos, silvas & valles, quæ tunc temporis nemora erant & tesqua indistincte, non aliis incolis habitata quam lupis, ursis variisque feris. Narrant deinde quo pacto diverterit Sanctus ad locum abditum in occiduo montis latere, aiuntque habitaculum illud Sancti secundum antiquam traditionem apud incolas pagi, Aqua-Viva nominati, fuisse in rupe, quæ est supra scaturiginem fontis, unde prædictus pagus nomen trahit. Tum fuse & oratorie describunt asperum vitæ genus in illa solitudine victasque a Sancto tentationes dæmonis.

h Mombritius Filitimani, æque mendose; Ms. Ariminense paulo rectius Fæliciani. Mons Felicianus seu Feretranus designatur, vulgo Mont Feltro, ubi degit hic sanctus. Vide tom. 1 Augusti pag. 46.

i In apographo Ariminensi euangelicam veritatem, ubi plura passim aliter leguntur: Mombritius quoque præcedentia magis amplificat; sed operæ pretium non est ea omnia notare.

k Adde fraudium vel simile quid.

l Ms. Ariminense substituit duorum, omissis iis, quæ præcedunt hoc numero. Ceterum videntur mihi præstigiæ illæ diabolicæ uti plura alia in hisce Actis poëtice conficta esse, nimirum ut vita Sancti mirabilior apparent.

m Ita fert traditio. Vide Commentarium prævium num. 15. Auctores lit. g citati aiunt, ædiculam illam vix aliud impræsentiarum servarede sua antiquitate quam nomen & situm primæ ædificationis. Addunt, Sanctum in jugo montis degentem excavasse sibi in saxis durioribus tres lectos, qui conspiciuntur expositi publicæ venerationi in memoriam tam gloriosi Herois. Adi Commentar. num. 25.

n Apud Mombritium & alibi Verissimus. Nihil de sequenti miraculo habet apographum nostrum Ariminense: Theatrum autem civitatum Italiæ part. 1 pag. 247 narrat illud contigisse pluribus filiis Felicissimæ; sed nullius nomen exprimit.

o Felicitas vocatur ab auctoribus Commentarii Italici, qui insuper meminerunt prædii in parvo monte, appellato Montecchio, ad pedem Titani versus Austrum, ubi vidua illa cum filio rusticabatur; citantque ad marginem scripturas & memorias antiquissimas in archivo reipublicæ conservatas, secundum quas Verissimus & Felicitas erant nobiles Ariminenses. Quod additur in memorato Commentario, ferocientem illum juvenem sagittas torquere voluisse in Sanctum, non caret verisimilitudine.

p Mombritius, crediderunt in Christo nomina plus minusve quinquaginta tres. Totidem etiam a Sancto conversos & baptizatos numeratOfficium proprium & Comment. Italicus, qui addit juga illa post gratuitam montis donationem habitari cœpta esse a Sancto ejusque sociis, non amplius ut latibulum, sed veluti patrimonium; atque ex illa hora mutato Titani nomine, postea semper montem S. Marini appellatum.

q Ordinibus sacris initiatos fuisse a S. Gaudentio, tradit etiam Brunaccius, num. 6 Comment. prævii citatus; sed alio tempore id factum narrat magisque verisimiliter. Ceterum S. Gaudentius Ariminensis episc. & martyr colitur 14 Octobris.

r Nabuchodonosorem Dan. 4. Fabulam de urso confictam hoc exemplo nititur verisimilem reddere biographus, quam fortasse huc transtulit, mutatis quibusdam adjunctis, ex Vita S. Maximini ep. Trevirensis, ubi de asello & urso narratur quid simile. Vide tom. VII Maii pag. 21. Fabellam auxit Comment. Italicus asserens, Sanctum nostrum urso tamquam cicure jumento vectum fuisse.

s Id plane fictitium est. De Marciano autem presbytero Ariana labe infecto, quem S. Gaudentius excommunicavit post damnatum Ariminenseconciliabulum, meminit Baronius ad annum 359 num. 46. Aiunt memorati sæpe Commentarii Italici auctores & Brunaccius pag. 63, interfuisse Sanctum nostrum œcumenicæ & legitimæ synodo Ariminensi, & cum Gaudentio aliisque ob Arianorum vesaniam inde recessisse ad pagum, Catholica dictum, milliaribus 15 distantem Arimino.

t Mombritius sancti Mercualis Livensis episcopi. Lectio IX Officii proprii, in atrio S. Mercurialis Liviensis episcopi. De S. Mercuriale episcopo Foroliviensi Papebrochius disputavit ad 30 Aprilis. Quæ hoc numero præcedunt, in ecgrapho nostro Ariminensi omissa sunt.

u Anno Domini ducentesimo quinquaginta septimo, inquit Officium proprium lectione IX; Castellanus in Martyrologio universali circa CCLV: at seculo IV vixisse debuit, si diaconus ordinatus sit a S. Gaudentio. Commentarius Italicus, citans memorias antiquissimas in archivo reipublicæ, obitum Sancti collocat non multo post tragœdias conciliabuli Ariminensis, quod habitum fuit anno 359. Cum hinc vel aliunde erui certus annus nequeat, mortis tempus signavi sub finem seculi IV cum aliqua latitudine.

* Mombrit. Dalmatiæ

* i.e. Italiæ

* al. consequentibus

* Momb. deliciis

* Momb. inhianter

* Momb. Ethrusca

* al. Boream

* Mombr. perfectis

* idem quattuordecim

* Ms. Arimin. furore

* al. stupore

* Ms. Arim. vilis

* Mombr. tapetibus marmoreis

* Ms. Arim. proclivius

* al. fatigium i. e. laborem

* l. vindicta

* i. e. colles

* Ms. Arim. dogmate

* i. e. ferinam

* al. Titano

DE SS. MAURO, SALVINO ET ARATORE EPISC. CONFESSORIBUS,
VIRDUNI IN GALLIA,

Ante medium seculi V.

SYLLOGE HISTORICA.

Maurus episcopus Virduni in Gallia (S.)
Salvinus episcopus Virduni in Gallia (S.)
Arator episcopus Virduni in Gallia (S.)

AUCTORE J. L.

§ I. Cultus & miracula ex Berthario; corpora sec. VI a S. Agerico elevata in ecclesia S. Petri Apostoli, dein sec. IX translata in templum S. Medardi; reliquiæ cœnobio Theologiensi donatæ.

De antiquo & insignibus miraculis illustrato SS. Mauri, Salvini & Aratoris cultu hæc litteris & posterorum memoriæ commendavit Bertharius presbyter in Historia brevi episcoporum Virdunensium apud Lucam Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 252: [Sanctorum gloria] Post hunc (S. Sanctinum, primum episcopum ecclesiæ Virdunensis, quæ eum XI Octobris colit,) legimus fuisse sanctum Maurum, & sanctum Salvinum, & sanctum Aratorem, quorum merita ad sepulcra illorum ostendunt frequentia miracula: siquidem sancto Agerico divinitus ostensa sunt eorum monumenta, & ab eodem honorabiliter & sanctissime ordinata. De istis enim, quæ nostris oculis vidimus, quamplurima referre possumus. Tempore etenim Lotharii junioris regis, & domini Attonis nostræ civitatis episcopi, de istis sanctissimis Viris reliquiæ sunt sumptæ, & ad Theologium monasterium, quod isti ecclesiæ est subjectum, nostris temporibus sunt dilatæ *. Deus testis est conscientiæ meæ, quia non possum ad memoriam reducere, quæ a pueritia usque ad perfectam ætatem meritis Sanctorum istorum ad sepulcra illorum divina clementia operari vidi. Quot cæci illuminati, quot surdi sanati, quot claudi erecti, quot dæmoniaci liberati, quot ægroti a variis languoribus liberati, nullatenus stylo comprehendere queo. Aliqua tamen sub compendio colligam.

[2] Duo contracti causa orationum ecclesiam ipsorum ingressi, [posthuma ex Berthario:] protinus meritis Sanctorum istorum sunt erecti. Quædam femina, nomine Emma, multis diebus lumine præsentis sæculi privata, in mea præsentia ibidem est illuminata. Similiter & altera femina, quæ erat muta, post peractas Matutinas me audiente cœpit loqui. Quidam etiam homo per XI annos contractus, & per multos annos in porticu sancti Stephani Metensis ecclesiæ jacens, curriculo evectus ad istorum Sanctorum sepulcra delatus fuerat. Prima vero parte noctis cœpit voces emittere, & usque ad Matutinas easdem emittens voces sospitatem meruit obtinere. Ad quod mirandum cum domino Attone episcopo eadem die venimus, simulque cum illo vidimus coxam ejus cum crure usque ad nates excoriatam, quasi nihil aliud habuisset quam ossa: & qui vix in vehiculo venerat jam senex & plenus dierum, pedes & sanus reversus est ad propria.

[3] [tempora assignantur, quibus scripsit, atque ea] Historiam, e qua ista desumpsi, Bertharius ecclesiæ Virdunensis presbyter in Præfatione ad præsulem suum Dadonem se scripsisse ait, postquam hic episcopatum administrasset per triginta & sex annos, & templum cathedrale, asservatique in eo libri & memoriæ sanctorum patrum .. magna ex parte flammis absumpta essent: annus autem 36 Dadonis episcopi connectendus est cum anno Christi 916; nam cathedram ascendit anno 880. Extra dubium hoc ponit Dado ipse apud Augustinum Calmet tom. 1 Historiæ Lotharingicæ, in Probationibus col. 540; ubi documentum de gestis decessorum Hattonis & Berhardi ab illo conscriptum profertur, cujus hoc est initium: Anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi octingentesimo nonagesimo tertio, regnante vero domino Arnulpho gloriosissimo rege Lotharingiæ anno quinto, nostræ autem ordinationis decimo tertio, Indictione nona, ego Dado Virdunensis ecclesiæ episcopus &c. Dado successerat Berhardo, hic Hattoni; qui, ut ille in laudato suo documento testatur, fuit temporibus Lotharii imperatoris, & item Lotharii filii ejus; & pervenit usque ad annum primum Caroli regis. Lotharius I imperator, abdicato imperio, monachus factus est anno vitæ suæ ultimo 855, quo filius Lotharius hæreditatem adivit istarum ditionum, quæ ab ipso nomen Lotharingiæ acceperunt, hodierna multo amplioris. Lothario juniore an. 869 vita defuncto, regnum ejus patrui Carolus Calvus rex Franciæ & Ludovicus rex Germaniæ anno sequente inter se diviserunt.

[4] [contigerunt, quæ de Sanctis narrat.] Ex dictis patet primo, Hattonem antistitem Virdunensem obiisse anno 870; ejusdem enim urbis episcopus Dado illum pervenisse scribit usque ad annum primum Caroli regis, Lotharingiæ scilicet; cujus hic alteram partem, in qua Virdunum erat, alteram Ludovicus frater, uterque cum titulo regis memorato anno 870 obtinuerat: secundo, eumdem Hattonem, qui, ut Bertharius apud Acherium pag. 261 affirmat, per annos viginti & tres ecclesiæ Virdunensi præfuit, sedere cœpisse anno 847: tertio, reliquias SS. Mauri, Salvini & Aratoris ad Theologiense monasterium translatas fuisse intra annos 855 & 869; nam Bertharius supra num. 1 id factum fuisse ait tempore Lotharii junioris regis. De translatione ista sermo redibit infra num. 9. Miracula, quæ Deus apud Sanctorum sepulcra operatus fuit, quæque idem scriptor se vidisse testatur, non contigerunt ante regnum Lotharii junioris, seu annum 855; uti eruitur ex iis, quæ apud laudatum Acherium pag. 261 de Hattonis, anno 870 mortui, successore Berhardo refert: Canonicos suos canonice vivere fecit, .. & pueros (inter quos ego Bertharius unus fui) in humanis & in divinis libris per se & per alios cum summa caritate instruxit. Eruditi, qui de S. Agerico Virdunensium præsule scripserunt, initium episcopatus ejus ponunt circa medium seculum VI. S. Gregorius Turonensis lib. 9 Historiæ Francorum cap. 23 ipsius mortem refert ad regis Childeberti II annum 13, quem Operum S. Gregorii editor Ruinartius cum anno Christi 588 componit. Ex sancti istius præsulis ætate innotescit antiquitas cultus, quem SS. Maurus, Salvinus & Arator Virduni obtinuerunt: Siquidem, inquit Bertharius, sancto Agerico divinitus ostensa sunt eorum monumenta, & ab eodem ad fidelium venerationem honorabiliter & sanctissime ordinata.

[5] Sancti Agerici, qui 1 Decembris colitur, gemina Acta præ manibus sunt; [S. Agericus sibi ab angelis monstrata eorum corpora] in quorum brevioribus, quæ mihi alteris antiquiora apparent, narratur, angelos ipsi oranti revelasse locum, ubi Sanctorum nostrorum corpora quiescebant. Cum quadam nocte in cubiculo suo oraret sanctus Agericus; candela, quæ juxta morem ante lectum ejus ardebat, extincta est; & ecce cum magno splendore affuit multitudo angelorum choros ducentium & laudantium Dominum, qui beato Agerico sanctorum confessorum Mauri, Salvini & Aratoris corpora revelaverunt; qui plurimis ante eum annis Virdunensem ecclesiam gubernantes in uno sepulchro conjuncti latebant: quos sanctus Agericus elevavit & honorifice collocavit. Illi autem, qui sub eodem tecto jacebant, de visione & jubilatione perterriti, pene exanimes sunt facti: quos sanctus consolans, ne hoc, quod audierant, cuiquam dicerent, imperavit.

[6] Mirabilis ista visio, in qua Sanctorum nostrorum corpora S. Agerico ostensa fuere, [elevat in ecclesia S. Petri Apostoli; ut Hugo Flaviniacensis scribit,] fusius describitur in ejus Actis prolixioribus & in Chronico Virdunensi Hugonis abbatis Flaviniacensis, qui apud Philippum Labbeum tom. 1 Bibliothecæ librorum Mss. pag. 93 ista subjungit: Lætata * sunt ergo Sanctorum corpora auro obryzo preciosiora, & in ecclesia, ubi sedem habuerunt requietionis, sancti Petri Apostoli nomine a beato Sanctino consecrata, honorabiliter & sanctissime ab ipso viro Dei S. Agerico pridie Nonas Septembris sunt ordinata; & dies translationis & revelationis eorum per succedentia tempora celebritatis annuæ est honore insignita. Quorum merita ad sepulchra illorum ostendunt frequentia miracula. His subjicio, quæ auctor Chronici Virdunensis pag. 83 præmiserat: Narraverunt autem de beato Mauro posteri illi, qui interfuere translationi, quæ a beato Agerico tunc temporis facta est, & posteriores scriptis ad nostram usque notitiam transmiserunt, beatum Maurum diversis suppliciorum generibus affectum veritati testimonium perhibuisse, & pro fide Christi martyrium occubuisse, sicut ipsi in defuncto videre, & necdum soluto corpore Sancti piis osculis dulcia vulnera contrectavere. Beatus tamen Agericus & temporis illius fideles memoriam illius sub nomine & honore MARTYRIS celebrari non instituerunt; quæ hodieque (uti & SS. Salvini & Aratoris memoria) sub nomine CONFESSORIS veneratur.

[7] [vel S. Joannis Baptistæ, ut recentiores volunt, quibus non assentior.] Abbatia S. Vitoni, vulgo Saint-Vanne, quæ nunc visitur intra arcem urbis Virdunensis, olim suburbana fuit, eodemque in loco condita, ubi quondam stetit vetustissima S. Petri Apostoli ecclesia, in qua Chronicon Virdunense SS. Mauri, Salvini & Aratoris corpora ab Agerico inventa & honorifice elevata fuisse asserit. Dissentit ab illo Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 562 num. 47. Inter templa, inquit, quæ vel construxit vel reparavit Agericus episcopus Virodunensis, ultimum locum obtinere non debent oratorium S. Martini, quod in ipsa urbe ædificavit, & alterum, quod olim prope muros civitatis a sancto Mauro, secundo Virodunensium antistite, in sancti Joannis Baptistæ memoriam erectum ac pene dirutum non restauravit modo vel auxit in honorem sancti Medardi; sed etiam sanctissimorum prædecessorum Mauri; Salvini & Aratoris, qui secundo, tertio & quarto loco in episcopatu Virodunensi sederant, corporibus ibi repertis exornavit, ut observat Wasburgius, seu Richardus de Wassebourg lib. 2 Antiquitatum Galliæ Belgicæ, Parisiis anno 1549 editarum, fol. 76. Deinceps hæc ædes promiscue sancti Joannis dicta est & sancti Medardi, donec sancti Mauri nomen sub Heymone pontifice obtinere cœpit. Similia lego apud Calmetum lib. 7 Historiæ Lotharingicæ num. 38 & alios scriptores neotericos, Wasseburgium secutos. Illis ego non assentior, donec S. Maurum in honorem S. Joannis Baptistæ ecclesiam erexisse, atque in ea ipsum, Salvinum atque Aratorem post mortem suam depositos fuisse, antiquiore documento probetur, quam sit Chronicon Virdunense, cujus auctor Hugo Flaviniacensis vivere desiit initio seculi XII. Huic interim adhæreo, asserenti Sanctorum corpora a S. Agerico elevata fuisse in ecclesia, ubi sedem habuerunt requietionis, sancti Petri Apostoli, in qua etiam antiquorum præsulum Virdunensium Pulchronii, Possessoris & Firmini, qui Sanctis nostris proxime successerunt, sepulcra sub monumento S. Vitoni tempore Hattonis episcopi reperta fuisse, Bertharius tom. 12 Spicilegii Acheriani pag. 253 & 254 diserte testatur. De S. Pulchronio actum est ad XVII Februarii. SS. Possessor & Firminus dabuntur ad III Decembris, eorum vero successor S. Vitonus ad IX Novembris.

[8] [Sacra corpora in templum S. Medardi translata:] Cum sub Hattonis episcopatu SS. Pulchronii, Possessoris & Firmini sepulcra in Petri Apostolorum principis seu, ut tunc vocabatur, S. Vitoni ecclesia invenirentur, trium Sanctorum nostrorum corpora in templo S. Medardi quiescebant: huc enim translata fuerant ab Hattonis decessore Hildino vel Hilduino, qui sub imperatoribus Ludovico Pio & Lothario 1 sedit. Translationis istius meminit Chronicon Virdunense apud Labbeum pag. 120: Hic (Hatto) accepit partem reliquiarum sanctorum confessorum pariterque pontificum Mauri, Salvini, Aratoris, quorum corpora sancto Agerico revelata & ab eodem fuerant honorabiliter & sanctissime ordinata in eadem ecclesia, ubi primo fuerant tumulata, sancti Petri Apostoli nomine consecrata, sed a domno Hildino in nova sancti Medardi ecclesia erant translata; & reposuit in monasterio, quod Theologium dicitur, ecclesiæ suæ subjectum. Quoniam ecclesia S. Medardi, in quam Hildinus SS. Mauri, Salvini & Aratoris corpora transtulit, nova hic appellatur; vix dubito quin ab isto præsule condita fuerit, quem apud Bertharium pag. 260 lego fuisse virum bonum & sanctum, qui construxit multas ecclesias in episcopatu. Cointius, cujus verba supra dedi, Calmetus & alii ex Wasseburgio scribunt, ante Hildinum ecclesiam S. Medardi apud Virdunenses extitisse, quam seculo VI S. Agericus ædificarit: sed ut hoc verum esse credam, idonea auctoritate prius probari debet.

[9] De subjecta olim ecclesiæ Virdunensi, at nunc archiepiscopatus Trevirensis abbatia Theologiensi, [reliquiæ monasterio Theologiensi donatæ.] ad quam in laudato Chronico Sanctorum nostrorum reliquiæ ab Hattone episcopo dicuntur translatæ fuisse, legi possunt Commentarii prævii de S. Paulo antistite Virdunensi ad VIII Februarii a num. 9, & de S. Conrado Trevirensi archiepiscopo designato ad 1 Junii num. 1. Bertharius initio hujus Sylloges tempore.. Lotharii junioris regis, id est, intra annos 855 & 869, memoratam Ordinis S. Benedicti abbatiam, vulgo Tholey nuncupatam, sacris istis reliquiis ab Hattone ditatam fuisse ait. Ad hunc diem sepositum inveni scriptum, quod, uti Sollerius annotavit, misit D. abbas Theobertus de Theolegia an. MDCCXXXIV, 1 Febr. In fine ad rem nostram hæc habet: In quodam libro Epistolarum & Euangeliorum monasterii Theologiensis est catalogus reliquiarum, qui ita incipit: Hæ sunt reliquiæ, quæ continentur in longissimo scrinio &c.; ubi post alias SS. muneratas reliquias legitur: Brachium sancti Mauri, brachium sancti Salvini, brachium sancti Aratoris.

[Annotata]

* l. delatæ

* l. levata

§ II. Ecclesia S. Mauri in Hattonis castro, & abbatia monialium Virduni, ubi ejus, Salvini & Aratoris corpora honorantur; Officia propria & Martyrologia; gestorum memoria obliterata.

[Brachium S. Mauri depositum in Hattonis castro, cujus ecclesia Sancto consecrata circa annum 1328] Verbis e Virdunensi Chronico num. 8 transcriptis hæc proxime subjunguntur: Brachium vero alterum S. Mauri Hatto in ecclesia, quam ipse in castello novo, quod nunc Hattonis castrum ab auctoris nomine vocatur, construxerat, sub altari recondidit ad salutem & præsidium posterorum. Hatto in loco, qui ab ipso nomen accepit, S. Mauro non solum aram erexerat, sub qua ejus brachium deposuit; sed ipsam etiam ecclesiam in ejusdem Sancti honorem ædificarat: nam inter alia, quæ ex instrumento ante medium seculum XIV confecto mox producentur, hæc occurrunt: Cujus (S. Mauri) merito & honore parochialis ecclesia de Hattonis castro antiquitus est fundata. Jacet Hattonis castrum, vulgo Hatton-chatel, inter fluvios Mosam & Mosellam tribus ab oppido S. Michaëlis, sex vero circiter leucis ab urbe Virdunensi. Post conditoris Hattonis tempora in oppidulum accrevit; in cujus ecclesia parœciali S. Mauro consecrata Henricus d' Aspremont episcopus Virdunensis collegium canonicorum circa annum 1328 instituit. Calmetus in Probationibus Historiæ Lotharingicæ tom. 2 a col. 581 ipsas Henrici præsulis, ecclesiam collegiatam in Hattonis castro erigentis, litteras producit, e quibus sequentia excerpo.

[11] [ex parœciali in collegiatam erigitur.] Attendentes quod inter reverendissimos patres & præsules beatissimos, qui nostræ Virdunensi ecclesiæ pro tempore hactenus præfuerunt, beatissimus Dei confessor sanctus Maurus per sua perlucida atque salutaria documenta prædictam nostram Virdunensem illustravit ecclesiam, decoravit virtutibus & moribus informavit; cujus altis virtutibus & decoris operibus ampla nostræ ejusdem ecclesiæ fabrica velut gemmis vernantibus rutilat, & elegantia singulari gloriosius sublimata coruscat: ad honorem divini nominis & gloriam salutemque fidelium & prædicti egregii confessoris S. Mauri reverentiam, cujus merito & honore parochialis ecclesia de Hattonis castro antiquitus est fundata; piis ducti consiliis dignisque studiis excitati præsenti scripto in perpetuum valituro concorditer ordinamus, ut in prædicta parochiali ecclesia major sit numerus personarum exhibentium ibidem deinceps humilem Domino famulatum. Quapropter unanimiter statuimus & inviolabiliter volumus atque decernimus, ut in prædicta ecclesia, quæ duntaxat parochialis fuerat, sit & fiat collegium approbatum, in quo tunc erunt viginti canonici, & totidem præbendæ. Cetera legi possunt apud Calmetum, qui lib. 25 suæ Historiæ num. 103 capitulum canonicorum ex Hattonis castro ad oppidum S. Michaëlis anno 1707 translatum fuisse scribit.

[12] [Abbatia monialium adjungitur Sanctorum corporibus venerabili ecclesiæ S. Joannis Bapt.,] Auctor sæpe laudati Chronici Virdunensis apud Labbeum pag. 173, Sed nec ipse, inquit, domnus Heimo episcopus Virdunensis ab anno circiter 987 usque ad 1024 vel seq. a bonis operibus vacantem animum præbuit; quin potius ecclesiam sancti Johannis in prospectu civitatis sitam, in qua sancti confessores Maurus, Salvinus, Arator requiescunt, melioratam restauravit, & in ea congregationem monialium sub dispositione patris Richardi, abbatis S. Vitoni, quem ad XIV Junii dedimus, regulariter viventium instituit, & matrem eis consilio ejusdem providit Adelbergam fidelem Christi famulam, quæ cognominabatur Ava, cujus memoria est æterna. Agitur hic de primordiis abbatiæ monialium Benedictinarum S. Mauri, olim etiam S. Joannis dictæ & extra muros Virdunenses fundatæ; sed quæ nunc solius S. Mauri nomine vocatur, atque intra urbis mœnia conspicitur. Theodericus episcopus Virdunensis ab anno 1047 in charta donationis notis chronicis destituta, quam dat Calmetus in Probationibus Historiæ Lotharingicæ tom. 1 a col. 420, se omni post ordinationem suam amore coluisse ait sancti Johannis monasterium in vicinia .. civitatis situm, ab Heymone episcopo divæ memoriæ prædecessore .. honorifice incœptum, & honorificentius devotione fidelium exaltatum; ubi etiam corpus sancti confessoris Christi Mauri permultis, Deo gratias, adornatum quiescit miraculis. Omnes ejusdem cœnobii possessiones XXIV Octobris anni 1049 S. Leo IX Papa confirmavit, in cujus Bulla, quam Calmetus laudatus a col. 424 adfert, dicitur Heimo locum in suburbio Virdunensi juxta rivulum Scanciæ * situm, & in honorem sancti Joannis Baptistæ & sancti Joannis Euangelistæ confectum, ubi sanctorum Mauri, Salvini atque Aratoris corpora ab ejusdem urbis venerantur incolis, renovasse & instruxisse propter aquæ commoditatem, ut moniales, quas ibi sub monastica regula ordinavit, usualia omnia sua intra fines loci illius habere possint.

[13] Wasseburgius & Calmetus num. 7 citati, necnon Cointius, [olim quoque, ut creditur, S. Medardi dictæ; quæ a novo patrono S. Mauri nomen obtinuit.] cujus verba ibidem retuli, affirmant, veterem S. Joannis Baptistæ (in Bulla Leonis IX additur & sancti Joannis Euangelistæ) ecclesiam, cum ruinosa vel penitus collapsa esset, reædificatam & S. Medardo consecratam fuisse, seculone VI a S. Agerico, ut illi volunt; an vero seculo IX ab Hildino? Secundum credere malo, quam primum. Vide dicta num. 8. In rem nostram observat Cointius laudatus, dictam ecclesiam in honorem S. Medardi reædificatam, tam hujus sancti quam antiqui patroni S. Joannis Baptistæ nomen gessisse usque ad tempora Heimonis episcopi, sub quo S. Mauri agnominari cœperit. Addit Wasseburgius lib. 2 Antiquitatum Galliæ Belgicæ fol. 76, aliud tunc S. Medardo templum exstructum fuisse in loco vicino novæ abbatiæ S. Mauri; cui hodieque parœcialis S. Medardi ecclesia proxime adjacet. Eum in finem hæc adduco, ne ex dictis num. 8 & præcedente lector statim inferat inter Hildini & Heimonis episcopatum SS. Mauri, Salvini & Aratoris corpora ex templo S. Medardi in aliud translata fuisse; cum memorati auctores ab illo non distinguant ecclesiam S. Joannis Baptistæ, ubi asservabantur sub Heimone episcopo; qui in illa moniales Ordinis S. Benedicti constituit. Monachus anonymus S. Vitoni, qui Bertharii Historiam de episcopis Virdunensibus usque ad medium seculi XI continuavit, apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 266, O quanta, inquit, viri hujus Heimonis erga ecclesias sollicitudo! cum ecclesiam beati Johannis Baptistæ mutaverit, mutatam ampliaverit, & congregationi necessaria ex rebus majoris ecclesiæ providerit … Ejus exemplo ejusque desiderio Amicus Præpositus ecclesiam sanctæ Crucis ædificavit, canonicos duodecim locavit … & petitione episcopi .. sancto Mauro subdere non recusavit, id est, eos obligare, ut, quemadmodum in laudata S. Leonis IX Bulla exponitur, hebdomadarii in jam dicto monasterio ab Heimone fundato divinis inserviant officiis, nec canonicam nisi ab abbatissa recipiant. Hinc colligitur, Heimonem, quam ipse ampliarat S. Joannis Baptistæ ecclesiam, consecrasse S. Mauro tamquam patrono saltem secundario, a quo adjuncta illi abbatia, quam Theodericus episcopus numero præcedente sancti Joannis monasterium vocat, etiam S. Mauri nomen acceperit, quod hodie solum in usu est.

[14] Dum Virdunensi sancti Mauri parthenoni præesset Girberga abbatissa, [Matronæ cujusdam erga ipsum pietas;] nobilis quædam femina ejus propinqua, Richildis nomine, .. orbata viro, … in monasterio non paucis diebus habitavit. Interim secundis nuptiis animum adjecit: sed cum multam illi basilicæ reverentiam tum propter suffragia Sanctorum (Mauri, Salvini & Aratoris, quorum corpora ibidem requiescunt, tum propter inhabitantium religionem haberet; placuit ipsi, ut de se ipsa potius, quam de rebus ceteris & alienis, victimam Deo & sancto Mauro solveret. Ad altare igitur S. Mauri pridie quam secundo nubere disposuerat, accessit, seque ipsam & liberos ex se nascituros Deo & sancto Mauro vovit ea lege, ut unaquæque proles annuum censum ad altare sancti Mauri offerret, mas quidem denarios duos, femina tres obolos. Ita pia illa matrona statuit edito hac de re instrumento anno MCIII, præsidente Virdunensi cathedræ venerabili Theodorico episcopo &c. Verum non cohærent hæ chronologicæ notæ; nam prædicto anno ecclesiæ Virdunensi præsidebat Richerus, successor Theoderici, qui anno MXC decesserat. Ita Mabillonius tom. 5 Annalium Benedictinorum lib. 70 num. 71.

[15] [qui in sui nominis abbatia etiam nunc quiescit cum Salvino & Aratore: Reliquiæ alibi.] Porro trium sanctorum nostrorum Præsulum corpora, quæ abbatia S. Mauri ab initio fundationis suæ possedit, etiam nunc in ejus ecclesia religiose asservantur. Illorum tertium S. Aratorem ita memorat Castellanus in Supplemento ahemerorum pag. 909: S. Arator episcopus Virdunensis, cujus corpus honorant religiosæ S. Mauri Virdunensis cum corporibus S. Salvini, & S. Mauri episcopi Virdunensis, patroni earum ecclesiæ post S. Joannem, qui ipsius est antiquus patronus titularis. Sacra corpora, quibus moniales S. Mauri ditantur, integra non sunt: nam ab episcopo Hattone, ut supra num. 9 & seq. dictum est, cujusque Sancti brachium ad abbatiam Theologiensem, atque alterum S. Mauri brachium ad Hattonis castrum translatum fuit. Hujus etiam Sancti nescio quæ reliquiæ servantur Parisiis in monialium Ordinis S. Benedicti abbatia Vallis-gratiæ; uti me docet Martyrologium Parisiense an. 1727 editum, S. Maurum ad VIII Novembris ita annuntians: Virduni, sancti Mauri episcopi, de quo reliquiæ ad sanctam Mariam in Valle-gratiæ ab Anna Austriaca regina Franciæ, Ludovici XIV regis matre, pie depositæ sunt.

[16] [Memoria translationis eorum Officio proprio recolitur 4 Septembris:] In Calendario, quod ecclesiæ Virdunensis Breviario Parisiis an. 1625 recuso præmittitur, ad IV Septembris notatur: Translatio beatorum Mauri, Salvini & Aratoris epi. Virdu. 9 lect. In primi & secundi Nocturni lectionibus, quas Breviarium recitandas proponit, de vita S. Mauri varia referuntur, quæ prudentem fidem non merentur, ut num. ultimo probabitur. Tertii Nocturni lectiones eadem continent, quæ superius ex Berthario transcripsi; sed aliqua minus verisimilia, imo etiam falsa admiscentur, quæ ex ante dictis atque etiam ex ipso Berthario corrigi possunt. Lectionum auctor omnia desumpsisse videtur ex Wasseburgio lib. 1 Antiquitatum fol. 30 verso & seq. necnon fol. 35; quem ego scriptorem pluris facerem, si apocrypha a legitimis distinxisset, & fideliter Gallice reddidisset, quæ in Historia Bertharii & aliis fide dignis monumentis invenerat. Lectio nona ita concluditur: Meritis etiam beatissimi Mauri urbs Virdunensis ab imminenti incendio servata est; & ignis ventorumque sævientium ita est sedata potestas, ut nec domus, e qua egressus fuerat ignis, damnum aliquod pateretur. His adjungo quæ anonymus seculi XVI auctor in Serie chronologica episcoporum Virdunensium apud Joannem Fredericum Schannat Collectione 2 Vindemiæ litterariæ pag. 91 de S. Salvino scribit: Emersit in tantam sanctitatis famam, ut partus abortivi ante Sancti illius ossa expositi, mulieresque prægnantes vitam & sanitatem recipiant.

[17] [ad quem diem Martyrologiis aliquot inscribuntur.] Translatio SS. Mauri, Salvini & Aratoris, cujus memoriam Virdunenses IV Septembris recolunt, illa ipsa est, quæ seculo VI a S. Agerico facta fuit. Clarissime id affirmat Chronicon Virdunense verbis supra num. 6 adductis. Ex Martyrologiis, quæ Sanctos ad eumdem diem commemorant, pauca accurata, nulla antiqua sunt. Usuardinum in codicibus Florentinis & editionibus Belini & Molani annuntiatione sancti Mauri confessoris augetur; sed non satis, adjungendi enim erant Salvinus & Arator. Non satis etiam augetur in codice Ms. Bruxellensi, qui, uti & Florarium nostrum Ms. Sanctorum, Aratorem reticet, & pro Salvini habet Silvini. In apographo Luxoviensi, quod singulos nominat, ponitur Sylvani; apud Ferrarium in Catalogo generali Sanctorum, & Saussayum in Supplemento Martyrologii Gallicani Sylvini. Recte Grevenus: Translatio sanctorum confessorum atque pontificum Mauri, Salvini atque Aratoris, & Martyrologium Germanicum Canisii, ut vocari solet: Item Virduni elevatio sanctorum &c.

[18] Natalem S. Mauri Virdunensis ecclesia X Novembris colit, [S. Mauri cultus die natali X Novembris:] quo die memoratum illius Breviarium Officium novem lectionum præscribit. In sex prioribus agitur de æterna, qua S. Maurus fruitur & pii ejus imitatores ac cultores fruituri sunt, beatitudine. Tres posteriores sunt ex Homilia S. Gregorii Papæ in Euangelium secundum Lucam: In illo tempore designavit Dominus &c Refertur S. Maurus ad dictum diem X Novembris in quatuor Martyrologiis Usuardi auctis. In Luxoviensi legitur: Virduni, sancti Mauri episcopi & confessoris. Burdigalense vix differt. Bruxellense habet: Apud Verdunum depositio sancti Mauri episcopi ejusdem civitatis & confessoris; editum a Greveno: Mauri episcopi. In Martyrologio Romano Sanctus annuntiatur ad VIII Novembris: Apud Virdunum sancti Mauri episcopi & confessoris. Eodem die, quo tamen nec Virduni nec alibi, quod quidem noverim, colitur, memoratur a Molano, Ghinio, Galesinio, Saussayo, Castellano, & in Martyrologio Parisiensi anni 1727, cujus verba num. 15 dedi. Porro etsi in diœcesi Virdunensi festum depositionis S. Mauri celebretur die X Novembris, quia tamen de ejus vita nihil relatu dignum ad posteros transmissum est, quæ vero de gloria ejus posthuma ad nostram notitiam pervenerunt, majori ex parte SS. Salvino & Aratori communia sunt; ego ab his illum non dividendum putavi, sed omnes simul dandos hoc die, quo eorum translationis memoria agitur, quemque solum Virdunenses SS. Salvini & Aratoris cultui consecrarunt.

[19] [de cujus & aliorum vita nihil fide dignum oblivioni superest.] Quæ de vita singulorum episcoporum Mauri, Salvini & Aratoris Wasseburgius lib. 1 Antiquitatum & alii recentiores tradiderunt, mihi certo commentitia esse videntur: quibus transcribendis tempus perdere non lubet, cum sufficienter istud evincere possim, licet ea lectorum oculis non subjiciam. Historiam episcoporum Virdunensium a Berthario inceptam, & ab anonymo monacho S. Vitoni ad medium seculum XI continuatam, Laurentius a Leodio usque ad annum 1144 perduxit: qui scriptor apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 274 in epistola, qua Alberoni episcopo Virdunensi lucubrationem suam dedicat, de Sanctorum nostrorum & aliorum præsulum gestis in oblivionem adductis ita conqueritur: Ecce sancti prædecessores vestri Sanctinus, Maurus, Salvinus, Arator, Pulcronius, Possessor, Firminus, Vitonus & multi alii, quo tempore vixerint, quæ mira, quæ gesta vivi effecerint hodie nescimus, & indignam, pro nefas! Patronorum nostrorum patimur ignorantiam, quorum meritis illustramur. Ibidem pag. 275, Laudanda, inquit, est tamen Bertharii pia industria, qui de ipsis cineribus & ruinis incensæ urbis & ecclesiæ omnia, prout potuit, prædecessorum saltem præsulum vel nuda nomina eruit, vel quædam gestorum nobis scintillavit: nam ipsam tantillam de nostris præsulibus notitiam ab ipso accepimus; qui tamen nihil omnino, quod ad S. Mauri, vel S. Salvini, vel S. Aratoris vitam pertineat, ab oblivione vindicavit. Ex his relinquitur, ut, quæ Wasseburgius & alii tres nostros Præsules, cum viverent, egisse narrant, verisimillime excogitata fuerint post annum 1144, quo Laurentius de Leodio scribendi finem fecit, & consequenter fidem non mereantur. Sancti nostri vita & episcopatu defuncti fuerunt ante annum circiter 450; tunc enim S. Pulchronium proximum eorum successorem ecclesiæ Virdunensi præfuisse, multorum sententia est, imo omnium, si tempus assignatum per adjunctam vocem circiter dilates ab anno 440 usque ad 460.

[Annotata]

* Escange

DE S. MUNESSA seu MONESSA VIRG.
IN HIBERNIA

Probabilius post CDLIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Varia Sanctæ nomina, cultus, ætas, qua vixit.

Munessa vel Monessa virgo, in Hibernia (S.)

AUCTORE C. S.

Varie prorsus Sancta hæc apud Hiberniæ scriptores hagiophilos nominata reperitur. Jocelinus in Vita S. [Varie Sancta a scriptoribus appellata.] Patricii cap. 159 apud Colganum in Triade thaumaturga pag. 100 eam Memessam appellat; probus apud eumdem pag. 59 Muneriam vocat; auctor Vitæ S. Patricii, tertio loco a Colgano editæ, quem S. Benignum fuisse opinatur, eamdem cap. 78 Munessam nominat. Ultimam hanc appellationem reliquis præfert laudatus Colganus pag. 34, Nota 74 sic scribens: Mendose a Jocelino vocatur Memessa, & a Probo Muneria: rectius (ut videtur hic) Munessa. Nam ab his authoribus fertur coli ut sancta, & ecclesia ejus nomini dicata: sed non reperio natalem alicujus Muneriæ, Mumessæ, vel Memessæ a nostris hagiographis observari; sed bene S. Monessæ, sive, quod idem est, ob rationem sæpius datam, Nessæ, IV Septembris. Cum hisce eam Monessam seu Munessam vocamus.

[2] Probus lib. 2 cap. 26 in Vita præfati Hiberniæ Apostoli, quam laudatus Minorita quinto loco edidit, hujus S. Virginis cultum ad seculum V referre videtur; [Cultus Sanctæ ex Probo,] ita enim ait: In ipso quoque loco (ubi mortua & sepulta est S. Monessa, quam Muneriam appellat) cellulam postmodum futuram esse, sanctus Patricius prædixit, in qua virgines Deo famulaturæ congregari deberent: quod & factum est non longe ab illo tempore. Nam ejusdem sanctæ Virginis memoria colitur in eodem loco usque in præsentem diem. Illius, inquam, cultum ad seculum V referre videtur his verbis: Quod & factum est non longe ab illo tempore, sive illud tempus ad S. Virginis obitum, sive ad factam a S. Patricio prædictionem referendum sit. Sanctus enim Hiberniæ Apostolus anno 460 vivendi finem fecit, ut ostendit Papebrochius tom. 2 Martii pag. 525: quamdiu vero ante obitum suum hanc prædictionem protulerit, incertum est. Verumtamen 40 illis annis, qui a sancti morte usque ad seculi VI initium fluxerunt, cellula hæc, in honorem utique S. Monessæ, ædificari debuit, si non longe ab illo tempore vere fuerit exstructa. Quodnam tempus idem auctor designet, dum Monessæ memoriam Usque in præsentem diem ibidem asserit perseverasse, incertum plane est, cum de ipsius Probi ætate nihil certi habeatur; consuli potest laudatus Colganus pag. 61, & Papebrochius noster loco citato pag. 521. Utinam Probus, cujuscumque is ætatis fuerit, exstructæ cellulæ locum indicasset: sic enim forte certius aliquid de hoc cultus indicio reperire licuisset. De eodem loco & cellula altum etiam silet Jocelinus, silent aliæ S. Patricii Vitæ & ipse, qui eas notis illustravit Colganus.

[3] Unius igitur Probi auctoritate hæc cellula nititur, [Colgano] pro cujus fide spondere ego non ausim, præsertim cum Colgano teste nonnulla contineat omnibus aliis rerum Patricianarum scriptoribus contraria, quædam ex parte forte inserta a librariis de nominibus locorum & regionum, veritati plane contraria, de quibus vide laudatum Minoritam. Ardmachæ tamen Sanctæ nostræ corpus servatum fuisse, insinuat præfatæ Triadis thaumaturgæ auctor pag. 311, ubi sub sequenti titulo, De quibusdam aliis sanctis Ardmachæ quiescentibus, recensetur Sancta Munessa, sive Monessa filia regis Britonum … quæ colitur IV Septembris. Verum ibid. nonnisi relatos supra auctores ac Vitas citat; ex iis autem solus Probus, cujus verba dedimus, eam sanctam vocat; Vita tertia suscepto illam baptismo in manus angelorum tradidisse animam asserit; sexta vero addit, ejus sacri corporis glebam post datas Deo laudes a S. Patricio reliquisque astantibus honorifice fuisse terræ mandatam. Sed de his mox sermo recurret: pergo ad alios.

[4] Inter multa, quæ P. Stephanus Vitus e Societate nostra Dilinganus professor sub initium seculi XVII ad P. Rosweydum transmisit, [& Catalogis] invenio varios catalogos de sanctis Hiberniæ, ex quibus duo Sanctam, de qua agimus, continent. Alter servatus apud nos sub involucro ✠ Ms. 167 D, sub titulo, Nomina sanctarum fæminarum quarumdam ex prosapia regum Scotorum Iberniæ sic illius meminit: S. Muneria (secundum Probum, aut Munessa secundum meum Ms.) filia regis Britonum, baptizata tamen a Patricio & mortua in Ibernia. Alter sub involucro ✠ Ms. 167 F. sic exorditur: Octavus Catalogus sanctorum, qui in ipsa vetere Scotia seu Hibernia aut mortui sunt, aut post mortem eo translati. Ex quorum plurimis pauciorum, qui sequuntur, nomina hic (Dilingæ ut videtur) ubi dego, reperta dabo. Dein multis recensitis, scribitur Muneria, quæ & Memessa virgo, filia regis, baptizata a S. Patricio, qui ejus animam in cælum ascendentem viderat circa annum salutis CCCCL. De anno emortuali agemus a num. 6.

[5] [SS. Hiberniæ.] His accedit P. Henricus Fitz Simon nostræ itidem Societatis, qui in Catalogo præcipuorum Sanctorum Hiberniæ edito anno 1611, & anno 1619 recognito & recuso, sanctam etiam Memessam collocat, in eo tamen corrigendus, quod ibidem Muneriam quoque tamquam a Memessa diversam recitet. Non dubito, quin apud alios forte non paucos hujus sanctæ Virginis memoriam invenire sit: id enim manifeste innuit Colganus, qui, ut supra dictum est, ab hagiographis suis natalem S. Monessæ sive Nessæ IV Septembris observari testatur. An hagiographi illi editi sint an inediti, penitus me latet: certe volvi & pervolvi, quotquot de Britannicis ac Hibernis historias sacras scripsisse compereram, sed conatu prorsus irrito, adeo ut non satis mirari potuerim tam constans de hac sancta silentium scriptorum, qui alioquin nihil prætermisisse cognoscuntur, ut laudabili prorsus studio Sanctos suos populares, aut qui quoquo modo Hiberniam virtutibus illustrarunt, e tenebris erutos in lucem producerent. Scripsimus etiam ad RR. PP. Minoritas Hibernos Lovanienses, precati, ut si quid de hac Sancta inter Colgani (is enim ibidem Sanctorum suorum popularium Acta conscripsit) monumenta servarent, id nobiscum communicare dignarentur. Responsum accepimus humanissimum; at inventum nihil.

[6] [Inquiritur tempus vitæ] Vitam Sanctæ a nemine ex professo scriptam reperio: per compendium tantum occasione baptismi, a S. Patricio ipsi collati, de ea agunt auctor Vitæ tertiæ, Jocelinus, & Probus apud Colganum in Triade, alter tamen altero paulo auctius. Eorum verba huc sic transferam, ut quid quisque auctor diversum ab alio addiderit, moniturus sim. Sed prius de tempore, quo hæc gesta sunt, pauca censui prælibanda. S. Patricium in Hiberniam missum esse anno 432, ostendit Papebrochius tom. 2 Martii pag. 524. Ejusdem sanctissimum obitum anno 460 affigit pag. 525. Hinc conficitur, ea, quæ de sancta nostra Virgine prodiderunt laudati scriptores, inter annos 432, & 460 contigisse; nam extra hos terminos vagari neutiquam permittit collatus a S. Patricio baptismus. Videndum igitur ulterius, prioribusne, an posterioribus apostolatus ejus annis hæc historia innectenda sit. Mihi sane verisimillimum videtur eam ad unum e 5 posterioribus esse referendam. Rationem accipe. Edita est a laudato mox Papebrochio e vetustissimo Nobiliacensis S. Vedasti monasterii codice Ms. Confessio S. Patricii de Vita & conversatione sua. Scriptam a Sancto ipso opinatur post Ardmachanæ sedis erectionem, adeoque post annum 454, ut ex conjecturis colligit pag. 519 num. 14.

[7] [ac obitus Sanctæ,] Jam vero in hac sua confessione apostolatus sui uberes fructus cap. 4. num. 18 recensens, cum ingentis gaudii significatione traductas a sese ad Christum virgines commemorat, nec ullam tamen de sancta Monessa facit mentionem. Libet ipsum audire loquentem. Filii Scottorum & filiæ regulorum monachi & virgines Christi esse videntur. Et etiam una Scotta benedicta, nobilis, pulcherrima, adulta erat, quam ego baptizavi: & post paucos dies una causa venit ad nos: insinuavit namque nobis, responsum accepisse a nuntio Dei, qui monuit eam, ut permaneret virgo Christi, & sic Deo proximaret. Deo gratias, sexta ab hac die optime & avidissime arripuit illud, quod etiam omnes virgines Dei similiter faciunt.

[8] Vides, erudite lector, quam dulciter Hiberniæ apostolus de messe sua in Domino glorietur. [& probabilius statuitur inter annos 454 & 460.] Quis credat, illaudatam ab eo S. Monessam prætereundam fuisse, si jam tum, quæ de ipsa narrantur, contigissent. Etenim si Scottæ illius, quia nobilis, pulcherrima, adulta, ab eoque baptizata, virginitatem servare decreverat, tam diserte meminit, quanto magis inter apostolatus sui fructus Monessam commemorasset, quæ non nobilis modo, sed Britonum regis filia adhuc gentilis nuptias spreverat, Deum videre arserat, post longum cum parentibus certamen ab iis ipsis ad Sanctum adducta fuerat, & ab ipso baptizata ac Christi corpore refecta mortem Sanctorum tam mirabiliter obierat, & ut Sancta fuerat honorifice tumulata. Enimvero tam illustre regiæ Prolis exemplum nequaquam prætermissurus fuisse videtur, si jam tum contigisset: præsertim si, ut suspicatur Papebrochius, hanc suam confessionem velut testamentum discipulis suis relinquere voluerit occasione quarumdam persecutionum adversus se suscitatarum. Atque hæc ratio me movit, ut obitum illius inter annum 454 & 460 probabilius collocarem. Nunc quæ de Sancta nostra memoriæ prodita reperi, ex laudatis scriptoribus accipe.

VITA
Qualiscumque auctore Probo apud Colganum in quinta Vita S. Patricii lib. 2.

Munessa vel Monessa virgo, in Hibernia (S.)

A. Probo

[S. Muneria regis filia nondum baptizata a virginitatis proposito se dimoveri nullis minis patitur:] Cujusdam enim regis a filia egregia facie & perfecta virtute, cui nomen tum erat Muneria b, Spiritus sancti subito repleta est gratia: cujus multi nobiles ac divites expetierunt amplexus conjugales, & non adquievit eis, licet non adhuc esset baptizata, nec fide c imbuta: nam ad id, quod nolebat, a parentibus compelli non poterat: quæ videlicet inter verbera & crebras increpationes d interrogaret matrem & nutricem, si compertum haberent rotæ factorem, cujus luce mundus illuminatur. Et cum responsum ab eis acciperet, solis factorem esse eum, cui cælum sedes est; rogavit, ut ei copularetur conjugali vinculo e, qui tam decorum lumen haberet in cælo. Intellexit siquidem Virgo præfata per naturam totius creaturæ factorem f, in hoc patriarchæ Abrahæ secuta exemplum. Parentes autem ejus quid agerent, quo se verterent, nesciebant.

[10] [Quapropter a parentibus ad S. Patricium deducta baptizatur, pie moritur, & honorifice sepelitur.] Tandem inito consilio a Deo sibi tradito, sanctum Patricium accersiri fecerunt g, ut super hac causa consulerent illum h. At ille per Spiritum sanctum edoctus omnia, statim ad præfatam Virginem accessit, & elevata voce dixit ad eam: Si credis in Deum ex toto corde tuo? Puella respondit, Credo. Tum vir Domini Patricius sacro lavacro spiritus & aquæ regeneravit eam i. Nec mora solo prostrata spiritum tradidit in manus angelorum: & ubi moritur, ibi & sepelitur k. In ipso quoque loco cellulam postmodum futuram esse sanctus Patricius prædixit, in qua virgines Deo famulaturæ congregari deberent: quod & factum est non longe ab illo tempore. Nam ejusdem sanctæ Virginis memoria colitur in eodem loco usque in præsentem diem l.

ANNOTATA.

a Tertia vita S. Patricii ex vetustis membranis Biburgensibus in Bavaria apud Colganum pag. 27 cap. 78 patrem Sanctæ gentilem regem Britonum vocat. Jocelinus cap. 159 illam filiam cujusdam principis regnantis in quibusdam finibus Britanniæ dicit.

b Jocelinus Memessam, tertia Vita Munessam vocat. Forte in baptismo Muneriæ nomen in Munessæ, vel Monessæ mutatum est; mutatum enim fuisse nomen non obscure innuitur his verbis: Cui nomen tum erat Muneria.

c Id est Christianæ fidei mysteriis, puta Incarnationis &c. Deum enim remuneratorem credebatutique, si Spiritus sancti repleta fuit gratia: sine fide enim impossibile est placere Deo.

d Magicas etiam artes ad labefactandum Virginis animum a parentibus adhibitas, tradunt auctor tertiæ Vitæ, & Jocelinus.

e Metaphorice hæc dicta accipe, nisi forte Virgo sic procorum ac parentum molimina eludere voluerit.

f Non excludi hinc gratiam ipse auctor supra indicat, dum eam S. Spiritus gratia repletam dicit.

g Rectius auctor tertiæ Vitæ & Jocelinus Sanctam a parentibus ad S. Patricium adductam scribunt, baptizata enim est non in Britannia, sed in Hibernia. Potest tamen & sic intelligi, ut velit eos in Hiberniam profectos S. Patricium ad sese accersivisse.

h Jocelinus sic habet: Casso igitur labore in eam diu desudantes, communi tandem consilio perduxerunt Puellam parentes ejus ad S. Patricium, cujus sanctitatis fama signis ac prodigiis probata, ac propalata erat ubique terrarum. Insinuaverunt utique S. Patricio puellare propositum, obnixius implorantes, ut illam ad Dei sui, in quem concupivit & defecit anima ejus, studeret perducere conspectum. Idem Dei videndi desiderium suscepti itineris causam assignat auctor tertiæ Vitæ S. Patricii, parentes Virginis sic loquentes inducens: Nos coacti sumus venire ad te causa Filiæ nostræ, quæ nimio desiderio cupit videre Deum.

i Recte Jocelinus baptismo instructionem de mysteriis fidei præmissam notat. Addit etiam: Baptizatam Dominici Corporis & Sanguinis sacramentis communivit S. Patricius.

k Tertia Vita: & statim accipiens baptismum, solo prostrata tradidit animam in manus angelorum, & ibi mortua est, ibique sepulta. Hæc phrasium consonantia suspicionem mihi movet, alterum auctorem alterum in scribendo præ oculis habuisse. Jocelinus stylum paulo exornavit: Illa vero, inquit, Viatico accepto, solo prostrata inter verba orationis, spiritum afflavit [Note: ] [l. efflavit] : sicque de lavacro ascendens dealbata, manibusque angelicis deducta ad Dilecti sui candidi & rubicundi conspectum & complexum demigravit. De sepultura hæc addit: Sanctus ergo Patricius & omnes, qui aderant, Deum glorificaverunt, ejusque sacri corporis glebam honorifice sepulturæ tradiderunt.

l De hac cellula, Virginum contubernio, acmemoria S. Monessæ eo loco celebrata nihil habent tertia Vita & Jocelinus.

DE S. CANDIDA JUNIORE MULIERE CONJUGATA
NEAPOLI

Anno DLXXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Cultus, elogium, annus emortualis, inventio corporis.

Candida mulier conjugata, Neapoli (S.)

J. S.

Duas hodie Neapoli Candidas coli, easque revera distinctas esse, [Varia ad memoriam in Fastis] late ostendi supra in Candida seniore. Junior in Martyrologio Romano post Seniorem ita annuntiatur: Ibidem sanctæ Candidæ junioris, miraculis claræ. Inter Officia Neapolitana, anno 1525 impressa, habetur etiam Candidæ hujus Officium proprium novem lectionum, ex quibus lectiones sex, spectantes ad gesta Sanctæ, infra dabo tamquam brevia Acta. Hoc autem Officium ostendit, verba Catalogi Sanctorum aliquot Neapolitanorum anni 1619, quibus dicitur sola Candida senior usque ad illud tempus Neapoli culta fuisse Officio semiduplici, nonnulla egere explicatione; nisi fortasse Officium Candidæ junioris impressum quidem fuerit anno 1525, sed non recitatum. Malim tamen existimare sic explicanda esse verba laudati Catalogi, ut credamus Candidam juniorem non fuisse cultam per totam diœcesim Neapolitanam. Quidquid sit, instituit illustrissimus Decius Carafa, archiepiscopus Neapolitanus, ut imposterum Candida senior coleretur Officio semiduplici, & de Candida juniore fieret commemoratio. De hac vero in laudato Catalogo notantur sequentia: Porro S. Candida junior fuit conjugata: vixitque præstanti pietate & fide ante annos mille, hoc est, imperante Mauritio. De ea Martyrologium Romanum die IV Septembris, & Baronius in notationibus. Extat nobile epitaphium marmori incisum in æde S. Andreæ, ubi & corpus ejus colitur. Inde vero pars ossium ejus ad ædem archiepiscopalem in capellam Thesauri, pars vero in propinquum templum S. Angeli ad Nidum honorifice translata sunt.

[2] David Romæus in Opusculo de Septem sanctis custodibus urbis Neapolis, [& cultum Sanctæ spectantia:] ubi etiam enarrat Vitam S. Candidæ junioris, pag. 130 de ea sic habet: Ejus corpus in tumulo e marmore in æde S. Andreæ in Nido vico sepultum, & in tenebris absconditum, nuper repertum atque effossum est a Paulo Tasso Neapolitano, sacerdote pio & integerrimo, templi ædituo. Paulus Regius tom. 2 de Vitis Sanctorum regni Neapolitani pag. 940 de sepultura & miraculis Sanctæ Italice refert, quæ infra legentur in Officio dando. Deinde vero pag. 941 hæc subjungit: Porro devotio erga hanc sanctam Mulierem, quæ occasione mutationum status, bellorum & pestilentiarum, in pectoribus Neapolitanorum refrixerat, divina providentia temporibus nostris fuit instaurata. Rector illius ecclesiæ S. Andreæ erat dominus Franciscus Carafa, quando, suadente domino Paulo Tasso, tunc canonico Neapolitano, & nunc reverendissimo & dignissimo archiepiscopo Anxanensi *, innovatum est altare hujus Sanctæ, novoque marmore exornatum; atque imago nova ejusdem sanctæ Candidæ erecta, qualis hoc tempore cernitur. Sacra autem ipsius ossa, quæ jam ex veteri sepulcro erant elevata, inclusa sunt urnæ marmoreæ, & collocata sub altari ipsius nomini dedicato, apud quod etiamnum cernitur vetus sepulcrum, ubi primum sepulta est Sancta. Ibidem etiam leguntur versus aliquot Latini, quibus continetur epitome eorum, quæ supra narravimus. Hactenus illustrissimus Regius.

[3] [epitaphium,] Versus autem, de quibus meminit, sunt antiquum Sanctæ epitaphium, apud varios impressum, quod Baronius alia occasione ad annum 715 sic expressit:

✠ Mors, quæ perpetuo cunctos absorbet hiatu,
      Parcere dum nescit, sæpius ipsa favet.
Fœlix, qui affectus potuit demittere tutos:
      Mortalem moriens non timet ille viam.
Candida præsenti tegitur matrona sepulchro,
      Moribus, ingenio, & gravitate nitens.
Cui dulcis remanens * conjunx natusque superstes;
      Ex fructu Mater noscitur in sobole.
Hoc precibus semper, lacrymosa hoc voce petebat:
      Cujus nunc meritum vota secuta probant.
Quamvis cuncta domus numquam te flere quiescat:
      Felicem fateor sic meruisse mori.

✠ Hic requiescit in pace candida C. F., quæ vixit pl. m. ann. l. die IIII. id. sept. imp. D. N. Mauritio P. P. aug. ann. IIII. P. C. ejusd. an. II. Ind. quarta. Voces contractas sic lego: Hic requiescit in pace Candida C. (alii habent G) filia, quæ vixit plus minus annos quinquaginta, (obiit) die quarta Idus Septembris (id est 10 Septembris, sed apud Romæum legitur die IV Septembris, omissa voce Idus) imperante domino nostro Mauritio, patre patriæ, augusto, anno quarto, post consulatum ejusdem anno secundo, Indictione quarta. Videtur editio Baronii, cui Ughellus consentit tom. 6 Italiæ sacræ col. 52, correctior esse quam sit editio Romæi; adeoque legendum esse die IV Idus, seu die X Septembris; non vero die IV Septembris, licet neoterici varii tradant Sanctam die IV Septembris obiisse, quod ex Romæo fortasse acceptum. Poterunt ipsi eruditi Neapolitani ex Epitaphio, si hactenus integrum persistat, diem emortualem certius statuere.

[4] Annus vero in epitaphio expressus designat annum æræ vulgaris 586, [ex quo videtur obiisse die X Septembris anni 586:] quo quidem quintus Mauritii imperatoris annus inchoatus est die XIV mensis Augusti, sed annus totus solum vocabatur quartus Mauritii, & secundus post ipsius consulatum, quem gessit anno 584. Hæc fusius explicantur & probantur apud Pagium in Critica ad annos Mauritii imperatoris. Satis erit huc transferre prima ipsius verba ad annum 586, quem sic orditur: Is annus hac formula notatus: “IV Post consulatum Mauricii Tiberii Aug. solius iterum”. Id est, quartus Mauritii annus, & secundus post ipsius consulatum. Eodem etiam anno erat Indictio quarta, cum ceteris recte expressa in epitaphio. Quapropter a recta chronologia aberravit Romæus, qui ait, Sanctam in cælum migrasse Pridie Nonas Septembris, anno fere Christi DLXXXII, anno IV regni Mauricii Græci, Pontifice Romano Pelagio II. Pontifex solus recte expressus, cetera mendose. Caracciolus item nec diem nec annum exacte dedit cap. 28, ubi de Candida juniore agit, ita scribens: Decessit quinquagenaria, filio & conjuge superstitibus, Prid. Non. Septemb., uti ecclesiasticæ habent tabulæ, anno DXC. In quibus tabulis ecclesiasticis diem & annum illum legerit Caracciolus, me latet: certe Officium mox dandum recte assignat Quartum Idus Septembris, id est, diem X hujus mensis; annum vero æræ vulgaris non nominat, sed quartum Mauritii imperatoris designat: nec dubito, quin illa desumpta sint ex epitaphio, in quo omnia exacte posita sunt pro tempore, quo fuit scriptum. Qui vero uti voluerit hodierno loquendi more dicet Sanctam esse defunctam die X Septembris, anno æræ vulgaris 586, Pelagii II Papæ 9, Mauritii imperatoris 5, Indictione quarta.

[5] Nobili stirpe natam fuisse S. Candidam tradunt lectiones mox recitandæ, [fuit stirpe nobili.] idque & epitaphium & marmoreum sepulcrum insinuant. Laudatus Caracciolus insuper verisimile facere nititur, ortam fuisse stirpe Brancatia, ita disserens: Fuisse autem ex antiquissima & nobilissima familia Brancatia, traditio est: quæ si vera est, his conjecturis fulciri potest. Quod in ecclesia contigua regioni, in qua censendi sunt habuisse domicilia, qui ex ea erant familia, unde postea in proximum Sedile Nidi adscripti fuere, sepulta sit. Quod primum a Candida, in cælum translata, beneficium mortalibus exhibitum, in Philippum Brancatium paralysi laborantem fuerit collatum, ut habet lectio 3 Lectionarii. Quod frequenter ex ea familia rectores fuerint ecclesiæ S. Andreæ, in qua ipsa tumulata. Et quod Aloysius Brancatius anno MCCCLXX domos aliquas coëmerit ad ecclesiæ illius bonum, certe pietatis ergo in gentilem suam ibi jacentem. Id nupera testatur inscriptio in sacello ejus in ecclesia S. Angeli ad Sedile Nidi, a Raynaldo Cardinale Brancacio, circiter anno Domini MCCCLXXXIV erecta, adaucta postea nosocomio anno MCDXXVI, quæ est hujusmodi: “Sacellum sanctæ Candidæ Neapolitanæ ex familia Brancatia”. Quod sacellum erectum fuit occasione ossiculorum ex ejus corpore acceptorum. Hactenus Caracciolus, qui ex hisce rationibus non intendit aliquid certi statuere: neque ad id sufficiunt conjecturæ allegatæ.

[Annotata]

* di Lanciano

* forte remanent

ACTA
Ex Officio proprio, impresso Neapoli anno 1525.

Candida mulier conjugata, Neapoli (S.)

BHL Number: 1538

[Sanctæ licet conjugatæ, virtutes & pietas:] Lectio I. In civitate Neapolitana, quæ quondam ab antiquis Parthenope vocabatur, quædam venerabilis mulier, ex nobili prosapia orta divinitus, Candida nomine, probis actibus nomen suum decoravit. Hæc quippe beata femina, Candida nomine & corpore (divina gratia) candidior fide & sanctis operibus, omnipotenti Deo placitum exhibebat obsequium. Præfata quippe Dei Famula, quamquam conjugi connexa viro; tamen pietatis opera ob hoc non offuscabantur. Insistebat itaque assidua in divinis precibus: frequentans ecclesiarum limina, non pigebat visitare: divina verba audiens, & ea sæpius ruminans, sicut bona terra, suscepta semina multiplicare nitebatur. Et quia secundum Apostoli dictum, non auditores Legis justi sunt apud Deum, sed factores Legis justificabuntur; non immemor Dei præceptorum, ea, quæ didicerat, ad misericordiæ opera convertebat. Quamvis maritum & filium haberet unicum, qui re vera sunt merita a cupiditatis & avaritiæ; attamen eleemosynis & ceteris pietatibus insistens, soli Deo placere desiderabat. Audierat enim Dominum in Euangelio dicentem: Qui diligit filium aut filiam plus quam me, non est me dignus; & cetera, quæ sequuntur. His & hujusmodi sanctitatis plena præceptis, mundo mortua, Deo vivens, ejus effecta hostia, ei sacrificium contritionis, devotionis & sanctitatis offerre satagebat. Unde David in Psalmo inquit: Sacrificium Deo spiritus contribulatus, cor contritum & humiliatum Deus non spernit.

[2] [mors beata quam obit, ut rogaverat, ante maritum & filium.] Lect. II. Nam in conspectu Dei cæli nulla est differentia conditionis, sexus aut ætatis, servitutis aut libertatis, maris sive feminæ, juventutis seu senectutis in exercitatione sui servitii: non igitur erit differentia conditionis in remuneratione. Unde Dominus in Euangelio: Quicumque fecerit voluntatem Patris mei, qui in cælis est, ipse meus frater, soror, & mater est. Et Propheta in Psalmo: Beati, inquit, omnes, qui timent Dominum, qui ambulant in viis ejus. Et in alio loco idem Propheta ait: Omnis caro ad te veniet, Deus. His itaque præmissis, sermo ad acta præfatæ beatæ Candidæ, Domino cooperante, vertatur. Hæc denique Matrona sanctitatis ornata moribus, ut ostensum est, cum haberet virum & filium unicum, quotidie in suis orationibus, quas lacrymosas preces Deo fundebat, deprecans ut ineffabili pietate animam suam suscipere dignaretur; & utrumque, scilicet virum & filium, superstitem derelinqueret. Cujus vota Deus omnipotens ex alto prospectans, haud petitioni ejus defuit: & ut patefaceret, quanti qualisque sit meriti, primum in hoc ostendere dignatus est: quia, quod ipsa rogavit, consecuta est. Nam marito & filio, sicut exoraverat, viventibus, Deo, cui sedule servierat, reddidit animam. Corpus vero ejus honorifice cum hymnis & laudibus repositum fuit in monumento marmoreo in basilica sancti Andreæ apostoli, quæ sita est infra eamdem civitatem Neapolitanam in loco, ubi dicitur, Ad Nidum, quarto Idus Septembris, Indictione quarta, imperante domino Mauritio papa b & augusto anno quarto, ecclesiæ ejus c anno secundo, apud nos regnante Domino nostro Jesu Christo &c.

[3] Lect. III. Igitur post multa curricula temporum, quidam liquor de eodem marmoreo sepulchro, [Oleum ex sepulcro stillans: paralyticus,] in quo corpus ejusdem beatæ Candidæ repositum fuerat, exibat. Quod religiosi Christiani colligentes, loca dolentia vel infirma humanorum corporum in nomine Domini ungebant; sanique fiebant, a quocumque languore detinebantur. Unde quidam nobilis vir, civis ejusdem Neapolis, nomine Philippus, cui cognomen erat Brancatius, maximam patiebatur infirmitatem, quam medici paralysim vocant: membra enim medietatis corporis ejus adeo torpentia seu arida erant, ut nihil operis facere posset. Præfatus quippe vir carnalem medicinam propter nimiæ infirmitatis incommodum penitus despiciens, petere cæleste potius devote quæsivit auxilium. Perrexit itaque fidus ad sepulchrum præfatum venerabilis Feminæ; prostratusque ante illud in oratione, prout melius scivit, prolixis precibus, mœstisque suspiriis & gemitibus eamdem Dominam suppliciter deprecatus est, quatenus per sanctam ejus intercessionem a sua, qua tenebatur, infirmitate liberaretur. Is nimirum divina misericordia ita sanus effectus est, acsi numquam tali valetudine detentus fuisset.

[4] Lect. IV. Alius quidam homo ita prorsus amiserat eloquentiæ possibilitatem, [mutus,] ut penitus mutus effectus, non pauco temporis spatio inito silentio, ore frenato nihil loqueretur. At ubi venit ad tumulum, in quo corpus beatæ Candidæ reconditum fuerat, ibique juxta illud in oratione prostratus: ore silenti (quia aliter facere nequibat) solo puri contritionis cordis conamine devotus ad Deum prolixas & lacrymosas preces, ut melius corde percipere potuit, suppliciter effudit, quatenus sua misericordia & meritis ejusdem beatæ Dominæ ad pristinum linguæ officium verteretur. Qui nimirum ibidem non multo tempore moratus, atque interveniente beata Candida, a Deo exauditus, ad pristinum oris officium, soluto linguæ vinculo, restitutus est.

[5] Lect. V. Quodam alio tempore quidam presbyter ejusdem civitatis Neapolitanæ, [& febri quartana laborans sanati:] nomine Eraclius, gravissime quartanæ frigoris febrisque comitantis valetudine detinebatur: qui dum a medicis modum sanitatis vel remedium nullum habere posset, fretus tam de divino quam humano subsidio, & quia sciverat multos recuperavisse sanitatem, fulis Deo precibus & beatæ Candidæ, exemplo eorum se eidem Dominæ commendavit dicens: Venerabilis & Deo dilecta Candida, sicut credo te Domino nostro Jesu Christo, ipso miserante, sanctis actionibus tuis placuisse, atque multos, te auxiliante, a languoribus sanitati restitutos, ita tuam solitam deprecor pietatem, ut tua misericorditer intercessione Dominum ac Redemptorem nostrum Jesum Christum pro me delinquente exorare digneris, ut ab ista, quam graviter sustineo, infirmitate me liberare dignetur. Ab illa quippe hora, divina gratia cooperante, numquam illam infirmitatem passus, pristinæ sanitati restitutus est.

[6] Lect. VI. Et quia secretum regis, ut sapiens Salomon d ait, celare bonum est, opera vero Dei revelare honorificum est: & licet cuncta, quæ Deus operare dignatus est propter merita famulæ suæ Candidæ, [equus amissus, voto Sanctæ nuncupato, invenitur.] in scriptum redigi nequeant; tamen hoc contegi silentio nolo, quod nuper contigisse reminiscor; dum quidam vir nobilis & dives de Italiæ partibus gratia balneorum quæsivit in ipsis Parthenopen civitatem: atque secum gentes armigeras adducens, fortuitu incuria armigerorum equum unum, ligamine rupto, clam fugientem amisit. Igitur per equi amissionem armigeri ceterique ministri non mediocriter contristati, Domini sui timentes minas & verbera, ac propria damna, venientes circumquaque longius quæsierunt, diu quærentes nunquam comperire potuerunt. Et sicut annexum est ipsis, ex longinquis partibus advenientibus, diverso infortunio damnum verentes, tum improborum subjectionem latronum, tum avidorum ora leonum ac luporum, tum ob straneam * regionem damnum posse pati formidabant: quorum unus audiverat opinionem miraculorum, quæ Deus omnipotens meritis & intercessionibus ancillæ suæ Candidæ operatus fuerat. Eam deprecatus est, & ei votum vovit, dicens: Beatissima domina, Deo dilecta Candida, ut audivi & credo nonnullis te misericordiæ munera contulisse; ita & ego, licet indignus, tuam solitam suppliciter exoro clementiam, ut ipse tuus servulus gratiæ tuæ beneficium impetrare valeam, ut priusquam nox incipiens lumina condat, equum Domini illæsum reperiamus. Cujus vota Deus exaudivit: socius ejus quidam clamitans se equum invenisse illæsum voce innotuit. Deinde qui votum voverat, quam citius poterat, ejusdem venerabilis Dei Ancillæ reddere studuit, reminiscens illius Psalmistæ: Vota mea reddam in atriis domus Domini. Hæc & multa alia omnipotens Deus per merita famulæ suæ Candidæ dignatus est operari: atque puro mentis affectu eam digne petentibus largiri usque ad præsentem diem ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita secula seculorum. Amen e.

ANNOTATA.

a Obscura sunt hæc verba. At suspicor scriptorem Officii, qui minus peritus fuit sermonis Latini,nihil aliud velle, quam maritum & filium frequenter occasionem præbere cupiditati & avaritiæ.

b Clarum est, auctorem Officii notas chronologicas satis recte ex epitaphio, dato in Commentario num. 3 desumpsisse. Verum bis hallucinatus est in explicandis litteris ejusdem epitaphii. Primus error est in voce Papa, quæ nullo modo congruit Mauritio, quæque haud dubie sumpta est ex litteris P.P., quæ explicandæ erant Patre patriæ.

c Alter hic error ex epitaphio male intellecto: nam ibidem habetur P.C. ejusd. an. 11, id est, post consulatum ejusdem anno secundo, quod perperam ad ecclesiam fuit translatum.

d Tob. 12 ℣ 7 Raphaël archangelus dicit Tobiæ: Etenim sacramentum regis abscondere bonum est: opera autem Dei revelare & confiteri honorificum est: quod lapsu memoriæ Salomoni attributum.

e Reliquæ tres lectiones ad gesta Sanctæ non spectant; nec in oratione aut antiphonis aliquid occurrit notatu dignum. Ceterum existimo hasce lectiones compositas esse ex veteri aliquo Ms., quia Paulus Regius, enumerans in fine Vitæ S. Candidæ monumenta, quæ secutus est, inter ea cum hoc Officio recenset antiquum codicem Ms.

* extraneam

DE SANCTA GRATA VIRGINE, UT FERTUR,
BERGOMI IN ITALIA

Forte sec. IX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Grata Virgo, ut fertur, Bergomi in Italia (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sanctæ cultus: quænam de ea a recentioribus scripta; Acta.

Ut acta S. Gratæ, gravissimis implexa difficultatibus, lucis aliquid accipiant: [Acta S. Gratæ prorsus intricata:] primo investigandum videtur, quid de ea habeant antiquiores martyrologi, nam Acta valde antiqua non habemus. Deinde exponendum quid scripserint recentiores, ut his inter se collatis, subsidioque historiæ ejus, quo vixit, temporis conjuncto, statuere utcumque possimus, quantum fidei tribuendum sit Vitæ ejus, seculo demum XIII scriptæ, iisque, qui eam secuti sunt, posterioribus scriptoribus. Quapropter antiquum sanctæ cultum demonstrare aggredior, martyrologorum deinde dictis per decursum usurus, duasque forsan Gratas reperturus, quarum gesta confusa tantas in Gratæ Actis pepererint tenebras.

[2] Memoriam S. Gratæ nullam invenio in Martyrologiis classicis, [in Fastis aliis Virgo, aliis Vidua nominata:] sive in Hieronymianis, Romano antiquo, Martyrologiis Adonis, Usuardi, Bedæ, Flori, Rabani, Notkeri. Invenio illam primo in additionibus ad Usuardum variis. Belinus ad 1 Maii ita Sanctam annuntiat: Bergomi Galliæ Cisalpinæ S. Gratæ virginis. Grevenus alio Sanctam die, alio elogio celebrat, nempe XXVI Augusti his verbis: Gratæ matronæ sanctæ, quæ beatum Alexandrum sepelivit. Molanus in additionibus ad Usuardum 1 Maii: Bergomi Galliæ Cisalpinæ Gratæ virginis. Galesinius ejusdem Sanctæ, titulo virginis, translationem 1 Maii sic memorat. Bergomi in Gallia Cisalpina translatio S. Gratæ virginis. Virginem etiam vocavit in Romano Baronius: Bergomi sanctæ Gratæ virginis. Viduam vero nominat hodiernum Martyrologium Romanum ad diem 1 Maii: Bergomi sanctæ Gratæ viduæ. Ut viduam item eam celebrat Ferrarius ad 1 Maii, & XXV Augusti. Recentiores alios martyrologos prætermitto, qui partim Virginem, Viduam partim nominant.

[3] S. Gratam coluere Bergomates usque ad annum 1706 Officio viduis congruo, [culta item alias ut Virgo, alias ut Vidua.] non virginibus. In eo tres erant lectiones ex Vita desumptæ, idque XXV Augusti. Verum anno 1706 a sacra Rituum Congregatione dies quarta Septembris ejus festivitati fuit assignata, Officiumque virginibus proprium, in quo nullæ tamen lectiones dicuntur ex Vita depromptæ, sed omnes ex communi virginum Officio præscribuntur. In Kalendario antiquiori sanctos Bergomi præcipue cultos continente, nobisque cum aliis monumentis transmisso, S. Grata memoratur 1 Maii post SS. Apostolos Philippum & Jacobum, ac Sigismundum regem, ac deinde XXVII Augusti cum S. Narno episcopo, nec additur Virgone fuerit, an Vidua. Cultum habuisse S. Gratam a seculo saltem XI, patet ex translato anno 1027 venerando ejus corpore ab Ambrosio Martinengo Bergomatium episcopo, ut latius suo loco enarrabitur. Hinc cultum Sanctæ abunde stabilitum habemus, non vero sublatas difficultates, circa Vitam occurrentes. Hodierni aut nuperi Bergomenses scriptores subtili magis quam verisimili responso conciliare inter se conantur martyrologos, aliosque scriptores, quorum quidam Virginem appellant, alii Viduam; & Virginem simul ac Viduam fuisse contendunt. Verum ut melius elucescat, quantum singula probabilitatis habeant; horum de S. Grata ejusque familia sententia lectori breviter exponenda.

[4] [Chronologia quinque, quos volunt duces Bergomates, quomodo a recentioribus ordinata:] Probus imperator anno 280, ut vult Guerrinus in Synopsi rerum Bergomensium, anno 1734 recusa pag. 2, Crotacium ob res præclare gestas Bergomi, totiusque ditionis Venetæ ducem constituit. Crotacio defuncto successit anno 285 Lupus filius tunc paganus, post Catholicus & sanctus, habenasque urbis moderatus est annis 15, ait Joannes Antonius Guarnerius in Vita S. Lupi. Idem in Vita S. Adleydæ, Lupo ad meliorem vitam profecto Adleydam anno 300 suffectam a Bergomatibus scribit; Adleydam post annum unum, & dies 18, nimirum anno 301, XXVIII Junii temporale dominium cum regno æterno commutasse. Huic vel reluctantem substituunt Bergomates Gratam filiam, quæ tandem, inquit in ejus Vita Guarnerius, multis exhaustis laboribus, gravi morbo oppressa, anno a Christo nato CCCV, ætatis suæ LX, IV vero, quam ei reipublicæ Bergomatis procuratio mandata fuerat, VI Cal. Sept. in Beatorum cœtum advolavit. Post Gratam reipublicæ gubernaculo admoverunt ejus amicam & sociam S. Hesteriam, seu Asteriam martyrem, quæ post duos fere regiminis annos, abscisso capite uberrimum tulit martyrii & virginitatis præmium IV Idus Aug. anno CCCVII, uti idem habet in ejus Vita Guarnerius. Ita ille Sanctorum ducum chronologiam ordinat, omniaque iis scribit adjunctis vestita, ut auctor coævus & oculatus id facere non possit exactius. Nunc similiter explicandum, quid a quolibet horum ducum, ad fidem Catholicam promovendam, gestum velint.

[5] [gesta SS. Lupi, & Adleydæ ex eorumdem mente:] Lupum post mortem S. Alexandri martyris, quam in ejus Vita statuit contigisse anno 290, conversum ope filiæ S. Gratæ narrat Guarnerius. Post conversionem hæc inter alia ab eo gesta memorat: Templa plurima in urbe a Bergomatibus falsis diis consecrata erant, eaque deorum simulacris exornata. Non solum simulacra eversa sunt, sed etiam templa diruta: quodque perceptæ veritatis ingens fuit argumentum, simulacra abscissa, & detruncata inter prostratos jacentia postes templorum, sine ullo eorum deorum metu visebantur. Novum vero templum, ubi Christiano ritu sacrificaretur, in summo colle excitatum est, Salvatorique Christo dicatum, & prædiis nonnullis donatum. Ibi Lupus ejusque domestici ac necessarii baptismo initiati sunt. Hæc sui temporis Josias, & quidem impune sub Maximiani imperio, si fidem habemus Guarnerio. Audiamus quid Adleyda, eodem auctore, in commodum religionis Catholicæ præstiterit. Templum, inquit in Vita Adleydæ, in summo colle extruxit, idque S. Mariæ dicavit… Aliud in foro veteri condidit, & S. Michaëli consecravit, id a propinquo arcu S. Michaëlis arcus nomine appellavere. Prædia item ei attribuit, quorum fructibus sacerdotes, qui templo præessent, alerentur. Et hæc sub Maximiano. Res S. Gratæ attributæ paulo altius repetendæ, latiusque explicandæ.

[6] Natam circa annum 245 necesse est S. Gratam parentibus Lupo & Adleyda, [S. Gratæ annus natalis, nuptiæ, obitus mariti,] si sexagenaria obierit 305, ut retulit supra num. 4 Guarnerius. Grata, ait in Vita Lupi idem auctor, cum jam adulta esset, & nubilis; cum forma excellens, tum spectatus pudor, qui mirabiles sui amores in mentibus sanorum hominum excitare solet, effecit, ut eam plurimi adolescentes, genere & copiis insignes sibi uxorem expeterent. Neque tantæ dignitatis ac venustatis fama se Italiæ terminis continuit, sed in Germaniam quoque perlata est. Quamobrem juvenis quidam Germanus regiæ nobilitatis (alii regis filium dicunt, indeque Gratam deinde reginam nominatam) .. missis Bergomum legatis, ut ea sibi desponderetur, postulavit. Mox deliberatur & annuit, patre id cupiente, Virgo: nuptiæ celebrantur, magno comitatu in Germaniam ad sponsum mittitur. Grata nuptiis etiam in Germania celebratis, pudico ingenio, ait auctor, pia humilitate, & cultus habitusque moderatione, non solum a marito amorem sibi & gratiam conciliavit, barbariemque ex moribus & disciplina delevit, sed intra paucos menses eum ad normam Euangelicæ pietatis erudivit. Sed cum is immaturo interitu esset extinctus; etsi Gratæ erat carissimus & jucundissimus, tamen ea nefas esse duxit, ejus mortem lacrymis & lamentis muliebriter prosequi, cujus animam in sedes piorum concessisse sibi persuadebat.

[7] Refert deinde Sanctam, deposito regio ornatu, in patriam reductam, [reditus in patriam, aliæque res gestæ, quomodo ab iisdem expositæ.] vitam fere duxisse solitariam cum S. Hesteria: quo tempore S. Alexandrum martyrem eadem socia sepelivit, parentesque ad Christum convertit, si auctori credimus. Regimini urbis admota, Tria, ait Guarnerius, templa magnifica ædificavit, sanctoque Alexandro dicavit… Omnium illud maximum ejus operum fuit, quod valetudinarium ad pauperes ægrotantes alendos curandosque, ubi nunc vicus Canalis est situs, construxit. Ibi non solum ingravescentem jam ætatem sancte & religiose transegit, sed morbo laborantibus medicamenta propriis manibus adhibuit. Hæc ille non solus de S. Grata; sed recentiores Bergomensium rerum scriptores passim, secuti in multis Fratrem Pinamontem Peregrinum de Brembate Dominicanum, qui seculo XIII Vitam S. Gratæ litteris mandavit. Cujus auctoritate cum ille fere nitantur, sedulo expendendum est, quantam ille fidem ex ætate, & modo scribendi mereatur: sed advertat lector non omnia ex Pinamonte deprompta: multa enim præter mentem ejus ab auctoribus nuperis addita in decursu patebit.

[8] [Ætas Pinamontis primi auctoris Vitæ S. Gratæ:] Jacobus Echardus in Bibliotheca scriptorum Ordinis Prædicatorum tom. 1 pag. 246 de hoc auctore, inter alia, hæc tradit. F. Pinamons Peregrinus Brembati, Italus Bergomas, nobili genere natus, jam ætate maturus, doctrina insigniter excultus, juris præsertim utriusque peritia, magnæque apud cives suos auctoritatis & famæ, Ordinem Prædicatorum ingressus est. Ibidemque Prior conventus Bergomensis anno 1266, ut pluribus verbis ait, obiit cum fama sanctitatis. Vixit itaque Pinamons plusquam 900 annis post S. Gratam, cujus Vitam conscripsit, si omnia, quæ refert vera sunt, unique Gratæ attribuenda. Quapropter ætas exiguam ipsi auctoritatem dare potest, nisi habuerit ea monumenta, quibus huic incommodo mederetur. Considerandum itaque quibus in scribenda Vitæ historia monumentis usus, quibus subsidiis fuerit adjutus: id ipse nos abunde docebit Pinamons.

[9] [monumenta, quibus ad hanc scribendam] In prologo ad Vitam ita scribit auctor. Antiquorum solertia pervigili studio multa memorabilia posteris in scriptis reliquit, quæ modernorum inertia, vanitatibus seculi dedita, ex incuria amisit. Hinc est quod multorum venerabilium Sanctorum gesta aut semiplena, aut ex sola fama, seu etiam conjecturis, vix possint haberi; & quorum nomina scripta sunt in cælis, eorum Acta aut perdita, aut combusta, seu igne cremata, aut non scripta sint in terris, & memoria rarior habetur. Beatissimæ igitur Gratæ gloriam ad memoriam revocemus, & qualiter cælestia meruerit, secundum quod per antiqua scripta, & verissima dicta, per idoneos testes ad nos sanctita (forte sancita) transmisit auctoritas. Cum ait, Beatissimæ igitur Gratæ gloriam ad memoriam revocemus, innuit eam ex eorum fuisse Sanctorum numero, quorum nomina scripta sunt in cœlis, sed Acta aut perdita, aut combusta .. aut non scripta in terris, quorum rarior memoria habetur. Auctor igitur antiqua S. Gratæ Acta non habuit. Verum id clarius colligemus ex sequentibus.

[10] [usus est Pinamons,] Cap. 28 Vitæ, unde sua hauserit, sic docet: Accipite hoc Opus, dilectissimi, & vos maxime, ancillæ Christi, cum magna diligentia vigilatum. In quo multa, quæ in diversis erant locis, aut in libris & quaternis scripta, quos etiam de circumstantibus civitatibus, & terris aportari feci: aut in cartis & privilegiis annotata, aut in muris & parietibus, seu etiam in quibusdam versibus exarata, aut in quibusdam scriptis de litera Beneventana, quæ a paucis legi poterant, precibus & documentis venerabilis abbatissæ nomine Gratiæ, in unum ad honorem & gloriam Domini nostri Jesu Christi æterni Dei, & gloriosæ Matris ejus Virginis Mariæ, ac sanctæ suæ Gratæ, fideliter & devote compilata sunt. Quædam etiam scripsisse eatenus incognita, quædam ex fama populari, seu ex auditu adjunxisse, insinuat cap. 29 his verbis: Obsecro autem in nomine Jesu Christi legentes & intelligentes hoc Opusculum, ut si forte aliqua invenerint, quæ alibi non reperiant, non æstiment me adinvenisse, sed in diversis locis, sicut supra memini, lecta, & a fide dignis audita, me noverint scripsisse.

[11] Habes, lector, quibus in Vita S. Gratæ conscribenda usus sit monumentis vir pius magis, quam criticus. [nata sunt in errorem inducere non admodum historiæ peritos.] Uti autem hujusmodi monumenta ad historiam augendam, aut facta quædam probanda valent plurimum, siquis iis utatur acri ad singula discernenda judicio præditus, perfectaque historiæ, chronologiæ præsertim ac geographiæ, scientia imbutus: ita innumeros ex similibus monumentis errores scaturire necesse est, siquis sine delectu, sine judicio, nec prævia chronologiæ aut historiæ luce, singula quæque compilet, atque in chartam conjiciat, modo conducere videantur ad memoriam illius, de quo agit, illustrandam. Etenim si viros omnibus ad crisim recte ferendam subsidiis instructissimos, dum ex hujusmodi monumentis conjecturas proponunt suas, sæpe cespitantes offendimus; sæpissime impingat necesse est, qui minoribus munitus subsidiis ex incertis his monumentis conjecturas format, neque eas ut conjecturas proponit, sed ut compertas narrat historias: quod magis etiam fiet, si amor patriæ accedat, veritatis historicæ inimicus. Jam vero Pinamontem in historia, in chronologia, in geographia non admodum versatum fuisse, lapsus ejus, ad Vitam notandi, satis demonstrant. Mirari itaque non debemus, si multa confuderit, si disjuncta conjunxerit, si denique ante ipsum inaudita cunctisque incognita narraverit, fide quidem, ut existimare licet, bona usus, sed majori credulitate, quam crisi instructus, ut patebit § seq., cum quæ ipse de parentibus Sanctæ scripsit, quæque addidere recentiores, incredibilia esse ostendemus, si eo, quo volunt, hi tempore vixerint.

[12] Acta S. Gratæ, a Pinamonte memorato scripta, [Acta unde accepta:] accepimus Bergomo per laudatum sæpe in Opere nostro Martinum Antonium Guerrinum S. theologiæ ac juris utriusque doctorem, atque ecclesiæ Bergomensis canonicum, qui ea testimoniis maxime authenticis, atque ipsius etiam episcopi subscriptione & sigillo muniendas curavit, ut certi esse possimus, apographum concordare cum codice Ms. Habentur autem Bergomi in magno codice in membranis in folio, bracteis cupri undique vallato caracteris Gotici, continente Acta passionis S. Alexandri, Gratæ, Hesteriæ, & aliorum, juris archivii antiqui monasterii S. Gratæ in Columellis civitatis Bergomi, monialium Ordinis S. Benedicti, qui apparet collectus ex ultima pagina circa annum 1240… Habentur a prima pagina usque ad 16. Ita, qui ea descripsit, notarius. Dividuntur in capita 29: nos ea in pauciora dividemus, quæque in iis continentur minus credibilia, in notis observabimus, nisi ea in Commentario jam fuerint discussa.

[13] Præter dicta jam Acta habent Bergomates Lectionarium Ms., [Lectiones Mss. non edendæ.] in quo Officia duo de S. Grata, in novem lectiones divisa, alterum Vitæ compendium, alterum corporis translationem enarrans. Scriptum fuit hoc. Lectionarium seculo XV; verum ex antiquiori, ut asserunt. Boschius in Actis S. Hesteriæ tom. 2 Augusti pag. 541 inquirit, quo tempore hæ lectiones primum videantur conscriptæ; ac probat lectiones de S. Hesteria, eidem insertas, scribi non potuisse ante annum 1290, quo corpus S. Hesteriæ translatum; cum illa antea cultum non habuerit. Jam vero dubium esse vix potest, quin lectiones de S. Grata eodem tempore sint compositæ, cum omnes lectiones eodem plane stylo & modo sint compilatæ, eademque contineant, quæ in Bergomatium historia consusionem pariunt. Aliunde etiam patet, post Vitam a Pinamonte scriptam has lectiones formatas esse; multa enim continent, quæ ipsi fuere ignota, nec ignota esse potuissent, si ipso Vitam conscribente jam extitissent. In his lectionibus omnia fere habentur, quæ recentiores Benalius, Guarnerius, Cælestinus, & alii fusius narraverunt. Cum autem Vita atque translatio a Pinamonte sit conscripta, has lectiones edendas non putavi. Ubi eas citabo, id faciam sub nomine Lectionum Mss.

§ II. An quinque duces Bergomenses, a recentioribus asserti, sint admittendi sub finem seculi III & initium IV.

[Henschenius non ausus est admittere duces Bergomi seculo III & IV.] Henschenius tom. 2 Junii pag. 239 & seq., tractatis breviter, quæ ad SS. Lupum & Adleydam spectantia tunc reperire potuit, rationes quasdam recensuit, cur Sancti hi ad persecutionem Diocletiani & Maximiani pertinere non possint, suspenso tamen de re tota judicio. Excitavit Bergomates viri gravissimi judicium, dubie quidem propositum, iis tamen rationibus fultum, ut ambiguum non esset, quam in partem inclinaret. Excussa igitur sunt Bergomi scrinia omnia, monumenta omnia diligenter conquisita, nobisque pari humanitate ac diligentia transmissa. Allaboravit præ ceteris vir humanissimus, supraque laudatus Guerrinus, transmissa nobis dissertatione prolixa, qua ostendere nititur, duces Bergomi fuisse sub finem seculi III & initium IV, Crotacium, Lupum, Adleydam, Gratam, Hesteriam, ut traditio habet Bergomensis. Addidit Dissertationi humanissimas litteras, quibus petebat, ut quamprimum res ulterius examinaretur, ac prima occasione captata, Henschenii dubium deponeretur. Facere id modeste renuerunt Majores mei loco non suo, præsertim quod, expensis rationibus omnibus, sententia, in quam inclinabat Henschenius, non retractanda videretur, sed confirmanda: ad hunc itaque locum traditio illa de ducibus Bergomensibus fuit remissa. Qua de causa sedulo expendam rationes omnes, quibus illa traditio nititur, iisque perpensis, rationes allegabo, cur non videatur admittenda.

[15] [Pro asserendis his ducibus profertur auctoritas scriptorum seculi XV & XVI,] Ad probandam traditionem urbis suæ profert Guerrinus auctoritatem scriptorum quorumdam recentiorum, quos omnes breviter commemorabo, cum eadem ad illos sit responsio. Bartholomæus Peregrinus in Vinea Bergomensi, Franciscus Bellafinus in Historia originis & temporum urbis Bergomi, Joannes Chrysostomus Zanchus in Opere de Origine Orobiorum & Cenomanorum hos duces memorant; at scriptores hi sunt seculi XVI. Jacobus Philippus Forestus Bergomas, qui floruit sub finem seculi XV, in Opere de Claris mulieribus cap. CXI hæc de S. Grata asserit: Grata matrona, & pudicissima virgo, genere & dignitate insignis, sed admirandis virtutibus & sanctitate insignior, eo anno, quo divus Constantinus Magnus totius imperii monarchiam est assecutus, post devictum hujus seculi cursum, meritis gloriosa & optima senectute apud Bergomum Cisalpinæ Galliæ civitatem suam, vitæ finem sortita est. Hæc itaque ex Bergomo urbe originem ducens, Lupum ditissimum ipsius urbis ducem habuit parentem, cui cum filia hæres esset, eidem opulentissimum extitit patrimonium. Quæ cum ab ipsa sua adolescentia inter cæteras suæ regionis fæminas evasisset speciosissima, asserunt cuidam magno Germanorum principi fuisse desponsatam; sed nuptiæ numquam celebratæ. Hæc partim favent hodiernæ traditioni Bergomensi, partim adversantur. Nam non nisi unum Bergomi ducem memorat Lupum, de ducatu Gratæ tacet. At nihil attinet hæc studiosius investigare; neque enim ea est ætas Bergomatis, ut ipsius auctoritas magnum pondus traditioni adjicere possit: recurrendum igitur est ad fontes, unde sua hausere recentiores illi.

[16] Fons autem totius hujus traditionis videtur historia Vitæ S. Gratæ per Fratrem Pinamontem scripta, [& Pinamontis biographi: lectiones Mss., & inscriptio antiqua, ut volunt;] de qua § 1 fusius egimus. At quam parum ad fidem faciendam congrue scripta sit hæc historia, jam ostendimus, & ulterius in notandis ad illam ostendemus. Addunt tamen ad auctoritatem horum scriptorum quædam alia. Primo lectiones Mss., de quibus num. 13, quæ monumenta vocant antiqua. At has esse Pinamonte posteriores, ibidem jam probavimus. Deinde inscriptionem, ut aiunt, antiquam a Cælestino in Historia Bergomensi part. 1 lib. 2 cap. 16 his verbis relatam: Quia ob præclara tum prudentiæ tum fortitudinis gesta Crotacius a Probo imperatore primus Bergomi dux declarari meruit, qui Lupum genuit, sub cujus imperio Catholicæ fidei prius a divo Barnaba jacta semina in universo populo floruerunt, civitas hæc perpetuæ illi venerandæ memoriæ monumenta dicavit. Hanc epigraphen narrat fuisse sub imagine sedentis cæsaris, imponentisque coronam capiti equitis cujusdem genua flectentis, qualem modo coronam gestant duces Veneti. Non dicit Cælestinus, quam antiqua sit hæc inscriptio. At vero non esse admodum antiquam ex variis manifestum est.

[17] Primo in eadem aula fuit alia inscriptio, quam duobus abhinc seculis positam testatur Guerrinus in dicta Dissertatione Ms. ad nos missa, [sed hæc nupera admodum probatur.] quamque post primam recitat Cælestinus, his verbis conceptam: Anno virginei partus CCLXXX propriis ducibus regi cœpit, Crotacio primum, quo imperante totius provinciæ Venetæ caput fuit: divis deinde Lupo, Adleida, Grata, Hesteria. Verisimile itaque est, priorem eodem cum hac tempore positam. Secundo antiqui Christiani sanctos suos non nominabant Divos, prout hic vocatur sanctus Barnabas: mos ille gentilium erat, qui divos vocabant, quos in deorum numerum referebant. Tertio inepta prorsus est inscriptio tota sine ulla epocha temporis, quo res prætenditur facta, quove ipsa posita inscriptio: deinde monumentum inepte Crotacio pagano dicitur erectum, quia sub Lupo floruit religio. Quarto nulla hujus inscriptionis mentio apud Pinamontem, qui alias recitat minus ad rem facientes: unde colligas ipso saltem esse posteriorem. Denique mendacem esse atque fictitiam inscriptionem istam, omnibus argumentis probabimus, quibus ostendemus hos duces Bergomi non fuisse.

[18] [aliæ inscriptiones, quarum nulla antiqua: Moyses, quem citant, pertinet ad seculum XII.] Afferunt & alias hujusmodi inscriptiones Bergomates, sed uno verbo dixisse sufficiat, nullam ex iis esse antiquam. Moysen etiam poëtam in auxilium advocant, citatum jam a Pinamonte in Vita cap. 7 apud nos 2, eumque scripsisse volunt anno salutis 707. At Muratorius, qui in scriptoribus rerum Italicarum carmen Moysis prelo reddidit tom. 5 a pag. 529, in prævia ad illud monitione erudite ostendit, Moysen scripsisse carmen suum seculo XII, non VIII: atque sub finem præfationis ita monet. Quod superest, originem Bergomensis urbis Moyses multis fabellis infarsit, scilicet pro suorum temporum genio. Quapropter exigui momenti esse potest Moysis hujus calculus, sive illius ætatem spectes, sive scribendi methodum. Guerrinus quidem in recusa rerum Bergomensium Synopsi pag. 23 & sequentibus, Muratorii argumentis quibusdam respondere conatus est, sed non omnia attigit, neque tam solide, quæ tetigit, solvit, ut sententia Muratorii non videatur præponenda. De Moyse tamen paulo post agemus pluribus, de inscriptionibus etiam quandoque recurret sermo. Hæc sunt, quæ in favorem traditionis Bergomatium de antiquis ducibus suis reperio; nunc expendenda, quæ hanc opinionem plane evertunt, argumenta nec pauca nec levia.

[19] [Ducatus Crotacu fictitiu probatur omnium antiquorum silentio,] Primus Bergomensium ducum memoratur Crotacius, a Probo imperatore, ut volunt, constitutus. Res gestas Probi scripserunt auctores varii, præ ceteris accurate Flavius Vopiscus, atque ex eo aliisque Tillemontius tom. 3 de Imperatoribus a pag 420. Unde ergo factum dicemus, ut rem tantam memoriæ posterorum non commendarint? An ignoravit Vopiscus Crotacium ducem Bergomi statutum? At hoc prorsus est incredibile, cum ad quatuor successores ille Crotacii principatus fuerit propagatus, si fides habenda Bergomatibus. An dignum non putavit hoc factum, quod historiæ suæ insereret? At res longe minores inseruit. Sub finem vero historiæ monet sequentia: Hæc sunt, quæ de Probo cognovimus, vel quæ digna memoratu existimavimus. Itaque, cum ducatus Crotacii celebrior fuisset, quam ut memoratu esset indignus; latiorque, utpote totam provinciam Venetam complexus, & in posteris saltem diuturnior, quam ut latere Vopiscum potuisset; non alia de causa ab illo auctore non memorari videtur dux Crotacius, quam quia a Probo numquam fuit institutus. Argumentum hoc negativum vim maximam habere debet, quia idem ille Crotacius usque ad seculum duodecimum omnibus omnino auctoribus fuit incognitus.

[20] [& quia ducum in Italia institutio longe posterior;] Aliud contra traditionem Bergomensem argumentum petitur ab initio ducum in Italia; quod jam objecit Henschenius laudatus in Actis SS. Lupi & Adleydæ, ubi num. 6 ita habet: Repugnat tali credulitati ipsa traditio popularis, quæ duces Bergomatium facit, quales ante Longobardorum in Italia regnum nulli fuerunt. Non omnes, si verba tantum spectes, huic Henschenii dicto assentiuntur. At si de re agatur, non dissentient, aut certe dissentire non debent. Antonius Caracciolus in Monumentis ecclesiæ Neapolitanæ cap. 30 sect. 1 probat ducum in Italia institutionem Constantino Magno esse posteriorem, & ad Justiniani tempora revocandam, quod satis est ad intentum nostrum. Scipio Maffeius in Historia Veronæ lib. 10 late agit de prima ducum institutione in Italia, contenditque illam non Longobardis, sed Græcis tribuendam, ante Longobardorum in Italiam adventum. Satis id quoque ad propositum nostrum: lubet tamen paucis examinare, an Longobardi, ut vult Maffeius, non aliam induxerint mutationem, quam quod urbibus occupatis, pro Græcis ducibus, suos imposuerint.

[21] Paulus Diaconus lib. 2 de Gestis Longobardorum cap. 32, post relatam cap. 31 Cleph Longobardorum regis cædem, [quorum, si proprie loquamur, ad Longobardos refe rendum initium:] ita scribit. Post cujus mortem Langobardi per annos decem regem non habentes sub ducibus fuerunt. Unusquisque enim ducum suam civitatem obtinebat: Zaban Ticinum, Uvaillari Bergomum, Alachis Brixiam, Evin Tridentum, Gisulphus Forum-Julii. Sed & alii extra hos in suis urbibus triginta duces fuerunt. Ita ille tom. 1 Scriptorum Italiæ pag. 436. Duces quidem illi electo rursum Longobardorum regi deinde fuere subjecti, ut vasalli supremo domino, in regimine tamen urbium suarum permanserunt, illudque ad posteros etiam propagarunt. Tales non fuere Græcorum duces; nam duces Longobardorum urbes suas regebant, ut earum domini; Græcorum vero duces, ut imperatoris aut exarchi administri. Hoc itaque loco, id est, post mortem Clephonis, secundi Longobardorum in Italia regis, ducum initium statuendum videtur, si duces quærimus urbium suarum dominos, & non solo nomine a gubernatoribus distinctos. Hæc breviter pro illorum sententia, qui duces Italos a Longobardis dixerunt habuisse initium, a quibus verbis magis quam reipsa dissidet laudatus Maffeius. Nunc ad rem nostram propius revertamur.

[22] Duces, quos nobis a seculo III & IV obtrudunt Bergomates, [ex quo evincitur fabulosas esse Bergomatium inscriptiones.] eo describuntur modo, ut fuerint ditionis suæ domini, supremo tamen imperatoris dominio subjecti, quales sunt vasalli seu feudatarii, uti hodie loquimur. Etenim dum corona ducali ab imperatore Probo redimitum pingunt Crotacium, dum in alia epigraphe dicunt, Propriis ducibus regi cœpit Crotacio primum … deinde Lupo, Adleida, Grata, Hesteria; dum Adleidam, Gratam, Hesteriam, a populo regimini urbis admotas, dum Lupum patri successisse scribunt: vel hæc omnia commentitia esse necesse est, vel duces memoratos Bergomo præfuisse, non ut imperatoris præfectos, sed nomine suo, quemadmodum duces Longobardi præesse urbibus suis perrexerunt, etiam post reges restitutos. At jam probavimus, tales duces ante Longobardorum regnum in Italia non fuisse sub Romanorum imperio. Itaque fabulosas esse has inscriptiones, has populi electiones, has hæreditarias successiones, dicamus necesse est; & hanc ducum Bergomensium seriem esse prorsus incredibilem.

[23] In Actis S. Alexandri, quæ dedi XXVI Augusti, [Evertitur opinio Bergomatium aliis rationibus,] num. 9 dicitur, quædam matrona .., meritis castissima, & nomine Grata, (in Officio antiquo de S. Alexandro Vidua vocatur) corpus sancti Alexandri sepeliisse in prædiolo suo. Hanc ipsam volunt Bergomi postea ducem, Lupi & Adleydæ ducum filiam. At quis credat tantam Gratæ dignitatem ab auctore fuisse silentio involutam? Quis existimet nullam Lupi & Adleydæ mentionem facturum fuisse auctorem, si Bergomensem tunc administrassent rempublicam? Hesteriam in sepeliendo sacro corpore sociam Gratæ fuisse contendunt. Altum rursus de Hesteria in Actis Alexandri silentium. Templum unum a Lupo, duo ab Adleyda, tria a Grata, ædificata scribunt. Quis in animum inducat credere, id factum esse, ut advertit Henschenius, initio seculi IV, persecutione contra Christianos tunc vel maxime sæviente, ut notissimum est, Diocletiano & Maximiano tyrannis extremos adhibentibus conatus ad exterminium nominis Christiani, tum in omnibus aliis provinciis, tum maxime per Italiam. An ignorare Maximianus ejusque præfecti potuere tot Bergomi templa structa? An id permittere tyrannus sui dissimilis potuit? Res sane miraculo similis videri debuisset, regnasse Bergomi quatuor Christianos principes, templa struxisse plurima, cives fere omnes ad fidem convertisse, dum sæviret per Italiam Maximiani gladius, ac Bergomi etiam quosdam cælo transmitteret. Attamen rem tantam, tamque stupendam vel ignorarunt illius temporis scriptores, aliique eodem seculo secuti, vel indignam putarunt, quam memoriæ proderent; quod non minus stupendum. Imo, qui Acta S. Alexandri postmodum scripsere, nullam templi Alexandro ædificati mentionem faciunt, ubi id locus exigebat: In quo loco, inquit Actorum auctor num. 9 locum sepulcri designans, semper Dominus meritis beati Martyris exoratus ostendit prodigia, & vota supplicum complet. Cur templum non memorat, si templum ibidem a Grata jam erat conditum?

[24] [multis brevitatis studio omissis.] Objicit præterea Henschenius nomen Adleydæ Longobardicum, sive Teutonicum, & matrimonium Gratæ assertum cum principe Germanico in Germania. Neque enim pro seculo III aut IV hæc sunt verisimilia. Minus etiam verisimile est, quod hodie adjungunt aliqui, cum marito in virginitate vixisse, ut acute scilicet ostendant, quomodo & vidua fuerit & virgo. Petita nempe fuit in matrimonium Grata a sponso, formæ ejus pulchritudine capto; ubi vero eam accipit uxorem, ab ea prorsus abstinet homo ethnicus. Prodigium id est, si vera narrant Bergomates: at hujusmodi prodigia sine idoneis testibus fidem non inveniunt. Plura adferri possunt argumenta, quibus supersedeo, cum hæc sufficere existimem. Lapsus item chronologicos non exagito, ne sim longior. Carmina tamen Moysis Bergomatis, in quantum ad rem faciunt, excutienda, ut pateat, quam undique labascat præcipuum Bergomatium argumentum.

[25] [Moysen poëtam perperam explicari a Bergomatibus] Ponam verba Moysis, prout citantur a Pinamonte in Vita cap. 2.

Hincubi procedes paulum titanis ad ortum,
Respice Crotacii felicem divitis ortum (hortum:)
Quem regina potens ambivit marmore Grata,
Pergameæ sedis regeret cum sceptra beata.

Regina vocatur Grata, inquiunt, quia regi Germano fuit nupta. At, si poëtæ credimus, regina vocatur, quia regina Bergomensem rempublicam administrabat, id enim significant hæc verba: Pergameæ sedis regeret cum sceptra, nec regina modo, sed potens regina. Et sane divitiis potentem fuisse oportet, si quadriennio regni sui tria templa cum xenodochio ædificavit, amplisque reditibus ditavit; si hortum Crotacii marmore cinxit. Sed magnopere mirandum, cur hunc hortum, in quo idololatria vigebat, ubi Crotacius, si Cælestino memorato lib. 2 cap. 18, & Guerrino in Synopsi pag. 3 credendum, gentilium superstitione in divos relatus, adorabatur, tantopere adamasset regina Christiana, ut regia magnificentia marmore cingeret. Sed redeamus ad Moysis carmina.

Illic omne viret genus omni tempore florum,
Ex quibus ægrotos sanans vis exit odorum.

Hi flores, si prodigiosam sanandi vim habuerint, attribuendi videntur S. Alexandro ibidem occiso: sed merito miramur, nullam in Actis hujus sancti martyris de his mentionem fieri. Ex hoc tamen loco profluxisse videntur, quæ de Lupo per flores ad fidem converso tradit in Vita Lupi Guarnerius, quamvis multum sint diversa. Divino, inquit, consilio factum est, ut qui corpus S. Alexandri efferebant, defessi in itinere, deposito feretro, tantisper morarentur, dum se ex labore reficerent. Quo in loco feretrum positum est, ibi terra cruore perfusa purpureos flores, ex quibus suavissimus odor efflabatur, edidit. Hac oblata occasione miraculi, Grata decerptorum florum fasciculum ad patrem attulit, & cum rem omnem ordine narrasset, ad patris nares flores admovit: verbisque ad rem congruis usa, patrem ad fidem convertit. Suspicor, inquam, ex floribus Moysis hanc deductam consequentiam; neque enim aliud hujus conversionis invenio vestigium. Eadem per flores conversio Lupi narratur in lectionibus Mss. S. Lupi, sed flores accepti dicuntur ex loco, ubi S. Alexander occisus, quod propius saltem ad Moysen accedit. At lectiones illæ non tam antiquæ sunt ut fidem iis tuto habere possimus.

[26] Pergamus cum Moyse.

Crotacus hujus avus reginæ dicitur illam [ostenditur: cujus obscura verba ad rem non faciunt.]
Constituisse bonis propriis magnopere villam.
Unde fuisse locum veteres dixere vocatum,
Cujus & ipse locus conservat corpus humatum.
Signa dei manifesta tibi dabit alta columpna,
Post obitum Domino quem gens fabricavit alumpna.

Post quæ ita subjicit Pinamons: In hoc siquidem loco posita fuit statua quædam, quæ Plotacio vocabatur, ubi dæmonia colebantur: ab hac etiam statua quidam locum prædictum Plotacium vocaverunt. Plotacio certe & statua & locus vocatur in Actis S. Alexandri, quæ & Moyse & Pinamonte longe sunt antiquiora, neque ulla ibidem Crotacii fit mentio. Unde in Commentario ad Acta XXVI Augusti num. XI dixi, Moysen verosimilius respicere ad antiquiora tempora, quibus etiam reges Bergomi fuisse paulo ante dixerat his verbis:

Hic veterum fulgent miranda palatia regum.

Ex quibus concludo, Oedipo opus esse, ut intelligamus, quid poëta ille voluerit, neque ex eo pro traditione Bergomatium argumentum desumi posse, cum incertum sit, de quo tempore, ac de quibus personis agat. Insuper colligimus ex dictis, quam incerta secutus sit monumenta Frater Pinamons: ut vel hinc fiat verisimile, multa, quæ de diversis feminis ejusdem nominis invenit, in unam S. Gratam confudisse, nobisque tradidisse Vitæ historiam, cujus confusionem facile perspicere, sed difficulter admodum possis extricare. Ceterum Moysen, etiamsi de Grata locutus esset, nobis non repugnare, patebit § sequenti.

§ III. Ætas SS. Lupi & Adleydæ Bergomi ducum probabiliter assignata: conjectura de duabus Gratis confusis: aliqua Vitæ dubia discussa.

Quæ disputavimus § præcedenti, non eo tendunt, ut in dubium revocemus, an SS. Lupum & Adleydam civitatis suæ principes habeant Bergomates; illud solum probare intendimus, non eo vixisse tempore, [Nummus Lupi Bergomi ducis, Longobardorum tempore cusus,] quo eos vixisse sine antiquorum testimonio hodie contendunt Bergomates: Sanctos illos fuisse Bergomi, principes etiam urbis fuisse, eorum traditioni credimus; neque interesse vel ad Sanctorum, vel ad Bergomatium gloriam existimamus, tertione an octavo seculo floruerint Sancti, modo constet Sanctos fuisse, ac Bergomi principes. Hoc itaque loco inquirimus, qua probabilius ætate floruerint SS. duces Lupus & Adleyda; ex quo deinde colligemus, utrum illi sanctam Gratam habuerint filiam: ac, si habuisse videantur, an eadem hæc sit, quæ S. Alexandri corpus sepulturæ curavit tradendum. Cælestinus in Historia Bergomensi part. 1, lib. 2, cap. 17 nummum exhibet, qui continet ab una parte Bergomum, ab alia ducem Bergomensem cum hac epigraphe: Lupus dux pergami. Nummum hic vide, qualem dedit Cælestinus, cuique aureum reperiri similem affirmat. Observat recte laudatus Cælestinus, hunc ducem non esse, quem Crotacii filium & Gratæ patrem volunt seculo III sed ducem Longobardum: neque item hunc nummum a posteris cusum ad honorem S. Lupi; hi enim titulum Sancti non omisissent. Prædictus auctor insuper cap. 31 inquirit, a quo duce prædicti nummi cusi fuerint, multisque rationibus probat, cusos esse a Lupo duce Longobardo, quem sibi Carolus Magnus cum regno Longobardorum subjecit, atque ad fidem Catholicam convertit. Præcipuas rationes perstringam breviter, non ut sententiam ipsius sequar de Lupo gemino Bergomatium duce, sed ut ostendam, Lupum aliquem sub finem seculi VIII Bergomo ducem præfuisse.

[28] [aliaque monumenta probant,] Prima ratio, allata cap. 17, petitur a corona, qua redimitus exprimitur Lupus: neque enim corona hæc ducalis videtur usitata fuisse seculo III aut IV. Altera ratio est, quod facultas cudendi nummos sub imperatoribus Romanis non videatur data fuisse urbibus Italiæ, data vero fuerit a Desiderio Longobardorum rege ducibus Longobardis, ut testatur, inquit, Joannes Annius Viterbiensi duci concessam. Tertia, qua omne sibi dubium sublatum dicit, sunt Mss., & inter illa Chronicum Gregorii Morelli, quæ omnia asserunt Ducem Bergomi, nomine Lupum, inventum fuisse a Carolo Magno, cum bellum gerebat cum Desiderio Longobardorum rege, regnumque Longobardicum sibi subigebat. Adjicit & aliud argumentum ex barba oblonga Lupi, quam nummus exhibet. Hisce ego rationibus hoc adjicio argumentum. Scribitur in nummo dux Pergamensis. At egregie probat cap. 30 Cælestinus, urbis nomen ante Longobardorum tempora fuisse Bergomum, non Pergamum, quod tempore Longobardorum fuit introductum. Ergo nummus ille post ingressum Longobardorum in Italiam fuit procusus: nec est, cur alteri eum tribuamus, quam Lupo a Carolo Magno converso. De hoc Lupo narrat cap. 32 ex Gregorio Morello & aliis duobus Mss., post modicam defensionem Carolo se subjecisse, fidemque Catholicam fuisse amplexum: nam paganus erat, id est Arianus, ut vult ex sequentibus Cælestinus, an recte, defectu monumentorum asserere non possum.

[29] Idem auctor lib. 3 cap. 1 Lupum cum Carolo profectum narrat, [Lupum Bergomi ducem fuisse seculo VIII:] ad subjiciendas Longobardorum reliquias quasdam; cap. 2 reversum cum Lupo Carolum Bergomensi ecclesiæ varia concessisse privilegia, quæ & alii auctores referunt. Templa itidem quædam instaurasse; quædam nova ædificasse, corpusque S. Alexandri veneratum esse, dixerat jam cap. 32 lib. 2. Verum hæc curiosius pertractare necesse non est ad propositum nostrum. Satis ad intentionem meam est, Lupum Bergomi ducem inventum esse, eumque ad fidem Catholicam conversum. Juvabit tamen etiam meminisse, templa eodem tempore instaurata. Hisce enim præsuppositis, probabiliter saltem ætatem SS. Lupi & Adleydæ conjugis ejus detegemus, ac Gratam pro una forsan geminam deprehendemus. Ut autem clarius procedamus, duo observanda; primum ex traditione diuturna ecclesiæ Bergomensis, S. Lupum præfuisse aliquando reipublicæ Bergomensi, conjugemque habuisse Adleydam; id enim jam a seculo XIII huc usque constanter creditum est, ut intelligimus ex Pinamonte, ipsumque secutis auctoribus: neque videmus, unde hæc opinio facile oriri potuerit, si res ita se non haberet. Secundum probatum sufficienter putamus, nempe Lupum non floruisse Diocletiani & Maximiani temporibus. His itaque notatis, rem totam brevi ratiocinio conficio.

[30] Habuit Bergomum S. Lupum civitatis suæ principem & ducem. [quem sanctum Lupum esse] Non autem alium habuit civitatis suæ ducem, Lupum nomine, præter Lupum, qui sub finem seculi VIII a Carolo Magno victus, & ad fidem conversus fuit. Hic ipse igitur credendus est Lupus, quem Bergomates Officio colunt ecclesiastico, dudumque cum conjuge Adleyda coluerunt. Singula nunc paululum elucidemus. Alium non fuisse Lupum ducem Bergomatibus, colligimus ex silentio Pauli Diaconi scriptorumque omnium; neque enim licet sine ullo teste Lupos fingere, aut Bergomatium duces. Hunc vero sub finem seculi VIII fuisse, ex variis auctoribus probatum est: nec obstat silentium Pauli Diaconi, qui usque ad ea tempora Historiam suam non perduxit; nec aliorum scriptorum; nam nullus, qui quidem suppar Lupo vixerit scriptor, hactenus, puto, innotuit, qui Bergomatium & Longobardorum res accurate pertractavit. Itaque mirari non possumus Lupum a præcipuis seculi IX, X & XI, ac secutis postea scriptoribus non commemorari, indeque ortam esse confusionem, quam in ejus historia hodie regnare perspicimus.

[31] Si nobis ad manum essent monumenta Mss., [varia suadent argumenta.] quæ citavit Cælestinus, quæque ducem Lupum indicaverunt; forsan ibidem & Adleydam reperiremus uxorem, & Gratam filiam. Adleyda certe nomen Longobardicum tempori imprimis convenit, conveniunt & Gratæ nuptiæ cum principe Germano, quas jam Pinamons asseruit, aliique post ipsum, non eodem tamen modo, scripserunt. Conveniunt huic etiam tempori ædificata templa per Lupum, Adleydam, Gratam, opibus forsan Caroli Magni ad id adjutos, cum id etiam Carolo acceptum referant aliqui, qui tamdiu certo Bergomi non substitit, ut id per se porficere potuerit. Convenit & huic Lupo, quod ad Catholicam fidem dicatur conversus S. Lupus. Neque mirari possumus, hominem, modo conversum, mox sanctum evasisse: cum eodem fere tempore illustre habeamus exemplum in Wittekindo Saxonum Westphalorum duce, Caroli Magni itidem opera ad fidem converso, de quo ita majores nostri tom. 1 Januarii pag. 380: Quoniam, ut Apostolus prædicat, ubi superabundavit delictum, sæpe superabundat & gratia; evenit quandoque, ut qui acerrimo bello Ecclesiam Dei fuerant persecuti, ii deinde pro ejus honore gloriose depugnent, atque insigni floreant sanctimoniæ laude. Quo in genere eximie sese Wittekindi Saxonum ducis virtus extulit; qui cum annos plures bella cum Francis, non tam pro gentis suæ libertate, quam odio Christianæ religionis gessisset, tandem divina gratia emollitum, ad exosa prius sacra complectenda adjecit animum eo ardore, ut deinceps & pietatis haud vulgarem gloriam vivus, & Divorum post mortem honores sortitus sit. Hæc Lupo nostro magna ex parte convenire possunt. Itaque vehementer suspicamur, hunc esse sanctum Lupum, quem colunt Bergomates.

[32] [Variæ rationes suadent duas esse Gratas,] S. Gratam Lupi & Adleydæ filiam asserit Pinamons in Vita, eumque secuti auctores plurimi. Gratam vero, quæ S. Alexandri funus curavit, horum filiam non esse, ex dictis abunde demonstratum est. Porro non existimamus Pinamontem, virum pium, imponere voluisse lectoribus suis; neque videmus, unde in hanc opinionem deduci potuerit, nisi Lupus & Adleyda filiam revera habuerint, hoc nomine appellatam. Unde in eam deducor sententiam, ut existimem S. Gratam, quam colunt Bergomates, Lupi & Adleydæ reipsa filiam fuisse; cum & alia sint, quæ id suadeant. Primo enim quatuor num. 2 dedimus martyrologia, quæ Gratam Virginem nominent; at virginem nominare non potuere sanctam illam mulierem, Gratam etiam nomine, quæ S. Alexandrum sepelivit; cum in Actis S. Alexandri matrona appelletur. Itaque ad aliam omnino Gratam videntur hi martyrologi respexisse. Adde, quod Martyrologium illud unum, in quo S. Gratam viduam vocari num. 2 vidimus, sepulturam S. Alexandri ei attribuat, alioque S. Gratam die commemoret, puta ad XXVI Augusti cum Alexandro. Martyrologia vero, quæ virginem dicunt, nec sepulturæ S. Alexandri meminerunt, nec eodem cum Alexandro die Gratam annuntiant. Unde diversas commemorari Gratas verisimile est, ac Gratam Lupi filiam virginem vocari, illam vero Gratam, quæ S. Alexandrum sepelivit, dici viduam.

[33] [quas consudit biographus;] Accedit ad argumenta prædicta, quod nullum S. Gratæ cultus vestigium reperiam ante seculum XI, quo corpus ejus ab Ambrosio episcopo, ut dicemus § 4, a loco sepulturæ translatum fuit ad templum ejus nomini dedicatum. Atqui credibile non est, mulierem, quæ septingentis jam annis latuerat, neque ulli Martyrologio inserta erat, tum demum cultum adeptam esse. Adde traditionem Bergomatium, quæ hospitale ab ea constructum, quæ varia templa memorat ædificata: hæc enim in curatricem funeris S. Alexandri non cadunt, ut ostendimus; congruunt vero quam optime Gratæ Lupi ducis filiæ. Ex dictis concludo, S. Gratam, quam colunt Bergomates, probabilius esse Lupi & Adleydæ filiam, atque seculo VIII, vel initio seculi IX videri adscribendam: nec alia de causa ad anteriora tempora relatam esse, quam quod eam cum altera confuderit Pinamons biographus. At ne hæc confusio lectori videatur incredibilis, quam facile potuerit Pinamons in eam labi, breviter ostendam.

[34] Habuit memoratus auctor Acta S. Alexandri martyris: [ut facile fieri potuisse ostenditur.] nam ex iis quædam descripsit, ut in annotatis monebo. In his reperit Gratam piam mulierem, quæ sanctum martyrem sepelivit. Habuit scripta Moysis Bergomatis, quæ citat, ubi Gratam quamdam invenit Crotacii neptem, eamdemque reginam nominatam. Habuit haud dubie monumenta quædam, aut certe traditionem Bergomatium, quæ Gratam docerent Lupi & Adleydæ ducum filiam: nam id ipsum finxisse non autumo. Habuit traditionem, aut forsan etiam scripta quædam de templis a Lupo, Adleyda ac Grata constructis. Hinc, cum non satis historiæ & chronologiæ peritus esset, existimare potuit eamdem ubique esse Gratam, præsertim cum testetur se undique ex chartis & inscriptionibus Vitam collegisse; itaque potuit secum ratiocinari. Grata filia est Lupi, neptis Crotacii; Crotacius itaque pater Lupi. Rursus: Grata sepelivit Alexandrum Maximiani tempore martyrio coronatum; vixit igitur & Grata, & Lupus eodem illo tempore Maximiani, nec multo ante Crotacius. Viden, quæ maxime disjuncta sunt, quam facili errore conjungi potuerint, si eamdem ubique Gratam intelligamus? At si Gratam Lupi filiam distinguamus a matrona illa, quæ S. Alexandri corpus sepulturæ mandavit, evanescit illico omnis illa ducum series, contra historicam veritatem conficta. Regina autem illa Grata, a Moyse poëta memorata cum avo Crotacio, ad proavos reges, Christo nato diu anteriores, si vera de iis quidam narraverunt, videtur ableganda; nisi quis existimare maluerit, Lupi filiam poëtica licentia Reginam vocari, quod nostræ sententiæ non repugnat: potuit enim & illa seculo VIII avum habere Crotacium, quem divitem Moyses, non principem, ut corrupte nunc legitur, nec Bergomi ducem vocavit, uti nec Pinamons biographus. Id male ex eorum dictis collegerunt posteri, quo minus miremur etiam Pinamontem quædam non recte collegisse.

[35] Quæret hic aliquis, si S. Gratam admittamus Lupi filiam, [Matrimonium S. Gratæ cum principe Germano asserit Pinamons,] a præcedenti ejusdem nominis vidua distinctam, an illius nuptias cum principe Germano revera factas, illamque Bergomi ducem post parentes fuisse, credendum putemus. Hæc duo hoc loco elucidanda veniunt. De nuptiis varie admodum loquuntur auctores. Pinamons in Vita cap. 4 nuptias omnino factas, matrimoniumque consummatum innuit, dum ita scribit. Grata in juvenilibus annis regi, filio regis, desponsatur; jam tunc sortita spiritum bonum. Tandem thoro maritali conjuncta, eleemosinis & operibus misericordiæ insistendo nobilem maritum, in quantum potuit, Deo devotum effecit. Verum non omnino rem mihi persuadet biographus, quod videatur illud collegisse ex Moyse poëta, qui Gratam vocat reginam, ut sequentia insinuant: Et non solum quia pater sanctæ Gratæ … de regali prosapia descendit, sed etiam quia ipsa regi fuit maritata, idcirco ipsa beata Grata regina appellata est, & egregius ille versificator Moyses, qui Pergaminum composuit, de ea tractans ipsam reginam appellare non formidavit. Si meliorem suæ opinionis probationem habuisset Pinamons, illam, opinor, adduxisset.

[36] Certe Jacobus Philippus Bergomas in Opere de Claris mulieribus cap. CXI, [desponsationem solam Bergomas: cujus præferenda sententia:] etiamsi in multis Pinamontem sequatur, de matrimonio S. Gratæ ejus opinioni repugnat, atque ita rem enarrat: Quæ cum ab ipsa sua adolescentia inter cæteras suæ regionis fæminas evasisset speciosissima, asserunt cuidam magno Germanorum principi fuisse desponsatam; sed nuptiæ nunquam celebratæ. Desponsationem, ut vides, ex aliorum opinione refert, matrimonium omnino negat. Unde ne ipsa quidem desponsatio omnino mihi videtur certa; matrimonium vero magis etiam incertum, & minus probabile: neque enim dubito, quin rationes quasdam habuerit Bergomas, cur a Pinamonte dissentiret, virginemque vocaret; neque itidem sine ratione virginem nominarunt martyrologi ante citati, nulla nuptiarum mentione facta. Quod autem nuperi quidam scriptores asserunt, maritatam fuisse, sed cum marito virginitatem servasse: inventum illud est subtile quidem, & solvendæ difficultati opportunum, at non satis solidum: nam ante probandum erat, cum marito conjugio alligatam vixisse, quam rem tantam, tamque inusitatam, sine ullo antiquiorum testimonio fingerent: quod enim pauci in matrimonio virgines vixerint, sufficiens fundamentum non est asserendi, id etiam hic contigisse. Colligimus ex dictis, S. Gratam Lupi filiam probabilius virginem esse, sive desponsata fuerit, sive per procuratorem forsan etiam nupta, sive ne desponsata quidem, quæ incerta existimo. Nunc ad dubium alterum procedamus.

[37] [ducem Bergomatium non fuisse S. Gratam probatur.] Bergomatium rempublicam gubernasse S. Gratam non agnovit Pinamons, ejus Vitæ scriptor. Nam primo hunc Vitæ præfigit titulum: De sancta Grata nobili matrona Pergamensium. Ita matronam in titulo cap. 1, in titulo cap. 2 viduam vocat. Deinde nullibi docet, ipsam civium suffragiis ducem electam, nullibi in dignitatem parentum successisse, aut urbi præfuisse. At cap. 13 ita scribit: Quod beata Dei ancilla Grata optata quietis silentia convenienter habere non poterat, cogitavit Dei Famula modicum secedere, & ibi prope locum alium ad habitandum eligere, in quo usque ad finem vitæ posset in Dei servitio permanere. Mox cap. 14 subjungit xenodochium ab ea conditum, ejusque in illud secessum, & cap. 18, Cum igitur, inquit, in prædicto hospitali per multorum annorum spatia in Dei servitio perseverarat, … cœpit in prædicto xenodochio gravi corporis ægrotatione languescere; mortemque in xenodochio, & sepulturam continuo subdit. Ex hisce manifestum esse existimo, Pinamonti contrarios esse scriptores illos, qui eam civium calculis civitatis regimini admotam, illique immortuam dixere. Neque discrepat a Pinamonte Bergomas in abjudicanda dignitate ducali, dum ita scribit cap. CXI: Ea de causa ut se mundo mortuam ostenderet, prima ea in urbe claustralem vitam exercere cœpit, & plurimas virgines sibi in Dei servitio congregans, gloriosis virtutibus & miraculis valde clara effulsit. Potest itaque dux vocari Sancta ob parentum dignitatem, non autem, ut videtur, ob suam urbis administrationem.

[38] [S. Hesteriam S. Gratæ sociam] Hesteriam in pluribus Gratæ sociam adjungit Pinamons: at sanctam aut martyrem non dicit, multo minus Bergomatium ducem: quamvis pietatem illius commendet plurimum. Dubium videri potest, eademne hæc sit Hesteria cum sancta Hesteria, quam XI Augusti colunt Bergomates, si quidquid de S. Hesteria hoc tempore referunt, ut verum admittimus: neque enim, quæ scribit Pinamons, cum relatis de S. Hesteria satis concordant. Verum in tanta confusione rerum, ad Sanctos Bergomates spectantium, facilius credam, etiam in S. Hesteriæ gesta ex eadem confusione errores quosdam irrepsisse, quam dicam Hesteriam S. Gratæ sociam, a S. Hesteria esse distinctam, quod ipsi Bergomates non sunt admissuri. Sane S. Hesteria usque ad annum 1290, quo sacrum ejus corpus cum tribus martyrum corporibus inventum, ut refertur tom. III Julii pag. 204, incognita fere fuit Bergomatibus, ita ut dubitare non possimus, quin valde incerta sint, quæ de ea postmodum reperiuntur conscripta. Quæ autem de ejus cum S. Grata familiaritate habet Pinamons, accipere potuit ex documentis quibusdam de S. Grata agentibus, indeque existimare in sepultura S. Alexandri Gratæ non defuisse, quæ in omnibus aliis non deerat. Hinc videmus, quo ex capite ad persecutionem Diocletiani referri potuerit, etiamsi eam seculo VIII cum S. Grata conjunctissime vixisse crederemus. Multa porro sunt, quæ seculo potius VIII, quam Diocletiano imperante, in humanis fuisse suadeant.

[39] Primo sepulta legitur S. Hesteria in templo cathedrali S. Alexandri martyris: [variæ rationes suadent ad seculum VIII pertinere;] at templum S. Alexandri anno 307, quo martyrio coronatam volunt, nondum erat ædificatum, ut probavimus. Neque dici cum fundamento potest, postea in templum S. Alexandri illatum sacri corporis thesaurum: nullius enim translationis ante annum 1291 fit mentio; neque, si semel fuisset translata, Sanctæ memoria adeo fuisset abolita. Secundo Cælestinus Hist. Bergom. part. 2 pag. 291 ex Sanctuario Bergomensi profert hæc verba: Fertur etiam quod in translatione ipsius inventa sunt ossa lucidissima, & velut auro & argento mixta, mirabiliter redolentia, licet quingentis annis abscondita stetissent. Contigit hæc inventio anno 1290, uti tom. III Julii pag. 204 legi potest una cum inventionis & translationis historia. Ex hac Lect. 6 depromo sequentia: Ossa quoque integra, velut argentum lucida viderunt, e quibus emanabat optimi odoris fragrantia. Unde si quingentis annis abscondita, idem sit quod quingentis annis sepulta, ab anno 1290 deducemur ad annum 790, & deveniemus ad ætatem S. Gratæ Lupi ducis filiæ. Quod argumentum, modo verba recte a Cælestino citata sint, superiora etiam, quæ de gemina Grata disputavi, utcumque confirmat. Tertio in Actis S. Alexandri nulla Hesteriæ habetur memoria. Itaque socia potius fuisse videtur Gratæ alterius, quam illius, quæ Alexandro ultimum præstitit obsequium: neque enim Hesteriam omisisset auctor, feminam sanctam & illustrem, si partem in sepultura habuisset.

[40] Obstare tamen videtur his rationibus, quod S. Hesteria sive Asteria colatur ut martyr, [atque ex confusione duarum Gratarum perperam ad persecutionem Diocletiani relatam.] nihil enim de Hesteriæ martyrio memorat Pinamons. Sed responderi potest, de martyrio Sanctæ nihil constare ex veteribus monumentis, adeoque hanc opinionem de ejus martyrio admodum esse incertam. Sane ejus martyrium non prætermisisset Pinamons, si quid de eo innotuisset. Deinde si omnino constaret martyrem fuisse, non est cur etiam seculo VIII vel odio fidei, vel pro virginitate tuenda occidi non potuerit, itaque martyrii laurea redimiri. Quapropter, nisi duas sine sufficienti ratione Hesterias fuisse fingamus, dicendum videtur, hanc ipsam esse Hesteriam, quam XI Augusti colit ecclesia Bergomensis, quæque eodem errore, quo Lupus, quo Adleyda, quo Grata horum filia, ad persecutionem Diocletiani fuerit relata, ita ut, detecto errore, seculo VIII videatur restituenda. Hæc de duplici Grata, ex cujus confusione omnis error videtur natus, de Lupo, Adleyda, Hesteria, probabiliter disputata, ita velim lector accipiat, ut tantum his tribuat, quantum allatis rationibus tribuendum existimaverit. Neque enim certa nos attulisse existimamus, quod in tanta monumentorum penuria fieri non potuit: sed cum de Sanctorum illorum cultu constaret, ac gesta undique confusa & involuta videremus, illa, quantum potuimus, evolvere conati sumus. Hoc si quis melioribus instructus documentis præstare certius possit; illius nos libenter & gratanter amplectemur sententiam.

§ IV. Utriusque Gratæ gesta probabiliter ordinata: Corporis translationes.

[Gesta primæ Gratæ distincta:] Si secundum dicta § præcedenti duas admittamus Gratas invicem distinctas, quarum gesta confudit, unique attribuit biographus, pleraque, quæ narravit, ut vera admitti poterunt, sublata personarum ac temporum confusione. Juvat itaque hic indicare, quid cuique videatur, quoque ordine tribuendum. Prima, quæ Diocletiani & Maximiani tempore in humanis fuit, S. Alexandri martyris corpus in prædio suo sepeliit, quod in Actis S. Alexandri ad XXVI Augusti datis num. 9 narratur hoc modo: Dehinc post dies aliquot quædam matrona veniens, meritis castissima, ac nomine Grata, beatum corpus inveniens, cum gaudio lætabunda excepit, illudque cum suis hominibus ad prædiolum detulit suum, quod situm cernitur penes jam fatæ urbis Bergami muros, ibique cum aromatibus optimo sepelivit in loco. Quibus paulo post subjungitur: In quo loco semper Dominus meritis beati martyris exoratus ostendit prodigia & vota supplicum complet. Ex his verbis colligimus, templum S. Alexandro, ibi deinde structum, non videri huic Gratæ attribuendum, cum auctor illius nullam faciat mentionem, ut fecisset indubie, si jam fuisset ædificatum. Hæc sola de hac Grata matrona nobis innotuerunt: reliqua omnia, nisi quis fictitia esse velit, alteri Gratæ veniunt adscribenda. Primæ Gratæ memoriam annuntiat Grevenus in additionibus Usuardi ad XXVI Augusti verbis num. 2 datis, occasione ut videtur, alterius Gratæ, cujus seculo XI memoria translato corpore celebrari cœpit, ut infra narrabimus.

[42] [uti & secundæ:] Grata altera, eaque ut videtur SS. Lupi & Adleydæ filia, secundum dicta § præcedenti nata esse debuit circa medium seculi VIII; siquidem Lupum sub finem illius seculi a Carolo Magno superatum, atque religionem Catholicam amplexum diximus. Nubilis principi cuidam Germano forsan desponsata, &, si Pinamonti credimus, etiam nupta fuit. Verum, si desponsatio & nuptiæ revera sint factæ, sublato immatura morte vel marito vel sponso, totam se piis operibus, divinoque cultui devovit, ac vitam fere duxit solitariam, ita tamen, ut opes suas vel instaurandis vel construendis ecclesiis impenderet. Post obitum parentum ampli patrimonii hæres, illud totum ad pia opera expendisse videtur. Tribus templis S. Alexandro vel instauratis, vel structis, xenodochium excitavit, in quod tandem ipsa secessit quietioris vitæ causa; materque miserorum & pauperum jam dudum facta, se ipsa ad illorum sublevandas miserias totam addixit, illorumque se famulam fecit, ut cap. 14 narrat Pinamons: donec plena operibus bonis in eodem xenodochio ad Dominum migraverit, quod factum VI Kalendas Octobris scribit Pinamons cap. 18, Bergomas vero Kalendis Maii; sed hic diem obitus cum die translationis confudisse videtur.

[43] Facta hæc fere omnia videntur sub episcopo Bergomatium Agino, [quo circiter tempore hæc facta.] de quo tom. 4 col. 414 & seq. in episcopis Bergomensibus sequentia scribit Ughellus: Aginus electus fuit anno DCCLVIII, perque spatium LII annorum sibi creditam consultissime rexit ecclesiam, fatoque functus est anno DCCCX, inque cathedrali sepulcrum accepit. Narrant supra citati auctores, hujus Agini temporibus Bergomum Carolum Magnum venisse, pluraque templa statuisse, non pauca demolita iterum excitasse. Jam notavimus, Carolum non tamdiu substitisse Bergomi, ut hæc per se efficere potuerit; indeque templa, quæ a Lupo, Adleyda, ac Grata, leguntur ædificata, videri a Carolo designata, illorumque cura seu constructa seu instaurata. Hæc sunt, quæ in Vita S. Gratæ usque ad obitum mihi videntur probabilia. Quæ autem de fide catholica, ipsius opera propagata, in Vita leguntur; non quidem prorsus respuenda existimo; sed illa per episcopum & presbyteros, ipsa hortante opibusque juvante, videntur perfecta.

[44] Relata S. Gratæ morte, sic continuo subdit cap. 18 Pinamons: [Sepultura, & translatio corporis prima: epitaphium,] Sepulta autem fuit Pergami in prædicto xenodochio, quod ipsa ædificaverat, ubi sacrosanctum corpus ejus usque ad tempora venerabilis Ambrosii Pergamensis episcopi requievit: id est usque ad annum Christi 1027, quo translatum fuit, ut refert cap. 26. De hac translatione Ughellus tom. 4. col. 445 scribit sequentia: Anno MXXVII prima die Maii (Ambrosius episcopus Bergomas) transtulit corpus S. Gratæ ex antiquo xenodochii templo ab ipsa fundato in ecclesiam monasterii S. Mariæ veteris Ordinis S. Benedicti, quam deinceps de nomine S. Gratæ de Columnellis dixerunt, utpote quam haud ita pridem eidem Sanctæ dedicaverant. Nobile sepulcrum, ubi honorifice condita jacet, iis epitaphiis exornarunt.

Præsul Ambrosius meritis, & nomine dignus
      Corpus Matronæ justo sepelivit honore.
Digna fuit cælis Domino Matrona fidelis:
      Semper Apostolico fungitur & solio.

Idem epitaphium recitat Pinamons: unde colligas, jam antiquum utcumque esse, neque forsan diu post translationem positum, certe ante Pinamontem. Nihil autem in hoc epitaphio est, quod recentiorum opinioni faveat, nihil, quod disputatis a nobis non conveniat.

[45] Subdit huic aliud Ughellus, quod multo est recentius, [aliud recentius epitaphium:] & Pinamonte posterius, ex cujus historia videtur compositum: aut illi certe in omnibus consonat. Recentius esse Pinamonte, colligo ex eo, quod ipse illud non proferat, sed dicat, Circa loca illa tale epitaphium continetur, quod nunc dedimus. Accipe tamen & alterum Ughellianum, ut perspicias, ne in eo quidem quidpiam haberi, quod Pinamons non tradiderit.

Hic jacet, Ambrosius pater quam transtulit olim,
      Quæ patris patriæ condidit ossa pii.
Pergama quæ vanis docuit non fidere divis,
      Attestans Christum regna tenere poli.
Dux Lupus hanc genuit: vinxit Germanicus & Rex.
      Quo functo repetit, patre vocante, solum.
Succurrit miseris tædas exosa jugales:
      Ære potens condit plurima templa Deo.
Fida satis comitem junxit se Hesteria virgo,
      Inservire Deo cautius unde queat.
Cælesti nunc juncta choro pia vota precantum
      Exaudita refert Grata beata Deo.

Hæc omnia satis congruunt cum dictis, excepta geminæ, ut putamus, Gratæ confusione, in qua poëta, ut in aliis, sequitur Pinamontem. Plura de hac translatione dabit suo loco Vita ipsa.

[46] [ecclesia Sanctæ quotannis solemniter ab episcopo visitata.] Festum hujus translationis quotannis celebrant Bergomates post Kalendas Maii die prima non impedita Officio semiduplici de communi Virginum, ut videri potest in Officiis ipsorum propriis, anno 1707 prelo datis. In hujus, inquit laudatus Ughellus, translationis memoriam in die Palmarum solebat Bergomensis episcopus post solennem precationem super ramos olivarum a S. Alexandri ad S. Vincentii cathedralem, atque inde ad S. Gratæ templum solemniter progredi, ibique genuflexis monialibus singulis ramum olivæ præbere, illisque bene precatus solemnem supplicationem illam explere. Refert hoc paulo prolixius biographus cap. 27. Hoc tempore die 1 Maii episcopus cum capitulo in translationis memoriam S. Gratæ ecclesiam visitat, ut scribit Guerrinus in Synopsi sua pag. 59.

[47] [Translatio altera,] Alias sacri hujus corporis translationis memorat instrumentum authenticum impressum, a notario publico Bergomensi Antonio Facherio subscriptum, nobisque transmissum, cui titulus: Sepulcri antiquissimi marmorei, in quo primum S. Alexandri martyris Thebanæ legionis vexilliferi, & successive S. Gratæ Bergomi patronorum sacra condita fuere corpora, translatio. In hoc instrumento, narrata prima S. Gratæ translatione, ita subditur: Cumque postmodum propter inceptum hujusmodi urbis, ut dictum fuit, munimen, prædicta quoque antiqua ecclesia S. Gratæ nedum ruinam minaretur, sed jam cœpisset ruere; fuit propterea anno Domini MDLXIX pro executione mandati prædicti illustrissimi Cornelii Senioris (Bergomensis episcopi, quem Ughellus col. 504 ad cathedram Patavinam anno 1577 translatum scribit) extracta dicta arca cum sua capsa, sic, ut præmittitur, clausa, & qua decuit reverentia hujusmodi capsa delata in ecclesiolam interiorem prædicti monasterii S. Mariæ veteris nuncupatam, ubi repositum reperiebatur prædictum antiquissimum monumentum S. Alexandri, & in eo pariter recondita fuit dicta capsa, sacras reliquias & corpus S. Gratæ continens, & servata usque ad annum MDCXV.

[48] [tertia,] Quando ex memorato sepulcri S. Alexandri vase, intra quod visum fuerat penetrare per illius rimulas seu fixuras humidum quoddam, ita ut dubitaretur sacras reliquias hujus B. Virginis tractu temporis facile putrescere, aut consumi posse, regente Bergomatem ecclesiam illustrissimo D. Joanne Emo, fuit extracta dicta capsa, & prius devote illis reliquiis expurgatis, in priori antiqua marmorea arca, seu mausolæo ipsius B. Gratæ inaurato, & his litteris insculpto, Sepulcrum S. Gratæ virginis, post altare dictæ ecclesiolæ S. Mariæ elevato, eadem capsa honorifice recondita fuit, & ibi asservata usque ad annum MDCXXVII.

[49] Et tunc, sedente illustrissimo D. Augustino Priolo episcopo, [quarta ad ecclesiam novam Sanctæ sacram.] etiam extracta fuit dicta capsa lignea, duabus seris, ut prius, clausa, & deinde reverenter cum intortitiis, & aliis luminibus delata, & iterum in memorato mausolæo eminenti post altare primum exterius novæ ecclesiæ S. Gratæ, nuper in ampliori, & augustiori forma jam reædificatæ, eidem S. Gratæ inscriptum prope chorum, a parte dextera ingressus ecclesiæ præparato, & marmoreo tegumento etiam cooperto, & gypso linito fuit reposita, eodem vetustissimo sepulcro divi nostri patroni intra idem monasterium ad hanc usque diem asservato. Subdit deinde relationem tumbæ marmoreæ, in qua post S. Alexandrum sancta Grata fuerat posita, honorifice intra altare S. Alexandri depositæ; quam dedimus in Commentario ad Acta ejusdem Sancti XXVI Augusti num. 26. Nunc Acta subjungimus, in quibus miracula quædam lector inveniet, de quibus nihil putavimus præmonendum: nam siquid dubii occurrat in annotatis explicabimus.

VITA
Auctore Pinamonte Peregrino de Brembate.
Ex Ms. Bergomensi.

Grata Virgo, ut fertur, Bergomi in Italia (S.)

BHL Number: 3628

A. Pinamonte.

PRIOR CAPITUM DIVISIO.

Caput 1. Incipit Prologus in Vita sanctæ Gratæ venerabilis matronæ Pergamensium.
II. Explicit Prologus. Incipit Vita illustris viduæ sanctæ Gratæ. Et primo de ejus nobili ortu.
III. De bona indole ipsius.
IV. Qualiter nuptui tradita fuit.
V. De morte mariti, & qualiter Pergamum remeans in sancta viduitate permansit.
VI. De socia ejus Hesteria, & qualiter cum ea se haberet.
VII. De morte beati Alexandri martyris, & de loco Crotacii avi beatissimæ Gratæ.
VIII. Qualiter beata Grata sepelivit martyrem Alexandrum in prædio suo.
IX. De miraculo exhibito circa porcum beatæ Gratæ.
X. Qualiter Pergamenses per adjutorium sanctæ Gratæ conversi sunt ad Dominum.
XI. Quomodo sanctus Luppus pater sanctæ Gratæ fecit ecclesiam sancti Salvatoris in monte, & alia de ipso Sancto.
XII. Qualiter beata Adleida mater sanctæ Gratæ ædificari fecit ecclesiam Dominæ sanctæ Mariæ veteris; & ecclesiam S. Michaëlis de Archu, & alia de ipsa famula Dei.
XIII. Qualiter beata Grata ædificavit ecclesiam primam beati Alexandri, & multa ei contulit.
XIV. Qualiter beata Grata ædificavit hospitale, juxta locum, ubi Christi martyrem sepelierat, & qualiter ibi se haberet, & quod plura ei donavit.
XV. De moribus & conversatione sanctæ Gratæ.
XVI. De laude & imitatione famulæ Dei venerabilis Gratæ.
XVII. De gratiarum actione & suffragiis sanctæ Dei Gratæ.
XVIII. De felici obitu sanctæ Gratæ, & quomodo ad gloriam transivit æternam.
XIX. De miraculis post mortem sanctæ Gratæ, & quomodo fuit mirificata, & de curatione cujusdam contractæ.
XX. De illuminatione cujusdam cæci per beatam Gratam.
XXI. Quomodo meritis beati Alexandri, & S. Gratæ liberati sunt quidam a feris pessimis.
XXII. De quadam muliere liberata a periculo partus per beatam Gratam. Et de alio simili miraculo.
XXIII. Qualiter beata Grata adjuvit quandam dominam, quæ de equo cadebat, ita ut læsionem nullam sentiret.
XXIV. De quodam alio beneficio a beata Grata collato cuidam sibi devoto.
XXV. Conclusio: & quare omnia supradicta scripta sint.
XXVI. De translatione venerabilis, & illustris matronæ dominæ sanctæ Gratæ.
XXVII. Quomodo incepta fuit statio, quæ in Ramis Palmarum fit in ripa rubea ab episcopo, clero, & populo, ob devotionem dominæ S. Gratæ.
XXVIII. Unde, & qualiter legenda sanctæ Gratæ compilata sit, & cætera.
XXIX. Oratio & excusatio auctoris. Expliciunt capitula in legenda sanctæ Gratæ.

PROLOGUS.

Cap. I.

Omnipotentis Dei filiis, & in Dei Filio Jesu Christo carissimis, [Rationem dat, cur hanc Vitam scripserit.] tamquam filiis gratiæ, & coheredibus gloriæ, universis, qui Christiana professione censentur, salutem, & in sanctam subsequi professione lætitiam, & illa respuere, quæ huic inimica sunt nomini, & ea quæ sunt apta sectari. Antiquorum solertia pervigili studio multa memorabilia posteris in scriptis reliquit, quæ modernorum inertia, vanitatibus seculi dedita, ex incuria amisit. Hinc est quod multorum venerabilium Sanctorum gesta aut semiplena, aut ex sola fama, seu etiam conjecturis, vix possint haberi; & quorum nomina scripta sunt in cælis, eorum Acta aut perdita, aut combusta, seu igne cremata, aut non scripta sint in terris, & memoria rarior habetur. Beatissimæ igitur Gratæ gloriam ad memoriam revocemus, & qualiter cælestia meruerit, secundum quod per antiqua scripta, & verissima dicta, per idoneos testes ad nos sanctita * transmisit auctoritas, Jesu Christo, qui est via & veritas, nos ducente & docente, rudi quidem, sed veraci stilo sub compendio elucidemus.

[Annotata]

* forte sancita

CAPUT I.
Ortus, parentes, indoles bona, nuptiæ, mors mariti, reditus in patriam, viduæ cum socia Hesteria conversatio.

II.

Anno igitur Domini ducentesimo octuagesimo nono, [Pater Sanctæ,] præsidente Dei Ecclesiæ in urbe Roma beato Marcello a Papa & martyre, & regnante impiissimo cæsare Maximiano, fuit in Italia civitate Pergami b de stirpe regia c dignus memoria nobilis vir, dux laudabilis Luppus d nomine, non quasi luppus *, sed quasi agnus sibi subditis mansuetus, vir rectissimus, strenue militans, & a justitia non declinans. Siquidem tunc temporis, secundum quod antiqua Lumbardorum e narrat historia, erat hæc provincia, quæ nunc Lumbardia dicitur, in tres partes distincta f. Quarum una dicebatur Liguria g & extendebatur ab Abdua h flumine usque ad Appeninos i montes versus Occidentem, Padum k fluvium a Meridie relinquens. Secunda autem dicebatur Æmilia l a Pado flumine usque ad mare versus Meridiem, & versus mare protendebatur usque ad fluvium, qui dicitur Renus. Tertia vero ab Abdua flumine versus mare extendebatur usque in Panoniam: hæc habebat pro confinio montes a Septemtrione, & dicebatur Venetiæ m.

[3] In hac igitur provincia una nobilium civitatum Pergamum habebatur: [patria, natales, nomen,] unde a quampluribus caput dicebatur Venetiarum n. Et ideo sedes ducatus o, & sceptrum in ea residebant. In hac ergo civitate venerabilis dux de sua nobili conjuge, Adleyda nomine, suscepit filiam, quam quodam præsagio futurorum Gratam nominavit, quod & rei postmodum probavit eventus. Fuit enim non solum nomine, sed & opere & merito grata. Grata siquidem Deo fuit, grata fuit angelis, & grata fuit hominibus. Deo namque grata fuit per veram & profundam humilitatem, angelis per munditiæ puritatem, hominibus per continuam caritatem. Circa enim hæc tria ejus labor & studium fuit, non solum viduitatis tempore, sed etiam in juvenili ætate in diebus jucunditatis suæ: nam violam humilitatis, lilium munditiæ & puritatis, & rosam rubicundam caritatis observabat.

III.

[4] Hæc juvencula Grata nobili more educata, sapientia, [mores, & virtutes Puellæ:] honestate, pulcritudine omnes præcellebat. Nobilis carne, sed nobilior mente: pulcra facie, sed pulcrior fide; juvencula corpore, sed animo cana. Nam in illa sua juvenili ætate cor ei jam inerat senile, & sensus veneranda canities sub tenella facie latitabat. Senectus enim venerabilis est non diuturna, neque numero annorum computata: cani enim sunt sensus hominis, & ætas senectutis vita immaculata. Fama ejus ubique evolat, & omnium oculis extat gratiosa. Virgo vero nobilissima Grata, Creatoris sui in se beneficia recognoscens, non se superbit de talibus, sed illi soli placere studebat, a quo se omnia recepisse cognoscebat. Gaudebant parentes de suæ Filiæ profectu, & ei in omnibus applaudebant, disponentes, & solicite cogitantes, qualiter possent eam alte & nobiliter maritare.

IV.

[5] Erat in diebus illis in quadam parte Theutoniæ, quæ dicitur Germania p, [nuptiæ regiæ:] rex præpotens & dives, qui Theutonico more latius regnabat. Hic magnæ & bonæ indolis habebat filium, quem arctius diligebat, & post se regnare disposuerat, & jam regnare incipiebat. Audita igitur celebri fama tantæ Virginis, summum sibi profectum reputat & honorem, si regi juveni filio suo unigenito copuletur. Juvenis rex ad idem æstuabat, & multipliciter patrem sollicitabat, ut legatos mittere non tardaret. Eliguntur legati, fideles nuncii majores, & sapientiores præ ceteris, & cum diviciis magnis, ac cum omni mundi gloria ad ducem patrem Virginis pro virgine Grata Pergamum diriguntur. Datur audientia ambaxatoribus * regis, qui magnis promissionibus summas blanditias adjiciunt, si hoc conjugium dux & sui facere compromittant. Annuit dux precibus legatorum, & Grata in juvenilibus annis regi, filio regis, desponsatur: jam tunc sortita spiritum bonum. Tandem thoro maritali conjuncta q eleemosinis, & operibus misericordiæ insistendo nobilem maritum, in quantum potuit, Deo devotum effecit. Et non solum quia pater sanctæ Gratæ, sicut supradictum est, de regali prosapia descendit, sed etiam quia ipsa regi fuit maritata, idcirco ipsa beata Grata regina appellata est, & egregius ille versificator Moyses, qui Pergaminum composuit, de ea tractans, ipsam reginam r appellare non formidavit.

V.

[6] Soluta tandem a lege viri tam dilecti mariti sui per mortem ipsius, [mortuo marito, vidua in patriam reversa, modeste] licet se videret longe positam a cognatis & notis, & quasi derelictam inter extraneos, non desperavit, neque tristitia nimia se absorberi permisit, neque de cetero alicui alteri mortali nubere proposuit, sed se totam Domino Jesu Christo servituram statuit, qui sibi contulerat totum. Unde statim abjectis pompis seculi & vestimentis vanitatis, in vili & humili habitu procedebat, Deum habens præ oculis, & mundi caducam gloriam, quæ tam cito deserit sperantes in se. Interea pius pater de filia sua dilecta Grata admodum solicitus, solempnes legatos mittit ad illam; qui dum eam sic humilem respiciunt, suspirantes dicunt: Nonne hæc est regina ducis nostri tam incliti filia? Non est hic habitus reginæ ducis filiæ. Illius autem vultus non est in diversa mutatus, quam nullus amor potuit ab amore Jesu Christi sequestrare. Dicti autem nuncii illam assumentes, & cum reverentia debita deducentes, Pergamum ad patrem perduxerunt, ubi ipsa cælesti sponso suo Domino Jesu Christo ardenter inhæsit serviens ei omni tempore. Speravit enim in Domino sicut vere vidua, & seculo desolata, instans orationibus & obsecrationibus die ac nocte secundum Apostoli documentum. Nam vidua, quæ in deliciis est, vivens mortua est. Unde ad hæc summopere studuit, ut gratia Salvatoris adjuvante irreprehensibilis permaneret. Non cum ludentibus se miscuit, neque cum his, qui in levitate ambulant, participem se præbuit. Timebat autem Deum valde, nec erat, qui loqueretur cum ea verbum malum. Erat enim virtuti castitatis adjuncta, ita ut non cognosceret virum omnibus diebus vitæ suæ, ex quo defunctus est vir ejus.

VI.

[7] Ut autem ancilla Dei Grata melius & honestius posset vacare divinis, [& pie vivit cum socia Hesteria.] & in Dei servitio permanere, nobilem mulierem, honestam, & religiosam sociam, Hesteriam s nomine, secum assumpsit in sanctæ societatis solatium, & religionis augmentum, quæ ei comes individua extitit in operibus bonis omnibus diebus vitæ suæ. Quis enim enarrare sufficiat, quæ & quanta bona hæ sanctæ mulieres egerunt? Ipsæ autem quasi lucernæ super candelabrum positæ, delectabile cunctis clarumque sanctitatis spectaculum exhibebant, factæ omnibus vitæ speculum, religionis & honestatis exemplum. Gaudebant enim si possent parce vivere propter Christum, scientes quod parca vita occidit vitia, extinguit libidinem, virtutes nutrit, animum roborat, mentem ad cælestia sublevat. Erant enim in oratione assiduæ, in jejuniis sæpe, caritate præcipuæ, compassione anxiæ, & humilitate subjectæ. Specialem gratiam contulerat illis Deus flendi pro peccatoribus, pro miseris, & afflictis, & animarum pereuntium zelo succensæ, aliquando in orationibus pernoctabant. Frequenter autem & aures divinæ clementiæ hac speciali petitione pulsabant, quatenus Deus iniquitatem a cordibus Pergamensium auferre dignaretur, ut relictis idolis suis, converterentur ad Deum vivum & verum, & unicum Filium ejus Dominum Jesum Christum.

ANNOTATA.

a Marcelli pontificatui initium dat Pagius anno 308, ibidem num. 7. Aberrat itaque a vera chronologia annis non paucis.

b Pergami, ita tempore Longobardorum scribi cœptum Bergomum, dixi in Commentario num. 28.

c Lupum ex regia Longobardorum stirpe fuisse seculo VIII, non est inverisimile, regia vero fuisse stirpe natum, minus esset verisimile seculo III, cum reges dudum in Italia essent ignoti. De ætate itaque Lupi consule Comment. prævium § 3.

d Luppus, alii rectius Lupus scribunt, ut patet ex sequentibus, ubi lupum agno opponit.

e Lumbardorum. Longobardi, contracte vocantur ab Italis Lombardi.

f Hanc Longobardiæ divisionem in Liguriam, Æmiliam, & Venetam ditionem, non esse accuratam facile perspiciet lector geographiæ utcumque peritus.

g Liguria Mediterranea altera est, alteraLittorea, Genuensem fere ditionem complexa. De Mediterranea intelligendus auctor, quæ pars est hodiernæ Longobardiæ. Mediterraneæ autem Liguriæ terminos Baudrandus ita describit: Inter montem Apenninum ad Meridiem, Alpes maritimas ad Ortum, Padum fluvium ad Septemtrionem, Tidonem fluvium & Padum ad Occasum comprehensa. Fuere termini Liguriæ varii pro variis temporibus; nunquam tamen, ut opinor, quales hic describit Pinamons.

h Abdua, seu Addua flumen, Bergomensem ditionem dividit a Mediolanensi.

i Apenninus notissimus est Italiæ mons, illam perpetuo fere jugo in duas partes secans ab Alpibus maritimis usque ad extremos Salentinos & Brutios. Verum Alpes hic potius, quam Apenninum, designat auctor, cum velit Padum a Meridie relinqui.

k Padus, inquit Baudrandus, fluvius Italiæ maximus, & celeberrimus, qui Eridanus a poëtis dictus, ortus in Gallia Subalpina, & Galliam Cisalpinam in Cispadanam & Transpadanam secans.

l Æmilia, ait Baudrandus, regio fuit Italiæ, partem Longobardiæ Cispadanæ, & Romandiolam late sumptam complectens, ab Arimino Placentiam usque protensa, & usque ad Apenninum montem: non usque ad mare Mediterraneum. Rhenus Bononiensis, vulgo Reno, secat Æmiliam, at nullibi terminat.

m Nihilo prædictis aptius Venetam Provinciam describit auctor, cum eam in Pannoniam usque extendat. Audi, quibus terminis Venetam Provinciam stricte dictam, de qua hic agitur, circumscribat Bandrandus: Terminatur a Septemtrione valle Tellina, & comitatu Tyrolis, atque Carinthia provinciis Germaniæ, a quibus separatur Alpibus Carnicis & Juliis; ab Occasu terminatur ducatu Mediolanensi, a Meridie ducatu Mantuano, ditione summi Pontificis & mari Adriatico, nunc sinu Veneto dicto; quo etiam ab Ortu terminatur & Carniolia provincia.

n Bergomum caput aliquando fuisse Venetæ provinciæ alibi non inveni; neque Pinamonti, eumque secutis auctoribus tuto credi posse existimo.

o Sedes ducatus Veneti eodem fundamento Bergomi statuitur, quo præcedentia fuere dicta.

p Germaniam distinguit a Teutonia, partemque Teutoniæ dicit. Verum, etsi Teutones non semper fuerint iidem cum Germanis, tamen Germania numquam Teutoniæ pars fuit; sed Teutones olim fuerunt in parte hodiernæ Germaniæ. Auctor vaga illa principis illius assignatione ostendit, se non satis novisse, quis esset rex ille Germaniæ, & sic rem totam magis facit dubiam.

q § 3 Comment. quæsivimus, an hæ nuptiæ videantur perfectæ.

r De alia forsan Grata Moysen fuisse locutum diximus num. 34 Commentarii. Porro, dum talem auctoritatem pro nuptiis adducit, præbet occasionem suspicandi, nuptias illas, ut multa alia, ex solis conjecturis, iisque male fundatis enatas.

s De Hesteria consule Comment. § 3, a num. 38. Hactenus dicta Gratæ Lupi filiæ sunt attribuenda.

* lupus

* legatis

CAPUT II.
S. Alexandri martyrium, ac sepultura: ecclesiæ per sanctam ædificatæ: miraculum: Bergomatium conversio.

VII.

Erant autem in tempore illo in civitate Pergami perpauci Christiani, [S. Alexandri martyrium,] qui timore Maximiani a Christum publice confiteri non audebant. In diebus illis accidit, quod Christi venerabilis miles Alexander b, qui ex illa sancta & devota Dei legione Thebæorum signifer fuit, divina dispensante misericordia, ut Christi augeretur gloria, Pergamum perveniret: ubi juxta urbem in prædio, quod dicitur Prætoria, aliquibus diebus in oratione permansit. Supervenerunt autem subito milites, & ministri Maximiani cæsaris, qui more bestiarum mox cruentis manibus sanctum Dei martyrem, non fugientem, neque divertentem ab hostibus, comprehenderunt, & ad vicum, qui dicebatur Crotacium, conduxerunt: ubi nunc est ecclesia ad honorem ejusdem incliti martyris Alexandri, quæ dicitur in Columpna. Nobilis enim & dives Crotacius c avus sanctæ Gratæ, hunc vicum propriis diviciis construxit, & ab eo locus ipse denominatus, & ibidem honorabiliter est sepultus.

[9] Refertur etiam, quod in loco illo flores oriebantur, [locus, ubi occisus,] quorum, odore curabantur infirmi. In illo insuper loco post obitum illustris Crotacii, populi in signum triumphi, & in titulum memoriæ altam columpnam fabricari fecerunt, sicut in Pergamino egregius ille versificator Moyses supradictus nobili stilo descripsit, hæc omnia dicens:

Hinc ubi procedes paulum titannis * ad ortum
Respice Crotacii felicem divitis d ortum *:
Quem regina potens ambivit marmore Grata,
Pergameæ sedis regeret cum sceptra e beata.
Illic omne viret genus omni tempore florum,
Ex quibus ægrotos sanans vis exit odorum.
Crotacus f hujus avus reginæ dicitur illam
Constituisse bonis propriis magnopere villam.
Unde fuisse locum veteres dixere vocatum:
Cujus & ipse locus conservat corpus humatum.
Signa Dei g manifesta tibi dabit alta columpna,
Post obitum Domino quam gens fabricavit alumpna.

[10] In hoc siquidem loco posita fuit statua quædam, [& idolum loci: martyrii modus, & dies.] quæ Plotacio h vocabatur, ubi dæmonia colebantur. Ab hac etiam statua quidam locum prædictum Plotacium i vocaverunt. Ad hanc igitur statuam venerabilem Christi militem Alexandrum violenter traxerunt, ut, si ibidem sacrificare idolis nollet, juxta præceptum cæsaris Maximiani capite plecteretur. Ad quem locum ut Christi miles pervenit, Spiritu sancto repletus Christum constantissime fatebatur. Aquam ergo postulat, & manus lavat, Dominumque multipliciter benedicit, & aspiciens in cælum, dixit: In manus tuas, Domine, comendo spiritum meum. Et sic decollatur septimo Kalendas Septembris k. Angeli vero animam ejus suscipientes, ad cælorum gaudia perduxerunt.

VIII.

[11] Cum autem detestabiles ministri impiissimi Maximiani recessissent, [Grata cum suis corpus Sancti, ædificato, ubi occisus fuerat, templo,] relicto sacrosancto corpore in loco passionis occiso, beatissima Grata zelo Dei succensa, sitiens etiam ipsa & desiderans palmam martyrii, & compatiens martyri Christi, assumpta fidelissima socia Hesteria l, de qua supra fecimus mentionem, & aliquibus de ancillis suis, assumptis etiam quibusdam de collegio servorum suorum, qui jam facti Christiani fidelissimi erant, cum ipsis pariter ad locum passionis accessit. Et invento corpore sacro, ipsa beatissima Grata propriis manibus reverenter, & cum magna devotione caput martyris elevavit, & in brachiali suo, quod de veste pendebat, posuit, portans manibus propriis m. Reliqui autem servi ejus sacrum corpus venerabiliter assumpserunt. In loco vero ante altam columpnam, ubi occisus fuerat, postmodum tempore procedenti beata Grata viriliter accensa, statuam idoli, quæ dicebatur Plotacio, dejecit, confregit, & comminuit, & eliminata omni spurcicia idolorum n, ecclesiam ad honorem sancti martyris ædificari fecit, quæ dicitur in columpna o, de qua supra habita mentio est.

[12] Et quia tunc temporis non patebat facilis ascensus ad civitatem juxta montem, [alioque in via, in prædio suo sepelit:] in quo nunc est ecclesia ad honorem prothomartyris Stephani ædificata, per prata portantes sacras reliquias, versus Orientem ad alium vicum perrexerunt. Et cum pervenissent ad crucem viæ publicæ, sacrum corpus deposuerunt, volentes quiescere, & humeros, super quos portaverant, commutare. Et quia portitores ibi talem mutationem fecerunt, ideo deinceps ille vicus appellatus est Burgus de Mutatione, licet quidam male scribant de Murgazone p. Quia vero aliquæ stillæ preciosi sanguinis martyris incliti ibidem ceciderunt; postea tempore alio illustris Grata ibi in meditullio viæ ecclesiam, quæ appellatur sancti Alexandri de Cruce, ad honorem preciosi martyris construi fecit, quam & ego ipse oculis aspexi. Deinde portantes sacrosanctum corpus, pervenerunt ad prædium beatæ Gratæ, quod erat extra muros civitatis Pergami, ubi nunc est nobilis ecclesia cathedralis ad honorem martyris ædificata: & ibi eum, sancta Grata ad caput, beata vero Hesteria ad pedes, obsequium præstantibus q, honorabiliter & devote sepelierunt, ubi tale epitaphium continetur.

Conditur in Gratæ martyr tellure beatæ.
Cernitur ut multum, nec distat ab urbe sepultum.

Multisque miraculis claruit, & usque in hodiernum diem Dominus per ejus merita mirabilia operatur.

IX.

[13] Sepulto venerabili martyre Alexandro, præcepit beata Grata dispensatori domus suæ, [pro porco operariis occiso alius inventus:] ut porcum quendam, quem habebat, occideret, & servis Dei, qui in sepeliendo martyre laboraverant, & reliquæ familiæ refectionem pararet. Quo jussa complente, refecerunt corpora post laborem, comedentes cum timore Domini, & ei gratias referentes. Cumque facto prandio dispensator accessisset, ut quippiam operis faceret (mirum dictu) mox alium consimilem porcum vivum & sanum reperit in loco, ubi alius, qui comestus erat, stare consueverat. Egressus autem dispensator narravit hoc dominæ suæ venerabili Gratæ, & Hesteriæ sociæ suæ, ac aliis de familia. Quæ audientes super misericordia Dei gavisæ sunt, & ei gratias retulerunt. Illum autem porcum in misericordiæ operibus, & refectionem pauperum, viduarum, & orphanorum ancillæ Christi consumpserunt, reddentes eum Domino, qui eis illum divinitus ministraverat r. Multa abinde Dominus in vita beatissimæ Gratæ meritis illius fecit miracula: sed ipsa Dei Famula ea studuit attentius occultare.

X.

[14] Coruscabat tunc temporis martyr Alexander miraculis, [conversio Bergomatium ad fidem.] & sic lucerna super candelabrum posita gloriosis meritis & miraculis, non solum Pergamenses, sed omnes per circuitum illuminabat, ita ut plures ejus fulgoribus illustrati lumen fidei clare viderent. Beatissima vero Grata satagebat, quantum poterat, ut gentem suam ab idolorum revocaret cultura: sciebat enim quod secundum Apostolicam doctrinam suorum, & maxime domesticorum curam habere debemus. Suorum igitur salutem ancilla Dei Grata primum desiderans, instabat precibus die ac nocte, & monita salutis dabat illis. Unde factum est ut apud suos taliter laboraret, quod adjuvante gratia Salvatoris, qui neminem vult perire, sed vult omnes homines salvos fieri, & ad agnitionem veritatis venire, ut omnes converterentur ad unum Deum vivum & verum, & unicum filium ejus Dominum Jesum Christum, idola vana, surda & muta spernentes. Viderunt enim, quod infelices sunt, & inter mortuos spes illorum est, qui appellaverunt deos opera manuum hominum. Aut si quis artifex faber de silva rectum lignum secuerit, & hujus arte doctus eradat omnem corticem, & per scientiam artis suæ figuret illud, & assimilet imagini hominis, aut alicui ex animalibus comparet illud, & faciat ei dignam habitationem, in pariete ponens illud, & confirmans ferro, ne forte cadat, sciens quoniam non potest se adjuvare, imago enim est, & opus est illi adjutorio, & de substantia sua, & de filiis suis, & de nuptiis votum faciens inquirat, nonne stultissimus est homo hujusmodi? Non erubescit loqui cum illo, qui sine anima est. Nonne pro sanitate infirmum deprecatur? & pro vita mortuum rogat? Nonne in adjutorium inutilem invocat, & de itinere petit ab eo, qui ambulare non potest? Initium enim separationis a Deo, est exquisitio idolorum, & adinventio illorum corruptio vitæ. Non enim erant ab initio, neque erunt in perpetuum. Unde Pergamenses beatissimi Alexandri meritis, & meritis & documentis beatissimæ Gratæ, abominantes & execrantes idola, conversi sunt ad Dominum, & a paucis presbyteris Christianis, qui tunc erant quasi occulti, omnes baptizati sunt in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Amen. Et sic secundum desiderium beatæ Gratæ completum est: quæ super omnia in hac vita desiderabat, ut gens sua converteretur ad Dominum s.

ANNOTATA.

a Hæc, quæ sequuntur, alteri Gratæ tribuenda, quæ Alexandrum sepelivit. Vide dicta § 3, a num. 32, & § 4 ab initio.

b S. Alexandri Acta dedimus ad 26 Augusti, ubi confirmantur, quæ hic narrat, præterquam quod locus mortis Plotacium, non Crotacium appelletur.

c Crotacium nec ducem nec principem vocari a Pinamonte jam observavimus num. 34 Commentarii; unde a recentioribus ad cumulum fabularum hoc adjectum.

d Divitis etiam legit Muratorius tom. 5 Scriptorum Italiæ pag. 530. Alii substituerant principis.

e Hunc locum exposuimus num. 25, & num. 34 & S. Gratam hic probabilius non designari diximus, quamvis id putaverit Pinamons.

f Crotacus legit recte, opinor, Pinamons. Alii deinde contra metri leges ediderunt & Crotacius.

g Dei legit Pinamons. Muratorius & alii rei.

h Plotacio. Coram hac statua, sacrificare renuens, occisus est S. Alexander. De ea actum in Commentario ad Acta ejusdem Sancti num. 9, ubi probavimus idolum fuisse; a quibusdam autem Plutonem, ab aliis ipsum Crotacium in deos relatum putari.

i Hoc verum videri nomen diximus in Actis S. Alexandri loco citato.

k Hæc omnia in Actis S. Alexandri circa finem inveniet lector.

l Sociam Gratæ in sepultura Alexandri Hesteriam nesciunt Acta S. Alexandri: ex quo collegimus probabilius hoc ab auctore adjectum. Vide dicta § 3 num. 38.

m Videtur hoc dici ex conjectura, quia ita conveniens existimabat auctor.

n Quam parum hæc sint verisimilia, Maximiani persecutione vigente, jam diximus.

o Templum hoc serius conditum, fortasse opera Gratæ Lupi filiæ.

p An hoc nomen, & nominis ratio recte data, inquirere possunt, qui propius adsunt Bergomates.

q Videtur hoc loco auctor oblitus caput sancto Martyri fuisse amputatum: ita incongrue ejus sepeliendi modum narrat.

r Nescio, an hæc cum ducali regiaque magnificentia conciliare possint Bergomates; id certe me non posse profiteor.

s Si tantum pro Christi fide præstitisset S. Grata Maximiani tempore, mirandum sane esset, curam non habuisse, ut Bergomi, quod totius tunc Venetæ ditionis caput fuisse volunt, crearetur episcopus. Itaque ad posteriora tempora hæc referenda, atque oratorie magis quam historice prolata esse existimandum. Consule dicta in Comment. num. 43.

* titanis

* hortum

CAPUT III.
Structæ per SS. Lupum & Adleydam ecclesiæ: item ecclesia & xenodochium per S. Gratam.

XI.

In tempore illo venerabilis & inclitus dux, supradictus videlicet sanctus Luppus, [S. Lupus, templo S. Salvatoris] pater beatæ Gratæ, factus Christianissimus, suam & aliorum desiderans salutem, cœpit anhelare, quomodo gentem suam sibi subditam ad Christianam fidem melius & facilius posset allicere. Unde precibus & exemplis bonorum operum eos juvabat, & sanctis ammonitionibus instruebat, videns quoniam apparuit gratia Salvatoris nostri Dei omnibus hominibus, erudiens nos, ut abnegantes impietatem & secularia desideria, sobrie & juste & pie vivamus in hoc seculo, expectantes beatam spem & adventum gloriæ magni Dei, & Salvatoris nostri Jesu Christi. Ipsi enim audivimus & scimus, quia hic est vere Salvator mundi Jesus Christus, qui constitutus est a Patre judex vivorum & mortuorum: unde & Salvatorem expectamus Dominum Jesum Christum, qui reformabit corpus humilitatis nostræ, configuratum corpori claritatis suæ. Et ideo venerabilem ecclesiam ad honorem Salvatoris æterni Dei Jesu Christi in quodam eminentiori loco Pergameæ civitatis ædificare voluit supermemoratus sanctus Luppus, & ab universis sibi subjectis Salvatorem Deum Dominum Jesum Christum coli & venerari.

[16] [ædificato, obiit, & miraculis claruisse dicitur.] Cumque multo labore per temporalia transiens in populorum regimine desudaret, & cursum suum in Dei servitio consummasset, ad extremum vitæ suæ perductus, mortalitatis terminum immortalitatis vitæ continuavit initio, ingressus in abundancia sepulchrum in requie opulenta. Fertur etiam post obitum claruisse miraculis: nec mirum si regnans in patria beatus Luppus virtutum signis claruit, qui adhuc in via militans virtutibus plenus fuit. Dicitur autem sepultus fuisse in dicta ecclesia sancti Salvatoris, quam ipse ædificaverat: & adhuc usque ad hodiernum diem ejus imago sive figura juxta altare depicta cum circulo coronæ in capite, sicut Sancti alii depinguntur, & cum superscriptione sui nominis evidenter apparet. Et hæc prima ecclesia esse dicitur, quæ in civitate Pergami extitit ædificata a: satis enim congruum fuit a Salvatore, qui est alpha & o *, principium & finis, ædificationis ecclesiarum, & domus orationis habere principium: fundamentum enim aliud nemo potest ponere, præter id quod positum est, quod est Christus Jesus.

XII.

[17] Interea venerabilis & fidelissima Christiana nobilis Adleyda, [S. Adleyda, constructa ecclesia S. Mariæ veteris,] mater beatæ Gratæ, de qua supra fecimus mentionem, volens imitari beatum Luppum maritum suum in operibus bonis; cogitavit etiam ipsa qualiter Reginæ cæli gloriosæ Virgini Mariæ, Matri Salvatoris Jesu Christi æterni Dei, devote servire posset. Unde incidit illi consilium bonum, & aliam ecclesiam, non longe a supradicta ecclesia sancti Salvatoris, ad honorem beatæ & gloriosæ Virginis Matris Dei Mariæ ædificari fecit, quæ postmodum sancta Maria vetus b appellata est. Apud quam etiam ad honorem beatissimæ Gratæ constructum & dicatum est nobile monasterium, & multis donis privilegiatum, ubi laudabilis sanctimonialium numerus habitat, & in quo usque ad hodiernum diem ancillæ Christi, sponsæ Dei, gratum Deo exhibent famulatum.

[18] Volens quoque beata Adleyda, supradicta mater sanctæ Gratæ, [& S. Michaëlis de Arcu, pie moritur.] non solum in bonis operibus sequi virum suum, sed etiam superabundare, & excedere in operibus pietatis & Christianæ religionis; & ut sibi, & suis omnibus orationes & merita ac suffragia omnium beatorum spirituum lucraretur; aliam fecit ædificari ecclesiam ad honorem & gloriam beati Michaëlis archangeli & omnium angelorum, quæ nunc appellatur ecclesia sancti Michaëlis de Arcu c. In hac etiam ecclesia ancillæ Christi Deo longo tempore servierunt, degentes sub obedientia venerabilis abbatissæ monasterii de sancta Grata, quod situm est juxta ecclesiam Dominæ sanctæ Mariæ veteris supradictæ. Unde etiam post multo tempore sacerdos, qui in dicta sancti Michaëlis ecclesia ministrabat, a venerabili abbatissa monasterii sanctæ Mariæ supradictæ & sanctæ Gratæ administrationem recipiebat. Beata vero Dei famula Adleyda nomine, operibus pietatis & misericordiæ insistens, & in sancta conversatione perseverans, ac in bonis operibus Deo serviens, migrans ad Dominum intravit in gaudium Domini sui, ubi cum beato Luppo, viro suo, Regem gloriæ Filium Dei cernit in decore suo, Jesum Christum Dominum nostrum, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit, & regnat per omnia secula seculorum. Amen.

XIII.

[19] Beata quoque Grata martyris sui non immemor Alexandri, [Templum super corpus S. Alexandri structum,] sed semper de eo solicita, & fidelissima existens ei & devotissima, attendens quod martyr Dei indecenter staret in prædio suo, sine domo & sine tecto, manus suas misit ad fortia, disponens, & cogitans qualiter templum decens posset super sanctum corpus erigere, in quo fideles Christiani martyris Christi possent suffragia impetrare: cogitavit, inquam, & quod cogitavit, effecit. Nam de suis divitiis, quas in Dei servitio libentissime expendebat, ecclesiam beati Alexandri primam ædificari fecit decentem & utilem, secundum quod tunc temporis qualitas exigebat. Deditque illi ecclesiæ dona magna & larga, omnia videlicet, quæ possidebat Dei Famula circa locum Sancto dicatum, quæ adhuc usque in hodiernum diem illi ecclesiæ pertinere noscuntur. Permansit autem hæc ecclesia ad honorem martyris tempore longo, quo usque illa, quæ nunc est, fuit ædificata d.

[20] [quo destructo, aliud ædificatum.] Crebrescentibus enim miraculis meritis beatissimi Alexandri, populi in devotionem non modicam accensi, sanctum martyrem, quem in cælo indubitanter constabat a Domino honoratum, in terris honorare & exaltare cupiebant. Unde templum illud nobile, quod nunc est, a fidelibus Christi ædificatum est & ditatum. Nam multi divites & magni multa & magna donaria ad honorem Christi & martyris ejus libentissime tribuebant, sperantes a Domino mercedem æternam, pro cujus amore qui dederit calicem aquæ frigidæ, non perdet mercedem suam. Quia vero fideles Christiani frequentissime & assidue locum prioris tabernaculi frequentabant in tantum, quod beata Dei ancilla Grata optata quietis silentia convenienter habere non poterat, cogitavit Dei Famula modicum secedere, & ibi prope locum alium ad habitandum eligere, in quo usque ad finem vitæ posset in Dei servitio permanere.

XIV.

[21] Igitur beata Dei Grata vidua non longe a loco, [S. Grata xenodochium struit, in quod secedens,] ubi corpus beati Alexandri martyris Christi venerabiliter sepelierat, xenodochium e sive hospitale ad receptionem pauperum construxit, & ibi totam in operibus misericordiæ se dedit, & se ibi omnium pauperum ancillam fecit. Ne minem abhorrebat, in tantum etiam ut infirmos aleret, pedes lavaret, ministraret necessaria, & in tribulatione gauderet: nam gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus longo tempore consuevit. Omnes personas advenientes largo excipiebat caritatis sinu, & cum omnes diligeret, ab omnibus amabatur. Et non solum materiale hospitale construxerat, sed de cordis hospicio xenodochium fecerat, & misericordiæ viscera alicui claudere nesciebat, affluens pietate & misericordia, & se totam in proximorum curam, atque miserorum compassionem effundens. Cum enim haberet multas divitias, & possessiones velut ducissa f & regina & domina civitatis, aut in ecclesiis & hospitalibus fundandis, construendis, ditandis, aut pauperibus, orphanis, & viduis sustentandis, dispersit deditque pauperibus: & ideo justitia ejus manet in seculum seculi.

[22] [totam se miseriis pauperum sublevandis consecrat.] Nullus enim egenus esse poterat, ubi mater misericordiæ beatissima Grata erat. Ipsa multorum filios educavit, multos hospitio recepit: ipsa tribulationem patientibus subministravit: ipsa omne opus bonum subsecuta est. Vere enim, & non immerito, potest de ista Deo Grata illud dici, quod beatus apostolus Paulus Timotheo scribit, dicens: Vidua eligatur in operibus bonis testimonium habens. Ista enim est illa vidua euangelica, quæ posuit in gazophilacio Domini duo minuta. Posuit homines, posuit mulieres, posuit suos, posuit extraneos. Nam per hoc ipsum, quod se obtulit in obsequium martyri Christi, exponens se martyrio, cupiens & ipsa martyr effici pro Christo, tam suos quam extraneos, tam longe positos quam propinquos, circa partes Pergameas, in gazophilacium fidei obtulit Christo. Multa etiam bona, multasque divitias huic caritatis loco contulit venerabilis Grata, mater pauperum, quorum plura usque in hodiernum diem perseverant, in obsequio pauperum & infirmorum.

ANNOTATA.

a De ætate S. Lupi egimus § 3. Ex dictis ibidem colliget facile lector, si templum S. Salvatoris primum fuerit Bergomi, instauratum potius videri a S. Lupo, quam primitus constructum. Quæ autem dicit auctor de S. Lupi imagine, cum circulo coronæ in capite depicta, conducere possunt ad cultum ejus antiquum ostendendum; qui per Officium ecclesiasticum, festumque celebrari solitum, satis jam stabilitus est.

b Ad hanc ecclesiam corpus S. Gratæ deinde fuit translatum, ut diximus § 4.

c Hæc ecclesiarum sive structio, sive instauratio ad seculum item 8 referenda, secundum dicta in Comment. § 3.

d Id est, usque ad initium seculi X, quando, priori ab hostibus vastata, cura S. Adelberti nova fuit constructa, ut in citato sæpe Commentario ad Acta S. Alexandri diximus num. 22. Prioris ædificatio, si per S. Gratam facta est, ut habet traditio Bergomensis, ad finem seculi VIII referenda.

e Hujus xenodochii constructionem certius, ut opinor, S. Gratæ omnino tribuemus: nam templa forsan instaurata partim sunt, partim structa.

f Ex hoc loco non recte concludes ducissam, reginam, aut dominam civitatis fuisse, sed tantas possedisse divitias, quantas ducissa possideret: licet id auctor dixisse videatur, quia patre duce & domino civitatis nata, regique, ex mente saltem illius, nupta fuit.

* ω vel o mega

CAPUT IV.
Virtutes S. Gratæ: mors, & sepultura.

XV.

Non solum autem in prædictis, [Variæ virtutes Sanctæ] verum etiam in se ipsa beatissima Grata morum honestate pollebat, tanto divini fervoris impetu ferebatur, ut ipsam esse vas honoris & gratiæ, vas ornatum omni lapide precioso, nemo, qui vitam ejus diligenter adverteret, dubitaret. Tanta etiam in Ancilla Dei lux divinæ gratiæ radiabat, ut amorem sibi omnium raperet, & ipsos quoque adversarios fidei, vi quadam honestatis alliceret, ut ab illis etiam amaretur. Unde & de ipsa pronuntiabant sapientes, quod necesse erat hujusmodi Ancillam Dei prædestinatam fore ad vitam. Et ideo plures exemplo sanctitatis illius, veræ fidei & christianitatis meruerunt apprehendere disciplinam: nam motus illicitos Sancta Dei sub disciplina coëcebat, & membra & sensus suos studebat restringere, ne possent lasciviæ & levitati deservire: aspectus suus erat simplex, & humilis, ne fixe aspiceret oculus, quod illicite concupisceret animus: auditus suus fuit purus & discretus, ea, quæ superflua sunt & vana, respuens, & ea, quæ Dei sunt, Grata Dei gratanter suscipiens. Sermo suus fuit sale conditus, ociosa & nociva detestans, bona & utilia commendans: in suo corde fuit mundicia: incessus suus fuit cum gravitate; in vultu pudicitia, status cum reverentia, motus cum maturitate, habitus cum honestate. Ubicumque erat, resplendebat ejus sanctitas, servabatur honestas: in omnibus motibus suis taliter laborare studebat, ut nihil faceret, quod cujusquam offenderet aspectum, sed quod suam sanctitatem deceret: sic enim lucebat lux sua coram hominibus, ut viderent ejus bona opera: & glorificabant Patrem æternum, qui in cælis est.

[24] [ex quibus, uti & ex miraculis ejus sanctitas cognoscitur.] Has virtutes sanctam Dei Gratam possedisse non ambigebant, quicumque ejus adhuc in carne positæ conversationem noverant, quam virtutibus plenam fuisse, etsi taceat lingua carnis, clamant miracula, felicem ejus transitum tam præcedentia, quam etiam subsecuta. Hæc autem in summa quadam de beatissimæ Gratæ moribus, & sanctitate vitæ, breviter perstricta sunt, ut non minus quidem de hiis sanctis & nobilibus moribus, quam ex miraculorum prodigiis, quam digne apud Deum, & apud homines meritis sanctissima & gloriosa habenda sit, luce clarius elucescat. Utrumque autem, videlicet & morum nobilium sanctitas, & miraculorum divinorum coruscatio, ad nostrum denique profectum dirigitur; dum & in miraculis, quod admiramur, aspicimus, & in sanctis & honestis moribus, quod nobis ad imitandum proponitur, invenimus, ad honorem siquidem illius, & gloriam, qui Sanctos suos & meritorum venustat virtutibus, & quando vult, & prout vult, etiam miraculis coruscare concedit, Jesus Christus Dominus noster Filius Dei vivi, qui cum Patre & Spiritu sancto in Trinitate perfecta vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

XVI.

[25] Quis beatissimæ & sanctissimæ Gratæ virtutes & opera sancta usquequaque imitari sufficiat? [Virtutes proponit imitandas,] Mirari possumus, & ipsius exemplo pensare corporis nostri inertiam, & præsentis temporis miseriam. Posse vero, quod illa potuit, non humanæ virtutis, sed singularis est gratiæ. Laudemus ergo eam magnifice, & dicamus: Tu gloria Pergamensium, tu lætitia nobilium, tu honorificentia populi nostri, quia fecisti viriliter, & confortatum est cor tuum, eo quod castitatem amaveris, & post virum tuum alterum nescieris, & ideo manus Domini confortavit te, & eris benedicta in æternum. Imitemur ergo, prout possumus, materna vestigia, simul & agamus gratias Redemptori, qui talem in via, qua ambulamus, Ductricem exhibuit ancillis suis, & deprecemur misericordiarum Patrem, ut illo nos regente Spiritu, quo filii Dei aguntur, per terminos, quos posuerunt patres nostri, ad eandem metam perpetuæ felicitatis, & sempiternæ beatitudinis, ad quam illa beatissima Deo Grata sine fine felix introivit, nos quoque indefesso tramite pertingere mereamur.

XVII.

[26] Quis ergo tibi, beatissima Grata, tali ac tantæ matronæ digne valeat jura gratiarum & laudum præconia impendere, [Sanctamque cum gratiarum actione auctor invocat.] quæ tuo singulari opere civitati Pergameæ succuristi perditæ? Quas tibi laudes fragilitas Pergamensium persolveret, quæ tuo speciali adjutorio ad fidem Christi pervenit? Et quas tibi laudes, o Sanctissima, nostra fragilitas persolvet, quæ nos tali ac tanto Domino obtulisti? O sancta Dei Grata, a Christo gratificata, moribus ornata, fide beata, spe firmata, caritate radicata, & in omni loco fundata! O mater nostra, o Domina nostra, o Magistra nostra, nos Deo gratifica, nos moribus orna, in fide instrue, in spe confirma, in caritate corrobora, & in omni bono consolida. Accipe, Sancta Dei, accipe, Grata, accipe, Sacrata, accipe, Domina nostra; accipe itaque exiles, quascumque meritis tuis impares, gratiarum actiones: & cum susceperis vota, culpas nostras orando excusa: sit per te excusabile, quod gerimus, fiat impetrabile, quod fida mente poscimus: accipe, quod offerimus; redona, quod rogamus; & excusa, quod timemus. Sentiant omnes tuum juvamen, quicumque celebrant tuam sanctam commemorationem. Assiste parata votis Pergamensium, & repende omnibus per circuitum optatum effectum: sit tibi studium assidue exorare pro venerabili Gratia a abbatissa tua, vicaria tua, de tuis laudibus multum sollicita, pro ancillis tuis, pro omnibus tui monasterii, pro me fratre Pinimonte b misero peccatore, sed devoto tuo, pro me scriptore servo tuo, pro me laudatore tuo, licet insufficienti & indigno, pro toto clero, & pro omni populo Pergamensi, quæ fecisti benedicta cum tuo adjutorio ad Christi fidem converti. Non sit, o Sanctissima Dei, non sit inanis aut vanus labor tuus in nobis, sed sicut nos induxisti ad fidem Christi, ita meritis & precibus tuis perduci mereamur ad gaudia paradisi, te ducente, & Domino nostro Jesu Christo adjuvante, cui est honor, & gloria in secula seculorum. Amen.

XVIII.

[27] Cum igitur in prædicto hospitali per multorum annorum spatia c in Dei servitio perseverasset, [Supremus Sanctæ morbus, obitus, sepultura.] & omnes per circuitum nationes jam Domino famularentur d, cupiens dissolvi, & esse cum Christo, plena operibus bonis, & dierum multorum, approquinquante fine certaminis, cursus meta, & bonorum laborum fructu glorioso, repositam sibi coronam justitiæ acceptura in cælo, cœpit in prædicto xenodochio gravi corporis ægrotatione languescere, spiritu tamen Deo infatigabiliter adhærebat. Convocatis igitur majoribus xenodochii, cœpit eos ad charitatis, & hospitalitatis observantiam, ad virtutis constantiam exhortari. Certa quippe de sua, pro suorum erat salute solicita. Denique beatissima Dei Grata post labores diuturnos, quibus in vinea Domini Sabaoth, in conversione videlicet, & in salvatione Pergamensium, & in operibus bonis fideliter desudaverat, introivit in gaudium Domini sui, diurnumque accepit denarium, complevitque dies suos in bono, & annos suos in gloria, sexto Kalendas Septembris e, migrans a corpore, & præsentis incolatum miseriæ supernæ habitationis & beatitudinis commutans, ubi ab ubertate domus Dei feliciter inebriatur, Regem gloriæ Dominumque virtutum in decore suo conspiciens Jesum Christum Dominum nostrum, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per omnia secula seculorum. Amen. Sepulta autem fuit Pergami in prædicto xenodochio, quod ipsa ædificaverat, ubi sacrosanctum corpus ejus usque ad tempora venerabilis Ambrosii Pergamensis episcopi requievit.

ANNOTATA.

a Hæc tum præerat monasterio S. Gratæ, quam etiam quædam subministrasse documenta, sibique ad Vitam scribendam auctorem fuisse dicit cap. 6 num. 40.

b Pinimonte. Pinamontem passim nominatum invenio.

c Hinc, & ex morte in eodem xenodochio, collegimus, contra sententiam biographi esse, quod reipublicæ administratio Sanctæ attribuatur.

d Anno 305, quo ejus mortem consignant hodie, nondum omnes per circuitum nationes Domino famulabantur.

e Utrum hoc revera die obierit Sancta, an id auctor existimaverit, quia aliquando illo die fuit culta, mihi incertum videtur.

CAPUT V.
Miracula post mortem facta.

XIX.

Ex quo autem beata Dei Grata tranfivit de morte ad vitam, de mundo ad cælum, [Miracula generatim,] de labore ad requiem, de carcere ad palatium, de luctu ad gaudium, de loco xenodochii ad solium regni, de ducatu temporali a ad sceptrum paradisi, de pugna mundi ad præmium cæli, post obitum videlicet ipsius nobilis sanctæ Gratæ divina non defuere miracula: quorum quidem plurima per negligentiam delevit oblivio, mater ingratitudinis, gratiæ inimica: plurima vero conscripta sunt, diligenti prius inquisitione discussa, & fidelium attestatione probata. Nam cæcos illuminavit, claudos ambulare fecit, contractos erexit, paralyticos sanavit, surdis auditum restituit, mutis loquelam; & multos a diversis ægritudinibus, & variis languoribus mirabiliter curavit. Audientes autem hæc auribus nostris nonne admirabamur? Vere enim mirabilis est Deus in Sanctis suis. Ipse enim est Deus, qui facit mirabilia. Et ideo, sicut dicit propheta: Filii hominum scitote quoniam mirificavit Dominus Sanctam suam. Mirificavit Dominus eam intra jocunditate conscientiæ & suavissimis affectionibus. Mirificavit eam etiam multipliciter: mirificavit enim intra, prout supra, mirificavit eam extra, mirificavit eam erga, mirificavit eam supra: mirificavit eam intra, videlicet jocunditate conscientiæ, & suavissimis affectionibus: mirificavit eam extra nobilibus moribus, & pietatis & misericordiæ operationibus. Mirificavit eam erga scilicet proximum, miraculorum virtutibus, & sanctis illustrationibus. Mirificavit eam supra, splendidissimis glorificationibus, jam glorificata in anima: tandem glorificabitur in corpore, scilicet in resurrectione, quando fulgebunt justi sicut sol in regno Patris eorum, qui est super omnia benedictus in secula seculorum. Amen.

[29] [claudæ gressus concessus,] Redeuntes autem ad historiam, quædam miracula, quæ per idoneos testes ad nos sanctita transmisit auctoritas, huic Opusculo inserenda decrevi. Inter quæ & admiratione digna, primo illud occurrit fide perspicuum, & laude dignum, quod quædam puella de Telgate, cognomento Abbatissa, per plures annos infirmitate constricta, tibiarum & pedum erat officio destituta. Tibias quoque proprias frustra & quasi alienas portabat: nam cum crozolis b vix ire poterat, & sine his, vel alio fulcimento non poterat ire quocumque. Cumque dictam puellam domina Pax, amita ejus, in monasterio sanctæ Gratæ causa informationis & instructionis in litterarum scientia collocasset, tam dicta domina Pax, quam etiam ipsa puella, sæpe oratorium beatæ Gratæ ingredientes, ejus adjutorium & misericordiam implorabant. Igitur cum diu beatissimæ Gratæ per liberationem dictæ puellæ prædictæ suffragia postulassent, continuo affuit Dei virtus, & meritis sanctæ Gratæ tibiarum & pedum vires recepit & usum. Recessit igitur restituta plenariæ sanitati, dimisitque crozolas in prædicto monasterio sanctæ Gratæ in argumentum tanti miraculi, Jesu Christi gratias agens nomini, ac beatæ Gratæ testimonium perhibens sanctitati.

XX.

[30] Sane prætereundum non est abundans & evidens argumentum sanctitatis, [cæco visus;] quod beatæ Gratæ meritis, non tantummodo salus ægris, gressus claudis, loquela mutis, sed & lumen cæcis redditur oculorum. Nam quidam cæcus longo tempore extincti sustinuit dampna visus, nec ullius potuit medicaminis exhibitione juvari. Hic, divina sibi revelante clementia, vidit in visione se venire ad sacratissimum corpus beatissimæ Gratæ, & lumen oculorum jam diu perditum recuperare, & integre recipere. Unde statim quasi infusa luce securitatis, fiducia recuperandæ sanitatis & luminis oculorum in eo perfecta est. Veniens ergo cum magna fiducia, & cum devotione non modica, ad corpus venerabilis Gratæ, invocata beatissima Grata, votum fecit, & statim lumen recepit. Nec mirum, si regnans in patria aperit oculos corporis, quæ adhuc in carne vivens reserabat oculos mentis.

XXI.

[31] Adjiciendum & hoc laudibus Dei & sanctæ Famulæ, [lupi repressi,] ad conterendum molas obloquentis inique. In Cumana c autem diœcesi sunt duæ villæ, quarum una Moltrasium, alia vero Vercana nuncupata est. Prope villas istas apparuerunt lupi rapaces, & feræ pessimæ, quæ invadebant homines, & intrantes domos, pueros asportantes interficiebant: sicque timor magnus & tremor invasit omnes, nec audebant exire ad opus suum, nec ad operationem suam etiam ad vesperam. Recordati sunt autem de sancta ac venerabili Grata, eo quod monasterium suum condam *, possessiones ibi habere consueverat. Facto autem ab incolis terræ voto ad beatissimum Martyrem Alexandrum & ad beatissimam Dei Gratam, invenit se gens illa a feris pessimis protinus liberatam. Votum autem illorum fuit, ut quamdiu viverent semel in anno cum crucibus processionaliter corpus sacrosanctum martyris Alexandri, & corpus sanctissimum venerabilis Gratæ, devote & solicite visitarent. Quod votum longo tempore impleverunt, quamdiu duravit pax, & quamdiu gens illa vivebat, quæ se tali voto astrinxerat. Veniebant autem cantantes & Sanctos laudantes: & gratias Deo, & beato Alexandro, & beatæ Gratæ multiplices referentes, quia eos a feris pessimis liberaverant.

XXII.

[32] Nec silenda est cujusdam juvenculæ mira liberatio ad ejus gloriam & honorem, [duæ mulieres partus periculo liberatæ;] qui ex ore infantium & lactentium perficere novit laudem, ut destruat inimicum suæ perfidiæ defensorem. Gravida siquidem dicta puella pervenit ad partum, & gravi partus dolore urgebatur. Itaque vehementissimi cruciatus aculeis agitata, nec cibum capere, nec quiescere poterat, nec somnum oculis capiebat: nam dolores ejus sicut parturientis. Unde, velut furiosa, continuis clamoribus ululabat. Facto autem voto ad beatissimam Gratam, tam sibi quam filio edito liberationem obtinuit in momento. Simile miraculum de quadam alia intellexi, quæ cum multum in partu magnis affligeretur doloribus, invocatur ab ipsa devotissime beata Grata, & subito a gravissimis doloribus fuit liberata. Nec mirum si regnans in cælo dolores aufert corporales, quæ adhuc vivens in mundo, dolores a multis abstulit infernales: multos enim suis meritis & exemplis, ac sanctis monitionibus docuit, ad Deum attraxit, & ad Christi fidem convertit. Inerat enim ei mira omnium, & maxime Pergamensium salutis æmulatio, & in fæmineo pectore virilem animum gerens, conterebat molas iniqui, & de dentibus illius auferebat prædam.

XXIII.

[33] Illud quoque nulla oblivione delendum, quod quædam nobilis domina de Pergamo, [mulieri ab equo lasciviente periclitanti subventum:] fide digna, & a multis nota, in se ipsa experta est patratum miraculum. Cum enim aliquando cum decenti societate & honesta iret Triscurium, contigit in via quod equus, super quem sedebat ipsa, lasciviens, & priores calces elevans in duobus posterioribus pedibus se erexit. At vero dicta domina periculum magnum sibi imminere considerans, invocavit devote beatissimam Gratam, & statim ibi in adjutorium suum Sanctam Dei habuit visibiliter præparatam. Nam sibi manifeste visum fuit, quod beata Grata eam in brachiis accepit, & adeo leniter dictam dominam de equo deposuit, ut nullam omnino læsionem sentiret. Ut autem dicta domina tanti doni non esset ingrata, veniens ad monasterium sanctissimæ Gratæ, Domino Jesu Christo salvatori nostro, & beatæ Dei Gratæ ancillæ suæ gratias non modicas referens, dominæ abbatissæ de sancta Grata, & aliis quam pluribus hæc omnia devote & fideliter enarravit.

XXIV.

[34] Scribantur & hæc in generatione altera, ut populus,[auctori ad scribendum facultas data:] qui creabitur, laudet Dominum in venerabili Grata ancilla sua, & nihilominus Gratam laudibus attollat in Domino, qui dat lasso virtutem & robur multiplicat, & aperit os mutorum, & linguas facit disertas. Ego autem, ut non ingratus inveniar, libenter profiteor, quod antequam in servitio beatissimæ Gratæ laborare inciperem, invalidus eram ad scribendum; sermo horrebat, & vix aliquid facere poteram. Ut autem invocata prius Spiritus sancti gratia, & suffragiis sanctissimæ Gratæ, devote quidem, quantum potui, statim persensi mihi divinum auxilium affuisse. Nam mihi in continenti collata fuit cælitus d & possibilitas & facultas scribendi, & gratia & facilitas dictandi: & quidam ardor exarsit in corde meo, ut quiescere non possem, quamdiu Opus ipsius venerabilis & inclitæ Gratæ fine debito terminassem: per omnia benedictus Deus, qui adjuvat sperantes in se.

XXV.

[35] Multa quidem & alia tam in vita gloriosissimæ Gratæ illustris reginæ & ducissæ, [conclusio præcedentium.] quam post obitum perpetrata innotuere miracula, quæ non sunt styli officio designata. De curationibus etiam infirmitatum plura innotuerunt, quæ ad præsens scripto mandata non sunt, ejus sanctitatis insignia. Hæc autem breviter, fideliter, & devote annotata sunt ad sanctitatis ejus astructionem, ad Pergamensium commendationem & instructionem, ad omnium Christianorum ædificationem, ad laudem quoque & gloriam ejus, qui facit mirabilia magna solus, qui Trinus in personis, & unus in essentia, vivit & regnat per infinita seculorum secula. Amen.

ANNOTATA.

a Ita verisimiliter loquitur, quia ducis est Filia.

b Crozola, inquit Cangius, baculus superne rostratus vel in formam crucis efformatus. Fulcra itaque sunt claudorum firmandis gressibus.

c Intelligenda hic est diœcesis Comensis vel Novocomensis in ducatu Mediolanensi ad lacum Larium, nunc Comensem dictum, in qua sunt villæ sequenter. Certe Multrasium reperitur apud Paulum Jovium in descriptione lacus Larii. Comenses quoque olim Cumanos reperi vocatos.

d Vereor, ne vir bonus sibi imprudens imposuerit: nam sive stylum spectes, quem tamen ævo barbaro condonare possumus, sive ordinem, sive, quod præcipuum est, veritatem relatorum, non opus esse videtur magno miraculo, ad Vitam, sicuti conscripta est, componendam.

* i. e. quondam

CAPUT VI.
Translatio corporis: ex quibus documentis Vita scripta.

XXVI.

Translationem a beatæ & gloriosæ illustris matronæ, [Ambrosius episcopus ad preces abbatissæ S. Mariæ veteris] dominæ sanctæ Gratæ, diligenter & fideliter cupio declarare, & qualiter de loco xenodochii ad locum monasterii sacrosanctæ reliquiæ corporis sacri delatæ fuerint, vestræ devotioni ad memoriam revocare. Placuit enim Deo, & translata est. Ante translationem autem testimonium multiplex habuit placuisse Deo: sine fide autem, ut ait Apostolus, impossibile est placere Deo. Ipsa vero Dei Famula fidem Jesu Christi æterni Dei a primævo ætatis suæ plenissime habuit, & demum Pergamenses Christianam fidem habere fecit. Igitur sacrum corpus beatæ Gratæ requievit in xenodochio, quod ipsa construxerat, in loco, ubi primo fuerat tumulatum, usque ad tempora venerabilis præsulis Ambrosii Pergamensis episcopi, viri scientia & moribus adornati. Hujus in temporibus fuit in monasterio sanctæ Mariæ veteris, quod nunc est ejusdem sanctæ Gratæ, venerabilis abbatissa, re & nomine Officia, sapiens & discreta, quæ circa divina juxta sui nominis consonantiam officiosissima fuit & solicita. Hæc Spiritu sancto inspirata, cœpit in corde suo tractare, qualiter corpus sacrum sanctæ Gratæ, tam videlicet preciosum thesaurum posset acquirere, & in suo monasterio venerabiliter collocare. Unde venerabilem ecclesiam, pulchram & devotam orationis domum, quæ perseverat usque ad hodiernum diem, ad honorem sanctæ Gratæ construi fecit, & decenter ornari. Quibus peractis, accessit ipsa domina Officia ad supradictum venerabilem Ambrosium episcopum, & flagitare cœpit precibus importunis cum magna instantia & inconsolabili cordis anxietate, ut corpus sacrosanctum beatissimæ Gratæ sibi concedere dignaretur, quatenus in venerabili templo, quod ipsa sibi paraverat, reverenter & cum devotione multimoda post altare ejusdem sanctæ Gratæ venerabiliter locaretur. Instabant etiam quam plures alii, & gratia ipsius dominæ abbatissæ, & qui devotione accensi Sanctam Dei exaltare & honorare intendebant: & desiderio sancto permoti, virum Dei episcopum Ambrosium instantius flagitabant, ut acquiesceret deprecanti.

[37] At ille ut erat miseratione plenissimus, scientia & discretione conspicuus, [transfert Sanctæ corpus ad novam, eique dicatam ecclesiam,] attendens Dei honorem & sanctæ Gratæ sublimationem, sanctis desideriis & justis postulationibus acquievit. Consideravit enim vir Dei, quod sæpius & facilius posset a populo frequentari & visitari, & quod decentius & honorabilius requiesceret in nobili templo & decenti, ad honorem Sanctæ Dei fabricato, quam in oratorio humili & a civibus satis remoto. Venerabilis itaque pontifex Ambrosius antedictus, Spiritu sancto inspiratus, convocato clero, & populi multitudine, in die Kalendarum Maii cum magna reverentia & devotione ad hospitale, quod ipsa Dei Grata adhuc vivens construxerat, cum ipsis accessit, ubi prius sacrum corpus fuerat tumulatum. Cumque monumentum aperuissent, fertur a sacris reliquiis odor suavissimus effragrasse, in tantum ut videretur odor agri pleni, cui benedixit Dominus. Miracula etiam plura in die illa meritis sanctæ Gratæ claruerunt, quæ per negligentiam oblivioni tradita sunt & neglecta. Cum autem portando sacras reliquias, laudes divinas intonando & jubilando, ad locum, qui dicitur Ripa russa, seu Ripa rubea, sub monte videlicet sancti Johannis, pervenissent, nullo modo sacrum corpus movere potuerunt.

[38] [quod in via immobile factum, post preces movetur, & post altare majus deponitur:] Quamobrem venerabilis præsul prædicationem fecit, & orationes indixit, ut pius Deus, & sanctissima Grata gratiam talem præstare dignarentur, ut glebam sacri corporis ad locum destinatum possent transferre. Quibus peractis, sine aliqua difficultate statim corpus sacrum moveri potuit, & deductum est ad decentem ecclesiam in ejus nomine fabricatam: & sic post altare majus devote & fideliter reconditur cum honore. Festumque statuitur celebre eodem die, & multa ad Dei laudem, & sanctæ Gratæ sublimationem præstantur beneficia. Circa etiam loca illa Deo & sanctæ Gratæ dicata tale epitaphium continetur:

Præsul Ambrosius meritis & nomine dignus,
Corpus Matronæ justo sepelivit honore.
Digna fuit cælis Domino Matrona fidelis,
Semper apostolico fungitur & solio.

Postquam autem corpus beatæ Gratæ translatum fuit ad locum supradictum, in quo nunc requiescit, placuit venerabili Pergamensi episcopo & canonicis hospitale transferre, & in loco, ubi nunc dicitur hospitale sanctæ Gratæ, in Vineis collocare.

XXVII.

[39] A tempore vero translationis sanctæ Gratæ statutum & ordinatum fuit, [visitatio loci illius in die Palmarum.] & a venerabili episcopo Ambrosio, & a ceteris pontificibus in Pergamensi episcopatu successoribus suis, quasi pro lege observatum est, ut in Dominica Palmarum, postquam pontifex olivas cum palmis apud sanctum Alexandrum benedixerit, ad locum præfatum, qui dicitur Ripa rubea, in quo corpus sanctum beatæ Gratæ immobile ad tempus mansit, nec moveri potuit, stationem faciat episcopus cum clero & populo. Et facta ibi prædicatione & data benedictione, versus sanctum martyrem Vincentium procedunt. Cum autem processio ante portam ecclesiæ: sanctæ Gratæ pervenerit, pontifex manu sua palmam honorabilem & decentem venerabili abbatissæ de sancta Grata honorifice repræsentat, dataque sibi benedictione, ad sanctum Vincentium pontifex progreditur cum honore, & divina cum gaudio peraguntur.

XXVIII.

[40] Accipite hoc Opus, dilectissimi, & vos maxime, [Ex quibus documentis hæc Vita scripta:] ancillæ Christi, cum magna diligentia vigilatum, in quo multa, quæ in diversis erant locis, aut in libris & quaternis scripta, quos etiam de circumstantibus civitatibus & terris apportari feci: aut in cartis & privilegiis annotata, aut in muris & parietibus, seu etiam in quibusdam versibus exarata, aut in quibusdam scriptis de litera Beneventana b, quæ a paucis legi poterant, precibus & documentis venerabilis abbatissæ dominæ Gratiæ, in unum ad honorem & gloriam Domini nostri Jesu Christi æterni Dei, & gloriosæ Matris ejus Virginis Mariæ, ac sanctæ suæ Gratæ, fideliter & devote compilata sunt. Vere & congrue per solicitudinem dominæ Gratiæ gratiam hanc habere debuimus, ut juxta sui nominis consonantiam, totum quod circa hoc negotium gestum est, gratiæ Dei attribuendum est, ut sit gratia pro Gratia. Quapropter de cetero, qui in Pergamensi populo Christianam fidem habuerit, sanctissimæ Gratæ devotam festivitatem facere non omittat, nec ancillæ Christi, sanctæ Gratæ sorores & filiæ, ejus gloriosam memoriam diebus singulis decantare. Nam laus venerandæ ducissæ & reginæ, beatissimæ Gratæ, a multis lacrymas devotionis excussit, audientium liquefecit affectum, emollivit duriciam, & pium in eorum cordibus invexit ardorem, sicut in suave sonantibus canticis spiritualibus, nuper editis, devota anima poterit experiri. Quæ idcirco commemorata sunt, ut legentium devotio deinceps in laudem sanctæ Dei Gratæ solicite & fideliter, ac ferventius animetur. Igitur, ancillæ Dei, hæc, quæ suprascripta sunt ad honorem Dei & sanctissimæ Gratæ, ad consolationem & ædificationem vestram & omnium Christianorum, devote suscipite, & sanctæ matris vestræ Gratæ castitatis & caritatis æmulationem servete.

[41] Obsecro autem in nomine Jesu Christi legentes & intelligentes hoc Opusculum, ut si forte aliqua invenerint, quæ alibi non reperiunt, non æstiment me adinvenisse; [conclusio.] sed in diversis locis, sicut supra memini, lecta & a fide dignis audita me noverint scripsisse. Si autem pauciora, quam noverint, repererint, nec mihi illud imputent, quia aut exemplaria non habui, aut plura non novi, quæ digna essent fide. Benedicti itaque sint a Domino, qui hæc scripta legerint, scripserint, habuerint, aliis commodaverint, audierint, vel retulerint. Et ut cum beatissimo Alexandro & sanctissima Grata, & cum aliis justis, quorum in hoc libello memoria habetur, habeant consortium, pro me misero peccatore fratre Pinimonte orare dignentur. Orate, inquit beatus Jacobus, pro invicem, ut salvemini. Ad æternam salutem in gloria paradisi precibus & meritis beatissimæ Gratæ nos perducere dignetur Dominus Jesus Christus, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita secula seculorum. Amen. Explicit legenda sanctæ Gratæ. Deo gratias. Amen.

ANNOTATA.

a Consuli possunt de translatione notata in Commentario § 4.

b Litteris, opinor, Longobardicis.

DE S. FREDALDO VEL FRODOALDO EPISCOPO ET MARTYRE
MIMATE IN OCCITANIA

Intra annos DCCCXIV et DCCCXL.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Notitia loci, in quo Sanctus colitur: annuntiatio in Martyrologiis; an fuerit episcopus Mimatensis? tempus martyrii, & sepulturæ locus, Acta.

Fredaldus vel Frodoaldus ep. M., Mimate in Occitania (S.)

AUCTORE C. S.

Situm ac descriptionem loci, in quo hic sanctus Episcopus ac martyr colitur, tradit Baudrandus tomo 1 Geographiæ pag. 656: [Notitia loci, in quo Sanctus colitur.] Mimatum seu Mimate, inquit, (indigenis Mande vocatur) urbs Galliæ, alias in Aquitania, nunc in Occitania, Gabalorum caput, versus Cemenos montes & fontes Oldæ fluvii, episcopalis est sub archiepiscopo Albigensi, & Anderitum seu Gabalum dicitur a quibusdam; sed re vera distat quatuor leucis a ruderibus Anderiti, ubi nunc vicus inest Javoux dictus, teste Catello, & crevit ex ejus ruinis, cum antea tantum esset vicus ad montis Gredonensis radices, ubi hodie sita est, & ubi occubuit S. Privatus martyr: decem leucis distat a Floriopoli in Ortum hybernum, uti ab Anicio, & quatuordecim a Rutenis in Ortum, estque in tractu montuoso sed feraci. Consonat fere Dionysius Sammarthanus in Gallia Christiana novissimæ editionis tom. 1 col. 83 & seqq., in eo tamen discrepans, quod Mimatensem civitatem æqualiter pene a tribus assignatis urbibus dissitam faciat. De Javouls vero sic ait: Quidam volunt, vicum seu oppidulum Javouls, quod a Mimate quatuor leucis distat, fuisse olim caput gentis Gabalorum, similitudine nominis potius, quam aliquo certo testimonio adducti. Addit etiam Mimatem olim urbem episcopalem sub metropoli Bituricensi fuisse, ac nunc sub Albiensi, ac intra jurisdictionem parlamenti Tolosani contineri. Porro de Gabalis (vernacule les Gevaudans) multis agit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pagina 213 & seqq. Ex quo vero tempore Gabalitanæ gentis cathedra Mimatem translata sit, discutiemus. Sancti interim in Fastis memoriam accipe.

[2] [Cultus ex Martyrologiis.] Martyrologium Parisiense editum anno 1727 sic eum annuntiat: Apud Gabalitanos, sancti Fredaldi Gabalensis episcopi & martyris, cujus capsa sæculo decimo sexto a Calvinianorum furore servata fuit. Castellanus in Martyrologio universali Gallice conscripto locum addit, in quo sacra ejus ossa quiescunt. Verba ex Gallicis Latina hæc sunt: In comitatu Gabalitano in Occitania, S. Frodoaldus episcopus Gabalensis (Gallice est de Javoux;) cujus corpus honoratur apud Canonicam (Gallice a la Canourgue) in ecclesia sui nominis. Eumdem assignat laudatus supra Sammarthanus col. 88, ubi in serie episcoporum ecclesiæ Mimatensis hæc habet: S. Fredaldus tempore Ludovici Pii martyrio sublatus est ab impiis hominibus, quorum dux fuit ipsius nepos, alter Judas, osculo adhibito ad ipsum prodendum, memoraturque IV Septembris in Ofcio sanctorum Mimatensium. Ejus corpus custoditur in templo ipsius nomine insignito prope Canonicam. Locum cultus exprimit Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum his verbis: In civitate Mimatensi, S. Fredaldi episcopi ejusdem urbis, & martyris. Consonat Andreas Saussayus in supplemento Martyrologii Gallicani dicens: Mimate Gabalorum natalis sancti Frodoaldi episcopi & martyris. Dein prolixum ipsius elogium texit ex lectionibus Sancti propriis, quas infra recudemus. Denique Simon Peyronetus in Catalogo Sanctorum in Notis de ejusdem cultu scribit sequentia: Cl. Roberto ac Saussaio Frodoaldus dicitur, Chenutio Fredoaldus; in Proprio vero Mimatensi Fredaldus, vulgo Fresal, apud Catellum nostrum …; sub qua nuncupatione habet ecclesias & loca sibi dicata in prædicta diœcesi Mimatensi, & quidem in archipresbyteratu Cebennarum extat parochia, seu locus, vulgo S. Fresal de Ventalon dictus, & in archipresbyteratu de Bariac, S. Frezals de Greze, & S. Frezalles-les-la-Canourge, S. Fredaldus prope Canonicam, & ibi ostenditur locus, ubi a nepote occisus.

[3] Sanctum Martyrem nostrum episcopalem cathedram tenuisse apud Gabalos in Occitania omnibus in confesso est. [Fuit episcopus Gabalitanus:] Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pagina 213 & seq. de Gabalis prolixe satis tractans, Anderitum urbem perantiquam gentis Gabalitanæ olim caput statuit, quæ deposita propria veterique appellatione nomen gentis, exemplo aliarum Galliæ urbium, suscepit, civitas Gabalum, ac Gabali dici cœpta. Fixam hic fuisse episcoporum sedem ex eorumdem in variis Galliarum conciliis subscriptionibus manifestum est. Audi laudatum supra Sammarthanum col. 83 de ecclesia Mimatensi disserentem: Mimas ad Oltum fluvium, nunc sedes episcopalis Gabalorum, olim vicus tantum erat, a monte Mematensi, cui adjacet, sic dictus; qui illustratus martyrio & sepulcro sancti Privati episcopi Gabalitani, clarior evasit; tandemque sede episcopali nobilitatus est ac factus civitas: quod Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum putat non diu ante annum Christi millesimum contigisse. Prius itaque Gabalitanus episcopus cathedram habuit in civitate Gabalum seu Gabalorum, ut probant priorum Galliæ conciliorum plurimæ subscriptiones. Porro civitatem illam vocatam Anderitum, docent multa veterum testimonia. Huc usque Sammarthanus, cui & reliqui eruditi consentiunt.

[4] At incertum est, a quo tempore cathedra ex urbe Gabalitana in Mimatensem translata sit; [sed incertum est, Gabalinesederit, an Mimate.] unde ulterius dubium fit, in hac an in illa S. Fredaldus sedem suam habuerit. Res extra controversiam foret posita, si longioribus Actis S. Privati, cujus martyrium Cuperus noster, tom. IV Augusti ad diem XXI, post medium seculi III, aut initio V statuit, certa fides adhiberi posset: in hisce etenim & S. Privatus, & quotquot eum præcesserant, Mimate sedisse dicuntur. Verba accipe: Tunc regioni sive ecclesiæ illi sanctus Privatus præsidebat, sedem in Mimatensi habens viculo, propterea quod qui ante ipsum episcopatus ordinem tenuerant, in eo loco & commorati fuerant & sepulti. Si hisce, inquam, Actis indubitata fides adhiberi posset, omnino dicendum esset, S. Fredaldum Mimate sedem habuisse, cum hic aliquot seculis S. Privato sit posterior. Verum Acta illa, ut notavit laudatus Cuperus pagina 436 num. 15, propter ea ipsa displicent eruditis, inter quos Tillemontius tomo 4 Monument. Eccles. pag. 651 aliique suspicantur, illa post seculum decimum composita esse: Cuperus vero fatetur, se antiquitatem eorumdem certis argumentis defendere non posse.

[5] [Rejicitur sententia auctoris Actorum S. Privati: Dionysii Sammarthani mens proponitur:] Displicuere etiam Sammarthano loco citato, ubi post relata a nobis verba sic prosequitur: Proindeque juxta hæc Acta ab Christianæ religionis exordio, Mimas semper fuisset sedes episcopalis, quod pugnat contra veterum consuetudinem, & canones, quibus cautum erat, ne in viculis cathedræ episcopales constituerentur. Et post pauca: Præterea ex his Actis habetur, plures episcopos (cum solus sanctus Severianus apud ipsum sit cognitus) præcessisse S. Privatum in episcopatu; quod minime eruditis adprobatur; maxime iis, qui volunt, S. Privatum occisum esse in irruptione Alamannorum sub Chroco duce facta an. CCLXV, aut CCLXVIII: quam sententiam Cuperus noster in re dubia sequendam duxit, donec certiora pro contraria producantur. Deinde mentem suam idem eruditus Benedictinus aperit his verbis: Verisimile tamen est, Mimatem vicum post S. Privati martyrium, pace ecclesiæ reddita, populorum, qui ad ejus sepulcrum confluebant, frequentia factum esse celebrem; hocque loco episcopum & clericos sedem fixisse. Hæc vaga locutio nullum certum seculum determinat: verum ex iis, quæ subdit, satis eruitur, existimasse Sammarthanum, jam diu ante S. Fredaldi tempora hanc cathedræ translationem peractam fuisse: nam mox occurrit objectioni, quam noverat ex priorum Galliæ conciliorum subscriptionibus ab eruditis formari. Nec obstat, inquit, quod hi præsules dicti sunt nihilominus Gabalitani; non enim ita dicti sunt a vico Javouls, sed a tota gente Gabalorum, cui præerant: quemadmodum diu dicti sunt Arverni episcopi, qui apud Clarum-montem sedebant, non Claromontenses, & qui Anicii, episcopi Vellavorum appellabantur, non Anicienses aut Podienses. Itaque juxta Sammarthani mentem S. Fredaldus, cujus martyrium sub Ludovico Pio seculo IX contigit, in urbe Mimatensi sedem suam jam olim constitutam tenuit.

[6] [cui contraria opinantur Valesius, & scriptores Occitaniæ] At vero Hadrianus Valesius loco jam citato existimat, translationem illam non multo ante annum Domini millesimum contigisse. Ad Valesium prope accedunt eruditi Benedictini Historiæ Occitaniæ scriptores, qui tomo 1 in Notis pag. 640 & 641 de hac controversia disputantes, translatæ cathedræ epocham ad medium circiter seculi X verisimillime referendam arbitrantur. Rationes, quibus tum hi tum ille ducuntur, accipe. Argumentum præcipuum desumunt ex prioribus Galliarum conciliis, quibus episcopi Gabalitani plures, nullus Mimatensis subscripsisse leguntur. Verbi causa, concilio Arelatensi 1 anni 314 subscripsit: Genialis diaconus de civitate Gabalum provincia Aquitanica: Agathensi anni 506 Optimus diaconus, missus a Leonico episcopo Gabalum civitatis: Arvernensi anni 535 Hilarius episcopus ecclesiæ Gabalitanæ: Aurelianensi IV anni 541 Evanthius episcopus civitatis Gabalitanæ: Remensi anni 625 vel 630 Agricola Gabalensis episcopus. Quid multa? ipse Sammarthanus in serie episcoporum Mimatensium fatetur, Agenulfum, qui S. Fredaldo posterior est, anno 876 concilio Pontigonensi subscripsisse ut Gabalitanensem episcopum: quin etiam notat, quod Ragamundus seu Raimundus primus omnium anno 1031 in concilio Bituricensi se Mimatensem episcopum subscripserit.

[7] Cum itaque Valesius invenerit nullum, qui ante annum millesimum se Mimatensem episcopum diceret, [qui non nisi seculo X Mimatem cathedra episcopali] hinc collegit, Mimatem circa id tempus episcopatu primum illustratam fuisse. At vero laudati Occitaniæ scriptores citant chartam quamdam anno 950 confectam, in qua diserte legitur: Ego Stephanus ecclesiæ Mimatensis episcopus. Chartam illam recitat Mabillonius de Re diplomatica pagina 569. Unde illi inferunt translationem cathedræ post medium seculi decimi differri non posse. Occasionem transferendæ sedis certam non proferunt; suspicantur tamen, tum forte eversum fuisse Gabalum ab Hungaris, qui circa annum 925 Aquitaniam infestarunt. Ad responsum autem Sammarthani num. 5 allatum reponunt, difficultatem non dilui exemplo Claro-montensium aut Aniciensium; mirum enim non esse, quod priores Arverni appellarentur, etiam dum apud Clarum-montem sedebant, cum Claro-montana civitas, mutato nomine, eadem sit cum veteri Arvernensi; adeoque nulla hic intervenerit cathedræ translatio. De Aniciensibus vero fatentur quidem, eos post fixam Anicii sedem, Vellavorum præsulum titulum conservasse, sed ita tamen ut & eodem tempore Anicienses scriberentur, quemadmodum apud eumdem Sammarthanum tom. 2. Instrument. col. 221 & seqq. videre licet: simile autem quid de Mimatensibus negant reperiri.

[8] Opinionem suam ulterius stabiliunt scriptores Occitaniæ ex Adone seculi IX martyrologo, [illustratam esse arbitrantur.] qui Mimatem sub vici nomine commemorat ad diem XXI Augusti sic annuntians: In territorio civitatis Gabalitanæ vico Mimatensi natalis S. Privati episcopi. In eamdem sententiam citant Regionem, qui in Chronicis initio seculi X conscriptis lib. 1 recensens martyres sub Valeriani & Gallieni imperio passos, hæc habet: In territorio Canallitano *, vico Mitanensi * Privatus episcopus. Si igitur seculo IX, si initio decimi vicus tantum fuerit Mimas, qua ratione contra antiquos canones episcopi tum temporis in ea resedisse dicuntur? Sane ipse laudatus Dionysius Acta S. Privati suspecta habet, quia juxta hæc, inquit, ab Christianæ religionis exordio, Mimas semper fuisset sedes episcopalis, quod pugnat contra veterum consuetudinem & canones, quibus cautum erat, ne in viculis cathedræ episcopales constituerentur: at eadem consuetudo, iidem canones assignatis seculis vigebant, adeoque si Mimas tum tantum vicus fuerit, nondum illa dignitate fulgebat. Huic argumento opponi potest, quod citati auctores de Mimate loquantur non prout seculo IX & initio subsecuti erat, sed prout fuerat, cum S. Privatus martyrio coronaretur. Inficiari nequeo, hunc genuinum esse Regionis sensum; sed aliter de Adone sentio: nam ille palæstram, hic locum, quo suo tempore sanctus martyr colebatur, assignat: Mimas autem, dum Privatus passus est, urbs certe non erat, & consequenter in Mimatensi urbe occubuisse dici non debuit: at si S. Adonis tempore jam civitas episcopalis evasisset, (quod illum non potuisset latere) inepte ab eodem in territorio civitatis Gabalitanæ vico Mimatensi natalis S. Privati annuntiatus fuisset.

[9] [Respondetur ad difficultates,] Videamus modo, quæ contra relatam opinionem proferantur difficultates. Exhibent eas jam sæpe memorati scriptores Occitaniæ, & ad earum quamlibet respondere conantur. Ex Actis S. Amatii, tom. 1 lib. 3 num. 82 dixerant, Gabalitanam urbem a Wandalis Croco duce sub initium seculi V penitus vastatam fuisse. His conformia narrantur in Actis S. Privati, quæ apud Cuperum nostrum ad diem XXI Augusti legere est; & a Gregorio Turonensi lib. 1 Historiæ Francorum cap. 32. Hinc inferri posse innuunt, eversis Gabalis, Mimatem in urbem excrevisse & translata eodem cathedra auctam esse. Sed argumentum hoc non multum morari nos debet: nam in primis, ut citati Benedictini notavere, Gregorius Turonensis nusquam diserte asserit, Gabalitanam urbem a præfatis barbaris fuisse excisam; sed nec id affirmant Acta S. Privati; quamquam tam hæc, quam ille totam illam regionem miserandum in modum afflictam vastatamque fuisse referant. Quid S. Amatii Acta ad propositum tradant, ignoro: at respondent citati Benedictini, ea recentiora videri, quam ut illorum auctoritate tuto stari possit. Forte hæc eadem in Opere nostro discutienda venient: ego interim nec rejicere possum nec admittere: verumtamen non video, sententiam supra positam ex hac parte solide posse oppugnari: ut enim quidquam roboris hoc argumentum haberet, ostendendum erat, prædictam urbem non modo penitus fuisse deletam; sed ita deletam, ut reddita postmodum pace, non fuerit restaurata: id vero factum non esse persuadere videntur allatæ num. 6, 7, & 8 rationes.

[10] [quæ huic opinioni] Alteram difficultatem sibi objiciunt ex eodem S. Gregorio Turonensi, qui lib. 10 cap. 29 supponere videtur, inquiunt, Mimatem circa seculi VI finem episcopatu jam decoratam fuisse: agens enim de S. Aredii obitu, energumenam sic loquentem inducit: Ecce adest Julianus ex Brivate, Privatus ex Mimate. Verum ego hinc nihil aliud extundere possum, nisi quod S. Gregorius ibi de Mimate loqui videatur tamquam de loco sepulturæ aut etiam cultus, ut observavit Bailletus in Vita S. Privati: sed id non obstat, quominus episcopi eo tempore adhuc in veteri Gabalo resedisse dicantur. Pergunt laudati scriptores & alio ejusdem sancti historici loco objectam difficultatem augere nituntur. Lib. 6 cap. 37 S. Lupentius dicitur abbas basilicæ S. Privati martyris urbis Gabalitanæ. Ex hisce verbis concludi posse, aiunt, quod cum memorati martyris monasterium verisimillime sepulcro ejus & Mimati quidem inædificatum fuerit, Mimas seculo VI senescente, quo S. Lupentius vixisse traditur, veteris Gabalorum metropolis vocabulo, adeoque & episcopali cathedra jam gavisa fuerit.

[11] [opponuntur: & laudatis Benedictinis subscribitur.] At ex hoc argumento, in quo omnia dubia sunt, nihil certi erui potest. Dubium est 10. an præfatum monasterium in ipso sancti sepulcro Mimate fuerit exstructum. Dubium est 20. an sanctus ille martyr eo loco, ubi nunc Mimas condita est, sepulturæ mandatus sit: certe id nusquam, quod sciam, diserte traditur. In Actis apud Cuperum supra citatum nullus determinate locus assignatur. En verba: Quia tunc tanta in Christianos persecutorum fervebat rabies, ut nec Sanctorum cineribus parcerent, crypta in subterraneo facta est, in qua sanctum corpus cum honore collocatum est. Præterea, quod caput est, qua ratione probabunt, verbis illis urbis Gabalitanæ Mimatem designari? Enimvero hæc non ad vocem basilicæ, sed ad Martyris referenda esse, ipsa verborum naturalis connexio manifeste innuit: ut sensus sit, S. Lupentium fuisse abbatem basilicæ S. Privati martyris, id est qui martyr fuit, urbis Gabalitanæ: Gabali enim, non Mimate, quæ tum vicus tantum erat, S. Privatus cum martyrium subiret, fatente Sammarthano, episcopus residebat: frustra itaque ex citatis verbis eruere quis voluerit, Mimatem seculo VI Gabalorum gentis metropolis adscito nomine metropolim fuisse & episcopalem. Fateor tamen scriptorum Occitaniæ sententiam non adeo certam esse, ut alterius probabilitatem prorsus elidat: neque vero id illi ipsi contendunt, suam dumtaxat ut valde verisimilem defendere contenti. Hos ego, dum certiora pro Mimatensi S. Fredaldi cathedra proferantur, ut probabilioribus nixos rationibus sequendos censeo. Forsitan hisce antiquitatis tenebris in unam alteramve partem aliquid luminis afferent SS. Amatii & Lupentii Acta, cum in Opere nostro venerint examinanda.

[12] De anno, quo Sanctus noster martyrio coronatus est, [Tempus martyrii:] nihil certi memoriæ proditum reperio, nisi quod illud tempore Ludovici Pii, Caroli Magni filii, subiisse tradatur in Officio proprio Mimatensis ecclesiæ infra recudendo. Porro Ludovicus Pius anno 781 regno Aquitanico a patre donatus est: anno vero 814, mortuo Carolo, imperium obtinuit. Quamobrem si verba Officii Aquitanicum Ludovici regnum designent, martyrium Sancti in seculum VIII vergens ad finem potuit incidisse: si imperium denotent, non nisi seculo IX jam aliquot annis inchoato statuendum est: imperii tamen tempus hic notari existimo. Cum itaque Ludovicus ab anno 814 usque ad 840 imperaverit, intra horum annorum limites mors Sancti statuenda est. At divinare non ausim, quo determinate anno contigerit. Castellanus in Martyrologio universali eam 820 illigat; Parisiense circa eumdem vel 830 statuit: Dionysius Sammarthanus altum de eo silet, contentus sancti martyrium ad præfati imperatoris tempora retulisse: mihi nihil certius apparet, quam quod verus obitus annus ignoretur.

[13] Distinctius de sepulturæ loco agunt scriptores, quamvis de eo Acta, [locus sepulturæ] quæ viderim, etiam sileant. Saussayus in supplemento ad IV Septembris locum his verbis assignat: Sacer Præsul decisum caput propriis manibus resumens eo usque mirabiliter gradiendo detulit, ubi a gemente fideli populo honorifice sepultus est, non longe ab oppido & castro de Canonica, ubi in asceteriolo sui nominis, Ordinis sancti Benedicti, nunc usque asservatur & colitur. Scriptores Occitaniæ tom. 1 lib. 9 num. 103 locum sepulturæ distinguunt a monasterio, in quo juxta Saussayum sacra ejus ossa quiescunt. Verba ex Gallico hæc sunt: Sepultus fuit in ecclesia vicina castro Canonica (la Canourge) ac paulo post translatus in quoddam monasterium Ordinis S. Benedicti in eodem loco exstructum. Monasterium hoc sub nomine S. Martini dedicatum postmodum abbatiæ S. Victoris Massiliensis subjectum fuit, cui etiamnum cum titulo Prioratus conventualis paret. De templo, S. Fredaldo dedicato, nihil addunt: at Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 88 illius diserte meminit in episcopis Mimatensibus de Fredaldo subdens: Ejus corpus custoditur in templo ipsius nomine insignito prope Canonicam.

[14] [assignatur.] Porro Canonicam inter destructas diœcesis Mimatensis abbatias citatus auctor recenset col. III, ubi & loci situm paucis assignat: Canonica, vulgo la Canourgue, sub S. Martini patrocinio, fuit antiquitus celeberrimum cœnobium, situm in episcopatu Mimatensi, in pago Bearnecensi: distat autem 5 leucas majores Gallicas Mimate juxta ejusdem tabulam, tomo 1 præfixam. Deinde refert, quod seculo XI grassante simoniaca hæresi, monasterium illud in laïcorum hominum dominationem devenerit, donec tandem sub Aldeberto I episcopo anno 1060 abbatiæ S. Victoris Massiliensi fuerit subjectum. An in hocce loco Sancti reliquiæ adhuc asservarentur, cum seculo XVI, teste Martyrologio Parisiensi, a Calvinistarum furore servatæ sunt, nusquam reperi. Illud certum est, Occitaniam assignato seculo ab hæreticis illis miserandum in modum vastatam esse, prout apud Occitaniæ scriptores tom. 5 videre est: ubi & Mimatensem urbem sæpius ab iisdem captam, & anno 1579 ferro flammaque magnam partem deletam fuisse reperies.

[15] [Acta recudenda quæ.] Iidem Benedictini tom. 1 lib. 9 pagina 494 quorumdam S. Præsulis Actorum meminerunt, citantes in margine Saussayum in supplemento Martyrologii Gallicani, Cointium ad annum 831 num. 6, & Sammarthanum tom. 1 pag. 88. Verum Acta illa nihil aliud esse, quam ipsum S. Fredaldi Officium, sive lectiones, quæ inter Officia propria Mimatensis ecclesiæ excusa sunt, ipsi auctores citati faciunt manifestum. Dionysius Sammarthanus ad hoc Officium remittit: Cointius verba Saussayi describit: Saussayus denique Lectiones prædictas ita contraxit, ut ipsas non uno in loco phrases ipsasque voces servaverit, nihilque addiderit, præterquam quod locum designet, in quo sepultus est, & sacra ejus ossa debito cum honore asservantur. Itaque cum alia de hoc sancto Martyre mihi monumenta non suppetant, hoc ipsum Officium huc transfero. Quod autem præ manibus habeo, editum est Lugduni anno 1619, ac præter mortis relationem, sacrilegique parricidæ pœnam vix quidquam continet, nisi elogia.

[Annotata]

* l. Gabalitano

* l. Mimatensi

OFFICIUM PROPRIUM.

Fredaldus vel Frodoaldus ep. M., Mimate in Occitania (S.)

[Officium Sancti proprium.] Die IV Septembris. In festo sancti Fredaldi Mimatensis a episcopi, & martyris, duplex. Oratio. Deus fidelium remunerator animarum, qui hunc diem beati Fredaldi pontificis nostri martyrio consecrasti: tribue nobis, quæsumus, famulis tuis, ut cujus venerandam celebramus festivitatem, precibus ejus indulgentiam consequamur. Per Dominum &c.

In primo Nocturno, lectiones de Scriptura occurrente.

In II Nocturno.

[17] Lectio IV. Fredaldus Mimatensis episcopus, tempore Ludovici Pii b Caroli Magni filii, [Apostolicos Sancti labores non ferens diabolus,] Gabalum c animos tunc agrestes & incultos, utpote magna adhuc ex parte gentiles, verbi divini copia & omnium virtutum exemplo venit exculturus. Jamque tanti Agricolæ operatione rura hæc prius infœcunda, divino semine suscepto germinante, & ad maturitatem perveniente, abunde horreum Domini replebant; cum teterrimus humani generis hostis tot fructus Servo Dei invidens & diffidens, tanto Pastore superstite, se posse ab ejus manu oves abripere & perpetuo dilaniandas ad æterna supplicia deportare; varios instigat, sed frustra, qui vigilantissimo Antistiti violentas manus inferrent. ℞. Honestum fecit illum.

[18] Lectio V. Interim cœptis non temperat cacodæmon, [ejusdem nepotem in illum excitat,] molitur & tendit insidias; & tandem suis technis, præstigiis, & sollicitationibus tantum potest, ut unum etiam ex Episcopi propinquis & nepotibus inveniat idoneum, qui suis suasionibus obtemperans, hæreditatis adeundæ spe deceptus d, sacrilegas in eum manus injiciat. Venit igitur ad Patrui ædes infœlix nebulo, benigne condignoque apparatu ab Antistitis familia, plaudentibus cunctis excipitur; salutem, quam omnes maximo impertiuntur affectu, ille fraudulento animo reddit. Locum inquirit, ubi Fredaldus de more divinis incumbebat precibus; locum indicant vernaculi: illuc accurrit vir nequam, salutem, ut aiebat, daturus. ℞. Desiderium animæ &c.

[19] Lectio VI. Locum ingresso nepoti obviam venit Fredaldus salutaturus, [qui eum proditorie obtruncat. Sanctus abscissum caput defert: & sepelitur: pœna particidæ.] cum ecce dæmoniaco impetu agitatus ganeo, osculo Servum Dei patruum suum tradens, violentas manus ei infert, & caput crudelis obtruncat. Mirum dictu! Propriis manibus caput suum illuc detulit e Pastor, ubi corpus a gemente populo honorifice sepulturæ mandatum est f. Homicida ad propria reversus, Deo perpetrati sceleris vindice, a dæmone suffocatus interiit. Sic Fredaldum crebris miraculis g clarum & salutis æternæ cupiditatibus fretum, hujus vitæ desideria vincentem, Domini propitiatio coronavit. Sic nepotem injuste sæculi bonis inhiantem, & innocentis Patrui sanguini non parcentem justitia divina damnavit. ℞. Stola jucunditatis.

In III Nocturno.

Homilia sancti Gregorii Papæ in Euangelium: Si quis venit ad me; & non odit patrem suum &c. De Communi unius martyris.

ANNOTATA.

a Vide Commentarium a num. 3.

b De tempore, quo martyrium subiit, actum est num. 12.

c De Gabalis consule num. 1.

d Debuit is pravorum suasu, qui sancti Pastoris virtutem aut justas reprehensiones ferre non poterant, spe hæreditatis ad facinus fuisse impulsus:si enim sola hæreditatis adeundæ spes illum ad sacrilegum parricidium incitaverit, non video, qua ratione martyrii palma Sancto adscribatur.

e Non habeo, unde miraculum hoc confirmem, nec etiam unde refutem: sola tamen harum Lectionum auctoritas apud me tanti non est, ut indubitatam fidem adhibeam, scrupulumque deponam, ne ex imperiti vulgi opinione hoc prödigium natum sit. Vide, quæ de similibus notata sunt apud nos tom. 1 Septembris pagina 228. Sane si vera sit hæc capitis gestatio, oportet ut per quinque leucas majores Gallicas caput suum prodigiose gestaverit, sive Mimate obtruncatus sit, sive Gabali: tantum enim ut minimum uterque locus distat a Canonica, quantum colligo ex tabula Dionysii Sammarthani Operi præfixa.

f Adi Comment. num. 13.

g Miracula hæc nusquam reperi.

DE SANCTA IDA VIDUA
HERTZFELDII IN EPISCOPATU MONASTERIENSI

Probabilius circa annum DCCCXIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ida vidua, Luppiæ in Westphalia (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Cultus, Vitæ scriptor, tempus mortis.

Inter viduas, quæ sacrum cultum in Ecclesia Dei promeruerunt, hoc die memoranda venit S. Ida, insignis sanctitatis matrona. [Locus cultus ex martyrologis] Habitavit ea cum marito suo Ecberto Hovestadii (incolis Hovestad) in episcopatu Monasteriensi ad Luppiam flumen, inter Luppiam Marchiamque civitates. Nec procul Hovestadio Hertzfeldium visitur, ubi Sancta prope ecclesiam, quam Ecbertus exstruxerat, post hujus obitum reliquum ætatis transegit, in eaque sepulta claruit miraculis. Silet quidem de illa cum antiquioribus Martyrologium Romanum; verum posteriora una cum Uffingo Vitæ ejus scriptore nullum de sanctæ hujus Viduæ legitimo & antiquo cultu dubium relinquunt. Grevenus in Auctariis Usuardi apud Sollerium nostrum die IV Septembris ipsam cum hoc elogio annuntiat: Item sanctæ Ydæ, viduæ nobilis, quæ tempore Karoli Magni in Westphalia juxta Lippiam, decurso statu conjugali, in porticu ecclesiæ, quam maritus ejus impensis suis construxerat, reclusorium sibi statuens, in magna sanctitate degens, & vere viduam se ostendens, quievit in pace. Similiter Molanus: In territorio Monasteriensi supra Lippiam fluvium, depositio B. Idæ viduæ magnæ sanctitatis. Ejusdem quoque meminit Florarium nostrum Ms. ad prædictum diem, omisso cultus loco: Ydæ viduæ memoria; quæ floruit tempore Karoli Magni. Mitto Ferrarium in Catalogo generali, Canisium in Martyrologio Germanico, aliosque, apud quos ejusdem Sanctæ memoria annuntiatur.

[2] Unum addo Uffingum seculi X, ut ostendemus, auctorem, [& Uffingo Sanctæ biographo.] qui in illius Vita ejusdem sanctitatem miraculis comprobatam, cultumque solemni corporis per Mimigarfordiensem episcopum elevatione, dedicataque sub ejus nomine templi parte, & indicta simul annua festivitate stabilitum atque confirmatum luculenter ostendit. Quæ cum ex danda infra Vita futura sint manifesta, pauca hic tantummodo delibo. Relata itaque sacri corporis elevatione; ita pergit Uffingus: His peractis, venerandus antistes (Mimigarfordiensis) australem ecclesiæ structuram, id est turrim, in honorem S. Dei Genitricis Mariæ ac sub B. Idæ nomine consecrat, cunctisque in vicino degentibus diem translationis & dedicationis annuali semper recursu solenniter feriandum & celebrandum jubet. Præmiserat ibidem: Ut autem sacrorum pignorum veneratio celebrior alicubi * haberetur, memoratus pontifex aliquas ex eis secum tulit particulas, quasdam dominus abbas (Werthinensis) ad nostrum transvexit monasterium, quas omnes sacris vestibus induti, ad Calendas Decembris magno honore & apparatu officiosissime suscepimus.

[3] Translationis tempus sic porro assignat: Facta sunt hæc anno Dominicæ Incarnationis nongentesimo octuagesimo, [Non satis certum, quo tempore cultus inchoatus sit: sed antiquus certe est.] VI Calendarum Decembrium die &c. Ex his manifestum fit, jam a seculo X publicos sacros honores ab antistite Mimigarfordiensi S. Idæ fuisse decretos: at ex quo tempore eos populus jam tum detulisset, haud facile determinare est. Nam quæ Uffingus post narratum Sanctæ obitum & honorificam sepulturam subdit: Ubi attestantibus medelis, qualiter apud Deum habeatur, lucidissime eatenus comprobatur; nullum certum tempus designant. Quinimo non statim ab ipsius morte publicum ejus cultum viguisse, verbis minime obscuris laudatus sæpe biographus declarat cap. 2; in cujus exordio conquestus, quod ipse locus (sepulturæ utique) cum ab aliis hæreditaria successione possideretur, ob præsidentium incuriam vilitatibus obsolescere cœpisset, sic progreditur: Et quia Sanctæ Dei opinio necdum in aperto emicuit, penes eam pusionem (Rudolphi comitis filium) sepelierunt. Verum hinc Idæ sanctitas illustris evasit: quippe Dei nutu ter ejecto e Sanctæ tumulo pueri cadavere, a profano sepulcri usu imposterum abstinuerunt. Restoruit denique illius veneratio sub Hogero Werthinensi abbate, qui locum illum sub rege Arnulpho monasterio perpetuo annectendum impetravit: nam exinde (verba Uffingi sunt) nostrorum solertia sancta studiosius latibula incoluit, & prioris ignaviæ squalore defecato, angustis curavit addere rebus honorem. Tum quoque intercepta pridem sanitatum exhibitio optato plurimis redivit omine, & quotquot hujus muneris rumor adsciverat, Domino secundante, reduci certatim abierunt inde meatu. [Incertus annus emortualis ante 813 statui probabilius non potest.]

[4] Annum, quo ex vivis excessit, nusquam etiam exprimit biographus; hinc varii varium statuunt. Schatenius e Societate nostra in Historia Westphaliæ lib. 10 mortem anno Christi 810 affigit citans in margine Uffingum, Surium ac Hareum in Vitis Sanctorum: sed quomodo ex priore annum illum determinate eruat, non video: alter quidem eum in margine annotare videtur; sed annum 790, non 810 statuit; nisi forte in editionem Coloniensem anni 1618, quam præ manibus habeo, id mendum irrepserit. Tertius denique notatum a Schatenio annum emortualem non nisi adjuncto adverbio circiter adstruit. Ego cum argumenta desint, illum certo determinare non possum: verumtamen cum Ecbertus Sanctæ nostræ conjux verosimiliter idem sit cum eo, qui apud Eccardum ex Annalibus Loiselianis anno 811 ex parte Francorum pactum cum Hemmingo juravit (de quo vide infra num. 22) obitus S. Idæ ante annum 813 statui non potest: quinimo ut etiam ad unum alterumve annum differatur, exigere videtur Uffingi narratio. Nunc de scriptore Vitæ agamus.

[5] [Uffingi Sanctæ biographus seculi X scriptor] Suffridus Petrus Leovardiensi seculi XVI scriptor decade 7. cap. 5 de Scriptoribus Frisiæ, biographum S. Idæ Uffingium assignat his verbis: Uffingius, qui & Uffo, Vorcomiensis patria, natione Frisius, professione monachus Benedictinus in monasterio S. Ludgeri Vertinæ, claruit circa annum M. Extat autem antiquum exemplar manuscriptum historiæ collatæ per hunc de Vita S. Idæ viduæ. Suffrido consonat Valerius Andreas in Bibliotheca Belgica lit. V. Uffingius sive Uffo, Vorcomiensis Frisius Ordinis S. Benedicti in cœnobio S. Ludgeri Vertinæ, claruit circa annum Domini M. Scripsit Vitam S. Idæ viduæ IV Septembris apud Surium. Eumdem Mabillonius Seculo Benedictino IV in Observationibus præviis ad Vitam S. Ludgeri, inter Werthinenses scriptores agnoscit. Porro monasterium Werthinense, seu Werdinense a præterlabente fluvio Rura nomen etiam sortitum, situm est in saltu Wideburg adjacens diœcesi Coloniensi, inquit laudatus Mabillonius. Ætas biographi a Suffrido & Valerio assignata eruitur ex ipsa, quam daturi sumus, Vita: ubi tradens translationem corporis sanctæ Viduæ peractam esse anno 980, ita de ea agit, acsi ipse cum reliquis monachis sacras reliquias suscepisset. Verba dedimus num. 2.

[6] [ut eruditus habitus] Ex his consequitur, Uffingum duobus circiter seculis post Sanctæ beatum ex humanis excessum hanc Vitam conscripsisse. Quapropter ipse in prologo profitetur, permulta illius miracula, vel antiquitate temporum vel scriptorum inopia obliterata, sibi incognita esse: illa vero, quæ a personis idoneis vulgata didicisset, modernis temporibus simul visu & auditu propalata, veraci & simplici relatione se traditurum. Quod tam fideliter præstitisse videtur, ut Bollandus noster, hac Vita perlecta, eam, quam S. Ludgeri scripsit, summopere desiderarit tom. III Martii ad diem XXVI in Vita S. Ludgeri; Extaret utinam, inquiens, quæ ab Uffingo monacho, sive ut Browerus eum vocat, Ustingo, scripta dicitur Vita Fuisse enim virum multæ eruditionis & elegantiæ, tradit Cincinnius; & facile est conjicere ex Vita S. Idæ ab eo composita, & IV Septembris edita a Surio. Tanta itaque est hujus biographi auctoritas, quantam scriptor ab eruditis ut eruditus habitus, nec ullius falsitatis convictus, in rebus, quæ partim sua ætate, partim diu ante acciderunt, referendis meretur.

[7] [inter ea, quæ scribit quibusdam contempora neus est] Dixi: Partim sua ætate; nam & translationi se contemporaneum docet, & sponte emergentis e terra saxeæ arcæ miraculum suo tempore contigisse, significat, Deum testem invocans, se plurimos in hac luce vidisse, qui supremum non amphus operculi verticem in sua pueritia apparuisse, & postmodum in id, quod nunc cernitur, exuberasse, testarentur. Hæc autem prodigiosa arcæ elevatio per nonnullos annos sensim erumpendo contigerat. Nec abs re existimo annotare, Uffingum Vitam Sanctæ, ut ita dicam, jam domesticæ conscripsisse, quippe cujus sepulturæ locus una cum sancto corpore Werthinensi monasterio jam pridem fuerat in perpetuum annexus. Hinc enim potuit facilius antiqua, si qua fuerint, monumenta inspicere, vel his deficientibus, rem penitius examinare. Habuisse eum reipsa quædam monumenta innuere videtur num. 19, ubi præfatur, diversa diversis temporibus miracula veridicorum testium annotatione suffulta enituisse.

[8] Porro duplex Ms. habemus, quorum alterum P. Joannes Gamans Societatis nostræ anno 1641 ad majores nostros transmisit; [Vita unde edenda.] notaturque in fronte: Ex Bodecensis cœnobii Ordinis Regularis S. Augustini Diœces. Paderborn. Passionali pergameno Ms. insigni mensis Novembris fol. XC. Alterum est Lovaniense; verum illud non nisi a volante calamo, etiam cum antiquitatis dispendio brevioris styli amante, descriptum videtur. Quare cum nihil contineat præter ea, quæ in Bodecensi habentur, multa autem silentio premat, illud negligendum duxi. Prioris exemplar præ manibus habuit Surius ad diem IV Septembris, nec nisi verbis hinc inde perpaucis ab illo discrepat. Eamdem Vitam Leibnitius in libro, cui titulum fecit: Scriptores rerum Brunsvicensium illustrationi inservientes, edidit, Surio & Bodecensi Ms. conformem, si præfixos titulos excipias. Ego laudatum Ms., mutato tamen more nostro capitum ordine, typis edam, menda, quæ describentis incuria irrepserunt, ex editione Suriana emendaturus. Ceterum ad calcem memorati Ms. hæc a Papebrochio nostro annotata invenio: Ibidem (in monasterio Werthinensi) extat libellus Ms., qui inscribitur Sermocinalis de vita & sancta conversatione ejusdem Beatæ (Idæ) conscriptus a Joanne Cincinno Presbytero, qui vixit circa annum Christi MCDLXXX olim archivi Wertinensis director. Hunc libellum non habeo: sed cum scriptor ille quinque propemodum seculis Uffingo posterior, sit, non existimo eum referre quidquam, nisi forte miracula, præter ea, quæ Uffingiana Vita habet.

[Annotata]

* forte alibi

§ II. Illustris prosapia & parentes.

[Natales Sanctæ illustres ab Uffingo asserti] Ex illustri prosapia natam esse Sanctam nostram, Uffingus diserte tradit in sua Præfatione, ubi hæc habet: Quæ videlicet veneranda Christi Ancilla summo inter suos loco nata tempore Magni regis Caroli claruisse refertur, ex regali scilicet indole SS. virginum Odiliæ & Gertrudis filiæ sancti Pippini. Idem cap. 1 S. Idæ patrem unum ex summis illius loci primatibus appellat. Fortunæ etiam bonis affluxisse, haud obscure innuit, dum Carolum Magnum ad conciliandas S. Idæ cum Ecberto nuptias, huic dedisse ait, in eisdem partibus multas possessiones de publico, quatenus viciniore potentia soceris acceptior factus non minori apud illos, quam in genitali solo præcelleret dignitate. Denique ipsius Caroli Magni ad contrahendum matrimonium requisitus assensus, & per eumdem obtentus in eum finem parentum favor illustres sane Sanctæ natales, florentemque fortunam indicant. Sed priusquam progredior, lectorem monitum velim, manuscriptum, quo utor, hic discrepare ab editione Suriana in verbis initio hujus numeri allatis: illud enim habet: Gertrudis filiæ regis Pippini; hæc vero: Gertrudis filiæ sancti Pippini. Posteriorem hanc lectionem, quam apud alios etiam reperi, ut genuinam secutus sum: videtur enim agere de S. Gertrude Nivellensi abbatissa, cujus pater B. Pipinus rex non fuit. Quod si tamen manuscripti lectione stare quis velit, consulere potest Henschenium ad diem XVII Martii in Vita S. Gertrudis Nivellensis, ubi disputat, an altera S. Gertrudis fuerit filia regis Pipini cognomento Brevis. Nunc ad rem redeamus.

[10] [illustrantur ab Eccardo] Difficultas hic est ostendere, qua ratione ex regali indole sanctarum virginum Odiliæ & Gertrudis orta ab Uffingo dicatur. Non potuisse Idam ex prædictis Sanctis descendere, ex earum virginitate clarum est. Restat itaque inquirendum, an asserta cum utraque consanguinitas ex collaterali linea queat stabiliri. Id ipsum jam inquisivit eruditus Eccardus in Veterum monumentorum quaternione pag. 29 & seqq. ubi utramque hanc cognationem ex Bernardi cujusdam comitis cum Gundlinde (quos maternos S. Idæ avum aviamque statuit) nuptiis repetit: sic ut per Bernardum ad S. Gertrudis, per Gundlindem ad S. Odiliæ familiam Sancta nostra referenda sit. En tibi Genealogicam hanc ex laudato scriptore connexionem.

B. Pipinus
S. Begga, S. Gertrudis
Pipinus major domus Aust.	Eticho dux Alemanniæ
Carolus Martellus major domus Aust.	S. Odilia, Adalbertus dux Alemanniæ
Bernardus comes conjux Gundlindis	Gundlindis 1 uxor Bernardi comitis
Theodrada abbatissa Suessionensis, antea uxor Theoderici Ripuarii ducis
S. Ida.

Statuit igitur S. Idam in sexto collaterali a S. Gertrude gradu, in quarto vero a S. Odilia. Nunc ut dilucide & distincte procedamus, singula ejus, quibus nititur, argumenta audiamus.

[11] [ex diplomate Lotharii imperatoris,] In primis Bernardi comitis, quem S. Gerardus in Vita S. Adelardi in Actis nostris tom. 1 Januarii pag. 112 fratrem magni Pipini regis vocat, cum Adalberti filia nuptias ita probat: Quod Ida porro ex indole sive familia S. Odiliæ regia descenderit, ut Uffingus indicat, in clariore luce collocandum est. Facem nobis in obscurissimis seculi octavi tenebris accendit Ludovici Pii filius Lotharius imperator. In diplomate enim, in palatio Argentoraco anno DCCCXLVIII dato, & a Guilimanno in Episcopis Argentinensibus cap. V edito, is dicit. Recitat dein sensum diplomatis, sed unius voculæ immutatione obscuriorem: quamobrem ea ex ipso laudato Guilimanno describo. Omnium fidelium sanctæ Dei Ecclesiæ & nostrorum … comperiat industria, qualiter dilecta congnata nostra venerabilis sanctimonialis & abbatissa S. Prothomartyris Stephani Ruadrut, in ambito infra muros Argentoraco, majestatem nostram adiit offerens obtutibus nostris auctoritates & munimina chartarum illustris parentelæ nostræ progenitoris ducis Adalberti. Lotharius igitur, qui ex S. Begga sorore S. Gertrudis descendit, Adalbertum illustris suæ parentelæ progenitorem agnoscit.

[12] Pergit Eccardus: Nec fugit historiarum peritos, [& Vita S. Adelardi,] parentes denotare agnatos & consanguineos, atque ita parentelam esse agnationem aut consanguinitatem. Jam vero Lotharii imperatoris agnati sive consanguinei illustres non alii intelligi possunt, quam Adelardus, Bernarius, Theodrada & Gundrada, quorum ex patre frater erat Wala abbas, Lotharii etiam adversus patrem ejus Ludovicum Pium amicus: qui omnes teste utroque S. Adelardi biographo SS. Paschasio & Gerardo, apud nos tom. 1 Januarii die 2, dicuntur geniti Bernardo comite regis Pipini fratre. Unde probabiliter horum mater filia ducis Adalberti statui potest. Deinde Adalbertum hunc fratrem S. Odiliæ & filium Ethiconis Alemanniæ ducis fuisse, probat ex ejusdem sanctæ Vita apud Mabillonium, & ex fragmento vetustissimo, quod recitat Vignierius in Alsaticis. Et recte: nam a priore in ipso Vitæ exordio vocatur S. Odiliæ pater dux illustris nomine Adalricus, qui etiam alio nomine Edichin dicebatur. Dein num. 19 hæc leguntur: Habebat (S. Odilia) etiam fratrem nomine Adalardum, qui tres habebat filias, quarum una Eugenia, alia Atalia, tertia Gundlindis dicebatur. Adalardus idem videtur cum Adalberto: nam & Lazius de Transmigratione gentium lib. 8, teste Mabillonio, inter quatuor Adalrici sive Ethiconis filios recenset Adalbertum, non Adalardum; & apud laudatum Vignierium pag. 63 diserte dicitur Adalbertus dux… Ethiconis & Brunswindæ gloriosissima progenies.

[13] Majoris difficultatis est, ostendere unam ex hisce tribus Adalberti filiabus Bernardo comiti nuptui traditam fuisse. [& ab objectas] Athalam sive Ataliam sanctissimam virginem monasterio S. Stephani Argentoratensi abbatissam a patre præfectam, ex laudato Lotharii diplomate manifestum est. Eugeniam in Hoëmburgensis abbatiæ regimen sanctæ amitæ suæ Odiliæ successisse, tradit Mabillonius in Annal. Benedict. tom. 2 pag. 58, consentiente Bucelino Germaniæ sacræ parte 2 pag. 192. Superest Gundlindis: sed ea una cum sororibus sese S. Odiliæ discipulatui mancipasse traditur in laudata Vita pag. 494. Eamdem Vignierius citatus pag. 71 abbatissam facit in inferiori Hohenburgo seu Nidermunster. Eccardus nihilominus pro Gundlinde certat; nam ex duabus prioribus neutram Bernardo conjugem assignari posse facile concedet. Ad objectam vero ex S. Odiliæ biographo difficultatem respondet, potuisse Gundlindem primum apud amitam educari, ac dein Bernardo nuptui tradi, quod sane insolens non videtur.

[14] Quod autem Vignierius eam abbatissam dicat, [difficultates] negat ullo coætaneo testimonio posse demonstrari. Fateor, nullum tale profert: verumtamen apud Bucelinum in Germaniæ Topo-chrono-stemmato-graphicæ parte 2 pag. 242 ex vetustioris ætatis, ut ipse ait, monumentis Gundlinda aliqua cujusdam monasterii Nidermunster abbatissa nominatur. Sed an hæc illa Adalberti ducis filia fuerit, de qua modo agimus, nec Bucelinus asserit, nec extundi potest, cum ipse fateatur illius solum nomen exstare. Accedit, quod hæc Gundlindis in inferiori Hogenburgo præfectura eruditum Mabillonium latuisse videatur, cum de ea altum sileat: quamvis ad annum Christi 720 pag 58 & alibi, Attalam Argentoratensi S. Stephani parthenoni, Eugeniam Hoëmburgensi præsedisse diserte tradat. Scribit quidem idem eruditus Benedictinus, Gundlindem sub S. Odiliæ disciplana religiosam vitam duxisse, sed cum illud forte hauserit ex citata S. Odiliæ Vita, nec aliunde probet, eodem, quo ad illam modo responderi potest. Neque vero tam absonum cuiquam videbitur, Gundlindem e cœnobio ad matrimonium evocari, si consideret, potuisse eam sub amitæ religiosa disciplina erudiri (ut non semel accidit) nullis religiosis votis adstrictam: his autem alligatam fuisse, nullibi satis probatum reperio.

[15] [respondetur.] Addit Eccardus aliquas conjecturas ex nominibus liberorum Bernardi petitas, quæ quia levioris momenti sunt, huc referendas non censui. Sed nec pluribus hisce immoror: parum enim ad institutum meum facit, Gundlindisne fuerit an altera Adalberti filia nupta Bernardo: an altera, inquam, nam præter enumeratas Savina insuper ac Liutgardis recensentur a Mabillonio citato, quas Vignierius in Alsaticis pag. 2 secundis nuptiis ex Bathilde Adalberto natas putat. Sane aliquam ex filiabus illius commemorato sæpe comiti fuisse matrimonio copulatam, suadet Lotharii imperatoris asserin in diplomate parentela, & ex S. Idæ posteris infra confirmabitur. Hucusque gemina satis probabiliter assignata est radix, per quam S. Ida ad familiam SS. Gertrudis ac Odiliæ referri possit, si ostendi queat, eam ex Bernardo comite & Gundlinde ejusve sorore descendere: sic enim per Bernardum a stirpe S. Gertrudis, per Gundlindem aut ejus sororem a S. Odiliæ familia genus suum traxerit necesse est. Ad Sanctæ itaque parentes cum Eccardo descendamus.

[16] [Inquiritur] Sanctus Gerardus in Vita S. Adelardi apud nos tom. 1 Januarii pag. 114 memorati sæpe Bernardi comitis liberos quinque enumerat; sanctum scilicet Adelardum, Walonem, Gundradam, Bernarium ac Theodradam. Priores duo Corbejenses abbates fuere; Gundrada virginitatem coluit; Bernarius in Corbejensi monasterio religiosam vitam professus est; Theodrada denique matrimonium experta, Suessionensi S. Mariæ Virginis parthenoni præfuit abbatissa. Ultimam hanc S. Idæ matrem fuisse, opinatur Eccardus hisce ductus rationibus. S. Idam, inquit, unicam filiam patris sui fuisse apud Uffingum legitur. En vero tibi Theodradam Adelardi & Walæ sororem, filiam Bernardi Carolo Martello nati, quæ etiam antequam Suessionensis monasterii regimen susciperet, viro juncta & uno partu fœcunda fuisse dicitur. Ut assertum suum probet, citat S. Gerardum (imo Paschasium Ratbertum) scriptorem coætaneum. Sed pace eruditi viri dixerim; neuter ex citatis ab eo auctoribus, id ita asserit, ut non alio facile sensu intelligi possit. Posterior sic ait: Reliqui vero duo, videlicet Bernarius noster & Theodrada soror ejus Deo devota, quæ, jam reddito fructu nuptiarum, secundum castimoniæ gradum arripuerat, ad pedes Jesu cum Maria domi sedebat: illa quidem Suessione sanctimonialium regens vitam &c.

[17] Amabo, quomodo hinc evinces, Theodradam uno tantum partu fœcundam fuisse? [in Sanctæ matrem] An non vere reddito fructu nuptiarum, secundum castimoniæ gradum arripuisse diceretur, si etiam plurium liberorum parens, soluta matrimonio, per religiosam vitam Deo viduitatem suam consecrasset? Sed nec id de Sanctæ matre aperte affirmat Uffingus: ait quidem Idam filiam unicam fuisse eo tempore, quo Ecbertus ad illius domum divertit: at non propterea fratres aut sorores, qui tum obiisse poterant, habuisse inficiatur. Sane tam illa filia unica dicitur, quæ ex multis est una superstes, quam quæ est unigenita. Id tamen adducta ab erudito viro S. Paschasii auctoritas evincit, ut religiosa Theodradæ vita neutiquam possit officere, quominus eadem S. Idæ genitrix recte statui possit. Favet etiam conjectura formata ex verbis utriusque biographi, quæ sensum, quem intellexit Eccardus, probabiliter præ se ferunt.

[18] In patrem similiter Sanctæ nostræ inquirens nominatus auctor, [ac patrem.] ita ratiocinatur: Quærendus vero nobis jam est, per quem S. Ida, cui nomen in memoriam Idæ matris S. Gertrudis datum fuisse, non vane suspiceris, cum majoribus familiæ Carolinæ connectatur. Et commode admodum occurrit Theodericus comes, quem annalista Laureshamensis expressis verbis propinquum regis Caroli vocat. Videtur is in Ripuaria ad Ruram, atque ita in finibus Saxoniæ comitatum habuisse; ibi enim anno DCCCIII copias collegisse, & cum iis adversus Saxones movisse eidem Annalistæ dicitur… Post hæc nulla ejus mentio occurrit, ut adeo paulo post mortuum esse, credibile sit. Ubi autem potestatem præcipue exercuit Theodericus, ibi mox Ecbertus Idæ maritus comparet. Hic ergo Theodericus pater Idæ necessario constituendus est. Hucusque ipse non improbabiliter. Nam primo sic intelligitur, qua ratione Theodericus Caroli Magni propinquus dicatur, per ductam scilicet conjugem Theodradam Bernardo Caroli Magni patruo genitam. Secundo hac via S. Ida per maternam aviam ad familiam S. Odiliæ, per avum ad S. Gertrudis stirpem admovetur. Deinde favet tempus, quo Theodericum obiisse suspicatur, si vera sit opinio Mabillonii tom. 2 Annalium Benedictinorum ad annum 804 sic scribentis: Theodrada hoc tempore jam versabatur in Suessonico parthenone B. Mariæ, & forte jam abbatissa erat: si enim anno 803 obierit Theodericus, potuit Theodrada matrimonii vinculo jam soluta anno 804 in præfato monasterio versari. Favet præterea Ecberti in Theoderici locum successio, quippe cum S. Ida filia unica dicatur ab Uffingo, ad eam devolvi debebat parentum hæreditas.

[19] Hinc ad S. Idæ posteros descendamus, ex iisque hucusque dicta confirmemus. [Ex Sanctæ posteris] Lucem dabit auctor Translationis S. Pusinnæ, quam in Opere nostro legere licet tom. III Aprilis pag. 171. In hac Translatione dicitur Warinus abbas Corbejensis nobilissimo genere propagatus quippe genitus Ecberto clarissimo comite & duce: matre splendidissima nomine Ida. Fratres ejusdem adæque clarissimi viri magnis dignitatibus illustres & apud exteros & apud domesticos enituerunt. Horum neptis, utpote ex eorum sorore genita patre spectabili & valde inclyto, Hadwig sive Hedwigis Herivordiensis abbatissa regi Carolo Calvo tertio quartoque cognationis gradu jungebatur. Libet ipsa Translationis verba producere: Erat autem ad ipsum (Hedwigi ad Carolum) sive consanguinitatis gratia, cum ei tertio quartoque cognationis gradu jungeretur, sive quod majores ejus multa familiaritate ac liberalitate memorati principis usi essent; tum etiam quod frater ejus Cobbo in palatio quotidianis ejus adhærebat obsequiis. Hic duplex consanguinitatis Hedwigem inter & Carolum Calvum assertus nexus genealogicam connexionem, quam dedimus, non parum confirmat, & simul illustrem Ecberti familiam edocet. Quod ut manifeste pateat, ratiocinium Eccardi subnecto.

[20] [sententia Eccardi] Si tertio consanguinitatis gradu cum Carolo Calvo conjuncta fuit Hadwigis, necessario avus ejus aviaque Caroli, vel avia ejus avusque Caroli uno patre geniti fuere. Avus Hadwigis a parte matris Ecbertus dux erat, avia Ida, sed cujus connexio cum Caroli familia tertium gradum excedit, avus aviaque ex parte patris nobis sunt ignoti; sed Saxones cum Carolingis nihil commune habuerunt. Caroli Calvi avus paternus erat Carolus Magnus, avia Hildegardis Sueva, qui iterum huc non pertinent: avus maternus Welfus, Bavarus natione, hanc etiam connexionem facere nequit. Unde ejus auctor necessario fuit avia Caroli materna, Welfonis uxor nomine Hegilwigis, sive, quod idem est, Hedewigis vel Hadwigis; & certum nobis est, eam Saxonici generis fuisse. Theganus cap. 26. “Sequenti, ait, anno accepit (Ludovicus Pius) filiam Welfi ducis, qui erat de nobilissima stirpe Bavarorum, & nomen virginis Judith, quæ erat ex parte matris nobilissimi generis Saxonici, eamque reginam constituit”. Nomen matris Judithæ author Translationis S. Bathildis reginæ cap. 1 prodit his verbis: “Anno vigesimo imperante cum magna felicitate Hludovico serenissimo Augusto, venit Kala monasterium, ubi venerabilis abbatissa Hegilwich genetrix Judith imperatricis magno gregi sanctimonialium præerat”. Ea, ut hinc apparet, post mariti obitum abbatissa Kalensis monasterii facta est, & calculo jam accurate satis deducto, soror Ecberti ducis constitui debet. Ita ipse tertium illum gradum ostendens. Hoc enim modo Ecberti patrem Hadwigis habuit proavum, idemque proavus Caroli Calvi fuit per Hegilwigem & Juditham. Deinde quartum gradum subjicit.

[21]

Carolus Martellus
Pipinus rex	Bernardus comes
Carolus Magnus	Theodrada
Ludovicus Pius	S. Ida
Carolus Calvus	Addila
	Hadwigis.

[confirmatur.] In hac Genealogica tabula Hadwigis quinque gradibus a communi stipite Carolo Martello distat, adeoque juxta communem computandi methodum distat totidem a Carolo Calvo. Verum cum hic quatuor tantum gradibus ab eodem stipite amotus sit, non incongrue gradus consanguinitatis quartus mixtus quinto Carolum Calvum inter & Hadwigem intercedere dici potest: adeoque asserta ab auctore Translationis S. Pusinnæ inter præfatas personas utraque cognatio recte explicatur. Plura apud laudatum scriptorem reperiet curiosus lector: ego hæc inde huc transferenda censui, non quod singula adoptem, sed quod genealogica illa dispositio mihi valde probabilis videatur.

[22] De Ecberto pauca addo. Uffingus l. 1 cap. 1 eum inter Orientis (Austrasiæ opinor) proceres recenset: [Ecberti nobilitas ac munia.] Inter alios, inquit, Orientis proceres præfectus quidam Ecbertus nomine advenisse dicitur. Dein aliquibus interjectis, eum a Carolo Magno Saxonibus, qui inter Rhenum & Wisaram habitabant, ducem præfectum fuisse scribit. Idem ab auctore Translationis S. Pusinnæ clarissimus comes & dux appellatur: verba dedimus num. 19. Annales Francorum Metenses apud Chenium tom. 3 pag. 294 Egbertum quemdam comitem cum aliis Saxoniæ comitibus anno 809 civitatem in Essesfleth super ripam Sturiæ fluminis adversus Danos jussu Caroli Magni condidisse tradunt. Annales Loiseliani, teste Eccardo, addunt, eum etiam anno 811, in pactione cum Hemmingo Dano ex parte Francorum juravisse. Hunc eumdem cum S. Idæ marito arbitratur præfatus auctor in Quaternione pag. 29, satis, ut apparet, probabiliter. Nam nihil obstat, quominus ad illa usque tempora vixisse credatur: tantarum vero rerum provincia cum Ecberti nostri præclaris natalibus, virtute, fide, & qua apud Carolum pollebat gratia, optime cohæret: Erat enim (verba Uffingi sunt) prædicto Augusto pro invictæ constantiæ & providentiæ præconiis non mediocriter acceptus. Cur igitur hic duos Ecbertos distinguamus, dum nostro similium munerum magnitudo congruit, nec temporis ratio refragatur? Plura Eccardus.

VITA
Auctore Uffingo monacho Werthinensi.
Ex Bodecensis cœnobii Passionali pergameno Ms. insigni, collato cum editione Surii.

Ida vidua, Luppiæ in Westphalia (S.)

BHL Number: 4143

A. Uffingo.

PRÆFATIO
Incipit proëmium Uffingi cœnobitæ sancti Liudgeri de conversatione & miraculis sanctæ Ydæ.

a

[Exorsus a Christi providentia auctor in S. Idæ laudes excurrit;] Deus b humanæ salutis provisor Jesus Christus, qui operarios adhuc in vineam suam mittere non desiit, diversis ab initio Ecclesiam suam sublimavit honoribus, dum innumera quoque gentium * voluit Sanctorum suorum florere patrocinia, nec ullam terrarum partem donorum cælestium esse expertem. De quo scriptum est: non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente, qui timet eum & voluntatem ejus operatur, acceptus est illi c. Quod utique jam vesperi mundi in beatissima Dei Famula repletum esse comperimus; cujus, si Deus annuerit, sanctitatis indicia signorum stipulatione subnixa, prout possumus, enucleare gestimus. Quæ videlicet Ancilla Christi veneranda summo inter suos loco nata d tempore magni regis Caroli e claruisse refertur; ex regali scilicet indole sanctarum virginum Odiliæ f & Gertrudis g filiæ regis h Pippini: quarum si quis sanitatis indigus salutiferas lipsanas frequentat, testem se protinus recuperatæ sentiet sospitatis. Hæc itaque, ut in sequentibus dicemus, licet conjugali lege constricta, nihil tamen cælestis sponsi prætulit amori i; & ideo non solum nullum pudicitiæ & castitatis damnum k pertulit, imo centesimum fructum supernæ mercedis cum primæ horæ conductoribus l viciorum victrix percipere meruit.

[2] [suamque fassus imperitiam, Vitam tamen ejus veraciter scribere pollicetur.] Hujus perplura miracula vel antiquitate temporum vel scriptorum inopia oblitterata nobis manent incognita: illa vero, quæ a personis ydoneis vulgata didicimus modernis temporibus visu simul & auditu propalata, quamvis ingenio obtuso & imperito sermone, veraci tamen & simplici relatione, beatæ Ydæ comite interventu, conabimur explanare. Illorum namque in veteri Testamento non refutatur oblatio, qui post aurea & argentea, quæ a divitibus in domo Dei offerebantur donaria, pelles etiam rubricatas & pilos caprarum m devota mente in thesauros Dei ad usus legitimos transmiserunt. Ob hoc summopere hujus manualis codicilli lectorem obsecramus, ne, siquid in hoc Opusculo incompositius indoctiusve grammatico incedit tramite, temeritatis notam nobis non * opponat, qui fortiora nobis aggressi de ignaviæ nostræ nidulo saltim ad lucem respirare audeamus. Ceterum degener stylus lineam historiæ prosequitur veritatis, cujus ex hinc fœlix sortiemur initium.

ANNOTATA.

a Actum de eo est apud nos tom. III Martii die 26.

b Apud Surium legitur Pius. Ceteras similes minutias imposterum non annotabo.

c Locus est ex Act. apost. 10, ℣ 34 & 35; sed pro voluntatem ejus operatur in Vulgata est: operatur justitiam.

d Consule Commentarium a num. 9.

e Carolum Magnum indicat, ut ex sequentibus manifestum fiet.

f Annuntiatur hæc Sancta in Romano Martyrologio 13 Decembris, coliturque in diœcesi Argentoratensi in Alsatia.

g Egerunt de illa majores nostri ad diem 17 Martii.

h Vide dicta in Comment. num. 9. De B. Pipino actum est die 21 Februarii.

i Ita correxi ex editione Suriana, manuscriptum enim nostrum mendose habet, licet conjugali lege constricta, nihil etenim sponsi prætulit amori &c.

k Imo vero virgineæ castitatis damnum in conjugali primum statu, ac dein in viduitatis cælibatu compensare conata est insigni vitæ sanctimonia: non enim virginitatem in matrimonio coluit, ut in Comment. prævio ostendimus.

l Alludit ad Caput 20 Matthæi.

m Exodi capite 35.

* Surius gentilium

* abundat

VETUS CAPITUM PARTITIO.

Caput I. Incipit Vita sanctæ Ydæ viduæ, cujus festum colitur sexto Kalendas Decembris.
II. De migratione beatæ Ydæ ad Dominum.
III. De Bertgero presbytero, quomodo de hac vita transierit.
IV. De effossione infantis.
V. Quomodo oratorium beatæ Ydæ a paganis non potuit concremari.
VI. De ea, quæ vestem furata est.
VII. De arida manu mulieris restituta.
VIII. De muliere ab hydropisi curata.
IX. De sanitate, quam sanctimonialis ibi adepta est.
X. De eo, qui auditum recepit.
XI. De cæca illuminata.
XII. De dæmoniaco curato.
XIII. Qualiter fœmina curva subito sit erecta.
XIV. De mulieris sospitate restituta.
XV. De eo, qui omnibus membris fuit contritus *.

[Annotata]

* forte contractus

EXPLICIT LIBER PRIMUS. INCIPIT LIBER SECUNDUS.

Caput I. Quod signis sanctæ Ydæ nulla scripta sufficiant.
II. Qualiter ecclesiæ custos pro negligentia sit correptus.
III. Quomodo infantulus ad tumulum producitur, & quid de eo gestum sit.
IV. De eo, qui pedem cum tibia habebat ad posteriora retortum.
V. Quomodo Sanctorum gloriam nemo præsentem edisserat.
VI. Quomodo fama beatæ Ydæ episcopum Dodonem non latuit.
VII. De adventu episcopi, & reliquiarum translatione.
VIII. Beatæ Ydæ & consecrationis ecclesiæ indicta festivitas.

CAPUT I.
Ægrotanti Ecberto sedulo assistit S. Ida, cum eoque celebratis nuptiis in Westphaliam discedit, in itinere ecclesiam exstruit: mors Ecberti; Idæ sancta viduitas, obitus ac sepultura: ejusdem sacellani virtutes ac pius e vita excessus.

Cap. I.

Eo tempore, quo victoriosissimus imperator Carolus a Saxonum & Francorum sceptra, [Decumbenti in paterna domo Ecberto S. Ida inservit,] multarumque gentium fræna feliciter gubernabat, expeditio exercitalis * propter Galliarum seditionem b in Occidentem dirigitur; ubi tunc inter Orientis proceres præfectus quidam Ecbertus advenisse dicitur, qui validam ibi incurrit ægritudinem. Cum autem, morbo ingravescente, penitus se ab hac profectione * subtraheret, imperator illum cuidam c de summis ipsius loci primatibus procurandum diligentissime commendavit. Erat enim prædicto Augusto pro invictæ constantiæ & prudentiæ præconiis non mediocriter acceptus. Perlato ergo ad hospitium magna humanitate servitur, quia & hanc ejus infirmitatem non ad vitæ perniciem, sed ad rerum sequentium consummationem, ex divina, ut liquet, prædestinatione credimus evenisse. Erat præfato *, apud quem hospitabatur, unica filia unice dilecta, venusta fronte & forma egregia, quæ in tantum ægrotanti est compassa, ut per se ipsam aliquoties illi obsequendo, quantum suam personam decuit, & ejus oppalparet ulcera, & congrua doloribus adhiberet fomenta, cujus solatio gratanter ipse delectabatur.

[4] [eique nupta a parentibus honorifice dimittur.] Interea imperator, rebus in tutum compositis, victor reversus præcellentissimi sui ducis haud immemor eamdem, qua pridem illum reliquerat, civitatem visitandi adiit gratia, eumque jam per Dei Salvatoris * gratiam & clementiam valentiorem * reperit. Dumque mutuo aliquamdiu colloquio fruerentur, inter sermocinandum illustris vir Ecbertus de præfatæ Virginis nuptiis principi suggessit, ut ejus consilio, imo Dei auxilio, hujus rei consequeretur effectum. Princeps vero de ejus recuperatione simul & postulatione multum gavisus, & suum ad hoc assensum & parentum adeptus est favorem; deditque illi in eisdem partibus multas possessiones de publico, quatenus viciniore potentia soceris d acceptior factus non minori apud illos, quam in genitali solo, præcelleret dignitate. Insuper etiam cunctis Saxonibus, qui inter Rhenum & Wisaram e maxima flumina inhabitant, ducem præfecit. Post hæc Sponsam suam Christianissimam ipse admodum religiosus cum Dei timore suscepit, & ab omni illa parentela honorifice dimissus ad sua commigrare decrevit, semper ad mentem revocans, quantos cælitus successus in illa peregrinatione sit adeptus, multasque Deo gratiarum reddidit actiones.

[5] [In itinere ab angelo monita templum condit consentiente marito.] Quadam die cum adhuc itineri insisterent, venerunt ad quemdam locum secus Lippiam f flumen, qui Saxonica lingua Hirntveldt g nuncupatur, amœnis nemoribus consitum; ibique inventa non magna planitie vespertino jam incumbente crepusculo, tentoria fixerunt, lassisque ex profectione somnos dabat herba salubres. Omnibus itaque alto sopore depressis, venerabili matronæ Ydæ angelum suum in somnis Dominus mittere dignatus est; qui post multa, quibus eam instruxit, monita, oratorium ibidem ex suis sumptibus construendum prædixit, ubi Domino quandoque liberius deserviret, postque hujus vitæ cursum consummatum illic eam diem remunerationis æternæ præstolaturam una cum viro suo, præsaga voce promisit. Illa mox divina tacta compunctione, dum primum mane illuxit, domino suo, quæ angelico relatu didicerat, plenissime exposuit: a quo statim, qualiter ista animo ejus viderentur, gratulabunda sciscitatur. Qui dum verbis fidem ad omnia accommodaret, beata Yda solotenus inclinata, Domino, ut felicia cœpta ad calcem usque perfecti operis perduceret, submissa voce committebat. Non multo post in loco supradicto, ubi quondam densissima silvarum obductione astra ipsa occulebartur, lapidea basilica h opere polito construitur, ac in sanctæ Mariæ genitricis Dei honore, sanctique Germani i episcopi consecrata est.

[6] Ad illum namque dicatum locum, qui est in pago Drehin k in Lippiæ ripa fluminis, nonnulla illustris viri Egberti prædia l respiciebant, [Post pium conjugium] ubi Deo dilecta matrona Yda frequentius commorari & semper recentibus in Dei cultu laboribus intentissime consuerat insudare. Studebat nihilominus ex occasione copulæ carnalis Deo, quæ Dei erant, reddere, sic forinsecum amorem temperare, ut nullius levitatis nævus rigorem animi ejus potuisset offuscare. Si enim, ut apostolicus sermo sonat, sanctificatur vir infidelis in muliere fideli m; quanto magis vasa paria sanctitatis alterutris emicant suffulta virtutum instructionibus? Quid super hoc convenientius profertur, quam duobus in carne una unam inesse Spiritus sancti indiscissam operationem, quæ illos deforis connubiali jure connexos ardentiori cælestium intus inflammavit amore n.

[7] Non paucis post hæc annis elapsis militiæ suæ penso expleto, [mortuo Ecberto, viduitatem suam omnium virtutum exercitio excolens,] dominus Egbertus vir in Christo honorandus humanis rebus excipitur o, cujus spiritus mox cælorum palatinas sedes beatus hospes promeruit obtinere. Post cujus migrationem beata Yda quanta districtione tenerum corpus artaverit, dictu valde difficile est: quippe quæ totum spatium, quod residuum fuit huic incolatui, incredibili & paucis imitabili duxit abstinentia, numquam mentis propositum a deifica cultura relaxans: secundum Apostoli dictum, mortificavit membra sua super terram ab omni illicito appetitu ventris & linguæ, omnemque illam pompaticam gloriam, qua delicatissime fuerat educata, ad nanciscenda laborum suorum emolimenta fœliciter immutavit. Quidquid vero de redditibus in matrimonio ejus annuatim potuit adunari, per dispensativam pauperum ministrationem in cælestes apothecas transtulit, metuens, ne parce seminans, parce & meteret: propterea seminavit in benedictione, quod in posterum centenis manipulis in area universalis messionis lætabunda triturabit. Et ut supernorum meditatione arctius occuparetur, in præfatæ ecclesiæ plaga meridiana contiguam ejus parieti construxit porticum, in qua remotius orare & a vulgari strepitu immunis conversari potuisset; ubi & dominus Egbertus laudandæ memoriæ conditus pausat.

[8] Marmoreum sibi sarcophagum longe ante obitum jussit præparari ob incerti temporis momentum, [sarcophagum marmoreum rebus in pauperes erogandis quotidie bis replet:] quem duabus quotidie vicibus, quamdiu supervixit, diversis alimentorum aliarumve rerum impensis summotenus implevit, & victu carentibus hilariter distribuit. Vere beata, quæ intellexit super egenum & pauperem, ut in die mala liberet eam Dominus. Excubiarum & orationum privata studia, quæ paginalis digne caraxabit p descriptio? Sufficiat tantum humanæ curiositati de his, quæ foris gessit, mirari: ea vero, quæ sub obtentu exteriorum in solius Dei prospectu clandestinis sudoribus factitavit, cujus urbana sufficiat enarrare facundia? Theoricæ q quippe intenta disciplinæ, numquam extra januam, quam incoluit, cellæ pedem fertur amovere, salvo eo dum inopum stipendiis deserviret: semper facto imitans, quod scriptum est, perpetuæ animæ deliciæ r. Talibus virtutum prærogativis sacrosanctum suum adornavit velamen s, nec non inter agendum cautissime studuit popularem vitare favorem, firmissimam in cælis spei anchoram figens fragosa sæculi obstacula fidei thorace quasi tuta carina tranavit, ut ad plenam perfectionis, quæ Deus est, pertingeret caritatem.

II.

[9] His ad desiderabilem finem perductis, cum remunerator omnium Deus Turturem suam ad altiora volare disponeret, [mortem denique præsagiens inter piorum preces pie moritur, & honorifice sepulta miraculis claret.] ut post tristia læti * in arduis cæli excellentius nidificaret, molesta vitalium valetudine acriter pulsata horam præsensit ultimam; & accito presbytero suo nomine Bertgero sibi justis ex causis fidissimo, pluribusque servis Dei, preces eorum expostulat, utque in ipso pausationis articulo ducatum viæ ad Dominum illi impetrarent, profusis lacrymis imprecatur: factum est, oratum est, de cælis auditum est, quod jam olim prædestinatum est. Hac reverenda orationis clausula carnali fasce laxata spiritum amatori suo transmisit beata perennitate cum cælicis agminibus in æthere fruiturum. O inexhausta Salvatoris largitio! Quam magna super omnia ejus miseratio! sine cujus nutu nec folium arboris incassum defluit; cujus immissione tam sublimium natalium Propago, cunctis quæ illicere poterant *, rejectis, vitæ t veræ inhæsit, ut in regno Dei multorum palmitum vindemias carpere mereretur. Positum est autem sacrosanctum corpus cum deificis laudibus in archa saxea, quam super retulimus, & in ipsa porticu, qua se divino cultui mancipavit, honorifice tumulatur; ubi attestantibus medelis, qualiter apud Deum habeatur, lucidissime eatenus comprobatur.

III.

[10] Erat autem præfatus Bertgerus ex illorum contubernio, [Bertgerus virtutibus clarus moritur & sepelitur.] quos beata Yda primum de Galliis secum adduxerat, vir religiosæ conversationis & perbeatæ castitatis; quippe eorum disciplinis informatus, qui in lege Dei sui sine querela incesserant: qui etiam ipsam ecclesiam & sacrata mausolea u aliquot annis strenuissime divinis humanisque obsequiis excoluit, honoravit & venustavit. De quo & illud per fidelium ora diffamatum est, quia inter cætera gravitatis ejus insignia, numquam in suis tectis muliebrem personam aut commorari aut domesticis usibus inservire consensit: ideoque contra æmulum dimicans castitatis, omnem occasionis aditum præcavere, sed & radicitus extirpare curavit. Cui etiam ob tantam cordis innocentiam a Deo collatum esse fertur, extremam vitæ horam præscire: quod eo magis liquet, quia ipso, quo obiturus erat, die Missarum ex more Sacramenta consummavit, ac mox Dominico consignatus Viatico in ipsis vestibus sacerdotalibus ante sanctum altare animam reddidit Creatori, & prope sanctæ Ydæ tumbam digne humatus est: ut enim tam medicabilis glebæ consortium obtinuerit, magnum quoddam fortasse, quod eum commendaret, justitiæ meritum præcessit x.

ANNOTATA.

a Carolus Magnus, qui Saxones crebro rebellantes 33 annorum bello tandem feliciter domuit, ac Christo sibique subjugavit.

b Incertum est, quam hic rebellionem denotet. Suspicatur laudatus crebro Eccardus fuisse vel Britonum vel Hardradi, quarum prior contigisset circa annum 786, altera circa 785. Verum hujus opinionis prima pars non videtur conformis Uffingianæ relationi, secundum quam ipse Carolus expeditionis illius dux fuit: at vero rebelles Britones non imperator ipse, sed missus ab eo Audulfus compressit. Ad alteram rebellionem seu potius conspirationem quod attinet, ea videtur non vi armorum, sed solertia potius exstincta; neque constat, Carolum cum exercitu suo ad conjuratos compescendos fuisse profectum.

c Consule Commentarium num. 18.

d Ex hoc loco notavi in Comment. num. 9 illustrem & opulentam Sanctæ familiam.

e Wisara alias Visurgis, qui & Ptolemæo Visurigis, Bisurgis Straboni, accolis de Weser, inquit Baudrandus, oritur in Franconia in ditione Coburgensi, multisque auctus fluviis varias Germaniæ ditiones rigat, ac tandem infra Caroloburgum in mare Germanicum se exonerat. Ingens fuit hæc Ecberto concessa provincia, ut obvias tabulas geographicas consulenti palam fiet. Intra prædicta flumina Westphalia continetur, in qua prope Lippiam fluvium Ecbertus cum sancta Conjuge sua vitam transegit.

f Lippia sive Luppia Westphaliæ fluvius in vico Lipsprinck prope Paderbornam exortus Luppiam urbem rigat, dein ditionem Monasteriensis episcopi a comitatu Marchiæ dividens per Clivensem ducatum prope Vesaliam inferiorem se Rheno commiscet.

g Hirutfeld a Surio, ab aliis Herifeld, Herveld & Hervelde nominatur. Stangefolius in AnnalibusCirculi Westphalici lib. 2 pag. 104 locum hunc prope Hovestat ad Lippiam collocat: idem fecit F. de Wit in tabula Westphaliæ; quæ si accurata est, vix quartam leucæ partem ab Hovestat distat Hertveld, a Luppia vero urbe duobus cum dimidio circiter milliaribus Germanicis.

h De hac ecclesia vide infra in Annotatis ad num. 25 lit. h.

i Cum varii hujus nominis sancti sint episcopi, incertum mihi, cui hæc ecclesia dedicata sit. Attamen uni ex iis, qui in Gallia coluntur, consecratam fuisse, verisimile est, cum ex ea regione oriunda sit Sancta. Designatur itaque vel S. Germanus episcopus & martyr, qui Ambiani colitur, quique seculo V obiit; vel episcopus Parisiensis, cujus mors circa annum 576 accidit; vel denique Autissiodorensis, qui anno 448 ad cælos evolavit. De priore egimus ad diem 2 Maii, de secundo XXVIII ejusdem, de postremo XXXI Julii.

k Surius legit Dreni. Is pagus fuit Westphaliæ prope Lippiam fluvium hodie Drevenich, teste Meibomio Rerum German. tom. 3 de Pagisveteris Germaniæ. In Annalibus Francicis Draigni nuncupari idem asserit. Poëta Saxo in gestis Caroli Magni apud Chesnium Historiæ Francorum tom. 2 pag. 147 Dreini appellat. Schatenius Historiæ Westphaliæ lib. 7 ejusdem pagi meminit, aitque totum illum tractum fuisse, qui per diœcesim Monasteriensem Luppiæ ripis prætenditur.

l De his ita loquitur laudatus mox Schatenius lib. 9 pag. 590: Sedem dux (Ecbertus) habuit ad Luppiam Hovestadii; qui locus ex veteri castro adhuc conspicuus ab aulæ ejus statione hodiedum nomen retinet. Vide etiam si lubet supra lit. g.

m Citatur Apostolus 1 Cor. 7 ℣ 14. Explicationem dabunt interpretes.

n Sic correxi ex Surio: Ms. enim nostrum mendose habet: Quod super hoc convenientius profertur, quando duobus in carne una unam inesse spiritus sancti indiscissam operationem, quam illos deforis connubiali jure conjunctos ardentiori cælestium intus inflammavit amore.

o Incertum plane est, quo anno obierit: si tamen nostra de Ecberto conjectura num. 22 in Commentario, vera sit, ante annum 811 morsejusdem statui non potest. Vide dicta ibidem. Porro Stangefolius Annal. Circuli Westphalici lib. 2 pag. 104 eum virum admodum religiosum appellat. An cultu aliquo gauderet, inquisivit olim Bollandus noster, cui a laudato Schatenio responsum invenio in hæc verba: An inter Sanctos colatur Egbertus &c. ℞ Me id non legisse. Sed opinor, id scribi a Cincinnio, quia Ida, Egbertus & Bertgerus confessarius ejus simul in loco sancto sepulti sunt. Sola Ida nomen sanctitatis ex populi cultu obtinet. De cæteris nihil certi habeo.

p Caraxare vetus vox a Græcis mutuata id significat, quod exprimere, delineare &c.: unde recte illius loco substituit Surius:delineabit.

q Id est contemplativæ a Græca voce θεωρία meditatio, contemplatio.

r Surius habet: Redemptio animæ propriæ divitiæ.

s Per sacrum velamen cælibem sanctamque viduitatem vitæ solitariæ persimilem intelligo. At Bucelinus in Menologio Benedictino cam Ordinis sui inclusis annumerat ex hoc, ut videtur, loco, IV Septembris ita de ea prosequens: A morte autem optimi mariti, inclusorum nostrorum sectata institutum, in oratorio, quod in honorem virginum Virginis angelorum Reginæ & S. Germani jussu angeli condiderat, sese includens ac velut carceri mancipans, numquam deinceps in vita omni pedem extra cellæ januam extulit, variisque rarissimarum virtutum ornamentis sacrum velamen mirifice excoluit. Hæc ille. Schatenius supra citatus lib. 9, pag. 591 scribit, illam post conjugis obitum cum duabus cognatis suis Begga & Gertrude se in sacrum asceterium inclusisse: verum ille vel hanc ipsam porticum sive adhærentem templo domum intelligit, vel Uffingo absque idoneo testimonio contradicit. Quod vero addit de Begga & Gertrude, nescio unde hauserit: sane si B. Pipini filias denotet, errat manifeste: hæ quippe jam integro tum seculo ex hac vita commigrarant. Certe ea cohabitatio Uffingum latuit: cum enim is S. Idæ sacellani virtutes ac obitum satis prolixe commemoret, ejusdem cognatarum Beggæ & Gertrudis, qualescumque illæ fuerint, pium contubernium non fuisset prætermissurus.

t Surius ad præsentem metaphoram aptius habet: veræ viti inhæsit.

u Lipsanothecas designare videtur.

x Bertgerum titulo Beati condecorat Gelenius de sacra & profana Magnitudine Coloniæ lib. 4 ad hunc diem ita annuntians: Supra Lupiam fluvium B. Idæ viduæ Westphalorum principis, ejusdemque sacellani B. Bertgeri presbyteri. Eodem titulo honoratur in scheda quadam manuscripta, quam habeo, quæque inscribitur: Indiculus SS. Westfaliæ. Sed ejusdem cultum negat Schatenius in allata supra ad Bollandum epistola. Ad Uffingi tempora usque Beatorum cultu certe caruit: quod duo mihi persuadent. Primum est, quod laudatus biographus nusquam illum Beatum appellet, appellaturus procul dubio, si illius cultum agnovisset, præsertim cum in ecclesia suo monasterio subjecta Bertgeri ossa quiescerent. Alterum sunt hæc ipsa verba: Prope S. Ydæ tumbam digne humatus est; ut enim tam medicabilis glebæ (id est corporis) consortium obtinuerit, magnum quoddam fortasse, quod eum commendaret, justitiæ meritum præcessit. Enimvero adverbio illo dubitationis fortasse abstinuisset, aut saltem ex subsecuto cultu Bertgerum tam honorifica sepultura dignum probasset, si illi tum temporis sacri honores delati fuissent.

* Surius exercitus

* idem præfectura

* idem addit, comiti

* idem salvantis

* Surius addit auraque animatum aërea

* Surius, lethi

* idem: illicita essent

CAPUT II.
Sanctæ sepulcri profanatio divinitus prohibita; ejusdem ecclesiam incendere frustra conantur Hungari; varia ibidem patrata miracula.

IV.

Post hæc autem cum ipse locus ab aliis hæreditaria successione possideretur, [Pueri cadaver juxta Sanctam tumulatum, divinitus tertio ejicitur.] & ob præsidentium incuriam vilitatibus obsolescere cœpisset, continuo benignus Dominus sanctæ famulæ suæ merita Ydæ ad castigationem improborum terribili patefecit eventu. Nam præclari comitis Ludolphi a amabilis soboles dum adhuc in albis b ab hac luce raperetur, ad eamdem ecclesiam defertur, & quia Sanctæ Dei opinio necdum in aperto emicuit, penes eam pusionem sepelierunt: qui die sequenti ex tumulo extractus ante januam vestibuli invenitur in loculo, in quo erat inclusus. Stupefacti, quibus res erat commissa, corpusculum denuo pristino loco addiderunt *: quod nihilominus invisibili iterum violentia eminus projectum reppererunt. Obstinatis ergo animis incassum laborem præstigiis imputantes, tertiam vicem audenter auxerunt: sed in vanum vires expenderunt; quia quod hesterno labore fuerat oppilatum, tum in extremo atrii australis angulo viderant evulsum, quod demum pudore multati ibidem commiserunt. Hoc prorsus formidabili portento claruit, quanta provectione beata Yda in cælis utatur, cujus sepulchrum Deus nullo carnalis corruptelæ fœtore in terris zelatus est maculari.

V.

[12] Ea tempestate, qua Ungariorum gens detestanda ignicremis vaporibus cuncta devastavit c, [Hungari ecclesiam incendere, & campanas auferre conati, relicta præda, territi fugiunt.] præfatum quoque sanctæ Ydæ oratorium nefanda legio adiit; cruces & capellas, omnemque ornatum ecclesiasticum deprædati sunt. Deinde in altiora scandentes focos nonnullos in laquearibus construxerunt; sed virtute Dei carbo sopitus nulla flammarum incrementa haurire valuit, excepto quod raras quasque tabulas insidendo peredit, per quas sine mora semiusta ligna in inferiora projecit d. Hoc opere cassati pervicaci conatu nolarium aggressi sunt, campanas saltem deposituri. Sed ad has in vacuum cucurrerunt, quia eas nullis argumentis enodare potuerunt: hii namque, ut legitur, ignorant justo, sed semper vivere rapto: omnia sub fraude deducunt tempora vitæ. Tandem victæ pertinaciæ & virium elumbes effecti, aliquid ibi esse divalis e numinis suspicati sunt, & mox solius fugæ cupidi pedibus talaria nectunt. Quæ autem vi diripuerunt, post illorum ventilationem in castra recepta * sunt, & suo loco incolis honorifice restituta. Tum omnium ora in laudes summi Protectoris generaliter prorumpunt, dum tam evidenti indicio sanctæ Ydæ præsidia præsentialiter cernunt.

VI.

[13] Dum igitur radios sanctitatis ejus latius favorabilis sereret rumor, multique ob expediendæ * salutis votum ad tumbam illius confluxissent, forte accidit advenientibus viatoribus sarcinulas suas foris porticum deponere, [Mulier ad Sanctæ sepulcrum furata horrendam pœnam luit.] ut quid quisque ex suo habuerit deferendum, liquidius perspecto, post expeditior fieret ad procedendum. Quædam autem ex illis muliercula dum sua marsupia evacuare cœpisset, stimulis cupiditatis agitata sociæ suæ furata est camisiam f; & aliter eam occulere nescia, sub propria obstruxerat veste, seque simulata religionis specie orantibus miscuit. Illa vero, quæ damnum pertulit, cuncta oculis pervagando hostilem faciem citius deprehendit, ipsamque ream sceleris coram omnibus impetere cœpit. Tunc infœlix fœmina amenti simillima, quo se verteret, æstuat anceps, fugæque confidere tutissimum rata est consilium. Fit virorum constipatio, ubi talis auditur acclamatio: jamque illa miserrima, spatio evadendi adempto, sæpem, qua cimiterium ecclesiæ ambiebatur, moribunda insiliit, quæ mox acutissima sude transjecta, intestinis omnibus eviscerata, ibidem patrati sacrilegii pœnas luit, cunctis secuturis similia * audendi horrendum præbens exemplum. Dispari quippe vice tale commissum expiari crederet *, si non scelus solummodo, sed dehonorationem loci cælestis severitas zelaret: sicut enim uberior exhinc sensatis animis compunctio; ita e diverso inertibus & temerariis major confusio & horripilatio g nascebatur.

VII.

[14] In provincia Drehin h mulier fuit Eggu * vocitata, [Arida mulieris manus restituta ob nefariam simulationem rursum exarescit.] cui manus dextera in volam plicata ac pene fuerat arefacta, & præ hujusmodi incommodo multis annis feriata. Cui quadam nocte somniali relatione dictum est, ut instar semivivæ manum ceream formando exprimeret, & ad sanctæ Ydæ tumulum deferret, ibique prout spem habuerit sanitatis, orationum continuaret instantiam. Quæ illico intellecta veritatis serie iter optatum maturare haut segniter cœpit, plantis agilitatem voti aviditas subministrat, æstuatque currendo longos breviare calles. Quo dum festinato veniens luctuosis singultibus opem medicaminis flagitasset & luminaria ob Sanctorum reverentiam, propter quos & ad quos venerat supplicatura, accendisset, salubriori usa consilio ibidem pernoctandi permissum * impetravit, ac mox solitum manus vigorem secundum præsagam sponsionem per Sanctæ Dei auxilium ex integro recepit. Sentiens vero postmodum acriori se inedia quotidie attenuari, eo quod pridem sub mendicitatis obtentu non stipem tantum, sed & quæstum adipisci consuesceret, diabolicis tendiculis irretita finitima rura deseruit, & ubi facile dignosci nequiverat, nefaria simulatione manum mentitur uncam. Nec talis ultorem mali Dominum latuere doli, cujus justo examine ultronea fraus haut impune præteritur: nam mox recenti dono frustrata in pristinum deformitatis statum, ut prius suapte, sic tunc redigitur coacte. Æqua utique vice tanta libratur pervicacia, ut quæ dono Dei pauperior fieri verebatur, geminum i postea experiretur.

VIII.

[15] Adducta est etiam ad eundem locum alia mulier hydropica valetudine horribiliter affecta, [Hydropica sanata.] quæ tantum distento tumuit ventre, ut vix per ullum ostium k, præpediente mole corporis, valuerit efferri. Magna ergo difficultate sacram ædem intrantes, qui illam eo vexerant, nocturnas ibi excubias cum ipsa & pro ipsa celebrant, lacrymis sepulchrum, precibus æthera pulsant. Necdum postera eluxit aurora, & totus læthalis humor de illa fœtidissima lacuna effluxit & omne pavimentum, acsi de grandi tumba aqua everteretur, excussa perfudit alluvies. Quæ statim laxata cute & ventre vacuata, ita levis effecta est, veluti numquam tam enormis sarcinæ fastidia pertulisset: ad sua deinde plus solito gratulabunda rediit, quæ olim hanc exosa lucem vix in extrema pendebat margine lethi; nec ultra per sanctæ Ydæ merita istiusmodi infestabatur passione.

IX.

[16] Viculus est non grandis in Nordergoa l Seudinon vocatus, [Sanctimonialis ab angelo monita, ad Sanctæ tumulum diuturna paralysi liberatur.] ubi quædam sanctimonialis Werensnidis nomine, honestæ inter suos opinionis habebatur. Hæc articularium compaginum destitutione paralysi per quinquennium anxie torquebatur, & quocumque necessitas viarum medendi causa appulit, aut sago m vel alio gestatorio portari consueverat. Cui etiam angelico oraculo in oromate n præcipitur, salutifera venerabilis Ydæ limina petere, & nullam reformandæ sospitatis diffidentiam, fide comitante, habere. Hac revelatione multum exhilarata, fratrem illico suum omnesque quos poterat consanguineos accersivit, quale sibi consilium contulerit vaticinium, alacriter explicat, & ut cupito itineri ocius subvenirent, æstuanter precatur. Favent cuncti ejus suggestionibus, ad fertilem signorum deducta est locum, & diem illum ac noctem in orationis studio pervigiles expenderunt: cum vero jam dies albescere videretur, cœpit pristina virtus sensim reviviscere per venas, fibrarum connexio dissociatos conglutinat artus, totusque membrorum iterato revertitur ordo. Missarum deinde celebratione inchoata, tantum roboris accepit, ut per se ipsam oblationes presbytero reddere, & psalterium propriis potuisset manibus retinere. Prodiit mox in publicum tam stupendum miraculum, ab utroque sexu mixtim concentus attollitur, tantoque propensius, quanto magis sanctæ Dei Ancillæ suffragia visualiter agnoverunt. Remeat mulier insueto gressu ad currum suum (erat enim de nobilibus) & parvo post momento perfecte recuperata convaluit.

X.

[17] In pago Paderargoa o homo quidam cephalargiæ p concussione nimis vexabatur; [Surdus auditum,] ex cujus intollerabili infestatione per totum decennii spatium auditus privatus fuerat usu. Quem in somnis, ut ipsi videbatur, venustæ formæ & nivei amictus fœmina compellat, quæ eum crucem ligneam moliri, in qua capitis sui imago figeretur, clementer edocuit, quam ad sæpe dictum oratorium cum amicissimis sibi fidelibus pro sua deferret restauratione. Expergefactus de somno jussa perficere non displicuit, & fido comitatu, quo fama sanitatum proditrix persuaserat, cursum flectere cœpit. Jam vero mediantis viæ terminum transgressi sinistræ quidem auris obduratio reseratur, altera adhuc prisca insensibilitate conclusa est. Per hoc mirabile indicium meliora ausi sperare, residuum viæ Kyrie eleison cantando peregerunt. Ad atrium interim psallentium turba pervenit: cum ecce dextera auris subito crepuit, veluti sarmentum torridum subito frangeretur, ita ut e vicino astantes stupore hebetati hunc ibidem conjectarent supremo vitæ periculo citius occasurum. A quo crepitu mox tabifluus de aure humor cœpit emanare, totaque discessit sanies, donec venenoso liquore penitus egesto, redivivo rursus auditu donatur, veris eventibus somni assertionem in se ipso expertus. Hoc certe miraculum non rarus quilibet inspector, sed omnis pene plebecula, quæ ad ecclesiam solemniter cursitavit, ad declarationem meritorum beatæ Ydæ cognovit ostensum.

XI.

[18] Congruit superioribus miraculis illud quoque, quod sub scripti oratorii religioso presbytero Bilone ad nostram notitiam per multorum ora volavit. [cæca visum recipit.] Tempore quodam cum plurimi ad easdem dicatas reliquias catervatim confluxissent, mulier capta oculis etiam interfuit, quæ eo magis præ cæteris intensius oravit, quo visualium rerum majori affligebatur dispendio. Cum vero Missarum celebratio circa horam tertiam ageretur, cœpit illa magnis precibus circumstantes exposcere, ut presbyterum ad se facerent venire: quo confestim præsentato, sic eum mulier percunctatur: Estne, reor, aut visus me refellit, quod alba & stola nunc sis indutus. Ille ita, ut dixerat, veraciter esse, affirmavit: at illa; Et ego inquam talem vestis candorem nec ullum omnino colorem per viginti annorum curricula merui videre. Sed nunc per Sanctorum istorum patrocinia præsentem populum hic cernere possum. Cum hæc illa repeteret, intenti omnes ora tenebant; & ecce sanguineæ lacrymæ per genas guttatim affluentes totam faciem cruentarunt, novamque lucem degener albugo aufugit. Ergo tali ordine acutissimis luminibus potita, universos, qui aderant, & beatæ Ydæ sanctitatis, & propriæ sanitatis reddidit testes.

XII.

[19] Superveniente quadam sacrosancta Pentecostes solennitate, [Ephebus a dæmone corripitur & liberatur.] quando plus solito conflua turba eumdem locum annuatim frequentat, dum ad Missas sanctum recitaretur Euangelium, dæmon atrocissimus unum e turba ephebum infesto ausu violenter invasit & in conspectu omnium horrendis agitationibus & grunnitibus vexavit. Quem mox non parva juvenum constipatio, donec Missæ finirentur, magna difficultate detinuit, eumque, licet magnis conatibus reluctantem, ad memoratum traxerunt medicabile sepulchrum. Tunc presbyter populum ad nota confugere subsidia, & sanctæ Ydæ fidele patrocinium admonuit implorare. Fit mox jugis instantia precum: ferit æthera clamor: nec ante ab incepto cessatum est opere, quam spurcissimus prædo mancipium Christi deseruit, seque garriendo vacuas fudit in umbras. Quæ enim, ut scriptum est, societas luci ad tenebras, quæ vero familiaritas vasi iniquitatis cum loco sanctitatis? Hinc fidelium cordata sagacitas perpendat, quantæ dignitatis eminentia ejus spiritus apud superos sit præditus, cujus cineres diabolicam pervicaciam de suis sedibus potenter eliminabant.

XIII.

[20] Alio quoque tempore ad easdem reliquias mulier nomine Werinhilt in carro transvehitur, [Mulier incurvata erigitur;] quæ ita nervis contractis erat inclivis *, ut pectus genibus videretur inhærere: pedes quoque deformi specie habebat in posteriora transversos: unde dolendum cernentibus præbuit spectaculum. Ubi dum effœtas corporis vires intensissime supplicando fatigasset, succedente aurora, cum jam Phœbea lampade nemorum cacumina rutilare cœpissent, repente in divina * sursum erigitur & integerrimæ restituta est sanitati. Miratur fœmina peregrina novis vestigia incedens plantis, ibique nacta occasione mansitandi non parvum tempus in sanctæ Ydæ famulatu laboratura resedit.

XIV.

[21] [altera amissum ex diuturna infirmitate crurum usum recipit:] Civitas est in Saxonia, quæ Sosatium q appellatur, commanentium populorum frequentia nobilis: ubi etiam mulier de Sclavorum gente oriunda fertur commorari r, quæ toto triennio tantam debilitatem a genibus usque deorsum pertulit, ut steriles artus ob diuturnam infirmitatem jam frigescere viderentur. Trahebat misera per terram inutile pondus ac propriis privata incessibus, duorum baculorum sustentatione pedum vice utebatur. Quæ dum beatissimæ Christi Famulæ præconia ceu solis radios longe lateque dilatari & omnigenis necessitatibus profutura perdisceret, salvationis suæ etiam ipsa cupida, assumptis secum cereis ad destinatum locum non sine maximo labore pervenit. Oblatis ergo suis munusculis, cœpit reptando manibus sacratam glebam appetere, crebrisque ejulatibus anhelum tundere pectus: cujus protinus votis divina medicina affuit secundandis, & quod ab electa sua Vernacula * miserandæ fœminæ affectio extorqueret, propitia Deus aure suscepit: surgens namque ab oratione solidatis substitit talis, & naturalis color renascentem cutem revisit, ac prisco omnia lætantur robore membra. Hoc optimo modo desiderii sui compos effecta condignas liberatori suo Christo retulit gratias, cujus citissimam * ope curationis suæ efficatiam beatæ Ydæ medentibus meritis consecuta est: baculos vero, quibus olim innitebatur, ob monimentum rei posteris diffamandæ pro foribus ecclesiæ suspendit, & ad sua gaudens recucurrit.

XV.

[22] Nec illud silentio tegendum esse miraculum suspicamur, [horrendum in modum contractus sanatur.] quod ad nos usque, fama vulgante, rata fidelium assertio transmisit. Non multorum post hæc interjecto dierum spatio, homo miser & miserabilis ad supra memoratum asportatur capacem signorum tumulum, cujus facies ad genua usque animalium more prona ad terram vergebat, reliquis nullo * usui habilibus membris. Hujus dedecoris damnum per nonnullos pertulit inglorius annos, mortalibus horrendum visu portentum ostentatus. Is etiam medicanti tumbæ appositus ore, quod solum potuit, & sensu ibidem status sui orbitatem & ipse luctuose conquestus est, & eis *, quibus infractionis suæ angor propter Deum mentes permulserat, ut ita facerent, perhortatur. Movet intuentes ejus lugubris exoratio & tam dira corporis enervati dehonestatio: fundunt generatim preces eo quisque fructuosior, quo corde conpunctior; sicque pro uno unum omnes interpellant Deum. Istiusmodi autem oratiunculis prælibatis, non distulit fœcunda Dei clementia per sanctam suam Tirunculam destituto homini medelam impendere, quæ Dominicis jussis, dum adviveret, sua numquam destituit * colla mancipare. Explicito namque deprecandi studio, dum singuli se subrigere cœpissent a pavimento, vitali quadam intrinsecus perfusione corpus ejus, ut ipse asserebat, concaluit, & petita salus leniter per membra cucurrit. Hac incognita cunctis delibutione repente cathaplasmatus vires resumpsit insuetas, & humana flexibilis artuum compago decoratur: donec sensim se erigere cœlumque videre cœpit simul & erectos ad sydera tendere vultus. Magnis ergo salvatori Deo gratiarum laudibus persolutis ad propria remeavit magalia s incolumis.

ANNOTATA.

a Ludolphus hic ex S. Ida, ejusve familia descendisse videtur ex eo, quod Uffingus hic præmittat, locum ab aliis (Ludolpho utique comite) hæreditaria successione fuisse possessum: cum autem constet, Sanctam liberos procreasse, merito Ludolphus hic S. Idæ filius aut nepos creditur: imo Eccardus in veterum monument. Quaternionepag. 33 probabiliter eum ejusdem filium facit.

b In albis positi olim proprie dicebantur neophyti: ex veteri enim Ecclesiæ disciplina recens baptizati in signum innocentiæ veste alba induti per aliquot dies ecclesiam frequentabant: qua de re vide Edmundum Martenium de antiquis Ecclesiæ ritibus tom. 1 art. 15. Cangium in Glossario, aliosque. Dum igitur ait, illum in albis obiisse, significat, eum paucis post susceptum baptismum diebus, aut saltem in prima a baptismate innocentia mortuum esse.

c Hungarorum irruptiones varias in Germaniam & finitimas regiones apud auctores obvios, uti & in Actis nostris ad diem 2 Septembris in Commentario prævio ad Vitam S. Stephani regis legere est. Quamnam hic irruptionem designet, non satis liquet. Stangefolius Annalium Circuli Westphalici lib. 2 scribit, Westphaliam circa annum 899 miserandum in modum ab Hungaris fuisse afflictam: alias item ab iisdem illatas strages refert ad annos 913, 915 & 937. De una ex his biographus agat, necesse est.

d Surius habet: per quas sine mora in inferiora (carbo) dilapsus est.

e Id est divini: hinc Surius pro divalis numinis substituit: divinitatis.

f Camisia est interula seu interior tunica.

g Id est capillorum præ tremore erectio. Denotat itaque quod hac cælesti ultione probi ad pietatem excitati, improbi horrore percussi sint, ne similem aliquando vindictam experirentur.

h Consule dicta in Annotatis ad num. 6, lit. K.

i Paupertatem scilicet & manus contractionem.

k Prodigiosa hæc fuit hydropisis, nisi per auxesim dicta accipias.

l Meibomius Rerum Germanicarum tom. 3 in pagis Saxoniæ Nordgoam pagum, quem & Nordergoam appellari ait, & eumdem cum Nordi statuit, a Norda Frisiæ Orientalis urbe nomen suum sortitum fuisse existimat. Eccardus in Commentario de rebus Franciæ Orientalis lib. 22 Nordgoviæ meminit, quam Bajoariæ partem appellat. Baudrandus Northgoew provinciam Germaniæ adscribit inter Bohemiam Franconiam & Danubium, in qua nunc sunt, inquit, Palatinatus superior seu Bavariæ, comitatus Cambensis & pars Franconiæ ad Ortum trans Rednitium fluvium, ubi pars Burgraviatus Nurenbergensis; quamquam nunc ejus veros limites periisse fateatur. In hocce an alio pago habitaverit hæc sanctimonialis, divinare non possum: Seudinon enim vicum nusquam reperio.

m Lecticæ genus fuisse videtur.

n Id est visione; ὅραμα Græce, Latinis visio.

o Surius legit Pedargoa: sed nec hoc, nec illud nomen inter Germaniæ pagos occurrit: nisi forte idem sit cum Patherga alias Paderga, cui a Padera prope Paderbornam nomen inditum est, teste Meibomio supra citato.

p Gravis quidam capitis humor est: alias κεφαλαλγία, capitis dolor.

q Urbs est in Westphaliæ circulo in comitatu Marchiæ, ab indigenis Soest vocitata.

r Hic loquendi modus innuere videtur, mulierem hanc, dum scriberet Uffingus, adhuc fuisse superstitem.

s Cangius magalia interpretatur urbem, aitque a Punico magal, id est nova villa derivari: hic tuguria vel vicum denotare videtur.

* forte, abdiderunt

* Surius: in castris reperta sunt

* idem: experiendæ

* adde non

* forte crederetur

* Surius; Eggua

* i. e. veniam

* al. inclinis

* forte vi divina: Surius habet, in genua

* idem, Vernula

* citissima

* l. nulli

* l. eos

* l. destitit

CAPUT III.
Ecclesia cum Sanctæ tumulo in perpetuum Werthinensi monasterio tradita, cultus ipsius reflorescit: æditui incuria divinitus corripitur; tumba, quæ sponte e terra emersit, miraculis illustratur. Corporis translatio, ejusdemque annua indicta festivitas.

Lib. II. Cap. I.

Hujus itaque benedictæ Dei Matronæ diversa diversis temporibus enituere miracula veridicorum testium annotatione suffulta, [Ex ministrorum incuria & avaritia cultus Sanctæ imminutus est;] quæ tanto liquidius auditoribus seu etiam lectoribus credenda patent, quanto continuis vicibus visibiles sanitates hanc attentius commendant. Nec enim pristinis temporibus ab afflictorum relevationibus eam feriasse confidimus, licet plurima nostræ notitiæ sint subtracta, quæ illorum, ut supra memoravimus, presbyterorum videlicet insolentia silendo obduxit; qui non locum, sed quid loco conferretur, avidissime intendebant. Ad hoc quippe quorumdam inolevit ineptia, ut sacrati pulveris a ædiculam flocci pendentes suis potius instituerent repositorium usuris b, ac omni pene honestatis cultu derogato, quisque rebus propriis consulens, animum ad alia vagari permisit. Aliquorum tamen proterviam detestandam digna audivimus talione multatam: sed quia vicinis dormitionis suæ annis ista increverit negligentia, nullus, qui virtutum ejus æmulus non videtur, fidelis ambigere potest c: ex quo enim pretiosus inibi thesaurus recondebatur usque ad venerandi nostri fratris Hogeri d tempora sub rege Arnulpho e locus ille juri fuit addictus excellentissimi ducis Oddonis f, qui hujus serenissimi Augusti Ottonis g extitit proavus.

[24] A quo idem venerabilis abba ipsam regiam curtem h aliis repensis possessionibus juxta regalem cambivit ritum; [sed sub Hogero abbate, ipsius ecclesia Werthinensibus tradita, refloruit.] ac deinceps in nostræ abbatiæ proprietate, id est sancti Ludgeri i, perpetuo usque in præsens cernitur perdurare. Exinde nostrorum sollertia sancta studiosius latibula incoluit, & prioris ignaviæ squalore defecato, angustis curavit addere rebus honorem. Tunc quoque intercepta pridem sanitatum exhibitio optato pluribus rediit omine; quotquot hujus muneris rumor asciverat, Domino secundante, reduci certatim abierunt inde meatu. Omnia autem velle disserere, quæ eo loci beatæ Ydæ opitulamine patrata audivimus, non nostræ opis est, aut facile sensu comprehendere, aut anserino vomere * apte exarare: numerum enim excedunt: pauca siquidem ex multis huic opusculo inseruimus imperitiæ nostræ tantum sufficientia, qui rhetorici antidoti penitus ignari insipidæ saltem rusticitatis agresti edulio vix pasci meremur. Sed quantum in nobis est, illius utique datum est, a quo inchoat esse omne, quod tendit ad non esse; cujus gratia adjuti residua adhuc miracula, prout quimus & in veritate sentimus, repetere studebimus.

II.

[25] Res, quam explicare conamur, illis diebus accidisse refertur, quando prædictus Bilo necdum ad presbyterium promotus Hirntfeldensis ecclesiæ discipulatum k subierat, [Ecclesiæ custos ob profanata loca sacra divinitus corripitur.] quem in ejusdem gremio loci, quamdiu vixerat, devotis novimus insudasse obsequiis. Magno enim a primæva juventute delectabatur amore, ac pro virium suarum modulo, si quid potuit, ibi honestatis impendit. Sabbathis quoque & cæterarum festivitatum præcipuis vigiliis ecclesiam scobare *, altaria obvelare, cereos accendere ac bene olentes spargere consueverat herbas. Quem hujusmodi obedientiæ sedulo insistentem quadam nocte incognitæ personæ species in somno his verbis mediocriter affatur: Bene quidem te & utiliter hac in re egisse approbo, qua ecclesiasticis cultibus componendis magnopere deservis: sed valde in hoc tua redarguenda est stolida temeritas, quia egestos quisquiliarum & purgamentorum ab ecclesia acervos penes Sanctorum tumulos effundis & salutiferam humum cenosis sordibus profanare præsumis. Cave ergo, si saluti tuæ consulere velis; nec ulla ulterius ibi dehonoratio fiat. Hujus scilicet piaculi se notabilem & ipse publice est confessus, & tali elogio se reprehensum cum juramento affirmavit. Ille exhinc caute interdicta vitavit, seque ad comminantis monita emendatiorem imposterum dedit. Hinc benevolus lector diligenter animadvertat, qui sacra monumenta præsumptive infamare nititur, quanta severitatis tonsura * sit plectendus, si & ipsi culpam impingit l, qui per ignaviam, non per malitiam, quantum nobis conjicere licet, contigua illis loca improvide attrectare apprehendit. Perspicue efficitur, quia Dominus custodit ossa Sanctorum omnia, dum eos & in terris maneat honor, & in Dei regno sine leti pavore eorum nomina laudesque manebunt.

III.

[26] Mulier quædam de Saxonia miserandæ prolis erat genitrix, [Infans ob restitutam distortam faciem S. Idæ famulitio addicitur:] cujus facies a primo nativitatis ortu ad scapulas reflexa inconvertibili stringebatur rigiditate, monstri cujusdam potius, quam hominis prætendens effigiem. Hæc portentuosa deformitas anxiæ matri luctuosa admodum contulit suspiria; & tollerabilius arbitrabatur malum, se numquam puerperium pertulisse, quam semper succrescentibus curis augmento vixisse. Audita autem curationum gratia, quas per sanctam Ydam languentibus Dominus clementer impertitur, Dominam suam festinato adiit, infortunii sui eventum exposuit, atque ut ejus adminiculo cupitum perageret iter, gemebunda poposcit. Paruit illa postulatis, & quo æstuantis optio compulit, secum mulierem cum transversa sobole perduxit, ac oratione præmissa, domina per se infantulum super altare collocavit, hæc verba obortis lacrymis inquiens: Si tua apud Deum interventio, o beata Yda, hujus pusioli * reformationem obtinere dignatur, tuo illum famulatui mancipandum protinus perpetuo jure condono m. Hanc illico sponsionem oratio, & orationem exauditio comitabatur: nam sub horulæ ipsius interstitio, cunctis intuentibus, infantis cervicula repentina rotatione reflectitur, vultusque in suum compactus statum decenter ornatur, nulla exhinc prioris damni stigmata monstrans. Minor mox in explendis votis non fuit acceleratio, quam in agendis Deo laudibus acclamatio: ac lætis successibus domum remeantes, Dei circumquaque magnalia disseminare gaudebant.

IV.

[27] Accidit quoque tempore quodam, adolescentulum alium illuc adduci, cui dexterum crus cum pede ita ad posteriora erat supinatum, ut illud nullatenus ad terram valuisset deponere. Ad hujus miseriæ cumulum sinistri lateris vexationem non modicam patiebatur, [ejusdem famulatui mancipat se adolescens contracto crure liberatus.] ac per hoc omni pene sanitatis spe destitutus non solummodo debilitatem, sed etiam inutile membri pondus pro subsidio gestabat. Iste etiam pia parentum sollicitudine coram venerabili transpositus urna, generali omnium consulto voto se obligavit, ut si ambulandi possibilitate beatæ Ydæ interventu utcumque donaretur, ejus famulitio semetipsum proprietatis jure vendicare non differret; erat enim ex libera progenie natus n. His condicionibus prælibatis, postquam diu fuit oratum, impressus alieno loco pes paulatim videbatur dilabi; ossis quoque diutina ligatura laxatur, totaque lateralis compago vitali calore delibuta in pristinum vigorem animatur. Qui deinde in processu temporis, sanitate crescente, adeo convaluit, ut, licet claudicante adhuc pede, per se gressum figere potuisset, ac non multo post sine baculi sustentaculo ab eo, quem prius portabat, ipse * cœpit portari, & portitorem * suum benigno attrectavit intuitu: promissi autem sui non immemor pro resumpta sospitate in eodem loco Sanctis serviturus libera colla submisit, ac totum vitæ ævum in beatæ Ydæ obsequio expendere decrevit.

V.

[28] Stupenda summi Largitoris magnalia, quibus ecclesiasticos * suos in terris mirificat, [Deus, qui omnes Sanctos beat in cælis, voluit S. Idæ gloriam in terris amplificare,] ad digne conscribendum valde perplexa videntur, & quantum humana capacitas sensualiter sapit, ab omni indignationis * calculo in prima admirationis fronte resiliunt. Si enim multiformis mundanæ facundiæ nitor totas carminum suorum copias effundat, temporariam illorum claritatem non sufficit verbotenus expolire, quanto minus silvam perfectionis eorum poterit penetrare o? Humanam refugit notitiam, quam magna multitudo dulcedinis cælestis his apparatur, qui Deum diligunt & colunt in veritate. Inter innumera quoque Sanctorum millia, quæ per orbem quadrifidum orthodoxa veneratur religio, multo numerosior eorum æstimatur frequentia, qui mortalium cognitioni subtrahuntur & solius Remuneratoris sui obtutibus irradiantur. Nec tamen minimus eorum capillus apud Deum despectui habetur: quamvis enim alii præ aliis propter obscuritatem famæ impariter impari perfruantur honore, omnes tamen pariter pari p æternitate sublimantur in astris.

[29] Hinc & vernaculam suam beatam Ydam Dominus sub telluris aggere non passus est clandestinari *; [dum illius tumba saxea sponte emersit e terra:] sed latitantem modio lucernam gratissimum multis spectaculum facere decrevit, ut eminentiori loco posita vastiores etiam sanctitatis radios eminus dilataret. Saxea scilicet archa, in qua venerandæ exuviæ reconditæ terræque fuerant recommendatæ, invisibili quadam mobilitate sursum cœpit emergere, & quasi violentiam terreæ molis dedignata contra prementem se intrinsecus luctabatur, sicque per nonnullos annos sensim erumpendo sese liquido intuentibus ostendit, donec funditus ab humo sequestrata in superficie pavimenti integra resedit: tanto quippe deposito idoneum terra non invenit hospitium, unde & ejus non prævaluit sufferre consortium. Quod si quemquam hujus rei quasi fictæ, quod absit, * tacite angit, testem invitamus Deum, nos plurimos in hac luce vidisse, qui supremum non amplius operculi verticem in sua pueritia apparuisse, & postmodum in id, quod nunc cernitur, exuberasse testantur: si vero huic adstipulationi nec sic fidem accommodaverit, ecce in promptu habent ex Dei gratia, quæ dicuntur. Si aures illam * refellant, oculorum hæc indicio probet, & probando credulus fieri discat. Miremur ergo & indubitanter veneremur non fortuitam, sed essentialem misericordiam Domini, ex cujus præventione tam fructifera apud nos pullulavit oliva: aliorsum enim ista & his similia non interpretatur, nisi qui animæ suæ detrimenta sectatur.

VI.

[30] Aliquanta ex parte commemoratis miraculis, per quæ beatæ Ydæ sanctitas vicinis populis saluberrima innotuit, [quo aliisque prodigiis permotus episcopus Monasteriensis, supplicante abbate Werthinensi,] non incongruum suspicamur de translatione sanctarum reliquiarum aliquid huic nostræ historiolæ strictim inserere, ut unde beati cineris promotio certior, inde auditoribus religio accrescat uberior: nec enim scientiæ nostræ gracillima scintillula laudum illius erit exsors, quam ad multorum tuitionem de occiduis mundi partibus q in has terras superna perduxit clementia: cujus etiam inexhaustæ largitati jure imputatur, quod Saxonicis in arvis talis est margarita reperta, ac tam humilem situ planitiem pretiosissimis dignabatur ditare pignoribus. Hujusmodi mirabilium rumusculis dum plurimorum animos permulsisset, ad reverendissimum quoque Mimigardæfordensis Ecclesiæ præsulem Dodonem r hujus rei notitia pervenit. Tantis ille congratulans bonis, quod vel ejus temporibus, aut in loco suæ sollertiæ subjecto hæc maxime evenire debuerunt, opifici omnium Deo immensas referebat gratias: unde cum famosior quotidie de his relatio crebresceret, visum est seniori nostro Ludolpho s eundem præclarum episcopum precibus convenire, quatenus beatæ Ydæ ossa de tumulo in ecclesiam transferre ac ejus basilicæ consecrationem peragere dignaretur. Hujus exhortationis efficatiam fratris nihilominus nostri Hugii t benevola juvit industria, cui id temporis illis in partibus nostrarum procuratio rerum fuerat injuncta, qui & eandem restaurationem u nobiliter ampliavit. Cum vero hujus nuncii veritas primitus parochiannis innotuisset, videlicet quod electa Dei Tiruncula ad suum oratorium esset deportanda, acervatim illo confluentes reverendis optabant interesse exequiis.

VII.

[31] Tunc memoratus præsul petitis benigne annuens, [sacra ossa suaviter fragrantia e loculo sublevat & solemniter in altari collocat,] die statuto superveniens, sacrosanctum revisit sepulchrum, ibique oratione fusa, quod initiandum proposuerat, intentissime summo delegavit * consiliario Christo: pontificalibus deinde ornatus infulis sacratam aggreditur tumbam, comitante secum inferioris ordinis agmine dealbato. Ubi primum seniorem nostrum omnesque simul astantes admonuit totius bonitatis originem generaliter inclamare Deum, ut suæ voluntatis effectum in hujus facti inchoatione monstrare dignaretur; licet enim de Sanctæ Dei meritis nullo modo hæsitaret, solita tamen prudentia usus, nil per se inconsulte aut inordinate agere voluit. Hac supplicatione præmissa, pari omnium consensu & voto operculum marmoris amoveri præcepit: quibus jussa maturantibus, suavissima mox fragrantia de monumento eructans, odorifera adstantes jucunditate respersit; ut liquido omnes sentirent, beatæ Ydæ merito illam cælitus esse destinatam. Quo facto, episcopus sacras exuvias deosculatus, cum omni honore de sarcophago sublevavit, & in scrinio illorum receptui aptato diligenter reposuit, monachis interim ac clericis psalmos ac lætaniam instanter psallentibus. Deinde præcedentibus crucibus, cereis atque thuribulis cum dulci modulantium cantilena benignus pontifex cum nostro seniore sanctum gestatorium w portandum suscepit, & in ecclesia honorifice super altare collocavit. Ibi quoque aliqua de beatæ Ydæ sanctimonia populo succincte recitavit, ac mox ipso te Deum laudamus elevante, plebeiæ laudis succentu omnia concrepabant.

VIII.

[32] Ut autem sacrorum pignorum veneratio celebrior alicubi haberetur, memoratus pontifex aliquas ex eis sibi tulit particulas, [aliquas sibi reliquias servat, alias abbati concedit: partem templi S. Idæ dedicat, festum translationis instituit.] quasdam dominus abba ad nostrum transvexit monasterium x, quas etiam omnes sacris vestibus induti pridie y Kalendas Decembris magno honoris apparatu suscepimus z. His ita peractis venerandus antistes australem ecclesiæ structuram, id est turrim in honore sanctæ Dei genitricis Mariæ ac sub beatæ Ydæ nomine consecravit, cunctisque in vicinio degentibus diem translationis & dedicationis annuali semper recursu solenniter feriandum indixit. Tanta rerum congruentia dum strenue cuncta præparasset, populum episcopali benedictione munitum ad propria ire permittens, ipse quoque cum suis lætus inde discessit. Facta sunt hæc anno Dominicæ Incarnationis nongentesimo octuagesimo, sexto Kalendarum Decembrium aa die, feria quarta bb Indictione octava, imperante victoriosissimo cæsare Ottone, anno, ex quo cum divæ memoriæ seniore augusto genitore suo regnare cœpit, vigesimo, ex quo vero augustalem monarchiam solus obtinuit, anno octavo cc, super omnia regnante æterno principe domino nostro Jesu Christo, cujus imperii autoritas totius orbis fræna solo moderatur arbitrio, & a cunctis creatis per omnia celebratur, laudatur & adoratur in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Sanctæ Idæ reliquias intelligit.

b Per usuras designari quæstum ex rebus sacris, innuunt præcedentia; puta, qui non locum, sed quid loco conferretur, avidissime intendebant.

c Obscuram hanc phrasim sic explico: Nullus fidelis, qui virtutum ejus (S. Idæ) æmulus non videtur, id est, qui ejus virtutibus non invidet, ambigere potest, quia (id est, quin) vicinis dormitionis (id est obitus) suæ annis ista increverit negligentia. Porro his verbis cavet biographus 10. ne quis existimet, ex parte S. Idæ stetisse, quominus plura beneficia mortalibus conferret: cavet 20. ne quis hunc sacrarum rerum neglectum sub Werthinensibus monachis irrepsisse arbitretur.

d In Surio legitur, Patris Hogeri. Syllabus abbatum Werthinensium & Helmstadiensium auctore F. Henningio Hagen, ex Ms. editus a Leibnitio Scriptorum Brunsvicensium tom. 3 pag. 600, notat Hogerum quintum Werthinensium abbatem. Consonat Bucelinus in Germania Topochrono-stemmato-graphica parte 2, pag. 300 ubi & ejus obitum post quatuor ferme annorum præfecturam anno 902 illigat. Eadem fere colligi possunt ex Mabillonio, qui in Annal. Benedict. ad annum Christi 887 ait, post mortem S. Hildegrimi electum fuisse Andolfum, eique eodem anno decedenti successisse Hembilem; dein subdit: Non diuturna fuit ejus præfectura, neque successoris Adalgagi, Odonis & Hogeri.

e Arnulphus Carolomanni Bajoariæ regis filius Germaniæ regnum obtinuit anno Christi 887, postea etiam ad imperium evectus.

f Surius habet Ottonis. Fuit is Saxoniæ dux, de quo sæpius meminit Eccardus in Commentario de rebus Franciæ Orientalis. Inter cetera illum Werthinensi monasterio favisse, ostendit pag. 781. Filium habuit Henricum cognomento Aucupem Germaniæ regem, cui anno 936 demortuo suffectus est Otto Magnus ejus filius.

g Designatur Otto II, Magni Ottonis filius, Henrici Aucupis nepos, ac Ottonis Saxonum ducis pronepos. Hic, teste Pagio in Critica, Germaniæ rex a patre creatus est anno 961, imperator coronatus a Joanne XIII PP. anno 967, denique extremum diem clausit anno 983.

h Per regiam curtem hic villam regiam intelligi existimo; in qua significatione in antiquis formulis sæpe reperiri, notat Calepinus. Villa hæc fuit Hertveldum sive Hirutveldt, complectebaturque ecclesiam a S. Ida exstructam. Schatenius in epistola supra allegata scribit, ecclesiam illam fuisse suo tempore uti & prius parochialem;ac primo quidem videri ibi fuisse cœtum sacerdotum, sed postea a Werthinensibus monachis parochiam fuisse administratam, subinde tamen etiam a presbyteris secularibus. Addit, anno 1663, quo hæc scribebat, Werthinense cœnobium per monachos suos ibi divina denuo ministrasse.

i De S. Ludgero Werthinensis cœnobii fundatore vide Acta nostra tom. III Martii die 26.

k Id est ministerium custodis obibat: patet id ex ipso titulo apud Uffingum, qui sic habet: Qualiter ecclesiæ custos pro negligentia sit correptus. Unde & Surius locum hunc ita interpretatus est: Quando … officium custodis administravit.

l Id est, si Deus, vel S. Ida Biloni culpæ adscripserit, quod ex negligentia Sanctorum tumulos fœdaverit, quanto severius castigaturus est eos, qui id ex malitia facere præsumpserint.

m Frequens hæc olim fuit sui, suorumve alicujus monasterii vel ecclesiæ famulatui mancipatio, Alii ad censum annuum persolvendum, alii ad certa præstanda obsequia, alii denique ad perpetuum famulatum se vel suos (ut in casu hæc domina ancillæ suæ prolem) devovebant.

n Nam si servilis conditionis fuisset, votum hujusmodi absque domini consensu irritum fuisset.

o Totam hanc periodum Surius sic immutavit: Si enim humana sapientia (etiamsi omnes suos nervos intendat) temporariam illam claritatem non sufficit de verbo ad verbum suis coloribus depingere, quanto minus ipsam æternam perfectionem delineare poterit?

p Vera hæc sunt, si de sola æternitatis duratione & gloria essentiali accipiantur; falsa, si de accidentali gloria dicantur.

q Id est Neustria.

r Decimus Mimigarfordensium seu Monasteriensium episcopus Dodo recensetur, tam in Catalogo episcoporum prædicta diœcesis per Matthæum Tympium, quam in Chronico Monasteriensi Arnoldi de Bevergerne apud Antonium Matthæum in veteris ævi analectis. Prior in rem nostram ita loquitur: Dodo & vita & doctrina suis facem prætulit … & B. Idæ ossa multiplicibus clara miraculis una cum Ludolpho abbate Werdensi anno CMVIII ex humili tumulo levavit, dignoque in ecclesia Hertzfeldensi, quam ipse (lege ipsa) olim pie exstruxerat, loco reposuit. Adverte tamen, annum 908 mendose pro 980, forte ex typothetarum negligentia (quod in cyfris Arabicis non semel accidit) expressum esse.

s Laudatus supra Syllabus inter Werthinenses abbates Ludolphum 14 numerat. Consonat Bucelinus in citato superius Opere parte 2 pag. 312: Ludolphus abbas XIV Werthinensis, Friso nobilis, vir summæ devotionis ac pietatis. Hic anno CMLXXX corpus S. Idæ viduæ cum episcopo Monasteriensi Dodone in ecclesia nostra Hertefeld prope Luppiam fluvium e terra elevavit & honorifice in altari collocavit.

t Bucelinus laudatus Hugium Herzfeldensem parochum nominat: Acta sunt hæc …, inquit, sub prædicto abbate Werthinense Ludolpho, & Hertefeldensis ecclesiæ pastore Hugio monacho cœnobii Werthinensis. Citat autem Uffingum & Cincinnum, adeoque procuratio illa, quam Uffingus Hugio commissam fuisse tradit, pastoralem curam etiam complectebatur.

u Apud Surium est: qui & eamdem ecclesiam non modica restauratione nobiliter ampliavit.

w Cui scilicet sacræ Idæ reliquiæ erant impositæ.

x Bucelinus citatus de hac reliquiarum translatione sic habet: Cujus (S. Idæ) sanctum caput cum solemni processione Werthinam eodem tempore magna cum reverentia inde translatum est. Contra in manuscripto indiculo Sanctorum Westphaliæ hæc lego: ejus (S. Idæ) sacrum caput asservatur Leisbornæ in cœnobio. Utrum e duobus monasteriis sacrum hunc thesaurum possideat, exploratum non habeo; commode tamen dicta in speciem sibi opposita conciliari possunt, si dicamus, sacri capitis partem alteram in cœnobio Werthinensi, alteram in Leisbornensi asservari. Sane si biographi verbis standum est, non videtur totum caput tum temporis Werthinam fuisse translatum; cum tantummodo particulas quasdam de S. Idæ corpore eo ab abbate delatas tradat: hic vero loquendi modus de tam insigni corporis parte, qualis caput est, non nisi inepte adhiberetur.

y Surius legit: ad Kalendas Decembris.

z Hisce innuit, sese reliquiarum susceptioni interfuisse.

aa Hinc collige, cur in titulo capitis 1 veteris partitionis dicatur: cujus festum colitur sexto Kalendas Decembris.

bb Ita etiam notatur in editione Suriana, sed utrobique, ut videtur mendose, nam anno 980, Indictione VIII, VI Kal. Decembris incidit in feriam VI, non IV.

cc Congruit hæc duplex Ottonis II epocha cum assignato Christi anno & Indictione, si prioris initium sumas non ex quo in societatem imperii a patre adscitus est, sed ex quo in Germaniæ regni consortium ab eodem assumptus est. Nam ab anno Christi 961, quo, teste Pagio in Critica, Germaniæ rex creatus cum patre regnare cœpit, usque ad annum 980 sexto Kal. Decembris, vigesimus annus currebat. Rursus idem Otto II, genitore suo Nonis Maii anni 973 defuncto, imperium solus obtinuit: anno itaque 980, sexto Kal. Decembris inchoatus jam erat annus octavus, quo imperii fræna solus moderabatur. Quod autem duplex hæc epocha ita ab Uffingo adhibeatur, patet ex ipsis, quos adhibet, terminis: per regnare enim Germaniæ regnum, per augustalem monarchiam imperium indigitat. Hæc notanda censui, ne quis ex Pagio aliisque Uffingum erroris insimulet. Pagius enim anno Christi 980 Ottonis II annum octavum & decimumquartum illigat: sed ille posteriorem epocham exorditur ab anno 967, quo vivente patre, imperator coronatus est: cæteroquin Uffingi dicta cum Pagii calculis optime cohærent.

* i. e. calamo

* scopare

* Surius melius censura

* i. e. parvuli

* nempe baculus

* l. portatorem

* Surius electos

* idem melius, indagationis

* i. e. latere

* Surius interposuit æmulatio

* Surius illum

* i. e. commendavit

DE B. IRMGARDE VIRGINE COMITISSA ZUTPHANIÆ
COLONIÆ AGRIPPINÆ

Circa finem seculi XI, aut initium XII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Cultus antiquus, annus emortualis, nobiles natales, Vita ex Germanico edenda.

Irmgardis Zutphaniæ comitissa, Coloniæ Agrippinæ (B.)

AUCTORE C. S.

Colonia Agrippina inter innumeras prope Sanctorum exuvias, quas suo sinu religiose complectitur, gaudet etiam sacro corpore B. Irmgardis virginis eximiæ humilitatis ac religionis, [Cultus Beatæ probatur] cujus annuam memoriam ibidem hac die celebrari solitam in Fastis reperio. Ex hisce aliquos accipe: in primis Florarium nostrum, anno 1486 conscriptum, hujus Virginis bis meminit; ac semel quidem IV Septembris inquiens: Coloniæ Agrippinæ in summo (templo) sanctæ Yrmgardis virginis: dein vero X Novembris: Coloniæ sanctæ Yrmgardis virginis. Posteriorem diem fuisse ei emortualem statuit Cratepolii Necrologium in Catalogo episcoporum Coloniensium, teste Theodoro Rhayo in Animabus illustribus Juliæ. Verumtamen ad diem IV Septembris Beatæ hujus memoriam referendam esse constat, tum ex aliis Martyrologiis, tum ex annua ejusdem Virginis festivitate, de qua infra agetur. Interim martyrologos audiamus.

[2] [ex Martyrologiis] Grevenus in auctariis Usuardi apud Sollerium nostrum ad hanc diem sic eam annuntiat: Irmgardis virginis in majori ecclesia Coloniensi. Molanus ibidem indicium cultus adjungit: Coloniæ in majori ecclesia, Irmgardis virginis, in cujus præfesto ibidem campanæ pulsantur, sicut in præfestis Sanctorum, licet non sit canonizata. Similiter Martyrologium Germanicum Canisio adscriptum illam pridie Nonas commemorat: Item in metropolitana Coloniæ sancta virgo Irmgardis. Eodem die annuntiatur in Additionibus Martyrologii Romani ad usum Belgii; verba ex Flandricis Latina hæc sunt: Coloniæ Agrippinæ natalis B. Irmgardis, Zutphaniæ comitis filiæ; cujus sacrum corpus ibidem quiescit in sacello trium Regum. Accedit Menardus in Martyrologio Benedictino inquiens: Coloniæ, in majori ecclesia, sanctæ Irmgardis virginis. Ad eamdem diem cum Beatæ titulo illam referunt Castellanus in Martyrologio universali, Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, Wionius in Ligno vitæ, Miræus in Fastis Belgicis &c. Atque hi omnes pro cultus loco solam Coloniam Agrippinam assignant: at Theodorus Rhayus e Societate nostra in citato mox Opere alteri præterea oppido annuam ejus memoriam IV Septembris adscribit his verbis: Colonia Agrippina & collegiata B. virginis Mariæ Ressensis ecclesia quotannis colit festive Irmgardim, seu, ut alii, Irmtrudim, quarum duas fuisse, varii sentiunt auctores.

[3] Ex dictis manifestum est, B. Irmgardem, quamvis non sit solemniter canonizata, [immemorialis; Coloniæ] legitimo & immemorabili cultu gaudere, quippe cujus initium assignari non potest, & quo, anno 1486, ut Florarium nostrum fidem facit, jam gaudebat, & ad nostra usque tempora gaudere perrexit. Ad nostra usque tempora, inquam: nam licet cultus ejus Coloniæ Agrippinæ intermissus videatur, viget tamen etiamnum in sacello prope Suchtelium venerationi ipsius consecrato, ut num. 6 ostendemus. De prætermisso autem Coloniæ cultu hæc mihi ex ea urbe transmissa sunt: Festiva ejus dies IV Septembris solemniter in summa æde campanarum compulsatione fuit celebrata, testante Gelenio, uti & aliqui vicarii hujus ecclesiæ scire volunt, quod etiam eadem die summum Sacrum in ipsius capella (ubi ejus corpus requiescit) fuit servatum.

[4] Nunc autem neque summum sacrum, neque compulsatio campanarum observatur. [intermissus,] Olim etiam ad minimum in ejus die festivo ipsius sepulchrum hominibus devotis ostendebatur apertum, in cujus sepulchro etiam scutella lignea, qua ad cibos in vita sua utebatur, videtur. Per tres autem circiter aut quatuor annos (sine dubio ex mandato illustrissimi capituli metropolitani) ejus sepulchrum claustris alienis obsignatum fuit, ita ut hucusque numquam fuerit apertum; idque sine notoria causa: hinc etiam devotio hominum paulatim deficit. Sepulcrum autem & corpus S. Irmgardis est in capella aut sacello S. Agnetis V. & M. juxta SS. trium Regum ædiculam in ecclesia metropolitana Coloniensi.

[5] Perculerant me hæc inexspectata de intermissa Beatæ veneratione responsa, [at viget prope Suchtelium in monte dicto sanctæ Irmgardis:] cum nec opinanti mihi cultus aliunde repetendi spes affulsit: dum enim loca, in quibus eam solitariam vitam duxisse compereram, diligenter perscrutarer, inveni in Tabulis Frederici de Wit impositam colli cuidam ædiculam notatamque S. Ermgard. Situs est hic collis in ducatu Juliacensi (secundum laudatas tabulas) tribus circiter milliaribus Germanicis ab oppido Ruræmunda, ac uno plus minus Suchtelio (incolis Suchtelen) non procul a Nabalia fluvio, ubi præfatum ducatum a Coloniensis archiepiscopatus ditione disterminat. Cum igitur hæc ipsa loca esse perspicerem, quæ beata Irmgardis incoluisse traditur, subiit mox animum spes, fore, ut aliquid certius de ipsius publica veneratione cognoscerem; nec me mea exspectatio fefellit: procurante enim P. Casparo Hartzemio sacræ Theologiæ in Coloniensi universitate doctore Societatis Jesu, breviter quidem pro rei magnitudine, at perspicue tamen instruxit me R. D. Quirinus Froitzheimius Pastor in Suchtelen. Verba ejus subnecto.

[6] [ubi annua festivitas celebratur, ac varia beneficia impetrantur:] De sancta Irmgarde nata comitissa Zutphaniæ, sorore B. Hermanni condicti humilis quondam prælati abbatiæ S. Pantaleonis dignissimi, plus scribere non scio, quam quod festum ipsius hic in loco vicino oppido Suchtelensi, ubi est sacellum in honorem S. Irmgardis constructum, ubi & fontem excitavit, in loco, inquam, dicto Mons S. Irmgardis, celebretur quarta Septembris cum plenariis indulgentiis; quo die sicut & per totam Octavam maximus est ibidem populi accursus. Varii variis languoribus oppressi sanitatem recuperatam ex devotione ibi habita adscribunt intercessioni S. Irmgardis. Quavis septimana diebus Martis & Veneris statuta hora ibidem sacrum legitur; quibus diebus & frequens est vicinorum concursus. Subscriptum erat: Quirinus Froitzheim Ord. S. Benedicti, abbatiæ S. Pantaleonis intra Coloniam professus, Pastor p. I. in Suchtelen, ejusdemque Christianitatis Decanus ruralis. Subjungit deinde laudatus P. Hartzem: Hæc anno MDCCXLVI; XX Februarii sciscitanti mihi respondit.

[7] [cultus hic perantiquas videtur.] Vigebat jam Beatæ nostræ in præfato loco veneratio, & procul dubio diu viguerat anno 1636, ut patet ex litteris XII Septembris ejusdem anni ad Bollandum nostrum datis a R. D. Petro a Streithagen canonico Hensbergensi; in quibus inter cetera hæc lego: Suchtelenæ Depositio S. Irmgardis comitissæ Zutphaniensis, quæ fratri suo Hermanno abbati S. Pantaleonis creato anno MLXXXII, & mortuo anno MCXXI, totum eum tractum (Suchtelio vicinum) in eleëmosynam contulit, & in sacello juxta oppidum supra montem posito quotidianis coruscat miraculis. Similia habet Vita Beatæ Germanice edita typis Coloniensibus anno 1602, quæ etiam concessarum a Sede Apostolica indulgentiarum, & gemini Missæ sacrificii quavis hebdomada dici soliti expreße meminit. Vitam illam infra Latino sermone donabimus: sed ex quo tempore cultus hic eo loci exorsus sit, certo affirmare non ausim: dubitare tamen nequeo, quin jam ab aliquot seculis ibidem viguerit. Cum enim B. Irmgardis in fine seculi XI aut initio XII e vivis excesserit, ut mox ostensuri sumus, cumque nullum hujus publicæ venerationis initium quisquam assignet; verisimillimum videtur, coli eam cœpisse aut ipso, quo mortua est seculo, aut saltem proxime subsequenti. Certe anno 1486 in sacra veneratione Coloniæ jam habebatur, ut vidimus ex Florario num. 1 citato: non est autem verisimile, Suchtelenses incolas accolasque in religioso hoc obsequio voluisse Coloniensibus cedere: præsertim cum & Suchtelensium domina fuerit, & vicinas Suchteleni silvas diu solitaria incoluerit, & excitato etiam divinitus fonte nobilitarit. Quidquid sit, ex hactenus dictis constat, de legitimo B. Irmgardis cultu nullum dubitandi locum esse relictum.

[8] De anno Beatæ emortuali nihil certi statui potest, nisi quod in finem seculi XI, aut initium XII incidisse debuerit. Hoc autem sic colligo: Vivebat Irmgardis anno 1040; tunc enim Resense templum, [Annus emortualis incertus ad finem seculi XI, aut initium XII referendus est.] suis sumptibus reædificavit, ut fidem faciunt versiculi, quos in ipso templo iconi ejusdem Beatæ subscriptos legisse se dicit anonymus quidam in fragmento Vitæ manuscriptæ, quam præ manibus habeo. Versus sunt hujusmodi.

Anno milleno Christi pariter quadrageno
Condidit hoc templum felix Irmgardis amœnum;
Obtulit idque piæ, quod protegat ipsa, Mariæ.

Supererat etiamnum in vivis anno 1082, quo frater ipsius Herimannus seu Hermannus abbatiæ S. Pantaleonis in urbe Coloniensi præfectus est: nam ipsius jam abbatis intuitu oppidum Suchtelenense cum subjecto agro, præfato monasterio donavit, ut tradit Gelenius De Germaniæ episcopis littera I in S. Irmgarde scribens sequentia: S. Irmgardis comitis Zutphaniæ filia… Rees oppidum ecclesiæ Coloniensi assignavit, & Suichtelen cum omnibus suis attinentiis monasterio D. Pantaleonis, eo quod illius Conventus abbas huic esset frater, donavit. Jam vero si anno 1040 Resense templum exstruxerit, erat certe id temporis annorum circiter 20, adeoque si ad initium seculi XII pervenerit, octogenaria aut octogenaria major debuit obiisse. Certum itaque est, Beatæ mortem ad seculi XI finem, aut subsecuti initium esse referendam. Nunc de ejusdem illustribus natalibus pauca dicamus.

[9] Jam vidimus, B. Irmgardem a Gelenio, & in Additionibus Romani Martyrologii ad usum Belgii comitis Zutphaniæ filiam appellari. [Zutphaniæ comitibus nata traditur; at incertum,] Eumdem ipsi titulum attribuit Bucelinus in Germania sacra parte 2 pag. 250 in Catalogo abbatum S. Pantaleonis sic scribens: Hermannus comes Zutphaniæ frater S. Irmgardis comitissæ. Consonat Dionysius Sammarthanus Galliæ Christianæ tom. 3 col. 739 novissimæ editionis; ubi laudatæ abbatiæ præsides recensens, in rem nostram habet sequentia: IX B. Hermannus sive Herimannus I, cognomento humilis, ex comitibus Zutphaniæ genus suum duxit; sororemque habuit S. Irmgardem, quæ sancto Pantaleoni multas possessiones transcripsit. Similiter Vita Germanica, aliique multi scriptores eodem illam titulo condecorant, nemine, quod sciam, contradicente. At quinam Beatæ parentes fuere? Id enimvero nec determinare pronum est, nec divinare lubet. Suspicatur quidem Joannes Pontanus in Historia Geldrica lib. 5 pag. 88 illam Godeschalci Zutphaniæ comitis aut filiam aut sororem fuisse, dum in genealogia Hermanni ait: Fuerunt fortassis Hermannus & Irmgardis itemque Rupertus, liberi Godeschalci, cujus superius posita genealogia (in comitibus Zutphaniæ) aut ejus uterque frater sororque. Sed nullum satis convincens profert argumentum.

[10] Non improbabiliter tamen Godeschalci soror statui posse videtur. [quibus determinate parentibus.] Nam eodem tempore, quo Beatam floruisse constat, dominium urbis Zutphaniensis penes Godeschalcum erat. Probat id laudatus Pontanus ex diplomate, in quo Godeschalco ejusque uxori Adelheidæ dominis oppidi Zutphaniæ… Ultrajectum evocatis certæ decimæ adjudicantur. Instrumentum hoc a Guilielmo Gelro Ultrajectensium præsule confectum signatumque anno Christi MLIX indictione XII quinto anno Henrici regis, servari asserit in archivis curiæ Zutphaniensis. Quod autem eam sororem ipsius potius, quam filiam (si tamen alterutra fuerit) censendam arbitrer, suadet tum memorata mox de exstructo Resensi templo inscriptio, tum aliud diploma, quo Henricus III eodem anno 1040 Irmgardi nostræ villas quasdam possidendas tradit, addita de iis libere disponendi potestate: quæ virgini parentibus orbæ magis convenire videntur, orba autem tum non fuisset, si Godescalcum patrem habuerit. Præterea Gelenius in Colonia supplice pag. 172 affirmat, sibi ex archivis certum esse, fratres Irmgardi fuisse B. Hermannum, atque Rupertum comitem: at in laudato diplomate duo tantum Godeschalci filii Gebehardus & Otho recensentur. Atque hæc de Irmgardis stirpe dicta sufficiant, quæ ut eam ex Zutphaniæ comitibus ortam suadent, ita dubium relinquunt, quos determinate parentes sortita sit.

[11] [Ad B. Irmgardem probaliter spectat] Quoniam vero Beata nostra ab erectis dotatisque sacris locis in Vita, quam daturi sumus, magnopere laudatur, non abs re futurum existimo, si Henrici III diploma, de quo mox meminimus, commentario huic inseram, ut hinc tum illustris ipsius prosapia confirmetur, tum etiam ut ita liqueat non defuisse ei opes, quibus Dei optimi maximi cultum promoveret. Reperi instrumentum illud in quodam fragmento Vitæ hujus Beatæ manuscriptæ anno, ut præfert, 1621, ubi auctor de illo sic paucis præfatur: Cum illud autenticum sit & hactenus nusquam exstet, tale vero quod simplicitatem illius sæculi sapiat, & multum faciat ad rem nostram, nec cuiquam obesse possit, integrum dabo, prout mihi a decano Resensi transmissum est. Idem prorsus invenio in schedis, quas majores nostri ad hanc diem seposuerunt: sed an Irmgardis illa eadem sit cum hac nostra certo affirmare non ausim. Dubium mihi movet ipsum indultum, in quo Henricus Irmgardem suam neptem vocat, aitque se id illi concedere ob interventum & petitionem amborum ducum Gobelonis filiique sui Godefridi. Hæc, inquam, dubium mihi movent, propterea quod circa hæc tempora vixerit Ermengardis quædam Caroli I Lotharingiæ ducis filia: Gobelo vero seu Gothelo, qui filium habuit Godefridum, eodem tempore Lotharingiæ ducatum obtinuerit, ut tradunt passim genealogi: unde vehementer suspicor, diploma hoc in gratiam illius Lotharingicæ Ermengardis concessum esse.

[12] [datum ab Henrico III] Contra cum aliunde habeamus, ecclesiam collegiatam Resensem ab Irmgarde nostra ex cinere suscitatam fuisse eo ipso anno 1040, constetque Reesium ad eamdem Virginem pertinuisse, omnino verisimile fit, laudatum diploma, quod Resensis decanus ex capituli aut oppidi archivis verosimiliter deprompsit, ad Beatam nostram potius, quam ad aliam quamlibet spectare: cum hæc & Resensis civitatis domina, & ejusdem ecclesiæ fundatrix fuerit; Lotharingicæ vero nil tale cum Resensibus intercessisse legatur. Accedit, quod sacræ ipsius iconi, quam anno 1648 æri incisam penes me habeo, hujusmodi subjecta sit inscriptio: S. Irmgardis filia comitis Zutphaniæ & Henrici III imperatoris neptis, virgo nobilissima, quæ virginitatem Christo sponso vovit, seque & sua Deo obtulit. Floruit circa annum ML. Nec porro cuiquam mirum videri potest, quod consanguinitatem vel affinitatem inter Henricum ac Beatam assignare aliunde nequeamus, si consideret, vel ipsos ejusdem Virginis parentes in antiquitatis illius tenebris delitescere. Nunc ipsum diploma accipe.

[13] In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Henricus divina favente clementia rex. Omnium nostrorum tam præsentium, [diploma, in quo prædia quædam] quam futurorum solers noverit industria, qualiter nos ob interventum & petitionem amborum ducum Gobelonis filiique sui Godefridi, tale prædium, quale scabinorum judicio *, imperiale jus patris nostri bonæ memoriæ Conradi imperatoris augusti devenit, nostræque regali potestati post suum discessum reliquum *; & potestative in villis Iterve, Vals, Apine, Falkenborgh habuimus in pago Lemgoue & in comitatu Dutbaldi comitis situm, Irmgardæ dilecti * nepti nostræ in proprium dedimus atque tradidimus, cum omnibus utique suis pertinentiis; hoc est utriusque sexus mancipiis, arcis *, ædificiis, ecclesiis, decimationibus, agris, pratis, terris cultis & incultis, villulis ad prædictas villas respicientibus, pascuis, campis, sylvis, venationibus, aquis, aquarum decursibus, molis, molendinis, piscationibus, viis, inviis, exitibus, redditibus, quæsitis & inquirendis, cum omni utilitate, quæ ullo modo inde provenire potest.

[14] Ea videlicet ratione, ut prænominata Irmgardis de præscripto prædio sibi a nobis tradito liberam dehinc potestatem habeat, [Irmgardi donantur.] scilicet tenendi, dandi, vendendi, commutandi, precariandi, quam relinquendi, vel quidquid sibi placuerit, faciendi. Et ut hæc nostræ traditionis regalis autoritas nunc & per succedentia temporaria curricula stabilis & inconvulsa permaneat, hanc paginam conscribi, manu propria, ut subtus videtur, corroboratam, & sigilli nostri impressione jussimus communiri. Subjicitur monogramma regium cum hac subscriptione Signum Regis Henrici III Invictissimi. Ac infra: Data V Kal. Martii, Indi. VIIII. Anno Dominicæ Incarnationis M. XL. Anno autem Dñi Henrici III, ordinationis ejus XIII, Regni vero II. Actum Treviris feliciter. Hucusque ex fide utriusque manuscripti, quod in omnibus etiam quoad minimos apices tam perfecte concordat, ut vel alterum ex altero, vel utrumque ex ipso Resensi autographo transcriptum videatur. Ceterum quod ad diploma spectat, nihil in eo reperio, unde supposititium, vel de suppositione suspectum habeatur, ut ex subjectis annotationibus patebit.

[15] In primis Martenius in Veterum scriptorum amplissima Collectione tom. 2 col. 59 exhibet aliud ejusdem Henrici diploma Popponi abbati Stabulensi Non. Jun. anno 1040 concessum, [Hujus diplomatis] cujus exordiendi claudendique methodus ac ipsæ denique phrases adeo similes sunt iis, quæ in nostro reperiuntur, ut facile quilibet dispicere queat, utrumque illud ab eodem rege dimanasse. In eo tantum discrepant, quod in Stabulensi Indictio VIII, in nostro VIIII signetur: utrobique tamen recte: nam dum prius Stabulai datum est, secundum vulgarem annos exordiendi modum currebat adhuc annus 1040 cum Indictione VIII: at in nostro Treveris dato, dies XXV Februarii anni 1040, more Treverico incidebat in annum 1041 & Indictionem VIIII secundum eumdem computandi modum. Discimus hoc ex Browero Annal. Trevir. lib. 18, pag. 1052 primæ editionis; ubi ait, Trevirenses annum exordiri solitos a festo Annuntiatæ Virginis, sive a XXV Martii: idem legere est in Glossario Cangii ad vocem Annus. Hinc fit, ut duo priores menses cum majori parte Martii, qui ad annum 1041 pertinebant, more Treverico annumerandi sint anno 1040: atque ita Indictio IX recte conveniet cum anno 1040 & epochis assignatis.

[16] Anno quippe 1028 æræ vulgaris, XIV Aprilis, ut habet Pagius in Critica, Henricus III rex coronatus est: [sinceritas examinatur,] numera hinc usque ad XXV Februarii anni 1041, more jam passim recepto, invenies annum XIII ordinationis seu coronationis Henrici ad finem vergentem: sed cum festum Annuntiationis celebretur XXV Martii; anno 1041 secundum Trevirensem annos inchoandi modum currebat adhuc annus 1040, atque ita idem mensis Februarii sub varia ratione ad initium anni 1041, & ad finem 1040 referebatur: utrolibet autem modo sumpseris, currebat tum Indictio IX. Idem statue de assignato regni anno: nam Conradus Henrici pater e vivis excessit IV Junii 1039, ab eoque tempore Henricus cœpit solus regnare: anno igitur 1041 alias 1040 mense Februario annum regni 2 agebat: adeoque subjectæ diplomati epochæ sibi recte cohærent. Contra male cohærerent, si indictio VIII apposita esset, tum enim annus secundum receptum jam morem 1040 signaretur, in cujus mense Februario annum ordinationis tantummodo XII, regni vero 1 numerabat.

[17] [ac breviter dilucidatur.] Quodsi diploma ipsum excutiamus, nihil, quod supposititium sapiat, reperiemus. Gobelo procul dubio is ipse est, quem Antonius Albizius in Principum Christianorum stemmatis pag. 23 versa Gothselonem appellans una cum filio Godefrido inter veteres Lotharingiæ duces recenset: & eorum primum anno 1044, alterum 1070 obiisse signat. Pagus Lemgoue in tabulis Frederici de Wit collocatur in Westphaliæ circulo ad flumen Visurgum, ubi & Falkeborgh reperies. Quod reliquæ villæ ibidem non reperiantur, obscuræ antiquitati mutationique nominum tribuendum est. Ceterum recitato diplomati recte subjungit anonymus noster: Qualis jam illa donatio fuerit, liberane omnino, an jure consanguinitatis & quodammodo ex debito, aut potius remissio fuerit directi dominii bonorum illorum, quorum jam utile dominium tantum nostra Irmgardis habebat, licet non facile quis dijudicet sine peritiore scientia; lubet tamen, ut postremum istud credam, præsertim si animum atque intentionem Virgunculæ comitissæ attendam, quæ occupata non erat conquirendis divitiis, sed dissipandis: ac proinde cum id non posset, quamdiu plenum & perfectum non haberet dominium, videtur per duces illos Lotharingiæ cognatos suos illam veniam a cæsare (rege Henrico) prius impetrasse, quod illa verba designant: “Liberæ dehinc potestatis, scilicet tenendi, dandi, vendendi &c.” quasi aliquam quidem habuisset, sed non liberam. Hæc ille non improbabiliter. Ad scriptorem Vitæ progredior.

[18] [Vita Beatæ Latine & Germanice auctore anonymo conscripta:] Nonnisi unicam præclaræ hujus Virginis Vitam reperio, ex qua reliqui omnes hausisse videntur, quidquid de B. Irmgarde hinc inde tradiderunt. Citat illam Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad præsentem diem sic scribens: Memoria B. Irmgardis ex Vita Latine impressa. Et paulo infra: in Vita Latine impressa, quæ corpus ejus visitantibus exhibetur; asseritur filia comitis Zutphaniæ. Ejusdem non uno loco meminit Gelenius, aliique; sed auctorem nullus, quem legi, indicat. Quod vero ad ætatem spectat, de ea Crombachius e Societate nostra in Vita S. Ursulæ tom. 2 cap. 2 hæc habet: Vitam ejus (B. Irmgardis) centum abhinc annis Germanice Latineque expressam vidi, similem ei, quam ducentis jam annis ante scriptam legeram. Quæ si vera sint, oportuit Vitam illam jam 300 annis conscriptam fuisse, priusquam Crombachius circa medium seculi XVII suum Opus ederet. Hinc consequens fit, ut laudata Vita ad seculum XIV ad minimum referenda sit: ad minimum, inquam, nam utrum illa, quam Crombachius vidit autographum esset, an apographum ex vetustiori exemplari descriptum, ex ipsius verbis non liquet. Seculo tamen XIII antiquior esse nequit, nisi quam præ manibus habeo, interpolata sit: in ea enim dicitur Beata famulitium S. Elisabethæ operibus misericordiæ æmulata fuisse: jam vero sive per S. Elisabetham Lusitaniæ regina, sive Lantgravia Thuringiæ designetur, assignato seculo vetustior esse non potest: nam prior anno 1336, altera 1231 humanis rebus erepta est.

[19] Impulerant me Molani dicta, ut pro ea impetranda apud Colonienses instarem, [posteriorem Latine versam edemus.] sed præter exspectationem hoc responsi tuli: In ecclesia metropolitana neque Latine, neque Germanice conscriptam invenio Vitam S. Irmgardis, nisi illam ipsam, quæ in pictura antiqua circum parietes capellæ S. Stephani, ut supra numero secundo indicabam (vide infra in annotatis ad cap. 3 lit. c) depictam, quam sepulcrum visitantibus forte exhibere solebant. Habeo nihilominus Germanice impressam Coloniæ anno 1602, quæ eadem prorsus videtur cum antiquioribus, de quibus laudati scriptores meminerunt. Id autem colligo ex variis textibus, quos ipsi ex iis in suas lucubrationes transtulerunt, quique solis prope vocibus dissonant a nostra Vita Germanica. Hanc itaque, cum alia non suppetat, Latinitate donabimus, servata, quantum Latinæ phrases patientur, in vertendo styli simplicitate. Si quis porro a me petat, quid de ea Vita censeam, paucis respondeo, videri mihi simplici veritati circumstantias adeo mirabiles in ea admixtas, ut si omnino fabulosæ non sint, fabulis proximæ merito possint censeri, ut in annotatis observabimus.

[Annotata]

* forte deest ad

* forte relictum

* l. dilectæ

* forte arcibus

VITA
auctore anonymo
Germanice conscripta, interprete C. S.

Irmgardis Zutphaniæ comitissa, Coloniæ Agrippinæ (B.)

A. Anonymo.

CAPUT I.
Beatæ illustres natales, contemptus opum, amor solitudinis, peregrinatio Romana, & reditus Coloniam.

[Zutphaniæ comite nata & opimam hæreditatem adepta] Ecclesiastici a cap. 3 scriptum est: Quanto magnus es, humilia te in omnibus, & coram Deo invenies gratiam. Huic dicto audiens fuit S. Irmgardis nobilis virgo, quæ præpotentibus genitoribus ac illustri stirpe progenita fluxis honorum ac fortunæ bonis affluebat. Quippe cum patrem haberet Zutphaniæ in Geldria comitem, terrenarum rerum abundantia ac pompa frui facile poterat: verum illa caducæ hujus vitæ brevem usuram probe perspiciens, didicit rationem, qua veram in cælo excellentiam divitiasque compararet. Hunc in finem sese totam cum ingenti amoris æstu divino Omnipotentis cultui consecravit, meruitque Domini nostri Jesu Christi comitissa evadere. Cum jam pater ejus persoluto naturæ debito (ad quod omnes tenemur, quisque sibi felicem vitæ terminum flagitet) e vivis excessisset, opima ad illam devenit hæreditas: ac nominatim urbs Reesium b cum suo territorio pluribusque aliis pagis, castrum Burgi Aspel c nuncupatum cum subjectis eidem agris, ac denique urbs & dominium Suchtelenum d cum suis item arvis.

[2] [mundum spernens solitariam vitam agit.] Tam amplo potens patrimonio venerabilis Virgo attenta mente perpendit, se ceterorum hominum instar, in hac vita ut miseram peregrinam versari; dicente Apostolo: Non habemus hic manentem civitatem. Hoc inquam, matura mente perpendit S. Irmgardis, videlicet non diuturnam sibi fore in hisce castris, dominiis ac villis commorationem: quapropter divino famulatui se totam mancipavit totis viribus connixa ad optatum scopum pertingere. Itaque valedicens terrenis illecebris semotum ab omni humano commercio locum inhabitare decernit, ut soli Deo vacaret: cumque erga inopes subditos suos Suchtelenses tenerrime afficeretur, parochiam Suchteleni e aliquamdiu incoluit, ubi & locum solitarium ab omni hominum consuetudine liberum elegit, in quem se quotidie precandi causa recipiebat, ne quis sua sacra otia interpellaret. Locus hic non procul a Suchteleno in campi cujusdam parte semotiore situs erat. Placuit Domino Deo tam eximius solitudinis amor ac pietas, prædictumque locum propter merita dilectæ Virginis variis privilegiis donavit; pluribus quippe prodigiis ac miraculis olim inclaruit, claretque hodiedum: unde & Deo consecratus approbatusque a S. Sede Romana est, concessis insignibus indulgentiis f, quicumque ibidem ad divinum cultum promovendum ornandumque templum seu sacellum S. Irmgardis piam stipem elargiretur: quod & clementissimi domini nostri archiepiscopi Colonienses approbarunt. In his templis ac sacellis qualibet hebdomade duo sacra perpetuo celebrantur in gloriam & laudem omnipotentis Dei, ejusdemque benedictæ matris Mariæ, ac S. Irmgardis honorem.

[3] [Inde alio digressa, tandem sacra Romæ loca invisens Pontifici innosescit;] Cum vero nonnulli, quibus tanta displicebat humilitas, eam ludibriis onerarent, eo quod pro sua nobilitate sæculi pompam non sectaretur; deserto Suchteleno, statuit remotiorem terram petere, in qua ignota mortalibus a perversorum conatibus tuta Deo famularetur. Subiit dein desiderium Romam peregrinandi ad sacra limina SS. Petri & Pauli: nec mora, spretis tam longinquæ viæ periculis, iter pedes aggressa excelsos illos montes superavit, ut vel exiguum in cælis locum obtinere mereretur. Romam ingressa mox sedula pietate sacra Dei templa ac septem præsertim Romanæ urbis basilicas in dies invisit: quo factum est, ut virtutes ipsius palam factæ proborum laudibus celebrarentur: sed id ipsum Virgini grave erat, utpote quæ omnem humanam laudem fugitabat. Etenim scriptum est: bona opera hominum videbuntur, verumtamen terrenam inde laudem ne desideres &c. Virgo hæc ita se piis operibus dedit, ut vita sua spirituali patri Pontifici innotuerit. Quapropter Pontifex ingenti perfusus gaudio dignamque de nobili virgine S. Irmgarde existimationem concipiens, eam ad se accersit: accersitæ bene precatur, ad perseverantiam exstimulat, supernæ Hierosolymæ gloriam exponit, multaque suaviter disserens de divina clementia ac misericordia, meminisse jubet, graves suos labores & acerba vestigia pretioso æternitatis thesauro olim esse remuneranda.

[4] His instructa monitis, redeundi in Germaniam a Pontifice veniam petiit, [qui eam ad perseverantiam adhortatus, reliquias SS. virginum e consortio S. Ursulæ sibi afferri postulat.] obtinuitque: sed cum ille reliquias aliquas de undecim millibus virginum S. Ursulæ sociarum g, quæ Coloniæ quiescunt, ardenter desideraret, ita eam allocutus est: Electa virgo ac dilecta in Deo filia, si te forte rursus incessat pia cupido sanctos patronos nostros Romanos visendi, postulo, hanc exiguam mihi operam præstari, ut ex venerandis SS. undecim millium Virginum reliquiis, quæ Coloniæ conditæ sunt, partem aliquam afferas: magno enim earum desiderio teneor. At S. Irmgardis, audito Pontificis postulato, indignam se reputabat, quæ tam sacrum cimelium tractaret: petitioni tamen acquievit, & impetrata cum apostolica benedictione discedendi facultate, non sine magnis incommodis Coloniam versus iter arripuit. Dominus noster Deus vere omnipotens, qui omnibus suis auxilio est, dignissimam virginem S. Irmgardem clementer tutatus est, ut Coloniam perveniret; ubi divinis obsequiis rursus strenue vacavit.

ANNOTATA.

a Libellus titulum hunc præfert. Præclara ac illustris historia nobilis ac sanctæ virginis Irmgardis comitis Zutphaniæ in Geldria aliarumque ditionum: cujus præfatæ sanctæ Virginis corpus honorifice conditum jacet in choro S. Bernardi in ecclesia metropolitana Coloniensi juxtra SS. trium Regum corpora; invisiturque a peregrinantibus ex omni regione Catholica.

b Reesium vulgo Rees, urbs parva Germaniæ sita est ad Rheni alveum inter Vesaliam & Embricam in ducatu Cliviæ, qua respicit Zutphaniæ comitatum.

c In tabula Cliviæ per F. De Wit prope Reesium collocatur.

d Juxta præfatam tabulam jacet ad Nabaliam fluvium (incolis Niers) in ducatu Juliacensi, tribus aut quatuor circiter milliaribus Ruræmunda dissitum. De eo Teschenmacherus in Annalibus Cliviæ &c. parte 2 pag. 362 sic meminit: Suchtelenum sicut & Waldenielium municipia potius sunt, quam oppida: quorum istud Irmgardis Zutphaniæ comes ecclesiæ Coloniensis collegio Pantaleonæo legavit.

e Priusquam huc se reciperet, commorata est in Aspel, si vera narrat anonymus in lacinia Vitæ manuscriptæ, cujus supra mentionem feci: sic autem habet: Quamdiu ante id in castro suo Aspel prope Reesem fuerit, nemo id facile affirmaverit; semita, quæ castrum inter & Reesem semihorario itinere interjacet, hodieque via S. Irmgardis vulgo nominatur, eo quod exercendæ devotionis causa eam ire & redire solita fuerit; ajuntque, illam etiam hyeme adhuc herbescente gramine semper vivere in memoriam & testificationem illius tum puritatis tum sanctitatis, quæ toties & tanto pietatis sensu illam calcavit: imo etiam certum quoddam pomorum genus ab illa adhuc exstare Irmgardinum vocitatum: sive quod illa ibi creverint maxime, seu quod illis oblectata fuerit. Sed hæc illius fidei permitto. Vide etiam Comment. num. 5 & 6.

f Consule Commentarium numeris mox citatis, ubi etiam, quæ de gemino Missæ sacrificio dicuntur, confirmata reperies.

g De SS. hisce Virginibus ac Martyribus agendum erit 21 Octobris, quo die in Romano annuntiantur. Crombachius in Vita S. Ursulæ tom. 2 cap. 2 agens de translatione prædictarum reliquiarum per B. Irmgardem facta, partem ex hac Vita recitat, ac deinde inquirens, sub quo Pontifice id acciderit, sic opinatur: Quodsi fratris tempore, cum præesset S. Pantaleoni (cui anno 1082 præfectus est) profecta Romam est, Urbano II Apostolicam sedem gubernante factum arbitror: is magistro quondam usus Parisiis S. Brunone Carthusianæ familiæ fundatore, patria Coloniensi, eundem apud se triennio detinuit, … a quo forsan hausit etiam eam Ursulanas reliquias expetendi cupiditatem: præsertim cum terra sepulcralis harum Virginum ubique peteretur. Non placet mihi hæc Crombachii opinio: si enim, ut supra diximus, templum Resenserestaurarit anno 1040 adeoque jam tum 20 certe annos nata fuerit, oportet ut tempore Urbani II, qui anno 1088 Pontifex creatus est, annum ad minimum 68 numeraret: quæ ætas tam molesto itineri tertio repetito non satis apta videtur. Itaque verius mihi videtur, peregrinationes hasce in postrema tempora Alexandri II, aut priora Gregorii VII incidisse; quorum primus anno 1061, alter 1073 Pontificatum exorsi sunt.

CAPUT II.
Terram sepulcralem undecim millium virginum Romam defert: ad illius adventum omnes Urbis campanæ sponte pulsantur; terra præfata vertitur in sanguinem, partem capitis S. Silvestri Coloniam transfert.

[Terram sepulcralem SS. undecim mille Virginum Romam deferenti campanæ sponte sonant:] Postmodum denuo lubuit sacra Romæ loca venerandi causa accedere, & memor provinciæ sibi a Pontifice commissæ, locum sepulturæ undecim mille Virginum humiliter accessit: seque indignam rata sacra ossa attingere, prostravit in genua & pio timore correpta aliquantulum e terra suæ chirothecæ a reverenter inclusit, ac Romanum rursus iter capessivit. Jamque venerabilis Virgo urbem ipsam attigerat, cum ex tam longinqua & molesta via, quod in nobili Virgine nil mirum est, vehementer defatigata ante portam resedit, ut paulum quietis caperet. Interim non vulgare prodigium contigit b: omnes quippe totius Romanæ urbis campanæ, nemine pulsante, sua sponte sonitum dedere. Hoc miraculo exciti Romani concurrunt, rei tam inusitatæ causam inquisituri. Ipse Pontifex legatos & ministros suos per universam urbem dimittit jubens eos in omnibus templis monasteriisque explorare, num quem invenirent, in cujus gratiam stupendum illud prodigium accideret. At illi plateas perscrutati ad portam pervenere, ubi dignissima Virgo recubabat: sed minime rati propter eam ipsam sacraque Virginum lipsana, quæ in chirotheca attulerat, sonuisse campanas, ad beatissimum Patrem retulere, inventum a se neminem, nisi pauperculam fœminam ad urbis portam quiescentem, quæ tamen digna non videretur, propter quam hæc contingerent c.

[6] Contra Pontifex probe advertens tale prodigium non casu, [Pontifici præfatam terram tradit, quæ in sanguinem versa ad S. Petri basilicam deportatur.] sed ex divina clementia provenire, nihil dubitans, nec sibi parcens surrexit & egressus palatio rem ipsemet voluit investigare. Cum ad portam pervenisset, eum mox agnovit S. Irmgardis & accedens ad Sanctitatis suæ pedes provoluta est. Ille vero desiderato Christi Filiæ adventu lætatus ita eam affatus est: Bene veneris Electa in Christo: quis ille magnus thesaurus est, quem nobis affers? Cui illa: Is ipse, quem tua Sanctitas a me flagitavit, dum hinc nuper discederem; nec mora gestienti Pontifici chirothecam porrexit: qua aperta, non sacra ossa, ut arbitratus fuerat, sed sanguinem d deprehendit, eumque tam recentem, acsi a SS. Virginibus eadem hora effusus esset. Obstupuit & laudata divina clementia, causam agnovit, ob quam tam festivum sonitum campana æra dedissent. Dein congregato universo clero, sacra lipsana cum summa reverentia & supplicatione, cantantibus cunctis: Et in sanguine Agni laverunt stolas suas, ad S. Petri basilicam deportavit: ubi honorifice deposita hodiedum servantur. Crevit hinc Papæ erga Ursulanas virgines religio: rursumque benedixit S. Irmgardi, & gratias agens eam in Dei famulitio consolatus est, ac confirmavit e.

[7] Posthæc S. Irmgardis aliquamdiu Romæ commorata sacris locis visitandis cum magno pietatis sensu venerabunda incubuit, [Dein paululum Romæ commorata, partem capitis S. Silvestri Coloniam defert.] tandemque obtenta a beatissimo Patre facultate, Coloniam reverti constituit. Verum hic accepti a S. Virgine sacri beneficii non immemor gratum se exhibuit juxta id quod apud S. Augustinum legitur: Non est dignus dandi, qui non referat gratiam de dato. Quid multa? pretiosum ipsi thesaurum donavit, videlicet venerabile caput f S. Silvestri Pontificis ejus nominis I: quod ipsa cum apostolica benedictione venerabunda suscipiens Coloniam repetiit: ubi illud ad metropolitanam S. Petri ecclesiam detulit, in qua ad hoc usque tempus servatur, & in solemni supplicatione, comitantibus presbyteris, canonicis, consulibus, senatu populoque Coloniensi quotannis circumfertur g: sancta vero Irmgardis ob allatum tam pretiosum cimelium summas a populo laudes amoremque promerita est.

ANNOTATA.

a Suspicabar in antiqua Vita Latine conscripta loco chirotheca forte positum olim fuisse hierotheca pro lipsanotheca: sed tam Molanus, quam Crombachius chirotheca legunt, uti Vita Germanica, in ihren heaschen.

b Suspectum mihi est hoc prodigium, cum illius nullus, quod sciam, Ecclesiasticorum Annalium scriptor meminerit: quod tamen si re vera contigisset, latere non potuisset.

c Crombachius ex Vita Latina eadem hæc paulo aliter recitat. Verba accipe: Quiescente S. Virgine, omnes campanæ totius urbis pulsabantur absque juvamine humano: quo facto Romanus pontifex misit servos suos ad investigandum, quæ causa esset hujus pulsationis campanarum, quæ sine speciali miraculo fieri non poterat. Venientes ministri summi Pontificis ad portam, ubi Virgo lassa pausabat, redeuntesque responderunt se neminem invenisse, propter quem talis pulsus factus fuisset, nisi quod ante portam urbis inveniebant quamdam feminam fatigatam. Quo audito, Papæ incidit memoriæ, quod esset B. virgo Irmgardis portans reliquias de societate SS. undecim millium Virginum: jussit ergo congregari totam religionem cum clero ad obviandum tantis reliquiis.

d Utinam & de hoc miraculo aliquid certius aliunde haberem. Objectioni huic occurrit Crombachius loco citato scribens sequentia: Licet temporis injuria Romæ tanti miraculi (terræ in sanguinem versæ, & campanarum sponte sonantium) memoriam obruerit, mansit tamen apud Colonienses a majoribus accepta, litterisque custodita narratio propter nobilem portionis capitis S. Silvestri eo tempore dono Pontificis maximi factam Coloniam translationem. Dein post pauca subdit: In hujus rei memoriam Irmgardi est erecta statua, nuper adhuc aræ imposita, jam vero ad ejus latus collocata, quæ dextera chirothecam rubentem sanguine, sinistra scipionem, quo se fulciebat in peregrinationibus, exprimit, ne memoria tanti beneficii obliteretur. Vellem addidisset, cujus ætatis illa statua esset; nisi enim Vita antiquior fuerit, frustra ex ea Vitæ fidem nititur stabilire. Interim dum certiora monumenta producantur, utrumque prodigium ad minimum dubium mihi reddit obliterata utriusque, ut ipse fatetur, in Romana urbe memoria.

e Laudatus auctor ex memorata Latina Vita hæc recitat: Rursus Papa benedixit S. Virginem, eam etiam ducendo ad singula loca sancta, regratiando etiam maxime Virgini de tanto beneficio.

f Portionem capitis, inquit Crombrachius, nam major cranii pars Romæ servatur. Ceterum translatio hæc discutienda veniet pridie Calendas Januarii, quando de S. Silvestro agetur.

g Circa supplicationem hæc notat Crombrachius: Quod sacrum pignus ut cives honore debito prosequerentur, ex eo tempore clerus senatus & populus anniversaria supplicatione vetera civitatis obit mœnia, tertiæ septimanæ Paschalis die Veneris, circumlato capite Silvestrino. Gelenius in Pretiosa hierotheca pag. 105 tradit supplicationem hanc jam ante id tempus a S. Heriberto fuisse institutam. Ipsum audi: In gratam divinæ bonitatis & clementiæ (in concedenda post diuturnam ariditatem terræ pluvia) memoriam S. Præsul (Heribertus) post Paschales ferias supplicationem annuam Coloniæ instituit … subsequentibus vero annis decoravit eam circumlatum S. Sylvestri caput, quod S. Irmgardis virgo in secunda sua Romam profectione a Pontifice obtinuit, cui chirothecam terræ ex cæmeterio undecim millium Virginum plenam obtulerat.

CAPUT III.
Tertio Romam adit, ubi eam crucifixi Domini simulacrum alloquitur: eodem rursus solatio Coloniæ fruitur: ecclesias suis bonis ditat: pie moritur ac sepelitur.

[Tertio Romam ingressa a Crucifixi simulacro benedictionem & jussa accipit,] Præfatas reliquias S. Virgo quotidie cum singulari reverentia & amore venerabatur; ante eas identidem precibus instabat, Deum Sanctosque solatium, opem, gratiamque enixe flagitans, ut iterum Romam adire & sacra ejus loca invisere daretur: quod si Domino placeret, nihil in se moræ futurum, quominus tam molestam peregrinationem alacriter susciperet. Cumque jam tertio Romam advenisset, solitaque pietatis exercitia visitandis Dei Sanctorumque ecclesiis obiret, S. Pauli basilicam ingressa est: hic Crucifixi Domini iconem reperit ejusdem plane longitudinis, materiæ ac figuræ cum ea, quæ in S. Petri æde Coloniæ ante sacristiam erecta est, & qualis in sacello S. Irmgardis in ejusdem civitatis metropolitano templo depicta est. Vix in genua provoluta cœperat precari, cum ex iconis ore has voces accepit: Electa dignaque filia mea Irmgardis, postulo a te, ut cum Coloniam redieris, metropolitanam S. Petri ædem accedas, & Crucifixi imaginem, quam mihi plane similem ante sacristiam altari impositam reperies, meis verbis salutes a. Ad has statuæ voces hæsit admirabunda S. Irmgardis, & mox deposito humiliter galero, quo peregrinationis ergo utebatur, intellexit vocem illam cælestem esse S. Spiritus ore formatam. Respondit itaque, libenter se obsecuturam, dummodo digna haberetur. Quæ cum diceret, conspicata est, benedici sibi a simulacro, quod manum dexteram a cruce dissolverat.

[9] Hoc viso Irmgardis omnipotenti Deo grates laudesque rependit, [quæ apud aliam S. iconem Coloniæ exsecuta, ejus etiam alloquio recreatur.] læta quod labores suos non inaniter impendisset. Deinde divino Numine sospitante Germaniam repetens, Coloniam reversa est, ubi nulla interposita mora, adito S. Petri templo, coram præsignata Crucifixi statua humili pioque animo genuflexa, in hæc verba prorupit: O sancta crux! O nobilis figura! O præclara imago secundum similitudinem & speciem Domini mei Jesu Christi formata, dum pro me misera in monte Calvariæ in die sancta Parasceves pependit, mihi Romæ in basilica S. Petri injunctum est a simulacro tibi in omnibus simillimo, ut te Coloniam redux salutem. Peracta salutatione, Crucifixi imago, inclinato capite, hæc retulit: Electa filia tibi gratias ago. Quæ vox utpote cælestis non parvo S. Irmgardem gaudio affecit. Ut hujus rei fama in clerum divulgata ad episcopum pervenerat, ille mox solemni supplicatione instituta, cælestem Hostiam Crucifixi capiti inclusit b, unde multis claret miraculis: ipsum vero caput sponte ita denuo conclusum est, acsi numquam apertum fuisset. Quo prodigio attoniti episcopus clerus ac populus una cum S. Virgine Irmgarde sacram imaginem cereis, aliisque piis muneribus honorarunt: atque hinc factum est, ut etiam hodiedum coram ea lampas perpetuo ardeat c.

[10] [Deinde ecclesiam S. Petri Coloniæ, ac cœnobium S. Pantaleonis hæredes conscribit, ægrisque sera viens] Post hæc Irmgardis de incerto mortis tempore solicita voluit adhuc sospes de terrenis bonis condere testamentum, quo universam hæreditatem suam divino cultui traderet, bonorumque suorum hæredes Deum & Sanctos conscriberet. Itaque castrum Aspel d & urbem Reesium cum annexis agris S. apostolo Petro cælorum patrono consecravit, ea donando ejusdem vicario Coloniensi episcopo. Præterea monasterio S. Pantaleonis e itidem Coloniæ, eo quod frater f ejus illi tum abbas præsideret, oppidum Suchtelenum una cum ejusdem dominio omnibusque eo spectantibus ad honorem Dei sanctique martyris Pantaleonis legavit, eo fine, ut illius abbatiæ alumni in divino famulitio confirmarentur: atque hujus dominii possessio penes ipsos hucusque permansit. Nec pauperum oblita est: nam præterquam quod magnas opes xenodochio transcripsit, aliud insuper simile domicilium condidit, nunc Hachtpfork nominatum, in quo ipsa se suaque die noctuque juvandis egenis impendit, & S. Elisabethæ g famulitium meditata & æmulata est, ut misericordiæ opera impleret, quandoquidem in exteriori Dei cultu sese exercere non posset: donec enim ad provectam ætatem perveniret, non parum vires suas in florentibus annis contriverat, & corpus suum in divino cultu castigaverat, ut supra dictum est.

[11] [in xenodochio a se fundato pie moritur, & honorifice sepelitur.] In hoc denique xenodochio vivendi finem fecit, quem cum instare intelligeret, divino Viatico recipiendo se sedulo disposuit, & quinque sensibus suis divinæ voluntatis beneplacito commissis, in cælestis Patris manus animam commendavit: quam mox angeli cum ingenti lætitia in æternæ vitæ gloriam evexerunt. Corpus vero ejus in metropolitanum templum S. Petri non sine magna religione translatum juxta tres SS. Reges tumulatum est, ubi etiamnum quiescit, & sacellum ejus visitantibus ostenditur h. Hanc gloriam promeruit eximia ejus in divino cultu constantia, in quo, ut diximus, tamdiu perseveravit. Æmulemur igitur religiosam ejus vitam, omnemque perversi mundi vanitatem contemnamus, ut olim cum omnipotenti Deo, dilectaque ipsi virgine S. Irmgarde perpetuo regnemus: scriptum enim est: non qui inceperit, sed qui perseveraverit, salvus erit.

ANNOTATA.

a Multum vereor, ne salutatio hujusmodi ab auctore Vitæ conficta sit. Facile quidem admiserim, quod Crucifixi imago S. Irmgardem allocuta sit benedixeritque, tum Romæ tum Coloniæ: at ista ab una icone ad aliam transmissa salutatio mihi fabulam redolere videtur. Propius ad veritatem accessit Philippus de la Curce, qui anno 1648 prodigium hoc æri incidens, crucifixum Dominum his ad eam verbis utentem expressit: Benedicta sis filia mea Irmgardis.

b Turpiter hic hallucinatus est biographus, dum ea, quæ sub S. Gerone Coloniensi Præsule, seculo X contigere, Irmgardinis actis immiscuit. Rem accipe ex Dithmaro, prout ea refertur in codice nostro Paderbornensi Q Ms. 3 lib. 3. Hic (S. Gero) Crucifixum, quod nunc stat in media ecclesia, ubi ipse pausat, ex ligno fabricari studiose fecit. Hujus caput dum fissum videret, hoc summi artificis & ideo salubriori remedio nil de se præsumens sic curavit. Dominici corporis porcionem, unicum in cunctis necessitatibus solatium, & partem unam salutiferæ crucis conjungens posuit in rimam, & prostratus nomen Domini flebiliter invocavit, & surgens humili benedictione integritatem promeruit. Vides studiose lector, unde miraculum hoc mutuatus sit biographus noster, confuderitque cum gestis Irmgardinis? Confusionem hanc ipsa clamat narratio: ut examinanti patebit. Rectius existimavit Gelenius in Staurologia pag. 14, Crucifixi signum, de quo Dithmarus, idem esse cum eo, quod postmodum Beatam nostram affatum est. Unde mihi verisimillimum videtur, biographum, cum utrumque illud miraculum de eadem cruce vel consignatum litteris vel ex traditione accepisset, arbitratum esse, quod utrumque eodem tempore eademque occasione contigisset.

c In responsis Colonia ad me missis ad rem præsentem faciunt sequentia: Statim ante sacristiam majorem summi templi vides vetustæ crucis iconem ligneam: atque hæc illa ipsa creditur, quam, cum rimam ageret, S. Gero archiepiscopus Coloniensis, applicatis reliquiis & sacra Hostia integram reddidit; & quæ S. Irmgardem alloquens benedictionem impertiit. Quæ historia etiam in capella S. Stephani statim retro capellam B. M. V. metropolitanæ ecclesiæ, non solum in summitate istius altaris, in qua representatur in sculptura imago S. Geronis cum simili crucis icone, sed etiam circum totam capellam istam in pictura antiqua explicata videtur. Lampas adest, patetque adhuc locus antiquæ lampadis: an autem semper arserit, pro nunc indagare non potui. Nova autem lampas non semper, sed sæpius ex mediis benefactorum ardet.

d Consule Annotata ad caput 1, ubi etiam de Reesio ac Suchteleno egimus.

e Pervetustum id monasterium est apud Coloniam Ordinis S. Benedicti: consuli de eo potest Dionysius Sammarthanus Galliæ Christianæ tom. 3 col. 736 editionis novissimæ. De S. Pantaleone actum est in opere nostro 27 Julii.

f Hermannus scilicet: de quo eruditus Benedictinus mox citatus col. 739 in Indice abbatum præfati monasterii ait: XI (abbas) B. Hermannus seu Herimannus I cognomento humilis ex comitibus Zutphaniæ genus suum duxit, sororemque habuit S. Irmgardem, quæ S. Pantaleoni multas possessiones transcripsit. Hic vir totius honestatis & religionis, ut in Vita S. Volphelmi appellatur, factus est abbas circa annum MLXXXII. Dein paucis interjectis. Obiit Herimannus anno MCXXI (alii MCXX) IV Cal. Januarii, cum præfuisset annis LXXXIX [Note: ] [imo XXXIX, vel XL.] sepultus in oratorio S. Crucis ac duodecim apostolorum, quod ipse ædificaverat.

g Lantgravii Thuringiæ vidua designari videtur; sed cum ea diu post Beatæ nostræ tempora vixerit, verba sic accipienda sunt, ut significent, B. Irmgardem iis misericordiæ operibus fuisse intentam, quibus S. Elisabetha Thuringica postmodum nobilitata est. Vide Comment. num. 18.

h Adi Comment. num. 9.

DE S. ROSALIA VIRGINE, EXIMIA CONTRA PESTEM PATRONA,
IN MONTE PEREGRINO PROPE PANORMUM IN SICILIA

Sec. XII post medium.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Rosalia Virgo anachoretis, prope Panormum in Sicilia (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Scriptores præcipui, qui de S. Rosalia egerunt.

Quamquam S. Rosalia vitam duxit absconditam, & ab hominum commercio maxime segregatam, plurimos tamen nacta est virtutum suarum præcones, [Nullus antiquus de S. Rosalia egisse scitur: nonnulli tamen ante inventionem corporis,] sed recentiores dumtaxat, & multis seculis morte sua posteriores: aut certe, si coævus quispiam de gestis Sanctæ hujus nonnulla enarravit, ejus scripta ad posterorum notitiam non pervenerunt. Gesta igitur Sanctæ haurienda fuerunt ex traditione, inscriptionibus & pictis tabulis, quæ sola supererant monumenta: ideoque diligenter examinandum, quam accurate quamque solide ex dubiis illis, errorisque periculo maxime obnoxiis instrumentis, gesta sanctæ Virginis collecta fuerint & enarrata: nam præcipuus Sanctæ laudator monumenta omnia, quibus usus est posteris communicavit. Antonius Ignatius Mancusi Societatis Jesu in Historia S. Rosaliæ Italico idiomate scripta, editaque duobus tomis in 40. anno 1721 typis Panormitanis, recenset scriptores præcipuos, qui cum ante inventum S. Rosaliæ corpus, tum post illius inventionem, de gestis Sanctæ disseruerunt. Quinque autem enumerat auctores, qui ante corporis inventionem, id est ante annum 1624, breviter aliqua de Sancta scripserunt; atque inter illos antiquissimum assignat Valerium Rossi, quem ait scripsisse anno 1590. Hujus vero scripturam esse visam a Vincentio Auria, de cujus scriptis agam inferius. Alter est Philippus Paruta, Senatus Panormitani scriba, qui anno 1609 nonnulla memoravit de S. Rosalia. Tertium recenset Simonem Parisium, baronem Milochæ, qui in Descriptione Siciliæ, anno 1610 edita, de eadem Sancta meminit. Quartus numeratur Vincentius la Farina, baro Asperimontis, qui epistolam de S. Rosalia scripsit anno 1620, ut vult ante laudatus Auria in Rosa cælesti pag. 21, ubi illam recitat.

[2] Quintus demum & præcipuus auctor ante inventionem corporis est Octavius Caietanus Societatis Jesu in Vitis Sanctorum Siculorum, [inter quos præcipuus est Octavianus Caietanus:] ubi brevem S. Rosaliæ Vitam concinnavit pro monumentorum, qua laborabat, penuria. Habeo litteras anno 1607, die III Julii Bivona ad Caietanum datas a P. Barnaba la Vecchia Societatis Jesu, quæ illam antiquorum monumentorum penuriam abunde ostendunt. Verumtamen, ubi nonnulla dixerat de festivitate & ecclesia Bivonensi suo loco referenda, mentionem facit de Vita aliqua antiqua, quam forsan inveniendam sperabat, ita Italice scribens, prout verba ipsius reddo Latine: Aiunt Panormi esse nescio quem, qui invenit Vitam hujus Sanctæ in monte Peregrino, ubi spelunca est cum imagine supra portam S. Rosaliæ. Addit modum, quo credebat hominem illum inveniri posse, eumque asserit nominatum fuisse Vincentium Traina. At frustra quæsivit Caietanus, ut colligitur ex altera epistola nobis item communicata, quæ post mortem Octavii Caietani ad fratrem ipsius Alphonsum Caietanum data est ultimo die Julii anni 1624. In hac Bernardinus Lanfranchi inter alia ita scribit: In rem inquisivi, quodque potui intelligere, id est. Ille Vincentius Traina, qui habebat Vitam, erat miles; nec scitur, ubi sit mortuus, nec habebat domum permanentem. Utramque epistolam nobis exscripsit Hieronymus Justiniani Societatis Jesu in collectione Ms. de S. Rosalia nobis anno 1727 transmissa. Ex utraque antiquus illius Sanctæ cultus clare colligitur, ut suo loco videbimus; verum ex utraque item intelligitur, Caietanum frustra laborasse, ut scriptum aliquod antiquum de S. Rosalia nancisceretur.

[3] Porro monendus est studiosus lector, Opus Caietani de Vitis Sanctorum Siculorum editum esse anno 1657, [verum cum Opus ipsius correctum & editum sit post inventionem,] seu annis triginta & septem post mortem auctoris; nec impressum esse eodem plane modo, quo fuerat ab Octavio Caietano conscriptum. Res clara est ex ipsa præfatione Petri Salerni, qui Opus Caietani edidit: nam ibidem, ubi narraverat Octavium Caietanum defunctum esse, Opere fere absoluto, ita prosequitur: Traditum veluti per manum tunc fuit Opus istud nostræ Societatis sacerdotibus, & religiosis viris Augustino Caietano Octavii consanguineo, & deinceps Alphonso Caietano auctoris fratri; sed cum vellent ipsi multa perficere & immutare, præsertim vero ad unicum, ut aiebant, stylum omnia conformare, presserunt istud usque ad annum MDCXL. Tum mihi demandatum, ut perspicerem, quid fieri oporteret, ne diutius intra scrinia nostra delitesceret liber tam pius, tamque avide ac diu expetitus. Hæc aliaque ibidem sequentia satis indicant, editionem istius Operis sic esse factam, ut sciri nequeat, quid Octavii Caietani sit, quid vero aliorum. Porro, etsi pro aliorum Sanctorum Actis parum referat, a quo illa fuerint conscripta, cum correctores ipsius pro iis parem cum eo habere possint auctoritatem; pro Actis tamen S. Rosaliæ non eadem est ratio, cum Octavius Caietanus scripserit ante inventionem corporis; correctores vero ipsius post corpus inventum. Hac de causa operæ pretium fore existimavimus, si impetrare possemus relationem manuscriptam ipsius Octavii Caietani, prout servatur in bibliotheca collegii Panormitani Societatis Jesu; atque illius relationis Ms. sic geminum obtinuimus exemplar.

[4] [ex Ms. ejus edetur Vita brevis S. Rosaliæ, ex solis traditionibus scripta.] Ex obtento autem manuscripto intelligere licet, quid Caietanus ante inventum corpus de S. Rosalia potuerit invenire; atque idcirco solam relationem Ms. deinceps nomine Caietani laudabo. Primo unde ipse sua hauserit, hisce indicat verbis: Quæ de diva Rosalea scribimus, ex fama & seniorum traditione accepimus. Opere maximo dolemus, nullum de ea monumentum, a majoribus nostris conscriptum, nos comperisse, cum omnem operam & studium hanc in rem collocaverimus. Ita Caietanus in animadversione ad Vitam, quam cum ipsius animadversionibus primo loco edam, quia non exigua laude dignus est scriptor ille, etiamsi pauca solum colligere potuerit, quod cogeretur quasi in tenebris palpare, quando nomen S. Rosaliæ minus erat celebre, & Sancta ipsa parum cognita. Facem enim prætulit ad inveniendum corpus, cujus inventione non pauca sunt detecta, quæ ante latuerant. Præterea proderit scriptura Caietani ad distinguendum inter antiquas traditiones Siculorum de S. Rosalia & opiniones quorumdam post inventionem corporis exortas, quas nonnulli pro antiquis traditionibus habendas contendunt. Hactenus de scriptoribus, qui inventionem corporis præcesserunt: nunc similiter recensendi præcipui ex illis, qui post corpus inventum plura ad scribendum habuerunt subsidia.

[5] [Post corpus inventum præcipuus scriptor Jordanus Cascini,] Inter hosce primo loco recensendus est Jordanus Cascini Societatis Jesu, vir vitæ integritate ac morum sanctitate celebrandus non minus quam doctrina & solertia, gestisque præcipuis in Societate muneribus, prout latius videri potest in Bibliotheca Scriptorum Societatis Jesu apud Alegambe & Sotuellum, ubi hæc etiam ad propositum nostrum leguntur: In inventione corporis S. Rosaliæ tempore pestilentiæ illius potissimum emicuit sagacitas & industria, ut propterea pater patriæ quodammodo fuerit habitus. Cascinum non minori elogio celebrat Antoninus Mongitore, doctor & canonicus Panormitanus in Bibliotheca Sicula, ubi posteriora sic exponit: Anno MDCXXIV, invento divinitus corpore divæ Rosaliæ virginis Panormitanæ, ab eodem Joannettino Doria archiepiscopo (Cardinali, cui Cascinum gratum dixerat) tamquam præcipuus theologus fuit electus, ut consultationibus constitutis interesset, ob examen reliquiarum ejusdem Virginis: ac præ ceteris desudavit, ut rei veritas eluceret; & summo ejus studio, sapientia, ac singulari prudentia curavit, ut Virginis reliquiæ publicæ adorationi exponerentur: eaque Virginis ope Panormus, ac Sicilia fere tota a peste liberata est: & Jordanus velut pater patriæ veneratus enituit. Addit defunctum esse XXI Decembris anni 1635; justaque funebria eidem persoluta a Senatu Panormitano.

[6] [edidit varia de Sancta, ex quibus recudenda Vita Latina:] Edidit Cascinus anno 1627 Vitam S. Rosaliæ virginis Panormitanæ e tabulis & parietinis, situ ac vetustate obsitis, e saxis, ex antris, e ruderibus cæca olim oblivione consepultis, & nuper in lucem evocatis, ait laudatus Mongitorius, exscribens primam partem tituli longioris, quem Opusculo suo indidit auctor. Curaverat nimirum Cascinus antiquas Sanctæ imagines æri incidendas, & novas quasdam ex antris corporeque invento addiderat, singulas brevi inscriptione explicans, atque ita Vitam Sanctæ imaginibus adumbratam edidit. Idem scriptor deinde anno 1631 Vitam & inventionem corporis S. Rosaliæ, continua oratione enarratam, in lucem dedit, ac eminentissimo Joannettino Doria Cardinali & archiepiscopo Panormitano dedicavit. Hanc Vitam, cum quia Latine scripta, tum quia ab ipso auctore edita, præ ceteris recudendam censui loco secundo. Demum Opus molis majoris aggressus est Cascinus sermone Italico conscribere, illudque in tres partes dividere voluit. Liber primus continet inventionem corporis, cultum Sanctæ antiquum, miracula multa, aliaque prædictis annexa. Liber secundus constat e multis dissertationibus, quibus gestæ S. Rosaliæ exponuntur ope editarum ante imaginum, quas in hoc libro recudit. Liber tertius totus est de honoribus, qui S. Rosaliæ tribuuntur in variis mundi partibus, additis tamen nonnullis miraculis. Tribus hisce libris seu partibus subjunguntur totidem digressiones, quarum prima est de loco emortuali, altera de stirpe Sanctæ, ac tertia demum de variis in laudem ipsius compositis. Hæc omnia simul implent volumen in folio, quod editum est diu post mortem Cascini, videlicet anno 1651, opera Petri Salerni, quem & Operis Caietani editorem monui.

[7] Jam vero an Cascinus laudatum Opus plane perfecerit, [nam majus Opus Italicum correctum est a Salerno,] merito dubitari potest, quia tanto tempore latuit post mortem ipsius. Verum, sive auctor Opus suum ad calcem perduxerit, sive imperfectum reliquerit, certum est, nos illud non habere eo plane modo, quo a Cascino fuit scriptum, cum interpolationis manifesta habeamus indicia. Accipe nonnulla, lector studiose. Obiit, ut dixi, Cascinus anno 635. At in Opere laudato lib. 1 cap. 7 pag. 48 adducitur decretum sacræ Rituum congregationis anno 1641 datum. Id certe sexto post obitum suum anno Cascinus Operi suo non inseruit; sed haud dubie ab editore additum. Rursum lib. 2 cap. 6 pag. 184 narratur, quod sententia illa, quæ stirpem S. Rosaliæ a Carolo Magno repetit, inserta sit Breviario Romano; cumque ageretur de illa Breviario eximenda, sic defensa sit, ut in Breviario manserit: at posterius id contigit anno 1642, id est, diu post mortem Cascini, quemadmodum narrat Vincentius Auria in Rosa cælesti pag. 36. Plura adduci possunt, quæ non videntur scripta a Cascino. At allata sufficiunt, ut intelligamus non omnia Cascini esse, quæ in Opere ipsius nomen præferente impressa leguntur. Hac de causa vehementer suspicor, Opus istud non fuisse perfectum a Cascino, aut certe non ita fuisse correctum & emaculatum ab auctore, ut editor Salernus non habuerit plenam facultatem addendi, demendi, mutandi, corrigendique omnia, quæ pro sua prudentia vellet addita, subtracta, aut mutata, quemadmodum fieri solet in Operibus posthumis, quæ ab auctoribus suis perducta non sunt ad eam perfectionem, ut sine ulla mutatione mereantur lucem aspicere.

[8] Ex dictis sequitur primo, Vitam Latinam, quam ipse edidit Cascinus, [& fortasse non pauca ab eodem composita.] utiliorem esse ad sententiam illius intelligendam, quam sit majus Opus ipsius Italicum, cui opiniones suas inserere potuit Salernus. Sequitur secundo, non omnia, quæ in laudato Opere Italico leguntur, necessario admittenda esse, uti a Cascino scripta; sed dubitari posse, an ea, quæ in Vita Latina non leguntur, at solum in Opere Italico, Cascini sint, an Salerni. Imo digressiones tres historicas, in fine Operis positas, Cascini non esse, sed Salerni, docet Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu, & Bibliotheca Sicula Mongitorii in elogio Petri Salerni, licet hic nullibi id indicaverit, desiderans totam Operis laudem Cascino relinquere. Quis non videat, quantam hæc suspicionem ingerant, non exiguam Operis istius partem Salerni potius esse quam Cascini? Fateor quidem, nihil interesse, hujusne sit major pars Operis, an alterius, cum uterque egregia pietate & doctrina fuerit ornatus, & uterque scripserit post corporis inventionem. At cum ex variis litteris, ad nos e Sicilia datis, clare videam, omnem fere istius Operis laudem uni Cascino attribui a Siculis; nolui ego Salernum parte sua fraudare, sed singulis, quantum fieri potest, sua attribuere.

[9] [Opus Latinum Salerni, ex quo multa dabuntur in Commentario, & edentur miracula.] Porro Petrus Salernus, de cujus pietate & eruditione præclara videri possunt elogia in Bibliothecis jam laudatis, ex Opere Italico, de quo egimus, Latine conscripsit Vitam S. Rosaliæ, eamque inseruit Operi Caietani a se edito de Vitis Sanctorum Siculorum tom. 2 pag. 147, uti & Inventionem corporis & miracula aliquot, partim ex eodem Opere translata, partim aliunde addita. Cum autem omnia uberius enarrata sint a Salerno, quam in Vita Latina, compendiose scripta a Cascino; totum fere illud Opus Salerni huic Commentario per partes inseram, prout singula ad propositum nostrum conducent. Miracula vero post secundam Vitam recudam debitis annotationibus illustrata. Porro ex omnibus scriptoribus de S. Rosalia, tres modo recensiti, Caietanus nempe, Cascinus & Salernus, præcipuo loco habentur apud eruditos Siculos. Illos ego etiam præ reliquis sequendos existimo; at nequaquam in dicta eorum jurandum; sed singula maturo examine discutienda.

[10] [Alii scriptores qui secuti sunt præcedentes:] Vitam S. Rosaliæ multi alii scripserunt neoterici, ex quibus præcipuos solum commemorabo. Vincentius Auria, Panormitanus juris utriusque doctor, ac multis aliis scriptis illustris, Italice composuit Rosam cælestem, in qua de inventione, vita & miraculis S. Rosaliæ diligenter disserit. Hoc Opusculum anno 1668 Panormi impressum est; ac mox anno sequenti aliud ejusdem scriptoris Opusculum prodiit, inscriptum Vita S. Rosaliæ, quod præcedentis est quasi compendium. Utrumque Opusculum habeo & laudabo, ubi videbitur operæ pretium. Antonius Ignatius Mancusi Societatis Jesu primo edidit Vitam compendiosam, deinde vero uberiorem sub nomine Historiæ, quæ anno 1721 impressa est, & suis locis adducetur, præsertim pro recentioribus miraculis; quæ hic auctor post alios colligere potuit. Relati hactenus scriptores, pluresque alii, quos necesse non est commemorare, iisdem fere insistunt vestigiis. Verum alia quoque prodiit Vita S. Rosaliæ a præcedentibus multum diversa, quæ & laudatores & sectatores suos habuit, etiamsi alii eam Vitam prorsus negligendam existiment.

[11] [Vita alia ex revelationibus, ut fertur, scripta, quæ passim improbatur.] Soror Maria Roccaforte tertii Ordinis S. Benedicti dictavit P. Francisco Sparacino Societatis Jesu confessario suo Vitam quamdam S. Rosaliæ ex iis, quæ sibi revelata asserebat. Hanc Vitam Sparacinus ipse non edidit; at ea anno 1650 prelo subjecta est cura Francisci Forte sub titulo Italico, quem Latine sic exprimo: Vita gloriosæ S. Rosaliæ virginis Panormitanæ. Vitam mirabilem Mariæ Roccaforte scripsit Josephus Romanus Bivonensis doctor, uti in Bibliotheca Sicula habet Mongitorius; atque ex illa Vita Mariam a sanctitate morum & mirabilibus post mortem patratis laudat Mancusus pag. 22 & 23; sed idcirco majorem auctoritatem isti Vitæ non attribuit. Cascinus quoque aliique scriptores Siculi jam pridem fidem laudatæ Vitæ abrogarunt; & licet nonnullos habuerit sectatores, ut dixi; reliqui passim Siculi illam constanter rejecerunt, ut traditionibus suis contrariam. Et sane quæ ita dicuntur revelata, non satis firmum videntur habere fundamentum, ut pro veritate historica, aut pro factis indubitatis habeantur, cum quia de revelatione non satis constat, tum quia dubitari potest, an omnia, quæ revelatione didicit, post revelationem satis exacte sint exposita, & quia non minus est incertum, an nonnullis, quæ per revelationem cognosci potuerunt, plura alia ex conjecturis non sint adjecta. Quapropter non magnopere deploro jacturam hujus Vitæ, quam Siculi alias officiosissimi numquam nobis transmiserunt. Verumtamen satis ex aliis scriptoribus cognoscere potero, in quibus præcipue capitibus hæc ab aliis dissentiat, præsertim cum Augustinus Inveges pleraque Annalibus suis Panormitanis inseruerit.

§ II. Ex quibus præcipue monumentis gesta S. Rosaliæ petenda sint: inscriptio Quisquinensis: Græca alia præterito seculo inventa.

[Gesta Sanctæ colligenda ex traditionibus, & inscriptionibus,] Quandoquidem nullum exstat monumentum conscriptum de S. Rosaliæ gestis, nisi quadringentis aut pluribus annis post mortem Sanctæ, merito quæret aliquis, unde gesta ipsius hauriri & cognosci potuerint, præsertim cum obscura admodum de eadem fuerit traditio tempore Octavii Caietani, ut supra ostendi. Cascinus in Opere majore Italico, (quod ejus semper nomine laudabo, licet a Salerno correctum dixerim) lib. 2 cap. 1 fatetur, non multa cognosci posse de hac sancta Anachoretide, recteque adjungit, melius esse pauca de S. Rosalia scire, & ignorantiam plerorumque gestorum ipsius pati, quam fabulas sequi, aut vera commentitiis depravare. Fundamenta vero Historiæ suæ, quæ probata & solida existimat, recenset sequentia. Primo loco statuit antiquas & solidas traditiones, secundo scripturas, & præsertim inscriptionem in specu Quisquinensi repertam, quæ ab ipsa Rosalia creditur facta, & his verbis est concepta: Ego Rosalia Sinibaldi Quisquine & Rosarum Domini filia amore Domini mei Jesu Christi ini * hoc antro habitari * decrevi. Hujus inscriptionis, prout reperta est in antro Quisquinensi, duplicem delineationem; alteram antiquam, alteram recentiorem, æri incidendam curavi, & lectorum oculis subjicio, ut melius intelligantur argumenta, quæ suadent eam Sanctæ omnino attribuendam.

[13] Utramque delineationem nobis anno anno 1744 transmisit R. P. Ignatius Stanislaus Castiglia, [quarum præcipua hic datur æri incisa,] Siculæ provinciæ Societatis Jesu tunc provincialis præpositus, & diligentissimus atque officiosissimus adjutor noster in colligendis S. Rosaliæ actis, uti per decursum frequenter declarabitur. Hasce vero inscriptioni delineatæ addidit observationes, sive per se, sive per P. Caietanum Mariam Noto, quem sibi ad plura nobis subministranda & observationibus illustranda elegit laboris socium: Duplex hujus inscriptionis exemplum mittimus. Alterum minus accurate delineatum, quod multis abhinc annis æri incisum fuerat: alterum, quod excellentissimus dominus Joseph Emmanuel Ventimiglia, princeps Pulchri montis & Quisquinæ dominus, a PP. Societatis Jesu proximis diebus rogatus, summa cum diligentia transcribi jussit… Harum litterarum forma consonat litteris veterum comitis Rugerii & regis Rugerii numismatum, quæ a Paruta referuntur, ab Agostini, atque Havercampo, in Opere nimirum, quod nuper Lugduni Batavorum impressum est hoc titulo: Thesaurus antiquitatum & Historiarum Siciliæ tom. 8, in quo nonnulla exhibentur utriusque Rogerii numismata cum litteris ejusdem formæ. Observo insuper in iisdem nummis vocem Domini ita contractam esse, sicuti hic contracta Dñi legitur, & signum crucis eadem forma, qua hic, in variis nummis conspici. De duabus litteris, quæ diu post reliquas inventæ sunt, quæque non absimiles sunt cyfris Arabicis, hæc deinde subdit laudatus Castiglia: Post notas inscriptionis litteras hæ duæ aliæ … diligenter rupem inspicientibus, paucis abhinc annis deprehensæ sunt. An autem illæ initium fuerint alterius verbi, quod imperfectum S. Rosalia reliquerit, an notæ Arabicæ sint, numerum duodecimum vel decimum quintum exprimentes, quibus aut Virginis ætas, aut quidquam aliud indicetur, divinare non ausim. Hactenus observationes memoratæ.

[14] [& variis rationibus ostenditur,] Datam autem inscriptionem ab ipsa Rosalia sculptam sine ulla ambiguitate credunt Siculi. Et sane nec paucæ nec leves adduci possunt rationes, quæ hanc veritatem confirmant. Prima ratio esse potest figura ipsa litterarum jam dicta, cui & signum crucis & contractio vocis Dni jungi potest. Si autem litteræ minus exacte videantur formatæ, ideoque non sint omnino similes litteris Rogeriorum numismatum, id nequaquam mirari possumus; quin potius mirari debemus, tam bene duro lapidi insculptas fuisse. Alterum argumentum profert Cascinus pag. 173 ex solœcismis, quibus inscriptio laborat, in qua pro in legitur ini, & pro habitare habetur habitari. Quippe asserit Siculæ terminationis esse voces istas, ideoque merito observat, nulli in mentem venire potuisse impostori voces ita terminare. Hac de causa de hisce Solœcismis ita loquitur Salernus in Vita: Si non errasset, minus muliebrem manum, Siculæque terminationis idiotismum prodidisset. Quare hæc menda crediderim Puellaris manus non satis Latinam linguam edoctæ sigilla. Mancusus vero in Historia § XI nititur ostendere, in fuisse scriptum, non ini, eamque observationem suæ inventioni attribuit, uti & plura alia, quæ pia potius meditatione, quam accurata crisi de hac inscriptione ratiocinatur. Verum poterat Cascini observationibus potius acquiescere, & vocis errorem cum eruditioribus agnoscere, quam ubique mysteria & miracula quærere sine verisimilitudine: neque enim prudentis historici est miraculo attribuere, quæ naturali modo fieri potuerunt. Tertium argumentum pro veritate inscriptionis laudatus Cascinus exprimit his verbis: Scriptura hæc non est neoterica, ac ne quidem vocabula hodierna. Nullus hoc tempore scivisset nomen istud Sinibaldus, nomen externum, nec horum temporum aut locorum, nec umquam in hisce partibus auditum, sed personæ prorsus incognitæ, quam hujus solum lapidis indicio quærere hoc tempore cœpimus, & magna difficultate invenimus.

[15] Præterea modus, quo inscriptionem illam inventam suo loco narrabimusm, [illam ipsi S. Rosaliæ attribuendam esse.] & testes legitime examinati omnem suppositionis aut imposturæ suspicionem tollere videntur. Nam primo dum inventa est inscriptio, foramen speluncæ tam erat angustum, ut nulli homini præberet ingressum, atque instrumentis idoneis fuerit ampliandum, ut quis posset ingredi in speluncam, quemadmodum narrat Cascinus lib. 2 cap. 2. Hac de causa dubitat, an ullus umquam hominum præter Rosaliam in illa spelunca pedem posuisset. Secundo inscriptio tota erat contecta crusta quadam ex humiditate saxorum nata, & sola crux primum oculis patuit, donec occasione crucis visæ crusta illa saxis innata diligenter abrasa est, & sic detecta inscriptio integra. Signum id erat evidens, inscriptionem non fuisse factam recenter; atque id a duodecim juratis testibus fuit confirmatum, ut videbimus suo loco. Tertio qui detexerunt inscriptionem, nullo modo suspecti esse possunt imposturæ, tum quia ne legere quidem illam potuerunt, nec certe intelligere, utpote ignari linguæ Latinæ, tum quia multi alii adfuerunt, quando angustum speluncæ foramen aperuerunt, & tectam crusta humida invenerunt inscriptionem. Hæc omnia fusius explicabuntur, ubi agemus de inventione speluncæ Quisquinensis, quæ contigit quadraginta diebus post corpus inventum. Rationes etiam allegabimus, quibus moveri potuit Rosalia ad similia scribenda, dum agemus de ingressu ipsius in antrum Quisquinense.

[16] Alia scriptura S. Rosaliæ a quibusdam attributa, [Alia scriptura Græca, præterito seculo inventa cum cruce lignea,] sed ab aliis eidem abjudicata, reperta est præterito seculo in monasterio Panormitano S. Salvatoris, quod virginum est Ordinis S. Basilii. Scriptura hæc Græca est, seu Barbaro-Græca, ut ferebant tempora S. Rosaliæ; totaque sine interpunctionibus aut accentibus hoc modo: Εγω αδελφη Ροσολια Σινηβαλδη βανω ετουτο το ξυλον του εδουκουμου αφεντος εις το μοναστιρι το οπιον παντοτινα το ακουλουθησα: & Latine sic exprimitur: Ego soror Rosolia Sinibalda pono hoc lignum Domini mei in hoc monasterio, quod semper secuta sum. Hujus scripturæ cum cruce lignea inventio, alienatio & restitutio refertur in instrumento restitutionis, quod anno 1699 factum est coram illustrissimo domino Philippo Ignatio de Truxillo y Guerrero, judice tribunalis regiæ monarchiæ in Sicilia, multisque testibus, per notarium Panormitanum Antonium Terranova, & cujus exemplar alterum Ms., alterum impressum ad manum est. Facti relationem ex eo accipe. Die quinto mensis Maii, septima Indictione, MDCXCIX: Cum anno Domini MDCXLIV in venerabili monasterio sanctissimi Salvatoris hujus urbis ædificaretur altare patriarchæ S. Basilii in ecclesia, vetere dicta, ob ipsius novæ erectionem, inventa fuit in maragmatibus sive fabricis ejusdem altaris a fabro murario … pyxidicula quædam (vulgo dicitur bossoletta) quam illico ablatam abscondit, & inde a monasterio profectus, atque curiositate ductus aperuit. In ea invenit crucem ligneam, & quandam paginam inclusam, litteris & dictionibus Græcis scriptam, prout ad præsens, & de præsenti apparet. Sequitur scriptura Græca cum interpretatione jam data.

[17] Deinde sic pergitur: Quod quidem manuscriptum cum prædicta cruce faber murarius, [quæ diu alienata inventoris culpa,] nulla data notitia eidem monasterio, ex causis sibi visis tradidit & consignavir RR. Patribus Ven. conventus S. Nicolai de Tolentino; qui audientes crucem cum prædicto manuscripto repertam esse in sacrosancto altari, summa diligentia ac veneratione conservarunt &c. Et quamvis, dum in humanis existeret, faber murarius nemini rem manifestaverit: instante vero tempore, quo animam suam summo & immortali Deo reddere debebat, accersito confessario præmissa omnia narravit; & de peccatis suis veniam petendo, in conscientiam ei commisit, totum superius enarratum revelari debere abbatissæ & ministris dicti monasterii; ut supradicta crux cum pagina restitueretur monasterio, cujus erat, & in quo repertæ sunt: prout, mortuo deinde dicto fabro murario, dictus ejus confessarius per litteras missivas præmissa narrando manifestavit Rev. sacerdoti D. Joseph Bonfiglio tunc confessario ordinario & cappellano dicti monasterii ad effectum, ut prædictus Bonfiglio de toto hoc facto notitiam daret, prout data fuit, abbatissæ tunc temporis dicti monasterii. Quæ abbatissa huic manifestationi annuens, per Joseph Ciraulo tunc agentem dicti monasterii tentata fuit recuperatio dictæ pixidiculæ cum cruce & manuscripto intus, ut supra, servatis. Sed, factis multis instantiis, quibus insistentes, & nolentes Patres S. Nicolai de Tolentino illam restituere; tandem annuebant velle restituere solummodo dictam pixidiculam sine cruce & absque manuscripto intus repertis: & stante morte dicti de Ceraulo agentis prædicti, dicta abbatissa, aliæque pariter abbatissæ eam subsequentes ob difficultates repertas in prædictis recuperandis ab incepto negotio destiterunt &c.

[18] [& post multas difficultates,] Et cum fuerit temporibus præteritis per Rev. Patrem Vincentium a Sanctissimo Sacramento, Ordinis & Regulæ dicti conventus sancti Nicolai de Tolentino hujus urbis, Patrem tam maximæ venerationis & auctoritatis ac exemplaritatis vitæ, ore proprio confessum & dictum D. Annæ lo Porto ad præsens moniali, intus dictum monasterium viventi, nominatæ Sor. Aloysiæ lo Porto, quæ tunc temporis ingredienda * erat in dictum monasterium, & reperiebatur in seculo intus ecclesiam dicti conventus tempore, quo dicta sacrosancta reliquia ligni S. Crucis exposita erat pro adoratione populorum fidelium, per hæc verba videlicet (Italica erant, quæ Latine reddo.) “Hoc lignum, quod vides, est monasterii sanctissimi Salvatoris, quod debes ingredi”. Et præmissa omnia superius expressata ei narravit, prout de hujusmodi dicto & confessione per Rev. Patrem Vincentium dictæ lo Porto, ut supra, facta, satis plene constitit atque constat ex relatione dictæ Sororis Annæ Aloysiæ lo Porto, monialis in dicto venerabili monasterio, mihi notorio cognitæ, existentis cum authoritate infrascriptæ matris abbatissæ, Hippolytæ Lancellottæ Castelli, ejusdem monasterii abbatissæ m. n. &c. præsentis, & eam authorizantis &c.; eadem ipsa de lo Porto vigore præsentis cum auctoritate prædicta sponte cum duplici juramento dixit & declaravit, ac dicit & declarat, præmissa vera fuisse & esse, ut dixit renuntians &c. Mox additur pro hisce omnibus testimonium quatuor aliarum monialium, duplici juramento præmissa confirmantium.

[19] Tum vero: Hinc igitur Rev. mater soror Hippolyta Lancellotta Castelli, [præsente judice tribunalis R. M. multisque testibus,] ad præsens abbatissa dicti venerabilis monasterii, divino spiritu ducta, semper maxima cum diligentia curavit, atque curat bona dicti monasterii, cupiens illud, quod ab ejus prædecessoribus quavis ex causa minime curatum fuit, potuisset divina favente clementia consequi & habere. Qua de causa recursum habuit ad illustrissimum ac reverendissimum dominum de Truxillo, judicem R. M., præmissa humiliter exponendo. Qui dominus judex, attenta tanta bona fide dictæ reverendæ matris abbatissæ in recuperando bona dicti monasterii, & præcipue reliquiam tam insignem cum authentica nostræ protectricis virginis Rosaliæ, suisque manibus propriis positam & characteribus authenticatam, motus rogaminibus prædictis, se diligenter ad hoc tantum bonum opus applicavit. Tandem facta diligenti indagine, illam in posse * dicti conventus invenit. Et facto verbo pro ejus relatione cum R. Patre Priore ejusdem conventus, idem ipse P. Prior eo quia plenam scientiam habebat de toto facto, & plene ei dicto nomine constabat ex relationibus Patrum & Superiorum antiquorum sui conventus: quapropter pleno animo volens præceptis superiorum obedire, quam primum de præmissis scientiam habuit, dicto venerabili monasterio reliquiam prædictam cum dicto manuscripto, invento a Rev. sacerdote D. Antonio Bruno in manuscriptis & authenticis reliquiarum dicti conventus cum præsentia dicti P. Prioris, restituere & consignare: & ob id ad infrascriptum actum consignationis prædictæ devenire, ut in futurum præmissa perpetuo elucescant &c.

[20] Ideo hodie præsenti die prætitulato præfata Rev. mater Soror Hippolyta Lancellotta Castelli, [monasterio SS. Salvatoris,] abbatissa dicti venerabilis monasterii sanctissimi Salvatoris hujus urbis m. n. c. n. existens tamen prius in præsenti cum authoritate & interventu Rev. abbatis D. Hieronymi Filingeri, & illustrissimi domini Balthassaris Castelli, ejusdem monasterii deputati & protectoris m. n. & c. c. præsentium, dictis nominibus intervenientium, dictamque reverendam matrem abbatissam in his authenticantium &c., nec non cum authoritate, interventu & consensu, & expressa voluntate infrascriptarum monialium dicti monasterii, ad sonum campanellæ vocatarum, & capitulariter congregatarum in loco solito & consueto, ut moris, videlicet sororis Josephæ Drago (& aliarum quadraginta & octo, quarum nomina recensentur) præsentium, intervenientium, nemine earum discrepante, sed unanimiter consentientium, necnon cum præsentia præfati illustrissimi & reverendissimi domini de Truxillo, judicis dicti tribunalis R. M., ut infra, præsentis; dicto nomine cum auctoritate & interventu prædictis ac præsentia infrascripta vigore præsentis dixit & fatetur habuisse & recepisse, sibique dicto nomine traditam & consignatam fuisse ab admodum Rev. Patre Benedicto a Conceptione Deiparæ, Priore dicti venerabilis conventus S. Nicolai Tolentini hujus urbis m. n. & c. c. præsente, & dicto nomine stipulante, ac restituisse & consignasse asserente dictam sacrosanctam reliquiam ligni sanctæ Crucis Domini nostri Jesu Christi, scilicet illammet in dicto anno MDCXLIV per dictum fabrum murarium inventam in fabricis altaris dicti patriarchæ sancti Basilii in ecclesia supradicti monasterii (quæ ad præsens vetera * ob ipsius novæ ædificationem) quæ fuit tunc temporis consignata dicto conventui, ut dixerunt renuntiantes &c.

[21] [ubi fuerat inventa sub veteri altari ecclesiæ,] Hic additur, particulam exiguam ligni sanctæ Crucis relictam fuisse Priori, consentiente abbatissa, ac deinde sic pergitur: Nec non dicta reverenda mater abbatissa dicto nomine cum auctoritate & interventu prædictis, ac præsentia infrascripta, dixit & fatetur habuisse & recepisse, sibique dicto nomine consignatam fuisse a dicto reverendo P. Priore, stipulante & restituisse asserente, dictum manuscriptum, in dicta pagina scriptum, Græce tamen & non Latine, scilicet illudmet manuscriptum, ut dicto reverendo patri Priori dicto nomine constat ex relationibus Patrum & Superiorum antiquorum dicti conventus, olim insimul cum dicta reliquia, superius consignata, in dicta pixidicula inventum in dicto monasterio sanctissimi Salvatoris, & traditam dicto conventui; verba cujus scripti sunt infrascripta, videlicet: Εγω αδελφη Ροσολια Σινηβαλδη βανω ετουτο το ξυλον του εδοκουμου αφεντος εις το μοναστιρι το οπιον παντοτινα ακουλουθησα. Quibus ad Latinorum sensum hæc significantibus verba, videlicet: “Ego soror Rosolia Sinibalda pono hoc lignum Domini mei in monasterio, quod semper secuta sum”. Quod quidem scriptum fuit per dictam abbatissam, ad hoc ut perpetuo conservetur, positum in quodam quadretto intus bina crystalla, & sic eodem modo, ut supra, dictum manuscriptum existens, cum dictis binis crystallis consignatum & restitutum fuit dictæ abbatissæ dicto nomine stipulanti, & hoc in ejus posse, ut dixit renuntians &c.: præsente ad hæc omnia & singula dicto illustrissimo & reverendissimo domino D. Philippo Ignatio de Truxillo judice R. M. m. n. c., & præsente actui, omnibusque & singulis in præsenti contentis suam, seu verius dicti tribunalis, judiciariam auctoritatem pariter & decretum præstante & tribuente omni meliori modo &c.: & similiter præsentibus ad hæc omnia & singula reverendo patre Petro Justiniano Soc. Jesu, & admodum reverendo patre D. Nuncio Schiro Ordinis S. Basilii Magni m. n. & c. c., præsentibus & cum juramento, tacto pectore more sacerdotali, asserentibus dictum manuscriptum vidisse, revidisse, legisse, & bene considerasse, & translatum de idiomate Græco ad Latinum supradictum sensum, prout superius scriptum fuit, & non aliter &c. Juraverunt tactis pectoribus dicti reverendi sacerdotes, &c. Item dictæ mulieres &c. Unde &c.

[22] [fuit legitime restituta.] Sequuntur subscriptiones, quas exprimam eo idiomate, quo singulæ fuerunt expressæ.
D. Felippe Ignatio de Truxillo y Guerrero &c.
D. Geronimo Filingeri deputato &c.
Soro Ippolita Lancellotta Castelli abbatissa &c.
D. Baldassare Castelli, e Lercaro protettore &c.
Pater Petrus Justinianus Soc. Jesu &c.
Pater D. Nuncius Schiro Ordinis S. Basilii Magni &c.
Pater Benedictus a Conceptione Virginis Prior conventus S. Nicolai &c.
Sacerdote Don Antonio Bruno &c.
Madre soro Giovanna Caruso &c.
Soro Gioseppa Geronima Sammaniati &c.
Soro Nuncia Percolla &c.
Soro Macrina Maria Restivo &c.
Soro Anna Aloysia lo Porto &c.
Testes Rev. Sacerdos D. Ignatius de Palermo,
Rev. Sacerdos D. Franciscus Bila, & Thomas
Magliarditi, & quamplures alii &c.

Ex Actis notarii Antonii Terranova Panormitani &c.
Collatione salva &c.

Quid in hoc instrumento reprehendi possit, exceptis nonnullis solœcismis, qui non obstant valori, sane non video. At lubens agnosco, ex eo non posse certo deduci, istud scriptum esse S. Rosaliæ. Quapropter examinandum, quam istud sit probabile aut improbabile.

[Annotata]

* pro in

* i. e. habitare

* ingressura

* i. e. potestate

* vetus

§ III. Quæritur, utrum probabiliter credi possit, scriptum istud Græcum, de quo mox actum est, a S: Rosalia fuisse exaratum.

[Disceptatum est, an scriptura mox data sit S. Rosaliæ:] Controversia non levis ex scriptura Græca mox memorata apud Siculos enata est, magnisque animis agitata: nimirum quia brevia illa verba, si constiterit per Sanctam esse exarata, clare decidunt litem aliam, certoque evincunt Rosaliam in monasterio sanctissimi Salvatoris monialem fuisse, priusquam solitariam vitam fuit amplexa. Mancusus jam frequenter laudatus in Historia S. Rosaliæ, & anonymus quidam in variis Dissertationibus contra monasticam Sanctæ professionem editis, contentiose pugnant, scripturam illam Rosaliæ non esse attribuendam, altumque clamant, aut esse supposititiam, aut alterius esse Rosaliæ, quæ præter nomen cum Sancta nostra nihil habeat commune. Contra Hieronymus Justinianus Societatis Jesu geminam ad majores nostros transmisit Dissertationem manuscriptam, qua operose conatur ostendere, laudatam scripturam S. Rosaliæ probabiliter attribui posse & debere, nisi exorbitante crisi nodum velimus quærere in scirpo. Uterque scriptor Italico usus est idiomate, uti & fecerunt anonymi, qui hanc controversiam attigerunt. Præterea pluribus usi sunt verbis, argumentisque sæpius repetitis, quam ut omnia huc transferri possint. Quapropter seligam præcipua solum utriusque partis argumenta, eaque ad rei elucidationem sine ullo partium studio, proponam erudito lectori, ut mecum statuere possit, quid de re tota videatur censendum.

[24] Scripturam sic describit claritatis gratia Justinianus in Examine suo historico (ita Dissertationem illam inscripsit § 3 num. 10: [forma illius scripti: prima contra illud objectio ex charta vulgari] Charta est octava pars folii, undique in extremitatibus trita, & partim etiam in medio a tineis corrosa, composita ex vulgari materia, non ex papyro aut membrano, quantum apparet, crassa potius quam tenuis, coloris flavi aut utcumque fusci ob vetustatem. Conscripta est ab utraque parte sermone Græco, sed barbare, sive sonus consideretur, sive orthographia. Litteræ æque ac lineæ inæquales sunt ac distortæ, ita ut ex ductu calami manus muliebris agnosci valeat. Tota hæc descriptio favet iis, qui scripturam credunt S. Rosaliæ. Verumtamen eorum adversarii ex eodem etiam loco argumentum sibi sumere voluerunt; & contenderunt scripturam non esse Rosaliæ, quia vulgaris charta, ut volunt, ipsius tempore necdum erat usitata. Quin imo Mancusus in Vita pag. 4 adducit auctoritatem Papebrochii & Janningi, ut id probet. Verba illorum in Epistola anno 1701 scripta sunt ista: Nihilo facilius definietur, quando præcise fieri cœperit charta, qua modo utimur passim ad scribendum. Certum tamen est ab annis 500 ejus usum fuisse &c. Epistola hæc edita est in Discursu historico scriptoris Siculi, qui se Jacobum Calafatum nominavit, pag. 122, ubi etiam occasio illius Epistolæ exponitur. Laudatus autem Mancusus ait, usum chartæ non cœpisse, nisi sub finem seculi XII, idque infert ex verbis recitatis, ab annis quingentis. Verum dum Janningus scripsit, certum esse, ab annis quingentis fuisse usum chartæ, & initium illius usus difficulter assignari posse; adeo non negavit chartam tempore S. Rosaliæ seu seculo XII usitatam fuisse, ut merito conqueri possimus, auctoritatem Majorum nostrorum perperam adhiberi ad eliciendas conclusiones tam frivolas.

[25] [inepta est, cum charta vulgaris] Multis quidem eam objectionem egregie refellit Justinianus; at mihi pauca sufficient aliunde petita. Audiamus Mabillonium lib. 1 de Re diplomatica cap. 8 num. 16: De charta nostra seu papyro vulgari, quæ ex veterum linteorum reliquiis contritis ac maceratis conficitur, non est quod longum sermonem instituamus: … tametsi ejus usus ab annis amplius quingentis invaluit, ut ex Petri Venerabilis loco superius relato observavit eruditissimus vir Hadrianus Valesius, in notis ad Panegyricum Berengarii augusti. Quo vero tempore inceperit, nemo hactenus definire ausus est. Deinde interjectis quibusdam, quæ brevitatis causa prætermitto, dicta sua sic probat: Nam Petrus Venerabilis in tractatu contra Judæos memorat libros suo tempore lectos, qui EX RASURIS VETERUM PANNORUM COMPACTI erant. Quod sine dubio de linea charta intelligendum est. Etsi porro diplomata & instrumenta fere nulla, quæ quanticumque momenti essent, scripta sint in charta nostra vulgari, ejus tamen usus in epistolis aliquando adhibitus est, ut docet Joinvillei epistola ad sanctum Ludovicum in ejusmodi charta exarata, quam Antonius Herovallius mihi cum multis aliis communicavit. Allatum argumentum probat, vulgarem chartam saltem usitatam fuisse circa initium seculi XII, id est, quando aut nondum nata, aut puella erat S. Rosalia.

[26] [jam usitata fuerit tempore S. Rosaliæ:] Quippe Petrus Venerabilis anno 1121 electus est abbas Cluniacensis, & anno 1158 vitam cum morte commutavit, ita ut libri illi haud dubie conscripti sint circa initium seculi XII & verisimiliter multo citius, cum de iis non loquatur Petrus, ut de re nova, sed ut de re usitata. Verba ipsius accipe ex Bibliotheca Cluniacensi Col.amp; 1070, ubi Judæos ita ridet: Legit, inquit, Deus in cælis librum Talmuth. Sed cujusmodi librum? Si talem, quales quotidie in usu legendi habemus, utique ex pellibus arietum, hircorum, vel vitulorum, sive ex biblis vel juncis Orientalium paludum, aut ex rasuris veterum pannorum, seu ex qualibet alia forte viliore materia compactos &c. Clarum quoque est, chartam ex gossipio vel cottone confectam, quæ a linea parum differre potest, usitatam fuisse ante seculum XII, seu ante natam S. Rosaliam. Audi rursum laudatum Mabillonium: Potior est in diplomatis usus chartæ ex gossipio seu cottone, ut fidem facit CHARTA CUTTUNEA in pergamenum a Rogerio Siciliæ rege renovata, quam fecerat Simon frater ejus & mater ejus, apud Rochum Pirrum in Sicilia sacra. Diploma Rogerii regis, quod hic laudatur, exstat apud Pirrum lib. 4 Siciliæ sacræ a pag. 91, datumque est anno 1145; & in eo confirmantur varia diplomata, in carta cuttunea scripta partim sub finem seculi XI, partim sub initium seculi XII, eaque renovantur in pergamenum. Erat igitur charta illa cuttunea seculi XI usitata apud Siculos; nec dubitari potest, quin illa seculo XII ad scribendum uti potuerit S. Rosalia. Quapropter primum istud Mancusi argumentum ita dissolutum est, ut recurri ad illud deinceps non possit ab eis, qui veritati agnitæ manus dare non recusant.

[27] Contra inventam scripturam secundo objicitur idioma Græcum, [altera objectio, ex lingua Græca petita, præcedenti non est melior,] quia inscriptio Quisquinensis non Græce, sed Latine scripta est. Addunt barbariem idiomatis Græci, quodque scriptura sit sine ullis accentibus & interpunctionibus. Verum tota hæc objectio parum aut nihil difficultatis habet, cum utraque lingua esset usitata in Sicilia, atque utraque nota esse potuerit Sanctæ. Cascinus lib. 2 cap. 5 scribit tres linguas, nimirum Græcam, Latinam & Arabicam, usitatas fuisse in Sicilia tempore S. Rosaliæ, atque id probat ex illius temporis diplomatis, nummis & inscriptionibus, quæ partim Græce, partim Latine, & subinde etiam Arabice leguntur exarata. Itaque nequaquam mirum videri potest, quod Virgo nobilis, qualis erat Rosalia, cum Latina lingua Græcam istius temporis utcumque noverit. Nihilo magis mirandum, scripturam illam Græce potius quam Latine fuisse exaratam, cum exarata sit in monasterio Græcarum monialium, ubi sermo Græcus haud dubie erat usitatus præ Latino. Quod vero spectat ad barbarismos dictæ scripturæ, ad omissos accentus, aliasque notas & interpunctiones; omnia illa tempori, quo vivebat Sancta, apte congruunt, præsertim si consideremus scriptum esse Virginis, quæ verisimiliter parum curavit sermonis elegantiam, & interpunctiones aliasque notas vocibus appingi solitas.

[28] Porro dubitare vix possumus, quin S. Rosalia fuerit usa Græcorum lingua vulgari, [cum Sancta verisimiliter usa fuerit lingua Græca vulgari:] non lingua doctorum. De duplice hac lingua recentiorum Græcorum Leo Allatius in Opere de Ecclesiæ Occidentalis & Orientalis perpetua consensione lib. 3 cap. 8 num. 7 ita loquitur: Lingua apud eos duplex in usu est; altera antiqua, quam veteres Græci in conscribendis libris usurparunt; altera recentior & communior & usitatior. Priore in sacris celebrandis utuntur; … altera in familiaribus colloquiis, concionibus & epistolis. Et nunc demum hac eadem historiolas, tractatus, & varii generis carmina pangunt. Quam tamen, qui sapientiores & eruditiores haberi cupiunt, in Operibus edendis, antiquam sectantes, refugiunt. Notas quoque illas, quæ Græcis litteris adscribi solent, non semper usitatas fuisse, idem auctor tradit in Animadversionibus in antiquitatum Etruscarum fragmenta num. 47 ita scribens: Guilielmus interim Canterus Syntag. de rat. emend. Græcos auctores cap. 6 probat, tum ex vetustis codicibus, tum ex scholiastis, veteres Græcos nudas litteras absque apicibus ullis pingere solitos fuisse; quod etiam sæpius asserit Politianus, sed potissimum Miscellan. cap. 58 & 80, ubi carmina sine ullis accentiunculis scripta veteri more, affirmat. Plura deinde de interpunctionibus, quas recentiores antiquis scriptoribus addiderunt, ibidem disputat. Verum hæc sufficiunt, ut facile possimus credere, totam illam scripturam exarari potuisse a S. Rosalia, sicuti inventa est.

[29] [tertia objectio prioribus melior, facit,] Objicitur tertio vox αδελφη seu soror, quæ in hac scriptura occurrit, præsertim quia in Quisquinensi inscriptione se sororem non nominavit Rosalia. Additur altera differentia illarum scripturarum, nimirum quod in specu Quisquinensi legatur Rosalia Sinibaldi filia, in charta vero Ροσολια Σινηβαλδη. Utraque observatio eo dirigitur, ut existimemus scripturam inventam, si supposititia non est, attribuendam esse cuidam moniali, a S. Rosalia distinctæ, quæ geminum habuerit nomen proprium, & vocata fuerit Rosalia Sinibalda. Quin & tertiam differentiam eodem trahit Mancusus, qui illa objicit in Historia § 12 pag. 109 & 110: nam magis reverenter de Christo dicitur in Latino scripto, pro amore Domini mei Jesu Christi, quam in Græco, lignum Domini mei, aut Heri mei, ut ille vult. Verum vox ἀφέντης pro Domino usurpata dudum fuit a Græcis, ita ut hæc ultima observatio nullius sit momenti. Duæ vero priores ceteris objectionibus mihi apparent meliores, cum revera scriptum possit esse alterius. Attamen alterius esse Rosaliæ scripturam illam, ex objectionibus ipsis certo inferri nequit; præsertim cum nulla assignetur Rosalia Sinibalda, quæ in monasterio sanctissimi Salvatoris vitam traduxerit, cumque conjunctio duorum nominum illo tempore non videatur fuisse tam usitata, quam facta est nostris temporibus. Præterea, etsi nomen Sinibaldus usitatum fuerit eo tempore, nondum inveni nomen Sinibalda datum tunc fuisse mulieribus. Imo ipsum nomen Rosalia tunc rarum erat, ita ut difficulter credi possit, duo illa nomina Rosalia Sinibalda eidem puellæ, ut propria, fuisse imposita.

[30] [ut nihil certi statuatur.] Quapropter non satis video litem de illa scriptura satis decidi posse sine altera, quæ huic occasionem præbuit. Nec dubito, quin illi ipsi, qui Græcum id scriptum acriter impugnarunt, quia vitam monasticam S. Rosaliæ nullo modo admittere voluerunt, non minori studio pugnassent pro Græca illa scriptura Sanctæ attribuenda, si hæc sententiæ de monastica S. Rosaliæ professione tantum repugnaret, quantum eidem favet. Sane quantum ex modo scribendi illorum colligere possum, facile admitterent Sinibaldam idem esse ac Sinibaldi filiam in laudata scriptura Græca: facile quoque intelligerent, vocem soror omitti potuisse in spelunca a Rosalia, quod statuisset ibidem vitam ducere solitariam, & ab omni monialium societate separatam. Verum præcipua ratio scripturam illam impugnandi & fere unica est, quod vita monastica S. Rosaliæ, quam improbabilem esse contendunt, negari non possit, si scheda illa Sanctæ attribuatur. Itaque, si professio monastica hujusce Sanctæ aliunde probabiliter asseri & defendi possit, scriptura quoque hæc probabili ratione Rosaliæ attribui poterit; quin & augebit probabilitatem prædictæ opinionis, uti argumentum probabile ceteris adjunctum. Si vero prorsus improbabile est, Sanctam aliquando in monasterio vixisse; neque hæc charta probabiliter S. Rosaliæ adscribi poterit. Mitto igitur objectiones alias, quæ ex dato instrumento satis refutatæ sunt: & progredior ad alia gestorum monumenta.

§ IV. Multæ tabulæ pictæ de S. Rosalia: examinatur, an Sancta tempore vitæ solitariæ prorsus latuerit incognita, eaque opinio ostenditur improbabilis & antiquæ traditioni contraria: hinc statuitur de auctoritate picturarum.

[Antiquæ imagines Commentario huic inserendæ,] Cascinus lib. 2 cap. 1 monumenta, quibus usus est, enumerare pergit, & pictas tabulas recensens, de iis sic loquitur: Demum (Vitam colligemus) ex picturis & memoriis, quæ erant antiquæ, partim jam cognitæ, partim recenter inventæ. Hæ, quantum hactenus scimus, desumptæ non sunt ex aliqua Vita S. Rosaliæ antiquitus scripta: sunt nihilominus fundamenta Vitæ, quam nunc scribimus; quandoquidam saltem ex parte conservant, quæ de vita hujus Sanctæ præteritis temporibus in hominum memoria remanserant. Præterea ad consolationem illorum, qui legere non norunt, curatum est, ut tabulæ septemdecim Romæ æri inciderentur cum approbatione illorum, quorum erat facultatem illam concedere. Harum tabularum, uti & inscriptionis Quisquinensis explicationem se pro Vita daturum promittit, idque diligenter præstitit. Cum autem hæc sint præcipua gestorum S. Rosaliæ, monumenta, illas ipsas tabulas lectorum oculis exhibebo. Quod ut facere possem, multum me juvit R. P. Ignatius Stanislaus Castiglia jam supra laudatus, qui mira humanitate & liberalitate omnes laminas æreas, quibus usus est Cascinus, huc direxit: quin & pecuniam in hunc usum apud Siculos collegit, ut modicis aut fere nullis sumptibus nostris omnes istæ Cascini imagines cum aliis adjectis Operi nostro inseri possent.

[32] Quæret nunc studiosus lector, quantum illis imaginibus auctoritatem attribuere possimus aut debeamus? [quæ auctoritatem non haberent,] Lubens respondeo, hic mihi aquam hærere, præsertim si sequenda sit Cascini aliorumque ipsum secutorum opinio, qua contenditur, S. Rosaliam in antris suis ita latuisse absconditam, ut nulli umquam homini nota fuerit, ne moriens quidem. Etenim non satis capio, quo modo aliquid innotescere potuerit de gestis Sanctæ in speluncis & montibus, si nullus umquam Anachoretidem viderit, nullus de ea vivente aliquid sciverit, nemo cognoverit, viveretne an defuncta foret. Scio quidem recurri posse ad revelationes, quibus Virgo ipsa post mortem docere potuit nonnulla, quæ egerat in vita. Verum nullum habemus talium revelationum idoneum testimonium; nullus umquam antiquus scriptor de similibus Rosaliæ apparitionibus vel verbo meminit. Hac de causa Salernus in Vita sic de Sancta nostra loquitur: Sed quænam fuerit Rosaliæ vivendi ratio in utroque antro, siquis exquirat, usurpare plane licebit Hieronymi verba de suo Paulo eremitarum principe: “Quomodo in media ætate vixerit, aut quas satanæ pertulerit insidias, nulli compertum habetur”. Verumtamen idem scriptor postmodum, ubi agit de cultu S. Rosaliæ, nonnihil a prioribus istis verbis recedere videtur, ita scribens: Non adeo tamen vitam, mortem, & sepulcrum Rosaliæ occlusit Deus, ut ejus sanctitatis radii non emicarint identidem. Qua ratione id factum in Virgine, quæ ab hominum se consortio vivens sejunxerat, nos latet; sed plane factum scimus, nec miramur, cum ab admirabilis Dei consilio id profectum esse intelligamus. Hæc ille, quia antiquum Sanctæ cultum, qui indubitatus est, negare non potest. Verum quærere liceat, quomodo cultus ille fuerit inchoatus, si nec vita solitaria Rosaliæ, nec mors illius ulli innotuerit? Tacet ad hanc interrogationem Salernus, nec audet ad apparitionem recurrere, quod nullum apud veteres talis apparitionis sit fundamentum.

[33] [si sancta Solitaria prorsus fuisset incognita:] Cascinus loco assignato credidit, aut certe suspicatus est, aliquid olim de S. Rosalia fuisse litteris consignatum: ait enim sibi ad manus non esse pauca illa, quæ subinde de Sancta fuere scripta. De antiquis scriptis haud dubie loquitur, cum paulo inferius innuat, jacturam illam contingere potuisse incendiis & conflagrationibus tabulatorum. At, si quid olim de S. Rosalia scriptum fuit, redit quæstio jam proposita de picturis, nimirum unde habuerint antiqui illi, quæ enarrarent de gestis S. Rosaliæ, si hæc prorsus incognita usque ad obitum permanserit? Idem scriptor varia narrat de S. Rosalia, quæ hausta affirmat ex traditione. Quæro rursum, unde oriri potuerit traditio de gestis illis, si nemo mortalium Rosaliam noverit, aut umquam viderit, post assumptam vitam solitariam? Imo ne parentes quidem aut consanguinei Virginis eo casu umquam scire potuerunt, quam vitam amplexa esset: ignorare etiam ipsos necesse fuit, fugissetne Rosalia, an infortunio quodam periisset, aut furto aut raptu esset ablata. Unde igitur enata est traditio, ex qua utcumque didicit Caietanus tempus, quo vixit Sancta, & alia plura? Tacet etiam Cascinus ad omnes hasce interrogationes, contentus suis traditionibus, picturis, gestis forsan enarratis, & demum cultu indubitato: nam religiosior fuit, quam ut sine fundamento auderet asserere, hæc omnia ex solis revelationibus ortum habuisse; quamvis ignorare non debuerit aut potuerit, nec traditiones de Sancta prorsus ignota oriri, nec cultum illius inchoari posse. Hæ difficultates tam naturales sunt, ut sponte se offerant, modo quis opinionem illam de ignota prorsus Rosalia solum auribus percipiat.

[34] [verum ea opinio nata est post corporis inventionem,] Qua de causa, ne in tenebris ambulare cogamur, quærere ulterius lubet, unde Siculi cognoverint, S. Rosaliam prorsus tam in vita solitaria, quam in morte fuisse ignotam? An fortasse id Sancta ipsa cuiquam post mortem revelavit? At id nullo fundamento dici potest, & nemo, quod sciam, id asserere sustinuit hactenus. An quisquam in Virginis vita, aut post ipsius mortem, scire potuit Rosaliam, sibi ignotam æque ac ceteris, vitam duxisse soli Deo & angelis cognitam? Ridiculum esset id affirmare, cum contradictionem involvat. Unde igitur, obsecro, nata est illa opinio apud eruditos quosdam? Dicam candide, oriri non potuisse, nisi defectu rei satis consideratæ. Quippe asseverant aliqui, hanc esse traditionem Panormitanæ ecclesiæ; nec explicant, quam antiqua sit illa traditio; nec unde ortum habuerit, aut habere potuerit. Verum prorsus existimo illam traditionem non esse antiquiorem corporis inventione; & facile probabo opinionem Cascini, quam alii adoptarunt, specioso illo traditionis nomine vestiri. Traditiones suo tempore de S. Rosalia vigentes collegit Caietanus. At ille nullibi asseruit, Rosaliam in solitudine sua ita vixisse incognitam, ut nullus de ea quidquam sciverit. Verba ipsa ex manuscripto Caietani accipe: Rosalia virgo Panormi nata traditur, unaque fuisse ancillarum Margaritæ reginæ, quæ Willelmi Siciliæ regis conjux fuit, a qua proximum urbi Panormo montem, cui Peregrino nomen, dono habens, eo secessit, vitamque ab omni consortio remotam in spelunca transegit: ibi pie sancteque obiit humataque est.

[35] Asserit quidem Caietanus sanctam Rosaliam in spelunca sua vitam duxisse ab omni consortio remotam; [& Caietano ignota fuit:] sed non dicit omnibus hominibus fuisse incognitam. Vitam autem ab omni consortio remotam ducere poterat; etiamsi Panormitani omnes novissent, eam ibidem habitare, eamque novissent, & subinde etiam ad speluncam Sanctæ accessissent, ut eidem necessaria ad victum procurarent, aut pia ipsius audirent monita. Neque hæc tantum consistere possunt cum vita ab omni consortio remota, sed alia etiam plura. Si S. Rosalia diebus Dominicis & festis spelunca sua fuerit egressa, ut in monasterio aut ecclesia proxima sacrosancto Missæ Sacrificio interesset, ut leviusculas noxas sacra confessione expiaret, ut Pane eucharistico reficeretur: aut si pius presbyter statis temporibus ad speluncam ipsius venisset, ut ei memorata præstaret officia; posset nihilominus dici vitam transegisse in spelunca sua ab omni consortio remotam: neque enim perfectioni vitæ solitariæ obsistere possunt pia illa exercitia; neque impediunt, quo minus vita talis recte dici possit ab omni consortio remota. Quare, sicut pro certo affirmare nolim, Rosaliam subinde egressam fuisse spelunca sua, aut aliquem in speluncam admisisse, ut sacrosanctorum mysteriorum fieret particeps; quia idonea ad id affirmandum monumenta non habeo; ita candide profiteor, me fidem non habiturum illis, qui pia illa exercitia certo Sanctæ Anachoretidi abjudicare contendunt, nisi meliora adducant documenta, quam hactenus allata vidi, ut opinionem illam stabiliant: nam relatio Caietani satis ostendit, ex antiquis traditionibus nihil haberi, quo probetur, S. Rosaliam magis fuisse solitariam, quam fuerunt multi sancti anachoretæ, qui statis temporibus ad divina mysteria accedebant.

[36] Jam vero, quidquid sit de exercitiis illis, de quibus nihil statui potest, [quin & monumentis certis, præsertim antiquissimo cultui,] nisi ex meris conjecturis, opinio illa de Rosalia prorsus incognita, quam præterito seculo natam, traditionibusque antiquis destitutam jam ostendi, omni etiam caret verisimilitudine. Quippe tam multa persuadent, Rosaliam antiquis Siculis fuisse cognitam, ut ea de re prudenter nequeat dubitari. Antiqua traditio habet, Rosaliam habitasse in specu montis Peregrini, atque idcirco ibidem ante plura secula, ut suo loco videbimus, ædes sacra fuit erecta cum effigie Sanctæ. Unde, quæso, nata est illa traditio, de cujus veritate nullus dubitat? Non aliunde, opinor, quam quod Rosalia saltem uni aut pluribus esset cognita, qui eam post mortem omnibus notam facere potuerunt. Antiqua item traditio erat de habitatione S. Rosaliæ in antro Quisquinensi, quæ similem quoque originem habere debuit. Præterea cultus Sanctæ tam antiquus est in Sicilia, ut Cascinus lib. 2 cap. 19 voluerit, jam cultam fuisse tempore Guilielmi regis, & Alexandri Papæ III, id est, uno aut altero anno post mortem Sanctæ, sicut illam figit Cascinus. Non quidem certa est illa opinio Cascini, ut suo loco videbimus: at certus saltem est cultus valde antiquus, ac eodem seculo cœptus. Intelligere igitur nequeo, qua consequentia Cascinus, aliique ipsum secuti voluerint, Sanctam tam incognitam fuisse tempore vitæ solitariæ, ut ne in supremo quidem agone ullus ei adfuerit, & cultum tamen cœptum non diu post mortem. An igitur cœperunt Siculi Sanctam colere, quam nec mortuam sciebant, nec viventem noverant? Sane explicandum imprimis fuerat, quo id demum facto contingere potuerit, aut verisimiliter contigerit. Qua de causa longe magis credibilia dicemus, si asseramus Sanctam aliquibus saltem notam fuisse, & verisimiliter etiam plerisque Panormitanis, qui, ut minimum, scire poterant Rosaliam in spelunca montis Peregrini degere, & deinde ibidem obiisse, licet vultum ipsius fortasse numquam viderent.

[37] [imaginibus ac verisimilitudini est contraria:] Cascinus imaginibus antiquis S. Rosaliæ tantum tribuit, ut non modo gesta sanctæ Virginis ex earum auctoritate enarret, sed etiam ex iis de externa specie & vestitu sanctæ nostræ Anachoretidis disserat lib. 2 cap. 21. Modum illum disputandi non improbo, si supponere velimus Sanctam tempore anachoreseos suæ cognitam & subinde visam fuisse, saltem ab aliquibus, qui de vestibus, statura & vultu ipsius pictorem utcumque potuerint instruere. Verum rursus non capio, quo demum modo Cascinus scribere potuerit, tabulam Marturanensem, quia ceteris antiquior est, existimandam esse omnium maxime similem Sanctæ, si existimaverit Anachoretidem nostram a nullo umquam homine fuisse visam aut cognitam, postquam in puellari ætate domum paternam deseruerat. Credit tabulam illam ab anno 1257 fuisse pictam. Supponamus etiam, per me licet, statim fuisse pictam, ubi mors Sanctæ innotuerat. An idcirco pictor vestes numquam visas recte potuit exprimere? An vultum numquam ab aliquo visum (nisi forsan in puellari ætate, quod ne quidem dici potest satis certo) apte delineare poterat, aut staturam numquam oculis subjectam exacte repræsentare? Vides, opinor, lector, quam male cohæreant collectiones & asserta multa eruditi Cascini cum opinione illa de Rosalia prorsus ignota, quæ in Opere ipsius sic legitur, ut merito dubitare possimus, an illam ipse asseruerit, aut saltem an firmus in ea opinione perstiterit. At, quidquid sit de mente Cascini, magna copia antiquarum imaginum, plures ecclesiæ per Siciliam sparsæ, cultusque tam antiquus & late propagatus, qualem infra videbimus, luculenter insinuant, Sanctam tam in vita, quam brevi post mortem, satis notam fuisse & celebrem. Plura adduci possunt argumenta, quibus dicta confirmentur. At satis erit unam adjicere observationem. Panormo, inquit Salernus in Inventione corporis, duobus vix passuum millibus dissitus mons Peregrinus, in cujus spelunca vixit & defuncta est S. Rosalia. Quis igitur sine idoneis antiquorum testimoniis credat, aut prudenter credere possit, in tanta propinquitate urbis celeberrimæ sic latuisse Rosaliam, ut a nemine fuerit deprehensa agnitaque?

[38] [rationes pro illa opinione allatæ] Gravia ad credendam rem tam insolitam & inusitatam requiruntur argumenta, & manifesta indicia. At nihil affertur a Cascino & Salerno præter leves quasdam conjecturas. Audiamus Salernum in Vita: Fuerunt anachoretæ, inquit, qui aliquem agendi modum cum hominibus admitterent; sed alii arctius vitæ genus sequuti, ita ab humana se societate secreverunt, ut soli viverent Deo, in specus vel semper, vel ut plurimum inclusi. Ad hunc vero perfectionis apicem, qui humanæ mentis obtutum fugit, Rosaliam conscendisse necesse fuit: neque enim nobilis Puella in paternis, vel patriæ urbi proximis agris versari potuisset, quin agnosceretur: nec semel agnitæ licuisset vitam ibi agrestem ducere, temporum injuriis, bestiarum ferocitati, latronum nequissimorumque hominum insidiis expositam. Quare prudenter factum arbitror, ut in sua illa epigraphe non scripserit Rosalia, In hac eremo, aut, In hoc monte; sed In hoc antro se habitaturam insculpserit. Hactenus Salernus, qui hoc argumentum mutuatus est ex Cascino lib. 2 cap. 12. Verum non tam graviter urget hæc ratio, ut in comparationem adduci possit cum rationibus pro sententia opposita jam allatis; & si quid omnino probaret, solum evinceret, Rosaliam verisimiliter fuisse incognitam initio vitæ solitariæ, quamdiu periculum erat, ne retraheretur a parentibus. At cum illa ratio multa incerta tamquam certa supponat; ne quidem evincit, primam Virginis fugam tam clandestinam fuisse, ut nulli innotuerit: imo ex illo argumento nequit certo inferri, Rosaliam clanculum & invitis consanguineis ad vitam solitariam abivisse.

[39] Quam multa sint incerta, quæ tamquam certa in objectione supponuntur, primum accipe. [multa incerta supponunt,] Supponitur in tenella ætate fuisse Rosalia, dum aggressa est vitam anachoreticam. At tenera illa Virginis ætas nullo instrumento antiquo, aut argumento idoneo probari poterit, ideoque plane est incerta. Secundo supponitur, Virginem recta ex paterna domo aut palatio regio se in desertum contulisse, priusquam exercitata esset in vita monastica. At id rursus incertum est, ut patebit, ubi hæc controversia examinabitur inferius. Tertio supponitur, vixisse parentes Virginis, aut saltem alios, qui idem jus haberent in Virginem, quando hæc elegit vitam solitariam. Id æque est incertum, cum Rosalia eo tempore potuerit esse orbata parentibus, eaque esse ætate, ut tutorum juri non subesset, aut potius tutores non haberet. Quarto supponitur, Rosaliam in speluncis suis fuisse obnoxiam multis periculis, tam a bestiarum ferocitate, quam malorum hominum insidiis. At ne illa quidem pericula satis sunt certa; præsertim si notam fuisse Virginis speluncam existimemus: nam hæc ita potuit occludi, ut bestiis nullus pateret accessus. Cum autem prior spelunca esset in agro paterno, altera non longe Panormo dissita; satis item occludi poterat contra perversos homines, a quibus minus erat timendum, quia pauper Anachoretis nihil in antro suo habebat, quod cupiditatem latronum excitare poterat. Itaque omnia fere, quæ Salernus ut certa assumit, prorsus sunt incerta. Si tamen certa existimarentur; ne sic quidem evincerent aliud, quam Rosaliam fuisse ignotam consanguineis suis, & aliis omnibus, a quibus prodi potuisset; non vero probarent, nulli prorsus mortalium fuisse cognitam.

[40] [& ne vel sic quidem evincunt, quod quæritur,] Supponamus tantisper certum esse (licet non modo incertum, sed minus quoque probabile appareat) fugisse Rosaliam invitis ac ignorantibus parentibus, consanguineis, omnibusque demum hominibus, per quos Virginis consilium erumpere poterat, ne agnita domum retraheretur. Cur Virgo nobilis non poterat habere fidam ancillulam, cui consilium suum probaverat, quamque beneficiis suis ad silendum obstrinxerat, ut hæc in antro latenti necessaria ad tenuem victum afferret clanculum? Sane, si credamus Rosaliam in agro paterno latuisse, ejusmodi servitium videtur fuisse utcumque necessarium: neque enim in spelunca invenit, quibus vitam sustentaret; nec spelunca egredi poterat sine periculo, ne brevi agnosceretur. Deinde, licet quoque credere vellemus incognitam prorsus fuisse initio vitæ solitariæ, cur latebræ illæ tandem erumpere non poterant, sanctaque Anachoretis casu quodam vicinis hominibus innotescere? Profecto si consideremus, Virginem sanctam, quæ in antro Quisquinensi vitam traducere proposuerat, ex hoc deinde in aliud migrasse; non inveniemus rationem aliam probabiliorem, quam quod Sancta magis, quam vellet, innotuisset in specu priore; ideoque aliam quæsiverit, ubi magis lateret, & securius divina contemplaretur. Itaque ex clandestina Rosaliæ fuga, licet certa esset, primo nequit probari, omnino incognitam fuisse, aut nullius admisisse servitium. Secundo, etsi initio fugæ plane fuisset ignota omnibus, necdum sequeretur, semper incognitam mansisse. Contra vero, antri mutatio insinuat, non mansisse incognitam in priore antro: & traditio antiqua de ipsius habitatione in isto antro plane ostendit, non fuisse ibidem omnino incognitam. De antro montis Peregrini res non minus videtur clara, cum antiquorum traditio de habitatione Rosaliæ in illo antro ad posteros pervenerit, & Caietanus scripserit, montem Peregrinum a Margarita regina donatum fuisse Rosaliæ, ut eo secederet.

[41] [ac Caietano & antiquæ traditioni repugnant.] Fateor quidem æque incertum, ac multa alia incerta sunt, videri posse, an Rosalia montem Peregrinum acceperit a Margarita regina. At non video, cur eruditi Siculi, qui Caietani auctoritatem maximi facere solent, id rejecturi sint tamquam certo falsum. Verum, etsi id quoque ipsis liberaliter dare vellem, certe agnoscere debebunt, Caietanum id scribere non potuisse, si credidisset Rosaliam clandestina fuga aulam deseruisse, & semper latuisse incognitam: neque enim regina locum donare poterat Rosaliæ, si ignorabat, ubi lateret: si ne quidem sciebat, viveretne, an mortua esset. Itaque Caietanus existimavit, consilium Rosaliæ fuisse notum saltem reginæ. Imo ex ejusdem sententia nec Panormitanis erat ignotum: nam donatio talis loci, qualis est mons Peregrinus, latere non poterat, præsertim si fieret per reginam. Qua de causa, cum dicat Caietanus, Quæ de diva Rosalea scribimus, ex fama & seniorum traditione accepimus; idque de Caietano profiteantur & sæpe inculcent Cascinus, Salernus aliique sententiæ nostræ oppositi: necesse est, ut etiam fateantur patroni clandestinæ fugæ S. Rosaliæ, non modo auctoritatem Caietani, sed & antiquam traditionem novellæ opinioni suæ esse contrariam; eamque non modo destitutam esse omni testimonio antiquorum; sed omnibus monumentis antiquis, videlicet traditionibus, picturis, & cultu antiquo prorsus reddi improbabilem Quin imo, si utriusque antri situm mature expendamus, non improbabile videbitur, sacellum aliquod prope Virginis specum fuisse, in quo divina mysteria in gratiam ipsius celebrarentur, ne egredi spelunca sua cogeretur. Poterat id fieri in paterno agro Quisquinensi; poterat etiam in monte Peregrino, si hic Virgini donatus est a regina. Quod autem Sancta sculpserit, In hoc antro, non vero in hac eremo aut in hoc monte, se habitare decrevisse; nullo modo favet clandestinæ fugæ; at utcumque insinuat, non fuisse solitam antro suo egredi, sed ibi constanter in vita solitaria permanere.

[42] Hæc, erudite lector, diligenter disputanda censui, [Incertum est, an subinde hominibus se ostenderit Virgo:] nihil de ceteris omnibus certi statuere intendens, nisi illud unicum, quod sancta Anachoretis non sic omnibus hominibus incognita in specu sua vixerit, ut nullus eam sciret vivere. Verisimile quoque apparet, nomen ipsius, famam, & habitationem in specu passim fuisse nota vicinis, & maxime Panormitanis; at non æque id certum. Sacrosanctis Ecclesiæ Sacramentis usam fuisse Sanctam, & sacro Missæ sacrificio assistere solitam tempore vitæ solitariæ, mihi prorsus persuadeo; at omnino incertum, an spelunca sua in hunc finem soleret egredi; an vero hæc officia ante speluncam in sacello aliquo, aut in parte speluncæ ad eum usum destinata peragerentur. Æque incertum, an accedentibus pia monita dederit; an vero neminem alloqui voluerit, ut sola cælestia meditaretur. De hisce, quæ incerta dixi, nihil ex antiquis monumentis probari potest, aut improbari. Scriptores non pauci aliter de iis locuti sunt, & contenderunt varia esse certa, quæ ego inter incerta reposui. Non pauci item prioribus scripserunt contraria; eaque similiter pro certis tradiderunt. At nostri instituti est, nihil pro certo habere, nisi idoneis probari possit documentis; nihil item ut certo falsum rejicere, nisi certa appareant falsitatis indicia: atque ab hoc instituto recedere non licet.

[43] Porro ex dictis statuendum est de auctoritate imaginibus S. Rosaliæ tribuenda. [ex dictis statuitur de auctoritate imaginum Sanctæ.] Nullam illis auctoritatem attribuere possem, si assentirer iis, qui volunt S. Rosaliam prorsus fuisse incognitam, quia secundum illam opinionem pictores nihil scivissent de Sanctæ gestis, & consequenter pinxissent meditationes suas, seu ea solum penicillo expressissent, quæ ipsi fuissent commenti ut sanctæ Anachoretidi congrua. Verum cum illa sententia mihi improbabilis appareat, atque omnino existimem nonnulla Sanctæ gesta innotescere potuisse, eam picturis S. Rosaliæ negare nolim auctoritatem, quam picturis aliorum Sanctorum attribuimus. Tanta autem auctoritas non solet dari picturis, quanta Vitæ conscriptæ a coævo auctore aut suppare, cum pictores nimiam sumant licentiam, & sæpe, ubi nihil habent certi, incerta audacter penicillo exprimant. Ceterum tanto major fides imaginibus debetur, quanto vetustiores sunt, & ætati Sanctæ propinquiores, præsertim si repræsentent facta historica. Si vero ea repræsententur, quæ non solent hominum oculis patere, qualia sunt officia angelorum & Sanctorum; non satis firmum illæ imagines præbent fundamentum, quo credamus, omnia peracta esse, sicuti oculis objiciuntur; sed plerumque pro allegoriis haberi debent. Ex antris demum & situ corporis inventi nonnulla collegit Cascinus, eaque suis locis examinabimus. Hactenus de monumentis valde ambiguis, ex quibus gesta S. Rosaliæ utcumque colligi possunt.

§ V. Disceptatur inter Siculos, an Sancta professa sit vitam monasticam, priusquam exorsa est vitam anachoreticam.

[Alii volunt Sanctam clandestina fuga ad eremum delatam, ibique mansisse ignotam;] Vitam eremiticam seu anachoreticam duxit S. Rosalia, uti habet antiqua traditio, atque omnes omnino scriptores sine controversia admittunt. Verum, cum prorsus obscurum sit & incertum, quo tempore, quoto ætatis anno, qua occasione ac quo demum modo vitam solitariam amplexa sit Virgo: cumque de gestis ipsius anterioribus nihil satis exploratum habeamus aut certum; de hisce omnibus in varias conjecturas abierunt auctores. Multi contendunt, Rosaliam fuga clandestina ex ædibus paternis vel ex aula regia se proripuisse, nullo mortalium conscio, atque ita ad speluncam primam, in qua vitam solitariam ordiretur, fuisse delatam. Volunt iidem Sanctam toto solitariæ vitæ tempore latuisse incognitam, & ductu solius angeli a prima spelunca ad alteram fuisse translatam; ac ne mortis quidem tempore ulli innotuisse. Primus hujusce opinionis auctor videtur esse Cascinus ante laudatus, qui eam ex antiquis picturis hausit per conjecturas varias. Cascini auctoritatem secuti sunt alii scriptores multi, ita ut hæc opinio plures aliis omnibus patronos habere videatur, & passim magis invaluerit. Verum jam examinavi ex parte opinionem illam § præcedenti, ac refutavi eatenus saltem, quod ostenderim Sanctam in solitudine sua non fuisse prorsus incognitam.

[45] [alii credunt in spelunca sua non fuisse omnino incognitam;] Altera sententia est, Rosaliam quidem duxisse vitam solitariam in antris & speluncis; at non ita absconditam omnibus, ut nemini prorsus esset cognita. Dubitare nequeo, quin hæc sententia fuerit Octavii Caietani, qui gesta S. Rosaliæ ex traditionibus breviter enarravit, quantum pro documentorum penuria potuit. Verba ipsius ex Ms. exemplari dedi num. 34. Pro eadem sententia citari potest Officium proprium S. Rosaliæ, a summo Pontifice Benedicto XIII pro toto Siciliæ regno approbatum. Nam licet in illo Officio clandestina fuga e domo paterna asseri videatur: nullibi tamen in eo asseritur, fugisse Virginem, nemine conscio; ac deinde semper omnibus incognitam in ipsa etiam morte mansisse. Quin potius insinuat, non fuisse omnino ignotam, cum ita habeat: Callidas dæmonum insidias … acriter sæviendo in se ferrea catena, vigiliis & humi cubatione forti animo superasse, antiquæ icones significant. Nam auctor Officii antiquis iconibus auctoritatem tribuere non poterat aut debebat, nisi credidisset pictoribus illarum iconum de gestis S. Rosaliæ nonnulla innotuisse. Plures alios patronos habuit hæc sententia jam a tempore Cascini & Caietani, tantoque videtur priori opinione probabilior, quanto est antiquior, & cultui antiquo conformior, ut antea fusius probavi.

[46] [alii existimant prius monialem fuisse, deinde solitariam:] Tertia sententia, quæ etiam videtur Cascino antiquior, est eorum, qui existimant S. Rosaliam per vitam monasticam cœpisse, atque ex monastica vita ad anachoreticam esse progressam, sicut fecerunt alii Sancti Sanctæque complures, qui legitima superiorum suorum auctoritate e monasterio ad eremum, aut ad cellam aliquam discedebant, ut ibidem vitam ducerent solitariam, & cælestia contemplarentur. Sententiam hanc ipso Cascino antiquiorem esse, probant verba ipsius lib. 2 cap. 7, ubi Italice scribit, quæ reddo Latine: Unde magis miror aliquem credidisse de nobilissima virgine Rosalia, eam nimirum bona suorum venia ad solitudinem abiisse, & ita depictam fuisse, acsi suis valedixisset, præsentibus rege, regina & archiepiscopo Panormitano, subditque: Et, quod pejus est, dictum est, sed sine auctoritate aut probabilitate, eam reliquisse monasterium, & in solitudinem abivisse. Reprobat quidem Cascinus, si hoc loco interpolatus non est, opinionem de monastica Sanctæ vita, uti eadem improbatur aliis locis ejusdem Operis; aitque assertam esse sine auctoritate aut probabilitate: at vel sic ostendit, eam suo tempore jam fuisse, imo & opinione sua de Rosalia plane ignota antiquiorem esse, præsertim si addamus verba ipsius de opinione incolarum Montis Regalis cap. 9 pag. 206, ubi agnoscit, argumentum aliquod iis suppetere, quo credunt S. Rosaliam etiam habitasse prope Montem Regalem, quoniam ostendunt vicinam plagam a S. Rosalia nomen antiquitus habere, & inferius esse aquam copiosam, quæ nomen habet a monacha. Addit deinde, illos existimare monacham illam & Rosaliam esse eamdem Sanctam. Hi certe existimarunt, monacham fuisse S. Rosaliam, priusquam Cascinus ex meris conjecturis illam opinionem assereret, quod Rosalia plane fuisset incognita. Quin eodem rursum teste lib. 2 cap. 1 pag. 163, nonnulli affirmarunt S. Rosaliam non esse distinctam a Rosalia abbatissa, quæ floruit initio seculi XIII, seu tempore Frederici II imperatoris. Rejicit opinionem utrorumque Cascinus sine multa disputatione; at ideo negare non potuit opinionem de vita monastica S. Rosaliæ antiquam esse. Hæc autem illius opinionis antiquitas magis patebit ex picturis antiquis, de quibus infra agemus.

[47] Porro S. Rosaliam scriptis Opusculis Ordini suo Benedictino asserere conatus est Petrus Antonius Tornamira, [ex his alius Benedictino, alius Basiliano Ordini Sanctam attribuit:] Siculus Congregationis Casinensis. Edidit is anno 1668 Opusculum Italico sermone scriptum, cui titulus est: Idea conjecturalis de vita S. Rosaliæ virginis Panormitanæ, monachæ & anachoretidis Ordinis patriarchæ S. Benedicti. Non videtur opinio in illo libello asserta multos invenisse patronos, sed potius neglecta fuisse. Idem tamen auctor anno 1670 alium edidit libellum, in quo prædictam sententiam novis aliquot argumentis probare conatus est; at ne vel sic quidem multos invenit sibi consentientes. Et sane scriptor ille multo plura intrepide affirmat, quam probat aut probare potuit. Nonnulla tamen adduxit argumenta, quæ de vita monastica S. Rosaliæ suspicionem movent, etsi clare non evincant monacham fuisse, nedum Benedictini Ordinis. Nullus eo tempore memoratos libellos conatus est refutare, quod sciam: at constat, Rosaliam passim non fuisse agnitam pro Benedictina. Verum circa initium hujus seculi conscriptus est libellus sub fictitio nomine Demetrii Roscovizzi, quo S. Rosalia asseritur Ordini S. Basilii. Titulus Opusculi Italici est: Breves rationes, quibus datur notitia de habitu S. Rosaliæ virginis anachoretidis Panormitanæ. Opusculum hoc vehementem excitavit æmulationem quorumdam, qui existimarunt aliquid detractum iri gloriæ S. Rosaliæ, si crederetur per vitam monasticam gradum fecisse ad anachoreticam.

[48] [hinc acris controversia nata, variique libelli scripti.] Hac de causa anno 1701 prodiit alius libellus sub nomine Andreæ Perrucci, qui oppositam sententiam tuetur, & refutare conatur rationes pro vita monastica Basiliana S. Rosaliæ in dicto Opusculo allegatas. Dissimulare nequeo scriptorem hunc non eadem uti moderatione in disputando, qua usus fuerat prior; majorique acrimonia quam rationum pondere contra adversarium suum agere. Respondit huic Opusculo auctor prioris aut ipsius vindex sub nomine Cornelii Dextri; at istud Opusculum ad manus meas non pervenit. Porro anno 1703 alter contra monasticam S. Rosaliæ professionem libellus fictitio Jacobi Calafati nomine est editus, sive ab eodem, sive ab alio auctore, quod scire nihil attinet. Certe in toto illo libello, studiose cum aliis perlecto, plus acerbitatis quam solidæ rationis inveni. Hæc utriusque Opusculi acrimonia excitasse videtur auctorem primi libelli, seu vindicem professionis monasticæ S. Rosaliæ, ut acrius item responderet adversario, ejusque jactantiam salibus quibusdam aspergeret. Itaque eodem anno 1703 edidit libellum nomine rursum fictitio Joannis Rossi, eique Italice titulum fecit, Cerotto Specifico &c. Ad hunc demum libellum responsum est ab anonymo, qui idem verisimiliter est cum fictitio Calafato. Titulus Italici hujus libelli est Responsio generica &c. Auctor autem in præfatione conqueritur de acrimonia sui adversarii, suamque commendat in scribendo modestiam. Verum si quis sine præjudicio, ac sine amore aut odio, libellos utrimque scriptos diligenter pervolverit, sicuti mihi fuerunt perlegendi, facile videbit, utrimque nimis acriter disputatum esse. Controversia tamen longius progressa non videtur, silente utraque parte, nisi quod Mancusus anno 1721 in Historia S. Rosaliæ asserere conetur monacham non fuisse.

[49] [Edictam antistitis Panormitani] Anno 1701, die X Januarii, illustrissimus dominus Ferdinandus de Bazan edictum edidit, quod deinde impressum, & variis libellis insertum est, ut fidem detraheret fabulis, quæ de S. Rosalia spargebantur. Mens hujusce antistitis non omnino clare exposita est, nec satis liquet, quid edicto suo prohibitum voluerit, ideoque verba ipsa juvabit subjungere: Quia apud nonnullos præsertim Ordinum Regularium, eo devotionis fervor erga D. Rosaliam Virginem Panormitanam devenit, ut etiam asseruerint, nunc D. Rosaliam S. Basilii magni Ordinem professam, monasteriumque sanctissimi Salvatoris hujus Urbis Panormi incoluisse, ibique multa gessisse; nunc Ordinem S. Benedicti, ac etiam D. Augustini: & ex vita cœnobitica in eremum secessisse; præterquam quod alii etiam Ordines habitu suæ Religionis, præsertim in processionibus, & altaribus eam insigniverint, multaque alia apochrypha, & vana effutiunt, & disseminant, quæ omnia tum antiquæ traditioni non consonant, tum Officio ejusdem Divæ, & Missæ a sacra Congregatione approbatis, Romanoque Martyrologio adversantur, ac vitæ eremiticæ splendorem, & præstantiam, quam scriptores extollunt, contemplativique suspiciunt demiranturque, obnubilant.

[50] [de spectantibus ad S. Rosaliam,] Ideo illustrissimus, & reverendissimus dominus meus D. Ferdinandus de Bazan archiepiscopus Panormitanus, ne quid admirabilis vitæ divæ Rosaliæ gestis, quæ juxta communem sensum sunt recepta, detrahatur, vel temere adjiciatur, neve in futurum aliquid ponderis habeant; vigore præsentis actus ordinat, providet, & mandat, ut omnia gesta, acta, & inventa (præter ea, quæ ex Officio, & Martyrologio nobis innotescunt) eorumque relationes, historiæ, & quæcumque scripta typis data, vel edenda, aut calamo exarata, vel describenda, nec non & imagines ab anno MDCXXV impressæ, vel quovis modo depictæ, aut fabrefactæ in templis, aliisve in locis expositæ, & in posterum exponendæ, quæ supradicta respective affirmant & exprimunt, sint nullius roboris & firmitatis; nullumque effectum in veritatis, & antiquæ traditionis præjudicium parere debeant & possint: sed, (donec aliter rite, & jure declaretur,) divam Rosaliam eremiticam tantum vitam duxisse, ac paternæ domus opes, delicias, ac spem majoris amplitudinis, ob propinquitatem, & benevolentiam regum Siciliæ, contemptas cum tetricæ rupis horrore, & asperitate commutasse, & pro Christi amore paternum principatum, aulamque profugientem in montibus, ac speluncis solitariam, cœlestem vitam duxisse, e regalibus scilicet mundi deliciis in Quisquinæ & Peregrini montium solitudinem se transtulisse, prout ex Officio & Missa, ut supra, approbatis, & Martyrologio Romano constat, omnino existimandum, & in posterum asserendum, sub pœnis arbitrio Dom. suæ illustrissimæ & reverendissimæ infligendis; quod, ut apud omnes innotescat, dictus illustrissimus & reverendissimus dominus edictum etiam fieri mandavit. Unde &c.

[51] Ordinat illustrissimus dominus, ut omnia, quæ de S. Rosalia scripta vel impressa sunt (præter ea, [quod est obscurius.] quæ ex Officio & Martyrologio nobis innotescunt) … sint nullius roboris & firmitatis &c. Itaque, si hæc verba in rigore exponenda sunt, quæcumque Caietanus, Cascinus, Auria, aliique scriptores edicto antiquiores, de S. Rosalia scripserunt, nisi adoptata fuerint in Officio aut Martyrologio, tamquam nullius roboris sunt rejicienda. Secundo cum omnia etiam edenda … vel describenda declarentur nullius roboris, fides detraheretur plurimis miraculis, quæ de S. Rosalia narrantur a Mancuso aliisque, quia Martyrologio Romano aut Officio non sunt inserta. Verum (etsi verba talem sensum insinuant, si rigide sumantur) nequaquam probabile est aut credibile, illam fuisse mentem antistitis, cum scripta Caietani & Cascini semper magni fecerint Siculi; cumque Mancusus, licet partem edicti proferat in præfatione sua, plurima scripserit de S. Rosalia, nec Officio nec Martyrologio inserta. Quapropter verisimile est, antistitem tantum voluisse monere subditos suos, ne faciles præberent aures iis omnibus, quæ eo tempore de S. Rosalia scribebantur, & solum ut certam crederent vitam illius eremiticam, ceteraque in lectionibus Officii aut in Martyrologio asserta. Verum quidquid sit de mente antistitis Panormitani, controversia, qua de agimus, magis agitata fuit post istud edictum, quam umquam antea.

§ VI. Rationes, quæ contra monasticam vitam S. Rosaliæ afferuntur.

[Disputatio de vita Sanctæ monastica admodum est ambigua:] Quanto diutius & studiosius examinavi libellos pro vita monastica S. Rosaliæ asserenda exaratos, aut scriptos ad illam oppugnandam, tanto magis de illa re dubitare cœpi, tantoque clarius perspexi, de incerta illa controversia nihil certi posse statui. Rationes quidem variæ ab utraque litigantium parte afferuntur; sed nullæ tam efficaces sunt, ut omnem eximant dubitationem. Præter libellos impressos accesserunt dissertationes manuscriptæ, a viris eruditis compositæ nobisque transmissæ. Pro monastica professione disseruit P. Hieronymus Justiniani Societatis Jesu pari eruditione & modestia, sententiam suam nostro judicio submittens. Scripta Justiniani ad nos missa vidit in Sicilia eruditus canonicus Panormitanus, Antoninus Mongitorius, libris editis notissimus, qui miram eruditionem & magnam in colligendis monumentis de S. Rosalia industriam P. Justiniani agnoscit & prædicat: at sententiam illius improbat & refutare conatur missa ad nos dissertatione Ms., cui & alteram adjunxit ad refutandam sententiam Tornamiræ, qui Rosaliam Benedictinis attribuit, cum Justinianus pugnet pro Basilianis. Porro cum Mongitorius & Justinianus quæstionem longe rectius multoque modestius tractaverint, quam præcedentes, quorum Opuscula sunt impressa; horum præcipue rationes allegabo, quanta possum brevitate; addam tamen, quæ apud alios occurrent notatu digna, quæque ipse pro alterutra parte invenire potuero.

[53] [primum argumentum contra vitam monasticam ex traditione petitum:] Primum argumentum Mongitorii desumitur a traditione ecclesiæ Panormitanæ, cui repugnare contendit opinionem de monastica vita S. Rosaliæ, uti etiam voluerunt omnes alii ejusdem cum eo sententiæ patroni. Probationem sumit ex Cascino, qui lib. 2 cap. 21 pag. 299 ita habet: Quemadmodum constantissima fuit traditio de S. Rosalia, quod fuerit solitaria; sic nulla umquam fuit traditio, nec ullum umquam verbum auditum est de ipsius habitu, vel quod fuerit monacha alicujus religionis. Idem lib. 2 cap. 1 pag. 164 sic loquitur: Quia illa non fuit monacha, sed solitaria, & (sicut dicemus) una ex anachoretidibus illis maxime abditis, de quarum personis pauca possunt innotescere, nisi per aliquam dispositionem divinam; quod si monacha fuisset, religiosi illius Ordinis, cui fuerat adscripta, ipsius rationem habuissent; & tamen in nullo Ordine ipsius habetur memoria. Hæc ultima verba novum suggerunt argumentum. Addit hisce Mongitorius auctoritatem Vincentii Auria, qui in Vita S. Rosaliæ pag. 54 affirmat, constantissimam esse traditionem, nihil sciri de Sanctæ habitu aut vita monastica, sed solum de vita eremitica. Ad hoc argumentum tam Basiliani quam Benedictini instituti defensores respondent, in Ordinibus istis antiquam esse traditionem de S. Rosalia, olim sui Ordinis alumna. Proferunt etiam inscriptiones aliaque, quibus eam traditionem probare nituntur. Verum nihil hactenus vidi prolatum, quod corporis inventione sit antiquius, aut certe nihil, quo probare possunt, traditionem de S. Rosalia in suo Ordine fuisse ante corporis inventionem. Alio igitur modo ad istud argumentum respondendum est.

[54] Supponamus tantisper initio seculi XVII ante corpus inventum, [quid primo ad illud responderi possit,] seu quando scribebat Octavius Caietanus, nullam viguisse traditionem de monastica vita S. Rosaliæ, quemadmodum Caietanus de illa traditione nihil memoravit. Nonne responderi potest, nullam quoque eo tempore superfuisse traditionem de regia stirpe S. Rosaliæ, quam solum ex inventa inscriptione Quisquinensi collegerunt eruditi Siculi? Nam quod in Opere Caietani impresso legitur de nobili genere, quod regiam familiam propinquitate attingeret, in Caietani Ms. non habetur, sed de familia S. Rosaliæ ibidem dicit: Plerisque Rosa Lea creditur dicta, quod ex Lea familia fuerit. Si igitur eruditi Siculi familiam regiam S. Rosaliæ, etiamsi nulla tempore Caietani de ea vigeret traditio, certam tamen credunt ex inscriptione Quisquinensi; cur vitam monasticam, si certo aut probabiliter hauriri possit ex monumentis inventis, defectu traditionis tempore Caietani vigentis omnino negandam existimant? Potuitne stirps regia sine ope traditionis antiquæ certo probari: vita vero monastica ne probabiliter quidem, nisi illa traditio accesserit? Id sane non existimabit, qui omnia sine præjudicio & pari crisi examinare voluerit. Itaque non esset omnino neganda professio monastica S. Rosaliæ, etiamsi ita prorsus destituta esset antiqua traditione, quemadmodum destitutum fuit genus regium. At magna etiam hic est disparitas: nam vita monastica nec est contra antiquam traditionem, nec omnino antiqua traditione destituitur, ut facile probari potest; si consideremus, non quid in hominum memoria conservatum esset tempore Caietani, sed quid insinuetur antiquis monumentis, ex quibus antiquam traditionem maxime discimus.

[55] Nullam fuisse traditionem contra monasticum institutum S. Rosaliæ, [quid rectius secundo, exponitur.] satis patet, quia vigebat solum traditio de solitaria Sanctæ vita, quæ frequenter inchoatur post monasticam. Negat quidem Cascinus vitam monasticam, sed nullum pro opinione sua laudat auctorem: asserit traditionem non haberi de vita monastica; at nullibi quoque affirmat, nec vere affirmare potuit, traditionem haberi de inchoata vita solitaria per fugam clandestinam, aut sine prævia vita monastica. Clandestinam illam fugam ex levibus conjecturis asseruit Cascinus sine traditione, sine ullo auctore prævio; nec tamen conquesti sunt Siculi, factum tam extraordinarium sine traditione affirmari. Cur itaque conqueri magis possunt, alios assignare viam magis ordinariam, magisque probatam, qua vita eremitica solet inchoari? Porro, ut jam monui, vita monastica S. Rosaliæ non videtur antiqua traditione carere: nam illius defensores merito dicere possunt, traditionem illam insinuari per plures imagines, partim a Cascino memoratas, partim a Tornamira, in quibus Sancta expressa cernitur, monastico habitu induta. Etenim, cum gesta S. Rosaliæ maxime fuerint colligenda ex antiquis imaginibus, uti Cascinus fatetur; imagines seculi XIII, & seculorum sequentium ante inventionem corporis, magis ostendunt, qualis sit antiqua traditio de Rosalia, quam illam nobis docere possint variæ Siculorum opiniones, quæ demum seculo XVII natæ sunt ex conjecturis Cascini. Conjecturæ enim Cascini ob eruditionem & auctoritatem viri præclari placere quidem potuerunt Siculis, uti revera plerisque placuerunt; at idcirco necdum vim habere possunt antiquæ traditionis, nisi quatenus antiquæ traditioni conformes reperiuntur. Imagines vero antiquæ, quia veterum scriptorum defectum utcumque supplent, antiquam de S. Rosalia traditionem maxime docent. Liceat igitur concludere, vitam monasticam non repugnare antiquæ traditioni ecclesiæ Panormitanæ, sed solum opinioni Cascini a multis approbatæ, & communiori apud Siculos.

[56] [Cascinus opinionem de vita monastica] Jam vero si quis mentem Cascini accuratius investigare voluerit, facile deprehendet, ipsum de vita monastica S. Rosaliæ saltem dubitasse, & forsan editori Operis potius quam Cascino attribuendos esse locos istos, in quibus vita Sanctæ monastica durius negatur. Quippe lib. 2 cap. 21, ubi agit de externa effigie & habitu S. Rosaliæ, omnibus aliis picturis præfert imaginem Marturanensem ad formam Sanctæ utcumque investigandam: & mox pag. 311 vestes religiosas eidem imagini attribuit, uti & aliis duabus. Deinde pag. 312 quærere incipit, utrum vestitus, illa imagine expressus, magis faveat Benedictinis, an Basilianis, totque accumulat rationes pro utroque Ordine, ut credi possit, Cascinum suspicatum esse S. Rosaliam ex alterutro Ordine ad eremum se contulisse, præsertim cum non ignoraverit institutum illud anachoreticum, ad quod pervenitur post vitam monasticam; sed de illis anachoretis scribat cap. 10 pag. 211. Pro Benedictinis autem allegat benevolentiam comitum Marsorum & regum Siciliæ erga Benedictinos, conditaque hisce cœnobia. Tum loquens de monasterio Panormitano, de Eremitis dicto, ita concludit: Omni modo erat monasterium, ut credo, Benedictinum, & fundatum a tempore S. Gregorii, sanctorum virorum schola, ac eo tempore a rege Rogerio instauratum; ac vicinia sua apud aulam, exemploque istorum Patrum poterat virginem Rosaliam ad illam professionem invitare, maxime eremitarum nomine, cujus erat tam studiosa. Hæc verba non videntur esse viri eruditi, qui sententiam de vita monastica S. Rosaliæ repudiat ut prorsus improbabilem; ideoque credi potest, absolute repudiatam non esse a Cascino.

[57] [non videtur repudiasse ut certo falsam,] Hanc suspicionem auget disputatio ipsius, quæ pro Basilianis mox sequitur. Observat primo Basilianos item habuisse monasterium regio palatio vicinum, aliaque multa in Sicilia tam virorum quam mulierum: atque ex ea observatione recte infert, perperam disseruisse eos, qui negaverant tempore S. Rosaliæ Basiliana fuisse monasteria in Sicilia, ut dicerent habitum Benedictinum gestatum fuisse a Sancta. Observat secundo prope Basilianum monasterium, quod dicebatur S. Maria la Grotta, multas fuisse speluncas, in quibus habitaverant antiqui Christiani tempore persecutionis. Deinde ita pergit: Hac de causa poterat memoratum monasterium esse gratum S. Rosaliæ, priusquam ad eremum abiret, cum ob venerabilem memoriam antiquorum Christianorum, tum ob virtutem religiosorum Basilianorum, qui illud incolebant, eique esse poterant vitæ spiritualis magistri. Adducit quoque apparitionem S. Rosaliæ in istius monasterii ecclesia; aitque ideo verisimiliter in illa potius ecclesia quam in alia apparuisse, quod ibidem prima jecisset spiritualis vitæ fundamenta, quodque vellet ostendere se amantem esse instituti eremitici, quod illic olim viguerat. Post quædam tertio observat, tam habitum Benedictinum quam Basilianum potuisse gratum esse S. Rosaliæ ob asperitatem suam; rursumque rejicit opinionem illorum, qui negaverant Basilianos gestasse caputium, ut habitum Benedictinum S. Rosaliæ attribuerent, non Basilianum. Similiter rejicit argumentum, quod pro Basilianis contra Benedictinos assumi poterat ex forma habitus Græca, quæ cernitur in tabula Marturanensi; quia omnes illius ecclesiæ imagines pictæ formam Græci vestitus repræsentant.

[58] Disputat quidem hæc solum Cascinus, nisi hic quoque sit interpolatus, [sed potius affirmare noluisse, quia non satis poterat probari.] ut inquirat in habitum, non vero in professionem S. Rosaliæ, acsi voluisset dumtaxat vestitum alicujus Ordinis religiosi assumere, non tamen institutum. Verum nonnullæ rationes allegatæ ostendunt, Cascinum verisimiliter non caruisse suspicione aliqua aut dubitatione de professione Virginis religiosa, sed non invenisse rationes satis convincentes ad eam professionem omnino affirmandam. Quin imo, etiamsi initio sæpe dixerat, vestem tabulæ Marturanensis esse Religiosam, ideoque tam multa de Benedictinis & Basilianis ratiocinatus fuerat; postea pag. 316 aut ipse, aut ipsius interpolator, sic loquitur: Ad affirmandum, habitum fuisse religiosum (quem gestavit Sancta) firmius desideratur fundamentum; & multo magis ad dicendum, monacham revera fuisse alicujus Ordinis Religiosi. Ultima hæc verba mihi videntur recte exprimere mentem Cascini, qui solum non admisit vitam monasticam S. Rosaliæ, quantum colligi potest ex omnibus simul sumptis, quæ de hac quæstione disseruit, quod fundamenta non inveniret satis solida ad Sanctam alicui monasterio attribuendam.

[59] Restat solvendum argumentum Cascini, qui allegatus num. 53 ait, [Secundum argumentum præcedenti urgentius:] memoriam S. Rosaliæ in nullo Ordine haberi, indeque colligit monacham non fuisse. Hoc argumentum minime contemnendum est, sed ceteris omnibus fortius militat contra professionem monasticam S. Rosaliæ, si recte deducatur. Quippe si monacha fuit, mirum est, corpus ipsius post mortem mansisse in monte Peregrino, & translatum non esse a monachis ad aliquam ecclesiam; mirum est, non plura de vita & gestis ipsius innotuisse per Ordinis ejusdem Religiosos; ac denique mirum est, memoriam Sanctæ non fuisse magis conservatam majorique veneratione cultam in Ordine, quem fuerat professa. Solent enim Ordines monastici memoriam Sanctorum suorum magis conservare magisque venerari, quam servetur subinde memoria eorum, qui ad neminem singulari titulo pertinent, ideoque facilius oblivioni dantur. Negari non potest, hæc mira esse & non admodum apparere verisimilia. Certum tamen ex hisce observationibus fieri nequit, Rosaliam non fuisse monacham, quia variis casibus ignotis corpus in monte, seu in spelunca, manere potuit sepultum, & memoria Sanctæ obsolescere etiam apud monachos ejusdem Ordinis. Potuit corpus sepeliri in eadem spelunca, in qua vixerat Sancta, quia non statim post mortem constabat de sanctitate, etiamsi vita eremitica, austera ac pia satis esset nota; & quia locus ipse aptior erat ad sepulcrum defunctæ præbendum, quam habitationem viventi. Potuit Deus ipse singulari providentia prohibere, ne corpus inde amoveretur, seu illud reddendo immobile, uti non raro factum est de aliis Sanctis, seu voluntatem suam alio quopiam modo nobis incognito declarando. Potuit demum multis aliis modis contingere, ut corpus sepeliretur & maneret in spelunca, in qua solitariam vitam duxerat Sancta: at lubens fateor veram causam ignorari.

[60] [ad quod tamen utcumque responderi potest.] Quod vero Ordo ille monasticus, quem ante vitam eremiticam professa fuisset S. Rosalia, hujusce Sanctæ memoriam non conservaverit, mirum esse fateor, at nec incredibile nec sine exemplo. Nolim hic multa accumulare ejusdem oblivionis specimina; at unum non minus mirabile, & tamen indubitatum, non prætermittam. Ad diem 2 Septembris egi de S. Nonnoso præposito monasterii montis Soractis, cujus memoria in proprio ipsius monasterio ita prorsus perierat, ut non solum ibidem omni veneratione & cultu ecclesiastico careret; sed ut monachi Soractis etiam ignorarent Sanctum Frisingæ in Bavaria, quo corpus fuerat translatum, solenniter celebrari. Quin imo, ut legi potest tom. 1 Septembris ex propria Soractensium clericorum & monachorum confessione, dum singulis annis audiebant prælegi elogium S. Nonnosi ex Martyrologio Romano, admirabantur, & sæpe colloquebantur suspirantes & dolentes, quod de hujusmodi Sancto in dicto monte, ubi vitam degit, nullum festum ageretur, nec ejus sacrum corpus, ejusque sanctæ reliquiæ, ubi extarent, sciretur, & in hoc statu tot annorum secula præterierunt. Hæc oblivio est tanto magis miranda, quod S. Gregorius Magnus gesta nonnulla celebriora S. Nonnosi narrasset in suis Dialogis, ita ut hujus memoria minus facile excidere posse videretur. Jam vero si memoria S. Nonnosi, non obstantibus S. Gregorii scriptis, excidere potuit apud monachos Soractenses; cur idem fieri non potuit de S. Rosalia apud monachos Siculos, etsi certo constaret monacham fuisse, quemadmodum constat de S. Nonnoso? Sane facilius memoria S. Rosaliæ apud suos perire potuit quam S. Nonnosi; quia nullum de illa exstat scriptum antiquum, de Nonnoso vero elogium habemus ex S. Gregorio. Itaque rationes ejusmodi non evertunt fundamenta, quibus nititur vita monastica S. Rosaliæ, modo hæc satis sint solida; præsertim cum eædem fere difficultates sint in contraria opinione. Nam æque quæri potest, cur cultum olim late sparsum refrigescere siverint Panormitani, cur corpus in spelunca manere permiserint, si locus sepulturæ olim fuit cognitus, ut verisimile est ex sacello ibidem constructo.

[61] [Tertium argumentum nullius ponderis.] Aliud argumentum contra monasticam professionem S. Rosaliæ aliqui objiciunt, illudque magni facere videntur. Verisimile non est, inquiunt, S. Rosaliam, si monacha fuisset, obtinere potuisse licentiam deserendi monasterium, & includendi se solam in spelunca tam horrida, tamque procul Panormo dissita, qualis est Quisquinensis. Calafatus, qui ita ratiocinatur pag. 73, adjungit, nullum adduci posse exemplum, quo doceamur, aliquam seculo XII talis instituti fuisse anachoretidem prope Panormum aut in reliqua Sicilia. Verum facile respondebunt contrariæ sententiæ patroni, verisimilius & credibilius esse, virginem aliquam, postquam rigori monasticæ disciplinæ se assuefecit, licentiam includendi se horridæ speluncæ obtinuisse a suis superioribus; quam virginem se proripuisse ex ædibus paternis, nemine conscio, ut in speluncam se abderet, & deinceps toto vitæ tempore nemini innotesceret. Stirps nobilis & regia, qua S. Rosalia creditur nata, æque repugnat verisimilitudini fugæ clandestinæ quam vitæ solitariæ superiorum licentia susceptæ. Si vero consideremus, uter ex duobus vitam anachoreticam exordiendi modus humanæ & divinæ prudentiæ legibus magis sit consentaneus; omnes fateri cogentur, talem fugam omnibus prudentiæ regulis esse contrariam, nec posse a temeritate excusari, nisi solo instinctu Spiritus sancti. At idem non pronuntiabunt de vita anachoretica, si inchoëtur a monacha diu exercitata, superioribus consentientibus, licet vel sic quoque suscipiatur Spiritu Sancto impellente. Itaque non video, quam vim habeat istud argumentum, cum mirabilia multa necessario admittenda sint in vita S. Rosaliæ, sive hoc modo sive alio ad solitudinem se contulerit; cumque longe magis miranda sint, quæ propugnantur ab adversariis vitæ ipsius monasticæ, quam quæ asseruntur a patronis oppositæ sententiæ. Quod additur de seculo XII, frivolum est: nam eo seculo mulierum reclusarum aut solitariarum exempla facile adduci possent, si exemplis controversia esset dirimenda.

[62] Mitto alia argumenta contra monasticam Sanctæ vitam allata, [Observatio auctoris, qua utrique sententiæ certitudo abjudicatur.] quia prorsus mihi inutilia videntur ad propositum, atque unam solum adjungo observationem. Monastica vita S. Rosaliæ certo affirmanda non est, nisi ostendatur rationibus certis, aut probetur iis monumentis, de quibus dubitare non licet. Atqui nulla potest afferri auctoritas tanta, nulla ratio tam certa, nullum monumentum tam evidens, ut vel auctoritate, vel ratione, vel ullo monumento antiquo certum fiat, S. Rosaliam in ullo umquam vixisse monasterio. Itaque qui vitam Sanctæ monasticam tanquam certam asserere voluerunt, plus affirmarunt, quam probare potuerunt aut possunt. Nullum autem afferri argumentum certum & evidens, quo vita monastica certo ostendatur, clare patebit inferius, ubi contrariæ partis argumenta elucidabo. Ad hanc observationem responderi poterit, subinde multitudine argumentorum probabilium aliquid satis videri certum, etsi argumenta elucidabo. Ad hanc observationem responderi poterit, subinde multitudine argumentorum probabilium aliquid satis videri certum, etsi argumenta singula non sint talia, ut rem possint facere certam: atque id locum habere in hac controversia. Fateor id aliquando contingere in rebus historicis, multaque haberi pro certis aut quasi certis, etsi uno aliquo argumento evidenti nequeant probari. Verum id solum fieri solet, quando multitudo illa argumentorum probabilium vim suam non amittit argumentis contrariis: at cum argumentis probabilibus æque fere probabilia opponuntur, uti fit in hac controversia, nimis contentiose agit, qui sententiam suam pro certa haberi desiderat: nam, rebus ita se habentibus, major solum probabilitas pro alterutra parte haberi potest; quæ autem apparent tantum magis probabilia, nec certa sunt, nec semper vera. Hisce observationibus præmissis, quæ ad utriusque sententiæ patronos æqualiter spectant, subjungam argumenta, quæ pro vita monastica allegantur, ut ex iis eruditus lector judicet, non quid certum sit, sed quid magis appareat probabile aut verisimile.

§ VII. Rationes pro vita monastica S. Rosaliæ, quæ ab imaginibus ipsius peti possunt.

[Imago S. Rosaliæ, quam ceteris præfert Cascinus,] Prima ratio, quæ facit pro monastica professione S. Rosaliæ, petitur ex imaginibus, in quibus repræsentatur monastico habitu induta. Cascinus hoc argumentum suggerit, aliud quidem agens, multa tamen ad propositum nostrum scribens. Verba ipsius lib. 2 cap. 21 Latine reddita subjungo: Minus forsan difficile fuit de interna imagine S. Rosaliæ dicere, quam futurum sit loqui de externa; quandoquidem certo affirmare non possumus, quænam inter omnes antiquas imagines vultu & habitu ei sit maxime similis. Unde, quemadmodum deficientibus scripturis in aliis rebus vitæ ipsius, ad picturas conversi sumus, ita & hic faciemus; & quidem majori ratione, quia quanto viciniores fuerunt ætati, in qua floruit, tanto magis debebant tunc sciri, non quidem gesta ipsius, quæ tempore deinde oblivioni data sunt, sed præcipue figura corporis & vestitus. Deinde, ubi observarat, argumenta semper peti solere ex picturis, dum scripturæ deficiunt, sic prosequitur: Porro effigies omnium aliarum antiquissima, aut saltem inter vetustissimas numeranda, maximeque honorabilis venustate sua, non levi, sed gravi, non artificiosa, sed simplicitate augusta, de qua diximus & dicemus iterum, est in tabula monasterii Marturanensis. Quapropter, quia illam merito habere possumus pro maxime simili ipsius (Sanctæ,) istam primam inter imagines nostras æri incidendam curavimus, ut ex ea capiatur bona aliqua conjectura. Hæc verba satis indicant, quanto in pretio Cascinus habeat effigiem illam, & quidem præcipue, ut externa Virginis figura & vestitus ex ea probabili conjectura cognoscatur.

[64] [ex opinione ipsius vestitum habet monasticum,] Imaginem vero illam pag. 311 & 312 ita describit: Religiosus vestitus S. Rosaliæ est in tabula vetustissima monasterii supradicti Marturanensis, quæ non minus debet esse antiqua quam trecentis & septuaginta annis, cum simul eo perlata credatur cum testamento & hereditate Theophaniæ supradictæ, quæ est anni MCCLVII, & forsan citius. Hujus exemplar fidelissime exprimendum curavi. Vide, studiose lector, effigiem ipsam hic junctam. Cascinus deinde de ea sic pergit: Nigrum habet caputium & velum capitis, præterquam quod nonnihil albefiat ex bombycino crispo, quo duplicatur, candido aut lineato. In pectore habet vestem satis angustam, quam vocant patientiam *, opere Phrygio distinctam; pallium vero gestat rubrum, & globulis aureis ornatum. Sinistra manu tenet crucem auream, transtro gemino affectam, quali utuntur patriarchæ; dexteram vero aliquantulum attollens, palmam nobis obvertit tamquam in signum protectionis. Hac data descriptione, asserit Cascinus aliam similem imaginem, sed minus vetustam, penes se esse, ubi S. Rosalia conjuncta est cum S. Roccho tamquam patrona contra pestem. Hasce vero utriusque differentias assignat. In secunda scapulare non est acu phrygia pictum, ut in prima, sed quasi lineatum. Crux autem, quam similiter tenet manu sinistra, non habet geminum stipitem transversarium, sed unum dumtaxat. Præterea duæ rosæ habentur ad extremitates crucis, & tertia supra velum in medio frontis. Hisce jungit duas alias, in quibus etiam apparet habitus monasticus: Verum, inquit, in nulla cernitur perfectus habitus religiosus. Hæc ultima verba adjecisse videtur Cascinus, quia purpuram, aurum, & opus phrygionicum non existimavit convenire vesti religiosæ, prout certum est de auro & opere phrygio; at non æque certum de colore purpureo seu rubro, ut videbimus.

[65] Laudatus jam Justinianus cum aliis existimat, descriptum modo prædictæ imaginis habitum exacte convenire cum habitu antiquo monacharum Græcarum Ordinis S. Basilii. [qui valde similis est vestitui monialium S. Basilii alibi expresso.] Ipsius autem opinio tanto mihi probabilior apparet & verisimilior, quanto clarius perspicio, habitum antiquum monialium Ordinis Basiliani eodem fere modo exprimi in Catalogo Ordinum Religiosorum Philippi Bonanni Societatis Jesu part. 2 figura 13; uti & in Historia Ordinum monasticorum Hippolyti Helyot tom. 1 pag. 231. Certum quidem est globulos aureos, & ornatum acu pictum non esse vestium religiosarum. At illa ornamenta esse adjectitia, quibus verisimiliter Sanctæ gloria significatur, omnino dicendum videtur; quia & in aliis multis picturis videmus, vestes Sanctorum, quos constat Religiosos fuisse, segmentis aureis esse distinctas ad ornatum, quo gloria eorum indicari potest. Purpureum seu rubrum pallium Religiosis item abjudicavit Cascinus pag. 312, crediditque colorem illum item esse adscititium ob nobilitatem seu stirpem regiam, seu ad gloriam designandam. Si hæc conjectura esset vera, nihil evinceret contra vestes monasticas, quas in dicta pictura gestat S. Rosaliæ imago, cum colorem sua libertate mutare potuerit pictor, quemadmodum scapulare opere phrygio exornavit, ut ornamentis gloriam Sanctæ designaret, & forma vestium statum monasticum. At mox videbimus colorem rubeum non videri prorsus inusitatum fuisse monialibus.

[66] Nunc vero accipe, studiose lector, quam exacte vestimenta omnia, [Describitur habitus monasticus Græcorum, maxime qui vocatur angelicus,] in effigie & descriptione Cascini assignata, congruant monialibus professis Græcis, quæ vocantur magni & angelici habitus, eo quod ceteris majorem perfectionem profiteantur. Si inspiciamus Euchologium seu Rituale Græcum, quod edidit notisque illustravit Jacobus Goar Ordinis Prædicatorum, videmus monachos Græcos in tres ordines distingui, in novitios videlicet, in proficientes, qui vocantur μικροῦ σχήματος vel μικροσχήμοι id est, parvi habitus, & in magis perfectos seu ad majorem perfectionem aspirantes, qui μεγάλου καὶ ἀγγελικοῦ σχήματος, id est, magni & angelici habitus. Eadem est distinctio monialium; & pro diversis istis gradibus vestimenta quoque sunt diversa, prout etiam videri potest apud Helyotum supra laudatum tom. 1 cap. 19, ubi tria illa vestimentorum genera pro viris per totidem figuras exprimit. Porro vestimenta eorum, qui sunt parvi habitus, sunt tunica, cingulum, pileus, pallium & sandalia. Qui vero magni habitus sunt, pro pileo habent cucullum, & insuper induuntur analabo, ut ibi vocatur, seu scapulari aut patientia, ut alias dicitur. Videri hæc possunt apud Goarum in Officio parvi habitus pag. 478, & in Officio magni habitus pag. 510. Observat autem laudatus Goar pag. 498 eadem fieri in consecratione monachorum & monacharum, exceptis paucissimis, quæ non spectant ad propositum nostrum.

[67] Hisce observatis, facile probari potest, in memorata S. Rosaliæ effigie conspici vestimenta omnia, [cujus singulæ partes, quæ cerni possunt, apparent in dicta imagine,] quæ dabantur perfectioribus, excepto cingulo, quod pallio tegitur, ideoque cerni nequit. Conspiciuntur enim tunica, pallium, scapulare & cucullus muliebris, seu caputium, quo caput tegitur: nam per cucullum in prædicto Officio intelligi caputium seu capitis tegmen, patet ex verbis, quæ leguntur in Officio, dum cucullus imponitur: Frater noster N. induitur cucullo simplicitatis, in galeam sive pileum spei salutaris. Cassianus lib. 1 de Habitu monachi cap. 4 de cucullo ita habet: Cucullis namque perparvis usque ad cervicis humerorumque demissis confinia, quibus tantum capita contegant, indesinenter diebus utuntur ac noctibus. Figura quidem cuculli vel caputii muliebris, quod potest etiam velum vocari, differt a cucullo virili; at id non repugnat proposito nostro. Quod vero spectat ad cingulum & sandalia; primum in effigie conspici nequit, cum pallio obtegatur: sandalia vero qualia sint in eadem effigie, non satis distinguitur, nec magis certo scitur, qualia in usu fuerint antiquis monialibus tempore S. Rosaliæ, ita ut hæc nec obesse possint nec prodesse. Verum cucullus, seu capitis velum, & scapulare, præsertim cum tunicæ jungantur & pallio, manifeste evincunt, vestes prædictæ imaginis esse monasticas, prout indubitanter pronuntiavit Cascinus, & quidem esse habitum monialium Græcarum magni & angelici habitus, uti partim asseruit laudatus Cascinus, & ulterius evincit scapulare & cucullus.

[68] [ita ut videatur habitus Basilianus, adscititio tamen ornatu auctus:] Quin & crux, quam manibus tenet, etiam insinuat, Rosaliam hic repræsentari in habitu Basiliano: effigies enim antiquæ monialis Basilianæ num. 65 assignata apud Bonannum & Helyotum similiter crucem manu tenet, sicut & reliqua vestimenta ejusdem sunt formæ. Nec obstat, quod ibidem sit crux communis, in effigie vero Rosaliæ crux sit gemino transtro affecta: ipse enim Cascinus pag. 319 dubitat, an revera sit crux gemini transtri, cum superior stipes transversus possit titulum crucis designare; aut, si ille stipes revera sit ipsum crucis transtrum, inferior stipes transversus designare possit locum, in quo pedes cruci affigebantur. Deinde Cascinus pag. 312 memorat aliam effigiem S. Rosaliæ, quæ iisdem vestimentis insignita crucem habet simplicem. Recte igitur affirmavit Cascinus, habitum prædictæ imaginis esse Græcum & monasticum. Verum contrariæ sententiæ patroni. qui alias auctoritatem Cascini plurimi faciunt, hic eam libenter vellent infringere: negant enim habitum illum S. Rosaliæ esse monasticum, & volunt omnino esse symbolicum. Ne autem Cascinum prorsus videantur deserere, licet id re ipsa faciant, observant eum pag. 312 dixisse, in nulla imagine cerni habitum perfectum monasticum. At verisimiliter ita loquitur, quia habitus monasticus aliis ornamentis adscititiis auctus est; sed ea de causa habitus ille non desinit esse monasticus, cum aliunde certo sciamus Sanctam Virginem, postquam mundum reliquit, nec auro nec opere phrygio nec purpura pretiosa ornatam fuisse. Ea igitur ornamenta solum adjecta a pictore videntur, ut gloriam aut nobilitatem Sanctæ iis indicaret & honoraret.

[69] [rubeus aut subrufus color, cum non prorsus fuerit monachis] Restat ut examinemus, an color rubeus aut purpureus, qui in pallio S. Rosaliæ conspicitur, haberi etiam debeat inter ornamenta illa adscititia, uti credidit Cascinus. Laudatus ante Tornamira in Responsis ad octo interrogationes pag. 85 & seq. ostendit, colorem rubrum seu roseum, aut potius subrubrum, non fuisse prorsus inusitatum in vestimentis sui Ordinis Benedictini. Allegat ad id probandum antiquas picturas, in quibus eo colore vestium expressi cernuntur Benedictini. Scribit ex Benedictino Efteno rufis olim vestimentis usos fuisse Benedictinos monasterii Reömensis in Gallia; atque ex Silvestro Maurolyco in Mari Oceano Religionum pag. 150 eumdem colorem antiquis Cisterciensibus attribuit. Quin & testatur in suo monasterio Gregoriano Panormi olim Fratres quosdam roseo colore fuisse vestitos, atque ex iis senem quemdam decrepitum circa annum 1642 sibi fuisse notum, qui eodem pergebat uti colore. Concilium Toletanum X etiam ostendit, colorem rutilum non fuisse inusitatum monachis: nam viduas religiosam vitam professuras capit. 4 jubet religiosa veste indui, atque eam ita describit: Ut autem deinceps nihil devocetur in dubium, pallio purpurei vel nigri coloris caput contegat ab initio susceptæ religionis.

[70] Audiamus, quo modo ante disceptationes Siculorum hunc locum scriptores præclari intellexerint. [& monialibus inusitatus,] Goar locum citans pag. 498 intelligit subrufum pallium, additque verba S. Athanasii lib. de Virgin., qui Græce sic habet: Ὁ ἑπενδήτης σου μέλας, μὴ βεβαμμένος ἐν βαφῇ, ἀλλ᾽ αὐτοφυὴς, ἱδιόχρωος, ἢ ὀνυχίζων. Hæc verba Goar ita Latine exprimit: Indumentum tuum (id est tunica, ait) fuscum sit, non tinctum, sed nativi coloris, aut saltem subrusum sive purpurascens. Ita vocem ambiguam ὀνυχίζων subrufum sive purpurascens in textu Athanasii exponit, at infra magis litteraliter ait, qualis est color unguium. In postrema editione Operum S. Athanasii tom. 3 pag. 166 locus ita redditur Latine: Ependytes tuus niger, neque tinctus, sed nativi coloris, aut onychinus. Monendus quidem est lector librum illum de Virginitate inter dubia Athanasii Opera solum numerari: at id non obest proposito nostro, cum saltem sit antiqui auctoris, si non sit Athanasii. Ambrosius Morales Chron. Hisp. lib. 12 cap. 32 de concilio Toletano X sic loquitur: In isto concilio mentio habetur de devotis (viduis,) quas in nonnullis distinguit a monialibus. Datur illis præter alia vestimenta pro habitu, ut in capite gerant velum nigrum aut rubrum. Ambo colores videntur ipsis dari in memoriam passionis Redemptoris nostri; unus in memoriam sanguinis ab ipso effusi, & alter in luctum tormentorum tam crudelium. Aliquo etiam modo insinuatur, idem velum gestatum fuisse a monialibus. Mariana item lib. 6 Histor. de rebus Hispaniæ cap. 9 pallium illud purpurei vel nigri coloris, quod viduis præscribit concilium, vocat flammeum nigrum aut rubrum.

[71] Quare non omnes Religiosos, etiamsi vilia quærerent vestimenta, [non obstat opinioni jam dictæ:] & plerumque coloris nativi, adeo abhorruisse a colore rubro, quam aliqui existimare videntur, concilium allegatum evincit. Idem probari potest ex S. Dorotheo abbate, qui, prout editus est a Corderio, Institutione 1 pag. 45 de colobio, seu tunica monachorum manicis destituta, sic ratiocinatur: Habet autem colobium nostrum etiam signum aliquod purpureum. Quid sibi vult signum purpureum? Quisquis Regi militat, purpuram in penula sua gestat. Cum enim rex pupuram gestet, omnes, qui illi militant, purpuram apponunt sagis suis, hoc est regium indumentum, ut per hoc ostendant se esse regios, regique militare. Ita & nos signum purpureum assumimus in colobium nostrum, innuentes nos in Christi militiam adscriptos esse &c. Si monachi illi Orientales, licet vestem totam non haberent rubram, signum tamen aliquod rubrum in vestibus suis gestarent, quo se Christi milites ostenderent; non video, cur mirandum sit, si alii eadem vel alia consideratione ducti, pallium totum gestaverint rubrum, aut rubro propinquum. Omnino igitur existimo rubrum colorem non obstare, quo minus vestimenta S. Rosaliæ in tabula Marturanensi pro monasticis probabilius haberi possint. Si vero posset certo probari, colorem rubeum Siculis monialibus nullo modo usitatum fuisse seculo S. Rosaliæ; item cum Cascino dici posset, colorem illum ob causas jam dictas pallio S. Rosaliæ esse additum.

[72] [ex vestitus autem illo probabilius monastico] Quapropter, cum vita hujusce Sanctæ maxime colligi debeat ex antiquis picturis & sculpturis, cumque nulla sit pictura melioris notæ, teste Cascino, quam Marturanensis, in qua probabilius monasticus habitus exhibetur, negari nequit, quin ex illa aliisque picturis similia vestimenta exhibentibus, oriatur suspicio non levis & probabilis conjectura de monastica Sanctæ disciplina. Quippe si propter picturas, quibus indicantur dæmonum insidiæ, & quibus varia pœnitentiarum instrumenta repræsentantur, Officio ecclesiastico inserta sit hæc periodus, Callidas dæmonum insidias, quæ asperæ vitæ tædium, & solitudinis horrorem animo ingerebant, acriter sæviendo in se ferrea catena, vigiliis, & humi cubatione, forti animo superasse, antiquæ icones significant: si, inquam, hæc probabilia recte judicata sunt ob icones minus antiquas, quam illa sit, de qua agimus; cur similiter dici nequit, vitam monasticam, quæ via est optima ad anachoreticam, habitu antiquissimæ picturæ insinuari, & non certo quidem, sed probabiliter ex ea colligi?

[73] [probabilis fit conjectura de monastica professione.] Scio quidem Cascinum solidiora requisivisse fundamenta, ut monacham fuisse S. Rosaliam assereret; eique lubens assentior, me item certiora desiderare documenta, ut affirmem vitam Sanctæ monasticam esse omnino certam. Verum si etiam negare voluerit Cascinus, probabilem ex ea pictura conjecturam haberi pro vita monastica, candide profiteor me ab ipsius sententia recedere: nam, sicut nulla hactenus allata est ratio, quæ certo evincit Sanctam fuisse monacham; sic nulla quoque producta est, quæ conjecturam de vita monastica evertit. Quod autem observat Cascinus Anachoretidem potuisse vestem sumere cujusdam Religionis, etsi illam non fuerit professa, absolute verum est; ideoque ex veste Religiosa nequit professio monastica certo inferri. At æque verum est, ex veste monastica probabiliter inferri professionem monasticam; præsertim cum non potuerit sciri, qua veste usa sit Sancta, si illa, ut voluit Cascinus, non modo monasticam disciplinam amplexa non sit, sed in spelunca sua prorsus manserit incognita. Posset demum contra hoc argumentum ex conjectura dici, curasse forsan monachos aut moniales Ordinis S. Basilii, ut Sancta depingeretur in habitu suo, licet Ordinem illum numquam fuisset professa. At nec illa objectio probabilem de professione Ordinis suspicionem tollit, sed solam rei certitudinem. Hactenus ex picturis per Cascinum in lucem datis.

Tornamira in Ida conjecturali disc. 6 contendit, [Sancta variis locis picta ut Benedictina,] plerasque antiquas picturas S. Rosaliæ repræsentare habitum Benedictinum Congregationis Montis Virginis, quasdam reducens ad habitum conventualem, alias ad habitum eremiticum ejusdem Ordinis, nonnullas quoque ad habitum Casinensem vel Cluniacensem. Tabula vero Marturanensis, de qua disputavimus, exprimit habitum Anachoretidis Benedictinæ iter agentis, si laudato credimus auctori, qui id variis locis asserit, maxime disc. 4 num. 20; quique id latius conatur probare in Responsis ad octo interrogationes resp. 7. Verum recte quidem ostendit, colorem rubrum seu roseum non fuisse prorsus inusitatum in Ordine suo: at nullibi evincit, talem fuisse habitum iter agentium Anachoretidum Benedictinarum, qualis cernitur in tabula Marturanensi. Deinde illa ipsa tabula istam opinionem prorsus evertit, cum vel solus illius aspectus clare ostendat, Rosaliam ibi pictam non esse tamquam in itinere constitutam: nullum enim progredientis aut iter agentis ullibi apparet indicium. Conferat studiosus lector tabulam Marturanensem, quæ supra a nobis exhibetur, cum sculptura Bivonensi, quæ Cascini est figura sexta; & facile videbit in posteriori proficiscentem exhiberi Rosaliam, non item in priori. Quapropter opus non est disputationem illam Tornamiræ (qui solet plura asserere quam probare) latius hic discutere, cum hac una observatione totum ipsius fundamentum prorsus corruat. Nihilo magis probata sunt, quæ asserit de tabulis aliis per Cascinum editis, & per nos recusis, neque opus est iis diutius inhærere.

[75] Attamen idem scriptor resp. 8 aliam adducit picturam, [& quidem in tabula, quæ dicitur anni 1255,] quæ magis favere potest Congregationi Benedictinæ Montis Virginis, modo omnia, quæ asserit de ista pictura, vera sint aut satis certa. Quippe affirmat primo, picturam istam esse anni 1255, & consequenter non integro seculo posteriorem morte S. Rosaliæ. Secundo asserit, supra caput in diademate legi has voces, Sancta mater Rosalia, antiquo charactere exaratas. Tertio probat picturam illam esse inventam in ecclesia antiqua laudatæ Congregationis Montis Virginis; & vestimenta omnia non modo monastica esse, quod patet ad oculum; sed exacte convenire cum habitu Montis Virginis ostendere satagit. Hæc sane insinuant, dictam Congregationem jam seculo XIII credidisse S. Rosaliam ejusdem fuisse instituti, ideoque istud Tornamiræ argumentum præcipuum est ex omnibus, quæ attulit, modo satis sint certa, quæ de ista pictura dicuntur. Hoc igitur præ ceteris venit discutiendum. Exemplar illius picturæ exhibet Tornamira æri incisum pag. 114 cum hac subscriptione: Ex pictura in pariete monasterii S. Joannis Capuæ Congregationis Montis Virginis Ord. S. Benedicti anni MCCLV.

[76] Porro ut illius picturæ antiquitatem probet, pag. 107 litteras adducit Amati Mastrulli abbatis monasterii Sanctæ Mariæ Montis Virginis Capuæ. [ut probare conatur Tornamira ex tempore structæ ecclesiæ,] Litteræ hæ Italico idiomate ad ipsum Tornamiram scriptæ asserunt, prædictam ecclesiam S. Joannis, in qua pictura inventa est, a monachis Montis Virginis constructam esse anno 1255, idque colligi posse ex litteris Alexandri Papa IV & Cardinalis Ubaldini, quas ait se transmissurum. Recitat revera Tornamira pag. 102 litteras Alexandri IV cum inclusis litteris Cardinalis Octaviani Ubaldini datas anno 1255 Abbati & conventui Sanctæ Mariæ Montis Virginis, Ordinis sancti Benedicti Avillinensis diœcesis, in quibus facultus ipsis conceditur construendi duo oratoria, alterum intra urbem Capuanam, alterum extra urbem. Admitti igitur potest, ecclesiam illam S. Joannis, quæ deinde diruta est, constructam fuisse anno 1255, licet ex litteris Pontificiis non liqueat, de eadem agi ecclesia. Verum ex tempore, quo structa est ecclesia, certe inferri non potest, imaginem S. Rosaliæ eodem tempore in illius pariete fuisse pictam, cum picturæ postmodum adjungi potuerint. Itaque antiquitas istius picturæ ex sola hac observatione non est satis certa.

[77] [in cujus nunc dirutæ parietinis imago exstas] In litteris laudati abbatis Mastrulli ad Tornamiram hæc leguntur: Nomen Sanctæ nostræ Rosaliæ ibi (in dicta pictura) fuisse, traditio est; quemadmodum e regione in altero pariete, ubi alius Sanctus depictus est, nomen istius recte cernitur, uti & nomen monachi aut superioris illius, qui picturam fieri curavit, litteris antiquis expressum. Ita etiam S. Rosaliæ nomen illic fuisse crediderim, sicut hodie habet traditio: attamen præsenti tempore nec istud nec aliud nomen istic legitur, quia abrasa est muri superficies, in qua erat pictum vel sculptum nomen S. Rosaliæ infra picturam. Hisce congruit testimonium Vincentii Abbate, pictoris Capuani, datum & per publicum notarium exceptum die XXV Novembris anni 1657, quod ibidem pag. 110 de eadem pictura sic habet: Pictor … asseruit se intus illam ecclesiam dirutam in pariete a parte dextera invenisse depictam imaginem sanctæ Rosaliæ, monialis M. V. * Congregationis, cum vestibus albis, scilicet cum tunica, scapulari, cum cappa seu mantello usque ad talos pedum, cum succanno, & velis albis, in cujus manibus in dextera habet lilium, & in sinistra breviarium, & ad ejus pedes, ut audivit a multis senibus hujus civitatis, & præsertim pictoribus, erat subscriptio nominis dictæ sanctæ Rosaliæ, quæ ad præsens non videtur ob vetustatem picturæ &c.

[78] [eum nomine mirabiliter dein invento,] Nominis defectus dubitationem ingerere poterat. At nomen deinde detectum fuisse mirabili modo narrat Tornamira pag. 113. Rem explicat in hunc fere modum. Anno 1668, cum devotio populi Capuani erga S. Rosaliam incensa magis esset per editam eodem anno Ideam conjecturalem, multi diligenter perscrutati sunt murum circa imaginem prædictam, quam esse S. Rosaliæ credebant. Ab altero, non sine impulsu cælesti, inquit, illa pars muri, quæ vetustate erat consumpta, ubi depicta erat virgo Rosalia, lota fuit, uti & ipsa sacra imago. Ecce autem improviso & derepente cum applausu universali prodigiose apparet pretiosissimum ipsius nomen, in ejus diademate collocatum, (& non infra, ut hodierni falso crediderant & aliis persuaserant) scriptum litteris vetustis, sicuti scripta sunt nomina aliorum Sanctorum & monachorum, qui in illo muro sunt depicti. Addit rem mox fuisse confirma tam gemino testimonio per notarios scripto, petente domino Silvestro Ayossa, rectore ecclesiæ parœcialis SS. Cosmæ & Damiani de Quadropanis, & consentiente magistratu Capuano. Utrumque testimonium idiomate Italico exprimitur.

[79] [ut varii testantur:] Primum est trium notariorum, qui testantur se vocatos ad domum R. D. Julii Minutolo, in qua erat dirutum istud sacellum, ibique invenisse murum & imaginem S. Rosaliæ, quam describunt, prout jam supra descripta legitur. Et mox addunt: Supra caput ipsius est diadema, in quo per circuitum leguntur hæ voces, Sancta mater Rosalia, exaratæ litteris vetustis istius formæ, qua scriptæ apparent in picturis dicti muri. Deinde propriis manibus subnotarunt testimonium die V Octobris anni MDCLXVIII hoc modo, sed Italice.

Ego not. Angelus Ollettino, natus in dicta civitate fidem facio, ut supra. Ego notar. Joannes Angelus Rossi, Capuanus, fidem facio, ut supra. Ego notar. Joannes Leonardus Pizzo fidem facio, ut supra.

Fides vero notariorum roboratur subjuncto hoc testimonio Latine scripto: Nos electi ad regimen, & gubernationem fidelissimæ civitatis Capuæ, fidem facimus atque testamur, supradictos, qui præsentem fidem subscripserunt, esse publicos regia auth. notarios hujus fidelissimæ civitatis Capuæ, eorumque scripturis publicis atque privatis ab omnibus adhibitam fuisse & adhiberi plenam & indubiam fidem &c. Subscripsit Notar. Cæsar Sacconius secretarius. Alterum testimonium est Hieronymi Paccone, rectoris ecclesiæ parœcialis S. Michaëlis, juramento item firmatum & præcedenti conforme.

[80] Negari non potest, quin hæc pictura faveat causæ Benedictinæ Congregationis Montis Virginis, [ex hac imagine suspicio oritur de professione Benedictina: at nihil certi potest statui.] & suspicionem moveat de Sanctæ vita monastica & professione illius Ordinis. Attamen nec tam antiqua est pictura ista, ut rem possit facere certam. Præterea mirum apparet, picturam illam Capuæ fuisse inventam, cum nullus affirmet Rosaliam Capuæ antiquis temporibus fuisse cultam, & ne quidem constet, an ullibi olim culta fuerit ab Ordine Montis Virginis: nam adducit Tornamira nonnullorum dicta, asserentium traditionem vigere in illo Ordine, Rosaliam ejus fuisse alumnam; at cultum antiquum Sanctæ in eodem viguisse non ostendit. Demum authenticam hujus picturæ fidem minuit, quod anno 1655 & 1657 nomen S. Rosaliæ non appareret, uti patet ex allegatis num. 77; anno autem 1668 nomen tam facili negotio fuerit inventum, idque tandem apparuerit non sub pictura, ubi nomen fuisse asserebatur ex traditione, sed supra in diademate. Hæc omnia, quæ miranda dixi, efficiunt ut nequeam pro certis habere, quæ de imagine illa S. Rosaliæ asseruntur. Quid vero ad argumentum Tornamiræ, ex dicta imagine petitum, respondeant ipsius adversarii, necdum ullibi reperire potui. Verum responderi potest, supposita veritate ac antiquitate imaginis, necdum aliquid certi posse concludi, cum potuerit Sancta sic pingi jussu Benedictinorum, etiamsi non constitisset de professione istius Ordinis.

[Annotata]

* al. seapulare

* i. e. Monatis Virginis

§ VIII. Rationes aliæ pro vita monastica Sanctæ.

[Antiqua traditio allegata pro monastica vita Sanctæ,] Tam Benedictinæ quam Basilianæ causæ defensores contendunt, traditionem in Ordine suo diu fuisse de S. Rosalia ejusdem aliquando alumna: at neutri poterunt ullum allegare auctorem, qui eam traditionem scriptis consignavit ante annum 1624, seu ante corporis inventionem. Hæc autem observatio facit, ut facile suspicari quis possit, conjecturas nonnullorum, qui post corpus inventum crediderunt S. Rosaliam hujus aut illius esse Ordinis, paulatim invaluisse, & post annos aliquot ornari cœpisse honorifico traditionis nomine. Hæc, inquam, suspicio non immerito oriri potest, cum nullus Ordo Religiosus legatur sibi S. Rosaliam attribuisse ante corpus inventum, nec ullus ipsius memoriam singulari præ ceteris veneratione prosequeretur. Fatendum tamen est, Benedictinos Siculos non diu post corporis inventionem sibi attribuere cœpisse S. Rosaliam, eique illorum opinioni favere Urbanum VIII in bulla anni 1634, qua voluit ut monasterium S. Rosaliæ, Panormi erigendum sub regula S. Dominici ex testamento dominæ Margaritæ del Carretto, potius fundaretur sub regula S. Benedicti, quia S. Rosalia hujus habitum gestasse credebatur. Bullæ illius Tornamira ex archivo dicti monasterii partem allegat in Idea conjecturali disc. 7 num. 34, & partem aliam in Epistola dedicatoria ad senatum Panormitanum pag. 16. Priori loco hæc recitat verba: Omnesque in dicto monasterio receptæ & admissæ habitum per moniales aliorum monasteriorum monialium observantium, seu reformatarum Ordinis S. Benedicti, gestari solitum deferant, cum signo sanctæ crucis ex tela alba in eo confuto, prout eadem sancta Rosalia ab antiquis temporibus depingi solet, suscipere, ac professionem per easdem emitti consuetam expresse emittere &c. Hic asserit Pontifex S. Rosaliam ab antiquis temporibus solitam depingi habitu Benedictino; quod sane causæ Benedictinorum favet.

[82] [maxime pro instituto Benedictino, nec sine aliquo fundamento ex picturis.] Altero loco rationem reddit, cur velit testatricis voluntatem mutatam, his verbis: Cum vero magis consentaneum sit, ut monasterium præsentium tenore erigendum sub regula observantium seu reformatarum sancti Benedicti, cujus habitum dicta sancta Rosalia gestasse creditur, instituatur; cum verisimile omnino existat, quod si dicta Margarita sanctam Rosaliam præfatam, erga quam, dum vixit, maximum gessit devotionis affectum, sancti Benedicti potius quam sancti Dominici habitum gestasse scivisset, monasterium hujusmodi sub regula, quam dicta Sancta professa fuit, erigi mandasset. Verba hæc summi Pontificis consideratione sunt digna: nam, licet Urbanus per allegata verba non declaret, nedum definiat, S. Rosaliam fuisse Ordinis Benedictini, saltem affirmat id suo tempore creditum fuisse; & allegando eam rationem ostendit, eam sententiam non displicuisse, sed verisimilem sibi apparuisse, præsertim cum dicat Sanctam ab antiquis temporibus in habitu Benedictino pingi solitam, atque ita insinuet, quibus maxime fundamentis illa nitatur sententia. Quapropter vehementer miror, nonnullos contrariæ sententiæ patronos impotenter clamitasse, sententiam de vita monastica S. Rosaliæ contrariam esse traditioni Panormitanorum; & numquam, quantum sciam, aliquid reposuisse ad hæc Urbani VIII asserta, quæ clare ostendunt sententiam illam post corporis inventionem statim invaluisse, & ex antiquis imaginibus habere fundamentum traditionis antiquæ. Quod enim spectat ad traditionem in hominum memoria conservatam, si nulla ante corpus inventum erat de monastica Sanctæ vita, nulla quoque erat contraria, quia omnis fere S. Rosaliæ memoria exciderat. Rochus Pirrus Siciliæ sacræ lib. 4 notitia 1 pag. 165 item asserit, Rosaliam suo tempore creditam fuisse Benedictinam; idque latius probat Tornamira in laudata mox epistola ad senatum Panormitanum. Ex hisce omnibus concludere liceat, non aliam quidem allegari posse traditionem de monachatu S. Rosaliæ, quam quæ ex antiquis picturis colligitur: hunc tamen famæ popularis defectum exigui esse momenti, cum gesta fere omnia Sanctæ similiter ex hominum memoria excidissent ante corpus inventum.

[83] Aliud pro vita monastica argumentum profertur ex modica cruce argentea, [Ex modica cruce argentea simul cum corpore inventa,] quæ anno 1625 una cum corpore inventa est. Crucem hanc apud corpus inventam Cascinus lib. 2 cap. 21 pag. 31 testatur, eamque sic describit: Exigua crux argentea (inventa est apud corpus & eodem lapide tecta) levissimi ponderis, quoniam tenuis est instar folii chartæ, & tam modicæ extensionis, ut nequeat divitias sapere in paupere Anachoretide. Crucis hujus figuram æri incisam dabo infra § 24, ubi videri potest. Tornamira in Idea disc. 7 num. 13 & seqq. asserit, Benedictinos sepeliri solitos cum exigua cruce supra pectus posita, aitque hanc crucem supra S. Rosaliæ pectus positam esse, dum sepulta est. Verum id satis ostendit de cruce cerea, non vero de argentea: atque in eo labat ipsius ratio. Nam ait quidem crucem esse potuisse ex quacumque materia: at id non probat. Justinianus autem de dicta cruce fusius disputans, primo ostendit, inventam esse, & nunc servari Panormi in monasterio S. Rosaliæ; quæ confirmat instrumento authentico e curia archiepiscopali accepto. Deinde ita ratiocinatur Latine: Porro crucem argenteam Basilianarum sanctimonialium esse habitum, quo in Occidente a Benedictinis unice distinguantur, apud omnes reipsa compertum est: nam in reliquis idem vestitus, idem color utrisque. Idque constantissima & pervetusta consuetudo apponendæ gestandæque crucis argenteæ asseverat, dum in hoc sanctissimi Salvatoris monasterio religiosa & solemnia vota virgines profitentur. Itaque Rosalia, etsi anachoretis pauperrima, suæ nihilominus professionis tenacissima, Basiliani Ordinis tesseram, crucem nempe argenteam, ad finem usque mortalis vitæ suæ gestare ac portare voluit. Extat de crucis hujusmodi usu eruditi viri lucubratio, sub nomine Hellenii Agricolæ edita. Hactenus Justinianus.

[84] Opusculum autem sub fictitio nomine Hellenii Agricolæ editum, [qualem gestare solent moniales Basilianæ,] de quo meminit, est Apologia pro monialibus sanctissimi Salvatoris, Italice scripta, qua defenditur usus ejusmodi crucis argenteæ palam in pectore gerendæ, quem vetustum esse ostendere conatur auctor. Dubitari quoque non potest ex testimoniis per laudatum scriptorem allatis, quin moniales Basilianæ in religiosa professione crucem acceperint ab abbatissa: at non æque videtur constare, utrum crux illa semper fuerit argentea, an ex alia materia. Nec omnino certum apparet, crucem illam semper a monialibus Basilianis sanctissimi Salvatoris gestatam fuisse palam in pectore. Bonannus in Catalogo Ordinum part. 2 art. 15 rationem assignans, cur moniales Basilianas exhibuerit cum cruce in manu, ita scribit: Imago a nobis exposita crucem manibus præfert, ut ex ea ritus innotescat, quo Basilianæ sanctimoniales Deo consecrantur. Illis enim abbatissa crucem porrigit vel argenteam vel æream, qua significatur, ab eis Christi crucem libenter amplecti, ut cum Sponso cruci affixæ usque ad mortem S. Basilii leges profiteantur. Crux hic dicitur argentea vel ærea, nec dicitur, an appensa fuerit ante pectus, an manu accepta: neque id colligi potest ex verbis abbatissæ crucem porrigentis. Verba illa ex regula monialium recitat laudatus supra scriptor, nomine Agricolæ usus, pag. 64: Accipis crucem Domini, eumque sequeris juxta sanctam ipsius vocem? inquit abbatissa. Novitia vero respondet: Ita, mater, cum Dei auxilio. Addit auctor, ex perpetuo usu constare, crucem illam semper fuisse argenteam, & e collo novitiæ ante pectus suspensam fuisse per abbatissam.

[85] [probabilis suspicio oritur de professione illius Ordinis.] Favet generalis abbas Ordinis Basiliani huic sententiæ. Quippe postquam moniales sanctissimi Salvatoris impetrassent, ut a Clemente Papa XI multæ ejusmodi cruces benedicerentur ad usum jam dictum, tale dedit testimonium ibidem pag. ultima relatum: Ego infrascriptus præsentes inspecturis fidem facio atque obtestor, qualiter in virtute præfati rescripti, transmissis ad Urbem in quadam capsula a monialibus SS. Salvatoris civitatis Panormi Ordinis S. P. N. Basilii Magni nonaginta septem parvis crucibus, quas juxta regulam ejusdem S. P. N. tamquam Basiliani habitus insignem tesseram apparenter gestare solent in pectore ex pervetusta nostri Ordinis consuetudine immemorabili, fuerint jam a SS. Domino nostro Clemente PP. XI de more benedictæ ad effectum lucrandi indulgentias in earum transumpto concessas. In cujus rei testimonium me subscripsi Romæ in collegio S. P. N. Basilii Magni, Religionisque sigillo munivi, die XXII Junii MDCCXV. Subscriptio erat: Mag. D. Petrus Menniti abbas generalis Ordinis S. Basilii Magni. Et infra: S. Theol. Mag. abbas D. Basilius de Laurentio secretarius, & vicegerens Hispaniarum. Ex dictis concludo, crucem illam argenteam favere opinioni de monachatu Basiliano S. Rosaliæ, sive quis velit Basilianas crucem jam tempore ipsius gestasse in pectore, sive solum manu accepisse in professione. Quin & observo, in pictura Marturanensi hac etiam de causa S. Rosaliam cum cruce exprimi potuisse, sicut factum a se dicit Bonannus in imagine monialis Basilianæ.

[86] [Ex scriptura quoque Græca pro monasterio SS. Salvatoris Ordinis Basiliani] Aliud rursus argumentum pro vita monastica S. Rosaliæ habetur ex inscriptione illa Græca, de qua egi § 3. Quippe si certo constaret, scripturam illam esse S. Rosaliæ, certa quoque esset vita ipsius monastica. Cum autem oppugnetur & contra defendatur fides illius inscriptionis; nec certo ostendatur supposititiam esse, aut alteri Rosaliæ attribuendam; argumentum ex illa scriptura petitum ad alia accedit tamquam probabile, non vero tamquam certum. Porro scriptura illa assignat etiam monasterium sanctissimi Salvatoris Panormi, in quo Sancta vitam monasticam fuisset professa, sicuti contendunt Basilianæ causæ patroni, licet velint in alio prius monasterio monacham factam, & postea ad illud translatam. Monasterium autem istud semper fuisse sub regula S. Basilii scriptores Siculi passim consentiunt. Rocchus Pirrus tom. 1 Siciliæ sacræ in Notitia ecclesiæ Panormitanæ pag. 220 de eo monasterio sic habet: S. Salvatoris (monasterium) cœptum a Roberto Guiscardo ædificari, atque anno MCXLVIII a Rogerio rege bonis auctum est: ideo REGIUM appellat rex Martinus; tria huic adjuncta cœnobia dixi fol. 114. Vixit olim in eo Constantia Rogerii R. filia, quæ nupsit deinde Henrico imperatori. Sub disciplina est Basiliana: haud diu est, cum adhuc Græce psallebant. Pag. 113 & 114 hæc dixerat: Anno MCXLVIII regium cœnobium, cui a Servatore nomen est, Ordinis S. Basilii, ducis olim Roberti, ac inde Rogerii regis opera extructum, (Hugo archiepiscopus Panormitanus) monialibus ad incolendum tradidit; quæ a S. Matthæi de Cassaro, S. Theodori, & S. Mariæ de Oreto vetustis ædibus emigrarunt.

[87] In hoc ultimo monasterio monacham esse factam S. Rosaliam, [non levis colligitur conjectura.] indeque cum aliis anno 1148 ad monasterium SS. Salvatoris emigrasse vult Justinianus, & pro opinione sua allegat traditionem, & inscriptionem Italicam in pariete monasterii positam, qua indicatur, habitasse ibidem S. Rosaliam. Verum nec traditio illa nec inscriptio videtur antiqua: nam antiquitas istius traditionis nullibi probatur, & inscriptionem esse neotericam, testatur Mongitorius in Dissertatione Ms. nobis transmissa, asserens se locum curiose perlustrasse & inscriptionem vidisse. Quapropter non tantum pro hoc monasterio habetur fundamentum, quantum pro monasterio SS. Salvatoris, licet revera potuerit in hoc commigrare ab uno e tribus recensitis, si in monasterio sanctissimi Salvatoris vixerit, uti habet Græca inscriptio. Moniales SS. Salvatoris anno 1699 post restitutam sibi prædictam scripturam una cum cruce lignea, ut relatum est § 2 a num. 16, non videntur dubitasse, quin S. Rosalia in suo olim monasterio habitasset tamquam monialis ejusdem Ordinis & monasterii, atque idcirco altare ipsi erexerunt. Verum cum & scripturæ fides oppugnetur, ac scriptura alterius esse possit Rosaliæ; probabilis quidem suspicio & conjectura oritur ex laudato scripto: at dici nequit, rem ea de causa satis esse certam.

[88] Argumentum quoque desumunt patroni vitæ monasticæ ex variis apparitionibus, [Monasticæ professioni etiam favent apparitiones variæ,] in quibus S. Rosalia ut monacha dicitur visa. Utuntur ea ratione tam Benedictinæ quam Basilianæ causæ defensores. Justinianus in Annotatis Vitæ Ms. ita scribit: Cum primum sese videndam objecisset Rosalia (ut apud Cascinum pag. 25 legitur, & Vincentius Gariglianus narrat) anno MDCXXIII, mense Octobri, Hieronymæ Gatto, seu lo Gattutu, ex processu autentico Cardinalis Doriæ jussu efformato, sub Religioso habitu, specieque sanctimonialis apparuit. Videri potest Cascinus loco assignato. Apparitionem infra dabo ex Salerno, qui de specie apparentis Rosaliæ ita loquitur: Adolescentulam videt (dicta Hieronyma Gatto) sanctimonialis specie & habitu. Subjungit Justinianus post varios scriptorum textus sequentem apparitionem: Eodem ipso habitu apparuit Franciscæ dell' Arco Panormitanæ, in valetudinario sanctæ Luciæ pestilentia gravissime laboranti, mense Octobri, anno MDCXXIV, ut ex processu jussu Cardinalis Doriæ facto refert Gariglianus: Verba Garigliani Italica mox subdit, quæ sic Latine reddo: Apparuit illi mulier quasi monacha, quæ ipsi dixit &c.

[89] Mox Justinianus sic pergit: Idem fere contigit XII Septembris eodem anno Vincentiæ de Bongiorno extremum vitæ spiritum agenti, [in quibus ut monacha visa est.] & a Rosalia sanitate donatæ. Textus Italici, quem recitat, hoc est initium: Quadam nocte apparuit ipsi aliqua habitu monacha, vestita sicut Patres S. Luciæ &c. Monasterium S. Luciæ Panormi est Franciscanorum reformatorum, ut habet Pirrus tom. 1 Siciliæ sacræ pag. 218. Prosequitur rursum Justinianus: Testatur id ipsum Nympha Scarfillotta, cui pristina valetudo a S. Rosalia restituta est, ut quinque medicorum, Jacobi Anastasi, Jacobi Vitrani, Antonini Fausuni, Francisci Cupacchi, & Jacobi Cajolæ juramento constat. Subdit textum Garigliani, quo dicitur apparuisse ut monacha; & mox duas apparitiones, oblatas Philippo Salonia sacerdoti, & Francisco Facciolo Panormitano, quas suis locis inseremus. Hic solum concludere liceat, tot apparitiones, juramentis firmatas & episcopali judicio probatas, in quibus monachæ habitu visa est Rosalia, non parum favere defensoribus instituti ipsius monastici. Cum tamen non eodem semper habitu visa sit; nihil quoque certi ex hoc argumento colligi potest.

[90] [Ratio ultima peritur ex consuetudine magis usitata ordiendi anachoresin:] Postremum argumentum, quod pro vita monastica S. Rosaliæ profertur, omissis aliis minoris momenti ratiunculis, petitur ab usu & consuetudine frequentiore & probatiore vitam anachoreticam vel eremiticam ordiendi. Certum est & indubitatum, Sanctos nonnullos a vita seculari statim progressos esse ad vitam solitariam vel eremiticam, sine ulla exercitatione in cœnobio. Ita S. Paulus eremita, & alii nonnulli antiqui ad solitudinem se contulerunt, nulla prævia exercitatione monastica: idque maxime contigit primis Ecclesiæ seculis, quibus rarior erat vita cœnobitica, & monasteria minus frequentia minusque nota. Postquam vero crebra per totam Ecclesiam condita sunt monasteria, plures se ex cœnobiis ad solitudinem receperunt, ut ibidem contemplationi perfectius vacarent: atque is modus inchoandi vitam anachoreticam Sanctorum Patrum consiliis & Ecclesiæ legibus est conformior, & præcedente longe usitatior. Suarez tom. 4 de Religione lib. 1 cap. 2 num. 4 ad propositum nostrum ita scribit: Supposita vero illius vitæ (eremiticæ) sanctitate, ostendere oportet, fuisse vere statum Religiosum. Circa quod sciendum est, vitam illam solitariam dupliciter assumi posse; primo, statim a principio conversionis ab illa inchoando; secundo, ad illam a cœnobitica vita transeundo. Hoc posteriori modo consulunt Patres vitam illam esse assumendam, postquam scilicet aliquis in cœnobio per multos annos se exercuerit, & magnos progressus in perfectione fecerit.

[91] [nam SS. Patres passim suadent,] Audiamus, quid S. Hieronymus, cui oppidum carcer, & solitudo paradisus erat, de hisce scribat ad Rusticum Monachum epist. 95, olim 4: Nunc, inquit, monachi incunabula, moresque discutimus: & ejus monachi, qui liberalibus studiis eruditus in adolescentia, jugum Christi collo suo imposuit. Primumque tractandum est, utrum solus, an cum aliis in monasterio vivere debeas. Mihi quidem placet, ut habeas Sanctorum contubernium, nec ipse te doceas, & absque doctore ingrediaris viam, quam numquam ingressus es, statimque tibi in partem alteram declinandum sit, & errori pateas: plusque aut minus ambules, quam necesse est; ne aut currens lasseris, aut moram faciens obdormiscas. In solitudine cito subrepit superbia. Quod ubi late probaverat, ita pergit: Quid igitur? Solitariam vitam reprehendimus? Minime: quippe quam sæpe laudavimus. Sed de ludo monasteriorum hujuscemodi volumus egredi milites, quos eremi dura rudimenta non terreant; qui specimen conversationis suæ multo tempore dederint; qui omnium fuerint minimi, ut primi omnium fierent; quos nec esuries aliquando, nec saturitas superavit; qui paupertate lætantur; quorum habitus, sermo, vultus, incessus, doctrina virtutum est &c. Idem sanctus Doctor epist. 97 ad Demetriadem vitam solitariam sic laudat, ut simul ostendat, quam sit periculosa maxime in feminis: Solet inter plerosque, inquit, esse certamen, utrum solitaria, an cum multis vita melior sit: quarum prior præfertur quidem secundæ: sed si in viris periculosa est, … quanto magis in feminis, quarum mutabilis fluctuansque sententia, si suo arbitrio relinquatur, cito ad deteriora delabitur? &c.

[92] Consentit hisce S. Benedictus cap. 1 Regulæ, quoad probationem in cœnobio vitæ solitariæ præmittendam, [ut vitæ anachoreticæ præmittatur monastica;] secundum monachorum genus ita describens: Deinde secundum genus est anachoretarum, id est, eremitarum; horum, qui non conversionis fervore novitio, sed monasterii probatione diuturna didicerunt contra diabolum, multorum solatio jam docti, pugnare: & bene instructi fraterna ex acie ad singularem pugnam eremi, securi jam sine consolatione alterius, sola manu vel brachio contra vitia carnis, vel cogitationum, Deo auxiliante pugnare sufficiunt. Quin imo hic Sanctus videtur improbare vitam eremiticam eorum, qui illam sic non ordiuntur. Audiamus sequentia: Tertium vero monachorum teterrimum genus est Sarabaitarum, qui nulla Regula approbati, vel experientia magistra, sicut aurum fornacis: sed in plumbi natura molliti, adhuc operibus servantes seculo fidem, mentiri Deo per tonsuram noscuntur. Qui bini, aut terni, aut certe singuli sine pastore, non Dominicis, sed suis inclusi ovilibus: pro lege eis est desideriorum voluptas; cum quidquid putaverint, vel elegerint, hoc dicunt sanctum, & quod noluerint, hoc putant non licere. Videtur revera S. Benedictus his verbis comprehendere omnes illos, qui in solitudinem pro arbitrio suo secedunt, nulla prævia probatione in cœnobiis, cum illi nec Regulæ subsint, nec vitæ monasticæ experientiam habeant. Verumtamen S. Isidorus de Officiis eccles. cap. 16 eremitas distinguit a Sarabaitis, & priores laudat, alios vero vituperat. Id certum est, eremitas quosdam sanctissimos fuisse initio Ecclesiæ, sed illum vivendi modum deinde minus probatum, nisi assumeretur legitima auctoritate, seu superiorum licentia.

[93] Porro sicut Patres suadent, ut vita solitaria non inchoëtur nisi post monasticam; [& vita anachoretica sic assumpta perfectior est,] ita facile probari potest, vitam solitariam sic assumptam esse perfectiorem vita solum eremitica, quam monastica non præcessit. S. Thomas 2, 2 q. 188 art. 8 quærit, utra vita sit perfectior, cœnobiticane an eremitica. Respondet autem, varia distinguendo, solitariam vitam perfectiorem dici posse, quia hæc est vita perfectorum: Sicut ergo, inquit, id, quod perfectum est, præeminet ei, quod ad perfectionem exercetur, ita vita solitariorum, si debite assumatur, præeminet vitæ sociali. Si autem absque præcedenti exercitio talis vita assumatur, est periculosissima, nisi per divinam gratiam suppleatur, quod in aliis per exercitium acquiritur, sicut patet de beatis Antonio & Benedicto. Suarez ante laudatus lib. 1 cap. 2 num. 14 explicans S. Thomam, ad propositum nostrum ita loquitur: Ultimo constat ex dictis, quid dicendum sit de comparatione inter hos duos status, solitarium & cœnobiticum. Nam D. Thomas … videtur simpliciter solitariam vitam præferre, quando debito ordine ac modo assumitur; quia comparatur ad aliam, sicut terminus ad viam; terminus autem ex suo genere perfectior est via. Et in præsenti cænobia ad hoc sunt, ut homines tendant ad perfectionem; vita autem solitaria supponit perfectionem acquisitam: unde solum est ad exercendam perfectionem. Sed in primis D. Thomas loquitur de vita solitaria, quando ad illam per vitam Religiosam in cœnobio seu conventu transitur. Quo modo vita hæc solitaria jam supponit verum statum Religiosum, & ita non præfertur status statui, sed in eodem statu præfertur gradus perfectorum gradui proficientium. Unde etiam supponitur diligens exercitatio in vita communi Religiosa, ita ut perfectio jam comparata sit, & ad illam exercendam solitudo eligatur, non proprio judicio, sed superioris arbitrio: nam talis solitaria vita non caret obedientiæ subordinatione, cum non destruat Religiosum statum, sed perficiat. Ex hisce certum est, meliori ordine procedi ad vitam eremiticam per cœnobiticam, quam sine illa; quia perfectio, ad vitam eremiticam necessaria, magis potest acquiri in monasterio, quam in eremo, ut egregie ostendit S. Basilius in Regulis fusius tractatis cap. 7.

[94] [quam sit eadem, si inchoëtur sine monastica.] Sequitur secundo, vitam eremiticam, quæ assumitur post monasticam, perfectiorem esse eremitica aliter inchoata, non solum quia supponit perfectionem jam acquisitam, sed etiam quia continet excellentiam vitæ monasticæ simul & solitariæ, uti ex allatis verbis constat. Illa vero locum non habent, si quis recta ex seculo ad solitudinem se conferat, cum nec perfectionem acquisiverit, nec Religiosis votis sit adstrictus. Audiamus rursus Suarezium, qui num. 16 de hisce sic loquitur: At vero quando hic status vitæ solitariæ non supponit statum Religiosum, licet possit fortasse dici modus vivendi perfectior quo ad actionem, vel quoad usum, non potest dici status perfectior, quia status non est: & ex ea parte imperfectus modus vitæ est, quia potest propria voluntate mutari. Quomodo dixit Glossa in dict. c. QUI VERE, eremitam transeundo ad monachum, transire ad vitam arctiorem, quia jam non potest habere propria: adde, & quia jam est sub obedientia, quod est omnium optimum, quantum ad statum spectat. Præfert hic Suarez vitam monasticam eremiticæ illi, quæ monasticam non habuit præviam, cum tamen eremiticam assumptam post monasticas exercitationes agnoscat excellentiorem esse monastica. Quanto igitur magis illa est excellentior alia eremitica? Dein ita pergit laudatus scriptor: Quin potius, licet supponatur Religiosus status, si non supponitur exercitatio Religiosa in congregatione Fratrum, & magna virtus & perfectio acquisita; illud vitæ genus regulariter loquendo eligibile non est, quia non est via secura ad perfectionem, sed periculis plena: Nisi divina gratia (ait D. Thomas) suppleat, quod in aliis per exercitationem acquiritur, ut in S. Benedicto & aliis. Quamobrem absolute & humano modo loquendo, ille vivendi modus omnino solitarius, illo modo assumptus, non cadit sub humanum consilium, nec potest dici simpliciter melior, sed solum cum hoc addito, Nisi specialis Spiritus sancti instinctus interveniat, ita ut homo interius ab Spiritu sancto certitudinem accipiat, quod sub protectione & directione sua illum suscipiat. Hactenus Suarez, ex cujus posterioribus verbis argumentum sibi sumunt contrariæ opinionis patroni.

[95] [Volunt aliqui honorificentius esse Sanctæ, si credatur clanculum fugisse:] Contendunt illi, honorificentius esse S. Rosaliæ, si via extraordinaria ad sanctitatis culmen pervenerit, quam si via ordinaria Sanctorum ad perfectam vitam ascenderit; ideoque volunt, Sanctam non per vitam monasticam progressum fecisse ad solitariam, sed clandestina fuga ad eremum se contulisse, ut speciali instinctui Spiritus sancti omnia attribuantur. Sane negari non potest, quin sanctus Spiritus facile possit supplere, quod deest humanæ industriæ; & hominem a vita mundana ad eremiticam ducere, atque in illa sic protegere tantaque gratia fovere, ut omnia vitæ solitariæ pericula superet, & brevi ad perfectionem perveniat. Imo prorsus credendum esset, ita contigisse S. Rosaliæ, si aliunde satis constaret de fuga ipsius occulta, & de vita tam solitaria, ut nulli umquam mortalium innotuisset vivens in spelunca sua Rosalia. Verum jam ostendi, fugam illam clandestinam nullo niti monumento antiquo; vitam vero omnino hominibus absconditam, non solum carere solido fundamento, sed esse conjecturam neotericorum non satis probabilem. Quapropter præcipuum illius argumenti fundamentum jam sublatum est. At, etiamsi tantisper supponamus, plane esse dubium, utrum S. Rosalia clanculum in eremum fugerit, an alio modo vitam eremiticam exorsa sit; facile erit ostendere, quam multis laboret vitiis ratiocinatio illorum, qui volunt S. Rosaliam extraordinario modo ad Sanctitatem pervenisse, idque ei honorificentius credunt.

[96] Primo igitur, dum in gesta alicujus Sancti inquirimus, [at neque id quæritur, neque satis probatur,] examinamus, quid sit verius, non quid Sancto honorificentius. Secundo, non satis capio, cur S. Rosaliæ magis esset gloriosum, si diceremus ipsam clanculum ad solitudinem fugisse, quam si dicamus eam post vitam monasticam perrexisse ad eremum, ut ibi vitam duceret austeriorem. Dicunt adversarii, primum fuisse factum aut fieri debuisse ex speciali instinctu Spiritus sancti, quod facile admisero, si de facto constet. Verum dico, transitum ex vita monastica ad vitam solitariam & tam austeram, qualem duxit S. Rosalia, etiam non esse factum sine speciali Spiritus sancti instinctu. Nulla hic est differentia, nisi quod in primo casu Spiritus sanctus Virginem ad vitam solitariam duxerit per viam extraordinariam; in altero per viam ordinariam ad eamdem vitam pertraxerit. Cur autem gloriosius sit via extraordinaria ad perfectam vitam duci, quam via ordinaria, sane necdum perspicio. Si quis velit, majorem esse differentiam inter vitam mundanam & solitariam, quam sit inter hanc & monasticam; ideoque transitum a vita mundana ad solitariam esse gloriosiorem, quam sit transitus a monastica ad solitariam; ne hanc quidem consecutionem legitimam esse video: nam monialis melius potest perspectas habere difficultates, tædia & pericula vitæ solitariæ, quam puella mundana, & non minus ab illa abhorrere: atque ea de causa, licet ab illa vita minus distet, non minus gloriosum est ipsi talem vitam, Deo vocante, amplecti; quam sit puellæ seculari, quæ quanto longius distat a vita solitaria, tanto minus cognitas habet illius vitæ difficultates.

[97] Cascinus lib. 2 cap. 10 mire extollit excellentiam S. Rosaliæ, [cum non omnia perfectiora sint, quæ magis sunt miranda.] quod in solitudine vixerit sine ductore & magistro spirituali, ac ductum solius Spiritus sancti & angelorum sit secuta. At non video, quid sanctitati ipsius & excellentiæ obesse possit, si dicamus eam ab hominibus quoque instructam fuisse: neque enim S. Paulum eremitam, quia diutissime vixit sine ulla aliorum hominum societate, sanctiorem dicimus aut excellentiorem Antonio, Benedicto, aliisque similibus Sanctis, sed judicium de illorum præeminentia Deo relinquimus. Mirandam quidem magis fatemur vitam sine hominum societate & subsidio; at quæ magis miranda, non sunt semper perfectiora aut excellentiora. Et certe perfectius non est, venisse ex mundana vita ad solitudinem, quam ex vita monastica, quod hic solum quæritur. Ac demum, quidquid sit de majore vel minore perfectione, credibilius est, S. Rosaliam via ordinaria & probata ad solitariam vitam venisse, quam modo tam extraordinario, ut a temeritate excusari non possit, nisi per specialem Spiritus sancti instinctum. Ceterum ex dictis hactenus nihil certi concludere præsumo; sed judicium de argumentis relatis & disputatis permittere statui erudito lectori. Habent rationes suas Benedictini, suas Basiliani, suas quoque eorum adversarii, utriusque Ordinis prætensioni repugnantes. Id certum est, S. Rosaliam ad excelsum sanctitatis culmen vita solitaria & austera ascendisse; atque hoc confirmatur miraculorum gloria, exortoque inde celebri cultu per totam Ecclesiam. Itaque Sanctam celeberrimam debita pietate & veneratione omnes prosequantur, præsertim Siculi: nec contendere pergant, certa esse, quæ certo non probari, satis ostendi.

§ IX. Tempus, quo Sancta floruit: nomen, patria, familia.

[Creditur passim Rosalia vixisse seculo XII, & mortua circa annum 1160:] Cascinus lib. 2 Operis sui Italici de gestis S. Rosaliæ disputaturus, fatetur se inopia veterum scriptorum eo redigi, ut ratiocinando & conjecturando in gesta Sanctæ sit inquirendum, atque idcirco ait se partem illam vocare, Discursum historicum de vita S. Rosaliæ. Quare viri religiosi & eruditi conjecturas sic breviter expendam, ut imagines etiam æri incisas, quibus illæ nituntur, lectorum oculis sim objecturus, Addam quoque aliorum conjecturas, ubi videbitur operæ pretium, ut discuti possit, quænam magis sint probabiles vel improbabiles; atque ita ordine temporum pergam usque ad obitum Sanctæ. Primo igitur inquirendum, quo fere tempore S. Rosalia vixerit. Scriptores Siculi passim illigant ætatem S. Rosaliæ seculo XII, cum plerique velint eam esse defunctam circa annum 1160, nec credant ætatis fuisse admodum provectæ. Magis tamen invicem consentiunt de anno emortuali utcumque assignando, quam de natali. Octavius Caietanus in Vitis Sanctorum Siculorum, prout relatio ejus Ms. nobis communicata est, ita habet: Rosalea virgo Panhormi nata creditur, unaque fuisse ancillarum Margaritæ reginæ, quæ Willelmi Siciliæ regis conjux fuit, a qua proximum urbi Panhormo montem, cui Peregrino nomen est, dono habens, eo secessit. Hæc verba faciunt S. Rosaliam in aula Sicula degentem post medium seculi XII: nam Pirrus in Chronologia regum Siciliæ in Willelmo I nuptias hujus cum Margarita Navarræ regis filia illigat anno 1150, & eodem anno ad regni administrationem admotum dicit a patre Rogerio, ut simul cum eo regnaret. Patre autem defuncto anno 1154, solus regni gubernacula tenere cœpit, eaque cum vita deposuit anno 1166, ut cum Pirro etiam ostendit Pagius ad illum annum num. 9.

[99] De testamento autem Willelmi I ita ad propositum nostrum cum aliis Pirrus ibidem: [verum, si montem Peregrinum accepit dono Margaritæ reginæ,] Testamento Willelmum filium superstitem post se regem edixit, … Margaritam vero uxorem totius regni administratricem, quousque Willelmus per ætatem aptus esset imperio, constituit. Superfuit Margarita multis deinde annis, & epitaphium a Pirro editum mortuam statuit anno 1183, Kalendis Augusti. At Pagius ad eumdem annum num. 3 adfert diploma Lucii Papæ III, in quo de Margarita ut defuncta loquitur Pontifex. Cum autem diploma sit datum anno 1183, Nonis Februarii, licet notetur anno MCLXXXII pro more illius temporis, quo annum a XXV Martii inchoabant; citius obiit Margarita, quam asseratur in epitaphio, quod verisimiliter diu post mortem reginæ positum est. Porro cum Margarita regnum administrare cœperit anno 1166; Si Rosalia montem Peregrinum dono Margaritæ habuit, ut vult Caietanus, dubitandum non videtur, quin vitam produxerit diu post annum 1160. Etenim non facile alia assignabitur ratio, cur montem potius accepisse dicatur dono Margaritæ reginæ, quam Willelmi regis, nisi quod donatio illa facta sit post mortem Willelmi I, quando Margarita regnum administrabat, id est, ipso anno 1166 aut paulo serius, antequam Willelmus II per se regere cœpit.

[100] Tornamira in Responsis ad octo interrogationes resp. 5 pag. 55 & 56 pro illa donatione Margaritæ adducit etiam verba Philippi Paruta, [ut varii scriptores asseruerunt,] & aliorum quorumdam, qui constantissimam traditionem allegant. Inter alios autem laudat Valerium Rossum, qui ante inventionem corporis anno 1590 de conventu Minorum Montis Peregrini Italice scripsit, quæ reddo Latine: Ecclesia hujus conventus ædificata est a duce Medinæ… Prope hanc ecclesiam conspicitur antrum, in quo habitavit S. Rosalia virgo Panormitana, domina dicti montis, qui ei fuit concessus a quodam Siciliæ rege. Postea urbs Panormitana illius accepit dominium. Hic scriptor ipso Caietano antiquior, & diu ante inventionem corporis defunctus, antiquam narrat traditionem, sicuti ex traditione scripsit Caietanus. Facile autem alter alteri potest conciliari: nam si montem donavit Margarita, non nisi regis filii sui nomine id facere potuit. Multos alios scriptores pro illa donatione adfert Justinianus in vita Ms., sed eos brevitatis causa mitto. Cascinus ipse hanc veterum opinionem non ignoravit; sed pag. 164 eamdem refert ut scriptam a Caietano; quamvis eam lib. 1 cap. 1 pag. 9 jam improbasset, nisi id postea sit additum.

[101] Porro laudatus Cascinus cap. 19 disputat de tempore, [mors Sanctæ videtur serius collocanda, eodem tamen seculo XII.] quo obiit S. Rosalia, aitque traditionem esse, eam obiisse circa annum 1160, ac pro ea opinione citat Ferrarium, qui in Catalogo generali ad IV Septembris scribit: Obiit circa annum Domini MCLX. Laudat pro eadem epocha Caietanum. Verum si verbis Caietani, qui haud dubie præferendus hic est Ferrario, preße inhærere velimus, potius obitus Sanctæ circa annum 1170 vel 1180 collocari debebat. Nam, etsi ex verbis ipsius certo nequeat deduci, Rosaliam tam sero obiisse; id tamen ex iis probabiliter sequitur; cum donatio montis Peregrini verisimiliter facta sit anno 1166 aut serius; cumque in illius montis antro Sancta ad aliquot annos vixisse credatur: ita ut, supposita veritate illius donationis, non videatur certe obiisse ante annum 1170, & facile vivere potuerit usque ad 1180 & diutius. Qua de causa dubito, an epocha per Cascinum ex Ferrario statuta, & ab omnibus passim scriptoribus Siculis adoptata, pro satis certa haberi possit. Quid vero Siculos scriptores permoverit, ut epochæ prædictæ firmiter inhærerent, Cascinus pag. 280, aliique satis indicarunt. Timuerunt nimirum ne immemorabili Virginis cultui obesset, si crederetur vixisse & defuncta esse tempore Alexandri Papæ III. At clarum est, inanem fuisse formidinem illam, cum multi alii Sancti cultum immemorabilem habeant, etsi Alexandro III sint posteriores. Verumtamen cum nec Caietani opinio de donatione montis Peregrini, quæ sola traditione nititur, omnino certa sit; cumque etiam incertius sit, an donatio facta sit post mortem Willelmi I; nihil certi de tempore vitæ & obitus S. Rosaliæ statuendum existimo, nisi eam vixisse seculo XII, & obiisse post medium istius seculi cum maxima latitudine.

[102] [Nomen Sanctæ diversis modis olim scriptum;] De nomine S. Rosaliæ lib. 2 cap. 4 fuse disputat Cascinus, quia nonnulli olim non Rosaliam, sed Rosoleam, alii Rosaleam, alii Rosam Leam scripserunt. Salernus autem cogitationes Cascini compendio sic exposuit: Fuere, non tamen ante annum, quod sciam, MDCXII, qui degenerem, & male corruptam a vulgo vocem, Rosaliæ nomen credidere: quare jam tum a plerisque cœptum, Rosoleam dici; quæ vox ad Italicam politiorem nomenclaturam aptius conformata, libentius ab eruditis auribus excipiebatur. Manavit error e tecto ædis Olivellensis sanctarum virginum picturis variegato, ubi in erratica sceda a pictore scriptum S. Rosolea. (Cascinus ibi scriptum dicit Rosa Lea duplici voce.) Sed hominis in immutando nomine nuperam negligentiam vel audaciam arguunt veteres omnes tabulæ Rosaliæ nomen præferentes, inter quas una in Marturanensi templo ab anno MCCLVII descripta est. Iis adde sacrarum precum breviaria volumina, & Sanctorum nomina in serie ad litanias in libello ecclesiæ Panormitanæ olim digesta. Quæstioni demum finem imposuit Quisquinensis epigraphe, ubi his prolatis vocibus, Ego Rosalia, Diva ipsa suum sanxit nomen. Hactenus Salernus, cujus dicta egent nonnulla correctione aut potius explicatione: neque enim omnibus locis assignatis legitur Rosalia, ut asserit, sed quibusdam Rusalia; at idem nomen est Rosalia & Rusalia, sed posteriori hoc modo effertur & subinde scribitur pro consuetudine Siculorum, litteram o in u mutantium.

[103] [ratio diversitatis assignatur,] Sæpe laudatus Castiglia nobis transmisit figuram vetustæ imaginis ad minorem formam contractæ, sub hoc titulo: Vetusta imago S. Rosaliæ, quæ Bisbonæ in sacrario templi S. Antonii nunc diruti colebatur inter duodecim Sanctas virgines. Figuram hanc æri incisam huc transfero cum adjuncta inscriptione, ubi exprimitur Rusalia, prout videri potest pagina sequenti. Interim addo observationes, quas adjunxit jam ante laudatus P. Caietanus Maria Noto: Hic notatu dignum est, inquit, in prima nominis syllaba litteram o in u mutatam, pro consueto Siculorum idiomate: quibus in usu est, o litteram Italis in vocibus in u Siculo vocabulo immutare: itaque russu aiunt pro rosso, ruvettu pro roveto &c. Legatur Cascini lib. 2 cap. IV pag. CLXXVI. Testatur ibi Cascinus eam consuetudinem esse antiquam, & pro exemplo dat nomen Georgius, quod in libro quodam chori scriptum est Geurgius. Pergit P. Noto in hunc modum: In quodam Breviario metropolitanæ ecclesiæ Panormitanæ Gothicis litteris inscripto, quod Simon Bononia archiepiscopus Panormitanus anno MCDLII ex antiquiori (cujus adhuc in prædicta ecclesia exstat lectionarium, seculo, ut antiquarii putant, XIII iisdem litteris scriptum) transcribendum curavit, in litaniis nomen S. Rosaliæ inter S. Margaritam & Anastasiam sic scriptum legitur: S. Rusalia. Sic denique nomen S. Rosaliæ inscriptum habet tabula omnium antiquissima, quæ in Panormitano monasterio Marturanensi servatur.

[104] Cascinus loco mox assignato satis probat, Rosoleam numquam fuisse scriptum Sanctæ nomen ante tabulam Olivellensem, [& probatur verum nomen esse Rosalia.] quæ picta fuit non diu ante annum 1498. Postea vero ante corporis inventionem usus ille invaluit magis. Inter illos, qui scripsere Rosalea, fuit ipse Octavius Caietanus, nomen ubique sic efformans in Ms. suo, ubi & addit: Plerisque Rosa Lea creditur dicta, quod ex Lea familia fuerit. At ista sunt ab editore Operis recisa, quia credidit falsam eam opinionem, quantum existimo. Et revera ex omnibus aliis tabulis, una excepta Olivellensi, aliisque adductis monumentis abunde evincitur, verum nomen esse Rosalia, licet tempore inventi corporis plerique scriberent Rosolea vel Rosalea, donec inventa sit Quisquinensis inscriptio. Forte nomen scriptum fuit a Latinis Rosalia, a Græcis vero Ροσολία, indeque enata scribendi varietas. Ceterum de origine istius nominis multa cap. 5 disputat Cascinus, quæ missa facio. Solum observo male ibidem ab eo adduci supposititia chronica Dexteri & aliorum, ut aliquod istius nominis antiquum ostendat exemplum: nam Chronica illa fictitia sunt; at id nec dum innotuerat, dum scribebat Cascinus.

[105] Salernus a nomine pergit ad patriam & familiam Sanctæ, ita scribens: Panormi natam Rosaliam e nobilissimo genere, [Panormi passim creditur nata e nobili & regio genere,] quod regiam familiam propinquitate contingeret, vetus, ut dixi, fama a majoribus deducta confirmat. Quare in aula regia natam eductamque refert: cujus rei testis in primis locuples est, quem laudavi, Octavius Caietanus. At non omnia illa testatur in Ms. Caietanus. De patria tamen Panormo tam Caietanus, quam reliqui passim scriptores Siculi in unam consenserunt sententiam. De stirpe vero S. Rosaliæ major est dissensio. Nam omnes quidem neoterici scriptores, quos mihi videre licuit, agnoscunt nobilissimum Sanctæ genus, voluntque eam a Carolo Magno descendere; & vel consanguineam vel affinem quoque fuisse regum Siciliæ plerique existimant. At lineam genealogicam variis modis formant, nec ulli eorum tam clare opinionem suam probant, ut veritas patescat. Id certum est, sententiam de Rosalia e stirpe Caroli Magni orta, Romæ visam esse tam probabilem, ut non solum Officio ecclesiastico, sed etiam Martyrologio Romano fuerit inserta. Constat insuper, sententiam illam deinde Romæ oppugnatam fuisse, ut deleretur ex Officio & Martyrologio: at tam acriter fuisse defensam a R P. Josepho Spucces Societatis Jesu, ut nihil fuerit immutatum. Habeo ante me Discursum Latinum Ms., quem laudatus Spucces in hunc finem composuit. Verum litteras aliaque monumenta Ms., quæ in laudata dissertatione allegantur, videre non licuit: atque idcirco de re tota minus accurate judicare possum.

[106] [quod ad Carolum Magnum referunt Siculi:] Qua de causa a tricis istis genealogicis abstinere statui. At solum verba Salerni, qui memoratam modo dissertationem Latinam, atque Italicum discursum huic conformem, editum in appendice Operis Cascini a pag. 31, summatim exhibet, huc transferam sine ulteriori discussione. Sinibaldo, ait, fuisse parenti nomen, eumque Quisquinæ ac Rosarum, ampli sane terrarum tractus, dominum ab eadem Quisquinensi epigraphe primum nobis innotuit. Cumque diligentius de veteri fama generis Cardinalis Auria archiepiscopus Panormitanus quæsivisset, ab imperatore Carolo Magno genus D. Rosaliam duxisse tam multorum optimatum doctorumque virorum consensu firmavit, ut in re antiquissima, tot sæculis a nobis dissita, nulla nec major, nec melior suffragatio desiderari queat. Quare Urbano VIII. Pontifici Maximo non modo, ut id in Sanctorum Martyrologio ad nostræ Virginis laudationem adjiceretur, sed cum eadem res iterum in examen venisset, nihil loco movendum esse persuasit. Impulit vero tantæ Virginis amor, ut eruditissimi quique pervestigare pergerent, qui tandem Sinibaldus pater ad Carolum Magnum referret genus; cur item, aut ipse aut ejus parentes in Siciliam venerint, sedemque Panormi fixerint. Qua in re in hanc tandem sententiam Jordanus Cascini e Societate Jesu, primus hujus historiæ scriptor venit, adduxitque facile reliquos hac plurimarum rerum, quas affert, summa. Constantia nostri Rogerii regis filia posthuma, ut Henrico V imperatori nuberet, Panormo Reatem honorifice deducta est a plerisque magnatibus: hos inter Matthæus recensetur e comitum Marsorum familia ejusdem Constantiæ consanguineus, & Sinibaldi aut filius aut nepos. Sed hæc Matthæi cognatio ab illa Beatrice pendet, quæ Oderisii, ultimi Marsorum comitis filia, Rogerio Siciliæ regi olim nupsit, genuitque Constantiam. In hunc ergo Sinibaldum, qui, Matthæi cum pater aut avus esset, Rogerio regi affinis fuit, eæ incidunt notæ, quæ D. Rosaliæ parentem fuisse indicent. Genus ille quidem repetit suum a Carolo imperatore, cui Magni nomen adjunctum; de universa quippe Marsorum comitum familia id certis æque ac antiquis scriptorum monumentis comprobatur: in ea etiam tempora incidit, quibus D. Rosaliæ parentem, ob ætatem Filiæ mox statuendam, vixisse oportuit. Panormum Rogerii sedem regiam incoluisse, Matthæi, quam dicebam, profectio argumento est; Rogerio autem adhæsisse Sinibaldum, cum ex Italia, aliisque regionibus præclarissimos ille duces, suique adolescentis regni administros accurate, ut narrant, eligebat, verosimile est, bonisque Siculis ibi auctum a munifico rege facile crediderim.

[107] Quod si traditæ a majoribus famæ de Rosaliæ cognatione cum nostratibus Nortmannis regibus, [Rogerii regis cognata dicitur: pater ipsius Sinibaldus Quisquinæ & Rosarum dominus.] hæc, quam modo explicavi, affinitas non faciat satis, conjectare per me licebit, duxisse forte Sinibaldum Rogerii regis consanguineam (quod aliis etiam præclaris viris tunc accidisse scimus) a qua & Rosaliam, & amplissimam dotis nomine ditionem sit consequutus: unde majorem etiam hauriet veri similitudinem, quod fama jam diu vulgavit, Rosaliam in aula regis natam eductamque. Id tandem certum fixumque esse volo, Sinibaldum Rosaliæ parentem Quisquinæ & Rosarum dominum fuisse; id enim eadem suo inscripsit antro Rosalia; quod factum puto, ut de more ejus temporis, Sinibaldo parenti cognomen faceret, aut usurparet, quo ab aliis secerneretur. Est vero Quisquina mons ille, quem nunc Coschinam dicimus, ubi oppidum est, cui nomen a sancto Stephano; Rosas hodie Rosarum montem appellitant, ubi ducatus Bibonensis. Nec adeo angusta hæc omnis ditio fuit, ut ad eam despiciendam opus non fuerit excellenti animi magnitudine fluxas res dedignante: & plane huc tendere volumus, quæ modo enarravimus, generis claritudinem, aulæ fastum, divitiarum ex ditione copiam, ampliorum honorum spem his nixam radicibus, & ob cognationem regis fultam præsidio; isthæc enim omnia Rosaliam eorum contemptricem, atque adeo iis sublimiorem extollunt magis, quam si ea tueri adamasset, illisque inhians, ut sæpe fit, prope servivisset.

§ X. Sanctæ natales, ætas puellaris, aliaque usque ad discessum ad solitudinem.

[Dicitur Sancta vixisse in aula, & chara fuisse reginæ Margaritæ,] Verba Salerni mox data insinuant, S. Rosaliam non modo vixisse in aula regis Siciliæ, sed in eadem quoque natam educatamque. Idem asserit magis Cascinus in Vita Latina inferius edenda num. 1, ubi addit: Margaritæ certe, quæ Garziæ Navarræ regis filia Willelmo Rogerii filio (anno 1150) nupsit, chara in primis fuit. Quod chara fuerit reginæ Margaritæ, collectum est ex Caietano, qui dixit ancillam fuisse Margaritæ, & ab ea dono accepisse montem Peregrinum; ex quo recte colligitur, charam eidem fuisse in vita. Verumtamen Cascinus deinde in Opere Italico pag. 185 in alium sensum verba illa pertrahere conatus est, quod videret ea non satis congruere cum epocha mortis a se statuta. Mentem Cascini exposuit Salernus in Opere Caietani tom. 2 pag. 151, ubi sic loquitur: Quo salutis humanæ anno integerrimus Rosaliæ animus in cælum evolarit, incertum nobis est. Id solum fama ad nos deveniens edicit, anno circiter sexagesimo supra undecim secula hæc contigisse. Quare quod de Margaritæ reginæ benevolentia erga Rosaliam retulere majores, id de pietate reginæ erga Puellam jam sanctitatis fama illustrem pertinere potuit. Nam Margarita annum octogesimum tertium duodecimi seculi saltem attigit. Quamvis si paucos admodum annos eremiticæ Rosaliæ vitæ quis tribuat, potuisset illa inter honorarias puellas Margaritæ in aula degens obsequi, & redamari: nam quinquagesimo anno ejus duodecimi seculi nupsit Margarita Guillelmo Siciliæ regi. Hactenus Salernus, qui maluit dubitare, an Margaritæ convixerit in aula, quam ambigere, an circa annum 1160 obierit Rosalia. Attamen primum ex traditione scripsit Caietanus. Pro anno vero emortuali circa 1160 statuendo nullam, opinor, traditionem umquam allegare poterunt Siculi. Quare malim primum credere saltem ut probabile; & epocham mortis qualicumque isti traditioni accommodare.

[109] [idque conforme est traditioni: at nata in aula non videtur:] Porro natam eductamque in aula regia S. Rosaliam, legitur quidem in Opere Caietani impresso; at non in Ms., ex quo contrarium potius colligitur, cum Panormi natam dicat, & de aula taceat. Unde igitur Cascinus & Salernus eam opinionem haurire potuerint, prorsus ignoro. Certe nullum pro ea allegant monumentum antiquum, nullam inscriptionem aut picturam. Imo parum verisimile est, natam fuisse in aula regia Rosaliam, cum nec regis nec alicujus, qui in aula regia videtur habitasse, fuerit filia: nam, etsi certa esset propinquitas aut affinitas patris ejus Sinibaldi cum Rogerio rege; tam propinqua non poterat esse cognatio Sinibaldi cum Rogerio, ut verisimile sit, eum in aula regia cum conjuge habitasse, ibique liberos genuisse. Natam igitur in aula regia Rosaliam nequaquam existimo. Verum eamdem deinde in aula vixisse, sive ibi vixerit tempore Rogerii regis, sive sub Willelmo & Margarita, ut habet Caietanus, nequaquam est improbabile.

[110] [aulam deseruit aut domum paternam in juventute, ut creditur.] Opinio hæc inserta videtur Martyrologio Romano, non tamen tam clare, ut aliter explicari nequeat elogium, quod hisce conceptum est verbis: Panormi natalis sanctæ Rosaliæ virginis Panormitanæ, ex regio Caroli Magni sanguine ortæ, quæ pro Christi amore paternum principatum aulamque profugiens, in montibus ac speluncis solitaria, cælestem vitam duxit. Voces aulam profugiens sic exponi possunt, ut vel credatur in aula vixisse, aut solum aulam frequentasse. In Officio lect. 4 de aula non fit mentio, sed primordia Virginis ibidem sic exponuntur: Rosalia virgo orta Panormi, a nobili genere suam originem trahens a Carolo Magno, in Quisquinæ montem, quadraginta circiter mille passibus distantem sola secedens, paternæ domus opes, delicias, ac spem majoris amplitudinis, ob propinquitatem & benevolentiam regum Siciliæ, contemptas, cum tetricæ rupis horrore & asperitate commutavit. Hæc de vita puellari, sive ea tota in domo paterna, sive partim in aula fuerit traducta. Ex domo autem paterna vel aula regia ad vitam duriorem transivit Virgo. Quo vero ætatis anno mundum deseruerit, nullo monumento idoneo habetur compertum. Si imagini Olivellensi, quæ secunda est Cascini, & mox dabitur, tuta habetur fides; puella vix nubilis erat Rosalia, dum mundum reliquit; eaque est communis persuasio satis verisimilis. An vero tunc tredecim solum annos esset nata, ut aliqui volunt, dici nequit, cum probationem non afferant idoneam.

[111] Locus hic esset inquirendi, utrum S. Rosalia, quando domum paternam aulamve deseruit, [Inde ad solitudinem, ut extabula Olivellensi] monasticam primum vitam sit amplexa in aliquo cœnobio, an vero statim abierit in desertum ad vitam solitariam. Verum de lite illa satis dispuratum est supra. Qua de causa solum hic commemorabo, quibus modis singularum sententiarum patroni sanctæ Virginis discessum ad solitudinem narrent. Cascinus clanculum fugisse Rosaliam, a solis angelis comitatam existimat, idque significari putat tabula Panormitana ecclesiæ S. Rosaliæ Olivellensis, quam ex ipso exhibeo. De hac imagine Cascinus cap. 7 pag. 189 sic ratiocinatur: Cernitur hic S. Rosalia, non in publico, non coram rege aut patre, sed sola in oratorio abscondita in gestu corporis admodum pio, genibus flexis, capiteque singulari gratia inclinato, quasi abeundi licentiam & benedictionem petens a puero Jesu, qui stat in sinu sanctissimæ Matris. Ille autem conversus ad Rosaliam, & duos attollens digitos, in habitu est benedicentis; dum etiam Mater, placide ipsam aspiciens, manumque pectori admovens, eidem quasi pignus dat suæ protectionis. Stant interim hinc & inde duo angeli, quasi ipsam exspectantes instar comitum itineris. Retro vero ad dexteram ex legibus optices repræsentatur antiqua Panormi figura cum monte suo Peregrino. Per montem ad sinistram positum designatur forsan Quisquina.

[112] Unus ex istis angelis, qui stat ante ipsam, ad dexteram Virginis Mariæ & Infantis, [colligit Cascinus, abiisse a multis creditur:] manu tenet baculum viatorium longiorem, quasi alter Raphaël antiquus ad ducendum juvenem Tobiam: non enim hic angelus est S. Michaël, ut quis forte existimare posset, quia non lancea, sed baculus viatorius est, quem manu tenet. Armis quidem indutus est: at hæc significant bellum, ad quod ipsam ducebat, & defensionem, quam eidem promittebat. Alter angelus, qui ipsi est a dextra, & a sinistra beatæ Virginis, cum una manu teneat librum, & altera corollam precatoriam, verum exhibet specimen angeli precatoris, utpote qui ostendere volebat, in quem finem ipsam, Deo volente, ad solitudinem duceret. Hactenus Cascinus, qui mox iterum repetit tota hac pictura nihil significari, nisi Rosaliam a Deo per ministerium angelorum ductam fuisse ad locum incognitum. Verum, quantum opinor, pictor variis istis symbolis solum significare voluit vocationem divinam, qua Sancta interne permota est ad vitam meliorem amplectendam, sive illa vocatio fuerit ad vitam monasticam, sive ad solitariam: nam repræsentatur secularibus vestimentis induta, ita ut non videatur exhiberi ut mox discessura. Dubitari etiam potest, an potius sit baculus viatorius, ut vult Cascinus, quam lancea, quam angelus ille armatus dextra tenet. Arma enim alia insinuant magis esse Lanceam: at de eo rectius judicium formari potest ab iis, qui ipsam picturam, quam vetustissimam dicit, & partim vetustate consumptam testatur pag. 190, coram intueri potuerunt. Rosaliam ut mox iter acturam longe alio modo exhibet figura alia inferius danda.

[113] Porro quidquid sit de ambigua imaginis significatione, nolim, sibi persuadeat lector, talem visionem S. Rosaliæ objectam esse, [magnus Rosaliæ animus,] quales species exhibet pictura; quod ne Cascinus quidem contendit. Quippe pia est meditatio cujusdam, qui internam vocationem S. Rosaliæ per signa externa repræsentare voluit, aut clandestinam Virginis fugam ad solitudinem, ut credidit Cascinus, de præstantia istius vocationis fuse disserens cap. 7. Cascini ratiocinium compendio dedit Salernus, cujus verba subjungo: Cælesti mota impetu ab aula regia, patria domo, atque a parentibus ingenua Virgo pietati excolendæ in montis antra secessit: sed quæ fuerint sanctioris vitæ initia explicandum, aut parumper potius admirandum nobis est. Quis plane non perspiciat rem esse sexcentis implicitam difficultatum nodis, ubi omnia ex animo procedunt prospera, mundi gloriam abjicere, certa fultam majoris amplitudinis spe, benevolentia regis animatam, præteritis amplam ornamentis, & futuris amplificandam decorum incrementis? Hæc qui conetur, alto enimvero oportet sit animo, ut divinæ gratiæ efficaciore vegetatus motu, ex altiore fastigio terrenarum rerum tenuitate perspecta, despicere discat universa, cum præsertim speciosa isthæc non despui modo, sed commutari oporteat cum tetricæ rupis horrore, scabrarum asperitate cautium, ferarumque consuetudine. Quare cum D. Rosaliam cogitamus, sublime quidpiam, & vulgari existimatione majus suspiciendum nobis est, quod primis ac celeberrimis eremi cultoribus conferri queat.

[114] [& divinæ vis gratiæ] Sunt qui iis, quæ sensibus sunt obnoxia, adeo capiantur, ut sine illis vix præclarum quidpiam mente concipiant. Quare cum divinum illum animi motum, unde Rosaliæ recessum in solitudinem, abdicationemque rerum ortam intelligunt, explicare conantur, non aliter ejus impetus magnitudinem vel sibi, vel vulgo persuadeant, quam si objectam oculis nostræ Virginis speciem vel patientis Jesu, vel aliam quampiam inusitatam enarrent. Sed profecto nihil hic certum adhuc, firmumque reperi: neque tantum vulgi auribus dandum, ut hæc comminiscamur. Docendus potius est rudis populus, quanto Deus illapsu cor hominis subeat, atque pervadat; quantoque agat impetu, & vertat, quo velit. Discat ille sanctissimis allicientis Dei illecebris facile trahi hominum mentem, horrore percelli ejusdem minis, & omnipotenti manu id fieri, ut quidquid durum in corde, leniter mollescat; quidquid asperum, mitescat; ut blande captus animus dolores amplectatur, suavissimeque a deliciarum sensu abalienetur. Si hæc desint, sensibus objectas piarum rerum species, nil afferre emolumenti; si vero adsint, æque sine sensibilibus prodesse imaginibus. Quapropter ex difficultate potius operis, quod generose aggressa ad finem usque felicissime perduxit, quantos animi motus, sapientiæque cælestis radios Rosaliæ cordi Deus immiserit, conjiciamus, & nostro bono augendo perpendamus.

[115] [ex difficultate hujus propositi] Facilius profecto erit vites hederasve nullo pedamento ac fulcro assurgere, quam fæminas sese sine aliorum consuetudine sustinere. Quare perbelle Aristoteles materiæ comparavit, quæ formis destitui suis nequit. Neque naturæ, corporisve imbecillitatem hic tantum inspicio, sed mentis etiam & consilii; non enim fert muliebris animus in arduis rebus, eoque minus in cælesti capessendo itinere gressum urgere ullum, nisi auctoris & magistri ope, consilioque fulciatur. At non modo fæminam, sed puellam, Virginem locupletem, assuetam aulæ, dynaste progenitam, & in amplissimo honorum fastigio positam in latebras montium se abdidisse, fuit longe difficilius. Cum ergo hæc ignorari non possent, virili Puellæ animo fuerunt superanda, nec sine singulari cælestis gratiæ beneficio; quamobrem recessus ille Rosaliæ, eo fuit admiratione ac laude dignior, quo natura erat imbecillior. Eorum præterea, qui in deserta hominibus loca se contulere, consilium fuit ut plurimum, vel tyrannorum rabiem qua terriculis, qua illecebris ad exitium armatam declinare; vel ut sua diluerent scelera suavibus pœnitentiæ lacrymis. At Rosalia neque a tyrannis pulsa, neque ethnicorum furore agitata, nullis irritata conviciis, nec pœnitentiæ acta stimulo, in summa rerum omnium copia & felicitate secure residens, ob unius Jesu Christi amorem, quod ipsa testatur, horrentem speluncarum sedem pro regia Panormitana optavit sibi. Adjunctus certe est plurimorum fugæ ab hominum consortio, sui, suæque tranquillitatis amor, quamvis non contemnendus: nostræ tamen Virginis fuga uno Christi amore suscepta non umbram pacis, sed vehementioris arenam certaminis cum humani generis hostibus ineundi respexit.

[116] Demum adeo feliciter cessit sub Ecclesiæ nascentis initia primis eremi incolis recessus, [late ostenditur:] ut florente jam pace, ad aliquot sæcula divinioris auræ impulsu, innumera hominum vis, imitandi studio, solitudinis finibus se contineret: tunc vero propositum exemplar rei difficultatem imminuebat; præsertim cum eo vix unquam penetravit quispiam, ut ex aliorum omnium memoria excidisse videretur; eum longe saltem Patrum in monasteriis præsidentium cura respiciebat. Sed nostra hæc Rosa duodecimo floruit sæculo, cum pro temporum ratione exempla illa in solitudinem a mundo pœne dixerim fugientium elanguerant; nec ullius fæminæ, quæ in nostrate Sicilia tunc eremum incoleret, imitatio Rosaliam propelleret; & omnium plane oculos ibi fallere necesse habebat, quæ fugam inconsultis omnibus, ne retardaretur, inivit; quare cibariis, vestibus, lecto, domo se mox destituendam sentiens, suimet aut oblita, aut negligens, quod supra hominum morem, & vires est, in vocantis Dei amplexus ruit.

[117] Hæc sunt, quæ fugam Rosaliæ sanctissimis Dei amantis illecebris initam satis commendant.[dici nequit, Sanctam fuisse excitatam externis signis.] Ceterum quam rerum occasionem arripuerit, vel immiserit Dei consilium, & anne sensibilibus divinarum rerum objectis impulerit, incerta occultaque sunt, & nos hactenus latent. Antiqua sane tabula Divam in eremum jamjam ituram ita exhibet. Rosaliæ genu minori * Jesus infanselatis duobus dextræ manus digitis, quasi crucis signo mox benedicturus, abeundi facultatem facere videtur. Puellum sustinet fortunata Parens, & conjectis in nostram Virginem oculis, appositaque ad pectus manu, patrocinii sui sponsionem præsefert. Adstant hinc & inde angeli duo habitu ad iter conformato, bacillo fultus alter & armis, librum alter & precarios globulos, sacram hujus peregrinationis supellectilem defert. Nec ibi prætermissæ, opinor, fuissent, si quæ sensibiles rerum species Rosaliam ad fugam hanc capessendam impulissent. Ita Salernus satis recte pro opinione, quam sequitur. At nunc etiam videndum, quo demum modo alii S. Rosaliam ad solitudinem perducant: neque in eorum opinione Rosalia carebit laudibus jam recensitis.

[118] [Per quos gradus Sanctam ad solitudinem perducat Tornamira,] Tornamira in Idea conjecturali disc. 2 vocationem Rosaliæ ad Ordinem Montis Virginis ex conjecturis narrat; sed revera non probat, quæ refert. Quapropter brevissime solum indicabo præcipua rerum capita. Pag. 13 ait, Sanctam per parentes suos ad nuptias fuisse destinatam, nec eorum voluntati primum obstitisse; sed in speculo suo vidisse Christi Crucifixi vultum, eaque visione sic mutatam, ut seculo renuntiare statuerit. Hæc deprompta sunt ex revelatione Mariæ Roccaforte, cui plerique eruditi Siculi fidem habendam negant. Ait secundo Tornamira pag. 23 Rosaliam ita affectam sibi elegisse conscientiæ moderatorem S. Guilielmum Vercellensem, institutorem Ordinis Montis Virginis, quem in Siciliam eo tempore venisse asseruerat. Ait tertio pag. 25 Rosaliam consilio & subsidio S. Guilielmi clanculum fugisse a parentibus, ac venisse ad monasterium S. Mariæ de Buffiniana, ibique tyrocinium posuisse vitæ monasticæ. At breviter notandum, plerosque scriptores Siculos contendere, numquam in Sicilia fuisse monasterium istius nominis; nec satis probari a Tornamira istud ibidem fuisse. Pag. 37 ait, petiisse Rosaliam, ut sibi liceret a monasterio transire ad vitam anachoreticam, idque ei concessum asserit pag. 45, postquam viginti circiter annis in monasterio vixerat, & de more Ordinis Benedictini ab Hugone archiepiscopo Panormitano examinata fuerat, & consensum etiam regis Guilielmi & reginæ Margaritæ obtinuerat. Verum hæc sufficiant de Tornamiræ conjecturis, quæ vestiuntur non paucis adjunctis aperte falsis.

[119] [quoque demum modo Justiniasnas:] Justinianus in Vita Ms. nobis missa Sanctæ primordia & vocationem exponit his verbis: Rosalia virgo, duodecimo seculo nobilibus parentibus, originem a Carolo Magno trahentibus, nata, & in aula regia educata, cælesti mota instinctu in eremum secessit solitariæ vitæ studio: quam apud ingenuas præstantesque genere virgines in cœnobio S. Mariæ, in crepidine ad ripam Oreti fluminis sito, duo millia passuum distante ab urbe Panormo, religiose sub divi Basilii Magni Regula professa exercuit. Durant adhuc mansionis hujusce vestigia e tabulatis angustæ virginum cellulæ, quas ostendunt; atque in pariete grandioribus exarata litteris inscriptio, quæ Rosaliam in eo loco fuisse commemorat. Aliquot post annos mutatis antiquis sedibus, ac relicto asceterio (cujus etiam nunc jus patronatus sanctimoniales Basilianæ obtinent) in hoc sanctissimi Salvatoris commigrarunt, intra mœnia in ædibus Roberti Guiscardi extructum, & a Rogerio rege bonis auctum anno MCXLVIII. Rosalia vero anachoreticæ vitæ amans, & virtutibus ad eam capessendam necessariis instructa juxta divi Basilii Magni regulas & sacros canones, in oppidum Bivonam * profecta est. Antequam Panormo proficisceretur, testificandæ suæ fidei benevolentiæque erga sorores gratia, reliquiam sanctæ crucis cum Græca pagina in altari sancti patriarchæ Basilii deposuit; quam a majoribus suisque consanguineis, Hierosolymitano bello redeuntibus, Rosaliam habuisse, verisimile est P. Jordano Cascino scriptori de vita Rosaliæ præcipuo.

[120] Servatur eadem in præsenti reliquia diligentissime cum ipsa scriptura Græca Panormi a sanctimonialibus Basilianis in templo sanctissimi Salvatoris,Salvatoris, cujus hæc sunt verba Latine reddita: “Ego soror Rosalia Sinibalda pono lignum hoc Domini mei in monasterio, [at in utriusque sententia non pauca sunt incerta.] quod semper secuta sum”. Hactenus Justinianus, in cujus conjecturis multa quoque incerta sunt, & non admodum probabilia, licet nihil apertæ falsitatis convinci possit. Videri potest § 6, 7 & 8, ubi de his in utramque partem disputatum est. Attamen præcipua huc spectantia, quæ incerta dixi, breviter accipe. Incertum est primo, an Sancta umquam fuerit monialis. Incertum secundo, cujus fuerit Ordinis & monasterii, si revera monialis fuit. Incertum tertio, an jam ab anno 1148 seculari vitæ valedixisset, & quarto an Bivonam fuerit profecta, priusquam ingrederetur speluncam Quisquinensem. Incertum est quinto an particula illa Sanctæ crucis, & scriptura in monasterio SS. Salvatoris inventa, sit hujus Rosaliæ, & sexto incertum est, unde particula illa fuerit accepta: nam Cascinus laudatus lib. 2 cap. 21 pag. 319 de cruce hac non agit, & idcirco adduci non debuerat. Demum vestigia illa mansionis S. Rosaliæ in monasterio ad ripam Oreti sito non videntur durasse a tempore, quo ibi habitasset Virgo, sed recentia esse, ut observavi num. 87. Quapropter tota congeries Tornamiræ æque ac Justiniani nec verisimilis est nec probabilis. Verum ex eo nequit recte inferri, vitam monasticam Sanctæ esse æque improbabilem: nam pro hac haberi possunt rationes probabiles, licet defectu monumentorum adjuncta omnia nequeant explicari.

[Annotata]

* i. e. flectenti

* al. Bisbonam

§ XI. Incertum an Sancta, antequam venit ad speluncam Quisquinensem, in alia vixerit solitaria: describitur Quisquinensis specus, quam Sancta incoluit.

[Voluerunt Bivonenses Sanctam habitasse in vicinia sua; at id non probatur:] Tornamira in Idea disc. 4 num. 20 pag. 47 scribit, S. Rosaliam tyrocinium vitæ solitariæ habuisse in spelunca prope Montem Regalem, atque ex ea deinde translatam fuisse ad Quisquinensem. Loca etiam varia enumerat, per quæ sanctam Virginem iter instituisse scribit, sed ex meris conjecturis & sine ullo fundamento idoneo tam loca illa memorat, quam alia multa, quæ idcirco ne quidem attingere statui. Quod vero spectat ad habitationem in territorio Montis Regalis, illam non omni destitutam esse fundamento agnoscit Cascinus, qui lib. 2 cap. 9 pag. 205 sic disserit de variis locis, in quibus S. Rosaliam habitasse incolæ existimabant: Non prætermittam hic monere, nonnullos cogitare in aliis quoque antris habitasse (S. Rosaliam, præterquam in Quisquinensi & Montis Peregrini, de quibus postea.) Primo examinat conjecturam Bivonensium, qui ex apparitione S. Rosaliæ, jubentis sibi ibidem ædem sacram construi, ut refert Caietanus infra in Vita prima, existimabant Sanctam ibi aliquando habitasse. Verum Cascinus opinionem illorum ut minus probabilem refutat his verbis: Quippe huc usque Bivonenses, quantumvis multum foderint sub ecclesia, nullum speluncæ cujusdam indicium potuerunt reperire. Verum istud saxum, super quod dixi apparentem S. Rosaliam sibi ecclesiam construi voluisse, & ex quo conjiciebant eam illic degisse, ubi terra per circuitum effossa fuit, inventum est sine ullo alio fundamento incumbere terræ mobili, donec demum, fodientes sub ecclesia, sacellulum ibi ædificarint, quemadmodum propriis oculis vidi. Ex dictis hoc concludit: Conjectura non est sufficiens ad ostendendum, fuisse istic speluncam, in qua habitaverit, cum illius nullum habeatur vestigium. Fieri quidem potest, ut sancta Virgo aliquoties transiverit per silvam, quæ tunc erat in illo loco: &, ut quid certi dicam, constat locum fuisse dominii ipsius, quem idcirco singulari protectione cælesti dignata est.

[122] [plus rationis pro tali suspicione habent Monteregalenses; sed res est incerta.] Deinde ad Monteregalensium conjecturam ita progreditur: Monteregalenses aliquod habent (habitationis S. Rosaliæ) argumentum; quandoquidem ostendunt vicinum littus antiquitus & huc usque nomen habere a S. Rosalia, & infra aquam copiosam, quam vocant Monachæ (della Monaca) quæ secundum ipsos est eadem Sancta. Hisce adjungunt quinque speluncas, vel antra, ex quibus hodieque existit medium, ceteris destructis: & credunt eam ibi habitavisse: unde ipsam ibi invocant, & gratias impetrant. At isto argumento habitatio non probatur. Ita Cascinus, qui mox addit probabilius inferri posse, aliquam cryptam ibidem fuisse dedicatam S. Rosaliæ pro ecclesia, sicuti aliis locis factum est, ut deinde dicetur. Nam congruum erat, ut ei, quæ in cryptis vitam traduxerat, ecclesiæ in cryptis dedicarentur. Verumtamen argumenta Monteregalensium nata sunt suspicionem ingerere de antro quodam istic per Sanctam inhabitato, præsertim quia constat semel ab uno ad aliud antrum transivisse Sanctam, ita ut nulla habeatur ratio, cur id sæpius facere non potuerit. Præterea locus ille non distat nimium Panormo, & aptus erat vitæ anachoreticæ. Rem tamen esse incertam lubens fateor cum Cascino, qui sufficiens non invenit fundamentum ad aliquid certi statuendum. Ceterum sive ibi aliquando habitaverit S. Rosalia, sive illa Monteregalensium persuasio aliunde nata sit; locus hic favet patronis vitæ ejus monasticæ, ut suo loco dixi.

[123] [Tornamiræ inanes conjecturæ ingressus Sanctæ in speluncam Quisquinensem,] Tornamira in Idea conjecturali disc. 5, post annuum vitæ anachoreticæ tirocinium, in antro circa Montem Regalem, ut vult, obitum, S. Rosaliam deducit ad speluncam Quisquinensem, conjecturisque suis nimis libere indulgens, iter etiam describit. Verum, licet observaverim habitationem antri Monteregalensis non destitui omni probabilitate; certum est conjecturas illas de tyrocinio ibidem habito & annua commoratione, uti & de itinere instituto, inanes esse & idoneis rationibus destitutas. Justinianus vero a specu Quisquinensi vitam Sanctæ anachoreticam exordiens, ejus initium narrat his verbis: Itaque Rosalia anachoretarum institutam rationem inchoatura, ad specum Quisquinensem in agro paterno, duo millia passuum a pago S. Stephani, quatuor ab oppido Bivona distantem, concessit eo animo, quo insculptis in faxo litteris declaravit: “Ego Rosalia, Sinibaldi Quisquinæ & Rosarum domini filia, amore Domini mei Jesu Christi in hoc antro habitare decrevi”. Descriptionem accuratiorem antri Quisquinensis dat Cascinus lib. 2 cap. 8 cum adjuncta figura, quam dabo, ubi agetur de inventione istius speluncæ, anno 1624 repertæ. Hic vero adnecto tertiam Cascini figuram, qua Sanctam repræsentat dicta mox verba saxis insculpentem.

[124] Addo etiam descriptionem antri Quisquinensis, quam ex Cascino brevius concinnavit Salernus, [quæ describitur: pars ejus prima, in qua esse creditur lectulus Sanctæ:] cum hæc sufficiat, ut intelligamus, quam duram habitationem sibi in eo antro elegerit Virgo: Sed quo, inquit, tandem secesserit Rosalia, duce Jesu Christi amore, enucleatius, ejus laudibus exaggerandis, enarrandum est. Distant Panormo quadraginta fere passuum millibus Quisquinæ mons, & nemus. Antrum hic oblongum & duplex, non sine peculiari Numinis consilio, in montis latus excurrit: prima ejus pars sex septemve ulnis protenditur vario laterum flexu, quæ quatuor modo, modo sex palmis, utrimque distant; in medio ejus cavernæ quasi antrum in antro excavatur ad lævam. Hic integrum lapidem oblongum in lectuli pœne figuram efformatum, & e solo sublatum aliquantulum reperias. In proclivi leviter situs ille est, ut dormienti cervical appositum videatur. Sensim ad latera hinc illinc rupes assurgit, & altiore fastigio conopæum imitatur. Accedit quiescenti opportunitas, cum hyberno tempore perpluit usquequaque antrum, huic uni parcitur loco. Illud admiratione dignius, lapidem illum non videri indigenam, sed aliunde comportatum, non hominum tamen industria per eas aditus angustias, quæ capere illum non possent.

[125] Sed priusquam ultimam antri metam attingas, sinistrorsum retreactus secundæ antri partis aditum reperies, [pars secunda, in qua plurimum resedisse videtur:] ea angustia & humilitate, ut horrorem incutiat ingressuro: neque enim illuc penetrabit quispiam, nisi inter rigentia saxa, exporrecto primum brachio & humero, ad duos tresve palmos prorepat. Secunda hæc antri pars ad quinque ulnas in longum protrahitur, in cujus interiore & postrema cellula, cæteris ampliore, resedisse ut plurimum Virginem arbitramur: usui enim aptior, & sedile habet manu, ut videtur, efformatum. Per aliquot rimas malignam lucem antrum excipit. Nullus tunc ibi portæ ritu hiatus, sed e superiore loco angustus aditus Virginem obliqua via descendentem admittebat; non secus acsi ipsa in puteum dimitteretur. Sententia hæc est Cascini, quod crederet foramen istud, per quod hodie in speluncam intratur, angustius fuisse, quam ut transitum præberet: sed res incerta est & examinanda § 26. Hæ sunt, inquit pergens Salernus, sepulcralis ergastuli angustiæ, quibuscum amplissimos Panormitanæ regiæ splendores Rosalia commutavit. Excelso Virgo nobilitata animo ad asperrima hæc contendit, quia novit amorem asperis nutriri, & quæ Jesum ardebat, huc vocantem secuta venit, sedemque ibi fixit imperterrita.

[126] Qua descendendum in hanc caveam erat, parte læva rupes aliquanto latior & lævior adsurgebat, [inscriptio ab ea saxo insculpta,] saxi genio virgata, & liris distincta compluribus. Hic a Virginis manu characteres, qui duos transversos digitos sunt alti, profunde insculpti, & in novem inæquales digesti lineas, altissimæ mentis sensum expressere: factumque est, volente Deo, ut hæc epigraphe saxo insculpta, quæ omnium, opinor, hominum oculos ante hæc incognita effugerat, intra paucos dies postquam in Peregrino monte Panormitano inventum est S. Rosaliæ corpus, in Quisquinensi antro reperiretur. Ei quidem antro exterius ara D. Rosaliæ sacra adjacebat, ad quam olim supplicatione extra ordinem plures placando Numini itare, & sacra tunc peragi consueverant; sed nulla ejus inscriptionis fama aderat; ea vero saxo manu Virginis insculpta, ita concepta erat. Ego Rosalia Sinibaldi quisquinæ, et rosarum Domini Filia amore Domini mei Jesu Christi ini hoc antro habitari decrevi. Qua occasione quoque modo inventa sit illa inscriptio, explicabitur § 26, & § 27 accuratior dabitur totius loci descriptio, quam consule.

[127] [cujus redditur ratio,] Officium S. Rosaliæ lect. 4 prædicta memorans, recte videtur explicare intentionem, qua Sancta datam inscriptionem in saxo sculpsit, videlicet ut verba illa propositi sui perpetuo memorem redderent. Inque antrum, inquit, cui tunc unicus, & quidem angustus e superiori loco aditus patebat, intrepide descendit ea mente, quam characteribus saxo insculptis adhuc patentibus expressit: Ego Rosalia &c. Qua inscriptione oculis obversante, susceptæ vitæ propositum altius cordi infigere, ac divinæ benevolentiæ signa ad castissimæ mentis blandimenta vicissim provocare consuevit. Hæc sane honestissima & optima erat ratio sculpendi talem inscriptionem: atque hac ratione evanescit objectio quorumdam apud Cascinum lib. 2 cap. 3 pag. 171, qui suspicabantur vanæ gloriæ accusari posse Sanctam, si crederetur scripsisse ea, quæ ad laudem ac gloriam suam conducere possent. Verum (ut omittam sibi soli illa sculpere potuisse Virginem, non ut ab aliis legerentur) vanus hic scrupulus plurimos Sanctos inanis gloriæ facile condemnaret, cum plerique multa fecerint, dixerint aut scripserint, ob quæ laudem merebantur apud homines. At vanæ gloriæ semper non est laudabilia agere coram hominibus, sed ea palam facere tali intentione, ut humanam laudem quis inaniter aucupetur; quod longe abfuit a Sancta nostra. Cur vero hæc antro illo deinde egressa videatur, non obstante sculpto hoc proposito, mox dicetur.

§ XII. Sancta ex antro Quisquinensi egreditur, atque intrat antrum Montis Peregrini prope Panormum.

[Sancta ex antro Quisquinensi egressa est,] Nequaquam esse dubitandum, quin S. Rosalia habitaverit in antro Quisquinensi atque etiam in antro montis Peregrini, ostendit Cascinus lib. 2 cap. 9. De Quisquinensi id probat ex locis vicinis, quæ nomen a S. Rosalia acceperunt, ac ex inventa inscriptione mox data. De antro montis Peregrini ex corpore ibidem invento, atque ex perpetua ecclesiæ Panormitanæ atque aliarum quoque ecclesiarum traditione. Hæc cum satis videantur certa, magis inquirit, quid Sanctam permovere potuerit ad discedendum ex priori antro ad secundum. Primo quidem observat, eam mutationem non esse attribuendam levitati aut inconstantiæ Virginis, cum locorum mutatio usitata fuerit celeberrimis & sanctissimis anachoretis, uti variis exemplis ostendit. Exempla illa, quibus alia multa adjungi possunt, huc non transfero, quia res certior est, quam ut ulla de ea oriri possit dubitatio. Secundo recte advertit, fieri potuisse, ut habitatio Virginis in spelunca Quisquinensi innotuerit, atque ea de causa a Virgine solitudinis amantissima desereretur, ne visitationes admittere cogeretur. Ad hanc mutationis rationem se multum inclinatum fatetur, addit tamen & aliam, de qua mox agam.

[129] Tornamira in Idea disc. 6 ait, S. Rosaliam a regina Margarita invitatam ad habitandum in monte Peregrino, [fortasse quia ibidem nimis innotuerat,] quem in hunc finem ab ea donatum contendit, idque non improbabiliter, ut ante vidimus. Idem scriptor in Responsis pag 56 & 57 varia adducit ex Philippo Paruta, quibus utraque ratio videtur conjungi. Nam laudatus Paruta ibidem pag. 57, ubi dixtrat electum fuisse a S. Rosalia horridum antrum, duobus milliaribus distans a pago S. Stephani, ubi revera situm est Quisquinense, ita progreditur: Cum postea vulgatum esset, illustrem Virginem in solitudine ducere vitam angelicam, non pauci accurrebant ipsam visitaturi, seque ipsius precibus commendaturi in infirmitatibus & afflictionibus suis. Hæc ille Italice, atque eadem fere mutatis nonnihil verbis repetit, addens sequentia: Coacta fuit (hanc ob causam) Panormum redire. Idem rursus ibidem pag. 56: Quapropter deinde reversa est Panormum, & accepto a regina Margareta, conjuge Guilielmi I regis Siciliæ, monte Peregrino, ubi densa erat silva, inventam ibi speluncam suo proposito congruam inhabitavit. Hoc affirmat antiquissima traditio majorum nostrorum: id manifestat spelunca, & exigua ecclesia ab ea denominata: idemque scribit P. Octavius Caietanus. Demum idem Paruta ibidem: A sancti Stephani pago (id est, ex antro Quisquinensi) virgo Rosalia inimica visitationum regressa est Panormum ad habitandum in monte Peregrino. Factum id iterum probat ex antiquissima traditione, fama, spelunca, exiguaque Rosaliæ ecclesia, ac demum auctoritate Caietani, quem item citat pro donatione montis Peregrini. Hactenus Philippus Paruta in Vita Ms., cujus meminit Mongitorius in Bibliotheca Sicula, auctorem ab eruditione celebrans, docensque defunctum anno 1629. Vixit igitur Paruta ante inventionem corporis, & scripsit ante editam Vitam Cascini, ita ut traditionem æque scire potuerit ac Cascinus ipse.

[130] Franciscus Baronius in Opere metrico de S. Rosalia, [quæ ratio satis apparet probabilis;] quod impressum est anno 1630, epigrammate 10, 11 & 12 eamdem plane mutati antri dat rationem. Audiamus decimum, sub titulo, e specu Bisbonensi fugit, editum.

Fama ubi finitimas Divæ se fudit in urbes,
      Sensit & enatum Trinacris ora Decus:
Antra petit, fugit illa, remotaque saxa reposcit,
      Exigat humanos quo sine honore dies.
Hæc animum, Rosalia, tuum sententia fallit,
      Grande tuum nutriunt hæc cava saxa decus.

Subsequitur undecimum ejusdem plane sententiæ.

Vix aliquot Rosalia specu traduxerat annos,
      Et vix prædura e caute pedem extulerat.
Cum Divæ se fudit odor, gens excita præsto est:
      Maturatque gradu præpete Diva fugam.
Omine fausto abeas, tibi gloria magna resurget,
      Hæc fuga, Diva, tibi mater honoris erit.

Duodecimum sub titulo, Rimatur specum, idem rursum insinuat: Sanctam enim sic secum loquentem inducit poeta:

Quæram aliud Rosalia nemus, quæram ultima regni
      Obsita lucifugis ocyor antra feris.
Hisce mihi obscuris adeundum rupibus antrum
      Tutius, ut fugiam tutior ipsa decus.
Sic erebum eludam, sic vis ruet improba honoris;
      Pes ubi nullus adest, gloria nulla nitet.

Hactenus Franciscus Baronius, cum Paruta consentiens in assignanda ratione mutati antri, quam Cascinus probabilem agnoscit. Et sane nulla alia probabilior assignari poterit conjectura, um anachoretæ & eremitæ ea maxime de causa habitationes suas mutaverint. Attamen conjectura solum est, ideoque minime certa.

[131] [alia hujus mutationis ratto assignata,] Justinianus in Vita Ms. aliam omnino allegat mutatæ speluncæ rationem, quæ probabilis admodum videretur, si omnia, quæ ut certa supponuntur, certa prorsus essent. Quæ vero, inquit, causa fuerit propositi mutandi consilii, veniendique ad Peregrini montis specum, Quisquinensi posthabito, conjectura nos maxime probabilis edocet. Cum enim a defuncti sui parentis potestate in alienam transierit Quisquinæ & Rosarum ager ac principatus, (quod ex donatione monachis Cisterciensibus a comite Matthæo Bonello facta, & a Willelmo I rege confirmata anno MCLXI, perspicue liquet) haud amplius Virgini opportunum erat ibidem permanere, sed alio secedere oportuit, ut commodum nancisceretur, quo inceptam anachoresim æqua ratione prosequeretur, Eo proinde consilio Panormum remeans, in Peregrinum montem non longe ab urbe Panormo distantem, a Margarita regina sibi donatum abiit &c. Donationem memoratam Matthæi Bonelli variis confirmat ex Cascino Ms., ex Pirro, & ex instrumento Græco, seu ex litteris Græcis Rogerii regis, quæ datæ sunt anno 1136. Atque ex eo infert, mutationem illam dominii, seu translationem principatus Quisquinæ & Rosarum factam esse ante eumdem annum 1136.

[132] [quæ minus est probabilis:] Verum multa in hisce incerta, atque idcirco necesse non est in omnia donationis adjuncta accuratius inquirere. Primo incertum, utrum Rosalia vitam anachoreticam inchoaverit, vivente patre Sinibaldo, an eo defuncto. Citat quidem Justinianus varios scriptores, qui credunt Rosaliam in solitudinem abiisse, dum vivebat Sinibaldus, cum asserant, Sanctam, audita patris morte, ex specu Quisquinensi venisse ad montem Peregrinum. At id depromptum videtur ex revelatione sororis Mariæ Roccaforte, cum plerique scriptores, quos citat pro ea opinione Justinianus, illam revelationem sint secuti. Secundo incertum est, an Sancta ante annum 1136 anachoreticam vitam sit amplexa; quin & parum probabile id apparet, si fuerit chara Margaritæ reginæ. Tertio ea conjectura Justiniani apertam involvit contradictionem: nam si jam ante annum 1136 Matthæus Bonellus Sinibaldi ditionem acceperat, ideoque Rosalia a Quisquina discedebat ad montem Peregrinum; quomodo Sancta montem Peregrinum accipere poterat a Margarita regina, quæ non nisi anno 1150 regi Willelmo fuit nupta? Quapropter si Bonellus jam anno 1136 Quisquinæ & Rosarum erat dominus, non poterat Rosalia propter mutatum dominium post annum 1150 ad montem Peregrinum ex specu Quisquinensi secedere; totumque fundamentum habitationis ea de causa mutatæ sponte corruit, nisi quis maluerit dicere, recessisse Virginem, ubi Bonellus erat defunctus, locusque ad alterius dominium translatus: at id est divinare sine fundamento. Æque incertum & improbabile apparet, quod aiunt nonnulli. Sanctam ob auditam patris mortem ab una specu ad aliam transivisse: nam pater forsan obierat ante inchoatam vitam solitariam.

[133] Cascinus præter rationem supra datam, quam probabiliorem dixi, [Cascinus mavult divino instinctui mutationem attribuere,] alteram adjungit, eamque sculpturis Bivonensibus probare conatur; videlicet signum aliquod divinæ voluntatis a Virgine acceptum. Sic autem fere ratiocinatur. Non nisi divino instinctu prima vice ad solitudinem abiit, dum patriam & parentes deseruit. Credibile igitur non est, eam ab una specu ad alteram transivisse sine eodem Spiritus sancti motu, præsertim cum illo transitu patriæ suæ, quam semel deseruerat, rursum appropinquaverit. Deinde ex figura sua quarta & quinta, quas hic exhibeo, ita disserit: Hoc insuper nobis confirmant picturæ, quæ subinde scripturis prævalent: & quantumvis antiquissimæ non sint; sufficit hic quod multorum annorum habeant antiquitatem, quando secundum antiquas traditiones ea sic retulerunt Bivonæ. Quippe sub eleganti ipsius statua, ubi vita ejus pluribus imaginibus repræsentatur, ipsam etiam sculptura exhibuerunt in duabus speluncis. Unius exitus tam est depressus, ut eam oportuerit se inclinare, dum egrederetur foras. Ibi autem duo ipsam exspectant angeli, quorum alter eam quasi manu prehendit, alter vero ad aliam invitat speluncam, & comitatum auget. Jam vero quis non statim agnoscat duas istas speluncas, Quisquinensem esse & montis Peregrini: quisque non videat, designatum & sculptum fuisse transitum ab una spelunca ad alteram sub ductu angelico. Hactenus Cascinus, cui facile assentior, cum non aliud videatur velle, nisi per angelos significari internum Dei instinctum, quo permota Virgo ab una spelunca transivit ad alteram. At cum illo instinctu recte consistit ratio ante data, ut etiam admittit Cascinus, qui hunc instinctum eidem non opponit, sed adjungit.

[134] Franciscus Baronius supra laudatus epigrammate 13, [nec id pugnat cum ratione ante data: nam potuit divina inspiratione] cui titulus, Deducitur ab angelis, plus exprimere videtur, dum ita canit:

Vix duræ se tuta viæ commiserat, & vix
      Extulerat primo e limine Diva pedes.
Cum globus aligerum cælo delapsus euntem
      Excipit, & lætis cantibus astra ferit.
En cœptis cœlum omne tuis, Rosalia, secundat,
      Gestit & aligeros exhibuisse suos.

Verum hæc licentiæ poëticæ attribuere possumus; neque ex datis picturis statim inferendum est, S. Rosaliam ductam esse ab angelis visibili specie apparentibus, ut nonnulli nimis libere scripserunt, non satis considerantes, tam inusitatos cæli favores non temere asserendos. Officium lect. 6 de hoc transitu ita habet: Cælesti deinde consilio ex antro Quisquinensi in horridiorem speluncam Peregrini montis, tribus fere mille passibus procul Panormo, Rosalia se transtulit, ut quo difficiliorem pugnam secum ipsa committeret e conspectu paternæ domus, eo laudabilius de contemptis mundi illecebris triumpharet. Latebat ibi ad lævam angustus cavus, quem eadem post repertas ejus reliquias illuc venanti, cui se videndam præbuit, dixit esse suam cellam peregrinam, ubi multum ætatis exegisset. Salernus mentem suam sic exprimit: Post aliquod tempus, incertum qua de causa, sed non sine Numinis nutu, ex hoc Quisquinensi antro migravit Rosalia, cælitibus viæ sociis ac ducibus, ut veteres produnt depictæ tabulæ: nec antra deseruit, sed commutavit. Venit in Peregrini montis, Panormo propinqui, speluncam, de qua dicam, cum de ejus corporis inventione agendum est. Id solum hic moneo, segetem hic ampliorem afflictationum a Virgine demessam. Rigidissimis hoc antrum penitioribusque montis visceribus abditur, Boreæ flatibus obvium obrigescit crudelius, & perenni majorique stillicidio lutescit. Quare non alius ibi locus humano usui accommodatus esse potuit, quam tuguriolum, ac veluti nidulus saxo excavatus, post aditum speluncæ tunc augustissimum læva delitescens, qui vix Puellam caperet per foramen reptando ingressam.

[135] [locum quærere magis horridum, quale est antrum montis Peregrini.] Cascinus cap. 9 comparat antrum montis Peregrini cum Quisquinensi; & ostendit hoc illo fuisse tolerabilius, & consequenter Sanctam transivisse ad habitationem duriorem & difficiliorem, tum propter solis splendorem magis subtractum, majusque frigus inde enatum, uti etiam ob ventos, quibus magis expositum ait antrum montis Peregrini; tum quia hoc præcedente angustius, humidius, & demum omni aspectus amœnitate magis orbatum. Descriptio illius accuratior una cum figura dabitur § 25, ubi agetur de spelunca illa ad honorem Virginis exornata post inventionem corporis. Nunc vero inquirendum, quam vivendi rationem in antris illis tenuerit Virgo. At nihil hic habemus, nisi picturas varias, quibus plus tribuit Cascinus, quam mihi videntur mereri, quia potius crediderim ex conjecturis depictas fuisse quam ex cognitione gestorum sanctæ Anachoretidis, quæ magnopere solicita fuisse videtur, ut gesta sua homines laterent, & Deo innotescerent. Dabo tamen omnes Cascini figuras, ut prudens lector oculis etiam intueri possit, quibus fundamentis conjecturæ ipsius nitantur.

§ XIII. Conjecturæ de gestis Sanctæ in utraque spelunca.

[An ullum Sanctæ fuerit cum hominibus commercium:] Cascinus lib. 2 cap. 10 conatur ostendere tantam fuisse solitudinem Rosaliæ, ut nulli mortalium umquam innotuerit, & vixerit sine moderatore conscientiæ & vitæ spiritualis, sine usu Sacramentorum, sine ullo demum hominum auxilio, soli Deo & angelis nota. At hanc opinionem, quantumvis multis placuerit; ante Cascinum ignotam fuisse, ideoque neotericam dici posse, nec satis probabilem videri, jam dictum est § 4. Tornamira adeo absconditam fuisse Rosaliam negat, uti & Justinianus. Prior varios ei dat vitæ spiritualis directores, quos nominare non lubet, quia non colliguntur ex ullo monumento antiquo, sed potius sine ulla ratione probabili videntur conficti. Justinianus vero directores S. Rosaliæ nominare non sustinuit: at Sanctæ plusculum commercii cum hominibus attribuit, quam vellem. Verba tamen ejus accipe: Eo, inquit, consilio Panormum remeans in Peregrinum montem … abiit, ubi semotam ab aliorum consuetudine Vitam ageret, & secundum anachoretarum institutum ad celebrandos festos solemniores dies in urbem descenderet, ad victum necessariis provideret; reginam, a qua mirifice colebatur, grati animi obsequio inviseret; civibusque pietatis ac religionis exempla, & aliarum virtutum documenta exhiberet. Non crediderim Sanctam spelunca sua egredi consuevisse; sed verisimile est, non defuisse eidem magistrum vitæ spiritualis, a quo Sacrosancta mysteria ipsi in spelunca administrari potuerunt. Attamen nihil certi statuendum de re incerta.

[137] Figura sexta Cascini, quam hic repræsento, varia exhibet instrumenta, [quales ejus corporis afflictiones:] quibus pro more anachoretico corpus suum afflixisse creditur Sancta. Cascinus de hisce disserens cap. 12 prudenter ait pag. 226, se divinare non posse, quam variis modis, & quibus nominatim in corpus suum pie sævierit Rosalia. De victu parco & duro, de crebris & rigidis jejuniis, de aspero vestitu, de verberibus incussis innocenti corpusculo flagellis variis, verisimillimas fieri posse conjecturas, recte observat. Verum prudenter adjungit hæc verba: At non ausim venire ad modos particulares (affligendi corpus,) qui familiares fuere S. Rosaliæ, ne piam meditationem texam pro fundata historia; etiamsi relatio illius in antiquis picturis exposita videatur per varia pœnitentiæ instrumenta: malim enim credere, illa ibidem depicta esse tamquam consueta trophæa solitariorum, & tamquam horum exercitia, de quibus nullus dubitat. Recte, opinor, Cæscinus conjicit, consuetas solitariorum pœnitentias potius exprimi laudatis imaginibus, quam particulares Rosaliæ, licet alioquin vix possit dubitari, quin similes ipsa adhibuerit corporis castigationes. Officium & Salernus plusculum videntur imagini tribuere: at illorum verba commodius dabo infra, cum de pluribus picturis simul agant.

[138] Figura septim Cascini, quam subjungo, figurate videtur exponenda. [an figura sep ima videatur explicanda sensu obvio;] Cascinus de ea disputat cap. 17, ubi suspicatur pag. 260, Rosaliam fortasse, dum spelunca sua subinde egrediebatur, rosas aliosque flores in vicinia positos legisse, atque ex iis texuisse coronas, quas pio affectu Deo offerret, quemadmodum imago exprimit, si explicetur sensu proprio. Verba ipsa Cascini Latine reddo: Huic cogitationi favent antiquæ picturæ, & præsertim illa, quæ est in recto ecclesiæ Olivellensis, ubi Sancta genibus nixa, sed supra nubem a terra aliquantulum elevatam, offert exiguum calathum floribus plenum. Angelus vero, submissis item genibus, utraque manu sublevantem adjuvat, ut ei, opinor, ostenderet, quam gratæ cælo fuerint rosæ illæ, floresque tanto reverentiæ affectu oblati. Quod si qui velint figurate per flores istos intelligere ardentes preces, quæ non minus erant acceptæ quam corona quæcumque e floribus; non difficulter tamen credi poterit, ipsam e veris quoque & naturalibus floribus dona beatæ Mariæ Virgini obtulisse, quia amor ingeniosus est, ad industriam laboremque suum omni occasione adhibendum, ut placeat &c. Non admodum verisimilis mihi apparet illa cogitatio Cascini de floribus in vicinia speluncæ collectis, & oblatis modo prædicto; quia probabilius mihi videtur, Rosaliam spelunca sua sic reclusam fuisse, ut illa numquam egrederetur: nam id magis congruit instituto reclusarum, & magis colligi potest ex ipsis Sanctæ verbis: In hoc antro habitare decrevi. Quapropter existimo per flores intelligendas esse pias preces, aut varias virtutes, quæ floribus etiam significari possunt.

[139] Octava Cascini figura, quæ sequitur, significat divinos favores, [an item octava, undecima, duodecima, & decima tertia:] quibus Numinis benignitate cumulata fuit Virgo solitaria. Porro Cascinus cap. 15, cui titulus est, Conversatio S. Rosaliæ cum angelis, plurima disputat de officiis angelorum in homines, & præsertim in S. Rosaliam, quam ubique fere cum angelis depictam, ideoque Virginem angelicam asserit nominatam. De hac autem pictura sic loquitur pag. 248: Pictura, quæ non solum exprimit dona florum terrenorum & cælestium, sed repræsentat insuper florentia desideria contemplantis virginis Rosaliæ, & augmentum ejusdem contemplationis, quod inde nascebatur: uti & alia dona cælestis ipsius Sponsi, cum totum istud sacrum negotium manibus peragatur angelorum. Hæc paulo magis explicat, & confirmat his S. Bonaventuræ verbis de angelis: Sunt enim delatores luminum, & elevatores intellectuum ad suscipiendas illuminationes. Hisce aliisque pluribus, quæ fuse disputat, satis videtur declarare figuram non intelligendam de visibili ministerio angelorum, sed de invisibili; idque longe mihi apparet probabilius, cum sit inventio pictoris, qui hisce figuris varias Rosaliæ gratias, virtutes, donaque cælestia exprimere voluit; non vero historica repræsentatio, quantum apparet; sicuti etiam dicendum videtur de figura undecima, duodecima & decima quarta, quibus variæ gratiæ per figuras repræsentantur. Verumtamen Cascinus in eodem capite alios etiam favores S. Rosaliæ ab angelis præstitos opinatur: nam pag. 247 ita loquitur, acsi credidisset flores & fructus S. Rosaliæ revera ab angelis oblatos, & similiter concentu angelico eamdem recreatam dicit pag. 251, quia angelos cum instrumentis musicis exhibet figura duodecima. Quin & victum angelorum opera eidem aliquo tempore administratum suspicatur pag. 251, remittens ad dicta sua pag. 224. At similia egent solidiore fundamento, quam sint imagines non admodum antiquæ, aut conjecturæ ab aliorum Sanctorum exemplis deductæ.

[140] [tentationes dæmonum superatæ,] De tentationibus S. Rosaliæ & pugna cum dæmone fuse agit Cascinus cap. 20, ubi exhibet figuram nonam hic insertam. Verum ratiocinatur solum ex instituto vitæ, loco habitationis, aliisque jam relatis aut huc non spectantibus, nec adfert monumenta antiqua, solum allegans duas imagines, in quibus nonnulla reperiuntur diabolicæ tentationis indicia. Quapropter satis erit dissertationem ipsius compendio huc transferre ex Salerno qui simul de imaginibus quibusdam mox datis sententiam suam exprimit, ita scribens: Oportuit sane (S. Rosaliam) cum lemuribus sui impotentibus, callidarum machinationum auctoribus strenue depugnare, dum generis majestatem, regiæ domus blandimenta, nubilium annorum opportunitatem in ejus memoriam revocarent; dum simul asperitatem antri, loci solitudinem, vitæ pericula objicerent: & mox molestiam animi, vitæ tædium, mœrorem, iramve inducerent, & in Puellæ perniciem urgerent. Quare veteres tabulæ tartarea monstra per horrorem in fugam lapsa monstrant ad conspectum Virginis in se acriter ferrea catena desævientis. Necesse enimvero illi fuit perpetuis se jejuniis, vigiliis, ceterisque ejusmodi corporis conflictationibus macerare; animus enim non melius alitur, quam tenuitate & asperitate victus, nec aliunde annona, & bellica instrument sustinendis dæmonum præliis felicius comparantur. Hic Rosalia nullo humanarum rerum usu vixit ad amoris Divini modum, quo duce illuc appulerat, & volens detinebatur.

[141] [ac divina percepta solatia:] Quamobrem cum pictæ ab antiquo icones non aliud frequentius exprimunt, quam beata cum cælestibus, Deipara, & Servatore Jesu Rosaliæ commercia, florum calathos, & capitis coronamenta ad blanditias; innuunt plane, quibus illa curis & oblectamentis in tanta loci, rerumque omnium asperitate detineretur. Floreæ enim corollæ virtutes divitiasque in animo florentes arguunt, quam suavis ab illo castissimo pectore cælestis contemplationis odor exhalaret ad superos. Hactenus Salernus, cujus verba etiam respiciunt figuram decimam, undecimam & duodecimam, quas huc transfero. De hisce vero in Officio hæc leguntur: Callidas dæmonum insidias, quæ asperæ vitæ tædium & solitudinis horrorem animo ingerebant, acriter sæviendo in se ferrea catena, vigiliis, & humi cubatione, forti animo superasse, antiquæ icones significant. Cumque humanis destituta præsidiis, nihil solatii aliunde hauriret quam e cælo; Dominus, qui consolatur & coronat Sanctos suos, angelicis deliciis eam sæpius recreabat. Hactenus de illis Officium ex iconibus datis, quæ non eamdem omnes habent antiquitatem; & sic antiquæ vocari possunt, ut tamen pleræque aliquot seculis ætate S. Rosaliæ sint posteriores. Hac de causa, opinor, nihil particulare asseritur pro certo; sed solum dicitur, relatas vitæ asperitates in iconibus exprimi; angelicis vero deliciis recreatam, generatim affirmatur; idque omnino verisimile esset, etsi deessent imagines, quia Divina benignitas pro derelictis terrenis solatiis cælestia largiter Sanctis suis impertiri solet.

[142] Cascinus cap. 16 multa disputat occasione figuræ decimæ, [an corona Mariana Sanctæ in usu fuerit:] in qua Sanctam exhibuit cum corolla Mariana, quia globuli precatorii cum corpore ipsius fuerunt inventi. Non audet affirmare, coronam Marianam aut rosarium a Sancta recitatum fuisse, quia existimat tam rosarii quam coronæ institutionem recentiorem esse, & S. Dominico attribuendam. Non ignoro institutionem rosarii revera S. Dominico a pluribus adscribi. At eam sententiam non omnino certam esse, & initium rosarii ab aliis attribui Petro Eremitæ, qui floruit circa finem seculi XI; aliis usum rosarii adhuc antiquiorem videri, fuse ostenditur apud nos in Commentario prævio ad Acta S. Dominici § 19, 20 & 21, seu tom. 1 Augusti pag. 422 & sequentibus. Forsan Cascinus, si scivisset rosarii usum a quibusdam statui S. Rosalia vetustiorem, eamque sententiam sua non carere probabilitate, existimasset inventos cum S. Rosalia globulos fuisse serti ipsius Mariani, cum pag. 259 velit coronam Rosaliæ aliam quamdam fuisse ad orationes Dominicas & salutationes angelicas recitandas. Fateor rem totam mihi videri incertam, cum globulos illos habere potuerit ad alium usum, aut ad alias preces multiplicandas: at, si constaret Orationes Dominicas & salutationes angelicas globulis istis numeratas fuisse a Sancta, posset etiam probabiliter dici, coronam fuisse Marianam, eamque a Rosalia usitatam.

[143] Quæ ad figuram undecimam & duodecimam disserit Cascinus cap. 17 a pag. 264 pluribus excutere non lubet. [quibus redimita fuerit coronis.] Difficulter enim mihi persuadere possum, aliud quidpiam significari coronis illis, quæ capiti S. Rosaliæ imponuntur a Jesu puerulo, quam coronam gratiarum & virtutum, qua eamdem insignivit in terra, & sempiternæ gloriæ, qua eamdem coronavit in cælo. Auctor Officii lect. 6 hisce consentientia scribit hoc modo: Hic tamquam columba in foraminibus petræ gemens, in cælestium rerum contemplatione defixa, ad perfectissimam divini amoris normam in solitudine vitam traduxit, & sanctissime perennibus charitatis rosis, & virginitatis liliis coronata deposuit. Demum quanto tempore Sancta austeram illam & anachoreticam vitam in montibus & speluncis duxerit, me prorsus ignorare profiteor, cum monumentorum defectu ne probabilis quidem conjectura de eo formari possit. Qua de causa ad beatam Sanctæ mortem progredior.

§ XIV. Mors Sanctæ & sepultura.

[Mors Sanctæ quo modo a Cascino & Salerno relata:] Disputaturus cap. 18 de morte S. Rosaliæ Cascinus, fatetur inter plurimas imagines antiquas nullam reperiri, ex qua de genere obitus illius fieri possit certior. Existimat tamen, se ex situ corporis inventi docere posse, qua morte ad vitam beatiorem transiverit sancta Anachoretis. Quapropter imaginem placide morientis, ex corporis inventi sito collectam, exhibere voluit figura decima tertia, quam hic repræsento. Quibus vero conjecturis aut rationibus figuram illam sic efformaverit, mox patebit. Salernus Cascini mentem sic breviter exponit: Vitam sanctissime actam mors excepit ad immortalitatem traductura. Ubi ergo Rosalia sibi demigrandum esse intellexit; ut soli Deo in solitudinis horrore vixerat, ita propositi tenax nullius tunc hominis officiosam societatem, ut videtur, admisit: quod a magnis item anachoretis factitatum legimus. Nuda ergo in humo suæ peregrinæ speluncæ sese illa componit: dexteram pulvilli more languenti supponit capiti; sinistra sacrum Jesu Christi crucifixi simulacrum in sinu detinet cum precariis globulis per digitos innexis ac pendulis: nec alio quam amoris telo confossa Rosalia pridie Nonas Septembris roseam efflavit animam; æternum in cælo revirescentem. Hoc plane situ ac habitu post quinque fere secula repertum Virginis cadaver: atque inde primum conjectare licuit, nullo tabifici morbi labore afflictam fuisse, cum dormientis potius quam cum morte luctantis speciem referat. Hactenus Salernus ex mente Cascini, cujus ratiocinatio diligenter excutienda est.

[145] [præcipua relationis capita assignantur, ut examinanda.] Primo asseritur, neminem mortalium Rosaliæ morienti adfuisse, addito tamen nonnullo dubitationis indicio per voces, ut videtur. Secundo explicatur, quo corporis situ Sancta mortem obierit: atque ex eo situ colligitur tertio, non morbo aut infirmitate aliqua, sed sola divini amoris violentia obiisse Rosaliam. Quarto pro die emortuali assignatur dies quarta Septembris, qua colitur Sancta. Magnus sane & mirabilis S. Rosaliæ favor attribuitur, dum asseritur sine morbo obiisse, quemadmodum de beatissima Virgine Maria creditur. Verum quanto excellentior & inusitatior est illa gratia, tanto certiora & solidiora requiruntur argumenta, ad eam affirmandam. Quapropter non est, cur offendantur amantissimi S. Rosaliæ Siculi, ubi viderint me auctoritati Cascini non statim acquiescere, sed severo examine in singulas ipsius rationes inquirere; nec pro certo quidpiam admittere, nisi certis rationibus probetur, præsertim ubi agitur de rebus summi momenti, qualis est mors ex solo amore obita. Videamus igitur, quo fundamento singula nitantur allegata. Et primo quidem ordiendum a corporis inventi situ, quia ex eo omnia Cascini argumenta hauriuntur.

[146] Corpus S. Rosaliæ, quando inventum est in monte Peregrino, [Ostenditur, non satis cognosci potuisse situm corporis inventi,] ut suo loco narrabitur, erat in saxo concavo, cujus longitudo ad sex & amplius palmos producta, latitudo & altitudo fere tribus continebatur, inquit Salernus. In parte autem illius saxi calvariam primo repererunt, atque eo indicio reliquum deinde corpus. At integrum corpus numquam viderunt; sed fracto in multas partes lapide, ossa omnia tandem in variis istis saxi fragmentis repererunt. Quæro igitur, quam recte de situ corporis judicare potuerit Cascinus, aut alius quisquam, si situm illum nullus umquam observaverit? Certum apparet, totius corporis situm accurate repræsentari non potuisse, quia in plurimis fragmentis ossa nonnulla fuerunt inventa; nec ullibi asserit ossa illa deinde reducta fuisse ad pristinum situm, quem in lapide habuerant, aut id revera fieri potuisse. Unicum, quod observavit de situ corporis Cascinus, & ex quo situm reliqui corporis per conjecturam dedit, id est, quod narrat pag. 271. Dum singula contriti saxi fragmenta diligenter cum sociis perlustrat, pervenit ad fragmen satis grande, & omnium maximum, ut postea credidit. In eo autem fragmine erat pars inferior capitis cum nonnullis ossiculis capiti annexis, quæ a tribus anatomicis præsentibus dicta sunt esse digiti, & quidem manus dexteræ, quia, inquit, ibi erant annexi, ubi caput a parte dextera collo conjungitur. Hæc est ratio, cur Cascinus repræsentet Rosaliam, manu dextera capiti supposita. Inventi vero globuli precatorii, quorum unus erat inter digitos manus sinistræ, ipsum moverunt, ut eidem manui coronam Marianam attribueret. Quid pro vestimento & pro reliquo situ corporis habuerit præter conjecturas, ignoro. Crucifixum sinistræ verisimiliter indidit, quia crux exigua cum corpore inventa, uti & imago Crucifixi confracta, quæ etiam decebat Sanctam.

[147] Jam vero ex digitis cum parte capitis simul inventis non sequitur, [nec ex eo situ quidquam posse inferri pro situ mortentis:] Sanctam morituram se eo situ corporis composuisse, cum multis aliis modis contingere potuerit, ut digiti postmodum capiti jungerentur. Quippe difficulter credi potest, Sanctæ corpus quinto post mortem seculo inventum esse eodem plane situ, quo se composuerat moriens Rosalia; præsertim cum quindecim pedibus sub terra inventum sit Sanctæ corpus; nec illa sub terra ad mortem se componere potuerit, ita ut locus, in quo corpus inventum, sepulturæ fuerit locus, non habitationis, nisi quis dicere velit eodem illo loco angustum fuisse antrum subterraneum, in quo habitaverat, illudque deinde per terram montis decidentem oppletum fuisse. Verum nec Cascinus nec Salernus id contendunt, cum Sanctam per angelos verisimiliter sepultam velint: &, si revera eo loco obiisset Sancta, ac postmodum tanta decidentis terræ mole fuisset contecta, situs corporis notabiliter mutari potuisset. Non video igitur, qua ratione ex situ inventi corporis recte colligi possit situs morientis, sive supponamus, sine sepultura mansisse Sanctæ corpus eodem loco, quo obierat; sive suspicemur ab angelis sepultum sacrum corpus: nam si angeli honorem sepulturæ exhibuissent Sanctæ, cur æque mutare non potuissent corporis situm, uti fieri solet in sepultura. At infra probabo, Sanctam verisimiliter hominum manibus fuisse sepultam; atque ita prorsus corruunt, quæ de situ morientis disseruit, & in figura repræsentavit Cascinus.

[148] Attamen supponamus tantisper, eo situ mortuam fuisse S. Rosaliam, [nec ex situ morientis, si revera talis fuisset,] quo Cascinus morientem repræsentavit; & videamus, an inde legitime sequantur reliqua, ex eo situ collecta. Ex manu capiti supposita primo colligit, Sanctam sola amoris vehementia debilitatam obiisse, ita ratiocinatus: Cum videamus Deum nobis detexisse sanctam illam manum, tam placide ad caput mortuæ virginis Rosaliæ positam, quis simul non videat, abesse hic omnia indicia gravioris morbi, aut molestiæ mortis, in quibus occasionibus decidunt brachia & caput, ac membra incomposite locantur. Verum hic contra videmus sola placidæ debilitatis indicia in habitu suavi, quia & brachium elevat Rosalia, & manum adhibet pro cervicali ad caput sustentandum; & similior se locanti ad dormiendum quam luctanti cum morte, ita se sustinet usque ad extremum spiritum. Itaque spiritus ille non vi febris, sed amoris, a spelunca ad cælum discessit ad suavissimum Dominum suum & Sponsum Jesum Christum, ut spiritus illius, quæ ex eodem ipsius (Domini) amore in spelunca se recluferat. Ita ratiocinatur Cascinus, aut ejus interpolator, pie magis quam solide, ita ut recte hisce præmiserit hæc verba: Nisi devotio faciat, ut unum pro alio videam.

[149] [quidquam pro morte sine morbo obita:] Quis enim, nisi pietate sua nescio quas meditationes & imaginationes sibi formaverit, ex ossiculis digitorum cum ossibus capitis inventis statim inferat: Hic homo sine morbo obiit: aut: Hic homo similior est dormienti quam cum morte luctanti? Quis ex ossibus aridis sibi dormientis speciem fingat, modo partem exsiccati capitis cum ossiculis digitorum conjunctam intueatur? Talis tamen est Cascini ratiocinatio, quam tam serio non refutarem, nisi viderem aliis placuisse. Cascini ratiocinium dico, quia in libro ipsius posthumo exprimitur. At merito dubito, an ipsius sit Cascini: nam, cum constet Opus ipsius interpolatum esse, cumque in Vita Latina non dicat Cascinus Rosaliam solius amoris telo confossam esse; vehementissime suspicor, opinionem illam ipsius Operi infarcinatam esse cum aliis pluribus. Verum, sive Cascini sit, quod non credo, sive alterius illa opinio; libere edico non ita de gestis Sanctorum ratiocinandum esse, nec tanta eorum privilegia e conjecturis tam levibus esse colligenda. Sane ejusmodi ratiocinia Sanctis ipsis placere nequaquam possunt, cum non minus humiles sint in cælo quam fuerunt in vita, nec minus a fictitiis abhorreant laudibus jam gloriosi, quam ab inani gloria abhorruerunt, dum ad cælestem & veram aspirabant in terra.

[150] [nec mors solitaria ex eo aut aliunde satis probatur.] Alterum, quod ex situ corporis colligi volunt aliqui (quodque Cascinus ipse in vita Latina asseruit, licet ex situ corporis ibidem non intulerit) est mors solitaria, nullo mortalium præsente. Audiamus Salernum pro illa opinione ex prædicto corporis situ disserentem. Siquis præterea, inquit, ex mortalibus eo loci (morienti Rosaliæ) adfuisset; sane composuisset ille ad pectus, ut solet, ambas Puellæ manus: feretro de more sacras exuvias extulisset ad sacra cœmeteria haud longe remota, nec sub humo eas defodisset, quæ aquis guttatim deciduis in illarum perniciem lutescebat. Quare ut solitariam illa vitam duxerat, ita volens libensque solitariam, ut reor, sustinuit mortem. Hæc ratiocinatio minus absurda est quam præcedens, nec tamen certo evincit, quod prætenditur. Quippe Sanctam sine humano auxilio obiisse non existimo, nisi subitanea morte sit oppressa, aut infirmitate tam brevi defuncta, ut toto morbi tempore nullus eam accesserit, quod nullus ægrotantem sciret. Verum id præsumendum non est; nec sic sustinuisset volens libensque solitariam mortem; sed necessitate potius quam propria voluntate ab extremis Sacramentis abstinuisset. Quod vero argumentum ex loco sepulcri desumitur, tanti momenti non est, ut credi possit, Sanctam mortalibus omnibus incognitam in monte Peregrino vixisse, & mortem ibidem æque incognitam obiisse, cum ex cultu antiquissimo longe certius colligatur, ignotam omnibus non fuisse Rosaliam, uti antea ostensum est. Cur in monte potius, quam in vicino aliquo cœmeterio, sepulta sit, ignoramus: at id variis de causis fieri potuit, ut mox dicemus.

[151] Tornamira in Idea conjecturali disc. 6 num. 25 asserit, [Tornamira asserit, extrema morientium subsidia Sanctæ administrata,] suprema morientium subsidia, seu sacramenta Pœnitentiæ, Eucharistiæ & extremæ Unctionis sanctæ Anachoretidi administrata fuisse a S. Elia Aquileiensi, patre suo spirituali, præsente S. Joanne de Nusco abbate Montis Virginis in Sicilia. Verum ostendi non potest, sanctum illum Eliam Aquileiensem umquam in Sicilia fuisse, cum omnibus Martyrologiis Siculis sit incognitus, & nulla de eo notitia habeatur ex ullis documentis antiquis, uti observavit Mongitorius in dissertatione Ms. nobis transmissa, in qua refutat plurima Tornamiræ asserta. Joannem de Nusco, quem multa monasteria Ordinis Montis Virginis in Sicilia fundantem facit Tornamira, æque incognitum esse in Sicilia testatur laudatus Mongitorius; pluribusque probat. Verum ad institutum meum non est necesse hæc fuse probare: quare dixisse sufficiat, nullo antiquo monumento, nulla ratione idonea probari Eliam illum aut Joannem de Nusco umquam fuisse cum S. Rosalia, aut ulla eidem præstitisse officia; omniaque de iis apud Tornamiram asserta ne quidem digna esse seria refutatione.

[152] Justinianus de morte S. Rosaliæ ita loquitur in Vita Ms.: [ut & Justinianus, qui vult eam peste obiisse, sed sine idonea ratione:] Cum itaque in spelunca Peregrini montis vitam pie sancteque transegisset, pestilentia, qua Panormus graviter conflictabatur, infecta Rosalia, accersito sacerdote, ab eoque cælesti epulo recreata, & oleo sacro delibuta, ad Sponsum suum Jesum Anachoretis virgo migravit quarto Septembris circa annum MCLX, ibique humata est. Varia in hisce quoque incerta. Primo incertum est, an pestilentia obierit S. Rosalia. Pro hac sua conjectura in annotatis fol. 31 varios citat auctores, qui asserunt circa annum 1160, quando Panormum dicitur translatum corpus S. Christinæ virginis & martyris, urbem illam gravi pestilentia laborasse. De illa translatione consuli potest tomus V Julii pag. 498 & 499. Interim observo, neminem ex laudatis per Justinianum scriptoribus dicere, Rosaliam illa peste fuisse defunctam: cumque de anno emortuali Sanctæ nihil certi possit statui, ut antea probavi; ex pestilentia illius temporis, licet hæc certa esset, colligi nequit peste obiisse Rosaliam. Imo etiamsi constaret, Sanctam esse mortuam tempore pestis; ex eo non sequeretur certo, ipsam pestilentia obiisse, cum pestis tempore aliis quoque morbis nonnulli occumbere soleant. Præterea pestis illa anni 1160 caret auctoritate antiquorum, ideoque admodum incerta est. Alii scriptores eam asseruerunt ex Vita S. Rosaliæ per Mariam Roccaforte scriptam, cui fidem non habemus. Alii eamdem colligunt ex levissima conjectura, quia in porta sacelli cujusdam S. Christinæ olim sculpta fuere hæc verba, Adest pestis vestræ liberatrix, quæ nunc legi in porta sacrarii testatur Mongitorius in dissertatione Ms. contra Justinianum. Ex hisce verbis Cascinus lib. 1 cap. 6 colligit, Panormum peste liberatam a S. Christina in ipso corporis adventu, seu anno 1160. At observat laudatus Mongitorius, fallere conjecturam Cascini, ac verisimiliter agi de peste anni MCDXCVII, quando, inquit, porta fuit exstructa. Quapropter illa opinio Justiniani non habet idoneum fundamentum; nec nisi levis conjectura pro ea adferri potest, nimirum quia S. Rosalia patrona est contra pestem: sed plures sunt contra pestem patroni, licet pestilentia non fuerint correptï.

[153] [verisimile est, Sanctam extrema suscepisse Sacramenta; sed incertum, ut alia multa.] Secundo, quod dicitur de vocato sacerdote ad ægrotantem Rosaliam, verisimile est; at defectu monumentorum incertum. Asserit quidem sacerdotem, Cyrillum nomine, ab angelo ad Rosaliam ægrotantem vocatum, Maria Roccaforte, ex qua id alii ipsius sequaces sumpserunt: at Vitam illam fide indignam, jam subinde monui. Qua de causa probabile & verisimile est a consuetudine Christianorum, & anachoretarum etiam, suprema Ecclesiæ Sacramenta morituræ Rosaliæ a quodam sacerdote administrata esse; nec tamen omnino certum; prout plane incerta & incognita est mortis causa. Imo & annus & dies emortualis æque incertus. De anno id jam antea ostensum. Dies vero Siculis plerisque satis videtur certus, cum asserant constanter & indubitanter Rosaliam obiisse die IV Septembris, quod Officio etiam legitur insertum. Verum si probatio quæritur, unicam hanc allegabunt, quod illo die semper culta sit Rosalia. Hæc autem probatio diei emortualis nonnullam quidem habet probabilitatem & verisimilitudinem; at nequaquam est certa, cum Sancti non pauci alio die colantur, quam quo sint defuncti. Hoc vero præcipue contingit, dum dies emortualis ignoratur. Verum quidquid sit de dubiis istis mortis circumstantiis, Sanctam illa ad meliorem vitam transivisse, certum est: atque id significat decima quarta Cascini figura, quam huic loco insero.

[154] [Sepulta est Sancta in monte Peregrino: quod factum ab angelis,] Sepultam fuisse Sanctam in monte Peregrino, omnes unanimi voce tradiderunt scriptores, tam ante inventionem corporis quam post corpus ibidem inventum. Angelos Sanctæ id officium præstitisse cum Cascino aliisque recentioribus contendit Salernus, ita scribens: Sepulcrum Rosaliæ ibidem in Peregrino monte repositum est; sed mirifico angelorum ministerio exstructum fuisse, inde persuasum plerisque est, quod novam sepulcri formam, quæ supra hominum industriam sit, intueamur. Saxum undique ossibus circumductum, sine compage aut rima, non secus ac globus ex ære fusus, sua cavitate corpus Virginis complectebatur, ne temporis aut loci violaretur injuriis. Haud abnuerim, alicubi deciduas aquæ guttas lapidescere: sed nostrum hunc lapidem ex eo perenni fluxu coaluisse non credam. In alta ille humo quindecim fere pedes defossus jacebat, ut undique a solida montis rupe remotus, fossili tantum terra circumvolveretur. Cur vero eam tantummodo humum, quæ proxima beato corpori erat, adeo felicem existimem, ut ipsa dumtaxat aquarum ope in lapidem concresceret; reliqua vero infra & supra saxum nihil soliditatis conciperet? Non ea tantum antri pars, sed totum undique frequentibus stillicidiis antrum perpluit. Nec tamen alibi visa humus lapidescere.

[155] In remota antri parte pauca defunctorum ossa fuere defossa, sed non involuta lapide ex humo compacto; [Cascinus & Salernus probare] imo hæc aliorum ossa nigra ex aquarum stillicidio, exesa, cariosa, horrida videbantur. Contra vero mirum est, quantum nostræ Virginis reliquiæ ingenuo candore, eboris instar, niterent: quantum medulla, in ossibus jam arida, tenuissimis intertexta fibris sine carie, hic aurea flavesceret, ibi argento, aut cristallo purior candesceret. Lapis præterea iste intra ossium meatus, ipsum capitis cranium, oris intercapedinem ita permeabat, ut nativam ossibus soliditatem atque pulchritudinem servaverit, non secus ac opobalsami, aut alterius, contra temporis edacitatem, amuleti vices subiret. Demum nemo umquam eo loci tractu videat, quam in lapide isto colorum varietatem & pulcritudinem sub aspero cortice admiramur; multicolor ille est, alicubi cristallum nitore simulat in multos angulos refracto lumine; in hiacynthum abit aliquando cæruleo colore præfulgidus; partim berylli glaucinum fulgorem imitatus, partim in alias gemmas admirabili plane specie degenerat. Atque hæc omnia non immerito adeo excelsam hujus sepulcri structuram, non naturæ viribus, sed singulari Dei opificis providentiæ tribuendam esse persuadent, ut quo honore aliorum aliquando Sanctorum corpora prosequutus est Deus, cum thecas illis angelorum manibus præparavit, eumdem Rosaliæ impenderit, divini sui amoris monumentum; ac simul dum mortali ac viliori Virginis parti sepulcrum ad custodiam curavit exstruendum, quantas ille delicias immortali ejus animo sua sponte sibi caritatis nexu consecrato contulerit, manifesto prodidit. Quod si tot annos & sæcula occultum, ignotumque id corpus in alta defossum humo latere voluit; id majore patriæ servandæ beneficio, & celebrioribus Virginei cultus incrementis benigne rependendum sanxit. Hactenus Salernus, cujus ratiocinium tanti non videtur roboris, ut omnes ad assensum pertrahere possit, ut magis patebit, ubi de lapideo loculo illo agetur num. 263. Sane sepultura angelorum manibus procurata non est res tam usitata, ut ex conjecturis quibusdam facile asseri debeat, præsertim cum tantum S. Rosaliæ privilegium antiquitas prorsus ignoraverit: nulla enim pictura antiqua talem Sanctæ sepulturam repræsentat: nullus scriptor ante Cascinum de ea vel per conjecturam meminit.

[156] Firmissimum sepulturæ angelicæ argumentum esse ait Cascinus pag. 274, [nituntur: sed probabilius est,] quod Sancta sic vixerit solitaria, ut prorsus esset incognita: nec diffiteor id fore præcipuum talis sepulturæ argumentum, modo suppositio illa satis esset probata: ab homine enim sepeliri non poterat Sancta, si vita ejus & mors solitaria omnibus hominibus erat ignota. Verum, uti ex antiquo cultu aliisque rationibus ante ostendi, Sanctam verisimiliter non fuisse incognitam; ita ex antiqua notitia de sepultura Sanctæ in monte Peregrino recte videtur inferri, hominum opera ibidem sepultam fuisse. Vixisse in monte Peregrino Rosaliam, ibique mortuam & sepultam, scivit ex antiqua traditione & asseruit Caietanus ante inventionem corporis; at tacuit de angelico in Sancta sepelienda ministerio. Jam vero, si Sancta usque ad mortem fuisset incognita & sepulta per angelos, quo modo vita, mors & sepultura ejusdem ad hominum notitiam pervenisset?

[157] Nodum hunc qui scindere voluerit, nesessario dicet omnia illa innotescere potuisse per revelationem. Fateor, posse Deum sic occulta omnia hominibus manifestare. [fuisse ab hominibus sepultam.] At nullum talis revelationis habemus fundamentum; cum eam nullus scriptor antiquus asserat, nulla pictura antiqua insinuet. Nodus hic rursum est difficilis: nam si revelatione constitisset de sepultura Rosaliæ in monte Peregrino, cognitio revelationis æque ad posteros pervenisset, quam notitia loci sepulturæ; & revelatio illa non esset minus scripto consignata, quam ipse sepulcri locus. Quocumque igitur modo rem considerem, mihi longe apparet probabilius, S. Rosaliam hominum manibus in monte Peregrino sepultam. Fieri tamen potest, ut Deus singulari providentia Sanctæ ossa conservaverit; sicut ea deinde plurimis miraculis honoravit.

§ XV. Antiquissimus Sanctæ cultus ex antiquis ecclesiis, sacellis, & altaribus.

[Antiquus Sanctæ cultus a variis probatus:] Antiquus S. Rosaliæ cultus ex hactenus dictis abunde colligi potest, & magis asseritur apud Caietanum in Vita, apud Cascinum lib. 1 cap. 2, & apud Salernum sæpe jam laudatum. Illum vero omnium luculentissime ostendit Josephus Spucces Societatis Jesu dissertatione Ms., qua anno 1642 Romæ antiquitatem cultus S. Rosaliæ defendit. Dissertationem hanc Ms. cum altera ejusdem auctoris de stirpe S. Rosaliæ nobiscum anno 1744 communicavit R. P. Stanislaus Ignatius Castiglia Societatis Jesu, tunc provinciæ Siculæ præpositus, qui & hasce observationes in indice monumentorum ad nos missorum adjungit: Authentica omnia monumenta, quæ P. Josephus Spucces in hisce dissertationibus citat, ex ejusdem mandato rite conquisivit, atque in duos tomos distribuit, P. Hieronymus la Chiana Panormitanus Societatis Jesu, eaque omnia, publica auctoritate firmata, in capsula quadam fuere inclusa, atque in recondito Panormitanæ urbis thesauro, in quo publica civitatis pecunia servatur, reposita. Ea omnia quidam e nostris, cujus opera in his S. Rosaliæ monumentis colligendis usus sum, senatu annuente, vidit & pervolvit. Sed quoniam nimis longum erat, omnia transcribere; indicem tantum eorum monumentorum transcriptum mittimus, una cum epistola nuncupatoria ad senatum Panormitanum, quam idem P. Hieronymus la Chiana Operi præfigit, additis uno vel altero ex iisdem monumentis, quæ apud nos erant. Hactenus diligentissimus atque humanissimus Castiglia, aut ipsius adjutor P. Noto.

[159] [cultus ille primo ostenditur ex perpetua traditione,] Quod spectat ad monumenta citata in Dissertatione, iis non magnopere indigemus, tum quod antiquitas cultus clarior sit, quam ut dubitationi possit esse obnoxia; tum quod pleraque auctoris asserta confirmari possint ex Cascino aut Salerno. Qua de causa totam fere laudati Spucces Dissertationem subjiciam, omissis allegationibus, quæ nimia frequentia sermonem ipsius minus expeditum reddunt, & adjuncta illorum loco auctoritate Cascini vel Salerni. Auctor orditur ab anno Sanctæ emortuali, non omnino certo, ut ante ostendi; ac ita scribit: Sanctam Rosaliam virginem Panormitanam sub annum MCLX diem suum obiisse in spelunca montis Peregrini, præterquam quod Siciliensis ecclesiæ constantissima traditio testatur, ut videre est in secundo volumine a scriptura prima & sequentibus usque ad septimam; scripserunt & Pirrus in Notitia Panormitanæ ecclesiæ ad annum prædictum; & Ferrarius in Catalogo ad diem pridie Nonas Septembris in notis… Eamdem porro a primis illis annis, qui ejus mortem sunt consecuti, summo honore cultam, atque eo loco habitam, quo Sancti haberi solerent in Ecclesia Dei, eadem docet traditio in scripturis supra laudatis. Hoc primum est auctoris argumentum a perpetua traditione desumptum. Scripturæ vero, quas laudat, sunt septem epistolæ, eodem anno 1642 exaratæ, & P. Spucces ut procuratori traditæ. Eæ sic recensentur in catalogo ante memorato: 1. Litteræ senatus Panormitani ad SS. D. N. de antiqua traditione sanctitatis ac generis S. Rosaliæ. 2. Ejusdem de eadem litteræ ad alios. 3. Eminentissimi Cardinalis Doria archiepiscopi Panormitani de eadem litteræ. 4. Capituli & cleri Panormitani de eadem litteræ. 5. Beneficiariorum ac parochorum de eadem litteræ. 6. Principum virorum de eadem re litteræ. 7. Populi Panormitani de eadem re litteræ.

[160] Hæc porro litteræ cum subscriptionibus omnibus ad manum mihi sunt. [per Cardinalem Doriam aliosque asserta:] Verum cum omnes in eamdem plane sententiam conspirent, satis erit huc spectantia e litteris Cardinalis archiepiscopi exscribere, prout facio: Nos D. Joannettinus Doria S. R. E. presbyter Cardinalis tituli S. Petri in Monte Aureo, archiepiscopus Panormitanus, omnibus & singulis, quibus præsens fuerit exhibita vel ostensa, fidem facimus & attestamur, antiquissima & constante & invariata populi & ecclesiæ Panormitanæ, aliarumque Siciliensium ecclesiarum traditione acceptum & creditum, & in omnium mentibus insitum, & ore versatum; perpetua etiam consuetudine confirmatum & approbatum, sanctam Rosaliam virginem Panormi natam, & ex regio Caroli Magni sanguine prognatam, abdicatis amore Christi paternis divitiis & honoribus, & aulæ regiæ, in qua educata fuerat, omnibusque sæculi pompis proculcatis, in montis Quisquinensis primum, deinde Peregrini speluncas fugisse, ibique solitariam vitam egisse, ac mortem sanctissime obiisse; statim vero post mortem communi omnium opinione ac fide Sanctam fuisse appellatam, & sanctarum virginum ritu dicatis illi templis, propositis imaginibus cultam, invocatam in litaniis, Officio ecclesiastico, ac Missæ celebratione honoratam &c. Ad hæc solum pauca observo. Primo voces illæ, statim post mortem, non nimis rigide sunt explicandæ; cum incertum sit quoto post mortem anno cultus sit inchoatus; certum tamen videatur, Sanctam coli cœptam seculo duodecimo, quo obiit. Secundo cultum illum haud dubie paulatim crevisse, & verisimiliter non eodem anno, quo obiit, Sanctam vocari cœptam, & cultam Officio ecclesiastico; neque eam opinor esse mentem Eminentissimi Cardinalis. Tertio traditio de cultu haud dubie antiquissima & invariata est: at id non æque convenit anno emortuali, neque omnibus, quæ de Sancta vivente asseruntur, prout colligi potest ex iis, quæ de singulis suo loco sunt disputata.

[161] Hisce breviter observatis, redeo ad laudatam Dissertationem, [secundo ex plurimis] cujus auctor post superiora sic prosequitur: Ego vero jam luculentius demonstrabo ex scripturis in hoc primo volumine contentis. Certe in Ecclesia cultus, qui Sanctis adhiberi solet, hic est, templorum & altarium dedicatio, imagines titulo sanctitatis inscriptæ, beneficia ipsorum nomine instituta, publica invocatio, solemnis ac festa natalis celebratio. Singula ostendam antiquitus S. Rosaliæ ab ecclesia Siciliensi attributa; &, quod caput est, conscio & approbante summo Pontifice. Deinde de ecclesiis & altaribus ita disserit: Primo Racalmuti *, quod est oppidum in diœcesi Agrigentina, templum habetur antiquissimum S. Rosaliæ; cujus antiquitas refertur ad annum MCCVIII, ut conjicere licet ex notis repertis in arcu quodam ejusdem ecclesiæ, quæ hujusmodi erant MCCVIII: quinque enim postremæ jam media sui parte corrosæ, hanc tantum speciem ostendebant. Hanc S. Rosaliæ ecclesiam memorat etiam brevissime Salernus pag. 152, & Cascinus pag. 14 & 15. At hic uno seculo ecclesiam posteriorem facere videtur, cum narret ædificatam inter annum 1320 & 1330, uti ibidem videre licet. Verum sive seculo XIII sive XIV condita sit illa ecclesia S. Rosaliæ, certum est antiquissimi cultus argumentum.

[162] [jam inde a seculo XIII] Secundo Panormi anno MCCLVII celebre jam erat templum S. Rosaliæ, ut patet e legato Theophaniæ nobilis matronæ, quod testamento reliquit ecclesiæ S. Rosaliæ… De eadem ecclesia fit mentio in testamento nobilis viri Joannis de Calavallis anno MCCCXXXVII. Tertio de eadem ecclesia, & simul de alia capella ejusdem Sanctæ in ecclesia S. Catharinæ de Olivella fit mentio in quodam catalogo, confecto anno MCDXXXIX jussu archiepiscopi Panormitani, qui tunc temporis erat vir ille celeberrimus Nicolaus Tudiscus, qui per antonomasiam dicitur Panormitanus. De utraque hac æde sacra Salernus ita loquitur pag. 152: Celebritatem ergo nominis, Divæ titulum cum religioso cultu, ab ecclesia Sicula jam diu usurpato, hæc plane contestantur: antrum Peregrini montis jam dudum ante plura sæcula religiose cultum, ædis sacræ titulus cum virginis Rosaliæ effigie; cujus aræ adnexum olim ecclesiasticum beneficium de jure patronatus Panormitani senatus: alterum item templum eidem Virgini ibi ante annum salutis MCDXIV excitatum, ubi proxime deinde exstructa est D. Catharinæ ædes, cui nomen Olivellæ fecit olea ex propinqua area. Atque ædis utriusque meminit eruditissimus juris canonici doctor Nicolaus Tudiscus archiepiscopus Panormitanus, qui sub nomine Abbatis Panormitani inclaruit & celebratur: is enim anno MCDXXXIX in catalogum ducentarum fere sacrarum ædium, quibus thynnariæ piscationes aliquot pisces quotannis pendunt, regessit duplex hoc S. Rosaliæ templum.

[163] [Sanctæ dicatis] Eidem eleemosynas erogatas legimus: qua in te numquam excidere e memoria debet antiquissima cujusdam Theophaniæ testamentaria dispositio, in pergamena carta scripta die XVIII Aprilis, anno MCCLVII, quam autographam sæpe legimus, & custodiri diligentur curavimus: ibi enim inter alia Sanctis legata, tarenum aureum S. Rosaliæ templo solvi imperavit; ostenditque apertissime intra centum annos a Rosaliæ obitu sacram illi ædem publico cultu exstructam. Cascinus pag. 6 agit de ecclesia montis Peregrini, & pag. 9 idem adducit testamentum Theophaniæ, dubitans tamen, an hæc legatum fecerit in favorem ecclesiæ S. Rosaliæ montis Peregrini, an in favorem alterius ecclesiæ S. Rosaliæ, quam tunc etiam Panormi fuisse affirmat. De ecclesia montis Peregrini certo agitur apud Amatum in litteris Panormitanorum anni 1421, ubi festivitas S. Rosaliæ in monte Peregrino celebrari dicitur in die Ascensionis. At nihil refert ad antiquitatem cultus demonstrandam, utri S. Rosaliæ ecclesiæ gratia illa sit præstita.

[164] Quarto, ut prosequitur Spucces, Rivelli, quod oppidum est in diœcesi Polycastrensi provinciæ Basilicatæ, [ecclesiis, sacellis, altaribus,] anno MCDLXXVIII conditum est templum S. Rosaliæ. Salernus scribit, Rovelli in Lucania, sed idem oppidum designat. Quinto Julianæ, quod oppidum est in Sicilia diœcesis Agrigentinæ, ab immemorabili excitatum fuit in templo maximo altare S. Rosaliæ, cujus mentio habetur in quadam scriptura jam inde ab anno MDXXII… De eodem altari fit mentio in quadam nota Agrigentinæ ecclesiæ, edita anno MDXL. Sexto Politii, quæ civitas est in Sicilia diœcesis Cephalæditanæ, antiquissimum fuit templum S. Rosaliæ, cujus adhuc ruinæ, solumque ipsum habetur in honore. Consentit Cascinus pag. 14, meminitque de eodem brevissime Salernus. Septimo. Anno MDXCIV confratres S. Catharinæ de Olivella concedunt RR. Patribus Oratorii capellam S. Rosaliæ antiquissimam, cum onere aliam fabricandi in nova ecclesia S. Ignatii martyris: quod & factum est. Idem Cascinus pag. 10 & 11 asserit. Octavo. Bibonæ, quod oppidum est in Sicilia diœcesis Agrigentinæ de dominio S. Rosaliæ, ejus templum exstat longe antiquissimum, quod tradunt ante trecentos, vel & quadringentos annos conditum fuisse… Templo adjuncta confraternitas, cujus initia referunt ad annum MCCL hoc argumento, quod cum lis esset de præcedentia in processionibus, quæ ibi sequitur antiquitatem, inter confratres S. Antonii, S. Bartholomæi, & S. Rosaliæ; confratres autem S. Bartholomæi de scripturis antiquitatem probarent jam ab anno prædicto; ea lis jure terminari non potuit: sed composita est hoc pacto, ut vicissim præcederent. Unde colligitur, tunc temporis a confratribus S. Rosaliæ exhibitas fuisse scripturas saltem paris antiquitatis… Ad ejus templi antiquitatem pertinet, quod tertio collapsum, reparatum est ter… Rursus quod æs campanum ejusdem ecclesiæ jam ab anno MCDLXXVII non conditum, sed refectum est. De ecclesia Bivonensi admodum antiqua agit etiam Caietanus in Vita edenda, Cascinus pag. 15 & seq., & breviter Salernus.

[165] Nono. In antro Quisquinensi jam inde a primis sæculis post mortem S. Rosaliæ excitatum fuisse altare eidem Sanctæ, [quæ per totam fere] testantur tabulæ Stephanenses. Institui solitas supplicantium processiones ad eum locum, testatur Cascinus pag. 17, & latius ex authentico Ms. probabo inferius § 26, ubi narrabitur istius antri inventio. Decimo. Troïna * oppidum est diœcesis Messanensis: ibi templum antiquissimum S. Rosaliæ (fuisse,) testantur ruinæ, quæ adhuc ejus nomen retinent. Consonat Cascinus pag. 20, addens Sanctam suo etiam tempore particulariter ibidem invocari solitam, licet ecclesia ipsius foret destructa. Mentio ejusdem ecclesiæ est apud Salernum. Undecimo. Ragusa, oppidum Syracusanæ diœcesis, templum habet S. Rosaliæ longe vetustissimum. De hoc, uti & de pluribus venerationis argumentis in diœcesi Syracusana, Cascinus pag. 20 & 21. Duodecimo. Siclis, diœcesis Syracusanæ oppidum aliud, templum habuit ejusdem Sanctæ ab immemorabili, cujus ruinæ adhuc in honore sunt… Decimo tertio. Maurus, oppidum diœcesis Messanensis, ecclesiam habuit S. Rosaliæ ab immemorabili… Decimo quarto. Aliud templum ejus exstat ab immemorabili in oppido Tostoreti, (Salernus Tortoricii) diœcesis Messanensis. Decimo quinto. Aliud item antiquissimum in oppido Faficarra (Salernus scribit Ficarræ) diœcesis Messanensis, post ruinas reparatum anno MDCV, hoc est XIX annis ante inventionem corporis. De omnibus consentiunt Salernus breviter, & fusius Cascinus cap 2.

[166] [Siciliam assignantur.] Decimo sexto. Templum Olivellense, (de quo jam supra actum) S. Rosaliæ dicatum Panormi ab immemorabili… Decimo septimo. Templum aliud ejusdem Calascibettæ *, diœcesis Catinensis, vetustate collapsum… Decimo octavo. Ruinæ templi antiquissimi S. Rosaliæ, quæ nomen ac venerationem retinent, in ora Cephalæditana. Hæc sunt templa antiquitus in honorem S. Rosaliæ dicata, & omni cultu ac veneratione a fidelibus frequentata: recentiora enim, quæ nostra ætas condidit, missa facimus: inter quæ unum habetur Panormi constructum auctoritate sanctissimi Domini nostri Urbani VIII, Pontificis maximi, quem Deus servet in multos annos. Hactenus Spucces de ecclesiis, sacellis & altaribus Sanctæ. Unum alterumve adjungit Salernus, ita brevissime de hisce scribens: Aliorum etiam quatuordecim delubrorum per universam Siciliam, repertis eorumdem vestigiis, renovata modo memoria est, Caccabi in hospitio, seu, ut vocant, grancia monasterii S. Nicolai de Nemore; Cephalœdi ad littus Orienti adversum duplici ab oppido lapide: Politii, Rahalmuti, Bisbonæ, Calascibettæ, Troïnæ, Ficarræ, Sancto-Mauri, Tortoricii, Sicli, Augustæ *, Paulæ * in Calabria, Rovelli in Lucania. Altaria recensentur multo plura. Hæc de ecclesiis, sacellis & altaribus sufficiant, ut ad alia antiqui cultus argumenta progrediamur.

[Annotata]

* Rahalmuto

* Traina

* Calatascibet

* Agousta

* Paola

§ XVI. Antiquissima veneratio ex imaginibus vetustis, aliisque ulterius probata: ea deinde, postquam nonnihil elanguerat, instaurata initio seculi XVII.

[Imagines Sancti] Ab ecclesiis & altaribus ad vetustas S. Rosaliæ imagines transit Spucces, atque ita ratiocinatur: Inter imagines S. Rosaliæ omnium antiquissima videtur, quæ jam inde ab anno MCLXXIV, hoc est anno decimo quarto post obitum ejusdem (secundum ipsius de anno emortuali sententiam)creditur fuisse depicta in trabe summæ contignationis templi regii Monteregalensis. Eamdem enim ætatem videntur habere picturæ illæ, quam habet prima ipsa templi contignatio, quæ facta fuit anno MCLXXIV, ut patet ex Pirro in notitia Monteregalensis ecclesiæ (tom. 1 Italiæ sacræ pag. 397 & seq.) & Lello part. 2; nec umquam reparata ante annum MDCXXIX. Si satis certa sit assignata picturæ antiquitas, culta fuit Sancta paucissimis post mortem annis: nam suo loco ostendi, eam verisimiliter serius obiisse, quam anno 1160.

[168] [ad seculum XII relatæ:] Verum quidquid sit de tanta hujus picturæ vetustate, quæ non satis clare ostenditur, aliam ejusdem fere ætatis memorat Salernus his verbis: Imagines vero cum sanctitatis titulo publici cultus teste innumeræ, eæque antiquissimæ: inter quas post plures ab inventione reliquiarum annos ea innotuit, quæ in cathedrali Panormitano templo depicta olim fuit; trabibus enim majoribus sustinendis, seu potius ornandis ad parietes lignea fulcra apte conformata subduntur: in iis vero depictæ sunt plures Sanctorum effigies, quæ tamen eorum, qui in solo ejusdem templi degunt, ob altitudinem oculorum aciem adeo fugiunt, ut inde dignosci nequeant: dum autem idem templum magnificentissime, ut moris est, celebrando S. Rosaliæ festo holosericis auro intertextis aulæis, & divite gaza exornaretur, sub nona trabe agnitus in imagine S. Rosaliæ eremiticus vestis modus, nam cinericii coloris sacco vestitur, cui circumjectum ad humeros, peregrinorum ritu breve palliolum cæruleo, sed jam languido, colore imbutum; binis rosis hinc & inde, qua brachia pallio teguntur, & characteribus S. R. nomen S. Rosaliæ innuitur. Trabs autem illa cum ornamentis præsefert æqualem templo antiquitatem, quod dedicatum fuisse constat a Gualterio archiepiscopo, ejus auctore anno MCLXXXV. De Gualterio II archiepiscopo Panormitano agit Pirrus tom. 1 a pag. 121, ubi etiam pag. 127 de constructa ecclesia hac cathedrali.

[169] Spucces porro præcedentibus hæc subdit: Proxime (vetustate) accedit tabula Marturanensis Panormi. [aliæ item vetustæ,] Hanc, quam omnium vetustissimam suspicabatur Cascinus, æri incisam dedi ad § 7. Panormi etiam duæ aliæ habentur tabulæ Olivellensis (ecclesiæ) miræ antiquitatis. Utramque dedi ex Cascino, cujus altera est secunda, altera septima. Ibidem alia convisitur imago S. Rosaliæ vetustissima in hospitali, quod vocant Magnum. Dabitur infra ex Cascino, cujus est decima quinta. Ibidem alia ejusdem imago perantiqua habetur in parochiali templo S. Nicolai ab Albergaria. Bibonæ, quæ civitas fuit de dominio S. Rosaliæ, exstant antiquissimæ imagines S. Rosaliæ octo: prima in ecclesia ejusdem S. Rosaliæ, depicta anno MCDXCIV. Secunda ad postes cujusdam tabernaculi in eadem ecclesia, facta anno MCDXLIX. Tertia, quæ videtur omnium antiquissima, in medio gonfalonii ejusdem ecclesiæ. Quarta est lignea statua inaurata, quæ, cum vetustate jam pene confecta esset, instaurata est anno MDXXXII. Unde colligitur, ejus ætatem longe antiquiorem fuisse. Quinta altera statua ejusdem, hac etiam vetustior, & omnino corrosa, quæ servatur in sacello ejusdem ecclesiæ. Sexta in ecclesia parochiali S. Agathæ, cujus antiquitatem testantur Gothici characteres. Septima in ecclesia S. Antonii, facta anno MDVIII. Octava in exteriori fronte cujusdam domus. Ex hisce varias ex Cascino dedi, suis locis videndas.

[170] S. Stephanus oppidum est prope Bibonam de ditione ejusdem S. Rosaliæ. [ex quibus variæ nomen Sanctæ habent inscriptum:] Ibi imago est S. Rosaliæ perantiqua ab anno MCDLXVIII in maxima ecclesia. Alia ejusdem imago habetur in gonfalonio S. Mariæ Magdalenæ ejusdem oppidi… Ragusæ præter templum S. Rosaliæ dicatum, alia exstat pervetusta ejusdem imago in ecclesia S. Theodori, summa cum veneratione habita… Calascibettæ præter templum proprium S. Rosaliæ, alia ejusdem imago ab immemorabili colitur in ecclesia S. Mariæ a monte Carmelo… Jam vero pleræque istarum imaginum inscriptum gerunt nomen S. Rosaliæ, ut imago Marturanensis, … imago prima Bibonensis, … itidem octava Bibonensis, … & aliæ complures. Jam ergo ab imaginibus ad beneficia transeamus. Qui vero de istis imaginibus plura enucleatius disputata desiderat, adeat Opus Italicum Cascini, qui de illis maxime agit lib. 1 cap, 2, licet aliis quoque locis de eisdem non pauca disserat. Ego interim, cum dicta ad propositum nostrum sufficiant, progredior cum auctore Dissertationis ad beneficia antiquitus constituta sub titulo ac nomine S. Rosaliæ.

[171] [varia quoque beneficia antiquitus instituta titulo S. Rosaliæ:] Omnium, inquit, antiquissimum est Panormitanum, erectum in monte Peregrino, qui antiquitus Ercta dicebatur. Hujus prima institutio immemorabilis est: tamen habentur antiquissima testimonia jam inde ab anno MCCCXCIII, … rursus ab anno MCCCXCIX, script. 7 fol. 41. Qua in scriptura illud est notabile, quod hoc beneficium prædictis illis annis conferebatur a summo Pontifice Romano: unde patet, cultum S. Rosaliæ notum ac probatum fuisse Pontifici. Præterea ejusdem beneficii mentio habetur anno MCDVIII, … MCDXVIII &c. Pergit auctor ex scripturis plurimis, quæ mihi ad manum non sunt, mentionem hujus beneficii ostendere per totum seculum XV, XVI & initium XVII, seu usque ad annum 1611; de quo varia etiam adduxit Cascinus pag. 6. Deinde sic prosequitur Spucces ad alia: Alterum est beneficium Julianense, de quo fit mentio anno MDXXII, .. & anno MDXLI… Ad beneficia revocari potest feudorum institutio. Anno igitur MCDLXVIII in agro Calascibettensi feudum institutum auctoritate regia sub titulo S. Rosaliæ. Hisce expeditis, ad publicam Sanctæ invocationem cum eodem auctore pergo.

[172] [antiqua invocatio item probata:] Panormi, inquit, in metropolitana ecclesia publice invocari solitam S. Rosaliam, testantur memoriæ veterum librorum, quibus illa ecclesia utitur in publica officia… Idem testatur liber precum, quo antiquitus utebatur ecclesia S. Michaëlis in eadem urbe, conscriptus anno MCCCXLIII, ubi inter alias virgines proponitur etiam invocanda S. Rosalia… Bibonæ publicam & antiquissimam fuisse invocationem S. Rosaliæ, testantur tabulæ Bibonenses, … & specialius ad amoliendam pestem… Idem de oppido S. Stephani testantur tabulæ Stephanenses… Idem de monasterio Bibonensi S. Pauli testantur tabulæ Bibonenses… Idem de oppido Racalmutensi testantur ejus tabulæ… Idem de civitate Mazariensi testantur tabulæ Mazarienses. Hæc breviter Spucces. Salernus vero ad propositum nostrum habet sequentia: In antiquas etiam litanias, quæ inter supplicationes Panormi olim recitabantur, S. Rosaliæ nomen in aliarum virginum chorum relatum esse, ex codicibus, ante plura secula manu descriptis, liquet. Similia narrat Cascinus pag. XI, observans etiam nomen S. Rosaliæ reperiri in hymnis antiquis, in quibus multa antiquorum Sanctorum sunt nomina, ita tamen ut nomina SS. Bernardi, Francisci & Dominici necdum in iis occurrerent. Ex quo colligit, Rosaliam ante laudatos Sanctos Panormi fuisse cultam.

[173] [festivitas item celebrata.] Ad celebratam Sanctæ festivitatem demum procedit Spucces, atque id breviter ostendit his verbis: Festum celebratum antiquitus die IV Septembris Panormi, testantur tabulæ Panormitanæ… Racalmuti idem testantur tabulæ Racalmutenses… Bibonæ idem testantur tabulæ Bibonenses… Idem testantur S. Stephani tabulæ Stephanenses… Ragusæ idem testantur tabulæ Ragusanæ. Ex dictis vero omnibus ita concludit: Jam igitur hæc omnia satis luculenter ostendunt, sanctam Rosaliam jam inde ante quadringentos annos (id est, ab anno circiter 1242) habitam eo loco, quo cæteri Sancti haberi solerent. Legitima est conclusio, si auctor solum velit insinuare, S. Rosaliam cultu ecclesiastico ab eo tempore honoratam fuisse in Sicilia, & a fidelibus invocatam. Si vero inferre voluerit, Sanctæ festivitatem tam diu celebratam fuisse Officio ecclesiastico, uti fit de præcipuis Sanctis, & quidem per totam Ecclesiam, ut verba sonant, id sane non satis probaverat; cum nullibi ostendat, a quo tempore cœpta sit celebrari Sanctæ festivitas annua; cumque certum sit, eam non fuisse celebratam per totam Ecclesiam. Verum id necessarium non erat, ad immemorabilem & legitimum S. Rosaliæ cultum demonstrandum: atque is tam luculenter ostensus est, ut nullus relinquatur dubitationi locus.

[174] Cascinus lib. 2 cap. 19 pag. 281 asserit, S. Rosaliam jam fuisse cultam tempore Willelmi I Siciliæ regis, [Non videtur Sancta culta tempore Willelmi I, sed ante finem seculi XII:] qui obiit anno 1166, cultumque ejus ab Alexandro Papa III approbatum suspicatur. Mancusus vero in Vita part. 1 § 21 pag. 165 confidentius affirmat antiquam de S. Rosalia orationem compositam aut confirmatam ab Alexandro III. Verum neuter allegat auctoritatem antiquorum, aut rationes idoneas, quibus tanta cultus antiquitas ostendatur: imo ne satis quidem probari potest, S. Rosaliam esse defunctam ante Willelmum I. Oratio autem, de qua Mancusus loquitur, hæc est: Deus corona gloriæ, qui beatam Rosaliam virginem de regia ad desertum eductam, & gloriosis floribus coronatam, ad paradisi delitias assumpsisti, da, quæsumus, ejus auxiliis, ut a malis omnibus eruamur, & perseverantiæ coronis potiamur optatis. Per Dominum &c. Recitatur eadem oratio in fine Operis Cascini pag. 320; at non additur, a quo tempore usitata aut composita fuerit. Quapropter tanta illius orationis antiquitas non fuerat affirmanda, sed probanda: & forsan multum laborasset Mancusus, si voluisset ostendere, orationem illam ante seculum XVII fuisse compositam. Vincentius Auria in Rosa cælesti pag. 28 & 29 affirmat ex Philippo Paruta, ecclesiam Sanctæ in monte Peregrino fundatam ab anno 1180: quod an satis certum sit, ignoro. Verumtamen ex hactenus dictis colligitur, S. Rosaliam aliquo saltem cultu honoratam fuisse ante finem seculi XII, eumque magis dilatatum seculo XIII, & sequentibus, donec paulatim cœperit languescere, ut gloriosius instauraretur seculo XVII.

[175] Salernus de languescente primum, ac deinde instaurato sanctæ Solitariæ cultu hæc scribit: [cultus ille postea nonnihil elanguerat.] Sed, quod mireris, cultus tantus, ac tam late sparsus, obtorpescentibus Siculorum animis, & decedente sanctitatis fama, sensim refrixerat: quod non aliunde manasse credam, quam quod laterent sacrosanctæ ejus Virginis reliquiæ, quæ mortalium animos cælesti igne succenderent, & amorem beneficiis foverent. Ita cum olim latuere apostolorum Petri & Pauli corpora, desierant, uti scribunt Platina & Ciacconius, rerum Pontificiarum scriptores, in honore esse propter desuetudinem & ignorantiam hominum, quousque sub Urbano V innotuere. Quare excidisse Rosaliæ cultum permisit Deus in alicujus oblivionis tenebras, ut felicius & ampliori celebritate resurgeret. Numquam tamen deleta prorsus S. Rosaliæ memoria, (ut abunde colligi potest ex supra dictis) sed retenta sunt semina, unde ad gloriam pullularet. In cathedrali enim æde Panormitana die IV Septembris ritu semiduplici recitari jam cœperant, renovato cultus studio ad anniversarium festum, divinæ preces ab anno MDCIX: & futuræ inventionis spem de eruenda ab impendentibus periculis patria fama, divino confirmata oraculo, sustinebat. Qua vero ratione celebritas nominis, hominum obsequia & plausus in divam Rosaliam refloruerint per ejus reliquiarum inventionem, mox, cum de ea agemus, disserendum erit. Cascinus hisce omnibus lib. 1 cap. 2 satis consonat; certumque est, venerationem S. Rosaliæ per corporis inventionem ita revixisse, ut longe facta sit celebrior, quam ante umquam fuerat.

§ XVII. Beneficia aliaque corporis inventioni prævia: corpus variis vicibus frustra quæsitum.

[Bivonenses, jussi Sanctæ ecclesiam struere, & peste per eam liberati:] Quamquam pleraque beneficia S. Rosaliæ, quæ ad posterorum memoriam pervenerunt, facta sunt circa tempus inventi corporis aut tempore posteriore, nonnulla tamen narrantur, quæ diu præcesserunt. Cascinus Bivonam a S. Rosalia jam anno 1348 peste liberatam scribit, rem narrans hoc modo pag. 16: Protectionem istam & amorem Sanctæ experta est Bivona magno beneficio & gloria ipsius occasione universalis pestilentiæ, quæ totam afflixit Siciliam, & memoratur a Fazello ad annum MCCCXLVII. Quippe celebris fuit apparitio S. Rosaliæ, in ejus vicinia extra oppidum supra magnum saxum oblata puellæ, quæ in propinquo torrente panniculos lavabat lineos: hæc monebatur, Bivonenses peste liberandos, si eo in loco ecclesiam S. Rosaliæ exstruerent. Fides tunc temporis relationi revelationis non est habita. Verum durante semper malo, reversa anno sequente Sancta, apparuit homini fide digno, cui cum credidissent, fabricata est ecclesia in illo loco, qui paucis passibus distat ab oppido: secutaque inde est mali cessatio. Hinc eam particulari oratione invocant tamquam patronam. Asserunt abhinc tempore non multo trabem fuisse in illa ecclesia, in eaque notatum fuisse annum MCCCXLVIII, qui optime cohæret cum tempore prædictæ pestilentiæ. Hactenus Cascinus, plura subnectens de ecclesia illa Bivonensi: at non indicat, ex quo scriptore vel monumento antiquo factum istud didicerit. Idem tamen paucioribus verbis deinde retulit Vincentius Auria in Rosa cælesti pag. 45. Suspicari quis posset, apparitionem illam haustam esse ex Caietano, qui narrat S. Rosaliam pestis tempore apparuisse, monuisseque ut sibi ecclesia Bivonæ exstrueretur; aut, quia nonnulla addit, ex iisdem cum illo hausisse monumentis; annumque, qui prætermissus est a Caietano, [Cascinus ex antiqua pictura, ubi S. Rosalia inter quatuor virgines est media,] ex solis adjectum conjecturis; ac præsertim ex trabe memorata.

[177] Cascinus lib. 2 cap. 21 pag. 318 ex imagine vetusta, quæ S. Rosaliam exhibet mediam inter quatuor sanctas Virgines, conjecturam format de alio quodam beneficio, ipsius patrocinio a Panormitanis impetrato. Imaginem illam laudatus scriptor refert ad annum fere MCD, eamque edidit loco decimo quinto, quemadmodum eamdem hic exhibeo. Observat vero Cascinus imaginem fuisse instauratam suo tempore, aut non diu ante, quia humiditate parietis multum erat corrupta; partem tamen superiorem, quæ quinque repræsentat virgines, magis tum fuisse integram. Deinde totam figuram exponit hoc modo: Quæ inter has (virgines) media est, Rosalia est rosis coronata, junctis manibus in modum patrocinantis. Ad dexteram ejus stat S. Agatha, quæ pro signo manus habet mamillis appositas. Huic altera adstat, funem manu tenens, quæ videtur S. Christina, cum hæc fune alligata fuerit saxo, & in lacu submersa. Ad partem sinistram est S. Oliva, tenens ramum oleæ, insigne suum consuetum; & S. Nympha cum vase, quod significat vas olei ferventis, cui fuit injecta, & cum corona liliorum & rosarum in capite, quia sic coronata fuit ab angelo, simulac per manus S. Maximiliani archiepiscopi Panormitani sacrum suscepit baptisma. Hactenus Cascinus. Porro de S. Agatha apud nos actum est ad diem V Februarii, de S. Christina ad XXIV Julii, de S. Oliva ad III Junii, & de S. Nympha agetur cum Martyrologio Romano ad X Novembris, aut ad XII cum Siculis, ubi discuti poterunt facta hic asserta.

[178] Exposita imagine, conjecturam suam subdit Cascinus his verbis: [suspicatur Panormum ab ea olim peste liberatam: quod est incertum.] Verum hic progredi nequeo, nisi pedem figam, animoque perpendam, qua de causa a ducentis, ut minimum, & pluribus annis medius locus cum tanto honore virgini Rosaliæ datus sit inter quatuor virgines & martyres, quæ antiquiores sunt Panormi patronæ; cum hæ sine dubio in ecclesia præcedere soleant cum martyrio tum antiquitate. Qua de causa animum induco ad dicendam conjecturam meam, nimirum quod depictæ fuerint tempore alterius cujusdam liberationis a pestilentia, obtentæ ab eadem virgine Rosalia, quæ contra tale malum antiqua est patrona. Id tam locus, nimirum valetudinarium, confirmat quam tempus, quo scitur pestilentia ibidem fuisse. Ita ratiocinatur Cascinus, cujus rationes quidem evincunt, S. Rosaliam a multis seculis in magna veneratione fuisse apud Siculos, tamquam patronam singularem contra pestem. Verumtamen certo dici nequit, an occasione novi beneficii inter quatuor virgines media picta sit S. Rosalia; an vero ob memoriam præteritorum, vel alia de causa, præsertim cum tempus factæ picturæ exacte notum non sit.

[179] Laudatus supra Auria pag. 28 narrat, anno 1474 pestilentiam gravem fuisse Panormi, [Panormus anno 1474 peste liberata dicitur.] cumque ecclesia S. Rosaliæ in monte Peregrino ruinam minaretur præ vetustate, instauratam fuisse eo tempore a senatu Panormitano, citoque sublatam esse pestilentiam; senatum vero in grati animi tesseram restituisse beneficium, quod eidem ecclesiæ olim fuerat annexum. Joannes Maria Amatus Societatis Jesu in Opere de Principe templo Panormitano lib. 9 cap. 2 pag. 225 ex Camizzario Ms. lib. 1 de eodem beneficio ita scribit: Pius senatus, cum gravis lues anno MCDLXXIV, VIII * Indictione, Siciliam & Panormum premeret, prætore Antonio de Mastro Antonio, decrevit SS. concivi Rosaliæ templum dirutum ob vetustatem in monte Peregrino de novo construere: oh res mira! statim intermissa epidemia illa. Hæc illi.

[180] Cascinus lib. 1 cap. 2 pag. 17 insigne refert beneficium S. Rosaliæ, quæ oppidum S. Stephani immune servavit a peste, [Oppidum S. Stephani ab apparente cuidam S. Rosalia,] tum late per Siciliam grassante. Verba ipsius Italica fideliter reddam Latine. Ubi observaverat, in vicinia S. Stephani esse speluncam Quisquinensem, ibique Sanctam annua supplicatione & festivitate coli: terram quoque ex speluncæ loco ab incolis & externis religiose sumi contra morbos varios, & præsertim contra quartanam; ad eumdem quoque locum non frustra recurri in malis publicis morborum, siccitatis aut pluviæ nimiæ; sed illa beneficia memoriæ mandata non esse; subdit sequentia: Unum (beneficium) idque maximum refert oppidum S. Stephani, obtentum tempore alterius pestilentiæ, quæ ante hanc (anni 1624) ætate nostra fuit gravissima anno MDLXXV. Ab hac intactum fuit oppidum istud beneficio S. Rosaliæ, quæ apparuit viro probo, cui nomen erat Paschalis Barbera, eique hæc dixit verba: “Uxor tua utero gestat filiolam, quam natam vocabis Rosaliam: & eritis liberi a peste: refer id conterraneis tuis”. Ita omnino evenit, quantumvis a violentia morbi contagiosi, quæ varia loca vicina occupaverat, multum essent circumdati.

[181] [a manifesto pestis periculo servatum:] Neque solum circumcirca, sed intus quoque fuit pestis sine detrimento: cum enim eo Bivona se contulisset Philippus di Alfieri cum familia sua infecta; ipse illic mortuus est, & serie non interrupta ipsius uxor, filii, & sorora Et quia suspecti non erant, dum advenerant, multi cum eis intima erant familiaritate conjuncti, seu consanguinitatis seu amicitiæ causa, & variis pietatis officiis se ipsis jungebant, ita ut manibus etiam contrectarent & vestirent cadavera infecta, ex quo oriri potuerat oppidi pernicies. Verumtamen infectio non adhæsit ne uni quidem, uti viventes etiamnum testes oculati certissimo testimonio confirmant. Hi item narrant, famam tunc fuisse, quod eadem virgo Rosalia diversis apparendo eos animaverit & confirmaverit in temporibus occasionibusque tam periculosis. Multa hujus relationis adjuncta confirmantur jurato testimonio Francisci la Barbera sacerdotis, qui anno 1642 testatus est se audivisse ea a parentibus; videlicet apparitio S. Rosaliæ, omniaque de immunitate a pestilentia hic relata: prædictio etiam de nascitura puella; at prædictio de immunitate incolarum S. Stephani a peste in ejus testimonio non legitur.

[182] [puellæ mutæ loquela apud speluncam Quisquinensem concessa.] Hisce aliud beneficium adjungit ab iisdem testibus acceptum, ita prosequens: Præterea referunt aliud beneficium iisdem temporibus particulari personæ concessum extraordinario & grandi miraculo, quod non est prætermittendum. Accidit hoc virgini, quæ nominabatur Dominica di Palermo, filia Antonini, quæ ad annum ætatis decimum septimum pervenerat sine loquela, & prorsus muta. Hæc a matre sua, comitantibus non paucis familiaribus, ducta fuit ad sanctam illam speluncam (Quisquinensem,) & post multas preces, abeuntibus omnibus aliis & per silvam illam vagantibus, sola ibi relicta. Hæc vero in genua provoluta studebat desideratam gratiam a potente virgine Rosalia impetrare, donec illam gratiose obtinuerit. Unde reversi post horam comites, lætam supra modum & loquentem invenerunt, recteque admodum explicantem, quid sibi cum Benefactrice sua contigisset; licet impetratum beneficium apud omnes, qui mutam puellam audiebant loquentem, non alia indigeret explicatione; omnesque cogerentur in piissimas effundi lacrymas, & in gratiarum actionem prorumpere; quemadmodum hodieque magno cum fervore gratissimam beneficii servant memoriam & fidem faciunt. Affirmant quoque puellam, anima item meliorem effectam, reliquum vitæ multis virtutibus & bono exemplo traduxisse. Hactenus Cascinus, ex cujus relatione patet, non in sola pestilentia, sed in quibusvis necessitatibus, imploratam fuisse opem S. Rosaliæ jam ante inventionem corporis. Hæc autem mutæ sanatio confirmatur jurato testimonio Joannis Gerardi sacerdotis, qui illam anno 1642 testatus est ex relatione parentum suorum, addens tamen filiam non nihil deinde balbutiisse.

[183] Porro corpus Sanctæ a variis frustra quæsitum fuisse, [Corpus Sanctæ sæpe quæsitum: pia mulier solitaria,] cum aliis narrat Cascinus lib. 1 cap. 1 pag. 6 & 7, ubi etiam testatur fuisse prædictionem quamdam de corpore S. Rosaliæ non inveniendo, nisi tempore gravissimæ necessitatis. Observat primo semper satis constitisse de corpore Sanctæ in monte Peregrino sepulto, non autem de certa aliqua montis spelunca, eaque de causa variis vicibus fossum esse in monte. Deinde ita pergit: Multi eo se labore fatigarunt, sed frustra, quia Deo non placebat (ut tunc inveniretur.) Et vere innotuit non solum fama, sed certa scientia, gravium personarum testimonio, multis annis (ante inventionem) exstitisse istud oraculum, numquam reperiendum (Sanctæ corpus,) nisi tempore gravissimæ necessitatis. Ad horum confirmationem, omissis aliis multis, narrabo duas aut tres brevissimas historias, non admodum vetustas, sed veras & sufficientes ad claritatem dictorum. Primo mulier quædam aulica anno MDLXXXV, quæ relicta aula mundoque pio affectu erga hanc Virginem, eam imitari cupiebat, habitavit ibidem cum simplicitate & puritate animi magni, veste induta virili. Angelum se nominandum curavit, & talis esse studebat vita & contemplatione. Vixit ibi annis XXV, & sancte obiit, sed alio loco.

[184] Hæc autem ardens desiderio reperiendi sacrum corpus Rosaliæ, [quæ veste virili ignota viris præerat, prodigiis a quærendo deterretur,] quæ suis apparitionibus eam frequenter recreabat, cœpit magno studio terram fodere. Ecce autem in terra quasi sudor quidam olei apparuit. Hoc prodigio non desistens a cœptis pia anachoretis, sed majori animo & conatu prosequens, tam repentinum sensit ejusdem terræ, deindeque & speluncæ & montis motum, ut ab opere inchoato cessaverit, intelligens ex indiciis talibus necdum venisse tempus, quo detegeretur thesaurus iste, qui divino confilio ibidem erat absconditus. De hisce Caietanus quoque egit in annotationibus ad vitam. Verba ipsius ex Ms. subjungo: Ante annos ferme viginti, dum hæc scriberem, fæmina, virili veste ac nomine sumpto, Angelum se dixit, habituque eremitarum in antrum divæ Rosaleæ se abdidit, ubi solitariam vitam per aliquot annos duxit. Dein proximi cœnobii præfecturam suscepit. In ea administratione cupido incessit defodiendi corporis sanctæ Rosaleæ. Postea vero quam rem ligone exequi cœpit; visa exsudare oleo defossa humus, contremuisse antrum: quibus exterrita prodigiis a facinore destitit. Hactenus Caietanus, qui hæc scripsit ante corpus inventum, & ante annum 1620, quo obiit.

[185] De eadem muliere agitur in monumento Ms. ejusdem fere temporis, [& melius edocta Romam proficiscitur:] quod nobis ex domo professa Panormitana Societatis Jesu communicavit Hieronymus Justinianus. Dicitur ibidem illa inter fratres istos eremitas habitasse annis viginti quinque incognita, ac præfuisse institutioni tironum; postea vero Romam abivisse, quod intellexisset vetitum esse mulieribus degere in virorum monasteriis sub pœna excommunicationis; Romæque tandem obiisse & miraculis claruisse. Hæc incredibilia non sunt, cum constet prioribus Ecclesiæ seculis similia factitata esse a piis mulieribus. Poterat mulier illa vestem virilem sumere, quod speraret se ita minus cognoscendam, quodque ignoraret habitationem talem inter viros tam severe prohibitam. Numquam fuisse pro muliere agnitam, nisi post discessum, additur in eodem instrumento, quod scriptum est Italice a superiore quodam ejusdem loci, cujus nomen in Ms. non additur, sed Benedictum nominat Cascinus, de eodem historiam sequentem ex eodem narrans manuscripto.

[186] [loci superior a Sancta apparente docetur, corpus non reperiendum,] Secunda (historia, inquit Cascinus) est de quodam fratre loci istius præfecto, cui nomen erat Benedictus. Hic ipse testatus est, se multum & serio insudasse investigationi corporis, seque tribus mensibus fatigasse circumeundo montem, & quærendo in variis specubus; nimirum quia, videns labores suos irritos, suspicabatur corpus S. Rosaliæ a propria spelunca ad aliam quamdam fuisse transportatum. Verum interventu ipsius se demum ad quietem reductum ipse testatur, cum ejus revelatione sibi mandatum esset, ne fodere pergeret, nec alios amplius fodere sineret in illa specu, in qua corpus ipsius jacebat, hæcque Sanctæ subjunxit verba: “Quantumcumque quæsiverint, non poterunt me reperire, quamdiu civitas mea Panormus non affligetur grandi calamitate *”. Hæc ipsa quoque verba Italica sunt in Ms., ubi additur: Et tunc me invenient, quod prætermisit Cascinus, qui ita pergit: Hac usus est voce *, quæ apud nos frequenter fuit usitata, & significat calamitatem gravissimam. Pro majori porro certitudine, hoc ab eo affirmatum fuit multis annis ante inventionem sacrarum reliquiarum. Hactenus Cascinus ex dicta Ms. relatione, in qua additur, multos seculares, monasteriique superiores & fratres frustra quæsivisse; monitosque a superiore illo fuisse varios, ne inutili labore se fatigare pergerent.

[187] [nisi tempore gravis calamitatis: quod & alteri insinuatur:] Tertiam historiam narrat Cascinus hoc modo: Tertia est de bono sene, pio devotoque S. Rosaliæ, qui sacri ipsius corporis reperiendi desiderio cœpit fodere. Ecce autem, sensit ictum capiti suo impactum, vocemque audivit internam, istud non esse tempus inveniendi corpus; sed quando Panormus manus capillis suis imposuisset, quod fit in summa afflictione, ob magnitudinem calamitatis. Transit post hæc Cascinus ad enarrandam aliorum cupiditatem, qui multum quæsiverunt Sanctæ corpus, quod sibi persuaderent thesaurum quemdam simul cum eo reperiendum. Hos ait deceptos fuisse instrumento quodam Græco satis antiquo, in quo descriptus erat locus sepulcri S. Rosaliæ, & in quo dicebantur duæ ibidem esse arcæ, in quarum altera erat S. Rosaliæ corpus, altera plena erat moneta. Observat quidem Cascinus avidos istos nummorum investigatores fuisse deceptos; cetera tamen sic fere inventa, prout fuerant descripta.

[188] [verisimiliter locus sepulcri olim fuerat minus ignotus.] Ex hac loci descriptione, quam nobis etiam communicavit Justinianus, non modica mihi suspicio oritur, non prorsus incognitum antiquis temporibus fuisse S. Rosaliæ sepulcrum; sed tractu temporis ignorari cœpisse, sive quod locus paucis solum fuerit notus, quodque illi obierint, scientia sua aliis non communicata, sive alia quapiam occasione. Certe non pauca alia Sanctorum sepulcra sic oblivioni data sunt, quod nimium absconderentur. Ceterum quæ ex Cascino dedi de corpore S. Rosaliæ in monte Peregrino frequenter quæsito, ac de oraculo non reperiendi corporis, nisi tempore gravissimæ calamitatis, etiam referuntur in relatione Ms., quæ nobis communicata est, quæque desumpta dicitur ex processu authentico, quod eo tempore institutum est coram Cardinali Doria.

[Annotata]

* erat eo anno VII

* Italice disastro

* nimirum disastro

§ XVIII. Apparens S. Rosalia sanat ægram; eidem rursum deinde apparens, docet ubi corpus suum sit quærendum: corporis investigatio: orta interim peste Panormi, in supplicatione miro modo invocatur Sancta.

[Mulier ægra, vovens invisere montem Peregrinum, ab apparente Sancta sanatur:] Cascinus lib. 1 cap. 3 docet, qua occasione factum sit, ut anno 1624 corpus S. Rosaliæ diligentius, quam umquam antea, & perseverantius quæreretur, donec tandem feliciter fuerit inventum. Salernus vero apud Caietanum tom. 2 pag. 154 Cascini narrationem Latine sic contraxit: Anno MDCXXIII, mense Octobri, mulier, cui Hieronyma Gatto nomen erat, in publico Panormi nosocomio jacebat ægra, nec longe a morte aberat, cui sustinendæ Sacramentis Ecclesiæ rite munita, se comparaverat. Interim cum noctu vigilaret, vehementique flagraret siti, adolescentulam videt, sanctimonialis specie & habitu, quæ ad pensiles lychnos flammam concinnaret: ne nomine quidem cognita ea tunc erat Hieronymæ; sed quæ tandem esset, eventus edocuit, suisque illa verbis subindicavit. Ab hac igitur puella ad se evocata, progressaque, admotæ labris arentibus manus attactu sedari primum sibi sitim, ac deinde his benigne verbis compellari sese sensit: Excute animo metum; propediem convalesces, modo votum montis Peregrini suscipias. Concepto itaque voto post biduum valens e lecto desilit Hieronyma.

[190] Sed quoniam secundæ persæpe res negligentiam creant, [ac deinde in monte docetur, ubi quærendum sit corpus:] peregrinationem moras nectendo ad insequentis anni mensem Maium, ac sacros Pentecostes dies distulit; non tamen interim deerat religionis vel oblitæ incitamentum, vel neglectæ supplicium, quartana febris, qua hoc temporis spatio afflictaretur. Sub finem ergo Maii (seu die XXVI, ut notat in margine) alias quasdam mulieres sui consilii & itineris nacta socias ad specum venit Peregrini montis divæ Rosaliæ sacram. Hic persolutis una precibus, dum comites aliæ alio non longe secederent, sola Hieronyma moram in antro trahens somno correpta Deiparam Virginem videre sibi visa est cæruleo amictam pallio, ac Jesum puellum ulnis complexam, seseque his alloquentem. Exsolutum venisti quod promiseras; jam igitur vales. Oblata simul eadem Sanctimonialis species, quam in nosocomio viderat eodem ornata ritu; locumque digito designans, ubi suum jacebat corpus, hortatur ut fodiendum curet; ac certius se quoque signum daturam pollicetur, ut ipsum perspectum habeat magis.

[191] [edoctus ab hac muliere Vitus Amodæus, obtentaque fodiendi facultate,] Ubi evanuit visus, Hieronyma rem aperit religiosis viris in proximo cœnobio degentibus, aliisque. Intererat ibi Vitus Amodæus una cum uxore sua Hieronymæ socia; is, licet olim reperiundo huic sacro corpori inanem posuisset operam, modo mulieris dicto, a cujus ingenio & moribus longe abhorrere videbat, ut id mendacii strueret, spem sibi, atque animos refectos sensit, eoque magis quod locum a Hieronyma indicatum nemo hactenus, ut cœnobitæ illi asserebant, & ex fama ipse norat, scrutatus esset. Eo progressa mulier, ut propius defodiendum locum præscriberet, vidisse se veluti dissidente solo saxum in altum tolli sancte testata est: quare intelligens id esse, quod paulo ante promissum sibi fuerat signum, ipsa manum tunc operi alacris admovet, & leviter tentare aggreditur. In relatione Ms., de qua mox, non dicitur Hieronyma ipsa fodisse; sed institisse, ut id fieret, & facultatem impetrasse a superiore conventus Franciscanorum, ut fodere liceret loco assignato.

[192] [cum aliis corpus quærere incipit, multisque diebus pergit:] Amodæus vero assumptis aliis operæ suæ sociis (ex quibus duo nominantur in relatione Ms., videlicet Jacobus Genuensis & Joannes Tirintinus, ut videtur: nam ultima vox ambigue est scripta) ad montem quarto Kalendas Junii regressus rem sedulo incœptat (juvantibus etiam quatuor Franciscanis vicini monasterii.) Ubi multum fossæ telluris egessissent, pluresque inter exercendum intermittendumque opus extraxissent dies, nec ullum adhuc sacri corporis appareret vestigium, ejus reperiundi spem pœne abjecerant; abjecissentque etiam animos, ni aliquorum interventus, qui quid rei ibi ab aliis gereretur nesciebant, alia quadam spe renovasset. Hi thesaurum eo in loco abstrusum, nescio qua fama scriptoque proditum dictitabant. Quoniam igitur in humano pectore plurimum auri sacra fames valet, & plerique mortalium vel levissima suspicionis aura ad abstrusarum divitiarum investigationem impelluntur; hi omnes communicato consilio, vel spe sacrarum reliquiarum in spem potiundi thesauri versa, vel altera potius ab altera aucta, alterutram in irritum minime casuram rati, quod reliquum erat laboris, exhaurire pergunt. Sed lente procedebat opus: nam remotus ab urbe locus, eorum hominum mens, ad se suamque familiam alendam, aliis intenta curis, & elanguescens spes moram non raro injiciebant. Sed hac profecto mora usus est Deus, ut interim sanctæ virgini Rosaliæ maxima gloriæ pararetur seges.

[193] [quædam de prædicto facto observata] Hæc omnia etiam narrantur ex processu coram Cardinali Doria instituto in relatione mox memorata, ex qua lubet observare aliqua. Primo mulier, cui apparuit S. Rosalia, erat uxor Benedicti lo Gattuto, & annorum quadraginta & septem. Hæc noctu circa horam septimam, prout horæ numerantur in Sicilia, vidit monialem albis vestibus indutam, quæ concinnabat & accendebat lampadem coram altari. Credidit haud dubie ægra monialem revera esse, cum aquam ab ea petiisse dicatur. Postquam vero sanata erat eo, quo relatum est, modo, Monacha disparuit, nec Benefactricem suam noverat Hieronyma: sed moniales valetudinarii, quando mane audiebant visionem, & sanam videbant Hieronymam, suspicatæ sunt fuisse beatissimam Virginem Mariam. Sanata autem fuit mulier, non post biduum, ut habet Salernus; at eadem nocte, ut Cascinus etiam scripsit; sed post biduum ex nosocomio domum reversa est. Ubi vero domi erat, & voto necdum satisfaciebat, correpta est febri quartana, quæ a mense Octobri anni 1623 usque ad finem fere Maii anni sequentis duravit. Occasio tunc implendi votum nimis dilatum hæc fuit. Jacoba, uxor Viti Amodæi, obstricta voto visitandi ecclesiam S. Rosaliæ in monte Peregrino, quia ope ipsius e gravi infirmitate convaluerat, sociam sibi adscivit Franciscam Amphusa cognatam suam: hæc vero Hieronymam ad comitandum induxit. Ita tres illæ mulieres ad montem Peregrinum se contulerunt, ducente Vito Amodæo Jacobæ marito, in ipsa festivitate Pentecostes, seu die XXVI Maii anni 1624; ibidemque in ecclesia S. Rosaliæ non modo sacro Missæ sacrificio interfuerunt; sed instituta confessione de peccatis, sacro etiam epulo refectæ sunt.

[194] Peractis hisce pietatis exercitiis, Hieronyma bibit de aqua, [ex processu coram Cardinali Doria instituto.] quæ stillando labitur in speluncam S. Rosaliæ, atque ita liberata est febri sua quartana, uti ipsa & maritus ipsius, quorum testimonia laudantur in Ms., sibi persuaserunt. Alii videntur credidisse sanatam esse, quia voto suo jam satisfecerat; atque ita sonant verba eidem dicta in visione mox referenda. Verum parum refert, utri causæ sanitas obtenta adscribatur, cum de ea impetrata constet, & forte utraque causa concurrerit. Porro visio post aquam ebibitam talis fere fuisse dicitur in hac Ms. relatione, qualis a Salerno describitur: vidisse enim se in somno mulierem pulchre ornatam cum puerulo asserebat Hieronyma, credebatque esse beatissimam Virginem Mariam. Hæc autem eidem videtur dicere: Filia, venisti votum tuum exsolutura, & impletura: esto sana. Deinde, eodem durante somno, visa est videre Monialem albis vestibus indutam, quæ docuit, ubi quærendum esset corpus S. Rosaliæ. De hac moniali apparente auctor scripti existimat, fuisse item beatissimam Dei Genitricem; sed Cascinus & Salernus rectius hic intelligunt S. Rosaliam, quæ locum sepulcri sui indicavit. Alia insuper quædam leguntur in Ms. de prædicta visione, qua cœptum est quæri corpus Sanctæ: at ea ut minoris momenti prætermitto: & regredior ad Salernum.

[195] Hic pestilentiam interim Panormo invectam, quæ videtur fuisse calamitas illa gravissima, [Dum quæritur corpus, sæva pestis Panormum invadit;] cujus tempore corpus suum reperiendum præmonuerat Rosalia, referre incipit post Cascinum hoc modo: Ineunte enim Junio ejus anni exitialem luem Panormum invexit barbara supellex tabe imbuta, eo navigio per imprudentiam importata, quo Christiani de Maurorum servitute redempti domum postliminio reducebantur. Id veneni in paucos initio transfusum, mox in alios atque alios serpens miserum in modum pervadere urbem occœpit: trepidatum itaque Panormi est tum insolentia, tum atrocitate morbi, qui florentissimis etiam populis vastitatem intentat. Nihil interim a magistratibus prætermissum, quod humano consilio effici potuit, ut sub ipsum initium reprimeretur lues. Feriatum a publicis scholis, compulsæ mulieres ac puerilis ætas, ut sese domi continerent, nec templa adirent, nisi quæ proxima essent cujusque domui, & festis dumtaxat diebus ad rem divinam: transmissæ egentibus eleemosynæ, ne prodire cogerentur: edictum, ut quidquid barbaræ mercis apud cives esset, proderetur, & ære publico ad avertendam avaritiam pretio persoluto, in ignem conjectum arderet. Quibus suppetebant opes, ii si forte vel morbus, vel morbi suspicio domum invasisset, positis custodiis, & capitis pœna intentata, ab aliorum consuetudine domo conclusi sua segregabantur: sed pro aliis, quibus angusta domi res erat, nosocomium in suburbio primo constitutum, atque aliud deinde brevi exædificatum; attributæ ibi domus tum pestilentia tabidis, tum seorsim iis, quos consuetudo cum his suspectos fecerat; curata omnium funera publico sumptu, ut quos pestis absumpserat, efferrentur. Demum nihil sumptui parsum, sed abunde suppeditata omnia cum ministris, medicis, confessariis. Mœror tamen, pavor, ac trepidatio adeo pervaserant singulos, ut faciem urbis paulo ante florentissimam repentinus morbus immutaverit. Id angebat magis quod capta consilia non procederent, nec restingueretur incendium, sed sicuti flamma in sylvam incidens urgente vento latius grassaretur. Igitur ubi humana ope vis morbi, quæ in dies recrudescere videbatur, levari non poterat, ad divinam promptiori animo confugiendum erat.

[196] [qua de causa, cum præter alia pietatis exercitia,] Qua in re maxime enituit eminentissimi Cardinalis Joannettini Auriæ * archiepiscopi Panormitani paterna in gregem suum caritas, & insignis in rebus omnibus celsitudo animi, & supra casus omnes invicta constantia. Is cum æstatem illam Thermis Himerensibus ageret, levandæ ægritudinis gratia, accepto novæ calamitatis nuncio, statim moras omnes rupit; nec tanti fecit vel Thermitani aëris clementiam sibi propitiam, vel valetudinis suæ parum firmæ discrimen, quin illico laboranti populo opem, qua posset, laturus, Panormum accederet. Vix eam attigerat, cum maxima fortis ac suorum amantis animi documenta dedit: obvios quosque mœrore ac metu consternatos erigere, confirmare gravitate verborum, comitate consolari, pauperum inopiæ, quorum cessantibus ex parte opificiis, advenarumque commerciis, crescebat in dies multitudo, larga stipe succurrere; aliaque omnia, quæ sui juris ac muneris erant, mature curare. Dispositis vero per urbis regiones sacerdotibus, qui ex religiosis familiis & clero animorum saluti suum devoverant caput, ut Sacramentorum ope juvandis ægris præsto essent; eo intendit mentem, ut universus populus ad Deum supplex animum precesque converteret, &, quod caput est, recte factis ad misericordiam inflecteret.

[197] [pia ac solemnis supplicatio haberetur,] Nec satis habuit perpetuam illam precem, quæ secundis etiam rebus Panormo solemnis, publico cultu ad venerandum proposito augustissimo Eucharistiæ Sacramento quadragenis horis, singula urbis templa obeundo, peragitur; sed hunc precandi ritum uno tempore in omnibus simul sacris ædibus celebrari jussit: singulis etiam Religiosorum Ordinibus, quibus id moris est, suam condixit diem, qua ad ædem maximam supplicatum procederent; quod pietatis officium nudis incedentes pedibus, flebilibus vocis modis, aliisque corporis afflictationibus, offensi Numinis metum spectanti populo incutientes, religiosissime obivere: post singulas earum familiarum supplicationes, solemnem aliam totius Religiosi cœtus & cleri indixit, in qua per urbem sacræ reliquiæ sanctarum virginum ac martyrum Christinæ ac Nymphæ, quarum in tutela civitas est, ducerentur; & ipse antistes pontificis ritu ornatus, ac supplex etiam senatus huic postremæ supplicationi interfuit, prosequente sacrum agmen populo, lacrymis perfuso, & clamoribus divinam opem implorantibus identidem sublatis: habita vero est supplicatio Idibus Julii matutinis horis. Sed insperato edocere nos voluit Deus, quod potissimum calamitatis perfugium Panormo daret, & cogitationem implorandæ opis a diva Rosalia injecit, ut invocata illico adesset singulari beneficentiæ exemplo. Sed operæ pretium est rem tantam accuratius scribere, eadem omnino fide, qua eam sacerdotes quatuor pietate non minus quam ætate graves, seorsim ac legitime rogati, jurejurando confirmatam explicavere. Qui illud primum sacramento dicto testati sunt, se nihil eorum, quæ in Peregrino monte agerentur, usquam accepisse, nec ante cogitasse, aut convenisse inter se, ut id facerent, quod divino solum impellente spiritu factum esse narrabimus.

[198] Duo ergo sacerdotum paria, inter utrumque frequentissimi cleri versum, [cantores S. Rosaliam in litaniis invocant] sacris vestibus muneri ac tempori congruis ornati incedebant; horum erat Sanctorum nomina in litanias digesta invocando cæteris præcinere; nec unum cantorum par ab altero pendebat, sed cum unumquodque suum duceret chorum, unius ferme stadii intervallo disjungebantur invicem, quod spatii cleri ordines occupabant, sacra etiam pegmata sanctorum Rocchi, Sebastiani, & aliorum interposita inter utrosque cantores, atque his circumfusa hominum multitudo mutuum eripiebant aspectum, ut ne annuere quidem unum par alteri, nedum alloqui, nec distincte audiri invicem possent. Jam ubi ad sanctarum virginum chorum in ea litaniarum invocatione processum est, additæque post alias extra ordinem fuissent virgines, ut moris est, Panormitanæ urbis patronæ, Christina, Nympha, & Oliva (nam D. Agatha jam suo præcesserat loco) D. Petrus Garofalus, cujus ad quintum & sexagesimum annum provecta ætas, circumstantium id sibi nemine suggerente, interno quodam ac divino actus impetu collegam sibi D. Franciscum Moscarellum rogat submissa voce, placeretne invocari insuper S. virginem Rosaliam? Hem, hoc ipsum, inquit ille, agitabam animo. Itaque hac subita conspiratione animorum, sublata de more voce, S. Rosaliam invocant.

[199] Alterum vero cantorum collegium, licet quid ab altero fieret minime conscium esset, [miro consensu, licet sic invocari tunc non soleret:] eodem pene tempore, eodemque virginum loco, eamdem divinitus injectam protulit vocem. Hoc tantum interfuit, quod alterne cantoribus D. Joseph Pate S. Anastasiam, quam prætermiserant, invocare cogitabat, & collegæ id faciendum proposuit; is vero, cui D. Vincentii de Amato nomen erat, S. Anastasiæ S. Rosaliam præponendam censuit: nec mora uno consensu ejus opem implorarunt. Enimvero quamquam aliquot ante sæculis ex veteribus codicibus compertum deinde fuerit inter sanctarum virginum numerum in litaniis invocari solitam S. Rosaliam; antiquato tamen decretis pontificum veterum litaniarum ritu, retentis dumtaxat trium patronarum, quas modo recensui, nominibus, mos invocandæ nostræ virginis Rosaliæ in desuetudinem jam diu abierat: & sane cum eo præcinendi munere hi sacerdotes plures annos functi essent, numquam tamen aut S. Rosaliæ nomen litaniis inseruerant, aut de eo advocando cogitaverant, nec si cogitassent, ausissent umquam id præstare, cum ecclesiasticæ disciplinæ ac rituum ab Ecclesia præscriptorum retinentissimus esset archiepiscopus Auria, novarum simul rerum osor ac severissimus vindex, si quid contra illos, aut præter moribus admissam consuetudinem peccaretur.

[200] [quod divino instinctu factum crediderunt.] Quare credidere ii sacerdotes, recenti adhuc facto, (quod postea sancte jurarunt) eam sibi a Deo cogitationem immissam: ubi vero occidente sole alterum par de alterius impulsu & facto (audiit), multo vero magis, postquam postero die de sacri corporis S. Rosaliæ inventione fama percrebuit, dubitare se non posse confirmarunt, quin divino afflati spiritu id effecissent. Hactenus Salernus, qui Cascini relationem compendiose Latinam fecit. Sane præ ceteris in hisce mirandus est consensus ille quatuor sacerdotum in nominanda S. Rosalia, eaque præter consuetudinem invocanda. Res tamen illa sic firmatur a Cascino, ut prorsus indubia videatur. Alios scriptores eamdem historiam narrantes non adduco, quod Cascini tanta sit integritas, ut in hisce, quæ videre potuit, & juratis multorum testimoniis exacte cognoscere, ejus testimonium omni exceptione sit majus. Quapropter ad corporis inventionem, quæ eodem die XV Julii, quo prædicta supplicatio instituta est in urbe Panormitana, extra urbem in monte Peregrino contigit, accedo.

[Annotata]

* vulgo Doria

§ XIX. Corporis inventio, qua nuntiata Cardinali archiepiscopo, hic illud occulte ad palatium suum deferri jubet: lætitia populi Rosaliam patronam cupientis: beneficia multa mox impetrata.

[Quærentes Sanctæ corpus, post laborem subinde interruptum] Cascinus lib. 1 cap. 5 refert corporis inventionem, observatque quinquaginta circiter dies effluxisse a cœpto opere usque ad inventionem, non ita tamen, ut singulis diebus foderint, sed subinde laborem illum ad dies aliquot intermitterent, ac deinde resumerent. Aderat semper Hieronyma, quæ locum in visione didicerat, & maritus ipsius Benedictus lo Gattuto etiam adfuit, dum corpus inventum est, ut disco ex sæpius laudata relatione Ms., in qua alii non pauci enumerantur, qui subinde accedebant, ac iterum discedebant, quod de corpore inveniendo desperarent. Nonnulli etiam foderunt nescientes, quid ageretur, credentesque profanum quæri thesaurum. Verum hæc aliaque nonnulla ibidem relata parum conducunt ad propositum nostrum; & Cascinus, quem sequitur Salernus, selegit ex processu fere omnia, quæ ad exactam inventionis notitiam sunt necessaria. Quapropter ad Salernum regredior, pauca subinde ex Ms. illius relationi breviter inserturus, ubi operæ pretium videbitur.

[202] [diuque continuatum, inveniunt grande saxum,] Sed, inquit, ut quonam modo compellata virgo Rosalia, supplicantis populi preces e vestigio exaudierit, & ad opem ferendam accurrerit, posterorum memoriæ tradamus: ad fossores, (quorum antesignanus semper erat Vitus Amodæus,) revertatur oratio. Repetierant illi eruendæ telluris laborem, (cœptum XXIX Maii, sed) sæpe intermissum. Imo alacrius aggressi sex ipsos dies modo consumpserant, cum Idibus Julii præcipiti jam die inter fodiendum, egesta jam humo quindecim pedes alta, in magnum vivumque incidunt saxum, cujus longitudo ad sex & amplius palmos producta, latitudo & altitudo fere tribus continebatur. Ex Ms. id saxum jam invenerant die præcedenti, sed in ejus circuitu pergebant fodere, quod minime suspicarentur in eo absconditas esse reliquias, donec saxum istud fregerint, ut mox sequitur. Pergit Salernus: Integrum id erat & solidum (saxum) videbatur: de illo tamen extrahendo deliberarunt; cum enim reliquis montis rupibus non hæreret, sed telluri undique esset infossum, impedimento iis erat, quo minus ulterius pergerent. Funibus vero & machinarum ingenio destituti, ferrea clava diffringere aggrediuntur; & primo fragmen molis non sane magnæ discindunt. Tum socium (Benedictum lo Gattuto) hortatur Amodæus, ut id sustollat eruatque.

[203] Rem ille tentat, sed aliquantulum luctans caussabatur maximum exiguæ molis pondus. [quod cum non possent sustollere, disrumpunt:] Irridet hominem Amodæus, viriumque imbecillitatem socio exprobans, in caveam desilit, ratus se rem facili negotio posse conficere. Sed mox imparem se etiam sensit, imo ambobus omni conatu simul molientibus, sustolli nequit. Nihil dum divinum suspicientes, ut incœpta perficerent, in alia frusta fragmen illud clavæ ictu disrumpunt, & vacuum esse animadvertunt. Majori inde suæ imbecillitatis admiratione perculsi, contemplantur attentius nativam arrepti fragminis conditionem; cum ecce insertam saxo, qua cavum erat, calvariam vident. Exclamant illico læti se S. Rosaliæ corpus reperisse; monachos e propinquo cœnobio accersunt; cumque omnes admiratione defixi nitorem in ossibus singularem intuerentur, sensere aliqui odoris suavitatem eis mirandam magis, quod non omnibus eam percipere cœlitus daretur. Atque hic ossium decor, & suavissimi odoris afflatus cælestem Rosam prodere occœpit. Secundum relationem Ms. jam inter fodiendum, postquam saxum prædictum fuerat repertum, suavis odor perceptus est mane die XV Julii, & iterum vesperi, dum primum frustum a saxo decussum est; at tunc intenti labori, non adverterunt animum ad odorem illum. Deinde vero varii eumdem odorem percepisse dicuntur, idque de se juramento firmavit Franciscus de Fiume Franciscanus.

[204] Redeamus ad Salernum, qui sic prosequitur: Reputabant illi animo non sine singulari Dei providentia præter communem naturæ morem eo lapide, [atque in eo deprehendunt Sanctæ corpus,] æque ac in marmoreo tumulo, sarta tecta illa ossa habita; intelligebant jam non a nativo saxi pondere suas vires fuisse superatas; sed divinitus ipsis non opinantibus datum indicium, quod mentem alio distractam & jacentem excitaret. Alacriores ergo ad extrahendam reliquam lapidis molem se accingunt. Sed Virgo, quæ se difficiliorem in exiguo fragmento solum cranium continente præbuit, ut semet eo prodigio proderet, jam agnita leviorem effecit molem, quæ reliquum incluserat corpus. Quare duorum hominum manibus nullo fultis adminiculo educta tam facile est, ut levare semet illam dixisses potius, quam elevari. Propius vero objectus oculis ille saxeus integerrimi corporis tumulus admirationem excivit, quippe nec compagibus cohærens, neque rimulis fatiscens, neque lateribus prominens, nec ullo tectus operculo nullum dedisse aditum, qua corpus inferretur, apertissime demonstrabat.

[205] [quod ad palatium archiepiscopi transfertur.] Postquam persuasum est omnibus, qui in antrum convenerant, S. Rosaliæ corpus inventum, advolat continuo nuncius ad senatum unus ex religiosis viris: senatus rem defert ad principem Filibertum, Sabaudiæ ducis filium, vices regis in administranda Sicilia obeuntem. Ille ejus rei cognitionem, ut jus fasque erat, integram Cardinali Auriæ archiepiscopo reliquit: sed hic suam illico desiderari diligentiam, aut æqualem tantæ rei prudentiam non est passus. Quare eodem temporis puncto certos destinat viros, quibus fidei plurimum inerat, suo & senatus satellitio munitos, ut quidquid inventum esset, a cujusvis arrogantia ac fraude præstarent integrum. Ubi illuxit, alios submisit majoris auctoritatis viros inquisitum, ut quam maxima fide gesta eventaque omnia in tabulas referrentur. Jussitque inventum corpus nocte insequenti, quam occulte poterat, in suum domicilium transvehi, atque in sacrario decenter asservari; in re tanti momenti consulto magis quam properato opus esse ratus, expectandumque esse, dum Deus certiora sanctitatis documenta daret. Sed inter alia in investigandis, tum etiam in traducendis iis reliquiis, præclarissimum dedit tota illa saxea moles, tot partibus major eo fragmento, quod sustolli unius hominis conatu non potuit, quot a reliquo corpore superatur caput; sicuti enim, cum efferretur e cavea, levis; ita cum Panormum transferretur, levissima effecta est. Arcæ inclusa ligneæ unius hominis humero per salebras ardui montis longo viarum tractu, nullo tamen negotio, vecta est. Saxum, in quo erat pars capitis, allatum est Panormum noctu ante XVI Julii, & sequenti nocte reliquum corpus, ut legitur tam in Ms. relatione quam in oratione archiepiscopi Cardinalis apud Cascinum pag. 60.

[206] [Vulgata inventionis fama, miro omnium ardore patrona eligitur Sancta,] Sed incredibile memoratu est, ait Salernus, quam citissime inventi corporis fama pervagata sit urbem; quam grata acciderit civibus, & quam ingenti pietatis ac lætitiæ sensu in omnium animos penitus illapsa sit. Una vox omnium erat, mox urbem a pestilentia novo Alumnæ suæ patrocinio liberandam. Quid aliud esse, quod malis Panormi rebus tantum boni reservasset Deus? Nimirum non irasci ad internecionem hominibus Deum: eumdem & bellum inferre, & pacis interpretes dare: infligere vulnera, & suppeditare remedia: ejus providentiæ esse, ut cum inde venefici generis herbæ existunt, hinc alexipharmaca exoriantur; & ubi pungunt spinæ, recreent rosæ. Difficile dictu est, quantum ardere populus in Virginem cœperit, ut facile divino impulsus Spiritu credi posset: S. Rosaliæ nomen, quod antea maxima pars ignorabat, celebrare: crebris coronis de ea miscere sermonem; sua studia promere; alius alium hortari, & in spem salutis adducere: montem Peregrinum frequentes subire, specum invisere, dissecti lapidis fragmenta in pretio habere, & quasi gemmas excerpere; ex humo pulverem, e stillicidio aquam petere: mox expressas typis imagines S. Virginis parare sibi quisque, venerari, ac postibus domus, quasi pestis amuletum affigere. Quare vix duodecim dies effluxerant, cum senatus populusque indicto concilio omnium suffragiis patronam sibi sanctam Rosaliam expetiit, delegitque; tum ejus reliquiis, quando ipsas publice colendi potestas fieret, arcam ex solido argento, solemni quotannis pompa per urbis vias circumferendam, ac delubrum in æde maxima ornatissimum publico ære construenda sanxerunt.

[207] Sed quis innumera sanctæ Virginis beneficia ac miracula in maxima varietate locorum ac temporum per urbem supra omnem naturæ vim patrata enumeret? [quæ continuo incipit miraculis clarescere.] Initium quidem factum ab eo, qui peste correptus in lazareto (ita ab ulceroso Lazaro Itali vocant hoc nosocomii genus, quod pestilentia attactis usui est) cum nihil de translatione sacri corporis persensisset, divinitus solum admonitus, Nunc, inquit, ex monte corpus S. Rosaliæ deportatur: dictisque supplicantis fidem extemplo fecit recepta ex insperato valetudo. Mox dum ægris corporibus vel aliquid ex antro collectum pie applicaretur, vel modicum aquæ sive de specu exstillantis, sive cui frustum saxi illius aut ossis fuisset infusum, ebiberetur, tot tantaque prodigia, contra pestilentes præcipue exitialesque morbos, consequuta sunt, ut eorum numerus, non secus ac admirandus modus, fidem superent. Ne quid tamen piis populi motibus, vulgique admurmurationibus daretur, optimum factu, ac necessarium Cardinali archiepiscopo visum est, de iis cognosci, & in publicas tabulas singillatim referri, rogatis legitime juratisque testibus. Sed eadem, quæ a plerisque depellebatur pestilentia, maximo impedimento erat; cum enim ægrotis, eorumque familiaribus pedem domo non liceret efferre, longumque dierum intervallum intercurreret, quousque suspicionem rite deponerent, ne quid mali in alios manare posset, late item serpens in alios & alios morbus, aliæque plurimæ curæ celeritatem probationum retardabant. De multis vero liquido brevi constitit, quæ ne hujusce narrationis seriem intercidere cogamur, satius visum est hic non referre; sed ex eo miraculorum numero pauca sub finem attexemus. Hactenus Salernus, cujus collectionem miraculorum dabo post Vitam infra edendam: plura quoque ex Cascino deinde Latina faciam ac subjungam.

§ XX. Cura archiepiscopi de examinandis reliquiis: pestis nonnihil mitigata: consultatio theologorum & medicorum irrita: dilata approbatione, pestis recrudescit: altera medicorum consultatio.

[Vota Panormi contra pestem facta,] Distraxit interim aliquantulum Cardinalis animum adversa principis Filiberti proregis valetudo, tum mors III Nonas Augusti, ac demum eidem Cardinali tum ipsius principis suffragio, tum totius regii consilii consensione, demandata Siciliæ administratio. Novum ergo magistratum cum iniisset Cardinalis Auria postridie Nonas Augusti, novas animo curas agitans, licet nihil eorum, quæ ad humanam industriam vigilantiamque spectarent, prætermitti pateretur, totius tamen urbis ac regni salutem (nam & alias urbes pestis invaserat, & reliquis e propinquo periculum imminebat) in divinis remediis potissimum niti sentiebat. Quare nova etiam iræ divinæ placamina excogitari cœpta, & novis ingruentibus malis nova subinde patrocinia adsciscere decrevit. Prima in Virginis Deiparæ obsequiis cura fuit, in qua plurimum spei situm. Assumptæ igitur in cælum Virginis die, dum sacrum operaretur antistes, senatus ac reliquus magistratus, & per suum syndicum populus jurarunt, voverunt publice, se ad pedes summæ hominum superumque Reginæ procumbentes ex animi sui sententia fateri Deiparam Virginem singulari ejus, quem paritura erat, beneficio, ejus labis exortem in ipso sui conceptu extitisse, quæ jam ab ultima origine genus humanum pervasit; nec umquam eam sententiam extorqueri sibi passuros, dum per Pontificis Romani scita liceret eam tueri. Tum pervigilium diei, qui conceptæ Deiparæ sacer est, mense Decembri, jejunio, ipsumque diem peculiari solemnique præter solitum honore publico celebraturos spoponderunt.

[209] [etiam de colenda S. Rosalia ut patrona,] Adjecta deinde vota de colenda D. Rosalia in patronarum numero; & de arca argentea ejus reliquiis construenda, cum publice ad cultum propositæ erunt: deinde intra breve temporis intervallum alii & plures Sancti in patronos urbis a senatu adlecti, ut privato aliquorum id pie petentium sensui fieret satis; sed nihil interim remittebat pestis; ad D. Rosaliæ nimirum patrocinium nos rejiciebat Deipara, cui Deus nominis tunc non adeo clari celebritatem comparare per ejus beneficia sanxerat. Atque, ut id semel dicam, quod sæpius experientia comprobante compertum est, recrudescens pestilentiæ vis debacchabatur vehementius, quoties a sacrarum Rosaliæ reliquiarum declaratione urgenda antistitis animus, sive ministrorum negligentia, sive rei difficultate, sive aliis curis præpeditus retardabatur; mitescebat vero, cum ad eam redibat; restincta demum est, ut dicemus, cum eæ solemni pompa circumductæ, agnitæque publicum ac celebrem cultum sunt consequutæ. Hæc urbis Panormitanæ vota, miro consensu facta, latius explicat Cascinus libro 1 cap. 6 & 7; ubi & plures recenset Sanctos, quos sibi tunc patronos elegerunt Panormitani. Deinde cap. 8 recenset humanas industrias, quas contra pestem frustra multiplicarunt.

[210] [cujus festivitas tunc solemnias solito celebrata.] Ventum interea est, ut pergit Salernus, ad Septembris initium, in cujus quartum diem incidit S. Rosaliæ in cælum abitus, festusque ejus cultus. Et mirandum fuit quantum exarsere & magistratus, & populi studia in eo tum primum solemniori ritu celebrando; nam hactenus in sacrarum precum officio & re divina ejus mentio inter secundarum partium virgines nulla amplioris venerationis significatione continebatur. Indictum ergo est in pervigilio jejunium, & religiose feriari; supplicatio quoque, sed ut res & tempus ferebat, moderatiore pompæ apparatu, habita est, deductamque S. virginis Rosaliæ depictam imaginem eximiæ pietatis sensu venerata est effusa populi multitudo, mulierum maxime, quæ nullo edicti jam antea propositi metu retineri potuit, quin domo erumperent, nimio fortasse, plusquam humano consilio par erat, S. Virginis ope fretæ, quod nihil ex eo discursu, colendæ illius causa facto, accipiendum detrimenti foret. Nec spes fefellit. Ab hac supplicatione remittere vis morbi adeo visa est, ut, cum pauci admodum duos ipsos menses vel novo contagio inficerentur, vel ex eo interirent, laxata tandem fuerint per urbem populi commercia.

[211] Interim cum sedata aliquantum peste, & civitas tolerando & Cardinalis archiepiscopus idemque prorex consulendo respiraret, videretque miracula non temere in vulgus jactari, [Peste nonnihil sedata, Cardinalis theologos consulit de approbandis reliquiis;] sed relatum brevi fuisse trecentorum circiter testimonium; senatus etiam populusque prodigiis & beneficiis excitus efflagitare non desisteret, ut inventum corpus per ipsum, cui legitima id decernendi potestas a sacrosancto Tridentino concilio permissa erat, venerari liceret publice; ex ejusdem concilii præscripto theologiæ doctores, aliosque virtute doctrinaque insignes viros, atque ex religiosis familiis earum moderatores in consilium Cardinalis vocat. Rei gravitate proposita, ac rerum gestarum miraculorumque serie ex tabulis explicata, mandat singulis, ut mox sibi afferendas tabulas per otium domi diligenter cognoscant. Ipsam orationem Cardinalis, qua congregatos theologos allocutus est, recitat Cascinus cap. 9. Fuisse autem advocatos die ultima Novembris ibidem asserit. Communicata tunc istis theologis fuerunt triplicia rerum gestarum acta, teste ibidem Cascino pag. 60, prima nimirum de inventione corporis & traditione, secunda de miraculis Panormi factis, & tertia de miraculis, quæ contigerant in domo vel valetudinario peste infectorum. Horum actorum prolixitas effecit, ut mensis totus efflueret, priusquam responsuri convenerint.

[212] Ubi iterum convenere, ait pergens Salernus, in majoris partis inclinatione pauci se adhuc hærere dixerunt, [cum autem aliqui dubitarent, scriptas petit singulorum sententias:] nulla præsertim inscriptione ad tumulum reperta, quæ corpus illud esse D. Rosaliæ testaretur; miraculis vero adjecere, quod fidei, invocationique sanctæ Virginis tribui possent; neque aliter ex iis liquere posse rebantur reliquiarum veritatem, nisi protestatione præmissa ad eam confirmandam edi constitisset. Urgebant alii longe majus momentum facere traditionem de S. Rosaliæ corpore hic abstruso, quam inscriptiones; has nimirum privatæ auctorum fidei niti, multas rebus antiquis novas apponi, vel loco motas trahere in diversum res & sententias; in traditiones vero nihil ferme ejuscemodi vitii cadere, quæ non uno auctore, sed multorum ac ferme omnium consensu, multorumque memoria sæculorum, sine fraudis suspicione commendantur. De miraculorum vi re proposita, tunc multis, sed in alia deinde sessione, ut dicemus, uberius disceptatum est. Cascinus, qui rei gestæ adfuit inter præcipuos, cap. 9 pag. 61 testatur, convenisse theologos consultos coram vicario generali Francisco della Riva, ubi singuli sententiam suam sic dixerunt, ut pars major judicaret, affirmari posse inventas reliquias esse S. Rosaliæ; nonnulli tamen dubitarent. Archiepiscopus vero, audita quorumdam dubitatione, jussit scribi rationes, quæ pro alterutra parte allegarentur, ut sic accuratius examinari possent; atque interim medicorum quoque opem adhibuit.

[213] De hisce Salernus ita prosequitur: Hæc paucorum hæsitatio aliquantum moræ Cardinali archiepiscopo objecit, [medici, ad corporis recognitionem vocati, cum maligna luce,] quominus rem mature decerneret, quam omnium volebat consensu contestatam; quare dimisso concilio accuratius jussit inquiri tum de miraculis, tum de sepulcro S. Rosaliæ, omnemque persequens viam, qua ad rem secure statuendam adduci posset, sex viris medicæ artis, eisdemque anatomiæ peritissimis negotium dedit, ut ea ossa lapidi inserta diligenter inspicerent; forte enim subjecta oculis aliquid certioris consilii datura esse persensit. Sed res primum tentata parum processit, & in alios labyrinthos Cardinalem conjecit; nam cum post solis occasum, obscuro jam cœlo, ad inspiciendum ea convenissent, domesticarum facularum lux non satis rem aperiebat; non solum enim circumjecta insertis ossibus saxa fallebant oculorum aciem, ut nihil de eorumdem ossium magnitudine atque natura conjectare facile possent: sed cum ad justam schelidis quantitatem concreti lapidis moles superinducta esset, nec unam ab altera statim dijudicandi per malignam illam lucem umbras etiam offundentem copia esset, monstrosi potius cujusdam corporis speciem ea moles præbuit, longe solitam virilis nedum fæminei corporis magnitudinem excedentis.

[214] [tum negligenti inspectione decepti, dubium reddunt Cardinalem:] Accessit etiam ea dubitatio, ne confusa cum aliis in eodem humatis antro ea ossa jam fuissent; tria enim ibi saxa ex mole, & modo tria videbantur esse capita, gigantæum, puerile alterum, mediocre tertium. Objecta ergo primo fere aspectu ea specie, nihil diligentius scrutandum rati, ad Cardinalem decepti retulere, quid vidissent. Perculit ea vox Cardinalis animum, hominis alioqui pro insita ingenio prudentia minime proni ad fidem incertis rebus adhibendam. Ergo medicis severissime interdixit, ne quid non modo in vulgus spargerent, sed ne cuiquam communicarent. Ingentes ille secum curas agitabat, Deum, qui tot miraculis illuxisset, adfuturum sperans. Non parum interim tacitus æstuantem animum avertit. Hæc ita moderabatur omnium consiliorum auctor Deus, ut per morbi incrementa totius populi peccata severiori mulctarentur supplicio, & cumulatior inde gloria S. Rosaliæ suo veniret tempore.

[215] [intermissa hinc approbationis cura, recrudescit pestis, licet] Ergo per occasionem tum coëuntis populi ob laxata commercia, tum intermissæ de sacris reliquiis colendis curæ, ut diximus, inter Nonas Idusque Novembres, quæ paulo ante pestilentiæ flamma extincta propemodum videbatur, tacitis primum incrementis, mox magis magisque debacchari per urbem, & veluti si ex multis simul locis magna vis globulorum esset e bellicis tormentis explosa, ita ex omnibus urbis vicis novi contagionum nuncii obstrepebant auribus; multis passim pestem incidere, plerosque interire; vix spatium curandæ superesse, ita simul peste & morte opprimi; deseri colonis domos, deleri familias; oppleta defunctorum aggestis corporibus trahi feretra; centena quotidie eoque amplius exanima corpora, totidemque morbo metuque propemodum exanimata ad certam ferme perniciem extra urbem ad lazaretum efferri. Cumque noctu & interdiu comploratio amicorum, filiorum orbitates, parentum & conjugum dolor in squallore vultus, ac pullis vestibus, & ejulatu objicerentur oculis atque auribus, tantum terroris injectum est, ut, qui antea impavidi steterant, conciderent animis. Interim cum adfuisset conceptæ Deiparæ dies, qui octavus est Decembris, non is modo, ut ex voto constitutum erat, solemnissimus fuit, sed per septem etiam insequentes dies, ingenti populorum concursu in S. Francisci, privilegium illud Virginis magnifico apparatu, quotidianis sacris concionibus, celebratum est. Virus tamen morbi tam late serpens in omnes sese angulos, ac veluti urbis viscera insinuabat, ut nihil jam in humanis opibus relictum præsidii esse videretur.

[216] [adhibeantur plurima pietatis ac pœnitentiæ exercitia.] Sed quoniam Dei Filii Mater Patris misericordiam non exorasset, nihil jam, præter sacram anchoram, movendum restabat. Ea erat Christi patibulo affixi simulacrum in æde maxima religiosissime asservatum, quod non nisi accisis domi rebus loco moveri, perque urbem ostentari solet. Quare novo ineunte anno indictum est triduanum de more jejunium, sacra scelerum exomologesis ad expiandum animum cum sanctissimæ Eucharistiæ epulo, ut Parenti Deo Optimo Maximo unici Filii mors pro mortalibus obita, circumacta Christi Crucifixi effigie, cum maxima ejus leniendæ iracundiæ spe, proponeretur. Idque factum est religiosissime (die V Januarii anni 1625, ut notat in margine cum Cascino, eadem referente fusius cap. 10) præcedentibus sodalitatibus plurimis, religiosis omnibus familiis cum Sanctorum reliquiis, & frequentissimo clero, subsecutis senatu, reliqua nobilitate, & plebe innumera nullo discrimine. Qui numeravere, intra tredecim & quatuordecim millia concludi ardentium cereorum numerum tradidere. Sed quod mirandum magis, alii nudis & catenatis pedibus, alii funibus collo injectis, pars spineis sertis redimiti cinereque conspersi, pars variis afflictationibus aut aculeatis flagellis se macerantes, omnes lacrymis perfusi, sublatis per intervalla clamoribus misericordiam implorantibus, profundum doloris sensum squalore & suspiriis præ se ferentes processere: eodemque ordine, & majori adhuc comitatu die insequenti reductum est sacrum simulacrum e S. Mariæ de Catenis: tum per octo proximos dies in medio templo maximo stetit alto in pegmate, instauratis supplicationibus, & perpetuis ad Deum fusis precibus tanto populi concursu, tantoque animorum motu, ut gemitibus, suspiriis, & flebilibus acclamationibus ædes maxima continuo personaret.

[217] Nulla quemquam cavendi contagii cura tangebat; [Rogante senatu & populo, ut approbentur reliquiæ,] id enim omnibus persuasum, e cœlo mali remedium precibus veluti extorquendum esse. Vidisses Niniven suimet pœnitentem; nec tamen, sicut illius, ita & Panormitanæ civitatis delendæ sententiam mutare videbatur Deus, nulla per id tempus diminutione pestilentiæ facta. Id unum mercedis ac beneficii ex tot ante obitis supplicationibus, afflictorum corporum hostiis, tantaque lacrymarum & sanguinis profusione retulisse civitas omnium opinione visa est, ut refervescerent hominum studia in D. Rosaliæ reliquias, unde omnis Deo volente pendebat salus. Fremebat dolenter populus, quod tantum sibi præsidii divinitus transmissi pœne ademptum esset: senatus reflagitare non desistebat: referebantur quædam quasi divinæ hominum spectatæ virtutis voces, nisi inventis reliquiis debitus decernatur honos, ad unum omnes peste interituros: accendebantur demum gravissimorum hominum studia ad id negotii sedulo promovendum.

[218] Rogatus interim antistes ab insignis pietatis viro Jordano Cascini e Societate Jesu, [hæ, permittente Cardinali, clara luce primum a theologis,] cujus in primis prudentia hac in re utebatur, ut liceret sibi tandem saxa illa, in quibus sacra delitescebant ossa, inspicere, antequam finem scribendi faceret pro D. Rosaliæ corpore agnoscendo, dubitationesque a nonnullis allatas refelleret. Tunc demum ille, quæ curæ ab medicis injectæ tacitum ipsius pectus urerent, aperuit; permisitque Jordano, ut adscitis duobus ex eadem Societate theologis (imo tribus, nimirum Hieronymo Tagliava, Josepho Agostini, & Mario Domenichi, ut habet Cascinus cap. XI) cum D. Francisco Riba vicario generali, & D. Vincentio Domenico ad eam rem convenirent. Hi cum grandiorem saxi molem, quæ gygantæum caput medicis visa est, arripuissent, distinxere oculis luce meridiana clarius saxum adhærens ab inclusis ossibus capitis, quod non nisi justam præ se ferebat magnitudinem: quod puerile cranium medici dixerant, testaceum vas erat: quod vero mediocre, verumque crediderant caput, saxum erat rotundum, quod vertebræ in modum fuerat alteri grandiori insertum. Posse denique ossa melius dignosci animadvertunt, si saxeo sensim cortice disrupto paterent, qua saltem id fieri poterat absque periculo, ne illa in schedas abirent. Dissipavit hæc lux mœstitiæ tenebras a Cardinalis pectore, offusasque simul dubitationum discussit umbras. Quippe tanta erat Cardinali dubitatio & formido injecta a medicis post primam illam perfunctoriamque ossium inspectionem, ut, teste Cascino pag. 67, examen potius abrupisset quam distulisset. Verum, resumpto animo per relationem Cascini & aliorum, qui cum ipso ossa lustraverant, ad alteram inspectionem medicos vocari jussit, eique adesse voluit theologos supra dictos.

[219] [deinde rursum a medicis inspiciuntur,] De hac ossium inspectione pergens Salernus ita habet: De die ergo iterata inspectio est ab iisdem anatomicæ artis doctoribus, præclaris sane ac doctissimis viris, liquida jam solis luce omnia collustrante. Tum omnes sese admiratione defixos circumspicere; dubitare num hæc eadem essent saxa antea a se visa, an alia fuissent ad fallendum illudendumque objecta. Demum omnes ingenue fassi sunt, non fuisse sibi integrum, cum primum noctu coacti sunt, per incertam facularum lucem, certam de iis sententiam ferre. Eorum vero, quæ tum dixere, ac postea, volente antistite, scriptis syngraphis singuli prodidere, hæc fuit summa. Quæ ossa uno, denso, pretiosoque comprehensa lapide, in propria servata arca, jam ab initio S. Rosaliæ esse dicebantur, unius formæ uniusque habitudinis, atque adeo unius esse corporis, longe diversa ab iis, quæ in aliis ante locis defossa & in aliam post arcam comportata, nigra, cariosa, cadaver olentia, ita male deformata, ut loci temporumque ludibriis communi naturæ lege objecta, vel primo aspectu videbantur. Hæc vero omnia candida, decora, & quasi ex industria expolita nitescere, nullo corruptionis vestigio deturpata; quidquid in ossibus jam antea fractis spongiosum appareret, admirandam sane præ se ferre pulcritudinem, & instar auri flavescere.

[220] [ac melius jam referunt testimonium;] Etsi vero ex maxima parte tam intime saxo cohæreant, ut separari omnia salva integritate nequeant, nusquam tamen in lapidis naturam esse conversa, formamque esse manifeste discretam, quod experimento etiam facto certissime constitit, nam aliquot ossa integra ac nitidissima, veluti ex folliculo grana, extrahi potuerunt: præsertim capitis partes agnitæ sunt, quarum duæ summum cranium, imum tertia componebat: omnia inter se, & cum ipso capite magnitudinis aliarumque affectionum proportione convenire: nec plura aut pauciora esse, quam unum requirat corpus; imo singula jam suis ex arte anatomica nominibus compellabant; quod longe accuratius in tertia inspectione, cum in arca ad publicam venerationem recondenda fuerunt, præstitere. Odorem non exhalare ingratum, sed suavem: nonnulli etiam, dum hæc scrutarentur, quiddam divinum fragrare persensere, sed ad brevem temporis moram, nam paulo post, quod rei non naturalis argumentum est, ad pristinum redibant. Minimum illud, quod inter muliebrem virilemque ossium structuram interest, non facile, in hoc tamen corpore ob saxea velamina nullatenus deprehendi potuisse; mulieris vero esse, non viri, corpus, ex indiciis sensere; minora quippe erant ossa, candidiora, ac minutioribus quasi granis compacta, quam in virorum corporibus contingat. Demum adnati lapidis sepimentum rem miraculi plenam esse asserebant, supra quam natura præstare posse videretur, atque adeo singulare hic Dei beneficium in protegendis iis ossibus agnoscendum. Res certe erat miræ elegantiæ ac venustatis non antehac visæ, quæque intuentium non solum teneret oculos, sed animos etiam caperet, ut nemo ab inspiciendo, amandoque temperare posset.

[221] Cascinus lib. 1 cap. XI ipsa medicorum verba ex parte recitat. [quod compendio] Integra quinque testimonia juramento firmata nobis quoque scripto sunt communicata. Medici autem hi fuere, Josephus Pizzuto generalis Siciliæ protomedicus, Joannes Franciscus Fiocchetti generalis protomedicus regiæ classis triremium, Franciscus Guerreri protomedicus civitatis Panormitanæ, Hieronymus Spucces & Erasmus Salati, artium & medicinæ doctores, quorum testimonia habeo. Laudat insuper Cascinus pag. 5 Laurentium di Natale, & quædam ipsius verba recitat. Porro omnium testimonia in his consentiunt, primo quod judicarent ossa mulieris potius esse quam viri, idque ex variis sic colligebant, ut tamen faterentur, certo ostendi non posse, quia ossa illa, ex quibus id certo didicissent, lapidi inhærebant: secundo quod essent ordinariæ magnitudinis, miri candoris, & sine ullo odore malo; quodque multum distarent ab aliis ossibus in monte Peregrino repertis quidem, sed alio loco & extra saxum istud, cui ossa S. Rosaliæ erant inclusa.

[222] Hisce vero addit primus: Dum considero hoc opus tam mirabile, [hic recitatur.] primo mihi videtur, habere aliquid divini, id est, Deum Dominum nostrum fecisse tumulum mirabilem ad conservandum hæc ossa, quia revera non apparet opus omnino naturale. Secundus ad prædicta addidit suavem ossium odorem, dixitque se inductum, ut crederet, hæc ossa esse alicujus corporis sancti. Tertius præ ceteris extulit ossium candorem, & pulcritudinem tam saxi quam ossium, dixitque hæc, sive quantitas, sive proportio spectetur, non excedere quantitatem ossium corporis humani mediæ staturæ. Quin & adjunxit omnia sibi tam mirabilia apparere, ut firmiter judicaret, in iis aliquid esse naturali potentia superius, dictaque ossa conservata esse virtute divina, non causa ordinaria & naturali. Quartus ceteris firmius asserit, esse ossa mulieris, additque judicio suo habere aliquid odoris placidi & suavis. Quintus demum, laudato ossium candore & pulcritudine, sine ulla corruptione, judicare se dixit, conservationem pulcritudinemque dictam non posse esse naturalem, sed provenire a causa quadam supernaturali & occulta. Hactenus de inspectione medicorum, post quam Cardinalis archiepiscopus indixit congregationem, in qua omnes theologi antea consulti simul cum medicis convenirent.

§ XXI. Congregatio theologorum simul & medicorum ad approbandas reliquias instituta: mira apparitio, qua veritas ossium S. Rosaliæ firmatur.

[Alia rursum instituta congregatio theologorum & medicorum,] Tandem Idibus Februarii (imo die XI ex Cascino pag. 71) præsul eos omnes, qui secundæ huic inspectioni adfuere, tum alios, qui primo acciti fuerant, in consilium tertio advocavit. Luculenta primum oratione pietatis prudentiæque plena, res ad eam diem gestas explicavit; tum quid de inventis reliquiis statuendum proposuit, appositis iis doctrinæ luminibus, quæ cæteris facem præferrent ad rem tanti momenti decernendam. Cascinus partem istius orationis recitat pag. 71 & 72, ibique asserit, mox lecta esse miracula ex Actis triplicibus. De hisce Cardinalis ipse asseruerat, multo rigore & accuratione examinata fuisse & probata, tam recentiora, quam prima illa jam ante probata, quæ novo examini fuerunt subjecta. Miracula hæc suo loco dabuntur. Interim observo, ordinem rerum perturbatum esse a Salerno, qui contra Cascinum, rei gestæ præsentem, medicorum sententiam ante miraculorum lectionem auditam esse asserit. Ita enim pergit: Medicos suam de cognitis ossibus sententiam in medium proferre jussit; tum de distinctione horum ossium ab aliis in eodem antro, sed alio in loco, non longe post repertis, tum de eorum conservatione & pulcritudine, & prout cuique naturæ terminos res transiliisse videbatur, dissererent. Novissima ac prima miracula legitime juratis testibus accuratius comprobata recitari voluit, prætermissis innumerabilibus signis quotidie ac passim editis, quorum ratio haberi non potuit.

[224] [in qua, ubi res erat disputata, pro approbatione reliquiarum consentiunt omnes,] Perpensum hic etiam, quantum momenti habeant miracula, quæ Dei loquentis sunt verba, & divinum veritatis confirmatæ sigillum, ad vindicandas alicui Sancto suas reliquias, cum de iis dignoscendis agitur, & ad ejus invocationem nominis applicationemque ossium fiunt; tacite quippe tunc ea adjicitur conditio petitioni miraculi, si ejus Sancti sint reliquiæ; imo in re nostra, fuit etiam aliquando expressis verbis adjectum, ut miraculo, quod expetebatur, vellet Deus prodere, an eæ reliquiæ essent nostratis Rosaliæ: collatum discussumque diligenter est, quid in celebrioribus sacrorum corporum inventionibus, ac præsertim sanctorum Placidi & sociorum haud dudum in Sicilia evenisse, quibusque indiciis ad rei caput deventum esse, prodant historiæ. Rogati demum singula religiosorum Ordinum capita, aliique theologorum culmina, in hanc omnes ivere sententiam, evidenter videri credibile, atque adeo pie prudenterque existimandum, placere Deo miraculorum auctori, ea ossa, ut par est, honorifice haberi, atque ut sacras reliquias sanctæ Rosaliæ publico ritu coli & adorari; idque rei veritati, Christianæ religioni, traditæ sanctorum Patrum doctrinæ, sacrorum canonum institutis, Ecclesiæ consuetudini consentaneum esse. Hisce rationibus pro approbatione reliquiarum insistebat Cascinus, qui dissertationem suam ipse recitat cap. XI a pag. 73. Verum & alia argumenta non pauca adjungebat, ut ibidem videri potest.

[225] Fuit tamen unus ex hoc consilio, qui proditum abunde miraculis aiebat eas reliquias esse sanctas; [exceptis uno alterove, qui revelationem initio desiderabant: decreta dein approbatio.] sed ipsissimas sanctæ Rosaliæ esse cælesti aliquo viso magis ac magis exploratum vellet: rejectum quidem a reliquis est id desiderium, quod Deo præscriberet rationem detegendæ veritatis, quam satis declaraverat. Sed humanis hisce votis facilis obsecundavit Deus hoc ipso die tertiodecimo Februarii, ne quid levissimæ dubitationis reliquum esset, quod sanctæ Virginis gloriæ obesse videretur. Sed cælestis is visus, qui eadem consultationis die, ut dixi, accidit, aliquot post dies relatus est ad Cardinalem, cum jam certum haberet sacras reliquias proponere populo adorandas; eaque hora relatus est, cum de die & apparatu antistes & pauci ex familiaribus consulerent: quod factum crediderim eo consilio, ut minime necessarium fuisse ostenderet Deus ad rem satis superque contestatam. Hoc tamen miraculum quod reliquiarum testificationem, & liberandæ per eas urbis exhibuit prædictionem, æquum est, ut integrum, uti evenit, perscribam. Videtur Salernus duas confundere congregationes, quas Cascinus distinxit, de priore agens cap. XI, de altera cap. 13. In priore, teste Cascino pag. 73, duo utcumque manserunt dubii; in altera vero, ut habet pag. 100, omnes consenserunt, excepto uno, qui aberat, & tunc sacri corporis expositio decreta est, necdum audito miraculo & visione sequente, quam post Cascinum ita refert Salernus.

[226] Puellam Vincentii Bonelli conjugem adorta pestis absumpserat. [Eodem die Vincentio Bonello apparens Rosalia,] Sed is, qui viventis uxoris morbum dissimularat, defunctam in æde sacra intra urbem humandam esse contendebat, dictitans eam non peste corruptam, sed insolita vi morbi subito e vivis excessisse. Dolo etiam suo mendacium adstruebat, quod ejus domus nemini medicorum patuisset; nam ipse, ne corpori conjugis, quam propter ætatis florem & elegantes mores unice deperibat, medicæ admoverentur manus, addiscendo a peritis, adhibendoque morbi remedia, medicum egerat. Sed non fefellit eorum, qui publicæ valetudini præerant, diligentiam aut fidem. Ubi ergo in cadavere pestilentiæ signa comperta sunt, jussum ut illa extra urbem efferretur, & ipse intra domum se contineret. Hic ille mœrore angi: neque conjugem defunctam dolebat magis, quam inspectam pudebat. Igitur doloris impatiens proximo die, qui pridie Idus Februarias fuit, sub primam noctem publicam legem, & domus claustra perfringens, urbe egreditur, & in domuncula ad crepidines montis Peregrini sita noctem illam traduxit; postera deinde luce, ut animum ab ægritudine avocaret, venaticos præ se agens canes, quos domo secum eduxerat, solus montis illius salebras, sclopum gestans, peragrare cœpit.

[227] Ubi eo loci progressus est, quas vulgo Scalas appellant, [docet corpus suum esse inventum,] obviam sese tulit mulier eremitico quidem vestium cultu, sed decora facie, atque hominem primo ac improviso aspectu exhorrescentem, & vix oculos præ veneratione attollentem, sic blande alloquitur: Solve animum metu: mecum una ad ardua montis succede: specum tibi & penetrale commonstrabo meum. His dictis præivit illa, ac taciti utrique ad antrum, ubi sacrum sanctæ Rosaliæ corpus inventum diximus, perrexere. Hic illa ad Vincentium os simul vocemque convertens, Eccum, inquit, antrum, ubi meum jacens corpus tot transegit annos. Diu quæsitum olim est, sed jam hinc modo longe abest. Digitoque exsignans saxum omnium maxime excavatum, quod corpus humanum per foramen adrepens anguste caperet, Et hæc, inquit, mea est peregrina cella, ubi multum itidem ætatis exegi. Sed nunc jam Panormum versus descendamus; nam quæ tibi agenda sunt, inter descendendum edisseram. Non longe ab antro decesserant, & Vincentius, qui adhuc incertus animi attonitoque similis pœne obriguerat, nunc tandem, cum sibimet ipse animi aliquantum fecisset, sic eam affatur. Ecquam te dicam esse, mulier? O quantus inest decor! Næ tu angeli vultum, non hominis, refers. Ad hæc illa subridens: Non me agnoscis? Cum negasset homo: Ego, inquit, Rosalia sum.

[228] [Panormum peste liberandam suo patrocinio; ipsum vero post quatriduum moriturum:] Tune illa, Vincentius excipit, diva Rosalia? ac detecto capite venerabundus ad ejus accidit pedes. Quid igitur, subdit, inclyta Virgo, pacem Panormo non exposcis? Quidni a patria prohibes grassantem luem, quæ quod roboris, quod floris est civium, male depascitur; atque hos inter uxor etiam mea sublata est. Tum Virgo: Ita usque adhuc Deo libitum fuit. (Addit Cascinus: Et gratia illi obtenta non est propter incredulitatem aliquorum. Nimis disputarunt & ratiocinati sunt de corpore meo. Verum dum in processione supplicantium per urbem fuerit circumlatum, cantatumque te Deum laudamus, tunc urbs mea gratiam impetrabit, ut mihi jam promisit gloriosa Virgo Dei Mater, cælique & terræ regina. Posteriora utcumque expressit Salernus, ad quem regredior, nonnihil tamen mutata hoc modo:) Sed jam ab eo veniam meæ civitati obtinui, interposita maxime Virginis Deiparæ totiusque orbis Reginæ gratia. Ubi corporis mei reliquiæ circumlatæ per urbem fuerint, actæque celebri hymno Deo gratiæ, tum salutis beneficio civitas affecta erit. Interim tibi per me mandat Deus, ut Panormum regressus criminum exhomologesi sacraque Eucharistia animum lustres: tum per eum sacerdotem, qui tibi aures confitenti dederit (tibi enim adire non licebit) Cardinali Auriæ nuncies, non longiori disceptatione opus esse: certo sciat ipsummet meum corpus apud se in sacrario servari. Rectene rem tenes? facturum te recipis, necne? Ego vero, inquit is, recipio, atque id tibi polliceor. Ubi progredientes ad eam vallem, quam vulgo Suis appellant, tum Virgo, Tibi, inquit, præcipio, ut dicto audiens mandata perficias: atque hoc tibi esto signum, ne vana hæc existimes visa auditaque: peste corripieris, & post quatuor dies decedes. Ne time. Animum sacramentis purga, & per confessarium, quæ dixi, nuncies volo. His dictis evanuit.

[229] [Vincentias vero correptus morbo, advocato confessario] Jam Vincentium pergentem in urbem ire febris adoritur, atque anceps illa cogitatio standumne sibi promissis esset: hinc enim hominem impellebat fides ac religio, ut ea præstaret: at inde absterrebat metus, ne, si se violatorem legis, ac delusæ custodiæ reum proderet, capite plecteretur. Subegit tandem hominem humani periculi metus, mutatoque consilio domum prima nocte repetit. Quatuor ipsos dies in lecto jacuerat, omnia pertinaci silentio supprimens, ac ne domesticis quidem aliquid communicando, post exactam mediam noctem, quæ anteit duodevigesimum Februarii diem mater filio assidens per increscentem pestilentiæ vim animum a sensibus avocari advertens, nec multum abesse, ut a corpore dirimatur, sacerdotem accersiri jubet. Curandis ægrorum animis in ea regione, quam sanctæ Agathæ Villam incolæ appellant, præerat spectatæ virtutis sacerdos domnus Petrus Monachus, qui sæviente Panormi lue, cum vacuus periculo in patria sua ageret Thermis, caritate in Deum hominesque succensus, ab archiepiscopo Panormitano flagitavit, atque alteris litteris impetravit id munus sibi demandari, ut Sacramenta ministraret peste correptis. Hic ergo Vincentio opitulatum veniens, cum abalienatam a sensibus mentem offendisset, precibus, & si quo alio modo per id tempus licuit, hominem juvit, abiensque præcepit, ut se revocarent, si forte integri redirent sensus. Id post aliquot horas factum.

[230] At Vincentius jam sui compos primo cum sacerdote congressu, [totam visionem enarrat primum,] Multa, inquit, eaque maxima, prius quam peccata, expromenda mihi sunt, pater. Negare hic contra, quidquam Confessioni prævertendum: quis enim animum a suo statu post paulo non dimovendum præstet? Quamobrem Vincentius peccata ante omnia aperire induxit animum; sed fide ab ipso sacerdote accepta, iis auditis, ad cætera vacuas præbiturum aures. Igitur ubi absoluto criminibus animo, ac cælesti pane refecto, rei narrandæ tempus adfuit, varie affectis commotisque præcordiis, hinc dolore tam diu dilatæ narrationis, hinc gaudio, quod jam retegendæ rei tam gravis copia esset, cum prorumpere vellet in verba, magnam primum lacrymarum vim effudit. Tum collectis viribus vigescente satis animo, in medio considens lecto, Ades, inquit, animo, pater; magnum enim rei pretium est. Atque hæc præfatus, oblatam sibi speciem, habitos sermones eo, quo dixi, ordine exposuit. Sciscitanti deinde multa sacerdoti apte respondit; ac demum obtestatus eum est, uti maturaret rem ad Cardinalem perferre. Eo dimisso, nihil cunctatur sacerdos.

[231] At Cardinalis, nuncio audito, duos e vestigio ex Capuccinorum familia, [eamque deinde repetit eidem & duobus Capucinis singula scripto excipientibus:] juvandis etiam ægrorum animis destinatos, cum eodem sacerdote ad Vincentium ire jussit, ut rursus omnia accurate audirent, & scripto exciperent; ita enim fieret, ut exploratum magis ratumque miraculum, si tribus eadem testibus dicerentur, sibique constaret in narrando æger. Nec vero quidquam discrepavit, sed omnia alacriter uno eodemque tenore repetita, & præscripta. Perfecto virginis Rosaliæ imperio lætus Vincentius, animam mox agere occœpit, emisitque in cælum, ut fas est credere, duodecimo Kalendas Martii. Hæc omnia ex Cascino deprompta. Addi ex eo potest, totam infirmi narrationem secunda vice, dum aderant duo Capucini, scripto fuisse exceptam, prælectamque ægroto, qui omnia rata habuit. Visio autem hæc Cardinali archiepiscopo nuntiata est, dum sacra S. Rosaliæ ossa discernebantur ab anatomicis, præsente ipso Cascino.

[232] Igitur quo die de S. Rosaliæ reliquiis inita consultatio sacros honores iis decrevit, [pestis etiam eodem die imminuta. Ossa Sanctæ per anatomicos] duobus Deus prodigiis rem confirmare visus; altero, missa de cælo eadem Virginis specie, cujus agebatur gloria, ad rem decretam novo cælestique calculo stabiliendam; altero in ipsa urbe pestilentiam compescendo; nam e tabulis præfectorum valetudinis publicæ, in quas peste contactorum ac pereuntium numerus referebatur, ab eo die insigni decremento diminutum eum numerum, qui centenos antea singulis fere diebus continebat, licet animadvertere; nec multum effluxit temporis, cum ad denos, aut etiam quinos redactus est. Adeo non alium iracundiæ suæ modum, quam S. Rosaliæ gloriam statuisse videbatur Deus; ejusque habenas huic Virgini tradidisse in manus, ut quo magis minusve sua procederet gloria, eo illas vel adduceret, vel remitteret. Tum brevi ad levandum onus, & ut omnium ossium apertius constaret numerus, & suo inscripta nomine condi possent, scalpro excisorio resecta magnam partem est crassities silicis, qui ea tot sæculis ab injuriis temporum defenderat. Ac ne longius civitatis salus protraheretur, octavo Kalendas Martias anno jubilæi & salutis millesimo sexcentesimo vigesimo quinto, coacto cum prætore frequenti senatu, selectisque aliis viris, singillatim ossa, suo appellata per anatomistas ac notata nomine, & lapide adhuc non admodum alto circumtecta, in capsulam, quæ pro temporis angustiis parari potuit, locuplete ornamento elegantem, ab Cardinale archiepiscopo senatui tradita, fuere immissa.

[233] [enumerata, atque eleganti imposita thecæ,] Cascinus cap. 13 pag. 101 & sequentibus de anatomica illa ossium enumeratione latius agit, testaturque ad eam delegatos fuisse tres anatomiæ peritos medicos cum quatuor theologis. Hi fuerunt Franciscus Riba vicarius generalis, Vincentius Domenichi protonotarius Apostolicus, & Cascinus ipse cum alio quodam e Societate Jesu. Medici erant Hieronymus Spucces, Erasmus Salati & Franciscus Guerreri. Hi porro, ut ex Cascini verbis colligitur, singulos lapides, prout confracti erant cum inclusis reliquiis, accurate lustrare cœperunt a die XIII vel XIV Februarii, idque continuarunt usque ad diem XXII ejusdem mensis, quo sacræ reliquiæ primum in theca reclusæ, & ad ecclesiam cathedralem fuere delatæ. Omnium autem ossium inventorum, quæ partim lapidi inhærere sinebant, ne frangerentur magis, partim e lapide erant ablata, accuratus confectus est catalogus, isque satis prolixus, quem recitat Cascinus pag. 105 & 106 quemque Latine dabo § 24. Deinde subdit laudatus scriptor, partes omnes enumeratas per Cardinalem archiepiscopum panno serico, & thecæ eleganti fuisse inclusas, particulas tamen varias senatoribus aliisque personis fuisse concessas, sibique inter alios datam fuisse particulam brachii, ubi manui conjungitur.

[234] [quæ honorifice ad ecclesiam principem transfertur.] Hisce vero peractis, postquam clausa erat theca, clavesque datæ senatoribus & canonicis, nobili supplicantium agmine comitante, theca ad ecclesiam cathedralem recta via fuit delata, prout narrat Salernus, qui ita prosequitur: Præcipiti vero ad vesperam die, omnibus urbis primoribus, & candidato clericorum ordine cereis facibus præeunte, subvectum humeris ecclesiastica dignitate fungentium sacrum illud onus, ex ædibus archiepiscopi elatum est in proximum templum cathedrale. Ibi sublimi in solio collocata sacra lipsana Cardinalis Auria archiepiscopus, regius magistratus omnis, senatus urbis, & immensa adcurrentis populi multitudo piissime adorarunt; & præcinente antistite plenis musicis choris Deo ac Virgini decantatæ laudes, effusæque preces. Ubi vero satis concessum temporis satiandis oculis animisque populi, ab iisdem sacerdotibus transvecta in sacram cellam, ubi vetus reliquiarum thesaurus SS. Christinæ & Nymphæ argenteis arcis honorifice asservatur. Festivus tunc, perque triduum æris campani pulsus, æneorum tormentorum fragor, accensæ sub noctem faculæ, non virorum modo, sed & mulierum, quibus, sublato interim edicto, facta est potestas accedendi ad templum, sexcentaque alia lætitiam ac pietatem prodebant simul ac fovebant. Sed hæc præludia fuere honorum & gaudii Panormitani. Quippe, teste Cascino pag. 107, senatores, antequam discederent, statuerunt sacrum corpus includere thecæ e solido argento, eidemque exstruendum curare sacellum magnificentius, splendide quoque exornare sacellum montis Peregrini, e quo tantum acceperant thesaurum, & præ ceteris curare, ut pompa pararetur honorificentissima ad sacras reliquias per urbem circumferendas.

§ XXII. Corpus S. Rosaliæ solemni pompa per urbem circumlatum: finis pestilentiæ ejus beneficio impetratus.

[Ingens Panormitanorum apparatus] Disceptabatur interim, inter doctos etiam, de cælestium oraculorum tum veteri traditione, tum nuper a Bonello acceptorum sententia, an habitis primis sacro corpori honoribus extirpanda penitus foret pestilentia, an expectandum beneficium, donec solemni pompa per urbem circumferretur. Id tutissimum plerique sentiebant, ut quam citissime, non expectato anniversario inventionis die, nec magnifico ullo apparatu, qualis jam animo concipiebatur, per urbem reliquiæ ducerentur; nemo enim ultra hoc tempus incolumitatis spem rejiciebat. Sed neque id divino consilio, nec magistratui placuit. Cum ergo jam doceret eventus, non statim cultis reliquiis stirpitus luem omnem Panormo evulsam esse, in dies tamen magis magisque languescere, decretum est, ut post unum aut alterum mensem, adaucto quam maxime posset operarum numero, ad solemniorem pompam atque apparatum celerius concinnandum, urbem obirent; is enim cultus gloriæ Virginis, quam promovebat Deus, eique pietati, quam fovere in populo par erat, consentaneus videbatur. Quatuor sublicios triumphales arcus Catalaunia, Florentina, Genuensis, & Neapolitana gens, quæ negotiandi causa Panormi degit, poëtarum pictorumque industria, signis, epigrammatis, aliisque maximo sumptu eleganter exornatos statuerunt. Quintum ære publico senatus in meditullio urbis construxit amplissimum, ubi & architecti ingenium & ars, fabrorum industria, & dives urbis pietas cum liberalitate eluxit; ad quindecim aureorum millia impensum est: nam sericis pannis acu pictis, argento auroque intertextis, quadraginta & octo columnarum ordines, fornicesque erant convestiti; simulacris triginta sex, innumerisque aliis ornamentis moles altissima admirationem excivit: ædes maxima peripetasmatis quanta quanta est, pretiosis ornata: imperatum civibus, ut longissimo viarum tractu, qua eundum erat, domorum parietes a calce ad summum usque verticem, quibus quisque posset elegantioribus ornamentis convestirent: altaria per aliquot intervalla viarum triginta tria, signis, vasisque argenteis atque aureis affabre cælatis referta erigerent, ut tota urbs unius templi D. Rosaliæ sacri speciem præ se ferret.

[236] [ad circumferendas per urbem Sanctæ reliquias:] Strepebat tota fere civitas apparatu ingentium machinarum, fabrisque omnium generum per amplissima atria domosque dispersis. Certatim res agebatur summa opum vi, nec quisquam a cæli inclementia, vel quod præsentissimum erat periculi, a contagio rei suæ familiari metuebat, vel sibi. Quidquid ingruente peste abstrusum fuerat in penetralibus ædium, obstructo etiam muris portarum aditu, id, quamvis pretiosissimum esset, eductum nunc est: qui urgente metu sese domi continuerant, veluti carceri sponte mancipati, prodiere omnes; ea nimirum omnium animos spes ac religio invaserat, se jam periculis defunctos D. Rosaliæ patrocinio. Nec id sane fefellit quempiam. Cæterum cum temporis plusquam constituerat magistratus, absumptum esset in tanto rerum apparatu, quod tamen vix satis esse potuisset tot tantisque operibus perficiendis, nisi moræ impatiens alacritas, veluti fugientem pestilentiam insecuta, sibi stimulos admovisset; indicta tandem est solemnis supplicatio triumphi in morem V Idus Junii. Consonat cum hisce Cascinus cap. 14, nonnulla tamen addens. Nam primo observat, tantam quoque magistratuum fuisse fiduciam, ut omnibus, exceptis infectis, facultatem fecerint libere agendi & commeandi per urbem, acsi nulla superfuisset contagionis formido. Secundo jusserunt, deponi ab omnibus lugubres vestes in honorem S. Rosaliæ. Tertio testatur, ignes festivos cœptos a die VI Junii; die vero VII corpus arcæ magis pretiosæ impositum; indictumque eodem die Sabbati solemne jejunium. Redeamus ad Salernum.

[237] [nobile agmen ac copiosum eas comitantiam per urbem:] Pompam, inquit, ducebant ex quatuor præcipuis urbis regionibus longa serie cives genere ac fortuna honesti, nobilesque in quatuor distincti classes, tum sodalitates tres & nonaginta cum Sanctorum simulacris: additus ducentarum virginum impuberum chorus, qui floreis sertis redimitus, palmarum ramos manibus præferens, Io triumphe, si non voce, virginitatis certe insignibus, S. Rosaliæ decantabat; & frequentissimus clericorum ordo subsequuti sunt. Arcam cristallinis compactam tabulis, & argenteis distinctam laminis, sacra Rosaliæ ossa coccineo serico involuta concludentem ex primo equestris ordinis flore triginta duo, vestium splendore gemmisque clari, humeris vectabant suis. His reliqua agglomerata nobilitas, tum Cardinalis Auria urbis archiepiscopus idemque prorex, stipante senatu & consilio regio, prosequebatur. Quanto populi vias ac fenestras omnes occupantis plausu, quot lætitiæ signis, piisque lacrymis continenter sacrum corpus exciperetur; quo pacto novemdiale reductis in ædem maximam reliquiis, atque in altissimo solio positis, solemni ritu celebratum sit, cum explicari facile nequeat, ne longum faciam, libens prætereo; impensa fuisse in omnem apparatum, qua publicum, qua privatum, centum aureorum millia, harum rerum peritiores credidere. Hactenus Salernus. Si quis vero prolixiorem celeberrimæ hujus pompæ relationem desideret, adire poterit Cascinum, qui eam lib. 1 cap. 14 fuse enarrat.

[238] [circumlatis reliquiis, cessat fere pestis:] Finem pestilentiæ, quem Panormitani non frustra sperabant, Salernus ita refert: Sed finem pestilentiæ finis narrationis tandem excipiat. Experta non exiguo suo damno sæpius fuerat hoc anno civitas, quantum obfuissent festorum dierum celebritas, & conventus omnes per occasionem supplicationum facti: quare una vox omnium erat, ex tanto apparatu, usuque supellectilis, quæ famulis, operis, omnique infimæ plebi ultro citroque contrectanda tradebatur, atque ex tanto tamque diuturno populi conventu, universam omnino civitatem pestilentia conflagraturam, nisi divina virtute ab eo periculo evasisset: spes tamen in virginem Rosaliam divinitus concepta incolumitatis pignus fuit ad hæc peragenda: nec fefellit. Recisa sunt hydræ huic teterrimæ capita omnia: restinctus est ignis ille noxius urbem depopulatus. Quare gaudium & admiratio omnium animos occupavit, ac pœne obstupefecerat miraculi magnitudo. Illud tamen plerosque perculit, quod, cum per proximos festos dies in tanta hominum frequentia contactuque supellectilis nemo a pestilentia tentatus fuisset, elapsis diebus circiter decem, scintillæ aliquot iterum emicarent: & licet paucos admodum corriperent, injecere tamen metum, ne maxima inde flamma excitaretur incendii. Comperta quidem fuit aliquot hominum temeritas, qui, dum intra lazareti fines, tum morbo impliciti, tum ægrorum ministri supplicationem D. Rosaliæ peragerent, & reliquiarum particulam pompa circumducta venerarentur, per summam licentiam ex urbe illuc penetrarunt, amicos ibi commorantes non revisuri modo, sed in amplexus etiam, & carorum oscula ruentes; quare spe optime in D. Rosaliæ patrocinio posita in temeritatem ab iis adducta, restitutam rem pœne ex integro everterunt.

[239] Consternavit civium animos novus is pestilentiæ rumor; [atque omnino exstinguitur die 15 Julii:] sed omnino lente serpebat morbus, intra exiguum retentus numerum; & cum antea, ubi semel domum quampiam invasisset lues, vix paucis ex ea familia pepercisset, nunc uno ægro, cæteri ut plurimum immunes erant. Matres liberorum amore victæ, eos peste forte affectos modo amplecti, fovere, contrectare impune potuerunt. Ut jam evulsos ferocissimæ bestiæ dentes D. Rosaliæ manu sibi ipsi gratulantes intuerentur omnes; sed adhuc eam vivere ægre ferrent. Senatui interim mens injecta est de exornando montis Peregrini antro, quod antea S. Virgini promiserat, nec hactenus gravioribus distentus curis perficere quiverat. Illuc ergo ascendit prætor, loci conditionem contemplaturus, jussitque ornamenta. Incidit illud iter in diem decimam quintam Julii, qua primus ab inventione sacri corporis annus claudebatur: fausteque id accidit; cum enim regrederetur, nunciatum illi est, neminem ea die tota urbe vel peste correptum, vel in ejus suspicionem venisse, neque ullam ex veteri morbo mortem accidisse. Discussa ergo nubecula, cælestis beneficii clarior lætiorque lux splendescere occœpit, atque iniri jam tum quadraginta dierum numerus, ex veteri instituto veluti jure gentium præscriptus perfectæ incolumitati explorandæ. Eaque dierum periocha felicissime præterlapsa, ac decem aliis diebus de more ad purgandam civitatem exactis, in diem tertium Septembris, qui natalem S. Rosaliæ diem præcedit, incidit perfectæ redintegratæ valetudinis documentum: quare laudibus Deo O. M., ac S. Rosaliæ civi & patronæ rite persolutis, licuit Panormo commercia jam diu intermissa jungere cum omnibus Siciliæ & orbis urbibus, eademque fuit & natalis S. Virginis & Panormi renascentis lux.

[240] Hisce consona habet Cascinus lib. 1 cap. 17, sed pluribus rationibus ostendit, beneficium depulsæ pestilentiæ attribuendum esse patrocinio S. Rosaliæ. [argumenta attribuendi hoc beneficium S. Rosaliæ patrocinio.] Lubet ipsius rationes breviter recensere. Prima ratio solum probabilis est, quod S. Rosalia variis prædixisset, corpus suum reperiendum tempore gravissimæ calamitatis. Hæc ratio per se non probat beneficium obtentum, sed aliis rationibus verisimilitudinem addit. Secunda ratio est mirabilis illa S. Rosaliæ invocatio, quæ relata est num. 198; cum videatur divino instinctu facta: huic vero addi potest mira Panormitanorum de ope S. Rosaliæ fiducia. Tertium obtenti a S. Rosalia beneficii indicium est, quod observatum sit, pestilentiæ vim decrevisse, quoties strenue laborabatur pro approbando corpore, aut Sanctæ gloria promovenda; contra crevisse, cum moræ injiciebantur approbationi reliquiarum. Quartum idque clarius argumentum est apparitio Virginis Vincentio Bonello oblata, certis ea testimoniis & secuta Vincentii morte confirmata; cum ipsa Sancta ibidem prædixerit cessaturam pestem, post corpus suum honorifice per urbem circumlatum, sicut revera evenit. Scrupuli quidem hic nonnihil esse potest, quia non eodem die, quo circumlatæ sunt sacræ reliquiæ, pestilentia penitus cessavit. Verum non promiserat Sancta pestem eodem die omnino cessaturam, licet Panormitani fortasse verba ipsius eo sensu intellexissent; sed gratiam præstandam dixerat. Magna autem eodem die gratia urbi præstita est, quod pestis tota fere fuerit sublata, perfectumque fuit beneficium, quando illi post aliquot hebdomadas curarunt in monte Peregrino exornari Sanctæ sacellum, uti antea promiserant. Præterea hanc pestis depulsionem varia faciunt illustriorem, primo tempus, cum pestis cessaverit media æstate, quando id naturaliter minus sperari poterat: secundo quia ob supplicationem tanta erat libertas eundi & quibuslibet vestimentis utendi, ut malum ea libertate longius serpere debuisset: tertio simul cum peste ita sublati sunt morbi similes, aliique omnes, ut Cascinus pag. 148 testetur, valetudinaria Panormi ea æstate & secuto autumno vacua fuisse: quarto quia ne unus quidem eorum, qui domos infectas jussi sunt purgare, peste infectus fuit. Hæc aliaque plura ibidem Cascinus.

§ XXIII. Pestis post quinque menses iterum Panormitanos corripit: at ope S. Rosaliæ, ut creditur, paulatim extinguitur: inventio corporis & pestilentiæ depulsio ex Pirro.

[Ostenditur, integre Panormi] Cascinus cap. 15 & 16 varia recenset signa beneficiaque, quibus probatur magis, inventas in monte Peregrino reliquias esse S. Rosaliæ. Verum cum id jam satis videatur firmatum, beneficia illa recensebo post Vitas, ubi legi poterunt. Idem cap. 17 ostendit, depulsionem pestilentiæ beneficio S. Rosaliæ attribuendam, ut mox memoravi. Ibidem etiam demonstrat, pestilentiam integre fuisse sublatam, quod huc proprie spectat: nam suspicio oriri posset, sedatam potius & sopitam fuisse, quam penitus exstinctam, quia post quinque menses rursum Panormi sæviit. Signa autem sublatæ penitus pestilentiæ hæc recensentur. Primo numerati sunt dies quadraginta, quibus nullus peste correptus asseritur. Postea vero octo diebus exspectatum est, ut loca olim infecta & suspecta purgarentur. Purgata sunt duo millia domuum, uti & merces in iis servatæ, purgata & valetudinaria infectorum; nec tamen ullus ex iis etiam, qui opere tam periculoso occupabantur, malo correptus fuit. Secundo nec glandulæ, nec papulæ, nec purpureæ maculæ, nec vari, imo nec febres, nec alii morbi quemquam eo tempore affligebant, teste Cascino, ne ulla pestilentiæ suspicio superesse posset.

[242] Tertio, elapsis primo quadraginta, deinde & octo diebus, [sublatam fuisse pestilentiam:] die III Septembris liberum Panormitanis datum est commercium, nec ullum inde ortum est damnum. De hisce Cascinus ita habet pag. 148: Tertia circumstantia est, quod perfectio sanitatis miraculose obtentæ exacte probata fuerit: nam cum portæ essent apertæ terram mareque versus ducentes, liberumque commercium per totum regnum & foris, ita ut a tribus solum locis etiam tum arcerentur, cumque merces portarentur per nundinas regni, hominesque & merces navibus imponerentur, ac regia triremis cum aliis, quæ in portu erant, discederet; nullus fuit locus, in quo tali commercio ullum deprehenderetur contagii indicium: atque ita perfecta sanitas quinque mensibus perseveravit, ita ut apud omnes solide confirmata & omnino esset certa. Quarto recitat ibidem Cascinus pag. 149 diploma Cardinalis archiepiscopi, qui eodem tempore totam Siciliam pro rege Catholico administrabat, promulgatum ritu solemni die III Septembris. Hoc diplomate Cardinalis regni gubernator commercium Panormitanorum cum toto Siciliæ regno plenissime restituit, depulsionem pestilentiæ patrocinio S. Rosaliæ attribuit, omniaque fere, quæ jam dicta sunt, auctoritate publica confirmat. Quapropter dubitandum non est, quin pestilentia omnino cessaverit Panormi.

[243] Verumtamen necdum finito illo anno, lues ibidem revixit, [ea tamen post quinque circiter menses ibidem mitius revixit,] ut post Cascinum narrat Salernus his verbis: Sed quinque circiter menses effluxerant a pestilentia, ut ita dicam, consepulta, cum revixit Panormi, quod aliquid infectarum olim vestium, sive hominum avaritia ibi absconditum, & modo depromptum, sive ex aliis oppidis importatum fuerit: sæpe enim mortalium genus divinis beneficiis aut uti nescium, aut etiam abusum, ea per socordiam corrumpit. Fuit vero longe mitior hæc posterior lues. Quare, licet ad tuendam publicam fidem, aliarum urbium gentiumque commercio abdicarit se Panormus; haud tamen necesse habuit civium concursus interdicere, aut fæminis puerisque edicere, ne, pro majori ipsorum contrahendæ pestis periculo, domo pedem efferrent. Idque etiam S. Rosaliæ precibus a Deo datum esse credidere prudentiores, qui naturæ lege in eo veneno, quod clausum in absconditis vestibus per æstatem & autumnum recruduisse oportuit, satis virium esse cogitarunt ad civitatem denuo corrumpendam, ac etiam devastandam, cum præsertim humana præsidia non multum obsisterent. Hisce consentiens Cascinus, addit pag. 155, nonnullos credidisse, iteratum fuisse istud pestilentiæ flagellum ob qualemcumque negligentiam Panormitanorum in colenda S. Rosalia. Certe refert pag. 157 exornationem nobilissimi sacelli cœptam esse XX Januarii anni 1626, postquam mense Decembri lues iterum sævire cœperat. Itaque si consideremus pestem ceßasse eodem die, quo mandatum erat, ut sacellum id exornaretur, sicut relatum est num. 239; non prorsus vana videbitur illa piorum virorum suspicio; nec tamen illa pugnabit cum causa reviviscentis pestilentiæ ante data: in pœnam enim negligentiæ permittere potuit Deus, ut per causam naturalem pestis rursum Panormi accenderetur.

[244] [cujusdam Religiosi diffidentia conventus sui peste punita:] Insinuat idem scriptor, diffidentiam quorumdam secunda hac pestilentia fortasse punitam esse. Exemplum quoque refert mirabile, quod testatur tempore secundæ pestis accidisse viro Religioso Ordinis Augustinianorum reformatorum, cujus erat præpositus provincialis. Invaserat pestis conventum S. Nicolai Tolentini, eaque duo ibidem occubuerunt. Unus ex illis, cui nomen Joannes Maria, quique, utpote vir valde religiosus, diem & horam mortis suæ prædixit, monuit P. Provincialem, factum esse culpa ipsius, ut pestis in conventu sæviret, quod, cum Superior esset, non satis haberet fiduciæ de patrocinio S. Rosaliæ, dicens omnes morituros, nisi pœnitentia culpam emendaret. Cum autem vera esse intelligeret P. Provincialis, quæ dicebantur de defectu fiduciæ suæ, statuit nudis pedibus speluncam Sanctæ adire, licet ægre id præstare posset ob dolores arthriticos, quibus affligebatur. Cœpit ita incedere. Deinde cum nimium affligeretur, soleas induit, ut sic incederet. At vix ad passus ducentos processerat, quando una e soleis excidit: atque hoc signo monitus, alteram quoque abjecit. Demum nudis pedibus ad speluncam pervenit, Sanctamque pie invocavit tanto fructu, ut ipse sanus domum redierit, omnesque infirmi sanarentur, nec ullus deinceps ibidem peste corriperetur. Ita refert Cascinus, sed paulo prolixius.

[245] [pestis hæc ejusdem Sanctæ patrocinio sublata creditur, uti & per reliquam Siciliam.] Idem scriptor iteratam Panormitanorum liberationem patrocinio S. Rosaliæ cum aliis passim attribuit, quamvis fateatur malum non cessasse subito, quemadmodum prima vice, sed paulatim diminutum esse, & demum prorsus ablatum. Ratio præcipua est, quod S. Rosalia præ ceteris invocata fuerit, magnaque de ope ipsius fuerit fiducia Panormitanorum, quodque in prima pestilentia opem ipsius fuissent experti. Addi possunt beneficia particularibus personis præstita, ex iisque probabiliter colligi, omnes demum ejusdem Sanctæ patrocinio servatos esse. Salernus de eo beneficio mentem suam sic exprimit: Ut majorem vero iterato S. Rosaliæ beneficio lucem affunderet Deus, finem secundæ huic pestilentiæ statuit Deus mense Junio anni MDCXXVI, cum recurrebat dies triumphi ab eadem Virgine proximo anno peracti. Nec multo post idem incolumitatis beneficium in omne Siciliæ corpus, qua fuerat eo morbo correptum, supra spem & humanas vires a capite promanavit. Hic omnium sensus atque consessio fuit, exactum peffilentiæ morbum tum ab iis urbibus, quas occupaverat, tum ab illis, quibus imminebat, D. Rosaliæ patrocinio. Quare & omnium ore id celebrabatur, & in proregum edictis, ubi de facultate jungendi commercii, & transvehendæ rei familiaris agebatur, explicatum est luculenter; &, quod præclarius est, anno MDCXXIX Urbanus VIII Pontifex maximus, singulari erga hanc Virginem pietate incensus, ejus nomen bis in Ecclesiæ Fastos retulit, diem natalem pridie Nonas Septembres. & reliquiarum inventionem Idibus Julii, adjecto etiam honorificentissimo elogio, Siciliæ liberationem D. Rosaliæ beneficiis acceptam referente. Hactenus Salernus ex Cascino, cujus relationem testimoniis scriptorum posteriorum interpolare nolui, quia solus Cascinus omnia abunde explicuit, & scriptores alii ex ipso fere hauserunt.

[246] Ne quis tamen existimet, solius Cascini auctoritate niti omnia, [Relatio Pirri de pestilentia Panormitana,] alterum adjungam testem omni exceptione majorem, cujus Opus impressum est anno 1630, ita ut scripserit ante visam Cascini lucubrationem, & omnia ipse videre potuerit, æque ac Cascinus. Rocchus Pirrus tom. 1 Siciliæ sacræ in Notitia ecclesiæ Panormitanæ pag. 198 capita præcipua corporis inventi & pestilentiæ depulsæ breviter narrat his verbis: Anno MDCXXIV Panormum lues invasit ex Africæ oris invecta cum iis, qui inde e servitute pretio redempti huc appulere. Ut ergo funesta pestis flamma se prodidit, tristi accepto nuncio præsul optimus, qui tum Panormo aberat, Thermis degens, sui immemor, sed suorum memor, ac vitæ prodigus, in medios se conjecit ignes. Quod ille non ausus, quod non tentavit, ut serpens pedetentim malum restingueret? Numinis primo iram in scelera ulciscentem deprecari institit; supplices vidimus hominum classes eo auctore vilibus indutas saccis, cinere conspersas, funibus & ferreis circumdatas catenis, flagellis in se acriter desævientes, spinis dilacerantes caput, & pectora ex animo tundentes, prosterni templis, aris adgeniculari, lacrymarum vise perfundere, divinæ largitionis beneficia implorare, ac suorum scelerum noxas odisse, accusare, detestari.

[247] Quantum præstantissimæ urbis facies tunc immutata! [de mirabili S. Rosaliæ invocatione,] quam cito, qui in corporis cultu renidebat, fulgor in squallorem abiit! quam cito ejecto gaudio triumphavit in urbe mœror, ut pientissimum Servatoris pectus ad commiserationem inflecteret! circumductæ sunt per urbem SS. Christinæ patronæ, atque Nymphæ Panor. sacræ reliquiæ die XV Julii: cum illud accidit admirabile, atque salutis initium, vel index potius. Incedebat ordine clerus omnis in pompa, Sanctorum (ut solet) in litaniis digestorum implorans auxilia: præcinebant quatuor, duo inter primos, inter postremos alii. Postquam ergo Panormitanarum virginum nomina de more edidissent; divinitus ecce injecta mente proclamant omnes sancta Rosalia ora pro nobis, cum ea tamen res numquam fieri consueverit, nec de illa convenisse aut cogitasse cum jurisjurandi religione affirmaverint sacerdotes illi, probatæ satis perspectæque virtutis. Erexit eorum, qui aderant, animos inopinum Virginis nomen, quod hactenus Panormitanis e mente excidisse videbatur; tunc vero præter morem non sine quodam liquescentis voluptatis sensu usurpabatur.

[248] Adfuit suorum civium amantissima Rosalia supplicationibus: [de corpore eodem die invento,] eodem ecce die Joannettino præsuli nuncius præfertur lætissimus, in Ercta Monte, quem Peregrinum vulgo dicimus, mille ab urbe passibus sejuncto, D. Rosaliæ corpus in antro inventum, ubi hactenus constans civium traditio delitescere, ac ad reparandam patriæ felicitatem detineri renarraverat. Virginis nimirum monitu quidam terram egerere tentarunt, qui cum in prægrande saxum incidissent, quo sæpe alii effodientes eadem de caussa pervenerunt, haud consternati animo; sed, Age, inquit, quidam, infringe sodes rupem, progreditor ulterius, quam alii fecerint. Ictum vibrat alter ferrea clava, exilit frustum: atque inde saxo divinitus circumjecto inclusum vident Rosaliæ virginis corpus. Procumbunt illi in genua, venerantur sacras exuvias, atque quo possunt honore tractant amabilem rupem, cælestem thesaurum, Panormitanas divitias. Adest illico, qui rem Joannettino præsuli renuntiat; ille ad se afferri divinum illud adversus ingruentem luem amuletum jussit.

[249] [ac deinde rite approbato,] Intellexit scilicet divinitus id suæ urbi munimentum dari; sed, ut est prudentiæ laude insignis, nec in iis, quæ ad religionem spectant, præceps amet consilium, ratus fieri nequaquam posse, quin suis Virgo beneficiis in tanto malorum cumulo se proderet, eousque ea sacra Rosaliæ ossa omnibus colenda proponere distulit, donec quæ de illa Panormitana Virgine vetera monumenta loquuntur, fama inter Panormitanos de sua cive serpens ac vigens olim, theologorum sententiæ de miraculis, aliisque indiciis in unam omnia sententiam convenissent. Rejecta ergo omni præcipitis consilii suspicione integrum suum Panormitanis stetit decus; atque ea ossa D. Rosaliæ esse reliquias mense Januario (imo Februario) decretum est, quas ille e suis ædibus primorum humeris in templum invehi jussit, ut tamquam vexillum quoddam ad bene sperandum sustolleretur.

[250] [de reliquiis per urbem magnifice circumlatis, indeque cessante peste,] Deinde interjectis aliis de Cardinale Doria, ad S. Rosaliam regreditur his verbis: Mense vero Junio an. MDCXXV, cum (Cardinalis) edixisset omnibus, ut circumvehendis Rosaliæ reliquiis frequentes adessent, atque civi cæliti, & sospitatrici Virgini honores, quos maximos possent, ultro offerrent, excitato media in urbe arcu e lignis quidem texto, sed sericis aureisque pannis elegantissime convestito (supra XII aureorum millia Sen. Pan. in eo construendo insumpsit) per urbem Virginis corpus circumlatum est: sed tanto civium plausu, ac gestientis lætitiæ significationibus ea gesta sunt, ut animo jam tum cives singulare Virginis beneficium, quod ab illa paulo post ad nos defluxit, præcepisse viderentur; neque enim Panormus modo, sed Sicilia universa a pestis, qua debacchantis incendiis, qua imminentis periculo, D. Rosaliæ patrocinio erepta est; adeo omnium oculis hæc patuerunt, ut ea neget nemo, nisi qui pervicaci mente desipiat; affixa tunc ad cathedralis templi valvas tabula e marmore sic inscripta.

Urbano VIII Pont. Max., Philippo IV rege, Joannettino Doria S. R. E. card. archiep. regiam personam in Sicilia tertium tenente, corpus S. Rosaliæ virginis ad Patriæ perfugium, & pestis expulsionem divina providentia reservatum, pro antistitis religiosissimi pietate, ac senatus populique votis, nuper in Monte Peregrino repertum, multitudine miraculorum coruscans, templi viarumque apparatu post homines natos ornatissimo, atque arcu triumphali molis immensæ præter alios exceptum, triumpho per urbem splendidissimo vectum receptumque V Idus Junii MDCXXV.

[251] [ac demum de pretioso sacello in gratiarum actionem structo:] Elegantissimum præterea Joannettinus sacellum Rosaliæ virgini construendum curavit, quod quamquam numeris absolutum suis adhuc non sit, rapit tamen plurimorum animos suis divitiis atque elegantia. Ei sacello a tergo, qua viam respicit, hæc adjecta inscriptio.

Urbano VIII Pont. Max., Philippo IV rege nostro Catholico, Joannettinus Doria S. R. E. presbyter Cardinalis archiepiscopus Panor., Siciliæ pro rege tertio moderator, sanctæ Rosaliæ virginis Panormitanæ corpus, lapide non humana arte elaborato conclusum, ad Erctæ specus invenit, doctis urbis consiliaribus, senatoribus exposcentibus, omnibus exoptantibus, rerum supra omnem naturæ ordinem gestarum gloria cognitum rite approbavit, S. P. Q. P. reddidit, publice colendum exposuit indicto triumpho, supplicatione instituta, celebri pompa, apparatu celebratum omnibus retro sæculis nobilissimæ magnificentiæ exemplo longe superatis, inter cæteras urbis titulares Divas collocavit, anno jubilei MDCXXV. Divæ ter maximæ, civi optimæ, Patronæ benemerentissimæ extincto pestilentiæ morbo ingentium meritorum exiguum indicem sacellum voto publico nuncupato dicavit, lapidem in fundamenta primum jecit. An. sal. MDCXXVI, VIII Kal. Feb.

Demum non omiserim adeo Joannettini pietate, atque industria D. Rosaliæ religionem in civium, & Siculorum omnium pectoribus adolevisse, ut ex animo illam omnes ament, venerentur, implorent: atque hinc ne angustis finibus contineretur, ejus Virginis fama evolavit, & Europam pene dixerim universam pervagata est. De magnifico hoc sacello redibit sermo, ubi æri incisum dabo.

[252] Demum Pirrus, post alia quædam de Urbani VIII in S. Rosaliam studio, [expenditur in hisce Pirri & Cascini auctoritas.] narrationem suam ita concludit: Hæc, quæ de D. Rosaliæ Panormitanæ virginis invento corpore, ut aliquid meo in Virginem amori darem, ruditer sum persequutus, P. Jordanus Cascini, e Societate Jesu vir præclarissimus quam primum luculentissime typis dabit; nec rem illi præripere in animo fuit: novi enim quantum acri ille judicio, quo pollet egregie, quantum de rebus Siculis eruditione, quantum veritate, cum ad consilia ejus rei, omniaque, quæ gesta sunt, illum præ ceteris Joannettinus adhibuerit, quantum denique amore, pietate, religioneque in cælitem Rosaliam, cæteros, qui hæc tractare velint, præstare queat. Doleo potius ex animo, quod adversa valetudine, ac provinciæ Siculæ Societatis suæ secundum præfectus, ac deinde collegii Panormitani tertium rector, immensa curarum mole pressus, Historiam adhuc cunctorum votis expetitam non dederit. Hæc scripsit Pirrus eodem haud dubie tempore, quo Vitam Latinam, anno sequenti impressam, exaravit Cascinus, ita ut verisimile sit, ne Cascinum quidem aliquid mutuatum esse ex Pirro. Quapropter duobus hisce testibus firmiter stabit historiæ veritas, cum egregie consonent in præcipuis rerum capitibus, nec dissentiant nisi in punctis levissimis, in quibus facile errare potuit Pirrus, cum hic rebus gestis non interfuerit.

§ XXIV. Enumeratio ossium inventorum S. Rosaliæ: alia simul intra eumdem lapidem reperta.

[253] [Ossa S. Rosaliæ, quæ discerni potuerunt: partes capitis,] Dixi num. 233 ossa S. Rosaliæ anatomice recognita esse, enumerata, elegantique thecæ imposita; at ossium enumeratione filum narrationis ibidem interrumpere nolui. Cum tamen illa enumeratio clare ostendat, unius esse corporis ossa, quæ in lapide illo quasi marmoreo inventa sunt, cumque hæc unitas aliis rationibus juncta faciat, ut prudenter dubitare nequeamus, quin illa ossa sint S. Rosaliæ, catalogum ossium enumeratorum ex Cascino cap. 13 pag. 105 huc transfero, & Latinum reddo. Partes capitis, quantum discerni potuerunt propter lapidem adhærentem, sic enumerat.
Major pars cranii superioris.
Alia ejusdem pars.
Pars ejusdem inferior, quæ nominatur basis, cum foramine: huic insuper adhæret pars superioris cum digitis manus dextræ ei annexis.
Maxilla dextera inferior cum quinque dentibus apparentibus & aliis saxo coopertis.
Pars maxillæ superioris cum uno dente tantum apparente. Hæc de capite.

[254] [corporis usque ad cingulum,] Corporis autem partes usque ad cingulum ita recenset:
Pars humeri cum alio osse in eodem lapide.
Pars scapulæ cum duobus frustis humeri & quatuor aliis ossibus in eodem lapide.
Alia pars similis cum aliis ossibus.
Pars scapulæ.
Pars scapulæ & brachii.
Frustum modicum scapulæ & alterum brachii, & frustum ossis palmæ, aliaque ossa simul in eodem lapide.
Pars brachii & alia ossa in lapide: multa ossium frusta, & nonnulla ulnæ & radii, ac duæ partes ossis extuberantis simul in uno lapide.
Pars ulnæ brachii cum frusto radii: insigne frustum spongiosum, & alia frusta in eadem lapidis mole.
Pars ulnæ brachii, digitorum, costarum, & os manus, cui annexa erat corolla precatoria, simul in uno lapide: at singula deinde involuta sunt chartis separatis, & ablati globuli precatorii.
Multa alia ossa earumdem partium in uno lapide, in quo cernuntur quinque globuli corollæ precatoriæ, aliique lapide sunt tecti.
Multæ partes costarum in uno lapide.
Pars costarum cum osse extuberante.
Multæ partes costarum omnes in uno lapide.
Costa insignis sola.
Pars costæ simul cum alio osse.
Undecim frusta costarum, singula in suo lapide separato, omnia in uno chartæ involucro.
Alia decem frusta costarum, eodem modo involuta.
Ex spina dorsi seu vertebris cum partibus costarum in duobus lapidibus. Hactenus de partibus corporis usque ad cingulum, ut loquitur Cascinus, seu usque ad lumbos.

[255] [corporis infra cingulum,] Deinde vero a lumbis usque ad crura sic progreditur:
Major pars coxendicis, in duas divisa.
Pars ossis femoris, aut coxæ cum suo osse extuberante.
Alia eorumdem pars ossium cum aliis ossibus in eodem lapide.
Alia pars eorumdem.
Quatuor eorumdem partes in uno lapide.
Postrema pars eorumdem ossium cum multis frustis radiorum.
De osse sacro cum nonnullis vertebris.
Aliud os præcipuum ejusdem partis. Hæc de illa corporis parte.

[256] [crurum & pedum,] Demum crurum & pedum ossa inventa hoc modo enumerat:
Pars ossis cruris sine lapide.
Tres partes ossis crurum.
Os extuberans ossis crurum, & os aliud.
Insigne frustum ossis crurum.
Duo frusta tali.
Ossa digitorum pedum.
Multæ particulæ ossium digitorum.
Pars ossis extuberantis.
Pars ossis extuberantis, & alia ossa in tribus lapidibus.
Varia ossa invicem annexa in uno lapide.
Multæ ossium particulæ similiter in uno lapide conjunctæ.
Multa frusta ossium minorum in aliis chartis.

Ita ossa inventa Italice recenset Cascinus, qui testatur nominata sic fuisse ab anatomiæ peritis medicis, quos laudavi num. 233. Facile autem videbit studiosus lector præcipua ossa humani corporis pro parte majori hic recensita esse, non tamen omnia, tum quia multa erant confracta, tum quia nonnulla abscondita erant lapide, aut aliis ossibus eidem lapidi inhærentibus. Præterea testatur Cascinus cap. 12 pag. 79, nonnullas particulas ossium fuisse collectas ab iis qui corporis inventioni aderant, quod ossa aliqua dispergerentur, quando disruptus est lapis, in quo thesaurus ille jacebat absconditus.

[257] Porro in eodem lapideo tumulo inventos esse globulos corollæ precatoriæ, [Inventi cum ossibus globuli precatorii,] jam supra est dictum. De hisce late disputavit Cascinus lib. 2 cap. 16, ubi pag. 253 refert, quo globuli illi modo inventi sint in recognitione ossium, agnitique pro globulis precatoriis, quia in medio ita erant perforati, ut filum per eos duci possit, quemadmodum fit, quando componitur corona Mariana. Quin & asserit multos esse inventos quasi filo contextos, unum quoque inventum aliis paulo majorem inter digitos & palmam manus; omnes vero studiose collectos tamquam pretiosa S. Rosaliæ pignora, exceptis quinque, quos apparentes inter costas pectoris & manus digitos lapidi inhærere siverant, existimantes eodem lapide, quem magis frangere nolebant, plures quoque hærere obvolutos. Duodecim ex hisce globulis variæ magnitudinis obtigerunt ipsi Cascino, qui eos deinde donavit domui Panormitanæ tertiæ probationis Societatis Jesu, ubi custodiuntur in theca argentea. Earum delineationem nobis transmisit sæpe laudatus Castiglia, testatus ea singulos esse mole, qua æri incisos exhibeo.

[258] Porro Cascinus cap. 16 pietatem S. Rosaliæ in Sanctissimam Dei Genitricem ex hisce globulis probare nititur; nec tamen audet asserere globulos esse talis coronæ Marianæ, [qui an rosarium constituerint, incertum est:] quali hodieque utimur, quod Rosarium aut psalterium dicimus; quia omnino existimat hodiernam coronam, seu rosarium a S. Dominico primum fuisse institutum, adeoque S. Rosalia esse posterius. Existimavit Cascinus eam sententiam esse certam, quod multum tribueret auctoritati Alani de Rupe, qui de institutione rosarii per S. Dominicum multa scripsit, sed mirabilia magis quam credibilia. Verum jam monui num. 142 varios esse scriptores, qui institutionem illam S. Dominico, imo & S. Rosalia antiquiorem esse contendunt. Nolim quidem controversiam illam rursus ad examen revocare: at solum observo, incertam esse opinionem Cascini, existimantis globulos illos non esse rosarii: nam si institutio illa revera tam sit antiqua, quam volunt aliqui, admodum verisimile erit, rosarii usum non ignotum fuisse S. Rosaliæ, sed valde familiarem, cum de ipsius pietate erga beatissimam Virginem nequeamus merito dubitare.

[259] [inventa item crux exigua,] Cascinus lib. 2 cap. 21 pag. 317 & rursum pag. 319 testatur inventam quoque fuisse cum corpore S. Rosaliæ exiguam crucem argenteam levissimi ponderis. Hæc crux item obtigit Cascino, & religiose hactenus servatur, ut mox videbimus. Delineationem illius nobis communicavit diligentissimus Castiglia, ex qua æri incisam exhibeo. Laudatus autem Operis nostri adjutor cum crucis delineatione nonnullas de ea observationes humaniter transmisit sub hoc crucis titulo: Argentea crux octogona, quæ cum D. Rosaliæ corpore inventa est. Ubi sacrum istud pignus modo servetur, primo sic edisserit: Diligenti asservatur cura pretiosum adeo signum, etsi temporis diuturnitate aliquantulum exesum, ut ex apposita hic figura ejusdem omnino magnitudinis videre licet, in quodam sacrarum virginum gynæceo, quod a S. Rosalia nuncupatur, argentea in theca, crystallo munita. Unde vero crux illa ad dictas virgines pervenerit, inferius docet his verbis: Argenteam hanc D. Rosaliæ crucem reliquit moriens P. Cascinus P. Francisco Laliottæ Societatis Jesu ea lege, ut D. Jacobo Bonfanti protonotario apostolico traderetur; habuitque VIII Kal. Octobres anni MDCXXXVI, ut patet ex ipso traditionis actu, quem hic transcribimus. Ab eo exceperunt sacræ illæ virgines, quibus indulsit Urbanus VIII anno MDCXXXIV, ut prædictæ crucis signum in cucullo & veste scapulari gestarent.

[260] Actus traditionis mox memoratus XXV Septembris scriptus est per Jacobum Camali notarium. [de qua observantur nonnulla:] Asseritur in eo inventio corporis divinitus facta, urbs Panormitana, multis ac variis gratiis & miraculis præfactis, a contagio liberata: de prædicta vero cruce hæc habentur: Et inter cetera, quæ in dicto sancto corpore fuerunt, inventa quædam crux parva, landea * argentea confecta, a religiosissimo patre Jordano Cascini, tunc temporis religionis Societatis Jesu provinciale, cum aliis diversisque religiosis viris assistentibus, præsente dicto eminentissimo domino Cardinale: quæ crux argentea fuit propriis manibus ab eodem P. Cascini capta &c. Additur, prædictam crucem a moribundo Cascino fuisse traditam P. Francisco Laliotta, ut eam daret supra dicto domino Bonfanti, idque factum esse coram testibus. Observat præterea laudatus Castiglia quædam de illo S. Rosaliæ monasterio, de cujus fundatione videri potest Cascinus lib. 3 cap. 3 pag. 342. Demum notat, talem crucis formam Normannis principibus, tempore S. Rosaliæ & paulo ante in Sicilia regnantibus, fuisse usitatam & satis familiarem, uti colligitur ex numismatibus Rogerii comitis, Rogerii regis Siciliæ, Boëmundi principis, & Guilielmi I regis, quæ edita sunt in Thesauro antiquitatum & historiarum Siciliæ apud Grævium & Burmannum tom. 8 fig. 186, 187 & 188. Qua autem occasione videatur Rogerius crucis signum in nummis usurpare cœpisse, explicat Sigibertus Havercampus in Commentario ad prædicta numismata tom. 7 Col.amp; sequentibus.

[261] Asserit etiam Cascinus lib. 2 cap. 18 pag. 273, [& demum figura Domini Crucifixi.] & lib. 3 cap. 1 pag. 330 cum corpore S. Rosaliæ inventam fuisse exiguam imaginem sanctissimi Crucifixi. Mancusus in Vita S. Rosaliæ tom. 1 pag. 184 de eadem agit imagine, aitque caput a reliquo corpore in inventione fuisse separatum: quæ conjectura valde est verisimilis ex figura nobis transmissa, quæ solum caput repræsentat. Delineationem nobis procuravit sæpe laudatus Castiglia, atque hunc figuræ fecit titulum: Christi cruci affixi vultus ex argilla, una cum D. Rosaliæ corpore inventi. Hasce vero subdidit annotationes: Hujus magnitudo in figura exprimitur. Colitur argenteæ thecæ inclusus in collegio S. Xaverii PP. Societatis Jesu Panormi. Observat insuper falli Mancusum mox laudatum, qui vultus hujus figuram ex alabastrite confectam scribit, cum sit ex argilla. Utrum P. Cascino sacrum istud pignus primo obtigerit, & post mortem ipsius in collegio S. Francisci Xaverii manserit, uti etiam asserit Mancusus, non annotavit Castiglia. Hactenus de inventis cum sacro corpore.

[262] [quale fuerit saxum, in quo corpus inventum,] nec circum dumtaxat, sed intra ossa etiam, & in ipsis ossium cavis, ut asserit, addens ossa sic miro modo conservata fuisse; nullo tamen modo in formam aut naturam lapidis conversa. Ex hisce autem a Cascino aliisque colligi, corpus S. Rosaliæ angelorum manibus sepultum esse, jam dictum est num. 154, ubi de sepultura agitur; nec admissa est ista consecutio, saltem ut certa. Fatetur ipse Cascinus pag. 275 se existimare, per guttas aquarum a rupe defluentes istam lapideam coaluisse; at non casu fortuito, sed altiori potestate guttas istas dirigente.

[263] [& unde saxi istius origo.] At Joannes Maria Rosciolus in Oratione panegyrica de S. Rosalia, edita post Cascini Opus in appendice pag. 51, quantumcumque S. Rosaliam pro meritis extollat, neque admirabilem hunc loculum silens prætermittat, mentem tamen suam de ejus origine satis exponit his verbis: Augustum plane sepulcrum, quicum neque pyramides Ægypti, neque Cariæ mausolæa possint de majestate contendere. Quippe quantacumque illa fuerint antiquæ magnificentiæ monumenta; fragmenta montium, imo ruinæ fuerunt. Integer vero mons atque intactus in tumulum debebatur integerrimæ Virgini. Quodque aspicientium & miraculo fuit oculis, & animis venerationi; non modo rupes universa, quasi naturæ pyramis, in extimam sepulcri molem assurgebat: sed humor quoque frigidi loci nativus depositum Rosaliæ corpus circumfluens, ac temporis diuturnitate conglaciatus, crystallinam velut arculam, perlucidumque sarcophagum eidem conformaverat. Perinde quasi satis patrio monti non fuerit, se totum ad Civem atque Alumnam suam tumulandam addicere; nisi suas etiam lacrymas e supercilio jugi guttatim expressas, ac rigido pene dolore gemmantes, instillasset ad eamdem tumulo illustriore condendam. Hæc oratorie dicta sunt, ita tamen, ut sententia oratoris satis sit manifesta.

[Annotata]

* i. e. lamina

§ XXV. Antrum montis Peregrini, quod exacte describitur, ad honorem S. Rosaliæ exornatum.

[Brevis montis Peregrini ejusque antri descriptio:] De antro montis Peregrini pauca dixi § 12, & accuratiorem totius loci delineationem ad hunc locum distuli. Salernus corporis inventionem relaturus, montem & speluncam S. Rosaliæ ita memorat: Panormo, qua Septemtrionibus est opposita, duobus vix passuum millibus dissitus mons Peregrinus alte assurgit. Ejus crepidines ex duplici cœli plaga, qua Boreas, & qua Eurus Tyrrhenas impellunt undas, mari alluuntur; reliquæ per agrum Panormitanum porrectæ Occidentem Meridiemque respiciunt, septæque sunt circum amœnis collibus, & viridantibus pratis: postquam duo passuum millia a subjecta planitie ascendendo emensa sunt, haud longe a culmine ingens panditur specus centum palmorum longitudine excurrens; primi aditus latitudo viginti & octo palmos patet, tum magis magisque pergente Orientem versus sinistro latere, eadem latitudo ad quadraginta & amplius palmos relaxatur ad eum usque locum, unde sacrum Rosaliæ corpus erutum (narravimus.) Inde angulum constringentes redeunt rupes, & sensim coëunt antri latera in trium fere palmorum angustias ostio opposita. Altitudo varians, ut in exesis pendentibusque temere rupibus, qua octo, qua tredecim palmis continebatur, at in medio antri immani hiatu recedit. Ostium paucis ab hinc annis apertum patuit: nam antea angustum potius foramen erat, ut nemini, nisi obverso latere is pergeret, ingressum præberet: nec statim ingresso latior patebat via; sed ad decem fere palmos intra rupis crassitiem per easdem fere angustias perrumpendum erat. Hæc tamen saxea moles, quæ aditum pœne obstruebat antri, ad lævam in eodem antro aliam quasi caveam, duodecim palmis in longum latumque porrectam, sinu continebat suo, atque hic dumtaxat angulus fuisse videtur ad habitandum aptus; solus quippe stillicidii immunis. Huic Salerni montis & antri descriptioni satis consonat Cascinus lib. 1 cap. 1; at enucleatius nonnulla exponit.

[265] Ad clariorem vero expositionem, æri incidendum curavi conspectum speluncæ, [accuratior expositio] prout ornata est post inventionem corporis; & ejusdem speluncæ ichnographiam in una tabula, quam hic exhibeo, sic tamen, ut ichnographiæ, per Cascinum sine litteris datæ, ad commodiorem partium singularum explicationem litteræ apud nos sint adjunctæ, uti videbit studiosus lector. Hasce autem litteras addendas curavit sæpe laudatus Castiglia, vel adjutor ipsius P. Noto, qui & annotationes subjunxit, singulis litteris respondentes, quas ad perfectam antri intelligentiam lectori communico.

A. Primus cryptæ aditus, decem palmis Siculis excurrens, ita angustus, ut justam non exciperet humerorum latitudinem: extrema vero ingressus paulo laxiora sunt.

B. Antri cavum & profunditas longitudine palmarum centum, latitudine ab ingressu medio tenus viginti & octo; antri medium ipsum quadraginta: in fine tandem, coëuntibus paulatim saxis, in acutum angulum desinit.

C. Hemicyclus contra Orientem situs, ubi sanctam animam Deo tradidit D. Rosalia. Ibi inventum est sacrum ejus corpus, lapidi sex palmorum ex stillicidiis bene concreto annexum ac prope conglutinatum, dextra caput sustentans, læva coronam precariam gerens, & Christi e cruce pendentis simulacrum. Ibique de industria similis morienti Virgini marmorea effigies est collocata. Ita quidem auctor harum annotationum. At observandum est, pleraque hæc meris niti conjecturis, nec prorsus esse certa. Incertum est primo, an eodem prorsus loco, seu in eadem parte speluncæ, ubi sacrum corpus inventum est, obierit Sancta. Credunt id plerique Siculi, quia contendunt S. Rosaliam obiisse, nemine præsente, & ab hominibus sepulturam non accepisse, sed potius angelorum ministerio. At eam opinionem, ut minimum, incertam esse, suo loco dixi. Secundo situs corporis hic descriptus etiam conjecturalis est, certe ex parte: nullibi enim exposuit Cascinus, an in sinistra Virginis manu, an alio loco inventa sit imago Crucifixi. Cascinus lib. 2 cap. 18 pag. 273 asserit, effigiem morientis Virginis in loco inventi corporis collocatam, illique additam Crucifixi imaginem, quia talis imago inventa erat cum corpore in eodem saxo; sed non indicat, utrum in manu, an alibi. Id non magis indicat lib. 3 cap. 1 pag. 330, ubi eadem fere repetit, & dat inscriptionem eo loco positam.

[266] [singularum partium,] Redeamus ad laudatas annotationes, quæ locum exacte explicant.

D. Tuguriolum ad antri sinistram palmorum duodecim, formæ quasi quadratæ, quod pariete claudebatur. Hic deinde dirutus est, avulsumque ingens illud ac rude saxum, quod ampliori obstaret ingressui. Eo in loco S. Rosaliæ imago adjecta est cum inscriptione marmorea, perenne scilicet monumentum, quod locum hunc humore expertem Rosalia ad contemplandum sibi delegerit. Inscriptionem ex conjecturis ibi positam dat Cascinus pag. 332. Hanc, licet alias fere omnes brevitatis causa sim prætermissurus, pro specimine huc transfero.

            In angulum lutulentæ specus
            Siccum D. Rosaliæ recessum.
Undique inaccessum riget, horret, perpluit antrum:
      Hæc tamen infesto marcuit imbre Rosa.
Angulus hic illi vernans, hic hortulus halans,
      Rore novo, lacrymis, sanguine sæpe madens.
Hic Christi nam sole calet, mulcetur & aura,
      Et floret roseo terra subacta genu.

E. Ara D. Rosaliæ sacra usque a prima illa antri ampliatione, cum templi figuram induit. Hoc super altari effigies cernitur D. Rosaliæ in quadrato pariete depicta. In ejus dextra Franciscani Patres, qui locum hunc antea habebant, S. Franciscum expresserunt. De ecclesia illa jam actum est § 15, ubi num. 163 observatum est festivitatem Sanctæ ibi olim celebratam in die Ascensionis Domini.

[267] [& ornatus postea adjecti:] F. Cryptæ alterius minoris foramen binis palmis latum. Crypta hæc, quæ D. Rosaliæ fuit domicilium, septem palmos circiter altitudine & septem longitudine procurrit. Capax proinde est humanæ staturæ. In parte interiori S. Rosaliæ simulacrum collocatum est, additaque hujus rei marmorea inscriptio. Foramen hoc prius e pavimento palmos octo distabat, nunc vero quatuordecim circiter recedit, ac nullum, nisi scalis admotis, accessum habet: solo enim complanando circumjecti lapides exsecti sunt & telluris acervi subducti.

G. Tugurium intra montis viscera, longum palmis sexdecim, latum ita, ut unum hominem capiat. Dextra sacri antri jacet, atque in extrema sui parte excavatam ipso in saxo concham exhibet.

H. Concha, seu lapideum stillantium aquarum labrum, unde aquam Virgo exhauriebat ad potum. Rem hanc refert D. Rosaliæ effigies cavo cum poculo, ac Latina etiam carmina marmori inscripta, ibidem constituta.

I. Hic ædes erat concamerata, quæ D. Rosaliæ aram excipiebat cum ejus imagine. Diruta deinde est in exstruendo novo antri ingressu.

K. Ara intemerato Virginis (Dei Genitricis) conceptui dicata a Patribus iisdem Franciscanis. Hactenus laudatæ annotationes, quarum subsidio totum antrum abunde expositum existimo. Magnificum singularum partium ornatum, additasque inscriptiones Latinas curiosus lector inveniet apud Cascinum lib. 3 cap. 1.

[268] Porro si conjecturis, quibus partium usus probabiliter expositus est, [conjectura de antiquo antri sacello.] aliam quoque superaddere liceat conjecturam; dicam suspicionem meam de antiquo illo sacello, quod constat fuisse in antro montis Peregrini non diu post tempora S. Rosaliæ, & cujus initium ignoratur. Vehementer suspicor sacellum istud ibidem fuisse a tempore ipsius Sanctæ, atque in eo sacrum Missæ Sacrificium ei non raro celebratum, ac sacrosancta Ecclesiæ Sacramenta eidem administrata. Magis enim me terret illa Christi sententia Joan. 6 ℣ 54: Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, & biberitis ejus Sanguinem, non habebitis vitam in vobis; quam ut facile crediturus sim S. Rosaliam iis carere voluisse; præsertim cum id asseratur sine ullo antiquorum testimonio. Hæc de spelunca montis Peregrini sufficiant, ut priorem Sanctæ habitationem similiter invisamus.

§ XXVI. Vetus S. Rosaliæ inscriptio in antro Quisquinensi inventa: miracula varia relata ex testimoniis juratis.

[Ubi sita spelunca Quisquinensis:] Inventio corporis S. Rosaliæ occasionem præbuit quærendi eodem anno & perscrutandi primam ipsius speluncam in monte Quisquinensi sitam. De illa jam egi ex Salerno § XI, quando narravi S. Rosaliam eo se recepisse. De inscriptione quoque ibidem inventa disputatum est § 2. Accuratiorem vero loci totius descriptionem hic me daturum monui, ubi enarrabo, quo modo in speluncam ipsam penetraverint aliqui, & laudatam inscriptionem ibidem detexerint. Quisquina mons & nemus quadraginta fere passuum millibus Panormo distat, & pars est montium late patentium, qui ab antiquis Græcis Nebrodes dicebantur, ut existimat Cascinus lib. 2 cap. 2. Verum fatetur montem illum ab aliis minus longe extendi, & eumdem fieri cum monte illo, qui Madonia vocatur a Siculis. Quidquid autem verius sit de Nebrodis extensione majore aut minore, inter duos montes æquali fere altitudine surgentes, quorum alter ad Occidentem situs mons Rosarum, alter ad Orientem mons Camerata nominatur, testatur reperiri minora duo juga, quæ ab obscuritate vulgo Coschina, & levi mutatione Quisquina, saltem pro parte fuerunt dicta. Ex hisce Vincentius Auria in Vita S. Rosaliæ situm speluncæ Quisquinensis sic breviter describit: Sita est spelunca Quisquinensis, quadraginta milliaribus distans Panormo versus Meridiem, inter duo juga, quæ dependent a monte Rosarum ad Occidentem, & a monte Camerata ad Orientem. Distat ab oppido S. Stephani (in cujus territorio est) duobus milliaribus, quatuor Bivona. Utrumque oppidum ad Occidentem speluncæ est, ad Orientem vero est fluvius, Platani vulgo dictus, & oppidum Camarata, quinque aut sex milliaribus dissitum. Loca autem hæc spectant ad diœcesim Agrigentinensem.

[270] Hisce de externo speluncæ situ præmissis, quo modo inventa sit breviter subjungo. Duo fabri Panormitani Simon Tropiano & Franciscus Bongiorno, [quo modo in illam penetratum sit:] erant in oppido S. Stephani ad ædificandum ibidem conventum S. Dominici, quando vulgabatur fama de invento corpore S. Rosaliæ in monte Peregrino. Hi tacti cupiditate videndi speluncam Quisquinensem, cujus locus non erat ignotus incolis S. Stephani, cum quibusdam eo tendunt, ut speluncam perlustrarent. Verum, si credimus Cascino rem enarranti pag. 168, prima vice non potuerunt, nisi viam difficilem per nemus aperire, & locum designare, ubi altaris antiqui invenerunt reliquias, ut deinde cœpta prosequerentur. Locum iterum accesserunt cum sociis fere viginti in festivitate S. Bartholomæi, seu die XXIV Augusti, quando repererunt exiguum foramen. At illud tantum non erat, ut homini ingressum daret ad speluncam; nec erant ad manum idonea instrumenta, quibus possent foramen istud dilatare. Qua de causa rursum redierunt domum, ut sequenti die, quæ Dominica erat, ad eumdem locum cum instrumentis suis regrederentur. Itaque regressi XXV Augusti, comitantibus quadraginta circiter hominibus, angustum istud foramen ferreis instrumentis ita dilatarunt, ut tandem in speluncam potuerint penetrare.

[271] [jurata testimonia de spectantibus ad speluncam,] Hæc paulo fusius Cascinus, cui in hisce satis consonant jurata testimonia, quæ anno 1642 in oppido S. Stephani excepta sunt, mihique communicata, hoc præfixo titulo: Testes recepti & examinati per curiam spiritualem terræ S. Stephani, & de mandato reverendi vicarii dictæ curiæ, ad petitionem & instantiam procuratoris fiscalis dictæ terræ, & cum præsentia & interventu dicti reverendi vicarii, super verificatione antiquissimi antri, seu gruttæ vocatæ di santa Rosalia, in monte nemoris exstantis in territorio hujus terræ, & in feudo Castaniæ, prope montem vocatum della Quisquina, & miraculorum habitorum in dicto antro pro intercessione sanctæ Rosaliæ. Mancusus in Historia part. 1 pag. 102 asserit, hosce testes, qui duodecim fuerunt, examinatos esse, quia veritas speluncæ Quisquinensis a nonnullis invidis in dubium vocata erat apud Congregationem sacræ Rotæ. Omnium autem testium relationes, Italico sermone scriptas, penes me habeo; at prolixiores sunt, quam ut integras huc traducere lubeat. Quapropter, cum in plerisque eadem dicant mutatis verbis, aliqui tamen subinde quædam addant ab aliis prætermissa, ea solum excerpam, quæ ad pleniorem cognitionem speluncæ videbuntur conducere, aut ad corrigendos Cascini errores.

[272] [ex quibus varia elucidantur de aperto antri ingressu,] Primo consentiunt testes Cascino, asserenti ingressum speluncæ fuisse dilatatum per duos Panormitanos ante dictos, quos plerique vocant cæmentarios, testanturque occupatos ibidem fuisse construendo monasterio S. Dominici. Verum non explicant, quoties cæmentarii illi, quibus alios etiam jungunt, locum accesserint: variique testes insinuant, ingressum speluncæ non semper tam angustum fuisse, sed paulatim fuisse obturatum per lapides decidentes. Secundo ait Cascinus pag. 167, quod notitia speluncæ Quisquinensis ita excidisset eo tempore, ut nihil fere superesset nisi solum nomen. At testes miro consensu asserunt, venerationem S. Rosaliæ ab immemorabili tempore viguisse apud dictam speluncam, ubi altare erat constructum, ita ut singulio annis in hebdomada Paschali agmen supplicantium ad locum procederet, & sacrum Missæ sacrificium in altari ante ingressum speluncæ constituto celebraretur. Ita a se semper factitatum testis primus asserit cum juramento, tacto pectore more sacerdotali. Erat autem ille magnificus & reverendus dominus Nicolaus Perrello S. T. D. & archipresbyter terræ S. Stephani, jam per annos circiter novemdecim, ut ipse rursum asserit, ita ut archipresbyter fuerit, & supplicantium agmen cum omni clero comitantibus PP. Prædicatoribus & Carmelitis, ad speluncam S. Rosaliæ duxerit ante hujus inventionem. Verumtamen a nullo teste assertum invenio, quod ullus umquam speluncam ipsam sit ingressus.

[273] Tertio testes consentiunt, inscriptionem S. Rosaliæ inventam esse hoc modo per cæmentarios Panormitanos prædictos, [de inventione inscriptionis] præsentibus aliis multis. Ubi ingressi erant, ad partem sinistram in saxo invenerunt crucis signum insculptum. Cum autem spelunca intus crustam ex humiditate contraxisset, excitati inventa cruce, cœperunt crustam illam in vicinia crucis detergere, atque ita, abrasa crusta, quam antiquissimam fuisse testes asserunt, litteræ saxis insculptæ patescere cœperunt, atque eo modo paulatim invenerunt inscriptionem, quæ data est § 2, Ego Rosalia &c. Adjungunt testes primo, non potuisse inscriptionem esse recenter sculptam, quia tam craßa & antiqua crusta erat obtecta. Secundo advertunt, vocem HOC sculptam esse in silice igniario, seu in pyrite, quod existimant fieri non potuisse humana industria, vel arte naturali. Asserit quoque archipresbyter, se nullam umquam de dicta inscriptione habuisse notitiam. Secundus testis, Franciscus la Barbera, sacerdos ætatis sexaginta circiter annorum, addit festivitatem S. Rosaliæ cum magno populi concursu celebratam fuisse in altari, ante introitum speluncæ posito, die IV Septembris jam ante inventionem corporis ab immemorabili tempore, & præter supplicationem, quæ instituebatur tempore Paschali. De hisce quoque multi e sequentibus consentiunt. Addit etiam beneficia quædam suo loco relata aut referenda; variaque de imaginibus S. Rosaliæ ibidem servatis, quæ prætermitto.

[274] Tertius vero testis, Franciscus Pollara, sacerdos item sexagenarius, [ejusque antiquitate,] utramque Sanctæ festivitatem, populi concursum, beneficia generatim, aliaque jam dicta repetit. Idem præterea adjungit, ope luminis, quocum intrarunt speluncam, crucem fuisse conspectam, ac deinde inscriptionem post crustam abrasam: inscriptionis autem litteras per cæmentarios istos, qui legere nesciebant, statim nigro carbone utcumque fuisse expressas: quod & alii testes sequentes affirmant. Aliud factum mox dabo, ubi agetur de teste sexto. Quartus testis, Petrus Ficarrotta, sacerdos annorum quinquaginta & quinque, pleraque jam dicta confirmat; additque se aliquando interrogatum fuisse a viro nobili in urbe Sacca, an nosset speluncam S. Rosaliæ. Quod cum affirmaret, reposuisse nobilem illum, sibi esse notitiam, quod in illa spelunca prope introitum magnus esset thesaurus. Similiter medicus quidam Agrigentinus eidem dixerat, quod haberet notitiam, in dicta spelunca magnum esse thesaurum. Similiter testis octavus infra memorandus asseruit, sibi Saccæ dictum fuisse a quodam sacerdote thesaurum esse in spelunca Quisquinensi in quadam inscriptione & adjuncta cruce, ut narrat etiam Mancusus pag. 103. Quintus testis Joannes Gerardi in omnibus fere aliis consentit, narratque cum duobus aut tribus aliis, oppidum S. Stephani præservatum fuisse ope S. Rosaliæ a pestilentia, sicut expositum est num. 181.

[275] [de beneficiis impetratis] Testis sextus fuit Sigismundus de Gerardo, notarius septuaginta quatuor annorum, qui in plerisque consonat aliis testibus, sed adjicit factum valde singulare, quod fere propriis scripti verbis subjungam. Affirmat Sigismundus se post inventionem inscriptionis cum familia sua venisse ad speluncam ex devotione ac pietate in S. Rosaliam, quemadmodum eo concurrebant alii multi; secum autem fuisse aliam familiam, in qua erat mulier energumena, nomine Sigismunda Spinelli. Cumque isti testi & alteri familiæ adesset P. Joannes Baptista di Lingua Grossa, pater multum venerandus & sanctæ vitæ, ex Ordine S. Dominici, qui tunc erat vicarius conventus S. Dominici hujus oppidi (S. Stephani,) quique ibat cum dicto teste ad locum memoratum, ut sacrum Missæ Sacrificium offerret; cœpit dictus pater exorcizare & opem S. Rosaliæ implorare. Liberata fuit dicta di Spinelli, atque ex corpore ipsius exiverunt diversi spiritus maligni, egredientes sicut guttæ sanguinis, quas emittebat in terram, quæque momento evanescebant. Ipsa demum se humi projecit, acsi fuisset mortua: & reversa ad se, genua flexit coram altari dictæ sanctæ speluncæ, gratias agens Deo Domino nostro, quod per patrocinium gloriosæ sanctæ Rosaliæ esset liberata cruciatibus, quibus torquebatur a spiritibus istis malignis. Vixit deinde multis annis, & dies suos sancte finivit. Idem de Sigismundæ Spinelli liberatione testatus est brevius Franciscus Pollara sacerdos, & tertius testis: & uterque generatim testatur, multos infirmos tunc in eodem loco fuisse sanatos, seque ibidem fuisse.

[276] [a visitantibus] Testis septimus erat Antoninus Maniscalco, filius Baptistæ Maniscalco, & incola S. Stephani. Hic generatim testatur, multa beneficia sanationum obtenta esse in spelunca S. Rosaliæ, quæ vidit præsens. Nominatim vero de se juratus affirmat, quod, dum parvulus erat, gravi laboraret hernia, intellectisque S. Rosaliæ beneficiis, votum fecerit eidem Sanctæ, ac inviserit speluncam Quisquinensem, comitante Francisco la Barbera sacerdote, ut gravibus herniæ cruciatibus liberaretur S. Rosaliæ patrocinio. Cum autem eo pervenisset, ut speluncam videre posset, calceos deposuit, & nudis pedibus ad speluncam perrexit. Verum priusquam ad locum pervenisset, sanum se sensit omnique prorsus hernia liberatum, prout sanus erat, dum ista testatus est. Sanus igitur ad altare S. Rosaliæ pervenit, eique de obtento beneficio gratias egit, ac deinde sanus domum est regressus. Memoratus autem Franciscus la Barbera sacerdos, qui est testis secundus, idem beneficium cum omnibus adjunctis affirmavit, seque illud vidisse testatus est. Tempus obtenti beneficii non expressit Antoninus ipse: at laudatus la Barbera asseruit istud contigisse septemdecim circiter annis ante testimonium suum, datum anno 1642, mense Februario, ita ut verisimiliter contigerit anno 1625, aut sub finem anni præcedentis, certe post inventionem inscriptionis. Porro laudatus sacerdos la Barbera testatus est, se eo tempore post votum S. Rosaliæ nuncupatum gravi morbo fuisse liberatum; atque eam fuisse causam, cur tunc adiret speluncam S. Rosaliæ, Missam ibidem celebraturus.

[277] Octavus testis, Nicolaus Comparetto, civis S. Stephani natus annos septuaginta quinque, [speluncam,] asseruit pleraque jam dicta ab aliis, & nominatim relata de eo num. 274, uti & mox dicenda a socio sequente. Præterea testatus est, dum dilatabat cum aliis introïtum speluncæ, lapidem dilapsum in coxam suam incidisse sine læsione, quod attribuit patrocinio S. Rosaliæ, quam invocaverat. Nonus testis fuit Franciscus Cattano, qui adfuit inventioni inscriptionis, & omnia enarrat, sicuti jam exposita sunt. At unum adjungit, quod aliis rectius scire potuit, nimirum operarios, qui ingressum speluncæ dilatarunt, eo fuisse missos mandato magistratuum S. Stephani, qui jurati dicuntur. Missi autem fuerunt ipse Franciscus Cattano & Nicolaus Comparetto, ejusdem oppidi incolæ, cum duobus Panormitanis ante nominatis. Testis decimus erat unus ex juratis S. Stephani, ætatis annorum fere septuaginta duorum, cui nomen Dominicus di Minardo. Hic testatur, se tempore inventionis delegatum fuisse ob pestilentiam tunc in vicinia regnantem, atque ea de causa misisse quatuor mox dictos operarios, quos nominat, ut dilatarent ingressum speluncæ S. Rosaliæ. Addit se post inventam inscriptionem in spelunca fuisse, eamdem exscripsisse, ac misisse ad dominum Joannem Ventimiglia, tunc terræ S. Stephani gubernatorem. Idem, ut omnes fere alii, locupletissime testatur de perpetua traditione habitationis S. Rosaliæ, de devotione populi erga Sanctam, multisque beneficiis ejus patrocinio: & nominatim de matre sua Cæcilia affirmat, eam solitam fuisse singulis diebus Mercurii nudis pedibus speluncam invisere ob beneficium per S. Rosaliam impetratum. Undecimus testis, Vincentius di Giorgenti, pleraque jam dicta confirmat, exceptis factis particularibus.

[278] Duodecimo demum loco simul testantur jurati oppidi S. Stephani, [& ab incolis S. Stephani brevis observatio de ingressu.] confirmantque inventam inscriptionem modo jam exposito, quem miraculo attribuunt ob crustam antiquissimam & durissimam, qua saxum simul cum inscriptione erat contectum. Eadem de causa affirmant, inscriptionem non potuisse recentem esse, sed fuisse antiquissimam. Confirmant etiam cum omnibus fere prædictis testibus, speluncam istam & nemus ab immemorabili tempore fuisse nominata, nemus & speluncam S. Rosaliæ (vulgo il bosco e grotta di S. Rosalia.) Præterea asserunt, oppidum S. Stephani numquam peste infectum fuisse, quamvis illa in Sicilia, & in vicinis etiam oppidis frequenter sævierit. Hanc autem gratiam merito attribuunt patrocinio S. Rosaliæ, præsertim si perpendamus factum num. 181 relatum, quod a variis ex hisce testibus confirmatum est. Demum ex hisce testibus observo, verisimiliter errare Cascinum, dum lib. 2 cap. 8 existimat ingressum speluncæ, de quo dilatato egimus, numquam fuisse usitatum a S. Rosalia, quod foramen istud esset nimis angustum. Nam omnes fere asserunt, foramen tractu temporis & decidentibus lapidibus obturatum esse, ita ut antea potuerit esset majus. Qua de causa, cum altare eo loco fuerit constructum, cujus ignoratur initium, magis credo S. Rosaliam per eamdem partem ingressam esse & egressam.

§ XXVII. Descriptio speluncæ, prout in varias partes dividitur, ex Cascino cum tabula adjuncta: loci ejusdem veneratio usque ad hæc tempora.

[Spelunca Quisquinensis in decem cellulas divisa:] Cascinus lib. 2 cap. 8 accuratam dat descriptionem antri Quisquinensis, in varias partes divisi, una cum situ, & ichnographia dictæ speluncæ in eadem tabula repræsentatis. Tabulam huic loco insero, distinctam cyfris Arabicis & litteris. Cyfræ hæ designant cellulas varias totius speluncæ; litteræ vero portas seu transitus angustos, quibus ab una cellula ad aliam transitur. Primo autem observat Cascinus, speluncam non extendi recta versus profundum montis; sed statim ab ingressu deflectere ad dexteram versus Occidentem. Secundo totam dividit in duas partes primarias, quarum prima in septem cellulas, seu potius cavernas, dispescitur: secundam vero partem, ad quam deflectendo ad sinistram per sextam cellulam pervenitur, in tres cellulas distinguit, ita ut decem omnino cellulas tota spelunca contineat, prout in figura videre licet. Hisce universim observatis, singulas speluncæ partes cum Cascino perlustrabimus.

[280] [prima illius porta:] A. Prima est apertura, quæ hodie sicut porta æqualis est solo: verum quando inventa est XXVIII (imo XXV) Augusti anni MDCXXIV erat instar fissuræ, quæ tamen saxum non dividebat usque ad terram, quia duobus palmis a superficie terræ finem habebat; eratque tam angusta, ut nonnihil quidem luminis admitteret; sed corpus humanum non caperet. Hæc Cascinus, plura adjungens pro opinione sua, qua existimabat S. Rosaliam per illam partem nec ingredi potuisse nec egredi. At jam observavi, portam illam paulatim obturatam & angustiorem factam; ideoque sententiam illam Cascini minus videri probabilem. Quidquid porro sit verius de parte, per quam olim ingressa est S. Rosalia; portam recte descripsit Cascinus, prout inventa est, & sicut fuit dilatata, addens nunc per portam illam in speluncam intrari duorum graduum descensu.

[281] [prima cellula, in qua inventa inscriptio:] 1. Prima est cellula, quæ, resecta aliquantisper rupe, quando aperta est antiqua fissura, & sic dilatata, ut fieret porta, sicuti dictum est, nunc duplo est major. Prima ejus longitudo erat quinque palmorum & medii, latitudo quatuor: atque ita ad inferiora descendebatur, ut quis superne regredi posset sine gradibus, saxum aliquod solummodo aut surculum apprehendendo. Nunc autem duplo majus est spatium, quia instar cubiti incurvata est. Inter utrumque foramen ejusdem cellulæ descenditur per duos alios gradus, & sic proceditur, stante ad sinistram rupe utcumque alta, lævi, & lineis variata, seu a natura in plures lineas distincta, in qua inventa est nobilis illa inscriptio, … quæ novem est versuum inæqualium, prout lævitas rupis admittebat litteras ferreo quodam instrumento insculpendas. Litteræ sunt altæ duobus digitis, beneque cavatæ & profundæ. Verum cava illa tractu temporis impleta sunt saxo adnascente, sic tamen, ut materia cavis innata distinguatur. Ita Cascinus de cellula prima. Inscriptionem autem duplici modo æri incisam dedi ad § 2.

[282] B. Secundum est foramen, seu porta ad transeundum ad secundam cellulam, [transitus alter: cellula secunda & tertia quasi una:] relicta ad sinistram inscriptione. Foramen hoc est solo propinquum, humile & angustum: ac illud ingrediens inclinare se debet, nec obeso sit corpore oportet, cum illi etiam, qui mediocri sunt corporis mole, difficulter intrare valeant.

2. 3. Hi numeri secundam & tertiam designant cellulas, simul descriptas, quia ambæ quasi unam exiguam formant, aut porticum modicam, ad palmos sexdecim & medium extensam: quam tamen in duas divido partes, quarum minor uno solum passu est longa; & deinde in parte majore dilatatur, (post litteram C scilicet.) Altitudo exacte mensurari nequit. Verum quoniam prima est quindecim palmis elevata, aliæ duæ plusquam viginti palmis sunt altæ: superius conjunguntur duo parietes, & se incurvando formant angulum acutum, aut subinde quasi forfices. Atque id fit per totam speluncam, præterquam ubi aliud quid particulariter notabo.

[283] C. Tertium est foramen, per quod ad quartam cellulam ascenditur: [transitus tertius: cellula quarta, in qua lectulus] atque illac etiam difficulter transitur.

4. Sequitur quarta cellula, quæ a recta linea parumper vergit ad sinistram. Hic solum est altius quam in præcedente atque etiam in sequente. Ipsa quoque est angustior, lata duobus palmis, longa quinque & medio; & justa ratione videtur esse in spelunca quasi exiguum cubiculum cum lectulo suo, quia intra terram & tectum habetur ibi quasi aliquod tabulatum, quod nonnihil a solo elevatum cellulam dividit. Habet fere figuram pedis aut trianguli, factum ex integra tabula lapidea in modum lectuli, in quo videtur Virgo solitaria dormivisse. Porro observandum est, quod quamvis alia omnia speluncæ saxa sint similia exiguis tabulis, hæc petra commodæ ad talem usum sit magnitudinis, cum latus sinistrum sit longitudine quinque palmorum, bases sex palmorum, latus dexterum sex & medii, & ad caput finiatur, ac latitudine sit palmi unius & medii. Ad hunc lectulum ascenditur ex prædicta cellula inferne introëundo per modicum foramen, quod simile est foramini felibus composito, apprehendendo lectulum & in illum ascendendo. Deinde foramine obturato, uti facile obturari potest, persona manet supra lectulum inclusa secreto mirabili, ibique commode dormire potest, si id dici possit de jacente supra nudam petram.

[284] Quod vero præcipue mirandum: non videtur petra illa ibidem nata, [Sanctæ fuisse creditur:] uti aliæ ejusdem speluncæ, sed portata aliunde (dicamus ibi ad prædictum usum a Deo collocatam) bene inserta, & pendens aliquantulum eo modo, ut persona ibi cubans habeat quasi cervical ad caput imponendum: ad latera vero assurgit rupes in circuitu clausa, & modice aperta versus cellulam jam dictam, acsi cortinæ essent appensæ; concurritque in fastigio per modum tentorii. Notandum insuper est, hanc solam partem manere siccam, quando hiberno tempore per totam pluit speluncam. O benevolum Dei affectum in adamatis servorum suorum asperitatibus! Cumque tota specus obscura sit & tenebrosa, hoc solo loco modicum luminis est, quod per aliquod spiraculum a parte dextera superne penetrat. Hactenus Cascinus, cui varii e testibus ante memoratis eatenus saltem consentiunt, quod testentur quasi lectulum in spelunca esse inventum, ubi existimabant S. Rosaliam dormire solitam, licet locum tam fuse & exacte non describant. Redeamus ad Cascinum.

[285] [reliquæ cellulæ partis primæ cum portis suis:] D. Est transitus, qualis est ad litteram C.

5. Hæc cellula est similis præcedenti. Per eam si quis transit ad latus sinistrum, in sublimi relinquit loculamentum, quod undique est quinque palmorum: at illud commode ascendere quis nequit.

E. Sexta est porta, qua ad sextam transitur cellulam.

6. Sequitur sexta cellula, sex palmis lata, longa novem. In duobus hujus lateribus duæ sunt fissuræ tenebrosæ, quæ vix hominem capiunt.

G. Septima est apertura ad ultimam cellam, quæ ad dexteram est sita.

7. Hæc pars est ultima & extrema, latitudine quatuor palmorum, longitudine quinque & medii. Non habet tectum sublime, & in modum forficum acuminatum, sed humile & cameræ simile. Videtur quasi scaphus *, & quasi fons a lateribus conclusus cum canali in medio, aut quasi os. Cur hanc latiorem fecerint, ruptis ad latera petris, quibus ibi magis coarctabatur, prorsus ignoro, nisi ex pietate lapides auferre voluerint. Cellula tota obtecta est quadam quasi crusta candida, orta ex aqua, quæ ibidem stillat; licet ego locum invenerim siccum, quia ingressus sum mense Octobri, quando aquæ defecerant…

[286] [transitus ad partem secundam: cellula octava & nona:] H. Tandem est foramen, per quod, ut dixi, si quis regrediatur, penetrat in secundam ex duabus præcipuis speluncæ partem, quæ sita est ad sinistram. Depressius hic est solum, tantique horroris est locus, ut me retro præ horrore reciperem. Verum invocans Sanctam, me intro traxi summa difficultate, humi stratus inter saxa, præmittens brachium unum & humerum, repensque serpentis instar per totum istud primum spatium, ad quatuor palmos extensum, angustum, & tam depressum, ut illac penetrari nequeat, nisi eo modo. De tribus autem cellulis, quibus secundam hanc partem constare dixi,

8. Hæc prima est, quæ octo fere palmis est longa, minus quam tribus (lata, opinor,) alta duobus, & deprimitur sub fissura sinistra, quæ una est ex duabus sextæ cellulæ fissuris, de quibus supra est dictum.

I. Est transitus.

9. Secunda est cella ejusdem longitudinis, & latitudinis quinque palmorum & medii.

[287] [transitus & ultima cellula ceteris major, in qua sedile:] L. Est transitus duobus palmis largus, tamquam ultima arca, ex qua intratur in tertiam cellulam, quæ est arx postrema & sancta cella sacræ hujus eremi.

10. Hic est sancta cella, reliquis omnibus major, quia in regressu excurrit usque ad primam cellulam, habens ad latus sinistrum secundam & tertiam (primæ partis) jam descriptas. Ab hac eadem parte habet collem seu sedile, quod non ortu naturali, sed arte ibidem est constitutum, & quidem sanctis illis manibus elaboratum credimus. Aptum est ad sedendum aut cubandum. Cella est quasi triangularis, sed concava ad latus dexterum, longa sexdecim palmis, alta duodecim, larga circa introitum sex palmis & dimidio, ac in medio fere sexdecim, ac tandem in angulum quasi acutum in fine coarctatur, circa quem latitudine est trium palmorum. Hactenus Cascinus, ex cujus verbis aperte colligitur, ultimam cellam in figura minorem repræsentari, quam debuit, si justa proportio omnium esset servata. Nolui tamen ob modicum hunc defectum figuram immutare, ne deteriorem facerem.

[288] Laudatus vero auctor descriptionem speluncæ concludit his verbis: [brevis in speluncam observatio.] Hæc est rupes, & abditum maxime latibulum habitationis tam asperæ, rigidum naturæ claustrum, factumque a Deo ad Sponsam tam charam illic recludendam; ab ipsa autem electum, ut sola cum ipso habitaret, non alia de causa, quam quæ manu ipsius scripta nunc melius intelligitur: “Amore Domini mei Jesu Christi”; tam bene vero custoditum, ut unico arboris ramo ad primum os putei *, aut saxo, ubi est lectulus, aut demum exigua terræ quantitate, aut etiam sine ulla instauratione, in hac ultima caverna maneret reclusa, ita toti mundo sepulta, & cognita vivaque soli Deo. Sic ratiocinatur Cascinus, insistens semper opinioni suæ, qua existimavit habitationem S. Rosaliæ nulli omnino, mortali fuisse cognitam. Verum suo loco ostendi, opinionem illam minus esse probabilem; neque tamen idcirco negare volui, Sanctam maxime solitariam fuisse, & vitam duxisse valde austeram in hac spelunca. Quippe, etsi certum foret, cibum modicum sustentando corpori Sanctæ a persona fideli allatum fuisse; animæque cibum eidem per sacerdotem fidelem fuisse administratum: non ideo vita S. Rosaliæ desineret solitudine & habitatione videri austerissima & vehementer miranda; sed solummodo magis imitanda videri posset illis, quibus divina gratia animum inspiraret tanto rigori parem.

[289] Porro, descripta priore illa S. Rosaliæ habitatione, [Reliquiæ S Rosaliæ in oppido S. Stephani, ubi & sacellum ei structum,] lubet etiam adjungere breviter, qua in veneratione locus ille habitus fuerit usque ad tempora nostra. Documenta de iis, quæ hic narrabo, Patribus nostris Panormitanis humanissime communicavit excellentissimus dominus Josephus Emmanuel Ventimiglia, princeps Pulchri montis & Quisquinæ dominus, eademque Italico sermone conscripta nobis transmisit sæpe laudatus Castiglia noster. Horum fide nituntur facta posteriora, de prioribus vero egit etiam Cascinus lib. 3 cap. 8. Hic testatur, anno 1625 Joanni de Ventimiglia, S. Stephani domino per Cardinalem archiepiscopum ex reliquiis S. Rosaliæ datas esse duas particulas, quas thecæ, seu dimidiatæ statuæ argenteæ includendas curavit, & per clerum honorifice transferendas ad oppidum S. Stephani die XXV Septembris anni 1625. Theca ibidem duplici clavi reclusa interim deposita fuit in ecclesia majore, donec ædificatum esset sacellum Sanctæ proprium, in quod reliquiæ illæ deinde fuerunt illatæ. Verumtamen hoc non est sacellum istud, quod ante speluncam ædificatum jam dicemus.

[290] Eodem anno 1625 a magistratu & populo S. Stephani ædificata est parva ecclesia, [item parva ecclesia ante ostium speluncæ erecta, ad quam instituitur supplicatio annua:] ante ostium speluncæ sic locata, ut pars altaris sit in ipso speluncæ ostio. Hac de causa, teste Cascino ibidem pag. 373, multum accrevit concursus populi, magna cum pietate & nudis pedibus eo properantis, tum a S. Stephani oppido, tum ab aliis locis vicinis. Supplicatio etiam, quæ ad eum locum instituebatur jam ante inventionem inscriptionis die Martis in hebdomada Paschali, majori solemnitate & frequentioris populi concursu peragi tunc cœpit, quia dimidiata statua, cui inclusas mox dixi Sanctæ reliquias, a supplicantibus eo deferebatur. Hæc Cascinus. Addunt monumenta mox dicta, festivitatem præcipuam illic celebratam fuisse die IV Septembris, quod item factum erat ante inventionem ab immemorabili tempore: deinde, nundinas quoque ibidem institutas fuisse eo tempore, eas permittentibus principibus, oppidi S. Stephani dominis: ac demum, quemdam eremitam Romanum, cui nomen erat Sanctus de Sanctis, sacelli diu fuisse custodem. Anno 1630, approbante duce Albuquerquio tunc prorege Siciliæ, & curante principe S. Stephani domino, tot reditus assignati fuerunt memorato sacello S. Rosaliæ ante speluncam, ut capellanus fuerit institutus, qui singulis diebus festis Missam ibi celebraret.

[291] [cœpta ibidem anno 1693 congregatio eremitarum,] Ab hisce deinde collector illorum monumentorum transit ad facta recentiora, quæ ex Italico Latine reddo: Anno MDCXC Franciscus Scasso, mercator Genuensis, impulsus divina inspiratione, relicta mercatura, statuit cum tribus ejusdem nationis sociis se recipere in speluncam Quisquinensem, & vitam ducere solitariam. Hoc suum propositum declarat comiti & principi domino Caietano Ventimiglia, Quisquinæ baroni & domino, qui prope supra dictam ecclesiam aliquot cellulas curat exstruendas. Anno MDCXCIII frater Franciscus Scasso cum sociis se recipit ad habitationem illam eremiticam: & collectis fidelium eleemosynis, servataque ab ipso ad hunc usum quadam pecuniæ summa, & præsertim majori pecuniæ vi, a prædicto principe domino Caietano Ventimiglia liberaliter data, anno MDCXCVIII nova ædificata est ecclesia forma ampliori, quali hodieque cernitur; & cellæ eremiticæ mutantur in monasterium recte ordinatum. Eo tempore numerus eremitarum multum accrevit, aggregantibus se hominibus variæ conditionis, mercatoribus, militibus, professoribus.

[292] [quæ multum deinde crevit.] Omnes tamen erant laïci, & omnino dependebant a prædicto principe loci domino, qui regulas, secundum quas vitam instituerent, ipsis præscribendas curavit per Religiosum summæ pietatis, & directorem spiritualem eisdem elegit P. Ludovicum Conti Societatis Jesu, habitantem in collegio Bivonensi, qui locus ipsorum eremo est vicinus. Hoc vivendi institutum longo tempore observarunt magna cum devotione: atque ita eremus eorum brevi tempore evasit ex celeberrimis Siciliæ sanctuariis. Comes & princeps dominus Josephus Emmanuël Ventimiglia, qui in ditiones illas successit, omnesque consanguinei inclytæ hujus ac regiæ familiæ, non solum opibus suis promoverunt fabricationem ecclesiæ & eremi, quæ in fundis ipsorum sunt constitutæ; sed ecclesiam semper magis ditarunt ornamentis sacris, omnique supellectile necessaria. Census præterea assignarunt pro quotidiano Missæ sacrificio; ac demum continuas quotidie tribuunt eleemosynas ad sustentationem eremitarum, qui magno sunt numero, & perfecta vivunt observantia. Ita de hisce eremitis S. Rosaliam utcumque imitantibus habent observationes, quas nobis transmisit humanissimus ac diligentissimus Castiglia, qui & humanitatem principis Josephi Emmanuelis Ventimiglia & pietatem ejusdem erga S. Rosaliam multum commendat. Verum ab hoc diverticulo Panormum redeamus.

[Annotata]

* nicchia

* i. e. speluncæ

§ XXVIII. Graphis antri S. Rosaliæ in monte Peregrino ac templi, quod antro adhæret, nuper delineata: cultus Sanctæ ibidem celeberrimus.

[Graphis antri & templi S. Rosaliæ,] Accuratam satis speluncæ S. Rosaliæ descriptionem dedi § 25, cum adjuncta Cascini figura. Verum summa Panormitanorum erga sanctam hanc suam Patronam pietas me ad alia properare non sinit, priusquam novam loci ac templi præsertim delineationem lectorum oculis exhibeam. Quippe non litteris solum indicarunt Siculi se desiderare, ut Acta S. Rosaliæ multis illustrarentur figuris, sed etiam varias delineationes diligenter collegit, ac humaniter transmisit sæpe laudatus Castiglia. Ex hisce vero præcipuas elegi suis locis Commentario inserendas. Quapropter delineationem antri & templi, cui hunc titulum præfixum invenio, Graphis antri S. Rosaliæ in monte Ercta, ac templi, quod antro continenter adhæret, incisam hic exhibeo eadem omnino magnitudine, qua fuit transmissa.

[294] Annotationes vero figuram explicantes huc similiter transfero. [cum annotationibus figuram explicantibus:] Templi sanctæ Rosaliæ in Erctensi monte, post sacri corporis inventionem a Panormitano senatu amplificati, ac magnifice ornati, una cum antro, cui continenter adhæret, exactam graphidem in hac figura exhibemus, atque his litteris illustramus.
A. Arcus, qui sacram cryptam ab intecta templi parte dividit.
B. Sacræ cryptæ profunditas.
C. Altare eo in loco exstructum, in quo S. Rosalia animam Deo reddidit.
F. Cryptæ alterius foramen, intimum sanctæ Virginis domicilium.
L. Templi pars intecta.
M. Foramina ad colligendas aquas pluvias, quæ deinde per subterraneos meatus in cisternam se recipiunt.
N. Pars montis in dextera templi parte.
O. Puteus ad peregrinorum commodum excavatus.
P. Arcus, qui tectam templi partem ab intecta dividit.
Q. Templi tecti navis.

Hactenus annotationes Latine scriptæ iisdem omnino verbis. Solum in hisce observari potest, litteras eodem etiam modo fuisse positas, ne quas omissas credat lector, quia ex ordine alphabetico nonnullæ desiderantur.

[295] Porro annotationes quoque aliquot subsequuntur, ad cultum S. Rosaliæ spectantes. [cura Panormitani senatus de hac ecclesia:] Ex hisce, ne sim justo prolixior, præcipuas solum huc tranfero. Anno MDCXXVII delecti sunt a senatu nobiles aliquot, ut una cum Societatis Jesu sacerdote omnimodo sacri antri cultui, ornamentisque invigilarent. De hoc nobilium conventu, quem Siculo sermone DEPUTATIONEM dicimus, loquitur P. Amato de Principe templo pag. 247: P. Mancusi Istoria di S. Rosalia tom. 1 pag. 306. Nostra hac tempestate prædicti nobiles septem sunt, ex quibus unus exprætor, quatuor exsenatores, unus e Societate Jesu theologus, & e mercatorum numero alter. Videri de his ulterius possunt laudati Amatus & Mancussus, ex quorum verbis facile colliget lector, pietatem Panormitanorum adeo non decrevisse, ut etiam incrementum ceperit: initio enim quatuor solum fuere deputati; nunc vero septem sunt; nec modicam illi habent pecuniæ summam ad locum ornandum.

[296] [pretiosa illius supellex:] Sub ara antri maxima, eo ipso in loco, ubi sacræ inventæ sunt reliquiæ, pulcherrimum ex marmore D. Rosaliæ simulacrum collocatum est, opus Francisci Tudisco Florentini (Amato de Principe templo pag. 471) eo situ, ut morientem Virginem repræsentet… Huic simulacro nobilissimam ex argento vestem sacravit magnus Hierosolymitani * Ordinis magister, Gregorius Caraffa Neapolitanus, quod D. Rosaliæ beneficio terribile pestis incendium, Melitam anno MDCLXXVI devastantis, conquieverit. (Amato de Principe templo pag. 244.) In præsentia vero prædicti nobiles huic antro addicti vestem curant ex auro solido gemmis distinctam, cujus pretium, addito etiam pretio coronæ ex auro, ejus capiti impositæ die XX Aprilis an. MDCCXXVII; nec non Christi e cruce pendentis simulacri, & lilii, quod utrumque ex auro solido præ manibus habet, quinque aureorum millibus penditur. Sunt & alia inibi ex argento pretiosa ornamenta, quæ summam colligunt trium millium aureorum.

[297] [variæ festivitates ac frequens populi concursus:] Ter in anno D. Rosaliæ festum inibi non sine pompa celebratur, die scilicet Dominica, quam in Albis dicimus: quo die plenariam criminum indulgentiam Romanus Pontifex anno MDCLII largitus est. (Auria Rosa celeste pag. 108, ubi bullam Innocentii X edidit.) Pridie Nonas Septembres, & octavo Kal. Augusti. Verum tertio quoque anno singulari celebritate ac populi concursu, senatusque Panormitani interventu, sacratissima Eucharistia ibi publicæ omnium adorationi proponitur quatuor continenter diebus. De populi vero frequentia id scitu dignum est, nullum ferme diem præterire, vel nubilum, vel pluvialem, vel æstuante sole fervidissimum, quin civium aliquem vel advenarum, peregrinantium ritu eo se conferentem aspiciat. Nonnulli etiam feruntur ad antrum pedites in dies singulos accedere (distat porro antrum quatuor milliaria ab urbe.) Morem hunc religiose servavit viginti prope annos frater Joseph Glorioso, laïcus Dominicanus ex oppido Montis majoris in Sicilia, qui, cum in Panormitano sanctæ Zitæ cœnobio ædituum ageret, singulis diebus post Vesperas ad sacrum D. Rosaliæ antrum accedens, ad Completorii signum ex munere suo edendum numquam non est reversus. Hactenus Castiglia, qui & alia quædam memorat, nimiæ prolixitatis causa omittenda.

[298] [delineatio viæ per montem Peregrinum factæ,] Verum cum relatum sit, quam crebræ peregrinationes fiant ad sacram S. Rosaliæ speluncam; cumque olim ad illam via non pateret nisi difficillima per montis prærupta, juvabit lectorem etiam docere, quo studio quibusque impensis Senatus Panormitanus viæ difficultates imminuerit. De monte Peregrino, olim Ercta dicto, agit Cascini Opus in Appendice seu Digressione 1 cap. 2. Satis erit hic præmonere, speluncam S. Rosaliæ sitam esse in parte montis Septemtrionali, non versus Panormum, sed versus mare. Hac de causa, cum Panormus Meridiem versus sit sita, prospectum montis Meridionalem cum viis per montem complanatis dilineatum accepi sub hoc titulo: Erctæ montis prospectus Meridionalis ex collegio maximo Societatis Jesu, eumdemque æri incidendum curavi, qualem hic exhibeo.

[299] Hasce vero annotationes figuræ delineatæ addidit Castiglia: [& annotationes,] Consueverunt Panormitani, etiam ante effossum D. Rosaliæ corpus, Erctam religionis causa accedere. Nullum tamen, nisi præruptum ac præceps, dabatur in monte iter: atque etiam illa, quæ civibus frequentabatur, semita, quamque vulgo SCALAM dicebant, (ubi S. Rosalia Vincentio Bonelli se videndam exhibuit, ut relatum est num. 227) ardua nimis & acclivis, ac non nisi ingenti cum difficultate prætereuntium vestigia excipiebat. Hæc ad duo milliaria protendebatur ad montis antrum, quod Aquilonem prospectat. Jam, inventis tandem Dei beneficio D. Rosaliæ reliquiis, ac sedulo recognitis, Panormitanus senatus civium pietati consulens & commodo, æquissimam prærupta inter saxa viam, solidissimis circumductam muris, arcubusque firmissimis sustentatam instruxit: quam non pedites tantum levissimo labore, sed equites etiam, ac vecti gestatoria sella, vel curru equis juncto, facillime percurrant. Viam hanc complanare cœpit senatus proximis ab inventione sacrati corporis temporibus. Auctorem habemus P. Cascini lib. 3 cap. 1 pag. 335: qui etiam docet in perrumpenda dumtaxat ac rescindenda immanium saxorum mole, multa aureorum millia senatum consumpsisse. Deinde in nova via struenda ab anno MDCLXXIV, quo cœpta est, ad MDCCXXV, quo perfectam absolutamque III Idus Maias refert Amatus de Principe templo pag. 237, aureorum prope duodecim millia idem senatus Panormitanus impendit.

[300] Ut lectoribus aliquo modo consuleretur, has addidimus litteras cum adnotationibus. [quibus explicatur figuræ.] Adjecimus item scalam palmorum, ad quam dirigi potest, quidquid in apposita figura minus exacte delineatum est.

A. Caput viæ, ab imis montis radicibus usque ad sacrum antrum lapidibus stratæ. Primus hic viæ ductus longitudinem habet ulnarum sive cannarum Sicularum CCXLV, latitudinem cannarum duarum, & palmorum sex.

B. Initium arcuum ad sustentandos quatuor viæ flexus in præruptissima montis parte. Tres primi hujus viæ arcus latitudinem habent cannarum duarum, altitudinem cannarum duarum, palmorum sex.

C. Octo alii ejusdem viæ flexus in eadem prærupta montis parte.

D. Ædes prima cum D. Rosaliæ imagine, ad fornicis formam exarcuato opere, exstructa in faciliori præcipitis viæ loco. Altera ejusdem formæ ædicula ex hac parte intuentibus non subjacet: aversis inest montis rupibus: hanc littera E præsignat.

F. Specula intecta, in qua D. Rosaliæ est simulacrum intra ædiculam, cui crux superimposita est: quæ constratam viam claudit, & Meridionalem terminat prospectum.

G. Turris speculatoria in editiori montis fastigio sita, quæ Æolias usque insulas prospectat, ac cives monet…

Inter F & G in Boreali montis parte, post brevem viæ descensum, cannarum videlicet CLXXX, sacrum D. Rosaliæ antrum jacet.

In eo montis loco, qui Tyrrheno imminet mari, surgit ampla porticus, XII arcubus & columnis XVI clausa, in cujus vertice marmoreum D. Rosaliæ insidet simulacrum, altitudinis palmorum XXIV. Hanc statuam, anno MDCLXIII impositam, iteratis tormenti ictibus prætereuntes naves, ne Turcarum quidem demptis, & apposita prece consalutant. Vide P. Amato pag. 237, P. Mancuso tom. 1 pag. 303, Auria Rosa celeste pag. 131. Hactenus diligentissimus Castiglia, cujus observationibus nihil necesse est addere.

[Annotata]

* nunc Melitensis vulgo dicta

§ XXIX. Sacellum Sanctæ in ecclesia metropolitana structum: in hoc servatur arca pretiosa, in qua ejusdem Sanctæ corpus.

[Sacellum S. Rosaliæ in æde maxima structum] De sacello, quod S. Rosaliæ exstructum est in æde principe Panormitana, seu in metropolitana ecclesia, jam aliquid alia occasione dictum est § 23 num. 251. Plura de eodem narrat Cascinus lib. 3 cap. 3; & Amatus jam sæpe laudatus pag, 247 & sequentibus. Brevius vero de illo agunt Auria in Rosa cælesti pag. 95, & Mancusus in Historia tom. 1 pag. 304. Tabulam, quæ exteriorem hujus sacelli & interiorem prospectum exhibet, una cum dextero ejusdem latere, delineatam ceteris addidit Castiglia, hoc adjecto titulo: Scenographia sacelli marmorei, in Panormitano principe templo a senatu erecti, in quo arca reliquiarum D. Rosaliæ servatur. Hanc eadem forma & extensione incisam hic repræsento.

[302] [sumptibus maximis & mira elegantia:] Annotationes Castiglia subdit sequentes: Marmoribus versicolores lapides inserendi artem invenerunt primum Panormitani sculptores, eaque primum usi sunt in sacelli hujus parietibus contexendis. Franciscus Baronius in Opere de Majestate Panormitana lib. 3 cap. 1 de illo sacello sic loquitur apud Amatum pag. 250: Sileo sacellum in æde maxima D. Rosaliæ a fundamentis excitatum, quod operis elegantia, ac pretiosorum lapidum vel pulchritudine vel dispositione, non regium modo est, sed etiam par illi alterum in Sicilia tota non agnoscitur: a quibusdam Italis equitibus accepi, cum forte primam hujus sacelli frontem contemplarentur admirabundi, Italiam universam simili opere gloriari non posse. Idem lib. 1 cap. 3, si locus recte assignetur apud Amatum: Arcus quidem totus eorum lapidum generibus convestitur, qui auri argentique pretium exæquant. Sunt, qui affirment senatum Panormitanum minus quidem insumpsisse (seu insumpturum fuisse,) si id ex argento struxisset. Architectura singularis, lapidum dispositio mirabilis: ita enim alter alteri cohæret, ut ex unius pulchritudine alterius pulchritudo commendetur: nonnulli sic micant ex intervallo calculi, ut structuram omnem vel animare vel illustrare mirum in modum videantur. Hæc ille, qui si forte cum nonnulla exaggeratione loquatur de sumptibus sacelli; dubium tamen non relinquit, quin fuerint maximi. De hisce laudatus Castiglia notat sequentia: Sane ex publicis senatus Panormitani tabulis cognovimus, eumdem senatum aureorum, sive scutorum Siculorum tredecim millia ad id persolvisse anno MDCXXV: deinde anno MDCXXXIV, quo sacellum perfectum est, summam aliam scutorum trium millium quingentorum solutam esse: quæ si primæ addatur, ad scuta Sicula 16500 totius sacelli pretium pertingit.

[303] Idem deinde alia subjungit his verbis: Ut hujus sacelli sedula habeatur cura, [cura Panormitanorum de illo sacello,] excellentissimus senatus Panormitanus duos canonicos eligit deputatos ex capitulo ejusdem templi. Alfonsus Fernandez de Medrano Panormitanus cantor (prima dignitas post pontificalem) & judex tribunalis regiæ monarchiæ in Sicilia, qui ob egregium, quo æstuat, amorem erga D. Rosaliam, summo studio multis argenteis candelabris, vasis, aliisque hujusmodi ornamentis sacellum mirifice illustravit. Alter est canonicus Antoninus Mongitorius Panormitanus, qui inter alia D. Rosaliæ Vitam compendiose edidit, & Opus scripsit nondum editum, quo enarrat cultum D. Rosaliæ per universum orbem diffusum. His recentiori manu de Mongitorio addit: Obiit tantus vir maximo civium mœrore Panormi die XXIX Maii MDCCXLIII. Mox vero ita prosequitur: Benedictus XIII P. M. indulgentiam elargitus est omnibus Christi fidelibus hoc sacellum visitantibus, ut etiam cryptam ejusdem virginis Rosaliæ in monte Peregrino. Insuper ut pro qualibet Missa, in utroque loco a quocumque sacerdote celebrata, a purgatorii igne liberaretur anima, pro qua Missa celebratur, ut (habetur) ex concessione data Romæ XXVI Junii an. MDCCXXVIII.

[304] Pendent ante sacellum nonnulli argentei lychni, [dona pretiosa eidem oblata,] qui perpetuo ante Virginis reliquias ardent: inter quos unus affabre elaboratus, dono missus a civitate Neapolitana anno MDCLVII, ob liberationem a peste, eodem anno ope nostræ Virginis (obtentam, teste Auria in Rosa cælesti pag. 119.) Alter oblatus ab Hierosolymitano equitum Ordine, ob Melitam insulam anno MDCLXXVI a peste liberatam. Binos etiam lychnos crystallinos egregie fabrefactos anno MDCCXXII archiepiscopus Panormitanus, Fr. D. Joseph Gasch S. Rosaliæ virgini obtulit in sui erga Virginem obsequium. Alium denique argenteum ingentis molis ac mirifici artificii dedit Victor Amedeus, Sabaudiæ dux, tunc Siciliæ rex (postea rex Sardiniæ, ac hodierni Sardiniæ regis pater.) Libras pendet 399, aureis stetit 5000. Frequentissimus est quotidie populi Panormitani aliorumque concursus, ut D. Rosaliam veneretur.

[305] Quanto autem splendore ac dignitate in hoc principe templo celebretur anniversarius dies festus D. [variæ ibidem Sanctæ festivitates.] Rosaliæ Idibus Juliis, refert P. Amato pag. 252, & P. Mancusi tom. 1 Hist. pag. 310. In eo festo quotannis quatuor millia aureorum collocantur a senatu Panormitano. Festivitas ea est inventionis reliquiarum. Addit demum Castiglia: Panormi ac per totum Panormitanæ civitatis territorium dies quartus Septembris singulis annis ex præcepto colitur, jussu eminentissimi Cardinalis Doriæ. Inibi etiam idem fit Idibus Juliis ex edicto ejusdem. Prima festivitas celebratur ritu duplici primæ classis cum Octava; altera ritu duplici secundæ classis; sed utraque est de præcepto, ut habet Amatus pag. 251 & 252, ubi plura videri possunt.

[306] Cascinus lib. 3 cap. 2 & Amatus pag. 250 late agunt de arca pretiosa, [Arca pretiosa, in qua Sanctæ corpus servatur,] cui inclusa servantur S. Rosaliæ ossa sacra. Duas hujus arcæ partes accurate delineatas cum annotationibus suis nobis transmisit Castiglia. Priorem, quam hic exhibeo, designat is titulus: Facies anterior arcæ argenteæ, in qua D. Rosaliæ reliquiæ servantur. Titulo autem hasce observationes adjunxit diligentissimus adjutor: Ut facilius, quæ in hac arcæ facie descripta sunt, intelligantur; litteras addidimus, quarum hic explicationem subnectimus. A. Inscriptionem continet, quam refert Cascinus pag. 338, & Amatus pag. 251. Ea autem fideliter ex ipsa arca descripta sic habet: “Philippo IV rege nostro felicissimo, D. Francisco Fernandez de la Cueva duce Albuquerquii prorege humanissimo, S. Rosaliæ patriæ servatrici D. Franciscus Valguarneræ princeps, Assori comes, prætor. Cap. D. Petrus Palacio, Horatius Lomellino, D. Carolus del Voglia Campixiano, Andreas Vespasiani Agliata, Franciscus del Colle, Simon Bonaccolti, senatores arcam hanc quinquemestri properato absolutoque opere perfectam ære publico ex voto D.D. anno MDCXXXI”. In ejusdem arcæ parte postica hæc alia leguntur: “Urbanus VIII. P. O. M., Panormitanæ pietatis, felicitatis amplificator, S. Rosaliæ virginis solemnes, qua nata quaque inventa in terris, dies Ecclesiæ fastis adscripsit, A. D. MDCXXIX, Pont. VI. Joannettinus Doria S.R.E.C. Archiep. Panorm. corpus divinitus repertum, probatum, colendum exposuit, anno jubilæi MDCXXV. Sen. Pan. argento inclusit MDCXXXI. D. Franc. Valguerneræ princeps Præt. Cap. D. Petrus Palacio, Horatius Lomellino, D. Carolus del Voglia Campixiano, Andreas Vespasiani Agliata, Franciscus del Colle, Simon Bonaccolti PP. CC.”

[307] [variis observationibus illustrata:] B. Orationem S. Rosaliæ exprimit. Ibi ea inscripta sunt, quæ refert Cascinus pag. 336. Verba sunt:

Preces Deo rosarum instar in calathis mittit:
Angelorum obsequia, & munera florum refert.

C. Contemplationem ejusdem Virginis cælatura exprimit in arcæ operculo. Verba apud Cascinum assignata hæc sunt:

In Erctensi foramine abdita liberius cælo fruitur.

D. In arcæ item operculo S. Rosalia coronam precum sanctissimæ Dei Genitrici offert. Verba insculpta ex Cascino accipe:

Coronam laudum Deiparæ profert,
Solennem posteris orandi ritum.

Hujus arcæ argentum (auctor est P. Cascini & P. Amato locis citatis) est pondo librarum 1750. Verum canonicus Antoninus Mongitore in libro Ms. de Templis Panormitanis pag. 311, postquam solertissime consuluisset publicum accepti & expensi codicem, comperisse se testatur, hujusmodi argentum libras circiter 1300 complere. Ex eodem Antonini Mongitore libro Ms. cognovimus, prædictæ arcæ artificium & argentum 18460 aureis stetisse; nec multum distare videtur a P. Joannis Amato sententia, qui totius arcæ materiam & opus ipsum ad aureorum 20000 summam pertingere contestatur. Sed publicæ senatus tabulæ novissime consultæ summam scutorum Siculorum 21000 ostendunt.

[308] [ea ter quotannis exponitur, & subinde in publicis necessitatibus,] Amatus de Principe templo pag. 106 & 107 docet, quo apparatu singulis annis Panormi in ecclesia metropolitica exponantur sanctorum patronorum arcæ reliquiariæ, & quibus diebus ter quotannis S. Rosaliæ arca exponatur in medio templo pridie festivitatis, videlicet X Januarii ob terræ motus, de quibus postea; XIV Julii ob inventionem sequenti die celebrandam; & III Septembris, quia postera die præcipua celebratur Sanctæ festivitas. Præterea quando periculum aliquod pestilentiæ ingruit, aliis quoque diebus subinde exponitur. Lubet referre, quid actum sit nuperrime, dum anno 1743 gravissima pestis Messanam afflixit: nam cum non dubitarem, quin Siculi in tam manifesto periculo opem S. Rosaliæ implorassent, rogavi, ut mihi perscriberetur, si quid factum esset notatu dignum. Plura collegit humanissimus Castiglia, suo loco observanda; at unum huc maxime spectat, quod, servatis verbis ipsius, huc transfero.

[309] Ut Panormi, inquit, cognitum est de navi, [prout factum anno 1743 ob pestem] quæ ad Mamertinum portum elapso anno MDCCXLIII appulerat, & contagionem cum mercibus ex Missolongio vehebat; expeditæ sunt confestim ad illius urbis senatum litteræ ab excellentissimo prorege Bartholomæo Corsini, & excellentissimo Panormitano senatu, in quibus necessariæ accensebantur cautiones de navi longius a littore comburenda; utque sedulo curaret, ne quid intra urbem inferretur, quod luem civibus afflaret. Interca vero publico Panormitanorum cultui proposuit idem Exc. senatus D. Rosaliæ reliquias novem continenter diebus V Kal. Junias.

[310] Ubi vero certum allatum est nuntium de peste inter Messanenses cives grassante, [Messanæ savientem] rursus civium obsequiis & precibus exhibita est S. Rosaliæ reliquiarum arca Idibus Junii ad X Kal. Augusti. Eodemque tempore solemnes fiebant cujuscumque civium cœtus supplicationes, in quibus omnes ferme religiosi Ordines processerunt, clerus cum ipso Panormitano archiepiscopo, qui primus prodiit canonicorum collegio stipatus. Alii etiam interfuerunt episcopi, qui Panormi versabantur, singulari omnes modestia, fune per collum dependente, ac spinis redimiti, ferrea etiam aliqui se cædentes catena, plerique etiam nudo pede. Eadem ratione sodalitates, quæ Panormi excoluntur prope innumeræ, supplicationem quoque inierunt, ut D. Rosaliæ opem tantas inter angustias pro Sicilia ac patria efflagitarent. Ita Castiglia: nec irrita fuere vota Panormitanorum, cum magnopere mirandum sit, pestem, quæ vehementer sæviit Messanæ, non extendisse se longius per Siciliam.

[311] [alterum arcæ latus.] Hisce dictis occasione arcæ ob periculum pestis expositæ, alterum illius latus repræsento in hac tabula, quæ transmissa est hoc titulo: Facies lateris sinistri ejusdem arcæ. Notæ additæ sunt sequentes:

A. Exprimit S. Rosaliæ in eremum secessum. Inscriptionem habes apud Cascinum pag. 336; ubi sic exprimitur:

Solitariæ vitæ consilium Dei Parens ac Puellulus
Volentes, propitii, cælesti sospitant comitatu.

B. Exprimitur in arcæ operculo S. Rosalia ab angelo e Quisquinensi specu ad Erctensem evocata. Verba inscripta sunt:

E Quisquinensi spelunca ad Erctensem ab angelis evocatur.

Notandum hic, quod in scutis argenteis, quæ manu ferunt angeli, in quatuor arcæ angulis siti, insculptæ non fuerunt historiæ ac carmina, ad sacri corporis inventionem spectantia, quæ refert Cascinus citatus pag. 337; sed tantum rosæ, ut hic delineatæ conspiciuntur. Hactenus Castiglia, qui aliorum laterum faciem delineatam non misit, quod ex datis figuris de tota arca facilis sit conjectura.

§ XXX. Honor S. Rosaliæ habitus, cultusque ejusdem extensus a summis Pontificibus ad regnum Siciliæ, & ditiones Romani Imperatoris ac regis Hispaniarum.

[Quo modo Sanctæ cultus Romæ inchoatus,] Non Panormi solum, nec in sola Sicilia, celebris est S. Rosaliæ veneratio, sed ea brevi tempore in plerisque Europæ provinciis maxime increbuit, uti late ostendit Cascinus lib. 3 Operis sui Italici. Ibidem cap. 13 refert, quo modo Romæ inchoata sit Sanctæ veneratio, & per Urbanum VIII summum Pontificem promota. Primo testatur, Cardinalem Doria perscripsisse ad Urbanum VIII omnia, quæ Panormi gesta erant post inventas S. Rosaliæ reliquias; Urbanum vero non solum ea omnia approbasse & laudasse, sed miro etiam Sanctæ amore inflammatum esse. Secundo narrat, primam S. Rosaliæ festivitatem celebratam esse Romæ anno 1627, die inventi corporis, aut XV Julii, curante P. Hieronymo Petrucci Societatis Jesu, qui Panormo Romam venerat. Hic enim effecerat, ut in collegio Romano ejusdem Societatis in prædicto inventionis festo oratio haberetur de laudibus S. Rosaliæ, & die Dominica sequenti poëma elegans de eadem Virgine recitaretur. Devotionem populi valde auxit sanitas subito obtenta ab uno ex discipulis collegii, simulac is S. Rosaliam invocaverat: nam ille imagini ejusdem Sanctæ, quæ in ecclesia erat exposita, donum argenteum gratus appendit, eaque occasione viri quoque primarii eo cœperunt accurrere, & Sacrificia quoque curarunt celebranda. Addit hisce Cascinus, Siculos quoque in ecclesia sibi propria S. Rosaliam publico cultui exposuisse.

[313] [favente Urbano VIII, cui Sanctæ dens offertur:] Audierat summus Pontifex prædictæ festivitatis celebrationem, & verbis benevolis indicabat, se odam aut hymnum velle componere ad honorem S. Rosaliæ. Cum autem eodem tempore degeret Romæ Antonius de Moncada & Aragona, dux Montis alti & princeps Paterni, tunc presbyter, ac postea in Societate Jesu defunctus, cumque intelligeret Pontificem libenter audire de S. Rosalia, credidit commodam sibi dari occasionem promovendi cultum Sanctæ, cujus erat amantissimus. Quapropter dentem S. Rosaliæ, quem acceperat occasione distributarum a Cardinale Doria reliquiarum, auro & margaritis ornatum Urbano VIII obtulit. Accepit sacrum pignus summus Pontifex, tantoque in pretio habuit, ut dentem illum gestaverit in pectore. Quin imo non contentus litteris Cardinalis Doria de veritate dentis fidem facientibus; testimonium ipsius quoque ducis habere voluit, teste Cascino, qui omnia hæc enarrat latius. Porro hæc Urbani VIII in S. Rosaliam pietas alteri festivitati celebrandæ occasionem præbere potuit. Certe festivitas ista in eodem collegio Romano fuit habita die VI Aprilis sequentis anni 1628, favente Pontifice: orationem enim Latinam, quam in laudem S. Rosaliæ dixit nobilis juvenis Joannes Maria Roscioli, canonicus Lateranensis, imprimi sibique dicari voluit, curavitque ut non solum magnifico cum apparatu declamaretur, sed præsentia quoque Eminentissimi nepotis sui Antonii Barberini, aliorumque Cardinalium & principum honoraretur. Exstat hæc Oratio apud Cascinum in Appendice pag. 51 & seq: compositaque est a P. Angelo Galluccio Societatis Jesu, teste Auria in Rosa cælesti pag. 15.

[314] Interim Cardinalis archiepiscopus ac senatus Panormitanus instabant apud Urbanum VIII, [ab eodem nomen Rosaliæ Martyrologio Romano additum,] causam promovente laudato supra Petruccio, ut nomen S. Rosaliæ insereretur Martyrologio Romano, quod recudebatur. Urbanus vero, quantocumque in sanctam Virginem ferretur affectu, rem tamen remisit ad sacram Rituum Congregationem, ut rigoroso examine discuteretur: at impressionem Martyrologii cessare jussit, donec, allatis e Sicilia monumentis scripturisque necessariis, examen perficeretur. Absoluto tandem feliciter examine, Urbanus die XXVI Januarii anni 1630 ad senatum & populum Panormitanum ita scripsit: Scriptam in cælesti viventium libro Rosaliam Panormitanam, virginitatis liliis coronatam, carere diutius noluimus triumphali Martyrologii Romani testimonio… In salute istius urbis agnitum esse beneficum Civis vestræ patrocinium, non mediocriter gaudemus, qui vota pontificiæ charitatis ad optatos exitus duci fatemur felicitate virtutum vestrarum. E sacro corpore, quod anteactis ætatibus ignotum lux cæli plane visa est patefecisse in tempore opportuno, cupimus ad populum istum depluere imbrem, quamvis serotinum, & pluviam voluntariam cælestium beneficiorum, quam illa segregasse credenda est patriæ & hereditati suæ, tam grato religiosi obsequii cultu laudes & reliquias ejus veneranti &c.

[315] Ad Cardinalem Doria idem Pontifex scripsit die XVI Martii anni 1630, [& gratiæ actæ pro acceptis aliis Sanctæ reliquiis:] illius charitatem tempore pestis exhibitam mire commendans, atque hæc ad propositum nostrum litteris inserens: Quæ cæleste patrocinium Panormitanæ patriæ magnitudine beneficiorum declaravit beatissima virgo Rosalia, digna plane erat, cujus nomen in sacris Romani Martyrologii fastis inter Catholicæ Ecclesiæ plausus triumpharet. Porro, cum interim laudatus Cardinalis archiepiscopus reliquias quasdam Sanctæ destinasset ad Urbanum; hic ejusdem mensis Martii die XXIII per litteras de accepto pignore sacro gratias egit his verbis: Accepimus gemmas paradisi, desiderabiliores super aurum & lapidem pretiosum, reliquias beatissimæ virginis Rosaliæ, selectas e cælesti Panormitanæ ecclesiæ thesauro. Sacræ consolationis rore floruit statim cor pontificiæ charitatis. Porro autem oramus eam Virginem cum Omnipotente regnantem, ut quæ a patrio cælo pestilentiam nuper depulisse pie creditur, nunc brachio virtutis suæ, facta terribilis ut castrorum acies ordinata, discordiam ex Italia profliget. Te vero, qui munus, angelis gratissimum, hominibus salutare, ad nos misisti, paternæ benevolentiæ brachiis complectimur &c. Laudatæ litteræ integræ habentur apud Cascinum pag. 390 & seqq.

[316] Absoluta non multo post fuit impressio Martyrologii Romani cum duplici S. Rosaliæ elogio. [geminum ejus in Martyrologio elogium:] Quapropter illud Petruccius cum litteris, datis die IV Aprilis, misit ad senatum Panormitanum, uti ipse cupiebat Pontifex. Elogium autem ad diem IV Septembris, qui emortualis creditur, tale est: Panormi natalis sanctæ Rosaliæ virginis Panormitanæ, ex regio Caroli Magni sanguine ortæ, quæ pro Christi amore paternum principatum, aulamque profugiens, in montibus ac speluncis solitaria cælestem vitam duxit. Inventio vero corporis ad XV Julii his celebratur verbis: Panormi inventio corporis sanctæ Rosaliæ virginis Panormitanæ, quod Urbano octavo Pontifice maximo repertum divinitus, anno jubilæi Siciliam a peste liberavit. Non potuerunt non placere hæc elogia tam Cardinali archiepiscopo quam senatui populoque Panormitano. Verumtamen, teste Cascino pag. 393, non defuerunt, qui de loco emortuali Sanctæ, & de liberatione Siciliæ a pestilentia, nonnihil dubitationis insusurrare voluerunt apud Cardinalem Barberinum. At, cum duo illa capita solide sint probata præ ceteris, difficile non fuit senatui & archiepiscopo motam dubitationem dissipare per litteras ad Eminentissimum Barberinum datas. Hic vero Cardinali archiepiscopo respondit, decretum sacræ Congregationis Rituum tam maturo judicio latum fuisse, ut nimium animositatis ostenderet, quiscumque eidem se opponeret, aut de eo minus reverenter disserere sustineret. Addebat, nihil ultra requirendum esse, cum vel solum istud decretum cum approbatione Pontificis sufficeret ad obturandum os obloquentium.

[317] [variæ reliquiæ Romam missæ:] Panormitani igitur læti promotione cultus S. Rosaliæ, gratos se præbere voluerunt iis, quorum opera rem cœptam intelligebant & perfectam. Prima festivitas Romæ fuerat in collegio Romano Societatis Jesu. Missæ fuerunt anno 1630 S. Rosaliæ reliquia ad prædictum collegium, teste Cascino pag. 393, qui ipse curam habuit eas transmittendi. Hinc eodem anno, die IV Septembris rursum ibi celebrata festivitas Sanctæ. Eodem etiam die festum Sanctæ celebratum Romæ in ecclesia nationis Siculæ, ubi concessæ fuerunt a Pontifice plenariæ indulgentiæ ob dedicationem novi altaris & imaginis S. Rosaliæ. Reliquias quoque ejusdem Sanctæ petiit per Cascinum Joannes Maria Roscioli, qui primam de ejus laudibus orationem dixerat, ut eas thecæ argenteæ inclusas in ecclesia Lateranensi collocaret, teste rursum Cascino pag. 396. Senatus vero Panormitanus imaginem S. Rosaliæ pretiosissimis decoratam ornamentis transmisit ad Urbanum VIII. Hic autem litteris ad senatum, datis III Januarii anni 1632, declaravit munus sibi gratum fuisse. Litteras hasce dat Cascinus pag. 395, ex quibus nonnulla ad propositum nostrum huc transfero: Dignam, inquit, Apostolica pietate curam existimavimus, Rosaliam insigni sanctimonia claram beatarum virginum catalogo adscribere: quod vobis totique Panormitanæ civitati jucundum accidisse lætamur. Hactenus de cultu Sanctæ per Urbanum VIII extenso & promoto.

[318] [picta ibidem Sancta jussu Alexandri VII ut patrona contra pestem:] Quibus modis per Alexandrum VII dilatatus sit cultus S. Rosaliæ, refert Vincentius Auria, qui eodem tempore florebat, in Rosa cælesti pag. 124 & sequentibus. Pestilentia, quæ in variis Italiæ partibus sævierat, Roma quoque affligebatur. Qua de causa Alexander Papa anno 1656 talem S. Rosaliæ imaginem curavit excudendam, ut in ea repræsentetur tamquam patrona contra pestem: exhibebatur enim sancta Anachoretis, genibus flexis super cadavera orans pro Urbe; ex duobus vero angelis adjunctis alter Sanctam rosis coronat, alter nudum gladium vagina recondit in signum cessantis pestilentiæ. Inscriptio quoque addita erat cum oratione sequente in hunc modum: S. Rosaliæ virgini Panormitanæ supplicat Christiana respublica, ut sicut anno Domini MDCXXV patriam suam a peste liberavit, ita hoc anno MDCLVI & perpetuo ab eadem servet Romam communem patriam & mundi caput. Oratio. Deus, qui non mortem, sed pœnitentiam desideras peccatorum, nos ad te revertentes propitius respice, atque per merita B. Rosaliæ virginis a peste defende, ut dum tibi devoti existimus, iracundiæ tuæ flagella a nobis amoveas. Per Dominum &c.

[319] Cum vero anno sequente 1657 reverendissimus dominus Antonius Gelosus, [reliquiæ Alexandro missæ: ab eodem Officium ad totam Siciliam extensum:] vicarius generalis sedis Panormitanæ vacantis, nonnullas S. Rosaliæ reliquias ad prædictum Pontificem misisset, Alexander eidem gratias agendas curavit per illustrissimum dominum Natalem Rondoninum, qui Pontifici erat a secretis. Epistolam totam recitat Auria pag. 125. Ex ea huc transfero sequentia: Reliquiæ S. Rosaliæ, quas ad Sanctissimum Dominum nostrum misisti, non leve ipsi gaudium attulerunt, cum inclyta ista urbs * pari olim, qua nunc Roma, quin immo longe acerbiori pestilentia implicata, documentum præbuerit, quantum in iis ad teterrimum morbum profligandum momenti sit. Auxit egregii muneris laudes vir excellentissimus, omnique virtute cumulatissimus, Terrænovæ dux, qui illud una cum tuis litteris religiose pieque tradidit Sanctitati suæ &c. Deinde anno 1666 institerunt archiepiscopus ac senatus Panormitanus, ut Officium S. Rosaliæ extenderetur ad totum Siciliæ regnum, atque istud obtinuerunt, ut patet ex approbatione Sacræ Rituum Congregationis, data XXVII Novembris anni 1666, ac deinde confirmata ab Alexandro VII. Itaque Officium novem lectionum, ex quibus tres sunt de vita Sanctæ, & oratio particularis, anno 1667 Romæ impressum ac Panormi recusum est, totique Siciliæ regno præscriptum. Videri illud potest apud Auriam ad calcem Rosæ cælestis.

[320] Porro, sicut beneficia S. Rosaliæ se ad plerasque Europæ provincias extenderunt, [ab Innocentio XI ad omnes ditiones Leopoldi imperatoris,] ita plura paulatim regna Officio proprio ejus festivitatem celebrare desiderarunt. Anno 1689 gratiam illam petiit & obtinuit augustissimus æque ac piissimus imperator Leopoldus, concedente Innocentio XI, uti discimus ex decreto Sacræ Rituum Congregationis, quod edidit Mancusus in Historia tom. 1 pag. 258 sub hoc titulo: Decretum S. R. C. de festo sanctæ Rosaliæ virginis Panormitanæ cum Officio & Missa in regnis & provinciis cæsareæ majestati imperatoris Leopoldi I subjectis tamquam de patrona, annuente S. P. Innocentio XI. Decretum ipsum ibidem sic legitur: Piis ac enixis precibus augustissimi imperatoris Leopoldi, per suas litteras SS. Domino nostro a R. P. D. Emerix sacræ rotæ auditore oblatas, institum fuit, ut Sanctitas sua facultatem tribuere dignaretur, ut die IV Septembris festum sanctæ Rosaliæ virginis Panormitanæ, cujus patrocinio & intercessione, ut in iisdem litteris addebatur, plura in dies ei augentur beneficia, cum Officio & Missa sub ritu duplici majori, tamquam de patrona, in regnis & provinciis cæsareæ majestati subjectis licite & libere quotannis recolatur & celebretur; & hujusmodi instantia a Sanctitate sua ad sacram Rituum Congregationem remissa, Eminentissimi Patres eidem sacræ Congregationi præpositi ob singularia ejusdem cæsareæ majestatis erga Sedem apostolicam promerita, petitam gratiam concedendam esse censuerunt; & sic, ut præfertur, opportunum decretum expediri mandarunt. Die XXX Julii MDCLXXXIX. A. Card. Cybo … Bernardinus Casalius S. R. C. secretarius.

[321] [& demum ab Innocentio XII ad ditiones regis Hispaniæ.] Pietatem Leopoldi imitatus est Carolus II Hispaniarum rex, qui anno 1693 ab Innocentio XII impetravit, ut festum & Officium S. Rosaliæ ad omnia regna ditionesque sibi subjectas extenderetur. Decretum Sacræ Rituum Congregationis sic edidit Mancusus pag. 259: Relatis in S. R. C. ab eminentissimo & reverendissimo domino Cardinali Albano precibus excellentissimi ducis de Medina Cæli, serenissimi Catholici regis apud sanctam Sedem oratoris, nomine ejusdem majestatis porrectis pro extensione Officii sanctæ Rosaliæ virginis, alias pro regno Siciliæ (&) nonnullis mundi partibus concessi, eadem sacra Congregatio censuit, esse concedendum, ut in posterum singulis annis die IV Septembris ejusdem Sanctæ festo recitari possit in omnibus regnis & dominiis præfato Hispaniarum regi subjectis sub ritu semiduplici, & juxta rubricas Breviarii Romani, firmis in reliquis remanentibus indultis sub ritu duplici jam concessis; si SS. Domino nostro placuerit. Die XV Martii MDCXCIII. Facta igitur deinde SS. Domino nostro per me secretarium relatione, Sanctitas sua annuit. Die XVIII ejusdem mensis Martii, anno MDCXCIII. A. Card. Cybo… D. Inghirami S. R. C. Secretarius. Addit hisce Mancusus, Sanctæ Officium in quibusdam Hispaniæ diœcesibus recitari ritu duplici, videlicet in Hispalensi & Toletana, quia facultatem illam illarum antistites jam antea obtinuerant, Toletanus nempe anno 1679, Hispalensis anno 1685. Diœcesi quoque Mutinensi in Italia eamdem gratiam concessam a Clemente XI, testatur. Eadem verisimiliter & aliis quibusdam deinde concessa.

[Annotata]

* Panormus

§ XXXI. Missa propria pro regno Siciliæ impetrata, & Officium novum: preces Senatus Panormitani apud summum Pontificem, ut Officium extendatur ad Ecclesiam universalem.

[Missa propria approbata pro utroque Sanctæ festo,] Anno 1695 a sacra Rituum Congregatione pro toto regno Siciliæ approbata est Missa propria S. Rosaliæ, eaque eodem anno Romæ & Panormi impressa cum hoc decreto: Suprascriptam Missam propriam sanctæ Rosaliæ virginis ab eminentissimo & reverendissimo domino Cardinali Colloredo revisam, correctam & relatam, sacrorum Rituum Congregatio ad enixas preces excellentissimi ducis de Medina Cæli, serenissimi regis Catholici apud sanctam Sedem oratoris, nomine ejusdem majestatis porrectas, pro regno Siciliæ approbavit, & in festo ejusdem Sanctæ, servatis in reliquis rubricis Missalis Romani, celebrari posse benigniter concessit. Die XVIII Junii MDCXCV. A. Card. Cybo … B. Inghiramus Sac. Rit. Congr. Secr. Concessa est hæc Missa tam pro festo inventionis die XV Julii celebrari solito, quam pro festo præcipuo, quod IV Septembris agitur; ut colligi potest ex diverso Euangelio: nam id solum mutatur. Die IV Septembris præscribitur legenda parabola de decem Virginibus ex Matthæo cap. 25; pro die Inventionis ex Matthæo cap. 13 a ℣ 44: Simile est regnum cælorum thesauro abscondito in agro &c. Verum, ut me monuit Castiglia, novissime decretum fuit, ut posterius istud Euangelium in utraque legeretur festivitate, atque eodem tempore in prima Oratione etiam aliquid est mutatum.

[323] Missa autem hæc sic composita est, ut contemptus rerum mundanarum, [ex qua pauca dantur.] vita solitaria & virginitas maxime commendentur. Introïtus hic est: Regnum mundi & omnem ornatum seculi contempsi propter amorem Domini mei Jesu Christi, quem vidi, quem amavi, in quem credidi, quem dilexi. Levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi &c. Oratio hæc erat prima: Deus, qui beatam Rosaliam virginem e regalibus mundi deliciis in montium solitudinem transtulisti, concede propitius, ut ejus meritis & patrocinio a seculi voluptatibus in cælestium amorem transferamur, & ab iracundiæ tuæ flagellis misericorditer liberemur. Per &c. Eadem deinde sic correcta: Deus, qui beatam Rosaliam virginem e regalibus deliciis in montium solitudinem transtulisti; concede propitius, ut ejus meritis & intercessione, a mundi voluptatibus in cælestium amorem erigamur, & ab iracundiæ tuæ flagellis misericorditer liberemur. Per &c. Oratio hæc ita impressa legitur in novo Officio, de quo jam agam: nam dicta de Missa sufficiunt ad propositum nostrum.

[324] Officium novum de S. Rosalia impetravit anno 1713 civitas Panormitana, [Officium novum pro regno Siciliæ approbatum:] idemque anno 1729 approbavit Congregatio sacrorum Rituum pro toto regno Siciliæ; uti discimus ex decreto laudatæ Congregationis, quod post Officium, anno 1730 Panormi impressum, ita sonat: Ad supplices enixasque preces nomine senatus civitatis Panormitanæ pro extensione Officii sanctæ Rosaliæ virginis Panormitanæ ad Ecclesiam universalem SS. Domino nostro porrectas, illasque a Sanctitate sua ad Sac. Rituum Congregationem remissas, atque relatas, Sac. eadem Rituum Congregatio benigne indulsit, ut singulis annis die IV Septembris in festo sanctæ Rosaliæ virginis Officium ipsius proprium, sub die XXIX Augusti MDCCXIII pro civitate Panormi approbatum, ab omnibus ecclesiæ secularibus & regularibus utriusque sexus, qui ad Horas Canonicas tenentur, in toto regno Siciliæ tantum recitari possit & valeat. Die decimo Decembris MDCCXXIX. N. Cardinalis Coscia Prop… N. M. Tedeschi archiep. Apomenus Sacr. Rit. Congr. Secret. Facile videbit studiosus lector, plus petitum fuisse a senatu Panormitano, quam fuerit concessum a Congregatione sacrorum Rituum. Causam repulsæ tanto minus divinare possumus, quanto latius per varias Europæ provincias Sanctæ cultus legitime est propagatus, nisi fortasse Officium visum fuerit nimis singulare, quam ut videretur præscribendum toti Ecclesiæ Catholicæ. Sane hymni, antiphonæ, aliaque fere omnia moribus & gestis S. Rosaliæ sunt adaptata, quod raro fit in Officiis toti Ecclesiæ præscriptis.

[325] Quidquid autem sit de causa repulsæ, excellentissimus senatus necdum spe excidit impetrandi aliquando, [petita extensio Officii per epistolam,] ut sancta urbis suæ Patrona, toto fere orbe celebrata, seu dicto jam Officio, seu alio minus singulari, a tota Ecclesia honoretur. Sane sævissima illa pestilentia, quæ ante paucos annos urbem Messanensem sic devastavit, ut reliquæ tamen pepercerit Siciliæ, quod S. Rosaliæ patrocinio attribuunt Panormitani, occasionem & stimulum ipsis admovit preces iterandi apud summum Pontificem. De hisce anno 1744 ita ad me scripsit P. Noto: Senatus Panormitanus a Benedicto XIV P. M. enixe petiit, ut Missam & Officium proprium S. Rosaliæ die IV Septembris sub ritu duplici ad universam Ecclesiam extenderet. Idem rogarunt & metropolitanæ ecclesiæ capitulum, & archiepiscopus Panormitanus, & duodecim nobilium virorum cœtus, quem vulgo regni Siciliæ deputationem appellamus. Curavit etiam senatus, ut nonnulli Europæ principes a sancta Sede idem flagitarent, & quemdam e nostra Societate Romæ commorantem per litteras rogavit, ut id ipsum apud Romanam curiam Panormitani senatus nomine agere pergat. Idem nobis transmisit exemplar epistolæ Italicæ, quæ data notatur XXX Octobris anni 1743, & cujus titulus Latine redditus hic est: Epistola excellentissimi senatus, directa ad pedes Sanctitatis suæ, ut Officium S. Rosaliæ commune faciat orbi Catholico. Lubet eam huc transferre, tum quia de dilatato S. Rosaliæ cultu breviter multa complectitur, tum ut sic vota nostra pro extensione cultus S. Rosaliæ modeste conjungamus. Quapropter Epistolam totam ex Italica Latinam facio.

[326] [in qua ostenditur, quam multis locis Sancta habeatur ut patrona,] Sanctissime Pater. Tantis beneficiis & continuæ protectioni S. Rosaliæ virginis, civis suæ, se ingratam exhiberet Panormus, si ex parte sua non procuraret majorem ipsius exaltationem & cultus extensionem. Quod si antiqua beneficiorum acceptorum memoria prorsus excidisset; recentius, quam ut id fieri possit, est beneficium servatæ hujus metropolis, felicissimæ patriæ suæ, & reliquæ regni partis a funestissimo infortunio contagii Messanensis, Deo volente per patrocinium sanctæ Thaumaturgæ, constricti in solo territorio prædictæ civitatis Messanæ, & in paucis proximæ Calabriæ habitationibus. Non hanc solam metropolim peste liberat; sed Deus eam prodigiis manifestare dignatur in toto mundo. Thaumaturgam pro beneficiis obtentis celebrant Ancona, Mediolanum, Genua, Nicæa *, Sardinia, Cremona, Melita, Barcino, Colonia, Vienna, Antverpia, Ipra, Praga, Græcium *, Cilleia *, Cracovia, Thigernum *, Molinæ *, California in America, & usque ad regiones Turcicas Africæ & Orientis. Hac de causa merito eamdem Patronam elegerunt Italia, Hispania, Germania, Gallia, Polonia, Belgium & Lusitania, præter alias non paucas regiones & civitates, quæ eamdem & affectu & obligatione impulsæ venerantur; quales sunt Venetia, Sabaudia, Bavaria, Lotharingia, Mutina, Mantua, Bononia, Hispalis, Toletum, Matritum, Duacum, Recinetum, Interamna, Luca, Florentia, Forum Livii, Neapolis, Rivellum, Trevicum, Luceranna * & Manfredonia cum aliis Europæ locis.

[327] [quibus gradibus promotus sit ejus culius,] Si autem ob prodigiosam Panormi liberationem a peste, anno MDCXXIV orta, obtentam per preces beatæ Civis, quæ effecit, ut tunc invenirentur sacræ suæ reliquiæ, in visceribus terræ montis Peregrini per quinque secula latentes, dignatus est Sanctissimus Dominus Urbanus VIII non solum eamdem Martyrologio Romano cum honorifico elogio inserere ad IV Septembris, diem ipsius emortualem; sed etiam ad XV Julii, diem felicis reliquiarum ejus inventionis; rationi videtur consentaneum, ut hæc ipsa metropolis a Sanctitate vestra exspectet gratiam & solatium cultus ejusdem Sanctæ per totum orbem Catholicum propagati, recitatione Officii proprii, & celebratione Missæ, ritu duplici, die IV Septembris, qui necdum alio Officio occupatus est in Breviario Romano. Ita semper jure merito per multos gradus processit cultus hujus gloriosissimæ Virginis Panormitanæ, gratia sit benignis concessionibus Sedis apostolicæ.

[328] Anno MDCLXVI ab Alexandro VII urbi Panormitanæ ejusque diœcesi concessum fuit Officium particulare de Sancta. [& quam late extensus,] Istud anno MDCLXXIII a Clemente X extensum fuit pro civitate Atrano: anno MDCLXXIX ab Innocentio XI pro diœcesi Toletana: deinde anno MDCLXXXIII pro toto hoc Siciliæ regno; anno MDCLXXXV pro diœcesi Hispalensi: anno MDCLXXXIX ab eodem Pontifice pro toto imperio ritu duplici. Anno MDCXCIII ab Innocentio XII dilatatum fuit ad omnia regna regi Hispaniarum subdita. Anno MDCXCV pro hoc ipso regno approbata est Missa nova propria hujus Sanctæ. Anno MDCCXIII a Clemente XI concessum est Officium proprium pro hac civitate, & pro tota diœcesi Mutinensi in Longobardia, illudque deinde anno MDCCXXIX a Benedicto XIII extensum.

[329] Patrona igitur & protectrix quasi generalis S. Rosalia quam maxime mereri videtur alium istum gradum, [ut tandem communis fiat toti Ecclesiæ.] ut celebretur per universalem Ecclesiam ritu duplici Officium & Missa ipsius prædicto beatæ mortis suæ die. Res porro hæc tum summam creabit lætitiam ferventissimæ huic civitati, tum grata erit mundo universo, qui Sanctam devote veneratur. Hic itaque senatus gratiam hanc maxime insignem a Sanctitate vestra humiliter flagitat, illamque a Paterna pietate vestra se obtenturum sperat; ac se prosternens ad sacros pedes exosculandum, Pastoralem benedictionem petit &c. Multa ex factis in hac epistola contentis jam suis locis relata sunt, alia vero quædam referentur inferius, ubi agetur de reliquiis Sanctæ ad varias provincias transmissis, & de cultu ibidem inchoato.

[Annotata]

* Nizza in Provincia

* Gratz

* in Styria

* Thiers

* Moulins

* Luceranne

§ XXXII. Occasione terræ motus nova Panormi instituta festivitas S. Rosaliæ: beneficia ejusdem Sanctæ in alio terræ motu.

[Vehementes terræ concussiones in Sicilia,] Anno 1693 nova Panormi instituta est festivitas S. Rosaliæ, eaque singulis annis celebratur die XI Januarii. Nominatur passim festum terræ motus, quia horrendæ concussiones, quibus prædicto anno pars magna Siciliæ afflicta est, eidem festivitati occasionem præbuerant, quod Panormitani se a ruina servatos crederent patrocinio S. Rosaliæ. P. Dominicus Stanislaus Alberti anno 1724 libellum edidit Italicum & perbrevem, in quo narrat damna terræ concussionibus tunc Siciliæ illata, & periculum Panormi, una cum institutione festivitatis memoratæ. Divisa est hoc tempore Sicilia tota in tres provincias præcipuas, quas valles vocant; nimirum in vallem Nemorensem seu Demonæ, vulgo il val di Demoni, in vallem Netinam, Siculis, il val di Noto, & in vallem Mazaræ, iisdem il val di Mazara: in hac postrema sita est Panormus, in priori est Messana, & in secunda Syracusæ. Omnes hæ valles multum passæ sunt terræ succussionibus, quæ summa vehementia inchoatæ sunt duabus fere horis ante mediam noctem, die Veneris IX Januarii anni 1693. Cum autem post primam succussionem aliæ subinde leviores sequerentur, homines ex urbibus passim se proripiebant in campos apertos, ne ruinis ædificiorum cadentium opprimerentur.

[331] [quibus Catana aliæque urbes subversæ:] Verumtamen die Dominica XI Januarii in urbes redibant plerique, ut sacrosancto Missæ sacrificio adessent, & multi eodem tempore de peccatis confitebantur, præsertim Catanæ, ut advertit laudatus scriptor pag. XI, ubi id maxime erat necessarium. Quippe duabus fere horis post Meridiem, & circiter quadraginta horis a prima succussione, tam gravi iterum succussu terra est mota, ut Catana fere tota perierit. Miserrimi infortunii spectator attonitus fuit P. Antonius Serrovira ex Ordine Minorum Conventualium, qui Catanam proficiscebatur, & paucis milliaribus Italicis ab ea aberat; Quando improviso, inquit scriptor, vidit nubem caliginosam supra civitatem se extendentem, quæ noctem secum portabat funestam. Vidit eodem tempore ex ore montis Ætnæ nonnullas emitti flammas, quæ per tractum vicinum se dilatabant. Eodem temporis momento mare sine modo intumescere cœpit & inflari; & terra cum mugitu horribilis sonitus tota tremere cernitur. Plura addit de effectu terræ motus in avibus, jumentis & equis. De Catana vero asserit, urbem non amplius apparuisse P. Antonio: neque id mirum, cum testetur totam corruisse, exceptis tribus aut quatuor ædificiis, urbisque muris. Alias quoque urbes similia passas scribit, ita ut sexaginta hominum millia sub ruinis perierint.

[332] [Panormi multa quidem collapsa ædificia; at nemo sub ruinis periit,] Quod spectat ad Panormum, tot quoque ibidem ædificia corruerunt, ut instaurari non potuerint triginta millibus scutorum, eodem scriptore testante: & quidem nonnulla ceciderunt in locis maxime frequentatis a populo. Quorumdam etiam domus collapsæ sunt, postquam earum incolæ paulo ante exiverant, non metu succussionis, quam necdum erant experti, sed alia occasione; quod maxime notandum de ægroto aliquo, cujus domus collapsa est, postquam exiverat. Qua de causa magnopere erat mirandum, nullum hominem periisse Panormi, uti accidisse testatur laudatus scriptor, idque divinæ protectioni plane attribuendum. Cur autem acceptum beneficium S. Rosaliæ patrocinio adscripserint Panormitani, edisserit idem scriptor, varias allegans rationes, inter quas illa etiam est, quod in ecclesia Sanctæ in monte Peregrino nulla fuerit terræ succussio, quemadmodum sacellani istius ecclesiæ, aliique testes fide digni asseruerunt; quodque antiqua S. Rosaliæ ecclesia inter Ragusam & Claromontem illæsa steterit, licet urbs utraque gravissime fuerit afflicta. Alias ipsius rationes non repeto, cum judicium archiepiscopi Panormitani, gubernatoris Siciliæ, totiusque senatus & populi Panormitani sufficere possit ad beneficium istud S. Rosaliæ pie attribuendum, sicut illi unanimiter fecerunt.

[333] [quod beneficium ab omnibus S. Rosaliæ est attributum;] Prorex ipse, dux Uzedæ, ter invisit ecclesiam Sanctæ in monte Peregrino, ut cum populo undique accurrente gratias ageret de beneficio accepto. Archiepiscopus Ferdinandus de Bazan solemnem instituit festivitatem, in qua propriis manibus sacrosanctum Domini Corpus distribuit communicantibus, qui asseruntur fuisse numero septemdecim millia: vesperi vero hymnum Te Deum laudamus cecinit, præsentibus prorege, consilio regio, senatu Panormitano, atque omnibus fere nobilibus. Deinde vero senatus Panormitanus cogitavit de celebranda festivitate annua in die anniversario terræ motus, seu XI Januarii. Primo anno festum istud celebratum est die XI Februarii hoc modo. Triduo ante mandatum est populo, ut signa publicæ lætitiæ ederet prædicto festivitatis die. Dein pridie festi ad vesperam archiepiscopus inchoavit hymnum, Te Deum; qui dum canebatur a musicis, sanctissimum Sacramentum circumferebatur in agmine supplicantium per ecclesiam. Data vero benedictione & hymno finito, omnes processerunt ad sacellum S. Rosaliæ, ubi prætor nomine totius senatus & populi tale votum nuncupavit.

[334] Ad tuæ magnitudinis pedes, O sacra & excelsa virgo & concivis Rosalia, [instituto in gratiarum actionem festo annuo.] provoluti, nos senatus populusque Panormitanus, tuarum intercessionum efficacia in terræ motuum ærumnis, in quibus tot civitates & oppida hujus regni corruerunt, tantusque gentium numerus periit, divinitus hanc urbem, patriam tuam, præservatam fuisse pie credimus, sentimus & profitemur. Quam ob causam, tam hujus, quam aliorum beneficiorum impulsu, in gratitudinis signum corda senatus populique Panormitani tibi addictissima iterum dicamus; & omni undecima Januarii die, in qua terræ motus & liberatio evenerunt, in perpetuum, ad specialem nominis tui exaltationem, solemnitatem quotannis celebraturos cum sacrosanctæ Eucharistiæ sumptione, spondemus, juramus ac vovemus ante sanctissimæ individuæque Trinitatis tribunal, coram illibata Dei Genitrice Maria, & omnibus curiæ cælestis magnatibus, tactis Jesu Christi Domini nostri Euangeliis. Hoc votum illustre est argumentum religiosæ pietatis Panormitanorum erga S. Rosaliam, cujus festivitas sequenti die, sequentibus vero annis XI Januarii, solemniter est celebrata cum expositione arcæ, in qua sacrum ejus corpus servatur, uti jam dictum est num. 308. Festivitas quoque ab archiepiscopo ad totam diœcesim eodem anno fuit extensa.

[335] Anno 1726, die 1 Septembris, alius terræ motus graviter afflixit civitatem Panormitanam, [Alius terræ motus Panormi anno 1726,] & non sine hominum interitu. Neque tamen in tristi illo infortunio S. Rosaliam sibi defuisse crediderunt Panormitani, licet beneficium non soli Rosaliæ, sed etiam Virgini Immaculatæ & S. Josepho attribuerint. Totam istius terræ motus historiam fuse enarravit Antonius Mongitorius, vir eruditus, & scriptis Operibus notissimus, edito libello Italico, cujus titulus Latine redditus hic est: Panormus admonita, pœnitens & grata in horribili terræ motu primi Septembris anni MDCCXXVI. Duas alias ejusdem terræ motus relationes anno 1726 Panormi impressas præ manibus habeo. Verum cum illas Mongitorius viderit, uti & tertiam aliam, ac multa ab iis omissa in præfatione sua testetur, cumque hic scriptor ceteris notior sit & auctoritate præstantior; unus hic sufficiet ad propositum nostrum, ut breviter nonnulla dicamus, cur S. Rosaliam Panormitani hic benefactricem agnoscant. Part. 1 cap. 1 exponit varia prodigia, quibus cladem quamdam Panormitanis prænuntiatam existimat. Cap. 2 ipsam terræ succussionem describit. Sequentibus capitibus narrat damna ædificiis illata, quæ non pauca fuerunt; ac deinde homines sub ruinis mortuos aut læsos: mortuos autem asseris ducentos circiter & quinquaginta; læsos fere quinquaginta supra centum.

[336] [in quo varii experti sunt beneficia S. Rosaliæ,] Part. 2 Opusculi describit varia pœnitentium opera, supplicationesque multiplices, quibus divinam iracundiam placare conabantur Panormitani post terræ succussionem, ne novis succussionibus damna ædificiorum & hominum augerentur. Varios quidem patronos invocabant varii; plerique tamen Immaculatam Dei Genitricem, S. Josephum, & S. Rosaliam, ad cujus ecclesiam in monte Peregrino immensus erat populi concursus. Et sane post damnum primis succussionibus illatum, teste Mongitorio, nova non accesserunt, licet concussiones quædam leviores postea fuerint secutæ. Porro in enarratione damnorum tria aut quatuor miscet exempla, ubi invocata S. Rosalia clientes suos divinitus servasse videtur. Ita pag. 20 puellas in domo hospitali maxima dormientes sub tecto, in quod murus, sex palmos largus, erat præcipitatus, conservatas miraculo credit auctor, quod ad primum strepitum Immaculatam cæli Reginam & S. Rosaliam invocassent.

[337] [aliorumque Sanctorum:] Pag. 24 refert, quomodo Antonia, uxor D. Antonii Paterno, e ruinis domus suæ collapsæ fuerit extracta, & integre postmodum sanata. Commendaverat illa se SS. Trinitati, S. Vincentio Ferrerio & S. Rosaliæ; & miraculo attributum fuit, quod viva evasisset, teste Mongitorio. Pag. 25 exponit damna ecclesiæ S. Vincentii Ferrerii, testaturque in sacello S. Rosaliæ varia mansisse immota, quæ naturaliter labi debuerant; idque etiam miraculo adscriptum. Pag. 41 narrat, mulierem quamdam sic inter ruinas fuisse collocatam cum duobus filiis, altero quinquenni, altero lactente, ut sibi filiisque suis fame pereundum crederet. Verum, cum magna fiducia opem sanctissimæ Dei Genitricis implorasset & S. Rosaliæ, ut sufficienti lacte filios nutrire posset, id revera præstitit, toto triduo abundans lacte, donec post triduum cum filiis viva ruinis est exempta. Pag. 47 D. Joannem Maraffa cum tota sua familia mortis periculo divinitus liberatum existimat, postquam invocaverant Virginem sine labe conceptam, S. Rosaliam & S. Caietanum.

[338] [quibus patronis attribuerint Panormitani,] Part. 3 cap. 1 idem auctor exponit rationes, ob quas Panormitani plurimas Sanctissimæ Dei Genitrici, S. Josepho & S. Rosaliæ gratias agere deberent, quod tota civitas Panormitana non esset penitus excisa. Primam rationem repetit a revelatione monialis cujusdam, quam fuisse asserit probatæ perfectionis, & vixisse Panormi in monasterio observantissimo. Visionem exponit hoc modo: Paucis diebus post terræ motum vidit divinam Majestatem adhuc iratam civitati Panormitanæ. Ad hanc visionem cœpit Dominum ferventer rogare, ut deponeret indignationem, & amplius tam vehementer ne castigaret civitatem piam. Tunc intellexit a Deo, quod propter enormia peccata decrevisset exterminare terræ motu omnes cujusvis ætatis & conditionis incolas; quodque rogatus fuisset a S. Rosalia, ut meritam castigationem differret, sed quod precibus ipsius se inflexibilem exhibuisset. Deinde novis precibus rogatus fuit a Sanctissima Virgine Maria, & a sancto ejus sponso Josepho. Verum cum semper maneret inflexibilis, ab ipsis propositum fuit ut tali modo castigaret, ut omnes incolæ discerent, Deum graviter esse indignatum, seque emendare proponerent: si vero hi peccatis pertinaciter inhærerent, justam vindictam exsecutioni mandaret. Annuit huic conditioni Dominus: immisit terræ motum, qui modicum crearet damnum, paucisque mortem, omnibus terrorem inferret. Addit, Deum lacrymis pœnitentium fuisse flexum: voluisse tamen, quo indignationem prorsus deponeret, ut variæ instituerentur supplicationes. Illa omnia Deus communicavit prædictæ moniali; hæc superiori suo, iste vero archiepiscopo. Atque ita, ait auctor, innotuit, precibus Immaculatæ Reginæ, S. Josephi & S. Rosaliæ retentum esse divinæ justitiæ brachium, ne plenam civitati inferret castigationem.

[339] Non dubito, quin varia futura sint de hac visione judicia, [quod urbs non periisset penitus, & quare.] cum homines vario modo sint affecti. Quod subdit Mongitorius, non eamdem etiam ubique fidem inveniet. Ait energumeno cuidam post terræ motum sacros adhibitos fuisse exorcismos, dæmonemque de clade Panormitanorum gavisum fuisse ac gloriatum, quod hac vice S. Rosalia cladem avertere non potuisset; quodque ne ruinam quidem omnimodam deprecata fuisset, nisi preces suas conjunxissent beatissima Dei Genitrix & S. Josephus. His tribus aiebat debere Panormitanos salutem suam. Historiis istis, de quibus judicium meum non interpono, addit prodigia, quæ visa fuerant cladem annunciare. Beneficia quoque servatorum in ipso terræ motu hominum non paucorum, qui non videbantur mortem effugere potuisse modo naturali, antea narraverat, eaque huc potuisset ad propositum suum transferre. Demum ex omnibus concludit, justum fuisse, ut Panormus se gratam exhiberet, quod penitus non esset sub ruinis sepulta. Festa varia ad honorem Immaculatæ Virginis, S. Josephi, & S. Rosaliæ diversis diebus pie celebrata deinde cap. 2 & seqq. exponit. Ratio autem gratias S. Rosaliæ, de qua sola hic ago, plurimas agendi vel sola hæc sufficere poterat, quod statim a prima concussione fuisset ferventer & constanter a pluribus invocata; quodque constaret, prima illa damna novis deinde non fuisse aucta, uti alias in terræ concussionibus frequenter contingit.

§ XXXIII. Cultus Sanctæ, ejusque reliquiæ & beneficia per diœcesim Panormitanam.

[Reliquiæ mislæ Caccamum, ubi Sancta electa est patrona:] De cultu antiquo S. Rosaliæ, qui corporis inventionem præcessit, quique viguit in variis Siciliæ provinciis, satis disputatum est § 15. Officium vero ejusdem Sanctæ ad totum Siciliæ regnum auctoritate summi Pontificis extensum fuisse, vidimus § 30. Hic vero breviter agendum censeo de cultu S. Rosaliæ per varias Siciliæ diœceses, qui cœpit aut promotus est post corporis inventionem, præsertim quia multis locis inchoatus est ob reliquias acceptas, & quia non pauca diversis locis obtenta sunt beneficia, quæ populi pietatem auxerunt. Cascinum hic ducem habeo, reliquis S. Rosaliæ scriptoribus diligentiorem, eumque fideliter sequar, sed quanta possum brevitate. Lib. 3 cap. 4 diœcesim Panormitanam percurrit auctor, & a Caccamo, ubi antiqua fuit S. Rosaliæ ecclesia, ducit exordium. Hoc oppidum anno 1625, die VIII Aprilis, S. Rosaliam elegit patronam, & aliquid reliquiarum impetravit a Cardinali Doria. Hæ reliquiæ ibidem magnifico apparatu exceptæ fuere, thecæque argenteæ, quæ dimidiatum exhibet corpus, inclusæ; ac quatuor clavibus obserata est theca.

[341] [vir ibi in lapsu illæsus, puer mutus loquela donatus,] Non pauca in oppido isto narrantur S. Rosaliæ beneficia, quorum primum, quod in receptione reliquiarum nullus esset læsus, licet varii in manifesto fuissent periculo, præsertim unus, qui equo delapsus, hærenteque pede in scandula ephippiaria, per equum ad aliquod spatium attractus fuit sine læsione. Clarius tamen & certius miraculum est, quod subdit. Filiolus Hippolytæ Rossa, jam trienni major, tam erat mutus, ut ne balbutiendo quidem ullum umquam verbum protulisset. Hic cum matre sua videbat apparatum ignesque festivos, dum afferebantur prædictæ reliquiæ, manibusque lætitiam indicabat, cum ore non posset. Mater hæc videns, cum lacrymis puerulum S. Rosaliæ commendat. Paulo post bis clamantem audit. Dubitans tamen, an alterius non esset clamor iste, filium accedit & interrogat; hic vero matri recte respondet. Rogatus postea puer, a quo gratiam illam obtinuisset, libere & constanter respondit, loquelam sibi datam esse a S. Rosalia, quamvis id a nullo audivisset.

[342] [puer mortuus vita donatus donec baptizaretur,] Non minus est mirabile, quod subjungit. Catharina Gaita infantem utero gerebat mortuum, & triduo medicamenta sumpserat, quibus infans expelleretur, sicut demum est factum. Dum autem saluti matris a medicis prospiciebatur, infans non modo mortuus, sed etiam niger, positus erat in scamno alterius cubiculi. Accessit eo mulier quædam infantem visura, & mota commiserationis affectu, S. Rosaliam invocat his verbis: Ah! S. Rosalia, quin miseram istam matrem baptismo saltem consolaris? imponensque manum suam corpori, invocato S. Rosaliæ nomine, mox spirantem vidit. Itaque baptismus ploranti fuit datus; portatusque ad ecclesiam, obiit rursum, priusquam domum referretur.

[343] [vulnera sanata,] Josephus Ciaccio pessime vulneratus erat a biennio, tam in corpore quam in ore, totque erat doloribus plenus, ut cibum vix capere aut se movere posset. Hujus soror Margarita devota admodum erat novæ patronæ S. Rosaliæ. Per filiam igitur Vincentiam, undecim annorum puellam, oleum Sanctæ obtulit, eademque puella, invocata prius coram imagine S. Rosaliæ ope, nonnihil olei ex lampade illius ab ecclesia domum retulit. Hoc oleo Margarita os vulneratum fratris sui unxit; eique bibendam dedit aquam, cui aliquid imposuerat de lapide sepulcri S. Rosaliæ. Hisce factis, æger dormire primum, deinde manducare cœpit sine dolore; & sex diebus omnino convaluit.

[344] [pueri quatuor sanati.] Infans decem mensium, cui nomen erat Simon Sedeli, tortis erat oculis, incurvato corpore, tamque debilis, ut nec brachia nec caput posset elevare: nec se movere poterat, sed prorsus erat inutilis, cum totum corpus esset instar pulmonis. Die III Septembris in pervigilio S. Rosaliæ ante pectus hujus infantis ligaverunt gossipium, quod reliquias S. Rosaliæ attigerat, cum exiguo frusto lapidis sepulcri ejusdem; & sic infantem cunis imposuerunt, Mox infans manus elevavit, quæ semper fuerant immobiles, oculi etiam ad rectum statum conversi sunt, omniaque membra vigorem acceperunt. Hæc in pervigilio. In ipsa vero festivitate, quæ tunc prima vice celebrabatur miro cum apparatu & devotione magna, tres pueros hernia laborantes sanitati restitutos testatur Cascinus, addens reliquias Sanctæ per totum octiduum venerationi fidelium mansisse expositas.

[345] Ciminna, aliud diœcesis Panormitanæ oppidum, [Reliquiæ Ciminnam portatæ, ubi varia beneficta obtenta:] reliquias S. Rosaliæ accepit die III Septembris anni 1625 in ipso Sanctæ pervigilio; eæque sequenti die festo, reclusæ theca inaurata, longo supplicantium agmine comitante, ad sacellum novum, in ecclesia principe constructum, fuerunt delatæ. Festivitas quoque ad octo dies continuata est. Signa ibidem non defuisse testatur Cascinus; quin imo omnes sanatos asserit, atque inter illos hominem quinquagenarium, cui nomen erat Paulinus Santoro, e gravi hernia sanum factum. Tres alios occasione festivi apparatus periclitatos, & illæsos fuisse testatur, videlicet Franciscum Cagnera, lapsum sub equum; Nuncium Scimeca, gravi pondere ex alto in dorsum ipsius ruente; & Leonardum Paulici, qui lapides pro sacello cædens, cum tota rupe, cui insidebat, in aliam rupem sic præcipitatus est, ut conterendus videretur. Omnes hi occupabantur ad honorem S. Rosaliæ; atque hæc ipsos illæsos servasse creditur.

[346] Misilmerium, in eadem diœcesi situm, mense Martio anni 1625 pestilentia laborabat, [Misilmerii pestis ad tempus cessat, dum Sanctæ paratur pecunia,] quando statuerunt incolæ ad S. Rosaliam recurrere, & ejus imaginem Panormi pingendam curare, atque ecclesiam ædificare S. Rosaliæ dedicandam. Hunc in finem die XIII Aprilis stipem cogere cœperunt: atque eodem die cessavit pestilentia. Tam subita gratia attoniti incolæ, lætique & grati, ubi post quindecim dies imaginem S. Rosaliæ absolutam Panormi intellexerunt, festivo cum apparatu eam per plurimos delegatos afferendam curarunt, quando nova gratia obtigit Antonio Corso, qui auctor fuerat implorandi opem S. Rosaliæ. Venerat is eques cum aliis, ut S. Rosaliam veneraretur: verum dum parat descendere, equus explosionum strepitu territus, in pedes se erigit, & super excussum equitem collabitur, tantumque ei vulnus infligit, ut duabus horis instar mortui esset, & aut mortuus crederetur, aut brevi moriturus.

[347] Verum, lugentibus eo casu sociis, frater Leo guardianus vicini cujusdam Conventus beatæ Mariæ, [aliud beneficium dum defertur Sanctæ imago,] recordatur se habere aliquid reliquiarum S. Rosaliæ, idque jacenti applicat. Ille vero mox respirat, sanctam Patronam suam invocat, & resurgit. Vulnus quoque deinde sanatum est solo oleo S. Rosaliæ. Ubi prædictus Antonius Corso e lapsu recreatus erat, omnes deputati iter prosequuntur usque ad ecclesiam beatæ Mariæ in monte Gebel Ros, ubi guardianus erat mox memoratus frater Leo, atque istic imaginem deponunt, ut post aliquot dies eamdem solemniter Misilmerium deferrent. Dies solemnitati assignatus erat primus Maii: deinde vero rem differre voluerunt usque ad sequentem Dominicam, ut parandis omnibus plus esset temporis. Verum Deus aliter ordinasse videtur: nam pestis, quæ septemdecim diebus ceßarat, rursum se manifestavit nocte primum Maii præcedente, infectis tribus personis. Qua de causa sine dilatione imago Sanctæ ad oppidum perlata est die 1 Maii, sicut primo fuerat decretum. Totum supplicantium agmen, mulieres æque ac viri, nudis pedibus incedebat per montem asperum, & sic pari pietate & apparatu imago ad ecclesiam principem delata est, ibique relicta, donec propria ipsius ecclesia esset perfecta.

[348] Festivitas per octo dies continuata est mira populi devotione; nec desiderata sunt Sanctæ beneficia. Mulier, cui nomen Francisca Bella, duobus mensibus continuis sic laboraverat brachio, [plura impetrata in festivitate,] latere & femore arido, ut se movere non posset. Cum autem sciret S. Rosaliæ imaginem per plateam transferri, ad januam domus suæ per terram se attraxit; pieque pro impetranda sanitate precata est. Lapsa est primum sensibus destituta exiguo tempore. Deinde surrexit sana, & sacram imaginem secuta est, mirantibus omnibus, qui ejus infirmitatem noverant. In alia platea Josepha Compagno obviam imagini se stitit ad januam, portans infantem suum, qui semper erat inclinato capite, & clausis oculis, quod nec caput elevare nec oculos posset aperire. Accepit ibi frustrum lapidis sepulcralis S. Rosaliæ; idque filioli sui oculis applicuit. Ille vero mox oculos aperiens vidit, caputque elevavit, omni malo liberatus.

[349] [ac demum, accepta imagine, pestis omnino depulsa.] Post hæc Cascinus, cujus verba Latina faciam, ita prosequitur: Verum paucæ hæ sunt gratiæ, si eas conferre velimus cum gratia universali perfectæ liberationis a peste, quæ tam subito concessa est, ut post introductam imaginem nullum amplius secutum sit malum. Nonnulli vero quorum malum glandularum indicio erat detectum, nempe Petrus Vita, Marius Damiano, & Joanna Constantina, atque hæc quidem pro mortua habita, subito sanati sunt. Quapropter, finitis quadraginta purgationis diebus, & pro majori cautela aliis quindecim; in altera supplicatione, qualis prior fuerat, circumlata est sacra imago, cantatusque hymnus Te Deum, ut Sanctæ & Deo ipsi gratiæ agerentur de perfecta liberatione. Tertia supplicatio instituta est die V Octobris, exstructis arcubus triumphalibus, majorique solemnitate adhibita; quia imago ferebatur primum ad ecclesiam propriam, unaque reliquiæ Sanctæ. Cantata ibidem est Missa, & post Vesperas translatæ reliquiæ ad ecclesiam majorem: ac demum Sancta fuit electa Patrona, comitante festivitate & plausu universali. Hactenus Cascinus.

[350] [Reliquiæ Thermas missæ,] Pergit ille mox ad aliam ejusdem diœcesis civitatem, maritimam & splendidam, quæ Latinis Thermæ, Siculis Termine dicitur. Civitas hæc, ut notat, jam manifesto miraculo infra referendo beneficam S. Rosaliæ opem experta erat, quando Cardinalem archiepiscopum Panormitanum humiliter rogavit, ut aliquid sibi communicare dignaretur ex Sanctæ reliquiis, Annuente Cardinali, ad recipiendas reliquias deputatus est unus e magistratibus D. Michaël Angelus Anfuso cum rectore collegii Societatis Jesu, P. Jacobo Domenichi; quibus die VII Junii anni 1625 reliquiæ datæ sunt cum instrumento donationis authentico. Translatio hæc facta est via maritima, sacræque reliquiæ, theca argentea reclusæ, altari, quod in puppi navis exstructum erat, per archidiaconum Thermensem reverenter sunt impositæ. Magnificum duodecim navium comitantium aliarumque rerum apparatum dabit Cascinus desideranti: nam similia plerumque omittenda censui, ne justo sim longior.

[351] [ibique Rosalia solemniter electa patrona:] Illud unum cum ipso, qui adfuit, observo, ventum fuisse contrarium & vehementem, ita ut mare intumesceret, quando redeundum erat Thermas, postquam donatæ erant sacræ reliquiæ. Verum hisce navi impositis, ventum mox mutatum mareque placatum testatur, ita ut, mirantibus omnibus, qui aderant, secundo vento feliciter proveherentur, & ne candelæ quidem, coram reliquiis accensæ, in puppi exstinguerentur. Postquam felici navigatione Thermas delatæ erant reliquiæ, impositæ sunt statuæ eleganti, magnificoque cum apparatu a supplicantibus circumlatæ, super altare principis ecclesiæ sunt depositæ, ibique Sancta civitatis electa est patrona, continuata per triduum solemnitate; ac eidem Sanctæ novum sacellum in ecclesia jam dicta fabricari cœptum. Præterea anno 1629 nova ecclesia ibidem Sanctæ dedicata, & instituta confraternitas sub ejus nomine, ipso Cardinali Doria primam Missam istic celebrante in festo inventionis die XV Julii.

[352] Duo miracula valde authentica Thermis contigisse testatur Cascinus. [puella ibidem sanata] Prioris, quod præcessit, supra mentionem feci; idque ex Cascino sic contraho. Filiola Josephi & Elisabethæ Aidone, diebus tantum quadraginta nata, graviter ægrotare cœpit febribus, vomitu, inflatione horrenda partis capitis, frontis, ventris, pectoris, humerorum. Accedebat debilitas crurum, quæ movere nequibat; hernia, & difficultas respirandi, ita ut non modo insanabilis, sed moribunda crederetur, uti juramento confirmarunt medici. Medicamina quidem illi dederunt aliqua, sed sine ulla spe sanationis. Ubi vero miracula S. Rosaliæ innotescere cœperunt; mater infantis conata est obtinere particulam ex lapide sepulcri S. Rosaliæ Acceptam particulam aquæ imposuit, idque solum medicamentum infanti adhibuit, curans interim aliquot Missæ sacrificia ad honorem Sanctæ celebranda, & ejusdem imaginem frequenter invisens. Bibebat puellula quotidie de prædicta aqua, atque ita octo diebus perfecte sanata est. Qua de causa mater filiam suam, quæ Paula nominata fuerat in baptismo, deinde Rosaliam vocavit ad honorem Sanctæ.

[353] Alterum ita fere exponit Cascinus. Thermis degebat Siciliæ prorex, ut balneis uteretur: [& S. Rosaliæ imago in incendio illæsa.] quando in cubiculo, ubi dormiebat nobilis dominus Franciscus Zuniga, ortum est repentinum & grande incendium. Habebat ille imaginem papyraceam S. Rosaliæ muro affixam, atque ea de causa mortem evasisse creditur. Certe opportunum habuit subsidium se eripiendi incendio, & periculum evasit. Postquam autem flamma erat exstincta, repererunt lectum aliamque supellectilem combustam, totum vero cubiculum undique ambustum; donec venerunt ad imaginem, quam non combustam, sed a flammis allambentibus tactam viderunt, & aliquid solum ex limbo combustum. Multi viri nobiles id testati sunt, & miraculum crediderunt, ideoque hæc imago diligenter servata, quæ hodie, inquit Cascinus, conservatur in collegio Panormitano Societatis Jesu cum scriptura de facto miraculo. Scripturam hanc mihi communicavit P. Noto, atque ex ea huc transfero pauca. Res contigit anno 1626. Franciscus Zuniga erat ephebus aulicus D. Antonii Pignatelli Tavaræ marchionis. Factum vero, eodem modo ibi relatum, sic confirmatur: Exstant hac de re conscriptæ litteræ a Benedicto de la Costa, per id tempus urbis Thermitanæ duce, ad Joannem Alarcon proregis œcomomum, regis arcis præfectum, qui de omni hac re ad nos ipse retulit, & apud nos hanc eamdem imaginem ad perpetuam miraculi memoriam servari voluit &c. Scripsit hæc sub imagine, etiamnum servata, P. Joannes Scorsus Societatis Jesu. Hæc de diœcesi Panormitana, a qua cum Cascino ad vicinam diœcesim Montis regalis gradum facimus.

§ XXXIV. Cultus, reliquiæ & miracula in diœcesibus Monteregalensi, & Cephaleditana.

[Reliquiæ Monte regali acceptæ, & Sancta electa patrona, dein cessat pestis:] Mons regalis, Siculis Monreale, licet urbs modica, & quatuor solum milliaribus Panormo dissita, archiepiscopali tamen dignitate jam a seculo XII ornata fuit. Urbs hæc æque ac vicina Panormus peste laborabat anno 1625, quando reliquias S. Rosaliæ studiose flagitavit & obtinuit. Datæ hæ fuerunt a D. Vincentio Domenichi, cujus opera multum utebatur Cardinalis Doria; & prope Montem regalem exceptæ sunt ab ipso urbis archiepiscopo, Hieronymo Venero, a quo statim fidelium venerationi ibidem sunt porrectæ, electaque S. Rosalia Montis regalis patrona. Deinde reliquiæ magnifica pompa, qua item præcedentia erant peracta, in urbem delatæ ad ecclesiam metropolitanam, comitante longo supplicantium agmine, ibique decantatus hymnus, Te Deum. Facta hæc sunt XX Maii anni 1625: sequenti vero die Missa solemnis decantata, ac confirmata Patronæ electio. Decreta quoque solemnis supplicatio in diem tertium Pentecostes, & altera in IV Septembris. Neque, inquit Cascinus, irrita fuit devotio & fides istius urbis, quia intra dies quadraginta pestilentiæ malum cessavit.

[355] [alia ibidem impetrata beneficia:] Duas gratias particularibus personis divinitus factas, quas multis testimoniis probatas ait, subjungit hoc fere modo. Elisabetha Lais, Religiosa monasterii S. Castrensis, manum tumore non magno affectam habuerat ab annis quindecim. Verum tumor ille triduo ante translationem reliquiarum S. Rosaliæ tantum ei creabat dolorem, ut opem divinam implorandam crediderit, manumque argenteam S. Rosaliæ voverit, si dolore illo liberaretur. Nuncupato voto, ubi applicuerat aliquid de lapide sepulcrali S. Rosaliæ, dolor illico recessit, & post tres horas ipse etiam tumor evanuit. Secundum sic fere narrat. Petrus Sgroi, duorum annorum puer, jam sexdecim mensibus hernia tam gravi laborabat, ut viscera quotidie sæpius effluerent, nec statui suo restitui possent sine magno ipsius dolore. Id accidit demum tanto cum periculo, ut jam lividus esset & moribundus; quando mater opem S. Rosaliæ imploravit his verbis: Ah! S. Rosalia, sana mihi hunc filium, aut ipsum accipe: nam talem non desidero. Res mira! Mox viscera sine ope alicujus naturalem situm tam bene repetierunt, ut deinceps semper manserit sanus.

[356] [Sancta patrona electo Corleone,] Ex præcipuis diœcesis Monteregalensis oppidis est Corleonis, Cascino Corleone, in mappis Coriglione dictum. Oppidum est mediterraneum & unius fere diei itinere Panormo dissitum, quod gravi pestilentia laborare cœperat mense Decembri anni 1624, & postmodum varia nequidquam adhibuerat remedia tam naturalia, quam divina Sanctorum opem implorando. Demum incolæ prædicti oppidi, exemplo Panormitanorum excitati, die XIX Martii anni 1625 S. Rosaliam elegerunt patronam, eique ecclesiam erigere, ac ejusdem reliquias Panormi flagitare decreverunt. Verum, postquam audiverunt reliquias Panormi obtentas, cum ecclesia tam cito ædificari non posset, sacellum interim in loco ecclesiæ deputato mira alacritate erexerunt, ibique imaginem Sanctæ deposuerunt. Porro dies statutus pro translatione reliquiarum erat XVI Junii, & præcedenti die deputati Corleonenses Panormum discesserant, quando nocte diebus interposita jam se benignam Corleonensibus ostendere cœpit Rosalia.

[357] Factum ex Cascino tradam compendio. Decumbebat illa nocte multum afflicta Francisca Palumbo, [ubi mulier cum tribus filiabus per apparentem Sanctam sanata:] quia maritus ipsius peste infectus erat ac delatus ad publicum infectorum valetudinarium, ipsaque domi segregata cum tribus filiabus, quas jam infectas deprehenderat. Somnum præ nimio dolore capere non potuerat, quando lumen vidit, aut certe se videre credidit, ita ut existimaret jam diem esse. Cum tamen caput fatigatum utcumque recreare vellet, & decumbere pergeret; vocem audit, seque vocari credit. Audiens vero esse S. Rosaliam, a qua vocabatur, orat pro marito & pro tribus filiabus, ac demum pro se, ut capitis dolore liberaretur. Rosalia autem omnes sanandos, ac urbem quoque malo liberandam in adventu reliquiarum suarum promittit; ipsamque Franciscam visa est ter attingere. Demum simulac visio, quæ ipsi videbatur diu durasse, evanuerat; lecto exsilit, &, cum jam dies esset, totam visionem vicinis enarrat: ad filias quoque suas accedit, ac omnes reperit sanas, sic tamen, ut in locis corporum, ubi infectæ fuerant, relicta essent vestigia. Ea de causa natu minimam, quæ sex solum mensium habebat ætatem, & Nuntia fuerat appellata, Rosaliam nominavit. Mariti etiam & totius civitatis sanitas postmodum est secuta, ut dicetur.

[358] Jam vero prædicto die XVI Junii legatis Corleonensibus reliquiæ Panormi traditæ sunt cum litteris fidem earum attestantibus, [delatis eo Sanctæ reliquiis,] adjunctaque & alia particula ejusdem Sanctæ a P. Vincentio Galetti Societatis Jesu, qui eam antea acceperat. Legati e magistratu Corleonensi erant Franciscus di Plata & Octavius Farzano: reliquias vero portabat Marcus Rizzi, vices gerens archipresbyteri Corleonensis. Cæremonias tam Panormi quam in itinere servatas, quæ magnificæ erant, refert Cascinus. Beneficia vero a Corleonensibus impetrata huc breviter transfero. Quando reliquiæ oppido inferebantur, quinquaginta erant in valetudinario pestilentiosorum, qui adeo erant infecti, ut mortem magis quam sanitatem exspectarent. Verumtamen cum reliquiæ ferrentur per loca vicina, exhortantibus Capucinis, qui illis assistebant, se transtulerunt, quo quique poterant modo, ad locum, unde transeuntes videre poterant reliquias, ibique ad earum conspectum alta voce misericordiam implorarunt, nec frustra: nam omnes ad lectos suos redierunt pedites, & tam fortes, acsi nullum paterentur malum: omnes quoque brevi convaluerunt, & primus omnium liber egressus est maritus Franciscæ Palumbo, ut huic antea prædixerat S. Rosalia, in somnio aut visione supra relata.

[359] Reliquiæ autem eo die extra civitatem depositæ sunt in ecclesia nobilis monasterii S. Mariæ Magdalenæ virginum, [cessat pestilentia:] ibique per octiduum veneranter servatæ sunt a monialibus, & populi concursu honoratæ. Postea vero, quia absolutus necdum erat apparatus, qui pro solemnitate parabatur, & quia, non amplius se dilatante peste, Sanctæ favor jam percipiebatur; ad Capucinos delatæ sunt, ut ibidem man erent, & interim colerentur a populo, donec plena salus esset obtenta & civitas expurgata. Hæc mora erat prolixior, quia post sanatos ægros quadraginta dies purgationi erant deputati, ita ut interim non modo instrui posset splendidus apparatus, sed nova etiam Sanctæ ecclesia perficeretur, ut insinuat Cascinus, asserens multa oblata esse Sanctæ munera in nova ecclesia. Itaque die XXX Augusti, ubi constabat de plena liberatione & purgatione totius civitatis, hymnus Te Deum fuit decantatus, & die 2 Septembris publicata est solemnis festivitas pro die sequenti III Septembris, post quam & aliæ quædam festivitates magnifico apparatu celebratæ sunt, ut fusius narrat Cascinus; longe vero plura oblata sunt dona votiva pro gratiis a particularibus personis obtentis, quas innumeras fuisse ait, referens e multis aliquot, quas huc transfero.

[360] [plurima alia beneficia] Petrus Nicolosi, viginti annorum juvenis, corpore erat tam debili & dissoluto, ut ad omnia fere esset inutilis. Verum, quando reliquiæ S. Rosaliæ transibant, a suis ad januam fuit positus; invocataque ibidem Sancta, mox corporis sanitate & vigore donatus est. Andreas di Giovanni & Catharina di Nino gutturis malo liberati sunt. Helena Perricone & Margarita Patella visum, quem omnino aut fere omnino amiserant, receperunt. Tres mulieres partus malo liberatæ sunt, nimirum Margarita Catalanotto & Vincentia Nasello, quæ solebant semper abortum pati, & Catharina Mangiardo pariendi impotentia. Tres e gravi lapsus malo convaluerunt, videlicet soror Perla Bracco, quæ præ nimia corporis gravitate e lapsu periclitabatur; Joannes Antonius Catalanotto puer, cui brachium erat confractum; & Matthæus Rombardo, puer item sexennis fere aut septennis, qui femur habebat ruptum. Evidentius fuit periculum Francisci lo Cascio, qui pro ecclesia S. Rosaliæ constructa saxum gerebat ponderis justo majoris, atque ea occasione sic labebatur, ut vultus ipsius esset medius inter saxum istud dilabens & aliud. Accurrentes caput ejus comminutum credebant hominemque mortuum: at eumdem repererunt sine ullo mali vestigio, & intellexerunt S. Rosaliam ab eo fuisse invocatam. Præterea tres pueri e gravissima percussione, quæ mortem illatura videbatur, Sanctæ patrocinio convaluerunt. Primus est Vincentius Romano septennis, tam gravi pondere percussus, ut mortui instar laberetur. Duo alii Antoninus & Dominicus Licata, prior novennis, alter anniculus, molæ ictu ambo contriti, & pro mortuis habiti, invocatione & oleo S. Rosaliæ subito sani fuerunt & incolumes.

[361] [in eadem civitate impetrata.] Adjungit multos, variis infirmitatibus morti vicinos fuisse sanatos votis S. Rosaliæ nuncupatis. Tales sunt Paulus Butera, Philippus Mangano, & duo infantes biennes circiter aut triennes, nimirum Josephus Bosso & Isidora Mistretta. Vincentius Montalbono a medicis pro moribundo habebatur, atque ut talem sequenti die eum relinquere volebant. Verum ille S. Rosaliæ opem imploravit, & sequenti die tamquam sanus revera a medicis fuit derelictus. Demum multi, qui in variis corporis partibus jam peste infecti erant, inter quos tredecim infantes, convaluerunt. Hæc de Corleone Cascinus, beneficia S. Rosaliæ ob multitudinem mira brevitate recensens; observans tamen in fine, Sanctam erga infantilem ætatem præcipue se benignam præbuisse. Nunc cum eodem ad diœcesim Cephaleditanam progredimur.

[362] Cephaledis, vulgo Cefalu, urbs est maritima, nonnihil procurrens in mare Tyrrhenum, [Reliquiæ Cephaledem delatæ:] & episcopalis sub archiepiscopo Messanensi. Culta jam fuerat S. Rosalia in hac diœcesi ante inventionem corporis. At, corpore invento, vulgatoque Sanctæ patrocinio contra pestem, Cephaleditani primum sibi procurarunt terram e Sanctæ spelunca acceptam, tamquam amuletum contra pestilentiam. Deinde vero conati sunt Panormi aliquid reliquiarum impetrare, idque haud difficulter obtinuerunt. Ubi vero intellexerant reliquias sibi concedendas, honorificam legationem via marina miserunt Panormum, ubi die XXVI Maii anni 1625 extra urbem desideratas reliquias accepit D. Joannes Sanfilippo, vicarius generalis episcopi Cephaleditani, qui easdem navi super erectum altare impositas perduxit Cephaledem. Exceptæ vero hic fuerunt magno omnium gaudio multisque cæremoniis, & a supplicantium agmine circumlatæ per urbem, ipso assistente episcopo. Depositæ primum sunt in loco ad id eleganter parato in sacello sanctissimi Crucifixi, donec paratum esset proprium Sanctæ sacellum, quod ædificabatur.

[363] Deinde vero illatæ sunt sacello proprio, ibique mira populi devotione, [quæ civitas a peste mansit libera:] donisque votivis honoratæ. Mansit hæc urbs intacta a peste, idque S. Rosaliæ patrocinio a civibus attributum fuisse testatur Cascinus. Hinc, inquit, populus se gratissimum & devotissimum exhibuit, non aliud nomen in ore habens quam S. Rosaliæ, invocans illam magna reverentia in omni necessitate. Sancta vero votis eorum non defuit, quamvis tot gratiarum notitia mihi hactenus communicata non sit, nisi unius sanationis subitæ a malo calculi, quæ facta est oleo lampadis. Festivitas Sanctæ celebrata est IV Septembris, decretumque ut id fieret singulis annis.

[364] In diœcesi Cephaleditana est Politium oppidum non ignobile & mediterraneum, [reliquiæ item Politii & Sclafani] vulgo Polizzi dictum. Tres particulas reliquiarum S. Rosaliæ ad eam civitatem anno 1625 portatas asserit Cascinus, dicens duas priores advenisse mense Junio: unam ex iis depositam esse in ecclesia Fratrum Minorum de Observantia; alteram in monasterio monialium S. Benedicti, quod vocatur Abbatia nova: tertiam vero particulam advenisse mense Augusto, & depositam esse in principe civitatis ecclesia. Festivitatem quoque Sanctæ magna populi pietate eodem anno celebrari cœptam die IV Septembris, idque ex decreto facto continuandum quotannis. Sclafanus in eadem diœcesi patrocinium S. Rosaliæ promereri studuit: nam anno 1625 primum elegantem Sanctæ imaginem sibi pingendam curarunt, & coram ea, super altare posita, lampadem perpetuo ardere voluerunt. Mense vero Decembri reliquias impetrarunt, easque honorifice exceperunt, concurrentibus ad solemnem supplicationem etiam vicinorum locorum incolis. Plura de hisce non tradit Cascinus, quocum diœcesim Mazarensem invisemus.

§ XXXV. Cultus, reliquiæ, & beneficia Sanctæ in diœcesi Mazarensi.

[Reliquiæ translatæ Drepanum,] Hactenus cum Cascino perlustravimus diœceses Siciliæ in ora Boreali sitas: nunc vero pergimus ad partem Australem, ubi Mazara est, urbs episcopalis sub archiepiscopo Panormitano. Non tamen ab ipsa Mazara exordiemur, sed pro tempore acceptarum ab ipsis reliquiarum varias illius diœcesis civitates adibimus, ducem sequentes Cascinum. Primum hoc ordine est Drepanum, incolis Trapani, urbs maritima in ora Occidentali & emporium celebre. Drepanum autem, teste Cascino, ante Panormum peste laborare cœpit, & primum ex omnibus Siciliæ urbibus infectum est. Primum quoque hoc malo liberatum scribit patrocinio S. Alberti, antiqui urbis patroni, sed ad tempus dumtaxat, ita ut pestis deinde iterum recrudesceret. Flagitarunt igitur Drepanenses S. Rosaliæ reliquias, easque consecuti sunt. Attamen ne pestilentiæ periculum augeretur, si multos ad eas transferendas ablegarent Panormum, curarunt reliquias Drepanum cum litteris authenticis deferendas sine solemnitate; at non ignorante populo, cujus in earum adventu ingens erat concursus Drepani. Translatio illa facta est 1 Maii anni 1625: ac deinde festivitas translationis summa solemnitate est celebrata die Dominica XI ejusdem mensis, reliquiæque per octiduum venerationi fidelium expositæ in ecclesia S. Rocchi, ibique donis votivis miraque populi devotione honoratæ.

[366] Porro beneficam fuisse S. Rosaliam, evidentiaque fuisse ipsius beneficia, [ubi cito sublata pestilentia.] testatur Cascinus. Nam primo asserit, nullam domum a tempore acceptarum reliquiarum recenti pestilentia fuisse infectam: secundo, nullam personam in domibus infectis pestilentiam ab eo tempore contraxisse, una forsan excepta, inquit. Tertio gratiam integræ domui in transitu reliquiarum præstitam hoc fere enarrat modo. Alexander Specchi, Romanus patria, habitabat Drepani; & in domo ejus jam quinque personæ pestilentia occubuerant. Duæ aliæ eodem laborabant malo, & filiola ipsius morti erat vicina. Ipse autem & uxor ipsius, se male etiam habentes, cum reliquis domesticis ad aspectum reliquiarum se humi prosternunt, & misericordiam implorant. Mox domus illa conspersa fuit aqua sacra a presbytero, & reliquiæ per viam suam procedentes, illam vere reliquerunt expurgatam: nam sanata est filiola, aliique ægroti: nec ullum deinde ibi fuit malum, sicut nec in civitate, jam omnino purgata solo reliquiarum circuitu. Qua de causa, cessantibus morbis, adhibitisque cautelis solitis quadraginta dierum, in gratiarum actionem decantatus est hymnus Te Deum die XXVI Julii; & prædictus Alexander Specchi elegantem lampadem ex argento donum misit S. Rosaliæ. Ab aliis quoque ecclesiis Drepanensibus acceptas deinde esse nonnullas S. Rosaliæ reliquias, adjungit auctor.

[367] [Reliquiæ Marsalæ: alterum ibi beneficium, alterum ibi mari:] Inter Drepanum & Mazaram sita est Marsala, civitas item maritima, ubi haberi reliquias S. Rosaliæ in ecclesia Societatis Jesu, S. Stephano dicata testatur Cascinus, tale referens beneficium. Frater Gabriel Panormitanus ex Ordine S. Francisci de Paula, ruptam habebat venam pulmonis, eaque de causa per octo dies continuos tantam vomebat sanguinis copiam, ut non amplius ageretur de humanis remediis, sed de extrema Unctione. Verum unum e Patribus Societatis rogavit, ut reliquias S. Rosaliæ ad solamen suum afferret. Ille vero prædictas reliquias aquæ imposuit, eamque ægroto bibendam dedit. Mox desiit sanguinis vomitus; & sanatus est æger, fatentibus medicis opus esse natura superius. Die VI Octobris anni 1626 Marsalam appulit navis Melitensis, quæ horribili tempestate fuerat jactata. Nautæ aliique deinde narrarunt Josephum Giunta, patria Messanensem, & unum e duobus Fratribus Societatis Jesu, qui in navi fuerant, habuisse quidpiam reliquiarum S. Rosaliæ, idque, cum tempestas sæviret sine intermissione, mari immisisse: & confestim mare ita fuisse placatum, ut ad terram pertingere possent.

[368] Eryx, oppidum Drepano vicinum, alias Mons S. Juliani dictum, [reliquiæ ad montem S. Juliani allatæ,] per annum integrum a peste in Sicilia regnante fuerat immune, quando mense Junio anni 1625 etiam fuit infectum, non credentibus tamen incolis malum esse pestilentiæ, quo multi occumbebant. Ad hoc oppidum via marina portatæ sunt reliquiæ S. Rosaliæ pro ecclesia Fratrum Prædicatorum, receptæque sunt pia supplicatione, non magno tamen cum apparatu, & in memorata ecclesia depositæ. Mox eodem die accurrere cœperunt, qui malo infecti erant & eatenus latuerant, tamque manifesta præ se ferebant pestis indicia, ut de malo non amplius dubitaretur, & domus suspectæ declararentur sexaginta, & paucis diebus usque ad trecentas; ac trecenti intra dies viginti morerentur. Detecto sic malo, cum postea & aliæ reliquiæ adferrentur pro ecclesia monasterii Salvatoris, & aliæ pro ecclesia S. Petri, in qua sacellum Sanctæ dedicatum est, longe majori affectu fuerunt exceptæ. Aliam insuper particulam eo delatam insinuat, at non indicat, ubi fuerit deposita. Quod vero spectat ad depulsionem pestilentiæ, multas gratias particularibus præstitas affirmat ante gratiam universalem.

[369] Paula di Pomo sanata est, bibita aqua, cui impositæ fuerant reliquiæ. [ubi multi prius sanati, ac deinde totum oppidum peste liberatum.] Pulvis lapidis sepulcralis saluti fuit filio Antonii Selvaggio. Alii utrumque adhibuerunt, uti tres sorores & frater unus Antoniæ Voltagio, quæ etiam vota pro ipsis S. Rosaliæ nuncupavit: hujus mater ac soror una jam ante peste erant mortuæ. Initio mensis Julii duo sacerdotes sanati sunt. Horum primus gravissima laborans peste vovit thecam argenteam, cui reliquiæ Sanctæ imponerentur. Alter Leonardus Theodoro, cum duobus domesticis infectus, reliquias Sanctæ e monasterio S. Petri supra limex domus suæ ponendas curavit; & desideratam sanitatem cum suis obtinuit. Catharina & Vincentia Voltagio, mater & filia, peste erant infectæ, sed filia gravius, oculis clausis laborans. Cum hæc se mente commendaret S. Rosaliæ, & aliquid ei munusculi offerre vellet, nihil occurrebat nisi annulus digiti. Hunc vicino suo tradidit offerendum, eumque rogavit, ut aquam cui impositæ fuerant reliquiæ, afferret. Allatam bibit cum matre, & ambæ sanatæ sunt: reliqui vero domestici a malo fuere intacti. Circa finem ejusdem mensis Angela Lombardo, laborans peste cum tribus filiis, sola invocatione, & voto Sanctæ nuncupato, cum iisdem subito sanata est. Antonia Pirrone, in cujus brachiis Antonius maritus, professione medicus, peste erat mortuus, cum ipsa eodem malo laboraret, ferventer invocavit S. Rosaliam, eamque visa est noctu videre in somno; mane vero se sanam reperit. Rosalia Piraino peste laborans & gravida, cum ad partus labores pervenisset sine obstetrice, opem imploravit S. Rosaliæ, prolemque feliciter enixa est; atque hæc & illa vixerunt a peste liberæ. Concludit Cascinus dicendo, se multa alia referre posse beneficia eidem oppido concessa, sed ea ob similitudinem omittere tanto libentius, quanto certius ex omnium confessione constat, totum demum oppidum peste fuisse liberatum.

[370] [Reliquiæ portatæ Mazaram, ubi Sancta est patrona;] Ipsa civitas episcopalis Mazara, a qua una e tribus Siciliæ partibus Vallis Mazaræ nominatur, S. Rosaliam elegit patronam, & ejusdem reliquias impetravit Panormi, ut Sanctæ festivitas quotannis celebraretur ritu solemni. Non refert Cascinus, quo anno facta sit ista translatio; sed testatur reliquias fuisse obtentas per Marcum la Cava Mazarensem episcopum, qui, teste Pirro tom. 2 pag. 528, defunctus est anno 1626, die IV Augusti, ita ut translatio certo facta non sit post illud tempus. Solemnitas autem translationis fuit splendidissimo apparatu, & præstanti Mazarensium pietate, maxime insignis, ut fuse narravit Cascinus, qui videri poterit: nam mihi ad alia diœcesis oppida progrediendum est.

[371] [item Castellum Veteranum translatæ,] Non longe Mazara distat Castellum Veteranum, Siculis Castel Vetrano, quod pestilentiæ calamitates expertum est integro anno, ac simul cum Drepano & Panormo correptum fuit prædicto malo, teste Cascino. Hoc oppidum, audita inventione corporis S. Rosaliæ, ejusque potenti contra pestem patrocinio, primum ipsius imaginem curavit pingendam, eamque cum imagine S. Rocchi & Virginis Immaculatæ in eodem altari hunc in finem erecto collocavit. Deinde reliquias S. Rosaliæ diligenter petivit, & obtinuit particulas duas cruris & brachii, quibus & tertia accessit, per Fr. Hippolytum Panormitanum, Ordinis Minimorum, studiose obtenta. Hæ reliquiæ extra urbem Panormitanam traditæ sunt delegatis oppidi prædicti bene multis die XIII Junii anni 1625, portatæque honorifice versus Castellum Veteranum, ubi maxima solemnitate sunt exceptæ die Dominico XXII Junii, delatæque primum ad ecclesiam S. Francisci de Paula, ubi una ex tribus particulis est deposita; ubi etiam deinde sacellum Sanctæ fuit exstructum. Aliæ vero particulæ ad principem ecclesiam sunt translatæ, ibique reverenter depositæ.

[372] [ubi pestis exstincta,] Eodem die sacræ reliquiæ transierunt ante domum de pestilentia suspectam, ubi omnes in genua provoluti misericordiam Sanctæ implorabant. Porro testatur Cascinus, medicorumque duorum testimonio suum confirmat, non modo huic domui suspectæ, sed publico etiam infectorum valetudinario tantam gratiam præstitam, ut omnes infirmi convaluerint, ac intra mensem unum & medium nullos superfuisse infirmos in locis prædictis. Unus e medicis erat Vincentius di Maggio, qui, inquit, clare testatur liberationem valetudinarii infectorum & domus suspectæ, seque ipsum sensisse se malo fuisse correptum, atque aqua S. Rosaliæ subito fuisse sanatum. Alter erat Franciscus Mirabella, qui testimonium scripto dedit, sed prolixius, ideoque compendio referendum. Testatur primo, morbum crudelissimum, qui per annum duraverat, subito benigniorem factum ad invocationem S. Rosaliæ, ab eaque expulsum. Secundo asserit, se certam illius rei habere notitiam, cum ultra centum ægrotos visitasset, quos ex indiciis judicabat morituros: at sanos vidisse, invocata S. Rosalia, neque id contigisse secundum naturæ ordinem. Tertio de propria domo sua testatur, mortuum jam ibi fuisse famulum unum, elanguisse uxorem suam & nutricem filii, qui defectu lactis tantum non moriebatur: sed omnes subito convaluisse tactu lapidis sepulcralis S. Rosaliæ. Quarto affirmabat, sibi constare, a multis celatas esse gratias obtentas, ne cogerentur fateri se antea malum suum occultasse.

[373] Præter hoc universale beneficium, particularia non pauca narrat Cascinus, [multa a particularibus] eaque huc breviter transferam. Antonella Palagonia peste laborare cœpit pridie illationis reliquiarum: sequenti die suprema Sacramenta suscepit, & deinde nonnihil aquæ sacratæ cum lapide sepulcrali S. Rosaliæ eidem est datum. Tertia die, cum transferenda erat ad valetudinarium infectorum, inventa est quasi mortua, & pro mortua extra domum humi deposita, ut ante sepulturam ipsius lectus infectus domo efferretur. Redierunt deinde ad defunctam, ut credebant; sed non modo vivam invenerunt, sed etiam sine peste, & omnino sanam. Attonitis tam subita mutatione, & causam sciscitantibus ipsa respondit, se eo momento sensisse quasi personam aliquam sibi appropinquantem, quæ, tacto capite, sibi dixerat: Surge, Antonella: gratiam impetrasti. Res hæc sane mirabilis. At non minus mirandum, quod sequitur. Ipso die ingreßus reliquiarum Josephus Alexandri, redux a supplicatione uxorem suam invenit flentem, quia defuncta erat paulo ante filiola ipsorum, non nisi sex menses nata. Rosalia in baptismo fuerat nominata, ideoque mors illa parentibus S. Rosaliæ amantibus durior accidebat. Jam frigida erat infans, & fasciis suis exuta. Cum tamen recordaretur genitor, exiguam sibi esse reliquiarum S. Rosaliæ particulam; illam quæsivit, eaque frontem infantis & guttur tangit crucem formando; cum vox, calor & motus revertitur. Sanatam quoque fuisse infantem non enuntiat Cascinus, sed clare insinuat; asserit enim, annulum aureum a matre infantis S. Rosaliæ missum fuisse in gratiarum actionem.

[374] Dæmones eodem die in energumenis timuisse Sanctæ reliquias, [obtenta beneficia.] testatur Cascinus: ac Franciscam Accardo, quæ tribus annis fuerat obsessa, deinde cruciatu illo liberatam in ecclesia S. Francisi de Paula. Ipso etiam ingreßus die melius habere cœpit Philippa Catalano, quæ per annum a dæmone vexata fuerat; & sequenti die prorsus liberata est. Gabriel Bassi diu laboraverat febri quartana; uxor vero ipsius Joanna jam biennio chiragra erat vexata. Hæc cum gravida esset, vovit, se nomen Rosaliæ daturam, si puella nasceretur: atque hoc voto ambo eodem illo die sunt sanati. Aliquot mensibus citius, nimirum mense Februario, idem plane votum nuncupavit Angela Pisciotta, peste cum marito suo infecta: atque ambo intra eumdem mensem convaluerunt. Die XV Martii a pestilentia sanati sunt Franciscus & Maria Cafallari, frater & soror, post votum ab ipsorum patre nuncupatum. Hisce beneficium alterius generis subdit Cascinus, nimirum Raphaëlæ Dionigi, virgini tertiariæ Ordinis S. Dominici, quæ in publico infectorum valetudinario decumbebat, sed præ nimia verecundia medicam manum nolebat pati, nec cilicium deponebat, quo erat induta, mandatum esse ab apparente S. Rosalia, ut medicis obediret; mortemque eidem a Sancta prædictam. Hactenus de gestis Castelli Veterani, ubi reliquias Sanctæ etiam haberi apud RR. PP. Prædicatores, adjungit in fine Cascinus.

[375] [Reliquiæ Salemi: sanatio oleo S. Rosaliæ obtenta:] Salem aut Salemis, Siculis Salemi, oppidum ejusdem diœcesis mediterraneum, habet sacellum S. Rosaliæ dicatum in ecclesia S. Mariæ de Jesu, Sanctamque eamdem elegit Patronam, ac solemni ritu festivitatem quotannis celebrat. Reliquiæ quoque in eadem ecclesia servantur: aliæ vero ibidem habentur in ecclesia Societatis Jesu, S. Ignatio sacra. Hisce Cascinus subdit beneficium, quod cuidam ex oppido Carinensi in eadem diœcesi præstitum fuit. Josephus Lazara gravi vulnere laborabat in gutture; malumque credebatur immedicabile. Venit is Panormum, maloque suo adhibuit oleum e lampade S. Rosaliæ, atque aliquid illius olei secum tulit in lagenula. Verum medici varia quoque ipsi remedia dederunt, & secum item tulit lagenulam ab iis præparatam. Cum autem domui propinquus esset, in descensu cecidit, rupitque cadendo lagenulam medicam. Credidit igitur nolle S. Rosaliam, ut oleo suo alia adjungerentur medicamina, præsertim quia mox se sensit sine dolore, ita ut manducare posset & bibere. Ita solo illo oleo sanatus est.

[376] [Alcami reliquiæ, ac pestis sublata.] Alcamus in eadem diœcesi S. Rosaliæ sensit patrocinium. Hoc oppidum, uti æquali fere distantia inter Panormum & Drepanum est medium, ita utriusque urbis pestilentiam communem habuit, & ad eamdem confugit Patronam. Hujus reliquias per delegatos Panormi obtinuit die IV Junii anni 1625, easque magnifico apparatu suscepit, ac deposuit in ecclesia Fratrum Minorum de Observantia. Mox ibi coram reliquiis cœptæ sunt preces quadraginta horarum, nec sine fructu: nam statim diminui cœpit pestilentia, atque uno mense prorsus exstincta est. Hac de causa tunc iterata est solemnis supplicatio, cantatusque hymnus te Deum in gratiarum actionem. Postea vero in prædicta Minorum ecclesia exstructum est sacellum S. Rosaliæ sacrum, variaque in eodem oppido erecta altaria cum imagine ejusdem Sanctæ.

§ XXXVI. Cultus, reliquiæ & miracula in diœcesi Agrigentina.

[Reliquiæ Bivonam delatæ:] Agrigentum, incolis Girgenti, urbs Siciliæ est episcopalis sub archiepiscopo Panormitano, sitaque in ora Australi insulæ. Antiquissimus est Sanctæ cultus in hac diœcesi, in qua est spelunca Quisquinensis, primum sanctæ Anachoretidis habitaculum, uti & Bivona, aliis Bisbona Latine nominata, & Oppidum S. Stephani, loca jam frequenter memorata. Non repetam hic ante dicta, sed solum adjungam nonnulla quæ scripta sunt a Cascino, cum eo a Bivona exordium ducens. Bivonenses, audita corporis inventione, mira alacritate antiquam S. Rosaliæ ecclesiam instaurarunt. Deinde studiose flagitarunt reliquias, usi opera P. Leonardi Romano Societatis Jesu, qui eas facile impetravit per Cascinum ipsum, qui hæc narrat; & geminam quidem obtinuerunt particulam Bivonenses. Harum translatio facta est die XXII Martii anni 1625: susceptæ autem sunt summa pietate, cum innumera hominum multitudo nudis pedibus obviam egrederetur ad quinque milliaria, & via difficili per montes. Magnificus quoque cum pietate apparatus fuit conjunctus, ac supplicatio instituta maxime solemnis, atque ita una ex particulis portata fuit ad ecclesiam S. Joannis, ibique deposita, donec propria Sanctæ ecclesia esset perfecta.

[378] Altera particula, quæ destinata erat ecclesiæ Societatis Jesu, [beneficia ibi impetrata;] non minori pompa per civitatem in supplicantium agmine circumlata est die III & IV Septembris, seu in pervigilio & festivitate S. Rosaliæ. Neque illo solum anno tanta celebritate Patronam suam coluerunt Bivonenses; sed quotannis eamdem festivitatem ita celebrarunt, ut apparatus singulis annis potius cresceret, quam diminueretur, teste Cascino. Porro ex documentis Mss. collegii Societatis Jesu Bivonensis disco, dentem esse S. Rosaliæ, quem obtinuit a Cascino, eumque quotannis in festivitate S. Rosaliæ per civitatem in supplicatione circumferri: aliam quoque ossis Sanctæ particulam nunc in eodem servari collegio. Pestilentia autem Bivonam reliquit intactam, ut jam antea dictum, idque aliis quoque temporibus factum non sine beneficio S. Rosaliæ. Itaque una solum gratia hic commemoranda. Joannes Baptista di Francesco mortifera laborabat infirmitate, & jam extrema Unctione munitus erat. Medicus tamen ad ipsum rediit, mortuum fore existimans, quando perfecte sanatum invenit. Miraculum fuisse testatus est ille ipse medicus, quod nullum in ipso deprehendisset sanationis indicium; sed subito sanatum invenisset. Sanatus vero declaravit, apparuisse sibi S. Rosaliam, & dixisse: Esto sanus: curam tamen habe instaurationis ecclesiæ meæ.

[379] De Oppido S. Stephani, in cujus territorio sita est spelunca Quisquinensis, [in oppido S. Stephani, & apud speluncam Quisquinensem.] deque reliquiis S. Rosaliæ eo translatis, dictum est § 27. Hic pauca adjungo de favoribus, quos loci incolæ S. Rosaliæ attribuunt. Sæviente per Siciliam peste, & per oppida quoque vicina, juvenis quidam redierat domum peste infectus, ut ex glandulis fuerat intellectum. Mater ipsius, re intellecta, ad patrocinium S. Rosaliæ confugit, juvenemque lecto imposuit: ac vestimenta ipsius omnia comburenda curavit. Sequenti die juvenis surrexit sanus sine ullo mali indicio: nec ulli in Oppido S. Stephani adhæsit contagio. Huc spectant beneficia, quæ occasione antri Quisquinensis leguntur impetrata. R. P. Albertus Valentia, Prior Carmelitarum Camaratæ, gravi laborabat & immedicabili urinæ difficultate. Verum, invocata S. Rosalia, & applicato saxo speluncæ Quisquinensis, subito sanatus est. Alii, inquit Cascinus, sanati sunt solo voto visitandi speluncam istam, unus ibidem pernoctando. Claudus, incedens fulcris subalaribus, nitebatur cum aliis speluncam istam invisere. Hic in media sanatus est via, portansque deinde fulcra sua humeris, eadem ad speluncam suspendit in testimonium gratiæ obtentæ.

[380] Rahalmutum, Agrigentinæ quoque diœcesis oppidum, [Rahalmuti reliquiæ, & beneficia Sanctæ:] Siculis Rahalmuto, antiquis temporibus S. Rosaliam coluit, primamque eidem ecclesiam dedicavit, ut vult Cascinus. Hanc ecclesiam, invento corpore, diligenter instaurarunt Rahalmutenses, & Sanctæ reliquias obtinuerunt Panormi. Harum translatio incidit in diem XXXI Augusti anni 1625, quando susceptæ sunt ab incolis insigni pietate & pari solemnitate, eodemque die energumena liberata in ecclesia Fratrum Minorum de Observantia, ubi solemne cantabatur Sacrum, teste Cascino. Rahalmutenses quoque pestis periculo liberasse videtur patrona Rosalia, præsertim quia illa maxime sæviebat in vicinia, & quia nonnulli infecti Rahalmutum intrarunt, malo nulli communicato, & demum quia ipsi Rahalmutenses satis diu cum vicinis infectis commercium habuerant, nec ullum tamen contraxerant contagium.

[381] [reliquiæ Camaratam & ad oppidum S. Joannis perlatæ,] De Camarata & Sancto Joanne, quæ oppida sunt eidem duci subjecta, & tamquam partes duæ ejusdem oppidi, inquit Cascinus, cum eodem simul agemus. Hæc loca integro anno a peste immunia fuere; sed anno 1625, XXVIII Maii, in oppido Castri novi, quod necdum sciebant infectum esse, malum contraxerunt. Ubi innotuit contagium, mox ad humana ac divina præsidia confugerunt utriusque oppidi incolæ. Reliquiæ Panormi impetratæ, & die 2 Julii sine hominum frequentia Camaratam versus delatæ sunt; at honorifice susceptæ, ipso duce cum multis obviam egrediente. Depositæ primum sunt in ecclesia S. Cataldi extra Camaratam, indeque translatæ pio cum apparatu ad præcipuam ecclesiam Camaratensem, donec ædificata esset nova ecclesia, Sanctæ tamquam patronæ dedicanda. Altera particula debito cum honore deposita fuit in ecclesia principe oppidi S Joannis.

[382] [ubi duo facta prodigia,] Duo facta, inquit Cascinus, optimam mox spem dederunt, tamquam secuturæ liberationis indicia. Per viciniam publici peste infectorum valetudinarii ferebantur reliquiæ, & ægroti supplices accesserant ante fenestras vitro clausas, Sanctæque opem implorabant, quando omnia simul tegmina vitrea cum ingenti sonitu delapsa sunt, nec tamen confracta; acsi voluisset insinuare Sancta, se ostendere reliquias suas afflictis illis sine vitro intermedio. Alterum est tale. Quando dux ipse primum lapidem ponebat pro ecclesia Sanctæ ædificanda, ferebatur in loco vicino lectica, qua infecti peste transferri solebant, sed vacua. Cum autem eodem tempore tormenta exploderentur, equi perterrefacti saltare cœperunt, totamque illam in frusta comminuerunt lecticam. Hæc, inquam, populi spem acuerunt.

[383] [ac deinde postulentia exstincta:] Nec vana fuit fiducia, quam de subsidio S. Rosaliæ conceperant: nam statim diminui cœpit malum, teste Cascino. Verumtamen non prorsus cessavit pestilentia ante annum sequentem, quando XXIV Januarii translati sunt, qui convaluerant, ex locis infectorum, totaque purgatio absoluta fuit XXV Martii, in festivitate Sanctissimæ Dei Genitricis, ad cujus etiam patrocinium confugerant Camaratenses. Nova tunc instituta fuit supplicatio, cum reliquiis S. Rosaliæ, Missaque de Sanctissima Virgine Maria solemniter celebrata, ac tandem hymnus te Deum decantatus. Sequenti vero die iterata est supplicatio, reliquiæque S. Rosaliæ ad propriam ecclesiam tunc perfectam translatæ.

[384] [aliud geminum beneficium uni concessum.] Hisce accedit particulare beneficium, quod præstitum est P. Angelo Permo ex Ordine Carmelitarum. Laboraverat duobus annis tam gravi & continuo sanguinis fluxu, ut sæpe videretur morti propinquus. Tandem ductus charitate in miseros & pietate erga S. Rosaliam, decrevit vitam finire in publico valetudinario peste laborantium, quibus ibidem tribus mensibus constanter servivit, ope S. Rosaliæ invocata. Viri charitatem approbavit Deus. Sanus semper astitit infectis, & die festo S. Rosaliæ, seu IV Septembris incolumis valetudinario egressus est, & veteri malo liberatus. Idem deinde febri quartana vexatus, parum aquæ sumpsit, cui lapis sepulcri S. Rosaliæ fuerat impositus; atque eo modo sanitatem adeptus est.

[385] In eadem diœcesi est oppidum, Castrum Novum dictum, [Castrum Novum, acceptis reliquiis peste liberatum] de quo peste laborante supra memini. Hoc oppidum inter ea numerat Cascinus, quæ peste liberata sunt patrocinio S. Rosaliæ. Hujus reliquias eo missas asserit thecæ argenteæ inclusas: ecclesiam quoque ibidem Sanctæ constructam. Fatetur tamen horum exactam non haberi notitiam defectu monumentorum, sed multa in ecclesia conspici appensa ex votis dona. Locus ejusdem diœcesis est, qui Siculis le Grotte, Latine Gruttæ dici potest, seu vicus sit, sive oppidulum. Huic loco, multum a peste patienti, subvenisse ait comitissam Rahalmuti per reliquias S. Rosaliæ; sed fatetur se distinctam non habere notitiam alicujus beneficii.

[386] Alexandriam, quam alias in tabulis geographicis non invenio, [uti & Alexandria:] in eadem diœcesi recenset Cascinus. Testatur ibidem apparuisse S. Rosaliam simplici mulieri, ac locum designasse, ubi ecclesia ad honorem suum erat erigenda, prædicens populum tunc liberandum peste, qua affligebatur. Credidit mulieri populus, & confestim sacellum construxit in loco designato. Prima ibi Missa celebrata est die Dominico XVI Februarii anni 1625. Cessavit subito malum, & nullus deinde infectus est peste, ita ut jam die XXI ejusdem mensis vacuum esset valetudinarium. Hæc Panormum perscripta sunt a D. Josepho Bonajuto, qui ibidem erat causa pestilentiæ præfectus. Porro sacellum illud S. Rosaliæ postea amplificatum in gratiarum actionem reliquiasque Sanctæ ibidem servari in ecclesia Fratrum Minorum, magnaque populi devotione coli, testatur Cascinus, qui & alteram apparitionem refert, quam huc compendio transfero.

[387] Apparuit Sancta puellæ septemdecim annorum, eamque monuit ut vitam amplecteretur monasticam. [puella a Sancta monetur Religionem ingredi.] Cum autem hæc responderet, se quidem id libenter facturam; at patrem sibi non crediturum. Reposuit Sancta se tale daturam signum, ut ei pater esset crediturus: idque cupiente puella, disparuit. Porro, quando mane surrexit, invenit cirros sibi ab una parte amputatos: idque signum visum est tam certum, ut res sequenti die Dominico sit exsecutioni mandata.

[388] In eadem demum diœcesi Sacca, oppidum maritimum, [Saccæ æger momento sanatus,] S. Rosaliam agnoscit patronam. Testatur Cascinus novam ibidem S. Rosaliæ constructam fuisse ecclesiam post liberationem Siciliæ a peste, nec tamen explicat, an hæc Saccæ quoque dominata fuerit: devotionem vero populi eodem tempore mirifice auctam subita sanatione ægri, qui eo adductus erat mali violentia, ut se amplius movere non posset. Huic ægroto offerebatur exigua pixis, quam initio repudiabat, quod medicinas, quarum tædio affectus erat, ea contineri existimaret. Verum, ubi audivit in ea esse reliquias S. Rosaliæ, in spem erectus est: thecamque acceptam applicuit loco corporis maxime dolenti, atque unico momento convaluit. Tam subitam sanationem mox indicavit parentibus se levando, eosque amplectendo, ac in gratiarum actionem ecclesiæ S. Rosaliæ, quæ tunc ædificabatur, donavit elegantem picturam ejusdem Sanctæ, pecuniamque notabilem ad promovendam structuram. Hoc autem miraculum oppidi incolas incitavit ad ecclesiam citius absolvendam, ad instituendam confraternitatem ejusdem Sanctæ; ac demum, perfecta eo usque ecclesia, ut primum in ea fieret Missæ sacrificium, ad instruendum pium supplicantium agmen, a quo effigies Sanctæ, honorifice per oppidum circumlata, ad novam ecclesiam deferretur.

[389] [ac deinde alii: Sancta ibidem patrona electa, & allatæ reliquiæ.] Quando illa supplicatio per civitatem instituebatur, infirmus, mortis periculo expositus, dum audiebat supplicantes esse in locis sibi vicinis, votum Sanctæ nuncupavit, ac subito sanatus est, & sequenti die tabellam votivam appendit. Hoc eodem, vel alio tempore, quod clare non exprimit Cascinus, puer novem annorum, de cujus vita desperabatur, aqua Sanctæ vitam protraxit. Terra ejusdem capto membrorum usu saluti fuit. Plura ejusmodi se prætermittere ait Cascinus, qui & varias enumerat imagines Sanctæ in ecclesiis diversis Saccæ servatas. Patronam ibidem electam testatur anno demum 1630, prima die Junii: duas quoque ejus reliquiarum particulas eo delatas, quarum altera est in ecclesia principe; altera destinata erat propriæ ecclesiæ S. Rosaliæ. Hæc de diœcesi Agrigentina, ut ad Catanensem transeamus.

§ XXXVII. Cultus, reliquiæ & miracula in diœcesibus Catanensi & Syracusana.

[Reliquiæ portatæ Calasibetum, Catanam, Acem,] Catana, urbs episcopalis sub archiepiscopo Monregalensi, sita est versus Orientem in ora maris Ionii. In hac diœcesi antiquitus S. Rosaliam coluit Calasibetum *, oppidum mediterraneum, ubi Sancta deinde electa est patrona, postquam eo translatæ erant ejus reliquiæ, quas thecæ argenteæ incluserunt, ut habet Cascinus. In ipsa vero episcopali urbe Catana Sanctæ reliquiæ in duabus servantur ecclesiis; videlicet in ecclesia Societatis Jesu, dono Cascini acceptæ, & in ecclesia Dominæ nostræ, de Misericordia cognominatæ. Ambæ hæ exponuntur die IV Septembris, quando Sanctæ festivitas celebratur; uti & imago Sanctæ eodem tempore exponitur in ecclesia collegiata. Acis, oppidum non longe distans Catana, Rosaliam elegit patronam VI Octobris anni 1625: delatæque eo reliquiæ ejusdem Sanctæ a P. Antonio Leonardo Societatis Jesu, cui eas donaverat Cascinus. Translatio autem hæc facta ritu maxime solemni, apparatuque pio & magnifico, cum supplicatione, decantatoque hymno te Deum, & Missa solemni, habita est oratio in laudem S. Rosaliæ, cujus reliquiæ in ecclesia principe manserunt depositæ.

[391] [Ennam, ubi beneficium peccatori in fine præstitum:] Enna, alias Castrum S. Joannis, vulgo Castro Giovanni, desideravit etiam S. Rosaliæ reliquias; ac duas earum particulas accepit per Cascinum, alteram pro ecclesia majore, alteram pro ecclesia Societatis Jesu, in quibus ecclesiis collocatæ sunt multa cum veneratione. In eo oppido insigne beneficium peccatori moribundo præstitum, auctor est Cascinus. Rem accipe compendio. Monitus ille erat, ut ad mortem bene obeundam se præpararet. Hærenti & confuso apparuit in somno Rosalia, visaque est pro eo misericordiam exorare apud sanctissimam Dei Matrem. Certe sequenti die de peccatis suis confessus est apud aliquem e Societate Jesu presbyterum, optimis comitantibus veræ pœnitentiæ indiciis: eaque pietate mortem deinde obiit, ut omnibus de salute sua spem optimam reliquerit, licet liberioris antea fuisset vitæ.

[392] Oppidum S. Philippi accepit S. Rosaliæ reliquias die V Julii anni 1625, [reliquiæ & cultus in oppido S. Philippi,] eæque depositæ sunt in ecclesia Fratrum Minorum Reformatorum extra oppidum. Sequenti autem die honorifica & pia instituta est supplicatio, Sanctaque electa est oppidi patrona. Solemnitas illa iterata est die IV Septembris; ac demum in prædicta ecclesia sacellum huic Sanctæ dedicatum, ac statua inaurata, quæ circumferretur in supplicationibus, eidem constructa.

[393] Locus territorii Catanensis, dictus a Cascino le Plache, [item in loco le Plache dicto.] audita inventione corporis S. Rosaliæ, mira in hanc Sanctam pietate exarsit. Itaque jam anno 1624 festivitatem ipsius magno vicinorum populorum concursu pie celebrarunt. Cum vero hujus beneficiis fruerentur, ut ex donis votivis colligit Cascinus, elegantem tabulam curarunt pingendam Panormi, & statuam eidem Sanctæ erigendam. Reliquias ejusdem deinde obtinuerunt per Cascinum, ac harum translationem tanta pietate celebrarunt prima Dominica Septembris, anno verisimiliter 1625, tantoque populi concursu, ut viginti hominum millia ad festivitatem confluxisse, magnamque eorum partem nudis pedibus iter difficile confecisse, affirmet Cascinus. Unum ex beneficiis, quæ populis istis convicinis concessa ait, summo ab ipsis loco haberi asserit. Fuse relatum contraham in compendium.

[394] Populi illi ob propinquitatem montis Ætnæ multum patiebantur ab aquarum penuria, [ubi aquarum penuriæ subvenisse creditur Sancta;] nec modum sciebant, quo huic malo mederentur. Anno autem 1630, mense Julio, quando totus ille tractus defectu aquæ vehementer affligebatur, statuerunt ad patrocinium Rosaliæ confugere. Itaque die XV Julii, recordati illum esse diem inventi corporis, reliquias Sanctæ supra altare exponendas curarunt, ut Missa celebraretur: præmissaque oratione, atque invicem animantes fiducia de Sancta, fodere cœperunt, ut ante Missam finitam invenirent aquæ venam. Et revera fontem invenerunt tam copiosum, ut bene expurgatus tres efficeret rivulos, canalesque deinde fuerint fossi, ut aqua ad loca plura derivaretur. Itaque aqua illa a populis istis vocata fuit aqua S. Rosaliæ, ejusque statua ibidem ad rei memoriam collocata. Relationem vero facti se accepisse testatur Cascinus a quinque sacerdotibus subscriptam. Ceterum in toto hoc facto non quidem est manifestum miraculum, cum illa aquæ vena ibidem esse potuerit & fodiendo inveniri modo naturali: nam aliquis audierat in eodem loco aquam fuisse inventam ante annos octoginta. Pie tamen & recte beneficium S. Rosaliæ attributum est, tum quod causæ naturales a Deo etiam dirigantur, tum quia tam copiosa erat aqua, ut aliquid prodigii habere videretur, & fortasse revera habuerit.

[395] Restat in diœcesi Catanensi oppidum Platia, vulgo Piazza dictum, [miracula tria Platiæ facta.] de quo brevissime agit Cascinus, cujus verba Latine reddam. Ad civitatem Platiam, nobilem, abundantem & populosam missum fuit aliquid de terra sepulcri S. Rosaliæ die IV Septembris anni MDCXXIV: eaque terra subito patrata sunt tria stupenda miracula; nimirum D. Laurentius Terzano & alius, qui moribundi erant, sanati sunt; & cæco, qui ambobus captus erat oculis, visus est restitutus. Hac de causa terra illa ab incolis illius civitatis multum expetita est, ut adjungit: atque ita a Catanensi diœcesi pergit ad Syracusanam, quo & nos sequemur.

[396] [Reliquiæ Ragusæ, Sicli,] Syracusæ, urbs olim potentissima, sed postmodum diminuta, episcopalis est sub archiepiscopo Monregalensi, sitaque in ora maris Ionii. In hujus diœcesi varia loca cultu S. Rosaliæ gavisa sunt ante corpus inventum, sed plura accesserunt postea. Ragusa imprimis, præter antiquam Sanctæ venerationem in ecclesia ipsius extra civitatem posita, festivitatem S. Rosaliæ ritu solemni celebrat die IV Septembris, & reliquias ejusdem possidet in principe ecclesia conservatas. Siclis, aliud ejusdem diœcesis oppidum, tres reliquiarum S. Rosaliæ habet particulas, unam nimirum in ecclesia parœciali S. Mariæ, alteram in ecclesia Fratrum Minorum, & tertiam in ecclesia sanctæ Crucis tertii Ordinis. Sanctæ quoque sacellum exstructum in prædicta S. Mariæ ecclesia, electaque ibidem est patrona XVI Maii anni 1626. Ecclesias in eadem civitate inchoatas fuisse S. Rosaliæ asserit Cascinus: verum prima manserat imperfecta: nec edicit, utrum aliæ fuerint absolutæ.

[397] [Motucæ, quæ peste liberata:] Motuca, Siculis Modica, cum peste laboraret, anno 1626, die VI Augusti S. Rosaliam elegit patronam, ejusque festivitatem celebrare decrevit. Præterea sacellum eidem dedicavit in ecclesia Dominæ nostræ Gratiarum; ac demum modicam ecclesiam ex voto construxit eodem anno, mense Septembri, prope publicum valetudinarium peste laborantium. Hac pietate obtinuisse Motucenses, ut peste liberarentur, affirmat Cascinus. Idem adjungit eo a se missas fuisse S. Rosaliæ reliquias, easque depositas esse in ecclesia S. Petro dicata.

[398] [Neti item reliquiæ,] Netum, Siculis Noto dictum, urbs est in eodem tractu non ignobilis, a qua tertia pars Siciliæ vallis Netina dicitur. Hæc civitas, inventione corporis audita, inter primas S. Rosaliam colere studuit, acceptamque ejus imaginem, pictam ex voto duorum, qui a peste Panormi manserant liberi, in ecclesia collocavit. Festivitatem quoque die IV Septembris celebrant apparatu admodum solemni magnoque concursu Netenses, quibus non pauca per Sanctam præstari beneficia, testatur Cascinus. Hic ipse anno 1625 eo misit ejusdem Sanctæ reliquias, quæ ibidem in ecclesia Societatis Jesu, dimidiata statua ex argento reclusæ, a fidelibus honorantur.

[399] [Leontini pluvia impetrata:] Leontini, aliis Leontina & Leontinum, vulgo Lentini, urbs item est diœcesis Syracusanæ, ubi pietas incolarum erga S. Rosaliam utili beneficio inchoata est. Rem compendio exponam ex Cascino. Anno 1626 initium æstatis, aut ver potius tam erat siccum, ut omnis fere spes messis intercideret. Confugerunt Leontini ad divina subsidia per patronum suum S. Alphium martyrem, aliosque civitatis suæ Sanctos, supplicationibus institutis; sed frustra. Audita vero fama miraculorum S. Rosaliæ, piam ordinarunt supplicationem, in qua hujus Sanctæ reliquias & imaginem circumtulerunt una cum imagine sanctissimæ cæli Reginæ, ut Rosalia apud Mariam ipsius patrocinium exoraret. Tam repentina fuit pluvia: ut jam guttæ nonnullæ præcesserint tempore supplicationis; finita vero supplicantium processione, per reliquam diei partem & noctem sequentem abundantissime deciderit. Mox apud Leontinos duo S. Rosaliæ constructa sunt sacella, alterum in S. Dominici, alterum in S. Alphii ecclesia: atque his tertium deinde adjunctum est.

[400] Catalgironum oppidum est ejusdem diœcesis, ut illud nominat Cascinus, [reliquiæ Calatagironi, ubi multa] at alibi Calagironum & Calatagironum nominatum invenio. Hic cultum S. Rosaliæ excitavit D. Nuntius Gallente sacerdos, qui ecclesiam ibi fabricare cœpit anno 1625, mense Octobri, eamque perfecit anno sequenti, ita ut prima Missa ibi celebraretur in ipsa festivitate S. Rosaliæ, IV Septembris anni 1626. Missa autem celebrata est ab ipso episcopo, & festivitas fuit peracta tamquam de patrona, cessantibus operibus servilibus, quia Sancta jam erat electa civitatis patrona: reliquiæ quoque ipsius jam advenerant, atque eæ solemni supplicatione fuerunt honoratæ. Varia huic civitati collata sunt beneficia, quæ huc transferam ex Cascino. Vir bonus, sed infirmus, cum videret fodi pro locandis novæ ecclesiæ fundamentis, & rogasset, qua de causa id fieret; ubi audivit ecclesiam ædificandam S. Rosaliæ; promisit ei tabulam pictam, si sanaretur: sanatus est, ac tabulam donavit. Infans, cui nomen erat Carolus Sciacca, tanto oculi unius malo laborabat, ut jam visum isti oculo abjudicarent medici: maligna insuper febri erat correptus. Verum mater infantis ad S. Rosaliam confugit eodem die, quo primus pro nova ecclesia positus erat lapis: & infans sequenti die mane periculo erat liberatus, ac postea omnino convaluit.

[401] Quatuor insuper infantes ibidem sanatos testatur Cascinus. [impetrata] Primi grande supra aurem apostema momento disparuit. Secundus periculoso tumore liberatus est. Tertius spina usum unius cruris amiserat, sanatusque est sequenti die mane, postquam solum biberat parum aquæ, cui lapis sepulcri S. Rosaliæ erat impositus. Quartus erat tam debilis, ut pedibus consistere non posset. Hunc parentes in honorem S. Rosaliæ lanea induerunt tunicula, & fortis evasit ac firmus. Duo etiam moribundi, nimirum Didacus Campo, habita Sanctæ imagine; & alius, voto nuncupato, convaluerunt. Memorata mox aqua in gravi periculo feliciter usi sunt Hieronymus Longobardo & Franciscus Guierra. Honofrius d' Adama, hydrope laborans a triennio, tribus vicibus, sumpta eadem aqua, sanatus est, & prima quidem vice, postquam extrema Unctione erat munitus. Verum Franciscus Secasio, cruris unius usu ab octo annis captus, aqua simul & oleo restitutus est. Hieronymus d' Alessandro laborans morbo articulari ab annis quatuordecim, usui dictæ aquæ addidit votum procurandi oleum pro lampade, donec nova perficeretur ecclesia, atque ita sanitatem consecutus est. Solius vero aquæ usus, patrocinante S. Rosalia, D. Antonio Bonanno dolores articulares exemit; mulieri membrorum usu destitutæ vigorem restituit, ac sensum amenti septuagenariæ.

[402] Tribus aliis S. Rosalia solum invocata se beneficam exhibuit modo sane mirabili. [Junt beneficia.] Primus illorum erat sutor, Jacobus nomine, qui hernia dudum laboraverat uno loco, sed idem malum alio item loco recenter contraxerat. Rogavit hic S. Rosaliam, ut novo illo malo, quod majorem creabat dolorem, & laborem impediebat, ejus ope liberaretur. Obtinuit, quantum rogavit, recente hernia liberatus est, manente tamen antiqua. Jacobus Semola rusticus calcibus tam graviter vulneratus est sub umbilico, ut viscera effluerent. Cum autem domum delatus esset moribundus; uxor eum intuita, mox S. Rosaliam invocavit his verbis: Ah sancta Rosalia, quæ tot patrasti miracula Panormi. Exclamat hic Cascinus: O grande miraculum! Dum profertur & auditur Rosalia, homo aperuit oculos jam clausos: qui videbatur mortuus, se recollegit & vixit. Tertius, sola invocatione sanatus, fuit juvenis, qui omnibus subsidiis ad recte moriendum munitus erat, & jam mortuus credebatur. Imo jam oculos & os ipsius clauserant circumstantes, ut solet fieri de mortuis. Mater tamen, inquit Cascinus, conversa ad imaginem S. Rosaliæ, opem ipsius pro filio implorabat. Risus obortus est quibusdam ex præsentibus, quod existimarent tarda nimis esse hæc vota: ecce autem, cum ægri soror animi deliquio corriperetur, mortui (ut credebatur) vox auditur, dicentis: Modica aqua sororem meam aspergite: tam bene enim unico momento se habebat, ut primus fuerit, qui ad illam necessitatem adverteret, & subsidium flagitaret, ita ut nesciam, an tantumdem facere potuisset, si e somno evigilasset. Hunc & præcedentem sanatos esse, ante dixerat: utrum vero integram quoque sanitatem subito obtinuerint, an paulatim convaluerint, non exprimit; quia omnia hæc beneficia breviter tantum perstrinxit, maxime priora. Nunc ad diœcesim Messanensem transibimus.

[Annotata]

* Calatascibet

§ XXXVIII. Cultus, reliquiæ & beneficia in diœcesi Messanensi & in Pactensi.

[Reliquiæ Imacharam allatæ:] Messana, incolis Messina, urbs est celebris & archiepiscopalis in ora Orientali Siciliæ ad fretum Mamertinum. Diœcesim Messanensem Italiæ proximam cap. XI perlustrat Cascinus, quem ubique in hisce sequor, & ab oppido maxime Messana dissito exorditur, quia cultus S. Rosaliæ ibidem antiquitus viguit. Oppidum istud, in parte mediterranea situm, Latine Imachara, vel Hemichara dictum, at nunc vulgo Traina dicitur. Gemina ibidem est particula reliquiarum S. Rosaliæ, altera in ecclesia S. Silvestri Trainensis, altera in parœciali S. Nicolai, ubi festivitas Sanctæ ritu solemni celebratur IV Septembris, & ejusdem quoque imago exponitur. Reliquiarum particulam posteriorem eo attulit Panormo D. Vincentius Vicino Sacerdos Trainensis, qui veniens Panormo, ubi vigebat pestilentia, coactus est quadraginta dies extra civitatem morari in loco separato, ibique peste laborare cœpit. Invocavit igitur loci patronum S. Silvestrum Trainensem, & singulari pietate S. Rosaliam, cujus habebat reliquias: atque ita sanitatem consecutus est.

[404] [malum gutturis sublatum Messanæ:] Ecclesiam S. Rosaliæ, variaque altaria & sacella Messanæ condita, testatur Cascinus, addens non pauca quoque Messanensibus beneficia per Sanctam præstita, sed ea a se relata lib. 1. Nos de iis agemus in appendice miraculorum post Vitam. Quapropter unum dumtaxat, quod hoc loco narrat, huc transfero. Anno 1625, die VIII Aprilis graviter ægrotare cœpit uxor Josephi Buttone, ac paucis diebus ad mortiferas angustias fuit perducta, quod suffocaretur tanto gutturis malo, ut os aperire non valeret. Itaque pie ad mortem se præparabat, atque hunc in finem habebat piam Servatoris imaginem. Huic autem imagini adjunctum erat modicum quid reliquiarum S. Rosaliæ, marito ipsius Panormo transmissum. Hac occasione maritus ægrotam excitabat ad fiduciam de Sancta concipiendam, quod fama miraculorum ejus jam late esset sparsa. Ægrota igitur, concepta fiducia, cum loqui non posset, mente invocabat Sanctam ac lacrymis, reliquiasque ejus pie osculata gutturi admovit. Mox eodem momento novum sentit vigorem, & malo cessante, os aperit ac clare loquitur, gratias agens sanctæ virgini Rosaliæ de sanatione sua tam repentina. Maritus porro, rogante uxore, factum totum perscripsit Panormum; eoque donum misit caput argenteum, ac Missam ibi cantandam curavit in gratiarum actionem.

[405] In eadem diœcesi est abbatia S. Philippi de Fragala, [reliquiæ in abbatia S. Philippi de Fragala,] Ordinis S. Basilii, non longe ab oppido Myrto sita, ut docet Pirrus in Notitia abbatiarum Siciliæ pag. 91. Hujus abbas commendatarius D. Franciscus lo Presti accepit anno 1629 reliquias S. Rosaliæ, sibi donatas Panormi. De hisce autem reliquiis nemini quidpiam dixerat. Verumtamen, ubi redierat ad sanctum Philippum, ad eum venit virgo pia & simplex, nomine Dominica Castranuci, petiitque opem ab ipso pro necessitate spirituali, dicens se ad eum missam ab illa Sancta, quæ in domo ipsius erat a vespera præcedente: hæc autem non alia certo erat quam S. Rosalia. Ita Cascinus, dicens abbatem primo attonitum hæsisse præ nimia admiratione: deinde vero pietatem ipsius in S. Rosaliam fuisse auctam, summoque studio curasse, ut in magno ibidem esset honore. Postmodum nepotem *, aut forte cognatum, ejusdem abbatis, nomine Philippum, ab infirmitate sanatum esse aqua, cui eædem reliquiæ fuerant impositæ, idem Cascinus testatur.

[406] Petra aut Petralia, geminum est in Sicilia oppidum, [item Petraliæ,] nimirum Petralia superior & Petralia inferior. Utraque sita est in media fere Sicilia circa montem, qui olim Nebrodes, nunc Madonia ab incolis dicitur, adeoque longissime Messana distat: ad hujus tamen diœcesim utraque spectat. Porro testatur Cascinus reliquias S. Rosaliæ haberi Petraliæ in ecclesia majore, imaginem in S. Antonii, ac utrobique festivitatem celebrari die IV Septembris, nec sine beneficiis. Utrum vero Petraliam Superiorem designet, an Inferiorem, non adjungit.

[407] In eadem diœcesi est oppidum S. Marci, medium fere inter Messanam & Panormum. [& in oppido S. Marci, ubi varii sanati.] Ad prædictum quoque oppidum translata sunt pieque suscepta S. Rosaliæ sacra pignora: neque hæc suam ibidem frustra desiderari sivit beneficentiam. Dominica Lombardo per annum fere insanabilem passa erat sanguinis fluxum; multaque nequidquam usurpaverat medicamina. Deinde vero accepit aquam, cui impositæ fuerant reliquiæ S. Rosaliæ: ubi parum hujus aquæ cum fiducia biberat, sanam se reperit, nec umquam deinde sensit prædictum malum. Id intellexerat Laura Bruno, quæ febri quotidiana & vehementi per octo menses continuata eo erat adducta, ut de morte magis quam de vita cogitaret. Usa est eodem remedio pia fiducia, & sanitatem continuo obtinuit. Franciscus Castella biennali laborabat febri, gustataque eadem aqua, subito sanatum se ita gavisus est, ut circumiret ad prædicandum Sanctæ beneficium. Filia Dominicæ Lombardo, quam mox vidimus sanatam, nomine Vita, ejusdem aquæ nonnihil pie ebibens, febri liberata est.

[408] [Cultus & reliquiæ in diœcesi Pactensi:] Omnes modo Siciliæ diœceses perlustravimus, excepta Pactensi omnium minima. Pactæ autem, vel Pacta, Siculis Patti, est urbs maritima in ora Septemtrionali Siciliæ, & episcopalis sub archiepiscopo Messanensi. In ipsa civitate Pactensi festivitas S. Rosaliæ IV Septembris celebratur. In vico vero tribus milliaribus ab urbe Pactensi dissito, cui nomen la Giojosa, festivitas ejusdem Sanctæ tum IV Septembris tum XV Julii ritu solemni peragitur cum indulgentiis ac supplicatione celebri, in qua circumferuntur sanctæ Virginis reliquiæ, quas locus ille possedit ab anno 1625. Sacellum hisce reliquiis in ecclesia majore conditum est, in quo multa offeruntur sacrosanctæ Missæ sacrificia. Imago etiam S. Rosaliæ ibidem honoratur in ecclesia PP. Oratorii, beatæ Virgini dicata. Hactenus de cultu, reliquiis & miraculis S. Rosaliæ paucis annis per totam fere Siciliam sparsis breviter agere volui cum Cascino, cujus mentem tam fideliter conatus sum exprimere, ut ipsa verba Italica frequenter tantum Latinitate donaverim; & sola brevitatis ac commodioris interpretationis causa id ubique non fecerim.

[409] [cur tam multa de cultu sint data.] Volui celerem illam cultus propagationem non prætermittere, etsi Sanctæ Officium & festum ad totam deinde Siciliam auctoritate Pontificia extensum viderimus, quia celeritatem illam promoti cultus tanto magis ad gloriam Sanctæ spectare credidi, quanto pluribus cum beneficiis & miraculis fuit conjuncta, atque ex iis nata. Præterea celerrima illa cultus propagatio utcumque ostendit, vana non esse, quæ de pluribus Sanctæ beneficiis conscripta sunt: miraculis enim & beneficiis maxime permoventur homines ad Sanctos colendos. Ceterum dubitare nequeo, quin post tempora Cascini cultus S. Rosaliæ ad plura pervenerit Siciliæ loca, quemadmodum & de reliquiis & de beneficiis ejusdem etiam existimo. Verum plura de hisce investigare non est necesse: miracula tamen omnia, quæ ad notitiam meam pervenerint, colligam in appendice post Vitam. Nunc vero investigabimus, quam celeriter, quibusque occasionibus, ad alias plerasque Europæ provincias S. Rosaliæ cultus sit propagatus.

[Annotata]

* nipote

§ XXXIX. Cultus, reliquiæ & beneficia S. Rosaliæ in Italia.

[Cultus per totam fere Europam propagatus:] Cascinus lib. 3 cap. 14 ostendit cultum S. Rosaliæ per totam fere Europam fuisse propagatum. At, cum postea ad civitates longe plures pervenerit, ita hic Cascinum sequar, ut ex aliis scriptoribus aut monumentis relata ab ipso sim amplificaturus, quantum fieri potest diligenti investigatione. Continebit simul hæc relatio, quidquid fide dignum de reliquiis & beneficiis Sanctæ se mihi obtulerit. Provinciarum aut regnorum sine delectu alio eum sequar ordinem, quem jam tenuit Cascinus, Itaque cum eo exordior ab Italia, ubi Romæ inchoatum S. Rosaliæ cultum, varias reliquiarum ipsius particulas eo ad Urbanum VIII aliosque missas jam vidimus § 30, atque ea de causa de Urbe Romana nihil hic addo, sed ad alias civitates cum Cascino progredior.

[411] Paula, aliquibus Patycos dicta, & vulgo Paola, oppidum est Calabriæ citerioris in ora maris Tyrrheni. [in regno Neapolitano reliquiæ Paulæ, Rivelli,] In hujus oppidi territorio antiquam fuisse S. Rosaliæ ecclesiam asserit Cascinus lib. 1 pag. 21. Deinde vero Paulam aliquid reliquiarum delatum est per quemdam e Societate Jesu atque idcirco sacellum Sanctæ erigere voluerunt domini istius loci, ait iisdem fere verbis Cascinus. In Basilicata & in diœcesi Polycastrensi oppidum est Rivellum, quod in territorio suo antiquam habebat S. Rosaliæ ecclesiam. Hac de causa Cascinus ait Rivellum se misisse ejusdem Sanctæ reliquias, quibus populi devotio anno 1627 excitata fuit.

[412] In Principatu Ulteriori intra montem Appenninum est Trivicum, [Trivici, ubi Sancta est patrona;] vulgo Trevico, aut Vico della Baronia, civitas modica, sed episcopalis, quæ inter primas regni Neapolitani civitates cultum S. Rosaliæ magna pietate suscepit; nec sine gratiis obtentis, ait Cascinus, licet nullam nominatim referat. Reliquiæ Trivicum delatæ sunt circa finem anni 1627. Trivicanæ ecclesiæ eo tempore præerat Hieronymus Mezzanius, qui S. Rosaliam elegit patronam civitatis, ac reliquias ejus anno sequenti 1628, die XXIV Aprilis, ritu maxime solemni magnaque cum veneratione transtulit, instituta annua hujus translationis festivitate. Itaque duo quotannis festa S. Rosaliæ Trivici peraguntur, alterum IV Septembris, alterum translationis XXIV Aprilis.

[413] Neapolim jam anno 1625 S. Rosaliæ reliquias attulit P. Andreas Gonzaga Societatis Jesu, [Neapoli sublatum maleficium,] qui eas Panormi acceperat a Cardinali Doria. Verum exiguam dumtaxat harum particulam ibi reliquit, donatam personæ particulari, cui illa saluti fuit. Decumbebat magicæ artis maleficio mulier non ignobilis, & nurus Consiliarii Salinas, mense Novembri anni 1625. Decumbenti applicatæ sunt memoratæ reliquiæ, ac mox surrexit infirma, jam prorsus sana. In lecto autem ipsius inventa sunt magicarum præstigiarum indicia, teste Cascino, qui hæc narrat. Relictum est igitur Neapoli aliquid reliquiarum S. Rosaliæ, sed in manu personæ privatæ, ita ut cultus Sanctæ ea occasione non fuerit inchoatus in ecclesia Neapolitana, licet privatorum quorumdam devotio facile excitari potuerit. Ceterum aliam partem reliquiarum suarum P. Andreas Gonzaga portavit ad patriam suam, ibique elegans sacellum Sanctæ exstructum. At non indicat Cascinus, ubi id fuerit.

[414] Attamen cum anno 1656 sævissima pestilentia civitas Neapolitana graviter affligeretur, [ac deinde urbs peste liberata,] patrocinium S. Rosaliæ non neglexit, sed eam cum aliis patronis invocavit, atque ita illo flagello liberatam se sensit XVII Augusti. Varia illius rei testimonia affert Vincentius Auria in Rosa cælesti pag. 119 & sequentibus. Patroni invocati fuere Sanctissima Virgo Deipara Immaculata, S. Januarius antiquus patronus, S. Franciscus Xaverius recenter ea de causa electus, & S. Rosalia tamquam universalis contra pestem patrona, quantum existimo. Recitat laudatus Auria fragmentum epistolæ proregis Neapolitani, ac testimonium medicorum, in quibus prædicti enumerantur patroni, quibus liberatio Neapolis a peste attribuitur. Consentit etiam Franciscus de Magistris scriptor Neapolitanus in Statu rerum memorabilium civitatis Neapolitanæ, ubi pag. 142 ait, Depictæ erant imagines Deiparæ Immaculatæ, S. Januarii, S. Francisci Xaverii, & D. Rosoleæ cum inscriptione, OB URBEM A PESTE SERVATAM. Agit enim de festivitate, quæ Neapoli instituta fuit ob pestem sublatam.

[415] [indeque festivitas annua ibi celebrari cœpta,] Itaque Neapoli die IV Septembris magno cum apparatu celebrata est S. Rosaliæ festivitas in ecclesia SS. Trinitatis de Monte, ait Auria. Deinde etiam decretum, ut id fieret annis singulis in gratiarum actionem de beneficiis per S. Rosaliam obtentis. Hisce porro auditis, senatus Panormitanus gratias egit de gloria S. Rosaliæ promota Neapoli per litteras IX Novembris anni 1657 Panormi datas, quas recitat Auria pag. 121 & 122. In hisce autem significat, se intellexisse, varia sacella Neapoli erecta esse, & ecclesiam quoque ædificandam Sanctæ propriam, ac demum annumerandam esse patronis civitatis Neapolitanæ. Auria non explicat, an hæc re ipsa fuerint peracta. At Mancusus in Historia S. Rosaliæ tom. 1 pag. 274 patronam Neapoli electam asserit, sed nullum citat auctorem: magnamque præbet causam dubitandi, an civitatis patrona sit electa, quod non nisi unam nominet ecclesiam, in qua celebratur Sanctæ festivitas.

[416] [acceptæque Panormo reliquiæ.] Certiora igitur sunt, quæ pag. 122 subdit Auria; nimirum Sanctæ reliquias Panormo Neapolim missas, hasque argenteæ inclusas thecæ depositas esse in ecclesia S. Luciæ de Monte, ubi sacellum Sanctæ dicatum, & annua festivitas instituta: præterea anno 1664 a senatu populoque Neapolitano lampadem argenteam magni ponderis missam esse Panormum, ut ea perpetuo coram sacro corpore S. Rosaliæ arderet.

[417] [Airanum, acceptis reliquiis, item peste liberatum.] Hisce aliud regni Neapolitani oppidum adjungit P. Caietanus Maria Noto in litteris hoc anno 1746 ad me datis, ita scribens: Anno MDCLVI Atrani, Apuliæ oppidum diœcesis Amalphitanæ, peste maxime afflictabatur. Inter hæc advenit unus e civibus, qui secum S. Rosaliæ reliquias afferebat: quas statim ac publice adorandas exposuit, & S. Rosaliam cives omnes in patronam suam recepere, pestis exstincta est. Refert id ex religiosi viri testimonio Petrus la Placa… Panormitani senatus cancellarius in Opere Italico, quod anno 1745 Panormi impressum est sub hoc titulo, I Trionsi di S. Rosalia &c. pag. 27 & 28. Plura de hisce non addo, cum laudatum Opusculum mihi ad manum non sit: at solum observo, Atranum etiam numerari inter urbes pestilentia liberatas S. Rosaliæ patrocinio in Epistola senatus Panormitani data num. 328.

[418] [Cultus & reliquiæ Anconæ,] Anno 1630, die IV Septembris, festivitatem S. Rosaliæ maxima solemnitate & devotione celebrare cœpit Ancona, urbs ditionis Ecclesiasticæ ad mare Adriaticum. Cascinus illam fusius referens festivitatem, asserit celebratam esse in honorem S. Rosaliæ, liberatricis a peste. Hæc verba nonnullam præbere possunt suspicionem de liberata Ancona a peste patrocinio S. Rosaliæ. Imo Mancusus sæpe laudatus tom. 1 pag. 285 peste liberatam scribit, hunc ipsum allegans Cascini locum. Verum examinandum prius erat, an peste laboraverit eo anno Ancona; quod invenire non potui. Itaque non ausim liberatam dicere, sed malim suspicari, Sanctam ibidem fuisse celebratam, aut quia Ancona in periculo fuit contrahendæ pestileniiæ, & ad Sanctæ patrocinium confugit; aut quia alia quadam occasione pietas Anconitanorum erga S. Rosaliam fuit excitata. Festivitas illa celebrata fuit in ecclesia Societatis Jesu. At non exprimit auctor, an statutum fuerit, ut singulis annis repeteretur. Verisimile tamen est, quotannis celebrari, cum dicat non minori sed potius majori solemnitate celebratam esse anno 1632, postquam reliquiæ S. Rosaliæ Anconam fuerant perlatæ. Demum adjungit, idem festum actum esse in castro quodam vicino, quod Falconero dicitur.

[419] Luca, urbs Etruriæ, sed sui juris & respublica libera, [& Lucæ, ubi quædam obtentæ gratiæ:] non minori pietate cultum S. Rosaliæ amplexa est, quam modo dicta Ancona. Ait Cascinus, credidisse Lucenses, S. Rosaliam ex urbe sua originem trahere, quia Sinibalda familia nobilis ibidem est & antiqua, ideoque Sanctæ cultum tanto ferventius amplexos esse. Jam suo loco monui, varias de genealogia S. Rosaliæ esse sententias, licet omnes ejus stirpem a Carolo Magno deducant. Verum hic solum de cultu & reliquiis agimus. Testatur Cascinus se particulam unam pro Lucensibus dedisse abbati Raphaëli Olivetano: atque alteram quoque aliunde ad eamdem urbem pervenisse: priorem thecæ argenteæ, alteram crystallinæ inclusam servari: festivitatem vero Sanctæ in pluribus peragi ecclesiis. Ceterum præcipuus promotor cultus S. Rosaliæ in urbe Lucensi erat D. Vincentius Sinibaldi, cui varia ejusdem Sanctæ patrocinio collata beneficia scribit Cascinus, dicens non modo domum ipsius, sed illum ipsum, uxoremque ejus & filios a S. Rosalia adjutos, & quidem, dum medici desperabant; nihil tamen de eorum morbis distinctius explicans.

[420] Cremona, civitas ducatus Mediolanensis satis nota, [item cultus & reliquiæ Cremonæ,] S. Rosaliam venerari cœpit, ejusque opem implorare occasione militum Siculorum, quorum dux Petrus Valdina marchio della Rocca secum habebat Sanctæ reliquias. Cremonam eo tempore pestilentia laborasse scribit Cascinus, quod videtur intelligendum de malo quodam periculoso & contagioso, qualia frequenter oriri solent in exercitibus. Verum, qualecumque fuerit contagium, testatur auctor, imaginem piam S. Rosaliæ pictam fuisse jussu prædicti militum ducis, eumdemque curasse, ut aqua consecraretur reliquiarum S. Rosaliæ impositione; atque hac aqua multis sanitatem fuisse divinitus restitutam, itaque magnam Cremonensium devotionem enatam erga S. Rosaliam. Cum autem laudatus Valdina particulam reliquiarum suarum Cremonæ reliquisset, exstructum est in ecclesia S. Viti altare dicatum S. Rosaliæ per eminentissimum dominum Petrum Campora episcopum Cremonensem. Statua insuper Sanctæ erecta per Bernardinum Resta, eaque ad S. Viti ecclesiam portata solemni supplicatione. Pro hisce auctor laudat Vitam brevem S. Rosaliæ editam anno 1633 per P. Franciscum Abriani Ordinis Carmelitarum: an vero annua Sanctæ festivitas Cremonæ etiam sit instituta, ex relatis non liquet.

[421] Forum Livii, urbs ditionis Pontificiæ in Romandiola, [& Fori-Livii:] vulgo Forli dicta, reliquias S. Rosaliæ flagitavit, & particulam costæ accepit, eo per Cascinum transmissam. Hæc costæ particula thecæ argenteæ fuit imposita, erectaque ibidem Sanctæ statua in sacello eleganti. Ex hisce non solum profluxit multa populi devotio, sed festivitas etiam instituta quotannis celebranda, teste Cascino, qui hisce plura non addit de cultu Sanctæ in Italia. Verum Mancusus in Historia S. Rosaliæ multo plures Italiæ assignat urbes, quæ cultum ejusdem Sanctæ postea sunt amplexæ. Lubet scriptorem illum sequi, urbes illas enumerando, sed brevissime, & eo ordine, quo præcedentibus ab ipso sunt additæ.

[422] Setia, vulgo Sezze, oppidum ditionis Pontificiæ in Campania Romana, anno 1716 colere cœpit S. Rosaliam, cujus imago Romæ picta anno 1718 collocata fuit in ecclesia monialium S. Claræ, [cultus Setiæ, Tusculi, Interamnæ, Asculi, Ravennæ:] ibique celebrata festivitas, ut fusius narrat Mancusus tom. 1 pag. 275 & seqq. Tusculum in eadem provincia, Italis Frascati, cultum S. Rosaliæ amplexum est anno 1717, posita Sanctæ imagine in ecclesia Societatis Jesu, celebrataque ibidem solemni festivitate, de qua laudatus scriptor pag. 284. Interamna, incolis Terni vocata, diutius S. Rosaliam coluit. Ecclesiam ibi eidem ædificavit Joannes Georgius Castelli, eques Ordinis Melitensis, postquam Melitam Sanctæ patrocinio peste liberatam viderat, ut suo loco narrabitur. Habet illa ecclesia Sanctæ reliquias; ejusque festivitas ibidem quotannis ritu solemni peragitur, teste Mancuso pag. 284, qui non pauca etiam beneficia a populo obtineri affirmat. Asculum Picenum, oppidum quoque status Ecclesiæ in Marchia Anconitana, vulgo Ascoli dictum, habet ossiculum S. Rosaliæ in ecclesia Societatis Jesu, eodem teste pag. 285. Ravenna Sanctam colere cœpit anno 1718, sparsis primum per civitatem multis imaginibus, quibus civium pietas fuit accensa. Imago deinde ejusdem Sanctæ exposita fuit publicæ venerationi in ecclesia Societatis, ibique festivitas instituta die XV Julii, quæ dies est corporis inventi.

[423] [reliquiæ, miraculo in via nobilitatæ, Bononiam delatæ:] Anno 1717 reliquias S. Rosaliæ accepit Bononia, celeberrima Italiæ civitas, sub dominio summi Pontificis. Narrat istud Mancusus paulo prolixius tom. 2 pag. 150 & seqq. Hasce reliquias Panormo in Italiam & Bononiam deportandas acceperat illustrissimus comes di Rubilant, qui cum illis se navi commisit Neapolim tendenti. Verum post biduum navigationis duæ naves Turcicæ navim illam cœperunt persequi, ita ut necessario a recta via deflectendum esset, ne præda hostibus fieret navis Christiana. Hæc autem ubi toto octiduo ita fugerat, sequentibus semper navibus Turcarum; viderunt Christiani se esse non longe ab urbe Tunetana, atque idcirco evadere non posse humanis viribus. Itaque ad preces se converterunt, productisque S. Rosaliæ reliquiis, eam enixe rogarunt, ne sacer ille thesaurus, venerationi fidelium destinatus, præda esset infidelium. Post breves preces sævissima orta est tempestas, obscuratoque cælo, quod ante serenum erat, prospectus extra navim non nisi ad decem passus patuit: navis autem abrepta vento vehementissimo …, inflatis velis intra quatuor circiter horas jactata est in portum Neapolitanum: quod iter naturaliter peragi non potest tempore tam brevi. Hæc sibi relata esse ab ipso comite di Rubilant, asseruit juramentoque confirmavit Bernardinus Ignatius Astensis presbyter ex Ordine Capucinorum, cujus juramentum recitat Mancusus una cum relatione ejusdem hic compendio data. Porro Bononiensis senatus allatas reliquias honorifice suscepit, atque in ecclesia sua S. Petronio dicata deposuit: testaturque Mancusus, exstrui cœptum fuisse sacellum marmoreum ad honorem Sanctæ, dum scribebat: alia quoque magnifico opere cœpta fuisse, ad reliquias honorifice collocandas festumque celebrandum die IV Septembris.

[424] [cultus in multis aliis Italiæ urbibus,] Laudatus scriptor tom. 1 pag. 288 docet Sanctæ festivitatem quoque annuatim celebrari in quadam ducatus Mirandulani ecclesia, quam non nominat. Per totam insuper diœcesim Mutinensem agi eamdem festivitatem, uti jam dixi num. 321 episcopo Mutinensi concessum a Clemente XI, Facultatem celebrandi Officium S. Rosaliæ per totam diœcesim petierat Mutinensis præsul Ludovicus Masdoni, quia credebat sanitatem sibi instauratam Sanctæ patrocinio. Cum enim multis ætatis ingravescentis incommodis & infirmitatibus ad obeundum officium episcopale ineptus, & lecto plerumque affixus esset, Sanctam sibi elegit patronam, ac vires sibi eo usque redditas sensit, ut clerum suum consecrare rursum posset, & diœcesim quotannis lustrare, quemadmodum fusius refert Mancusus tom. 2 pag. 148 & 149. Col.tiam S. Rosaliam Placentiæ, ac in ducatu Ferrariensi, & in Mantuano, asserit laudatus scriptor pag. 289, sed modo quodam vago, ita ut ex dictis ipsius colligi nequeat, an in locis istis annua celebretur festivitas. Idem ait pag. 291 exercitum Hispanum Mediolani pestis periculo liberatum, indeque suspicatur Sanctam ibidem coli: at nullam producit auctoritatem, nec ullum assignat tempus. Verum Genuæ festivitatem celebrari in ecclesia Clericorum Regularium, qui ministerio infirmorum se addixerunt, devotionemque ibidem multum esse auctam anno 1717 & 1718, clarius eodem loco testatur.

[425] Mons Physcon, vulgo Monte Fiascone, oppidum est Etruriæ Pontificiæ, [reliquiæ etiam Monte Physcone,] ubi cultus S. Rosaliæ anno 1717 receptus fuit magno ardore. Rem fuse narrat Mancusus pag. 292 & seqq., ex quo præcipua breviter capita colligam. Ibidem in seminario episcopali varia distributa sunt exemplaria Vitæ S. Rosaliæ, cujus lectione omnium ibidem pietas in Sanctam est accensa. Celebrata igitur in seminario festivitas inventionis die XV Julii magno cum apparatu; ac tunc venerationi exposita imago Sanctæ, inventa apud civem quempiam, qui asserebat se eam pingendam curasse, quia in mari Siculo liberatus erat imminenti naufragio, invocata ope S. Rosaliæ. Porro Franciscus Perini nobilis Panormitanus, ubi prædicta audierat, particulam digiti S. Rosaliæ, quam habebat authenticis testimoniis munitam, donavit ecclesiæ seminarii Montis Physconis S. Bartholomæo dicatæ. Harum reliquiarum translatio solemnitate celebri magnoque apparatu facta est die XIV Julii, & festivitas inventionis die sequenti pie celebrata. Atque hoc modo inchoatus est Monte Physcone S. Rosaliæ cultus, pietate in Sanctam ad oppida quædam vicina simul propagata. Hisce subdit auctor, Florentiæ die festo S. Rosaliæ imaginem Sanctæ exponi in ecclesia Societatis Jesu: Liburni * vero sacellum eidem Sanctæ dicatum esse in ecclesia S. Mariæ Montis nigri, multumque eo populum concurrere in festivitate S. Rosaliæ. At non edicit, an Sancta in duabus istis urbibus Officio colatur ecclesiastico.

[426] Ut huic collectioni de cultu Sanctæ in Italia finem imponamus, [& Recineti, ubi varia impetrata beneficia.] restat memoranda civitas Piceni, seu Marchiæ Anconitanæ, Recinetum, vulgo Recanati dicta, quo reliquiæ S. Rosaliæ pervenerunt anno 1723. Res tota narratur a Mancuso tom. 2 a pag. 156; sed compendium mihi sufficiet. Anno 1723, mense Septembri, in monasterio Recinetensi monialium S. Stephani tres e monialibus, videlicet Candida Columba Ghinelli, Barbara Constantia Fortuna, & Rosalia Cherubina Leopardi, lecto decumbebant continua febri vexatæ. Cum autem non diu ante delatæ essent reliquiæ S. Rosaliæ ad prædictum monasterium, infirmæ moniales ad opem Sanctæ confugerunt: eaque pie invocata, capita sua memoratis reliquiis tangi voluerunt. Quo facto, mox febris abscessit, sanasque sic reliquit, ut deinde non rediret. Hoc factum ipsæ moniales subito sanatæ, præmisso juramento, testatæ sunt XXI Februarii anni 1724 coram publico notario Antonio Francisco Præsuttino, & duobus testibus ex Ordine Minorum de Observantia, prout latius narratur in Actu notariali, apud Mancusum edito, quem episcopus Recinetensis confirmavit, fidem & auctoritatem prædicti notarii testando IV Martii ejusdem anni, quemque archiepiscopus Panormitanus eodem anno, die 2 Aprilis, in Acta referri curavit, suoque nomine subscripsit, ita ut triplex illa sanatio abunde videatur firmata. Verum ex relatione jurata monialium clarum non est, an omnes tres eodem die sint sanatæ, an diversis; sed solum ex illa constat, subito omnes sanatas esse: malimque suspicari singulas esse sanatas diversis diebus, tum quod de diversis diebus fiat mentio, tum quod dies sanationis non exprimatur. Ceterum reliquiæ illæ S. Rosaliæ monialibus donatæ erant a viro nobili Carolo Calcagni, habitante Messanæ, sicut additur in testimonio monialium. Hæc de Italia sufficiant, licet dubitare nequeam, quin Sanctæ cultus ad plura etiam Italiæ loca pervenerit.

[Annotata]

* Livorno

§ XL. Cultus, reliquiæ & beneficia in Gallia, Hispania, Germania & Hungaria.

[Nicæa, nuncupato voto, liberatur peste] Quandoquidem Cascini vestigiis insistere statui, cum eodem ex Italia in vicinam transibo Galliam, ubi Nicæam Provinciæ, quæ ab aliis Italiæ attribuitur, peste liberatam scribit post votum S. Rosaliæ nuncupatum. Rem narrat hoc modo. Nicæa Gallis Nice, Italis Nizza, quæ sita est in limite Italiæ, & caput est comitatus Niciensis, gravi laborabat pestilentia, uti multæ aliæ urbes eo tempore. Cum autem audivissent Nicienses S. Rosaliam contra pestilentiam esse patronam; ac scirent reliquias ipsius honorari in pago comitatus Niciensis, dicto Lucerame, qui paucis solum milliaribus Nicæa distat; ibique esse sacellum eidem Sanctæ dicatum; ad patrocinium ipsius confugere decreverunt: atque id fecerunt hoc modo. Voverunt Nicienses, se daturos lampadem argenteam memorato S. Rosaliæ sacello; seque in urbe sua alterum sacellum eidem Sanctæ erecturos, eique alteram lampadem daturos argenteam. Quin & votum illud impresserunt, multisque miserunt in circuitu. Voto nuncupato, ait Cascinus, cessavit pestilentia: idem videri potest apud Jofredum in Nicæa pag. 52.

[428] [& Sanctæ reliquias impetrat:] Præterea post biennium litteras miserunt Panormum, ut flagitarent nonnihil reliquiarum Sanctæ Rosaliæ. Exemplar litterarum, quibus reliquias istas petierunt Nicienses, ante me habeo. Datæ sunt Nicææ XXIV Junii anni 1633, & subscriptæ hoc modo, sed Italice: Syndici Nicienses. Andreas Bonta secretarius. Asseritur votum S. Rosaliæ factum, additurque peti reliquias ad excitandam magis populi devotionem, Quia simulac nuncupatum erat votum, subito cessavit dictum contagium miraculo vere magno, æternaque memoria digno. Id contigisse anno 1631 ante in eadem epistola dicitur. Reliquias vero anno 1634 impetrarunt, teste Cascino, qui suas ipse donavit. Inscriptio tamen apud Jofredum pag. 52 exprimit annum 1635. Verum, cum dicat geminam particulam esse missam, prior forsan anno 1634, altera 1635 missa fuerit. Eodem teste, Nicienses argenteam lampadem S. Rosaliæ donum miserunt Panormum; ac eidem in cathedrali Niciensi elegans erexerunt sacellum.

[429] Parisiis ab anno 1628 particulam costæ S. Rosaliæ habuit Anna Austriaca Franciæ regina, [reliquiæ item Parisiis & Biterris:] quæ & Sanctæ imaginem pingi jussit. Particula maxillæ ejusdem Sanctæ ab anno 1631 servatur in ecclesia domus professæ Societatis Jesu, S. Ludovico dicata Parisiis. Reliquias S. Rosaliæ etiam petiit & obtinuit Clemens de Bonzy episcopus Biterrensis in Occitania, quod urbs Biterrensis * peste affligeretur, teste Cascino. Addit Mancusus pestilentiam ceßasse per allatas reliquias: nec dubium est, quin cessaverit, sed quomodo aut quamdiu post allatas reliquias, non invenio.

[430] Hisce adjungo annotationem a P. Noto scriptam, [Thigernum vero & Molinæ, iis acceptis, factoque voto,] quæ Panormo huc missa sic habet: Anno MDCXXX (pestilentia liberatæ sunt patrocinio S. Rosaliæ) civitates Galliæ Thigernum * (in Alvernia inferiori,) & Molinæ * (Borbonensis provinciæ caput;) ut fuse scribit P. Stephanus Chamillard Societatis Jesu in epistola ad P. Joannem Mariam Amato: quam hic typis edidit in Oratione secunda in solemni studiorum lustratione pag. 135. Assignata epistola Italica est, scriptaque anno 1705. Ejus compendium sufficiet ad propositum nostrum. Refert Molinas anno 1630 peste graviter laborasse, magistratum autem S. Rosaliæ vovisse annuam supplicationem, ad ipsius honorem pie instituendam in ejus die festo; votoque nuncupato ac supplicatione instituta, pestem ceßasse. Occasio voti sic exponitur. Cappucini quidam narrarunt Molinensi magistratui, civitatem Alverniæ Thigernum, unde venerant, peste liberatam esse post votum S. Rosaliæ factum, acceptasque nonnullas ipsius reliquias ab aliquo P. Cappucino donatas Thigernensibus. Cum vero rector collegii Societatis Jesu significasset, se reliquias habere S. Rosaliæ, votum nuncupatum est, cessavitque pestilentia.

[431] Addit tamen revixisse pestem, quando voto, [peste dicuntur liberatæ.] quo etiam promiserant Molinenses, se curaturos, ut pingeretur imago Sanctæ, non satis velociter satisfactum est; at rursum ceßasse post impletam hanc quoque voti partem. Dubitabunt fortasse Molinenses de veritate hujusce facti, quia in tabulario urbis de eo nihil est inventum; in tabulario vero capituli duæ solum breves inventæ memoriæ: quarum prior dicit, venisse anno 1631 magistratum ad capitulum ac rogasse ut institueretur supplicatio secundum votum. Altera habet, venisse magistratum ac petiisse a capitulo, ut institueretur supplicatio generalis, ad agendas Deo gratias pro liberatione a peste. Verum in neutra fit mentio S. Rosaliæ. Itaque existimo P. Chamillard factum narrasse ex litteris annuis collegii Societatis Jesu, in quibus similia solent notari: nam votum primo cum adjunctis personis refert, aitque subscriptum fuisse, Demmonet. Deinde vero pro occasione voti ac eventu rei laudat P. Lebel Societatis Jesu. Ceterum senatus Panormitanus in epistola sua ad Pontificem inter urbes Sanctæ patrocinio gavisas numerat Thigernum & Molinas ex hisce monumentis, quantum opinor. Auria in Rosa cælesti pag. 102 ex Diario Nicolai Causini, quod mihi ad manum non est, hæc producit verba ad IV Septembris: S. Rosalia de Normannis oriunda miræ sanctitatis, quæ pestis expultrix in Italia, & Molinis colitur magna solemnitate. Verba utcumque ambigua sunt: nam pro varia interpunctione varius exoritur sensus, nimirum de cultu Sanctæ Molinis delato secundum interpunctionem datam; vel de peste Molinis æque pulsa ac in Italia, si comma ponatur post vocem Molinis. Verum qualiscumque fuerit mens Causini; agit de Molinis in Gallia, non de Mechlinia in Brabantia, ut ipsum perperam intellexit Auria, dicens S. Rosaliam Mechliniæ in Brabantia coli solemniter. Quippe cultus Sanctæ non est tam cito inchoatus Mechliniæ, sed ibi cœptus est, dum fuit permissus omnibus ditionibus regis Hispaniæ.

[432] [Reliquiæ in Hispaniam ad regem missæ:] Ex Gallia Cascinum sequor in Hispaniam, de qua breviter sic disserit: Civitas Panormitana, simulac reliquiæ S. Rosaliæ venerationi fidelium fuerunt expositæ, duas ex illis insignes particulas, saxo illo lucido vestitas, inclusasque duabus thecis, quas corallides ornabant, in Hispaniam transmisit ad regem Philippum IV & reginam. Illæ vero exceptæ sunt veneratione digna regibus tam Catholicis & piis. Reliquias hasce omnes, aut certe partem unam rex Catholicus deinde donavit regali monasterio S. Laurentii, ubi anno 1722 testimonium Cardinalis Doria, quod ibi cum reliquiis servatur, propria manu exscripsit Pinius noster. Illud huc transfero: Joannettinus Doria S. R. E. presbyter Cardinalis tituli S. Petri in Monte aureo, archiepiscopus Panormitanus, fidem facio, & attestor ex reliquiis S. Rosaliæ, virginis Panormitanæ, cujus corpus nuper est inventum in specu montis Peregrini, lapideis thecis mirifica concretione inclusum, fuisse desumptum capitulum humeri ejusdem beatissimæ Virginis, quod ad sacram Catholicam regis domini nostri Philippi IV majestatem transmittitur a senatu Panormitano. Ut autem in exhibendo cultu præfata majestas minime sit anceps, ceterique omnes Christi fideles possint rite colere & religiose venerari, in ejus rei testimonium præsentes litteras dedi, propria subscriptione & sigillo obsignatas. Panormi XXXI Augusti, Indictione VIII, anno Domini MDCXXV. Joannettinus Cardinalis Doria, archiepiscopus Panormitanus &c. Ita authenticum Cardinalis testimonium.

[433] [exercitus Hispanus contagio liberatus:] Factum memorabile, si omnia adjuncta satis sint certa, mihi communicavit mox laudatus adjutor, Cajetanus Noto, ita scribens: Cum hoc anno (1652) Joannes Austriacus Barcinonensem urbem obsidione cingeret, pestifera lues, quæ per regna Hispaniæ grassabatur, Hispanum exercitum magno militum damno invasit: a qua tamen repente liberatus est, ubi solemnis supplicatio indicta fuit, in qua S. Rosaliæ effigies circumlata est. Habetur hæc narratio in libello, eodem anno MDCLII Panormi typis Nicolai Bua impresso in 80., cui titulus est (Italicus, quem Latinum facio:) “Relatio stupendi miraculi, patrati per S. Rosaliam virginem Panormitanam in exercitu regis nostri Catholici, & solemnitatis ea de causa celebratæ Matriti in die festivitatis ipsius IV Septembris MDCLII, accepta ex litteris, datis in aula die XI ejusdem mensis a persona summæ auctoritatis”. Ibi autem hæc leguntur verba (Italica, sed rursum Latina reddenda:) “Serenissimus dominus Joannes Austriacus pie imploravit opem virginis Panormitanæ S. Rosaliæ: atque ubi ipsam (id est, pictam ipsius imaginem) cum applausu & devotione per exercitum in solemni supplicatione circumferri curaverat, ut ab omnibus honoraretur & coleretur; miraculum revera stupendum! cessavit illico contagium, omnibus perfectam sanitatem consequentibus, non solum a malo contagioso, sed a quacumque etiam alia infirmitate, ita ut post hanc supplicationem nullibi melius & perfectius sanitas vigeret quam in exercitu Catholico”. Inde adnitentibus P. Josepho Spucces Societatis Jesu Panormitano regio concionatore, & doctore Damiano Bertolo Panormitani senatus apud Catholicum regem procuratore, solemne festum D. Rosaliæ in Matritensi urbe celebratum est. Hoc factum etiam narrant Auria in Rosa cælesti pag. 110 & Mancusus tom. 1 pag. 271.

[434] Ipsa quoque urbs Barcinonensis periculo infectionis exposita fuit per quemdam mercatorem, [reliquiæ in Majorica insula.] qui, morte appropinquante, aperuit, cur singulis annis festivitatem S. Rosaliæ solemniter celebrasset, nimirum merces pretiosas, sed infectas, in urbem induxerat, ibique distraxerat: attamen invocaverat S. Rosaliam, ut omne averteret periculum. Ita revera factum asserit Mancusus pag. 271. Merces illæ nec mercatori nocuerunt, nec iis, quibus eas vendidit. At factum hoc si satis certum, mirandum quidem; sed nequaquam imitandum. Anno 1683 insula Balearis major, dicta alias Majorica, accepit S. Rosaliæ reliquias, quas in metropoli cognomine possidet collegium Societatis Jesu, ut latius narrat Mancusus tom. 1 pag. 272. Hactenus de Hispania, ubi cultum S. Rosaliæ primum in diœcesibus quibusdam particularibus receptum ac deinde promotum per totum regnum, ac per ditiones omnes Catholico regi subjectas, jam vidimus § 30. Qua de causa nihil addendum est de insula Sardinia, quæ eodem tempore cultum S. Rosaliæ suscepit, quod regi Hispaniæ esset subjecta, licet seculo nostro alium regem acceperit.

[435] De reliquiis S. Rosaliæ in Germaniam portatis Cascinus pag. 400 ita scribit: [Reliquiæ Viennam ad imperatorem missæ:] Nihilo minus augustissimo imperatori Ferdinando carissimæ fuerunt (Sanctæ reliquiæ,) ex quibus primo nonnulla accepit fragmenta in theca eleganti, eaque in summo habuit honore; multoque magis (acceptum) deinde fragmentum insigne ex radio brachii, undique candido lapide circumdatum. Mancusus tom. 1 pag. 261 ex litteris Viennensibus docet, prædictas reliquias ab Urbano VIII missas esse ad Ferdinandum II, easque ab imperatore postea donatas domui professæ Societatis Jesu Viennæ. P. Bernardus Gollez, cujus sunt illæ litteræ, inter alia sic scripsit XIV Decembris anni 1670: Digitum autem hujus Sanctæ sacristanus asserit tempore pestis a Ferdinando II, Ratisbonæ existente, ad Domum (professam Viennensem) missum fuisse, & ab inde pestem aut numquam aut raro admodum Viennam infestasse. Primam autem festivitatem S. Rosaliæ magno splendore celebratam fuisse Viennæ anno 1641, docet ex litteris annuis prædictæ domus professæ. Aliæ litteræ P. Gollez Panormum missæ affirmant, S. Rosaliam Viennæ patronam fuisse electam in magnis mortium & morborum periculis. Demum Viennam Sanctæ patrocinio fuisse peste liberatam, affirmat non solum laudatus Mancusus, sed clarius etiam ostendit Vincentius Auria in Rosa cælesti pag. 106.

[436] Pauca ex hoc scriptore contemporaneo Latina facio. [Vienna peste liberata,] Inde, inquit, per totam Germaniam nata est extraordinaria devotio erga Sanctam, (ex Cilleia nimirum peste liberata, ut mox videbimus) tantoque magis per totum imperium accrevit ejus veneratio, quia eadem liberatio comperta fuit in urbe Vienna Austriæ, malo contagioso liberata patrocinio Sanctæ. Unde in memoriam tanti beneficii acclamata fuit Viennæ patrona, & in collegio (imo in domo professa) Societatis Jesu ejusdem urbis sumptuosum ejus nomini erectum fuit altare, atque in loco publico elegans ipsius statua, ante quam singulis hebdomadis die Sabbati litaniæ ejus piissime decantantur. Hisce necdum contentus populus imaginem Sanctæ depingendam curavit in januis domus suæ in gratiarum actionem de miraculis, patrocinante Sancta patratis toto illo tempore, quo pestis duravit isto anno (1649, ut ante insinuavit.) Quin imo Georgius Tecler, istius regionis pictor, venit ad implendum votum visitandi speluncam S. Rosaliæ in monte Peregrino, testans veritatem facti, una cum Laurentio Churelich Germano, qui Panormum venit, ut distinctam facti relationem communicaret.

[437] [uti & Cilleia:] Cilleia, aut Celia, vulgo Cilley, caput est comitatus cognominis in circulo Austriaco, sitaque in confinio Styriæ & Carniolæ ad Saanam fluvium. De hac urbe laudatus Auria præmiserat sequentia: Hoc anno MDCXLIX patrocinium Sanctæ obtinuit apud Datorem omnium stupendum miraculum in imperio Germaniæ, in urbe Celia diœcesis Labacensis, ubi tam crudelis sæviit pestis, ut miseri mortales horrendo illo malo existinguerentur magna multitudine usque ad sexaginta millia. Nihil proderant medicorum antidota, magistratuum diligentiæ, nec preces aut vota diversis Sanctis facta. In statu tam miserando pius istius civitatis episcopus confugit ad devotionem & ad patrocinium Sanctæ anachoretidis Panormitanæ Rosaliæ, a qua mirabilia in variis mundi partibus contra pestem patrata intellexerat. Itaque sincerissimis lacrymis vovit, se ædificaturum ecclesiam, nomini & honori ipsius dicandam, si precibus suis grande illud Dei flagellum ab ista civitate averteret. Non poterat eo tempore pius episcopus adimplere votum, quia ærarium civitatis omnino erat exhaustum sumptibus occasione mali factis. Verum cum persona dives eo morbo liberata esset, ea propriis sumptibus vix cœperat ædificare, quando confestim pestis prodigiose in civitate cessavit. Pro hisce auctor laudat relationem quamdam anno 1653 Panormi impressam; subditque orationem, qua usos fuisse Germanos affirmat, hisce verbis Latinis conceptam: Deus, qui corpus famulæ tuæ Rosaliæ, post tot sæcula intra montes inventum, contra sævientem pestilentiam sacrum amuletum fidelibus tuis esse voluisti; da supplicibus tuis, ut qui sacras ejus reliquias colimus, vel commemoratione lætamur, ejus quoque intervenientibus meritis, a præsentibus periculis, & a malo pestilentiæ liberemur. Per Christum Dominum nostrum.

[438] [reliquiæ Sanctæ Græcii, ubi patrona electa:] De Græcio, Styriæ metropoli, vulgo Gratz dicto, scribit Cascinus, summam ibi devotionem in S. Rosaliam esse natam anno 1633, tamquam in illam, cujus beneficio fuerant peste liberati Græcenses. Mancusus tom. 1 pag. 262 originem hujusce cultus declarat ex epistola Ms. P. Wolfgangi Reusxen, qui de eo varia Panormum perscripsit anno 1670, die 2 Decembris. Origo, inquit, cultus Beatæ hujus in nostro templo fuit P. Alegambe, qui cum principe ab Hoggenberg in provinciis fuit, & circa illud tempus corpus beatæ Rosaliæ fuit inventum. Accepit nimirum P. Alegambe reliquias S. Rosaliæ in Sicilia, easque Græcium detulit, ubi civitas seu magistratus suis sumptibus componi curavit elegantem cistam argenteis adornatam laminis, cui reliquiæ impositæ sunt, ut habet eadem epistola, ubi additur: Et in patronam a civitate electa tempore pestis. Cum autem reliquiæ sint depositæ in ecclesia Societatis Jesu, ibi Sanctæ festivitas quotannis celebratur solemniter, quod etiam fieri solet, quandocumque pestis grassatur, inquit P. Reusxen, addens: Et nos ad finem Litaniarum de omnibus Sanctis (quæ quotidie dicuntur in Societatis Jesu collegiis) semper oramus orationem de diva Rosalia. Mancusus ex eadem epistola, sed verbis illius non adductis, narrat extra urbem Græcensem a Congregatione honoratorum civium sub titulo Virginis Purificatæ erectam esse eclesiam S. Rosaliæ, quo frequens populus excurrit præsertim in ipso festo, atque aliquot anathemata ibidem jam sunt affixa. Hæc demum subjungit P. Reusxen: Nunc a P. Rectore intellexi, unam partem reliquiarum esse etiam in sacello domestico B Aloysii, & Sanctam solemni voto a tota civitate facto fuisse in patronam electam; plurimaque beneficia accepisse Græcenses per intercessionem Beatæ.

[439] Cascinus reliquias S. Rosaliæ jam suo tempore etiam Coloniæ fuisse scribit, [reliquiæ item Coloniæ & Bonnæ,] in ecclesia Societatis Jesu, ibique sacellum Sanctæ exstructum. Apud Mancusum vero plura de hisce scribunt duo Patres Societatis Jesu Coloniæ degentes. P. Adamus Pleikner ita anno 1670: Tempore pestis Patres hujus collegii plurimas illius, tamquam singularis contra pestem patronæ, imagines Coloniæ sparserant. Idem referens P. Hermannus Crombach, addidit, imagines istas primum tetigisse reliquias Sanctæ. De earum vero usu ita habet: Quæ ostiis domorum vel conclavium affixæ sunt, vel gestatæ, successu sæpe felicissimo, depulsa a multis ædibus, tamiliis, agris *, lue. Unum ex obtentis ibi benefi iis referam in Appendice cap. 5. Porro adduntur ibi & alia pietatis exercitia, quibus tempore pestis Sanctæ opem implorarunt Colonienses. Bonnæ in electoratu Coloniensi particula est reliquiarum S. Rosaliæ; de qua ad majores meos P. Jacobus Kritzradt anno 1671 ita perscripsit: Bonnæ particula ex reliquiis S Rosaliæ, nobis in solatium ac tutelam submissa, & venerationi publicæ exposita, pietatem mirifice auxit, contagione per urbem gliscente.

[440] De ex mia Pragensium pietate in S. Rosaliam Mancusus agit pag. 263. [atque in Hungaria] Nonnulla quoque de aliis Bohemiæ & Silesiæ locis mihi communicavit P. Cajetanus Noto. Verum cum Sancta per omnia regna Augustæ domui Austriacæ subjecta tamquam patrona colatur, ut vidimus num. 320, solum memorare volui illius dominii urbes, quæ jam antea Sanctæ cultum erant amplexæ, nisi singularia quædam dicenda occurrerent. Qua de causa nihil dicam de regno Hungariæ, nisi reliquias S. Rosaliæ duobus saltem locis ibidem haberi. Tirnavia urbs Hungariæ Superioris hoc seculo accepit reliquias S. Rosaliæ per P. Franciscum Castiglia Panormitanum Societatis Jesu, qui Romæ erat pœnitentiarius, quando eas rector collegii Societatis Jesu Tirnaviensis studiose petiit, & per ipsum accepit, teste Mancuso pag. 266; ubi addit in parte quadam ditionis comitis Esterhasi ecclesiam S. Rosaliæ esse conditam, Sanctæque reliquias anno 1720 impetratas esse a prædicto comite. Forsan & plures reliquias deinde obtinuerunt Hungari, qui ut subditi Domui Austriacæ Sanctam colunt.

[441] Idem est de Transilvania, de qua Laudatus P. Noto ita hoc anno ad me scripsit: [& Transilvania.] Dum elapsis annis pestilentia per Transilvaniam vicinasque regiones grassaretur, plures S. Rosaliæ reliquiæ pro illis regionibus petitæ sunt & illuc transmissæ. Invocatam porro ibi S. Rosaliam, ejusque opem populos illos sensisse, ex litteris Vienna huc missis accepimus. At nec particulare aliquod memorat beneficium, nec docet, ad quas urbes transmissæ sint reliquiæ. Pestilentia vero, de qua loquitur, inchoata est tempore postremi belli Turcici, seu anno 1737, atque in milites æque sæviit ac in Transilvaniæ & Hungariæ incolas, præsertim anno 1738, sed non diu post sedata fuit ac omnino demum sublata.

[Annotata]

* Beziers

* Thiers

* Moulins

* forte ægris

§ XLI. Cultus, reliquiæ & beneficia S. Rosaliæ in Belgio & præsertim Antverpiæ: item in Polonia & in insula Melitensi.

[Reliquiæ in Belgio:] In Belgium nostrum variæ quoque perlatæ sunt particulæ reliquiarum S. Rosaliæ, ejusque cultus ibidem cœptus ab anno saltem 1629, quando etiam Antverpiæ editum fuit breve compendium Vitæ, variis imaginibus repræsentatum. Casoinus pag. 400 testatur P. Florentium Montmorentium, qui provinciæ Flandro-Belgicæ Societatis Jesu ab anno 1623 fere finito usque ad annum 1627 præfuit, reliquias S. Rosaliæ Roma portasse in Belgium, sed nec annum exprimit, nec exponit, ad quam delatæ sint urbem. Ipris in Flandria collegium Societatis Jesu reliquias Sanctæ a multo tempore veneratur, ut ad me perscripsit P. Ludovicus Verspilt in eodem collegio degens, qui etiam adjungit in ecclesia istius collegii singulare quotannis in honorem Sanctæ celebrari sacrum, ad quod conveniunt puellæ pauperes, quæ erudiuntur doctrina Christiana in sacello sancti Spiritus, cujus S. Rosalia est patrona.

[443] [aliquæ Antverpiam missæ,] Anno 1629 aliæ reliquiæ S. Rosaliæ portatæ fuerunt Antverpiam, ibique solemni ritu depositæ in Sacello ornatissimo Sodalitatis juvenum sub titulo Nativitatis beatæ Mariæ Virginis, quæ ibidem semper continuata est per unum e Patribus domus Professæ Societatis Jesu, & hactenus floret sodalium numero & pietate. Eas flagitavit P. Hermannus Spruyt prædictæ Sodalitatis director; donavit Panormi Cascinus anno 1628 cum litteris patentibus D. Francisci de la Riba, archidiaconi Panormitani & vicarii generalis Cardinalis Doria, quæ hactenus servantur & sigillo Eminentissimi Cardinalis sunt munitæ, imo & nomine ipsius datæ, ita ut votius vocari debeant litteræ Cardinalis ipsius, cujus nomen præfigitur. Reliquias autem istas Romam detulit P. Hieronymus la Roccha procurator provinciæ Siculæ ad Congregationem missus anno eodem 1628, ibique eas coram notario multisque testibus tradidit P. Joanni de Tollenare, provinciæ Flandro-Belgicæ ibidem procuratori, qui eas finita congregatione Antverpiam detulit anno 1629, una cum instrumento memorato Cardinalis Doria, & instrumento traditionis Romæ per notarium facto, ac signato XX Decembris anni 1628.

[444] Utrumque instrumentum præ manibus habeo, [ac depositæ in sacello Sodalitatis juvenum domus professæ Societatis Jesu] uti & testimonium P. Joannis de Tollenare, quod notatum est Antverpiæ III Augusti an. 1629, atque his verbis conceptum: Ego infrascriptus testor, me reliquias S. Rosaliæ cum instrumento authentico illustrissimi Cardinalis Doriæ archiepiscopi Panormitani, & alio instrumento, coram notario Romæ confecto, accepisse Romæ a P. Hieronymo Rocca tunc procuratore Siciliæ Societatis Jesu, & supradicta omnia tradidisse in manus P. Hermanni Spruyt ejusdem Societatis. Visis autem hisce testimoniis, recognitisque reliquiis, illustrissimus Joannes Malderus episcopus Antverpiensis permisit die III Septembris anni 1629, ut in diœcesi sua publicæ venerationi exponerentur.

[445] Papebrochius noster in Annalibus Antverpiensibus apud nos Mss. ad annum 1629 de primo honore publico reliquiis istis delato breviter sic habet: [magna cum solemnitate:] Die VIII Septembris Sodalitas juvenum, sub titulo Nativitatis B. M. Virginis pridem erecta, solenniter ab ecclesia domus professæ ad aulam suam transtulit reliquias S. Rosaliæ virginis ex Sicilia allatas, curante sodalitatis directore, & ab illustrissimo Maldero probatas vigore instrumenti, anno præcedenti die XXI Junii signati per D. Franciscum de la Riba, … fidem faciendo, fragmentum ossis lapidi inditum, (quod P. Jordanus Cascini, Societatis Jesu in Sicilia provincialis, mittebat Antverpiam P. Hermanno Spruyt) esse ex reliquiis Rosaliæ virginis Panormitanæ… Quare eamdem Sanctam ista Sodalitas ex tunc cœpit civitati nostræ colendam proponere, veluti singularem contra pestem patronam, & patrocinii efficaciam multis modis experiri. Paulo ante ad eumdem annum scripserat: Mense Augusto exorta est denuo pestilentia in urbe. Verum nihil deinde ulterius scribit de illa pestilentia, nisi pauca eodem hoc loco, ita ut credibile sit, patrocinium S. Rosaliæ profuisse non modo particularibus, sed toti quoque urbi.

[446] Porro festivitas Sanctæ a prædicta Sodalitate, cui altera juvenum Sodalitas, [festivitas annua cum supplicatione ibidem hactenus celebrata,] sub titulo Assumptionis B. M. Virginis, deinde devotionem suam conjunxit, celebratur magna solemnitate, institutaque supplicatione per vicinas urbis plateas, singulis annis Dominica prima Septembris: at non semper eodem plane modo & ordine peracta fuit. Hoc tempore talis est ordo. Exponuntur a tempore matutino sacræ reliquiæ in sacello Sodalitatis, quod amplum est & undique marmore eleganti vestitum, picturisque pretiosissimis exornatum. Præter Sacrificia alia & sacram concionem de S. Rosalia, solemnis Missa ibidem cantatur, concinente musicorum choro: ac omnes sodales sanctissimum Christi corpus suscipiunt. Post meridiem vero hora tertia reliquiæ, comitantibus sodalibus cereos gestantibus, feruntur ad ecclesiam domus professæ e regione sitam, ibique Laudes solemniter decantantur: quibus finitis, instituitur supplicatio per varias urbis plateas, comitante venerabili Sacramento, & sic reliquiæ S. Rosaliæ circuitu satis longo ad sacellum sive aulam Sodalitatis referuntur, ibique aliæ rursum decantantur Laudes. Tandem, finitis Laudibus, sodalibus aliisque magno numero accedentibus exosculandæ præbentur reliquiæ & solemnitas clauditur. Antverpiensis episcopus anno 1682 indulgentias quadraginta dierum concessit omnibus, S. Rosaliæ reliquias in dicta festivitate pie visitantibus, sive in sacello sive in ecclesia prædictis.

[447] [non sine fructu a sodalibus tempore pestis percepto:] Quantum porro pietatis suæ fructum perceperint sodales Nativitatis B. M. Virginis, qui congregantur ante meridiem, colligi potest ex litteris impressis, quibus alii sodales, sub titulo Assumptionis, qui congregantur in eodem sacello post meridiem, declarant decretum suum & rationes eligendi patronam S. Rosaliam, & primam ipsius festivitatem ritu admodum solemni celebrandi. Verba Belgica Latine reddo: Hujus Patronæ electione sodales sperant se obtenturos favorem & felicitatem, quam omnes fere, qui opem ejus implorant, consequuntur; quamque impetrarunt sodales Nativitatis, ex quibus, postquam sacra ossa hujus sanctæ Virginis singulari veneratione prosequi cœperunt, tempore triennalis pestilentiæ nullus occubuit, imo nullus ægrotavit, quamvis eorum sodalium numerus a quingentis non longe absit: quod beneficium, ut pie credunt, impetrarunt patrocinio illius, quam antea tot piis exercitiis honorarant & invocarant. Quod dicitur nullus toto triennio pestilentiæ mortuus fuisse aut infirmus, suspicor intelligendum esse de sola pestilentia, licet verba ita sint posita, ut alios quoque videantur excludere morbos, ideoque incerta sit loci intelligentia. Ceterum hi sodales sub titulo Assumptionis cum præcedentibus concurrunt in celebranda festivitate S. Rosaliæ, atque in reliquiis ipsius exornandis, etsi alias ob nimiam multitudinem duæ sint congregationes diversæ.

[448] [festivitas extraordinaria in collegio Societatis Jesu cum fructu peracta:] Papebrochius in laudatis Annalibus ad annum 1659 de iisdem loquitur sodalibus, quando hæc scribit ad propositum nostrum: Grassante autem per civitatem pestilentia jam inde ab anno superiori, quo domus professa unum alterumque, obsequio infectorum expositum sacerdotem amiserat; & sodalitas juvenum Mariana duplex, una post alteram, suas S. Rosaliæ reliquias in ejusdem domus professæ sacello cultui publico exposuerat, non sine peculiari sacrorum cereorum & comprecationum frequentia: hoc anno exemplum imitati sunt Patres collegii, in cujus vicinia præ aliis urbis vicis sæviebat malum. Igitur ipsi quoque exposuerunt in suo oratorio publice venerandam Sanctæ illius statuam, persuaseruntque omnibus circumhabitantibus, nec non scolaribus eorumque parentibus, in ejus patrocinium nomina dare sub solenni Sacro, ad id decantato cum Missis toto matutino tempore continuatis, & concione post meridiem. Ex eo autem die in vico isto, ubi antea septemdecim contagione exstincti, triginta afflati fuerant, nemo contactus est; nemo etiam ex eodem collegio; ubi tamen anno superiori jam dicto fuerant peste exstincti duo: sed eorum mors celata erat, ne a juvandis in vicinia proximis varie laborantibus aut deterrerentur aut prohiberentur Patres, necdum auctoritate publica de periculo moniti.

[449] [aliæ reliquiæ per Bollandum impetratæ ac donatæ sacello Sanctæ,] Duas alias reliquiarum S. Rosaliæ particulas Bollandus noster anno 1637 Roma accepit, ut ex iis alteram pro se servaret, alteram traderet quatuor sororibus virginitatem professis, nobili stirpe ac pietate præstantibus, multisque beneficiis de domo professa Antverpiensi optime meritis, quarum nomen Houtappel. Misit eas particulas ad Bollandum P. Silvester Petrasancta, scriptis Opusculis non paucis notus, donante eas R. P. Francisco Piccolomineo, tunc Romanæ provinciæ præposito provinciali, ac postea totius Societatis generali, qui testabatur se eas accepisse in Sicilia, dum illius provinciæ erat visitator. Porro, ubi obierat Bollandus, atque etiam vita excesserant tres e quatuor memoratis sororibus, curarunt Henschenius & Papebrochius, Bollandi successores, ut ambæ illæ particulæ, suam eum in finem reddente D. Anna Houtappel tunc nonagenaria & cæca, & probante antistite Antverpiensi, donarentur sacello S. Rosaliæ jam ante erecto. Hoc autem sacellum, amplum & elegans, præcipue usurpatur ad puellas, magna multitudine istud frequentantes, imbuendum doctrina Christiana, uti tam ibidem quam in multis aliis similibus sacellis, constanter diebus Dominicis fieri solet per aliquem e Societate Jesu.

[450] Festivitas translationis S. Rosaliæ in prædicto sacello solemniter celebrari cœperat impetratis ad id indulgentiis plenariis, [ubi ejus quotannis celebratur festivitas.] jam ante acceptas reliquias. At hæ anno 1678 sacello donatæ novum festivitati splendorem addiderunt. Celebratur autem Dominica tertia Julii perpetua Sacrificiorum oblatione ante meridiem; post meridiem vero oratione panegyrica in laudem Sanctæ, ac Laudibus musice modulatis. Venerabile Sacramentum manet toto die expositum usque ad vesperam, quando præmissis variis precibus datur benedictio. Præterea singulis anni Dominicis post oblatum Missæ Sacrificium cum aliis precibus jungitur oratio ad honorem S. Rosaliæ. Ceterum devotæ virgines, quæ & sacelli curam habent & puellas ibidem privatim inßruunt, inter quas variæ sunt nobili stirpe ac opibus spectabiles, testantur antiquam esse traditionem, quod nulla ex puellis, quæ ibidem instruuntur, aut ex sacris virginibus, quæ illas privata instructione ad communem & publicam utiliter præparant, umquam malo contagioso seu pestilentia fuerit correpta. Alia demum particula ex cranio S. Rosaliæ anno 1744 cum authentica approbatione mihi transmissa est a sæpe laudato Castiglia, quæ anno 1745 huc perlata, rursumque in curia episcopali ad publicam expositionem in ecclesia nostra approbata, hactenus in ara Musei nostri thecæ argenteæ inclusa servatur.

[451] Ex reliquiis porro, quæ conservantur in sacello Sodalitatis domus professæ, [Mera, pagus Brabantiæ] particula quædam anno 1668 donata est ecclesiæ parochiali in Meer. Pagus est diœcesis Antverpiensis prope confinia Brabantiæ Hollandicæ, atque septem circiter aut octo horarum itinere distans Antverpia versus Bredam, a qua minus distat. Flagitavit illam reliquiarum particulam R. D. Joannes Gerlacus vanden Bogaert, Ordinis Præmonstratensis, & loci parochus, quia cupiebat cultum S. Rosaliæ magis promovere in pago Meer, qui eodem anno pestilentia liberatus erat Sanctæ patrocinio, ut narrat in litteris, quibus rogat prædictam reliquiarum particulam. Epistola illa Belgico sermone conscripta est, & hactenus conservata. Latina faciam præcipua capita, quæ huc transfero. Ait primo se diu summa pressum fuisse solicitudine, Quia, inquit, misericors ac justus Dominus nos castigavit morbo contagioso seu pestilentia, quæ per medium circiter annum duravit in communitate nostra.

[452] Deinde testatur se magno vitæ periculo Sacramenta ægrotis administrasse, [peste liberatus,] ac laudat Deum, quod pagum illum mirabiliter malo illo liberaverit, hoc præcipue attribuens S. Rosaliæ patrocinio: Nam, inquit, postquam Dominica decima sexta post Pentecosten, incidente in diem IX Septembris, in longo supplicantium agmine per pagum nostrum circumtulimus pictam S. Rosaliæ imaginem, quæ jam ultra annum magna devotione honorata fuit in ecclesia nostra; experti sumus ab illo die neminem occubuisse aut ægrotasse pestilentia. Id unusquisque advertit magna cum admiratione: & ab illo die communitas nostra magis semper magisque se devotam exhibuit ac piam in S. Rosaliam. Demum addit se hac de causa partem reliquiarum desiderare ac flagitare. Rem autem ita fuisse peractam, non modo memoratus parochus subscripto nomine testatus est, sed idem quoque testatus est ipsius vicarius, D. Paschasius Michaël van Gessel ex eodem Ordine Præmonstratensi, uti & quinque alii ex præcipuis istius pagi, quorum nomina, tamquam testium, epistolæ leguntur subscripta.

[453] [& ideo particula reliquiarum Antverpiensium eo missa, & Sanctæ festivitas instituta.] Allegata & testata ratio permovit R. P. Franciscum l' Hermite præpositum domus professæ, ut pateretur reliquias Sodalitatis Marianæ dividi, approbante antistite Antverpiensi, ac partem earum donaret memoratæ ecclesiæ pagi Merensis. Testimonium donationis sigillo R. P. Præpositi munitum etiamnum servatur in prædicta parochia, illudque nobis perhumaniter transmisit hodiernus pastor in Mera ex Ordine item Præmonstratensi, R. adm. D. Antonius Ophals. Verba subjungo: Ego infrascriptus præpositus domus professæ Societatis Jesu hisce testatum facio, particulam hanc offis S. Rosaliæ candidam, desumptam ex arca reliquiarum ejus, quæ publicæ venerationi expositæ sunt in Sodalitate juvenum instituta sub titulo Natæ Virginis in eadem domo, & cum consensu officialium ac directoris ejusdem Sodalitatis, templo pagi Merensis, ad postulationem adm. Rdi Dñi pastoris Joannis vanden Bogaert ex Ordine Præmonstratensi datam, ut populi devotioni, tamquam antidotum futuris temporibus contra pestem serviat. In quorum fidem has manu mea scripsi & subscripsi, ac sigillo officii mei munivi. Antverpiæ XXIX Novembris MDCLXVIII. Subscriptum erat, Franciscus l' Hermite. Approbatio episcopi Antverpiensis cum facultate exponendi dictas reliquias inferius legitur in eadem charta, quæ sigillo etiam episcopali munita est. Dubitari nequit, quin reliquiæ istæ solemniter exceptæ sint in Mera; at illius solemnitatis memoria conservata non est. De festivitate vero annua, ita scribit laudatus supra illius ecclesiæ pastor Antonius Ophals: Celebratur illud festum apud nos annue cum indulgentiis plenariis, magno populi concursu & publica supplicatione; nimirum ipsa die IV Septembris, si sit Dominica; alias vero prima Dominica post diem prædictam.

[354] [Reliquiæ Cracoviam delatæ,] Amplissimum Poloniæ regnum reliquias S. Rosaliæ accepit anno 1630, atque eam eodem anno colere cœpit, impresso etiam brevi Vitæ compendio, ut refert Cascinus pag. 400. In laudato Compendio Cracoviæ edito hæc sub finem leguntur: Quo (anno 1630) etiam pars costæ illius lapideo cortice inclusa, & parti ossis alterius annexa, cura Patrum Societatis Jesu, ex regno Siciliæ per Jordanum Cascini ejusdem Societatis (qui inventioni sacri corporis adfuerat, Ordinis sui tunc in ea insula provincialis præses) obtenta, Cracoviam hoc eodem MDCXXX, die XXV mensis Julii, cum fide publica apportata fuit: & deinde mensis Septembris die XXI ejusdem anni in ecclesia S. Barbaræ, domus professæ Societatis Jesu, publicis fidelium honoribus, ecclesiastico magistratu volente & approbante, exposita, contra imminentis epidemiæ pericula amuletum salubre. Hisce adjungit Cascinus, festivitatem die IV Septembris celebratam fuisse in prædicta S. Barbaræ ecclesia, ac deinde quotannis continuatam. Præterea asserit, malum contagiosum in quibusdam domibus Cracoviæ se manifestasse, sed favore S. Rosaliæ subito ceßasse. Mancusus tom. 1 pag. 267, laudans duos auctores Polonos, narrat memoratas reliquias non solum venerationi fidelium exponi annis singulis, in theca argentea pretiosa, sed subinde etiam tempore calamitatis publicæ circumferri in agmine supplicantium. Reliquias vero ejusdem Sanctæ servari etiam in Collegio Cracoviensi, docet ex manuscriptis P. Joannis Scorso.

[455] Varsaviæ etiam, ubi solet esse aula regum Poloniæ, [& Varsaviam ad reginam Poloniæ missæ.] conservantur S. Rosaliæ reliquiæ, quas a regina summo honore exceptas tradit Cascinus. Eas ibidem esse depositas in sacello regio, ait laudatus Mancusus, qui ex testimonio P. Alexandri Saivichi asserit festivitatem ibidem magna solemnitate celebrari. Quin & patronam tempore pestis electam esse a regno Poloniæ affirmat, sed sine teste. Forsan id intelligi debet de ecclesia quadam particulari, non de regno: nam scriptor ille, licet bona fide procedat, subinde tamen fallitur, dum amori suo in S. Rosaliam nimis indulget, nonnulla ex conjecturis levibus asserens, aut supra verum exaggerans, ita ut assertis ipsius certam habere fidem non semper ausim, nisi fontes, ex quibus hausit, assignet. Verumtamen dubitare non possumus, quin devotio erga S. Rosaliam late per Poloniam diffusa sit ob Vitam ibidem editam: at nescimus, an festivitas celebretur pluribus locis aliis.

[456] Cum insula Melitensis anno 1676 gravi laboraret pestilentia, [Melita peste liberata, ac missæ eo reliquiæ:] postulatæ sunt reliquiæ S. Rosaliæ, ac obtentæ eo successu, ut pestis continuo fuerit exstincta. Narrat id breviter Mancusus tom. 1 pag. 410, adducens verba Laurentii Hasiac medici Melitensis ex Opusculo de Postrema lue Melitensi, quod mihi ad manum non est. At scriptor hic apud Mancusum ita habet: Sanctam Rosaliam virginem Panormitanam, totius orbis amorem, & huic lui roseo, quo pollet, odore adversantem extollere, atque clientelam concelebrare cuncti cœperunt. Ex eodem, opinor, auctore Mancusus Italice refert, quæ Latine reddo: Postquam a magno Priore S. Joannis (Ordinis Melitensis) ex loco eminenti ostensæ erant reliquiæ S. Rosaliæ, dono senatus Panormitani ab equitibus Hierosolymitanis (seu Melitensibus) impetratæ, Sanctaque invocata precibus, lacrymis votisque totius populi Melitensis, secuta est confestim ad odorem hujus Rosæ prodigiosa mali cessatio. Idem pag. 273 affirmat, hac de causa non modo annuam Sanctæ festivitatem in insula Melitensi cœptam esse celebrari, sed patronam quoque specialem insulæ electam: nec non crucem pretiosam dono missam, ut ea ornaretur Sanctæ statua in monte Peregrino; ac lampadem argenteam sacello, in quo sacrum Virginis corpus Panormi requiescit.

[457] Amatus jam sæpe laudatus in Opere de Principe templo pag. 244 de hisce ita scribit: [idcirco Sancta a Melitensibus equitibus electa patrona.] Ob Melitam (anno) MDCLXXVI peste laborantem senatus (Panormitanus) Roseum (id est S. Rosaliæ) indulsit os argentea in arca conclusum Gregorio Carafæ, Neapol. Roccellæ Priori: XXII Junii MDCLXXVI Nicolaus Cottonerius, magnus magister (Ordinis Melitensis) excepit, ac M (forte mense) Sept., post luem illico extinctam, cum aliis SS. lipsanis, ex Ordinis thesauro eductis, solemni supplicatione per urbem circumtulit. Exinde post absolutum eucharisticum hymnum, unanimi concilii sacri voto inter suæ Religionis ac Vallettæ (civitatis, ubi residet summus Ordinis magister) tutelares adlegit, obligans Ordinem ad celebrandas anno quolibet solemnes Vesperas, ac Missam pontificalem XXII Junii in ejus translatione. Pro hisce laudat Puteum in Historia Religionis Hierosol. tom. 2 lib. 8 fol. 448: & deinde subdit: Carafa succedens Cottonerio MDCLXXX transmittens magnam auream crucem, e pectore detractam suo, voluit Divæ statuam argentea veste contectam, quam ornant onerantque principum donaria.

§ XLII. Sanatus evidenti miraculo Franciscus Castiglia, cultum Sanctæ promovet in Lusitania: sanatus item Indiæ prorex, eumdem in India inchoat.

[Mirabilis sanatio Francisci Castiglia,] Post medium seculi XVII cultus S. Rosaliæ in Lusitaniam quoque & Indiam penetravit opera maxime P. Francisci Castiglia Societatis Jesu, qui subito & prodigiose sanatus erat per Sanctam, dum post absolutum Societatis tirocinium Logicæ studebat in collegio Panormitano. Res eodem anno 1663, quo contigit, fuse narrata est, typisque edita relatio cum approbatione archiepiscopi Panormitani. Multi deinde scriptores eamdem historiam Opusculis suis inseruerunt. Quapropter præmitto brevem miraculi relationem, quam Joannes Nadasi Societatis Jesu conscripsit in Opusculo, cui titulus: Annus dierum memorabilium Societatis Jesu, ut deinde breviter adjungam quædam ab eo omissa. Laudatus scriptor pag. 369 ad X Augusti sic habet: Decima die Augusti anni MDCLXIII Panormi Franciscus Castiglia Panormitanus, Societatis Jesu religiosus scholasticus, cum animam prope jam ageret, visus sibi est coram tribunali lucis immensæ aspici benigno vultu a presentibus istic Deipara, S. P. Ignatio, & S. P. Xaverio: etiam angelo custode in lectulo jacentem velut complexo, & ei loquente de SS. Eucharistia pie accepta. Accessit ægri lectulum ex alto propius S. Rosalia virgo, &; “Francisce, aiebat, moriendum tibi nunc erat: & ego tibi obtinui a Deo sanitatem, si eam velis: erit illa ad majorem Dei gloriam. Fac votum eo modo, quem ego tibi dictabo”. Tum Latine in hæc verba præibat; ægro quoque ita singula pronunciante, ut ab illa audiebat: “Voveo me servum tuum in vita mea laudem & gloriam tuam promoturum in universo mundo”. Adjecit Sancta Italice: “Venies ad meum antrum pedes; ac sacra Communione pie reficieris: & attende ut impleas id, quod est ad majorem Dei gloriam”. Et post pauca: “Jam, inquit, sanus es”: ac videri desiit, Francisco ita sano relicto, ut nullum doloris, vel debilitatis vestigium persentisceret. Hæc omnia fuse descripta, examinata, & ab illustrissimo ac reverendissimo Panormitano archiepiscopo Petro Martinez rite approbata, typis variis non semel edita, pro concione laudata, æri Panormi ac Romæ incisa, ac mihi ab ipso Francisco Romæ particulatim narrata sunt. Hactenus Nadasi, præcipua sanationis capita breviter complexus.

[459] Nunc ex prolixiori narratione quædam accipe adjuncta. [cujus adjuncta exponuntur:] Natus erat Franciscus Castiglia annos octodecim, & biennio laboraverat periculoso morbo, quem omnes nominant malum cordis. Malum id adeo creverat a die VII Augusti usque ad X ejusdem mensis, ut sacrosanctum Christi Domini Corpus ei pro viatico administratum fuerit nocte inter IX & X, & paulo post inceperit omni sensu carere: in quo statu extrema Unctio eidem fuit data, & preces ordinariæ pro moribundis recitatæ. In cubiculo autem moribundi erant imagines sanctissimæ Virginis, SS. Ignatii & Francisci Xaverii, ac reliquiæ S. Rosaliæ. Aderant quoque ægrotanti ea nocte tres sacerdotes, nimirum Philadelphus Vairello collegii minister, Joannes Scorso, & Petrus Maria Grimaldi, quibus accedebat Josephus Candone auditor theologiæ ac sacerdotio proximus, præter fratres infirmis ministrantes. Hi omnes vitam quidem infirmi vehementer cupiebant, sed non nisi mortem exspectabant; quando subito circa sextam noctis horam se erexit medio corpore in lecto, lætaque facie oculos aperuit, & clara voce dixit, Sancta Rosalia. Nihil videbant circumstantes, nisi motus alacres & pios Francisci, qui brachia expandebat suaviter in aëre & rursum claudebat. Nullam quoque audiebant vocem, nisi vocem ipsius; & ne omnia quidem, quæ ipse se dixisse retulit, audierunt adstantes, nimirum quod ea protulerit voce nimis submissa, aut interno magis affectu quam voce articulata. Audierunt tamen præsentes verba omnia voti supra relati, quæ ita proferebat, ut videretur prolata ab alio verba distincte repetere.

[460] Verum lubet audire ipsum Franciscum, cujus verba Italica solum Latina faciam: [visio moribundo oblata,] Adductus eram, inquit, ad mortis terminum, quando videbar esse coram Dei tribunali. Stabat illa Majestas in loco elevato & tam splendido, ut splendor me obscuraret. Aderat ad latus dexterum sanctissima Virgo mirabili pulchritudine conspicua & pallio coloris cærulei amicta. Vicina sanctissimæ Virgini, in loco tamen humiliori, stabat virgo S. Rosalia, singularis patrona mea, aliquantulum ad Dei solium conversa, pulcherrima etiam ipsa & splendidissima, vestitu induta candido & rosis distincto. Erant insuper ab una parte sanctus pater meus Ignatius habitu sacerdotali, & ab altera parte sanctus pater Franciscus Xaverius forma prædicatoris. Gloriosi hi Sancti me omnes intuebantur vultu alacri atque amabilissimo modo, tamquam me animantes, & cælum mihi addicentes: quæ res me maxime confortabat & consolabatur. Quantum ad me, videbar mihi esse genibus flexis, & ad latus meum dexterum videbam stantem angelum meum custodem specie juvenis admodum elegantis & alati. Videbam & dæmonem, in parte tamen valde longinqua humi dejectum & valde confusum. Videbar mihi quamprimum judicandus, ac humili submissione exspectabam momentis singulis divinam sententiam.

[461] Tunc appropinquavit mihi S. Rosalia virgo, mihique dixit: [votumque ab eodem in visione nuncupatum,] “Francisce, moriendum tibi nunc erat: & ego tibi obtinui a Deo sanitatem, si eam velis: erit illa ad majorem Dei gloriam”. Propensus ego in illo casu eram ad moriendum propter certitudinem, quam animo conceperam, quod irem Deum visurus in gloria. Nihilominus cum interna quadam reluctatione reposui, ut id fieret, quod ad majorem Dei gloriam conduceret. Illa vero vicinior facta, mihi dixit: “Fac votum eo modo, quem tibi dictabo”. Et ego admirans, quod Sancta dignaretur ad me appropinquare, subjunxi: “Sancta Rosalia ad me”? Illa vero cœpit dictare formulam voti, paulatim singula seorsum verba pronuncians, & voce submissa in hunc modum: “Voveo, me servum tuum in vita mea laudem & gloriam tuam promoturum in universo mundo”. Quod attinet ad sensum, qui in mente mea nascebatur, quando repetebam illa ultima verba, fuit promissio procurandi, ut dilataretur gloria S. Rosaliæ, in quacumque essem mundi parte, etiam in Indiis, quarum desiderio me stimulari alio tempore senseram, & mox, aucto stimulo, inclusi voto postulationem superioribus proponendam de adeundis illis partibus. Nuncupato voto, subdidit Virgo: “Venies ad antrum meum pedes, ac sacra communione pie reficieris: & attende, ut impleas id, quod est ad majorem Dei gloriam”. Animam meam eo tempore sentiebam suavitate liquefieri: atque accedebam ad amplectendum & osculandum sanctos pedes, eosque revera osculabar: & animadvertebam esse nudos, candidos, molles, & calore quasi naturali.

[462] [ac secuta momento unico integra sanatio,] Post hæc omnia videbam, quod me benignis oculis intueretur, & animos mihi addidi ad hæc dicendum: “Sancta gloriosa, nullus mihi credet, ideoque non erit tibi gloria de hoc magno miraculo, si non dederis mihi aliquod signum”. Ad hæc, eodem teste, reposuit Sancta: “Tibi, dum eras moribundus, extremam Unctionem administravit P. Grimaldi, & jam pro te recitarunt preces pro moribundis; & nonnulli e circumstantibus te tangentes, judicarunt nullam vitæ spem superesse”. Hæc fuit ipsius responsio, & plene mihi satisfecit, quia, quemadmodum novo juramento testor, nihil noveram de istis adjunctis. Post hæc rursum pedes ejus osculabar: & illa dicens mihi, Esto jam sanus, videri desiit, relinquens odorem tam suavem, ut illum nequeam ulli odori terreno assimilare, quamvis eumdem per quadrantem circiter horæ perceperim, ubi integre eram sanatus: credens autem illum percipi a P. Joanne Scorso confessario meo, de eo ipsum interrogavi. Deinde subito me erexi in lecto, dicens: Sum sanus, nullo mihi relicto vestigio doloris, debilitatis, aut cujusvis alterius, quod mihi post consuetum malum meum semper supererat. Scripsi continuo propria manu breviter factum, jubente dicto patre meo spirituali: sine ullius adjumento me vestibus indui, & flexis genibus cum circumstantibus de favore accepto gratias egi sanctæ Virgini. Matutino tempore in ecclesia cum reliquis ad Communionem accessi in sacello S. Rosaliæ. Deinde mansi genibus nixus sine ullo incommodo ad spatium unius horæ circiter. Ceterum in omni hac relatione bene animadvertendum est, me fuisse perfecte mentis compotem, meque discurrisse atque attente cogitasse, quando loquebatur Sancta, aut ego respondebam, meque optime cognovisse, quod sua benignitate mihi sanitatem restitueret. Hactenus Franciscus ipse, qui triduo post speluncam S. Rosaliæ pedes invisit, & omnia religionis exercitia cum aliis statim obire cœpit, ut alii latius referunt, testantes spiritus fervorem novum ei quoque fuisse datum: de quo verisimiliter plura dicere poterant, & haud dubie dixissent, si scripsissent post mortem ipsius.

[463] Porro noluerunt Patres Panormitani, ut tantum S. Rosaliæ beneficium, [miraculum ab antistite Panormitano approbatum:] tamque evidenti miraculo obtentum, debita careret approbatione & confirmatione, sed rem detulerunt ad curiam archiepiscopalem, a qua post testes auditos, re diligenter examinata, decretum prodiit, cujus hic est titulus: Decretum illustrissimi & reverendissimi domini, D. Petri Martinez Rubio, archiepiscopi Panormitani, sanctissimi domini nostri domini Alexandri Papæ VII prælati familiaris & assistentis, & a consiliis status Catholicæ Majestatis &c. Sententia vero lata est talis: Jesus. Dicimus, pronunciamus, decernimus & declaramus, Franciscum Castiglia, clericum Societatis Jesu religiosum, de quo in hoc processu agitur, miraculose fuisse liberatum a morbo, & sanitati restitutum, talemque sanitatem derepente recuperatam per intercessionem S. Rosaliæ virginis, supernaturaliter & miraculose accidisse, & pro vero miraculo judicari debere, & publicari posse: & ut miraculum approbamus, declaramus & authorisamus de consilio infrascriptorum tam sacræ theologiæ quam juris canonici doctorum omni meliori modo.

Petrus archiepiscopus.

S. T. & U. J Doct. cantor D. Joannes Antonius Gelosus, abbas S. Nicolai lo Reale civitatis Mazariæ, vicarius & visitator generalis.

S. T. & U. J. Doct. D. Simon Fimia, abbas sanctæ Luciæ Nethi, vicarius generalis ad pias causas, regius visitator generalis pro S. C. M. episcopatuum Cefaludensis & Pactensis.

S. T. & U. J. Doct. D. Joannes Baptista Bongiorno, protonotarius Apostolicus, & rector ecclesiæ parrochialis S. Antonii.

Fr. Angelus a Politio Ordinis Minorum.

Fr. Petrus a S. Hippolyto Carmelita Discalceatus.

Thomas Tamburinus, rector collegii Panormitani Societatis Jesu.

Petrus Salernus e Societate Jesu. Hactenus de sanatione Francisci plane prodigiosa, sed iis rationibus & auctoritatibus asserta & confirmata, ut dubitem, an tam imprudentes reperiantur hæretici miraculorum osores, ut hoc factum audeant in dubium vocare aut inficiari apud prudentes.

[464] Quid vero deinde factum sit de Francisco Castiglia, [Sanatus Franciscus, ut in Indias proficiscatur Romam venit:] & quo ille modo gloriam S. Rosaliæ promoverit, narrat Mancusus tom. 2 Opusculi sui, adjutus ad id litteris, quas ipse Franciscus scripsit ad fratrem suum, D. Bartholomæum Castiglia, non solum nobili stirpe, sed multis quoque titulis & officiis illustrem. Satis mihi erit, præcipua relationis capita breviter huc transferre. Primo gratiæ plurimæ Deo & S. Rosaliæ fuerunt actæ, vulgatumque per totam Europam miraculum, ut latius videri potest pag. 12 & sequentibus. Secundo Castiglia, petita facultate in Indiam proficiscendi eaque conceßa a Joanne Paulo Oliva, Societatis Jesu præposito generali, Panormo Neapolim ea intentione discessit die VIII Octobris anni 1664; indeque Romam. Eluxit in hoc facto divina providentia: nam præpositus generalis, motus precibus illustrium Francisci parentum, missionem differre voluit, eumque in finem scripsit Panormum; at allatæ sunt eæ litteræ, postquam Franciscus discesserat: idemque rursus Neapoli factum: nam & eo mandatum subsistendi pervenit serius. Itaque, cum hæc divinæ dispositioni attribueret Pater generalis, facultatem proficiscendi semel datam non revocandam censuit, sed confirmandam, prout eamdem revera Romæ ratam habuit.

[465] [ubi Sanctam curat pingendam, sicut apparuerat:] Romæ ad menses aliquot substitit Castiglia, nec ibidem defuit occasio gloriam S. Rosaliæ promovendi: nam, cum clara esset stirpe, celebrique sanatione magis innotuisset, invisebatur a personis principibus, quibus sanationem suam candide enarrans, devotionem erga S. Rosaliam conabatur instillare. Inter alios serenissimus Bavariæ dux Patri cuidam Germano Romam profecto mandavit, ut factum ex ore ipsius Francisci disceret, sibique deinde referret. Usus ea occasione Franciscus imaginem S. Rosaliæ cum precibus in ea scriptis misit serenissimo duci, cui id munusculum fuit pergratum. Laboravit interim diligenter Castiglia, ut vultum Sanctæ, qualem viderat, penicillo haberet expressum: atque id demum consecutus est. Quippe XX Decembris ejusdem anni 1664 ita ad D. Josephum Castiglia patrem suum Roma scripsit: Post diuturnos labores obtinui a peritissimo pictore vultum S. Rosaliæ, sicut mihi apparuit, atque is est simillimus. Spero finitum fore hoc tempore matutino: ad hoc prototypon aliud exemplar curabo pingendum, quod tibi transmittam, ut illud habeas ad mei memoriam. Mansit illa imago in illustri domo Castiglia vel del Castillo, & nunc est apud R. P. Ignatium Stanislaum Castiglia, provinciæ Siculæ præfectura perfunctum, & domus professæ Panormitanæ præpositum, qui jam sæpe in hisce Actis laudatus est, & numquam satis laudari poterit pro insolita humanitate & diligentia, qua studuit undique monumenta colligere eaque cum per se tum per subditos suos humanissime mihi transmittere, ac annotationibus diligenter illustrare. Effigiem autem ex prædicta archetypa eleganter adumbratam, quam idem nobis transmisit, æri incisam hic exhibeo.

[466] [hæc tabula hactenus servatur: ejus figura hic data.] Porro post laudatam imaginem in tabula hæc leguntur scripta: Hoc vultu, hac veste, sed longe pulcherrimis, diva Rosalia anno MDCLXIII, mense Augusti, die IX, hora VII, Francisco Del-Castillo, ætatis suæ anno XIX, Soc. Jesu quinto, dum comploratus ageret animam, sese, duce Virgine Maria, cum SS. Ignatio & Xaverio, in augustissimæ Triadis conspectu, dæmone jam perterrito, videndam præbuit: statimque ejus ope & alloquio est vitæ restitutus. Qui dum Rosaliæ jussu ejus laudem & gloriam promoturum in universo mundo vovisset, atque in Indias, ut vota persolveret, properaret; hanc ipsam effigiem visæ Divæ prope simillimam, Romæ forte divino consilio depictam casuque habitam, optimo parenti suo D. Josepho Panormum misit: quam tutelare veluti numen domus Del-Castillo æternum volet. Laudatus mox P. Ignatius Stanislaus Castiglia notavit prædictam imaginem fuisse pictam secundum quamdam beatissimæ Virginis Mariæ effigiem, quam fortuito Romæ viderat Franciscus Castiglia, & in qua ipsum vultum Rosaliæ sibi olim apparentis deprehenderat.

[467] Porro Franciscus Castiglia discessit Roma in Lusitaniam, [Castiglia pietatem erga S. Rosaliam excitat in Lusitania;] perlatusque Ulyssiponem accessit ad Lusitaniæ regem, qui miraculum Panormi factum ex ore ipsius audire voluit, & reliquias S. Rosaliæ pie veneratus, imaginem quoque ipsius a Francisco oblatam benevole accepit. Quin & dixit, teste Mancuso pag. 18: Volo ut ab hoc tempore thaumaturga hæc Virgo habeatur & agnoscatur tamquam patrona regni mei. Præterea uxor comitis de Castelmelhor, qui erat ex præcipuis regni administris, & filius ipsius natu maximus periculoso decumbebant morbo, reliquiisque S. Rosaliæ applicatis brevi sanitatem adepti sunt, mirantibus medicis, ut scribit idem auctor, dicens alia quoque beneficia per S. Rosaliam impetrata esse in Lusitania. Unum refert nominatim hoc fere modo. Scalabi (oppidum est Lusitaniæ ad Tagum vulgo Santaren dictum) mulier pauper diris torquebatur doloribus per totum corpus. Transiens illic Castiglia ei reliquiis S. Rosaliæ bene precatus est, & mox omni dolore fuit liberata. Ex hisce satis liquet, devotionem erga S. Rosaliam in Lusitania excitatam fuisse per Franciscum Castiglia: eamdemque ibidem continuatam, constat ex fragmento epistolæ anni 1721, quod recitat Mancusus pag. 19: nec tamen certum hinc fit, an etiam festivitas annua ibidem aliquo loco celebrata fuerit, aut modo celebretur.

[468] Anno 1666 Castiglia sacerdotio initiatus est Ulyssipone, [dum navigat in Indiam, prorex voto sanatur, Castiglia pro eo se devovens moritur:] indeque eodem anno cum aliis Patribus Societatis Jesu discessit in Indiam navi vectus Lusitana. Vehebatur eadem navi novus Indiæ prorex D. Joannes Nugnez, comes S. Vincentii, qui P. Franciscum magni faciebat & amabat. Verum cum erant circa promontorium Bonæ spei, pestis classem invasit ipsamque proregis navem. Prorex ipse pestilentia tactus, eo deductus est, ut de vita ejus desperarent medici. Emicuit in hoc casu charitas P. Francisci Castiglia, qui humili prece reliquum vitæ suæ Deo obtulit, ut vita proregi conservaretur diutius. Factum id per litteras testati sunt prorex ipse & P. Grimaldi, missionis Superior & P. Francisci confessarius. Res evenit, prout rogaverat Castiglia, atque hoc modo. Accepturus erat prorex sacrosanctum Sacramentum pro viatico per manus P. Francisci; quando hic prius eum monuit, ut voveret elegantem ecclesiam S. Rosaliæ construere Goæ eamque reditibus donare pro Missa perpetua, si Sanctæ patrocinio sanaretur Votum istud nuncupavit prorex ac juramento firmavit eo eventu, ut simul febri, vomitu ac pustulis pestilentibus liberaretur, momentoque perfectam consequeretur sanitatem. Contra P. Franciscus Castiglia statim mortifero correptus est malo, gratiisque Deo & S. Rosaliæ actis de precibus suis exauditis, mira pietate accepit extrema morientium subsidia, ac spiritum Creatori suo placide reddidit XXVII Augusti anni 1666 in navi prætoria, cui a Santa Teresia nomen erat. Plura de hisce videri possunt apud Mancusum tom. 2 pag. 20 & seqq.

[469] [cultus S. Rosaliæ per proregem in India promotus.] Prorex autem Goam felici dein navigatione perlatus, mox elegantem ecclesiam S. Rosaliæ prope Goam in monte ædificandam curavit. Prima ibidem Sanctæ festivitas magno apparatu celebrata est die IV Septembris, anno verisimiliter 1667, cantatis solemniter Vesperis in pervigilio III Septembris, quemadmodum latius refert Mancusus pag. 26 & seqq. Festivitatem istam primam honoravit conversio decem partim puerorum partim puellarum, qui tempore divini Officii omnes simul elata voce baptismi gratiam flagitarunt. Puellis omnibus impositum est Rosaliæ nomen, quod multis commune facere studuit prorex, assignatis reditibus pro dotatione pauperum puellarum, quæ id nomen gestarent. Ceterum prorex ille usque ad mortem S. Rosaliæ cultum conatus est promovere. Hunc in finem Missam perpetuam & festivitatem annuam censu sufficienti stabilivit, & ecclesiam tam pretiosa supellectili quam reliquiis S. Rosaliæ a P. Castiglia acceptis donavit, ita ut re ipsa ostenderet se substitutum esse laudato Patri ad promovendam in India Sanctæ gloriam.

§ XLIII. Reliqua de cultu, reliquiis & beneficiis S. Rosaliæ in America & Africa.

[Cultus Sanctæ in Brasilia,] In Americam etiam penetravit cultus S. Rosaliæ; neque id mirum de regnis & provinciis Americæ, quæ sub dominio sunt regis Catholici, cum Sanctæ cultus omnibus subditis regis Hispaniarum sit communis; sed magis est mirandum de aliis Americæ provinciis. Nomen S. Rosaliæ celebre esse per totam Brasiliam, quæ paret regi Lusitaniæ, ostendit Mancusus tom. 2 part. 4 § 13, allegans verba P. Antonii Mariæ Bonucci Societatis Jesu, qui diu in Brasilia habitavit, & ejusdem Sanctæ Vitam ibidem edidit sermone Lusitano. Testatur is, nomen Rosaliæ frequenter puellis imponi in baptismo, vestem anachoreticam a multis gestari ad ejus honorem, congregationem piam sub titulo S. Rosaliæ erectam, ac demum referri ab incolis beneficia cujusvis generis, quæ patrocinio ejusdem Sanctæ referunt accepta. Accedit P. Alexander Perier, qui provinciam Brasiliæ Societatis Jesu pro Provinciali olim gubernavit, ac reversus in Italiam collegium Faventinum rector administravit: nam hic affirmat in ipsa Brasiliæ metropoli festivitatem Sanctæ quotannis celebrari die IV Septembris in collegio Societatis Jesu. Urbs illa olim episcopalis, nunc archiepiscopalis, Soteropolis a Latinis passim vocatur, estque caput Sinus Omnium Sanctorum ac regni totius, vulgo S. Salvador de la Bahia de todos os Santos.

[471] [in Peruvia, aliisque Americæ regnis:] Maximam esse devotionem erga S. Rosaliam in regno Peruano, testatus est P. Sebastianus Morales Societatis Jesu, a provincia sua tamquam procurator Romam missus, asserens ibi etiam Vitam ipsius editam esse sermone Hispanico. Cum vero multum desideraret particulam quamdam reliquiarum ejusdem Sanctæ; illam, teste Mancuso, qui ipsum Romæ allocutus est, obtinuit per Patrem aliquem Siculum, promittens reliquias istas Limæ, simulac eo pervenisset, pretiosæ includendas thecæ & publicæ venerationi exponendas. Hæc Mancusus, qui mox § 4 pergit cultum S. Rosaliæ ostendere per Novūm regnum Granatæ, per Novam Hispaniam perque alias Americæ provincias Hispanis subjectas. Verum cum nullum possit esse dubium de cultu Sanctæ in ditionibus regis Hispaniæ, breviter tantum indicabo nonnulla beneficia, quæ in amplissimis istis regionibus obtenta dicuntur, prætermissis sacellis, ecclesiis, aliisque cultus indiciis, quæ apud ipsum Mancusum reperiri poterunt, & verisimiliter quotannis multiplicantur, Hac quoque de causa nihil dicam de regno Chilensi, licet ex litteris P. Caroli Haimbhausen, qui procurator provinciæ Chilensis Societatis Jesu in Europam missus est, hoc ipso anno 1746 intellexerim, S. Rosaliam ibidem in magna esse veneratione.

[472] Emerita, aut Merida, ut vulgo vocatur, [varia ibidem] urbs alia est Novæ Hispaniæ in provincia Jucatania, alia Novi regni Granatæ. In hac posteriori malum contagiosum invaluerat adeo, ut domos omnes inficeret. Uni soli dicitur pepercisse domui, cujus possessor imaginem S. Rosaliæ habebat, eique devotus erat. Hanc relationem scripto dedit P. Xaverius Joppolo Jesuita Panormitanus, qui diu in America pro conversione infidelium laboraverat, indeque reversus, Panormi in domo professa defunctus est. Eodem teste, quando prima vice celebrata est Sanctæ festivitas in Fano S. Joannis, circumlata in agmine supplicantium imagine S. Rosaliæ, mox disparuerunt innumeræ locustæ, quæ quatuor aut quinque annos territorium urbis magno affecerant detrimento. Non satis mihi apparet, quodnam sit istud Fanum S. Joannis, cum varia sint in America; cumque Mancusus scribat, San Gioan Girone, quod eo modo expressum nullibi invenio. At satis est, quod constet de facto. Præterea narrat Mancusus pag. 41 in Nova Biscaia anno 1716 constitutum fuisse pagum, cui datum est S. Rosaliæ nomen, uti & præcipuæ ecclesiæ in eo ædificatæ: populum autem illius pagi immunem fuisse a malo contagioso, quod in circuitu sæviebat: nec aliud contra malum fuisse adhibitum remedium, quam aquam per reliquias S. Rosaliæ sacratam, quam bibebant. Reliquias porro Sanctæ eo tulerat P. Aloysius Mancusi Siculus Societatis Jesu, qui & pagi incolas congregasse, & per easdem reliquias horridam tempestatem sedasse dicitur ibidem pag. 43. Pro his omnibus laudatur epistola P. Francisci Sanfilippo, data Mexici mense Novembri anni 1723.

[473] De Nova Gallæcia Mancusus varia refert ex testimonio P. Francisci Mariæ Gravina, [in diversis provinciis] Societatis Jesu in America missionarii, quæ compendio huc transferam. Reperiuntur in memorata provincia duo seu oppida seu pagi, in quibus cura fidei promovendæ PP. Augustinianis est demandata. Uni nomen la Barca, alteri Ocotlan. Posterior hic locus in tabulis geographicis notatus reperitur non longe a Guadalaxara Novæ Gallæciæ metropoli, ex quo colligitur, priorem quoque in eadem esse vicinia. Hoc autem in Ocotlan anno 1706 factum narratur. Variolæ, notum malum maxime puerorum, licet nulli subinde parcat ætati, multis hominibus in Ocotlan mortem inferebant. Hac de causa quædam S. Rosaliæ devota duas Missas votivas ad honorem ipsius cantandas curavit, aliasque preces jungendas. Cantata autem Mißa secunda die XXVIII Junii, prorsus cessavit pestis, ut habet Hispanica relatio, quæ variolas pestis nomine hic designat, quia malum est contagiosum: nam antea clare birvelas, seu virvelas, id est, variolas nominaverat. Porro pia mulier, quæ Missas istas pro omni populo celebrari curavit, pro una speciatim puella ex variolis moribunda Sanctæ imploravit opem, invisens aut imaginem aut locum ei sacrum, quod distincte non dicitur; eique vitam & sanationem feliciter impetravit.

[474] [impetrata beneficia;] Addit scriptum istud Hispanicum, puerum, nomine Michaëlem, quem pater ipsius Thomas Lopez de Resamano quasi pro mortuo habuerat, ex variolis convaluisse in pago la Barca, ubi ad ipsum per eamdem mulierem missa erat imago S. Rosaliæ & oblatum sacrosanctum Missæ sacrificium: mulierem quoque Joannam nomine, febribus & variolis laborantem, ibidem implorasse S. Rosaliæ patrocinium, ac feliciter convaluisse. Demum cum nimia siccitate fruges in locis istis periclitarentur, Missam votivam de S. Rosalia celebratam esse in Ocotlan, & mox abundantem impetratam esse pluviam, qua discussum fuit periculum, docet eadem scriptura Hispanica apud Mancusum pag. 44 & 45. Laudatus auctor deinde multa accumulat de eximia S. Rosaliæ veneratione in variis Novæ Hispaniæ provinciis, præsertim in Mechoacana & in Mexicana. Verum cum sola colligere statuerim Sanctæ beneficia, quod de cultu omnibus communi aliunde constet, satis mihi erit verba Italica P. Francisci Sanfilippo Latina reddere. Hic Mexici, inquit, magna est devotio (erga S. Rosaliam) & gratiæ miraculaque sunt innumera. Integræ familiæ, dominante malo quodam contagioso, infirmitate sunt liberatæ per aquam Sanctæ; id est, potu aquæ, cui reliquiæ fuerant impositæ.

[475] [etiam in California,] California necdum satis erat nota, quando jam prima suscepit fidei semina, & cultum S. Rosaliæ. Credita olim est insula maxima Americæ Septemtrionalis. At errorem illum anno 1701 feliciter detexit P. Eusebius Franciscus Kino, Germanus Societatis Jesu missionarius, qui itinere triennali per Americam Septemtrionalem, postquam duo transierat flumina, nimirum flumen Cæruleum & flumen Coloratum, quo California a Novo Mexico separatur, se tandem in California esse miratus est, prout latius refertur in Opusculo Gallico, cui titulus Lettres edifiantes & curieuses, in epistola dedicatoria quintæ epistolarum collectioni præfixa, & ostenditur in tabula geographica Californiæ, eidem volumini inserta. Verum descriptio Californiæ huc non spectat, sed cultus S. Rosaliæ in vastissimam illam provinciam feliciter inductus, ut patet ex laudata modo tabula, in qua cum aliis notatus reperitur pagus S. Rosaliæ. Cultum autem hujus Sanctæ ibidem excitare præcipue cœpit P. Franciscus Maria Picolo, Siculus Societatis Jesu missionarius, qui inter primos fidem in California propagare cœpit, ut videri potest tom. 5 Litterarum mox laudatarum a pag. 248, ubi amplam relationem de tota missione Californiæ scripsit ad senatum Guadalaxarensem. Idem P. Petro Reggio, Siculæ provinciæ præposito scripsit, se S. Rosaliæ patrocinio maxime attribuere uberes fructus in missione sua collectos.

[476] Ex Sicilia deinde in Californiam profectus est P. Ignatius Marini ejusdem Societatis, qui acceptas S. Rosaliæ reliquias secum eo detulit, teste Mancuso pag. 51. [quo delatæ reliquiæ Sanctæ.] Deinde vero ad fratrem suum P. Franciscum Marini scripsit, trium sibi pagorum in partibus Californiæ vicinis curam esse, omnesque subditos patrocinio S. Rosaliæ, cujus favori referebat acceptum, quod, cum in omnibus istis partibus dirum sæviret contagium, nullus ex tribus istis pagis malo fuisset correptus. Ceterum, dominante ante paucos annos malo contagioso in Nova Hispania, S. Rosaliam fuisse multorum refugium, magnamque in eam fuisse pietatem ejusdem mali causa in Portu Principis, oppido Cubæ insulæ, vulgo Porto del Principe, Havana anno 1740 perscripsit P. Josephus Xaverius Alagna ad P. Caietanum Noto, qui litteras mecum communicavit. Hactenus dicta de America ostendunt, S. Rosaliam ibidem in multa haberi veneratione, valdeque in clientes suos beneficam esse: quod ad propositum nostrum sufficit.

[477] Ne Africa quidem, licet pauciores numeret Christianos quam reliquæ mundi partes, [In Africa etiam] cultu & beneficiis S. Rosaliæ prorsus destituta est. De Exilissa urbe, quæ Hispanis Ceuta dicitur, nullum potest esse dubium, quin ibi Sancta colatur, cum illa dudum fuerit Hispanorum regi subjecta. At magis mirandum est, eidem Sanctæ honorem haberi non a Christianis solum, sed etiam a Mauris Mahometanis. Asserit Mancusus tom. 2 pag. 53, Tuneti fontem esse prodigiosum, cui nomen est S. Rosaliæ, potuque istius aquæ salutem restitui infirmis, non solum Christianis, sed Mahometanis etiam. Pro facti veritate laudat P. Franciscum Raimondi, qui diu in regno Tunetano fuerat missionarius, & quem id sæpius referentem audivit. Itaque de puteo ipso, sanitatem suis aquis reddente infirmis, non videtur dubitari prudenter posse. Verum forsan aliqui dubitabunt, an non potius naturali vi istius aquæ, quam alicui miraculo, attribuenda videatur sanitas a bibentibus impetrari solita, cum & aliis locis fontes reperiantur salubres; cumque solum S. Rosaliæ nomen non sufficiat ad credendum, ejus beneficio potius quam aquæ salubritate pelli infirmitatem; præsertim cum ignoretur, unde vis illa sanandi prædicto fonti sit orta; & non nisi per conjecturam dicatur, aliquid fortasse de sepulcro aut reliquiis Sanctæ eidem fuisse injectum. Itaque ut quid de sanationibus istis certi posset statui, opus esset diligenti examine in ipsis locis instituto.

[478] Porro in ædificio seu carcere, cui noctu includuntur mancipia Christiana Tuneti, [colitur & benefica est S. Rosalia.] sacellum & altare est S. Rosaliæ, in quo divina peraguntur officia, & Sanctæ festivitas quotannis celebratur, atque apparatu quidem magnifico, ad cujus sumptus non Christiani solum, sed etiam Mahometani concurrunt, si credimus Mancuso, qui & ipsum regem Tunetanum aliquando ad sumptus illius festivitatis subministrasse asserit, testem pro hisce omnibus laudans memoratum ante P. Franciscum Raimondi. Addit ex testimonio P. Michealis Angeli Haghius, qui prædicti Patris in missione fuit socius, pestilentiam, licet sæpe Tuneti dominetur, numquam fuisse in carcere illo Christianorum, S. Rosaliæ dicto: quod sane maximum & mirandum videtur beneficium, si attendamus ad multitudinem mancipiorum, quæ locum illum incolunt, & haud dubie tanto majori periculo expositi sunt tempore contagionis, quanto angustius pro numero conclusi sunt. Hactenus dicta de cultu Sanctæ per præcipuas mundi partes multo latius deduci possent, multisque augeri, si opus esset. Verum ex hisce abunde liquere existimo, gratum fore & jucundum orbi Christiano, si communi Officio cultus S. Rosaliæ ad universam Ecclesiam aliquando extendatur. Itaque finem huic Commentario tandem statuo, Vitamque subjicio, ut post hanc tam antiqua quam recentia miracula ac beneficia, quæ necdum data sunt, pro Vitæ appendice undique colligam.

VITA BREVIS
Auctore Octavio Caietano S. J.
Ex volumine Ms. in bibliotheca collegii Panormitani Societatis Jesu.

Rosalia Virgo anachoretis, prope Panormum in Sicilia (S.)

A. Octavio Caietano.

Rosalea virgo Panhormi a nata creditur b, unaque fuisse ancillarum Margaritæ c reginæ,[Sanctægesta, mors, sepultura, cultus:] quæ Willelmi Siciliæ regis conjux fuit, a qua proximum urbi Panhormo montem, cui Peregrino nomen, dono habens, eo secessit, vitamque ab omni consortio remotam in spelunca transegit: ibi pie, sancteque obiit, humataque d est. Propter eandem speluncam ædes divæ Rosalcæ ædificata e est, adjunctumque cœnobium eremitarum e familia sancti Francisci. In urbe Panhormo ædicula olim fuit sanctæ Rosaleæ nomini dicata, quæ dein sanctæ Catharinæ, in præsentiarum sancto Martyri Ignatio episcopo Antiocheno adhæsit. Erecta divæ Rosaleæ ara, in qua ejus effigies antiqua tabula colitur.

[2] [Bivona per cam peste liberata.] In oppido Bivona, ædes item beatæ Rosaleæ sacra, cujus origo haud sane recens est. Sed enim antiquis temporibus, cum Siciliam pestis lues depopularetur, traditur fæminam divina specie, (quæ Rosalea virgo credita est,) bono viro se videndam obtulisse, monuisseque, ut eo loco, quem illa commonstrabat, ecclesiam conderet, & Rosaleæ dicaret, paruisse hominem cælestibus monitis; ædemque, quæ adhuc manet, ædificasse. Locus vero extra oppidi muros tunc temporis fuit: nam Bivona muris olim circumsepta, & vestigia murorum extant. Sed ædes consequentibus temporibus majore spatio aucta. Eodem loco, ubi nunc ædes, ingens erat saxum hedera circumvestitum: in illud etiam veneratio; nam derasus ex eo pulvis ebibitur ab iis, qui frigoribus laborant; & multis inde incolumitas redit. Ignotum oppidanis, quonam ævo extructa, primum ædes Rosaleæ dicta: sed in ea divæ Rosaleæ tabula est ante annos CXXV f picta, fusumque æs campanum ante annos CXLV. Panhormi solemnis divæ Rosaleæ virginis agitur memoria pridie Nonas Septemb.

ANNOTATA.

a Panormus antiquissima & pulcherrima urbs est Siciliæ ac passim notissima, incolis Palermo dicta. Id unum hic observandum, a variis olim, inter quos etiam est Plinius, Panhormum fuisse scriptum, uti a Cajetano scribitur, licet a Græcis æque ac Latinis antiquissimis urbs hæc rectius Panormus legatur dicta.

b Creditur, ait auctor, quia antiqua non habebat monumenta, quibus dicta sua firmaret. Hinc sequentes Vitæ adjecit annotationes: Quæ de diva Rosalea scribimus, ex fama & seniorum traditione accepimus. Opere maximo dolemus nullum de ea monumentum a majoribus nostris conscriptum nos comperisse, cum omnem operam ac studium hanc in rem collocaverimus. Plerisque Rosa Lea creditur dicta, quod ex Lea familia fuerit. Hæc ultima observatio jam abunde refutata est in Commentario num. 102, ubi ostenditur illa opinio nata esse ex pictura tecti Olivellensis ecclesiæ, in qua ita scriptum erat Sanctæ nomen circa finem seculi XV, repugnantibus picturis omnibus antiquioribus, aliisque monumentis. Caietanus autem errorem illum popularem partim videtur secutus, partim vero repudiasse: nam scripsit ille Rosalea, mutata littera i in e, non tamen Rosa Lea gemina voce. Verum nomen est Rosalia Latine, & secundumidioma Siculum Rusalia, Græcis olim fortasse Ροσολία. Consule dicta num. 102 & seq.

c Potuit Rosalia vivere in aula inter ancillas honorarias reginæ Margaritæ, ut suo tempore creditum fuisse testatur Caietanus. Potuit & montem Peregrinum accipere dono illius reginæ, ut ibi vitam duceret solitariam, sive credamus monialem fuisse tempore istius donationis, sive malimus dicere usque ad istud tempus in aula vixisse: donatio enim verisimiliter solum facta est, ut tuto ibi viveret Sancta, non ut montem pleno jure possideret, ac heredi alicui post mortem relinqueret. Eamdem donationem ab aliis quoque assertam fuisse, observavi num. 100: neque tamen eam pugnaciter defendere velim, cum popularis illa traditio non tam certa sit, & a quibusdam fuerit oppugnata. Illud tamen observavi in Commentario num. 101, non posse mortem Sanctæ satis probabiliter collocari circa annum 1160, sed collocandam esse multis annis serius, si inhærere velimus traditionibus per Caietanum assertis de cohabitatione cum Margarita regina, & de donatione montis Peregrini; quia Margarita Willelmo nupsit anno 1150, & verisimiliter montem non donavit ante annum 1166, quo Willelmus I obiit. Consule de hisce dicta § 9. Fateor lubens, auctoritatem Caietani in hisce tanti momenti non esse, ut rem faciat certam. At certum mihi quoque est, pro anno 1160 nullam afferri posse rationem alicujus momenti. Annus ille primum signatus est a Philippo Ferrario in Catalogo generali: ductoremque hunc sine multo examine secutus videtur Cascinus.

d Ad hunc locum ipse Caietanus notavit sequentia: Ante annos ferme viginti, dum hæc scriberem, fæmina, virili veste ac nomine sumpto, Angelum se dixit, habituque eremitarum in antrum divæ Rosaleæ sese abdidit; ubi solitariam vitam per aliquot annos duxit. Dein proximi cœnobii præfecturam suscepit. In ea administratione cupido incessit defodiendi corporis sanctæ Rosaleæ: postea vero quam rem ligone exequi cœpit, visa exsudare oleo defossa humus, contremuisse antrum: quibus exterrita prodigiis a facinore destitit. De hac muliere, quæ melius edocta vestes sibi congruas deinde resumpsit, deque corpore per alios etiam frustra quæsito, pluranotavi in Commentario num. 183 & sequentibus.

e In Commentario § 15 longe plures antiquas S. Rosaliæ ecclesias, sacella, altaria, pictasque tabulas assignavi, ita ut de antiquissimo cultu nulla possit esse dubitatio. Unum hic observo, nempe ignorari initium sacelli hujus in monte Peregrino; indeque suspicionem oriri posse, illud jam extitisse vivente ibidem Rosalia, eique usui fuisse. Certe traditio de monte Peregrino per reginam Sanctæ donato nonnullum tali suspicioni præbet fundamentum.

f De ecclesia Bivonensi admodum antiqua dictum est num. 164, & de Bivona per apparentem Rosaliam peste liberata num. 176, ubi Cascinus existimat factum contigisse anno 1338. Id tantum adjungo, non posse recurri ad hanc apparitionem ad statuendum cultus initium, cum diu ante coleretur Sancta aliis locis, idque liqueat ex ipsis Caietani verbis, Quæ Rosalea virgo credita est. Quippe Sancta apparens non poterat credi Rosalia virgo, nisi hæc jam nota fuisset & culta, cum nec nomen suum nec quidquamde gestis suis legatur revelasse.

VITA ALTERA
Auctore Jordano Cascini S. J.
Ex editione impressa anni 1631.

Rosalia Virgo anachoretis, prope Panormum in Sicilia (S.)

A. Jordano Cascini.

PRÆFATIO SEU DEDICATIO.

[Auctor perstringit varia approbationi reliquiarum Sanctæ prævia;] Eminentissimo ac Reverendissimo Domino D. Joannettino Doriæ a S. R. E. Cardinali archiepiscopo Panormitano. Jordanus Cascini Societatis Jesu. Jam inde ab initio, cum, coorta Panormi turbulentissima pestilentiæ procella, quæ reipublicæ navim male jactatam in supremum naufragii discrimen adduxerat, divæ Rosaliæ veluti Arctoum sidus b ad levandam animorum ægritudinem, sospitandosque vectores apparuit; placitum Eminentiæ vestræ fuit, mihi, etsi ex omnibus ab ipsa dilectis minime ad opus tanti momenti, quod in ea inventione versatum est, promovendum idoneo, ut meam tamen conferrem laboris ac studii partem, imperare. In qua sane difficili navigatione c nec breves, nec modici durandi labores fuere adversus tempestatum furias, & malos genios, qui scopulos nobis objectare omni ope nitebantur, quo minus vel incolumitas publica, vel tam inclytæ Patronæ gloria bene feliciterque procederet; sed cepimus tandem portum, & anchoras jecimus, tum cælestis ejus Facis auspicio, ductuque certissimo; tum ejus, qui clavum tenebat, Doriæ Cardinalis recta gubernatione; cujus in sacris reliquiis rite approbandis non minus pium, quam prudens judicium summi deinde gubernatoris sapientissimi sanctissimique Pontificis Urbani gravissimo suffragio cohonestatum est. [ac deinde causam & difficultates hujus Vitæ scribendæ exponit.]

[2] Fas erat igitur votivam tabellam publicæ Liberatrici suspendere, quod uti persolveretur, jussus sum ab Eminentia vestra rerum gestarum ordinem historiæ mandare. Cujus certe conficiendæ majus mihi onus impositum sensi, quam tum ad earum reliquiarum approbationem desudandum fuit. Quippe cum multa mihi una in opera fuerint necessario suscipienda, transigendaque negotia; pervestiganda ea, quæ adhuc in occulto latebant; eruenda ab ruderibus antiquitatis Vita, in quibus non minus, quam in durissima silice sacra ossa, usque ad hæc tempora abstrusa erat præteritarum rerum memoria, quæ una cum sæculis interfluxisse videbatur, non Panormi solum, sed ex tota ferme Sicilia recolligenda, loca alia oculis, alia epistolis perlustranda, ac foris etiam, sicubi odoris aliquid hujus Rosæ expiraret, quæ quo magis in cœlestibus fragrabat areolis, eo in terris evanuerat magis. Sed neque his incœptis non obsecundavit hæc Virgo, cujus præsenti ope imagines illæ d quasi ex aurifodinis depromptæ atque in lucem sub auspiciis Eminentiæ vestræ datæ sunt. Quæ sane argumenta, senatu Panormitano ita volente, ex solido argento partim fusa, partim affabre cælata, gemmea veluti emblemata, inserta sunt novæ hujus ac votivæ arcæ lateribus, quæ in votivo itidem non minore, quam illa, magnificentia extructo sacrario dicata est. Intra eam arcam, si ita visum fuerit Eminentiæ vestræ, rerum etiam gestarum, quas nos vel in inventione testes oculati spectavimus, vel de vita solliciti quæsitores indagavimus, ad conservandam posteritati memoriam monumentum recondere: ea omnia in commentarium retuli, donec multis occupationibus expedito liceat mihi longiorem de his prosequi historiam e, eamque pro eo, ac debeo Eminentiæ vestræ, cui S. Rosaliæ gloria usque adeo cordi est, eadem animi demissione consecrare. Vale.

ANNOTATA.

a Eminentissimus Cardinalis Doria præerat Panormitanæ ecclesiæ ab anno 1608: Pestilentia vero Panormi orta erat anno 1624, ut exposui in Commentario § 18. De Cascino actum est § 1, & sæpe per decursum Commentarii, quia omnibus fere gestis pro approbatione reliquiarum interfuit.

b Corpus inventum hac metaphora designat; acsi diceret; Simulac S. Rosaliæ corpus inventum est.

c Agit de recognitione & approbatione reliquiarum, in qua variæ occurrerunt difficultates, ut expositum est § 20 & seqq.

d Vitam antiquis & novis imaginibus adumbratam jam ante in lucem dederat.

e Longiorem illam Historiam deinde composuit, sed non edidit ipse morte præventus. Opus istud a Salerno editum sæpe laudavimus.

CAPUT I.
Sanctæ natales, gesta, mors, sepultura, ac corporis diu absconditi mira inventio.

[Sanctæ natales ac primordia: ingressus in speluncam Quisquinensem:] Sancta Rosalia Virgo Panormi patre Sinibaldo nata est, clarissimo genere a Carolo Magno per Italiæ reges, & Marsorum comites, non longa avorum serie ducto. Rogerio a Siciliæ regi, ejusque filiæ Constantiæ b imperatrici propinquitate conjuncta, in aula regum, ubi orta, etiam educata est. Margaritæ certe, quæ Garciæ c Navarræ regis filia Willelmo Rogerii filio nupsit, chara d in primis fuit. Sed enim honorum splendoribus, divitiarum commodis, adolescentiæ illecebris per contemptum proculcatis, divino afflata incensaque spiritu, ad Quisquinæ e montes ac nemora ditionis suæ, quadraginta ferme passuum millibus Panormo distantia, angelorum f ductu secessit. Hic secretissimam nacta speluncam plures cavernarum anfractus habentem, in quas omnes angustus satis ac perdifficilis erat aditus, in eam, veluti thalamum a cœlesti Sponso sibi paratum, quo remotior ac tutior ab hominum consuetudine & accessu sola cum eo solo degeret vitam, nullis sive solitudinis, sive ferarum, sive etiam dæmonum terriculamentis absterrita, animo ausuque plusquam muliebri, plusquam virili, per os instar putei arctum insiluit, atque ad interiora, quod necesse erat, reptando pervadens, ibi aliquandiu incoluit, eamque domum mirifice adamavit: quod etiam chirographo suo in durissima ejus putei silice insculpto testatum reliquit his verbis. EGO ROSALIA SINIBALDI QUISQUINE ET ROSARUM DOMINI FILIA AMORE DOMINI MEI JESU CHRISTI INI HOC ANTRO HABITARI DECREVI. Quod sane chirographum mendis ipsis, Puellæ rude Latinitatis ingenium ostendentibus, quasi sigillis munitum, eodem, quo corpus, tempore g divinitus repertum est.

[4] [transitus ad speluncam montis Peregrini: gesta] Ex hac spelunca divino iterum spiritu, ac cœlestium comitatu h ducta, remigravit Panormum, non sane ad aulam, & paternas ædes, sed altiore quodam consilio ad vicinum urbi montem, quem Erctam i Græcorum historiæ, nunc vulgo Peregrinum Panormitani dicunt, præruptis undique saxis asperum, nec nisi per tres semitas arduum præbentem iter, cetera inaccessum ascendit. In cujus excelso vertice, qui ex media eaque amœna planitie assurgit, solitariæ vitæ & contemplationi satis accommodo, qua vergit ad Boream, speluncam Quisquinensi etiam horribiliorem ac secretiorem offendit. Erat hæc ea tempestate nemore circumsepta, nec tam ad defendendas temporum injurias, quam perpetiendas natura comparata, perenni stillicidio infesta, frigore, luto, tenebris horrida, & vel belluis ipsis inhospitalis. In hanc igitur Virgo per angustum, ut tum res erant, aditum irrumpit. Sed in amplissimo specu extillantibus undique superne saxis, quæ capiti impendent, vix ullus habitabilis dabatur angulus, quo se stillicidio immunis reciperet. In arctissimum igitur foramen exesæ rupis, & abditissimum, ac vix corpusculi capax, ut pro veste illi potius, quam pro cellula esset, intrudebat sese: ibi præterquam immortali Sponso nulli k mortalium cognita castissima Columba delitescere; ibi aspero victu cultuque, prolixis orationibus, perpetuis jejuniis, vigiliis, cæterisque sanctarum ascetriarum afflictationibus se exercere, & non magis adversus corpus suum, quam infestissimos spiritus assidue strenueque depugnare.

[5] [inspelunca, ac sanctus obitus:] Hujus anachoreticæ ac cælestis omnino vitæ cælites ipsos magistros, ajutores, consolatores habuit. Frequenter eam revisebant angeli & honorabant, sæpe etiam ipsa angelorum Regina cum summo rege Filio, aspectu suo jucundisque colloquiis dignabantur; floribus præterea, ac roseis præsertim corollis l eam ornabant, ut essent indicio, quantum sibi cordi essent, vel efflorescentes in virgineo pectore virtutes, & fragrans in primis virginitatis odor, vel tam multa erga se sanctæ Virginis in solitudine degentis obsequia, atque in primis illa, quibus Matrem beatissimam, & infantem Jesum ornare gestiebat, modo floribus ex prato decerptis m, modo angelicis salutationibus, quasi roseis laudibus ad calculos dinumeratis, quibus solennem nunc precandi ritum, sed per ea tempora singularem usurpabat. Hanc vitam sanctissime actam consentanea mors excepit, quam ubi instare sibi intellexit, vel usque ad extremum spiritum propositi tenax n, ut veteres illæ magnæque anachoretides, sola se in nuda humo composuit, & Crucifixi imaginem in sinu tenens piacularibus globulis sinistra manu pectori admotis & implicitis, dextera jam languens sustinens caput, solis spectantibus & adjuvantibus angelis, roseam efflavit animam, quæ ad Sponsum virginum evolavit pridie Nonas Septembris, qui dies tum Panormi, tum in reliqua Sicilia recolendæ ejus memoriæ sacer ac solemnis fuit.

[6] In hoc antro eorumdem, ut par est credere, angelorum o ministerio sepulta ad quadringentos & septuaginta circiter annos veluti thesaurus abstrusus fuerat, [sepultura: corpus diu absconditum. Pestis Panormi orta,] atque ad afflictas patriæ suæ res opesque sublevandas divina providentia reservatus. Nam hoc in loco, prout erat a majoribus traditum, ab aliis alio tempore perquisita p, non nisi anno quarto & vigesimo super millesimum sexcentesimum, cum maturum ac maxime erat opportunum, inventa est. Hujus anni mense Junio exitialis lues q Panormum invasit, ex Lybia importata eo navigio, quo Christiani de Maurorum servitute redempti fide publica reducebantur domum. Serpere ea latius in dies ac miserum in modum vexare urbem occœpit. Trepidatum itaque Panormi est, ac primum ad pacem Numinis exposcendam salutaris Eucharistia in omnibus fere templis, ut his in malis fieri assolet, exposita: publicæ indictæ preces, supplicationes cleri & religiosorum Ordinum per vices diebus singulis habitæ, sed Idibus Julii sacræ capsæ tutelarium sanctarum Christinæ r & Nimphæ more majorum per urbem summo mane circumductæ præeunte clero universo, ipsoque urbis antistite D. Joannettino Doria S. R. E. Cardinali: hos prosequebatur populus, lacrymis & clamoribus ad opem divinam implorandam identidem sublatis.

[7] Hic autem non sine divino instinctu factum est, [contra quam dum miro plane modo invocatur Sancta,] ut duo sacerdotum paria, qui Sanctorum invocando nomina cæteris cantoribus præcinebant, magno quodam intervallo alterum ab altero disjuncta, non ex condicto, sed interno quodam impulsu, post reliquarum virginum patronarum nomina sanctum etiam Rosaliæ nomen, quod ex litaniis desuetudine jam abolitum erat, in civium vero memoriam non nisi festo ejus die incidebat, miro consensu & alacritate animi advocarent s. Nec in irritum invocatio cecidit: nam e vestigio visa est compellata virgo Rosalia exaudisse populi sibi supplicantis preces: vesperi nimirum ejusdem diei sacrum illius corpus, mirabiliter absconditum, mirabilius inventum est, nec minore Dei providentia indidem depromptum, [eodem die invenitur corpus,] quam fuerat ante depositum.

[8] Erant menses jam fere duo t, cum operam ac laborem in eo loco effodiendo posuerant quidam partim suasu mulieris ob receptam divinitus valetudinem, partim etiam cupiditate ac spe, prout est hominum ingenium, reperiundi thesauri, qui eodem loci ferebatur abstrusus: sed nullus profecto alius sese thesaurus quærentibus obtulit, nisi qui absconditus erat in agro, seu potius in petra, quæ sacris ossibus admirabili quodam opere adnata & adhærescens, illa circumquaque vestiebat, ac tumuli loco sarta tecta servabat. Igitur hæc sæpe priores investigatores frustrata fuerat, ratos se in duram silicem aliquam, quæ forte in hujus montis visceribus lateret, inter effodiendum impegisse, nec ultra ligonibus posse aperiri viam: eademque etiam hos postremos jam labore defatiscentes, atque exitum rei desperantes ab incœpto retraxissent, nisi animos spemque addidisset Deus, ut pertinacius illud urgerent. Ita tandem ferrea clava grandem silicem primo rumpunt; alterum deinde totius massæ fragmentum, non quod ita magnæ molis, sed quod majoris præ mole (id quod erat miraculo) ponderis esset, in alia fragmina discindunt: quæ ubi vacua ac levia conspicantur, rei admiratione attoniti, carissimum exoptatumque Virginis caput jam manibus se tenere animadvertunt.

[9] [& ad palatium archiepiscopi deinde portatur.] Nec temere id creditum, nam mirabile illud monumentum, quod nulla humana arte videbatur elaboratum, locus ipse sacri depositi constanti ecclesiæ Panormitanæ, & aliarum traditione certissimus, nuper exorta domi calamitas, cui satis opportunum illud præsidium submittebatur, ratio ipsa inventionis, ossium subito spectata pulchritudo & integritas, odoris a multis percepta suavitas, subsecutus statim populi concursus, animorumque conspiratio astruebant veritati fidem. Verum ut res tanta, qua par erat prudentia definiretur, diligenti custodia interdiu adhibita, proxima deinde nocte asportatum in urbem est, quod erat inventum, & in ædium Cardinalis archiepiscopi sacello repositum, donec ex præscripto sacrorum canonum de eo constaret satis. Regebant tunc Siciliam pro rege Philibertus Emmanuel Sabaudiæ ducis filius; Panormum vero don Franciscus del Bosco dux Misilmelis, princeps Catholicæ, prætor; D. Joannes Agliata baro Soloënti, D. Joseph del Bosco, D. Jacobus Lucchisius baro Camastræ, D. Horatius Strozzi, D. Petrus Bongiorno, Dominicus del Colle senatores. Qui profecto non magis inauspicatum annum suum invasione pestis, quam tam magni thesauri inventione fortunatum rati, maximopere expetivere, ut legitima præsulis approbatione sanctæ hæ reliquiæ haberentur.

ANNOTATA.

a Rogerius rex Siciliæ primus, sed dux istius nominis tertius, nepos erat Roberti Guiscardi Normanni, qui Apuliam, Calabriam & majorem Siciliæ partem Saracenis eripuit, ac posteris suis reliquit. Filium Rogerius habuit Willelmum I, quem anno 1150 regni consortem fecit. Obiit vero anno 1152, vel, ut alii volunt, 1154, ait Pirrus in Chronologia regum Siciliæ.

b Constantia quoque filia erat Rogerii. Hæc nupsit Henrico VI imperatori, ac cum eo post varios reges obtinuit Siciliæ regnum, quod etiam filio suo Frederico II imperatori reliquit. Volunt aliqui Constantiam monialem fuisse ante nuptias; at idem negant alii. Res huc non spectat.

c Garzias, aliis Garsias, aut Garcias, hujus nominis erat quartus Navarræ rex, quem Mariana eodem anno 1150, quo filia ejus Margarita Willelmo nupsit, equi lapsu defunctum asserit in venatione.

d Quod hic asserit Cascinus Sanctam fuisse charam Margaritæ reginæ, conforme est traditioni per Caietanum in prima Vita relatæ. Attamen in Opere majore opinio illa vocatur in dubium, quia non bene cohæret cum anno emortuali 1160, sive Cascinus ipse abierit in aliam deinde sententiam, sive ejus corrector Salernus. At mihi præplacet opinio hic asserta, quia annus emortualis omnino est incertus.

e De ingressu Sanctæ in speluncam Quisquinensem in Commentario actum est § XI, & § 2 data Sanctæque asserta est inscriptio mox referenda: totus vero locus uberius descriptus est § 27.

f Quo nitatur fundamento illa opinio, qua creditur Sancta ab angelis ad speluncam ducta, videri potest in Commentario num. 111 & 112. Facile ibi videbit eruditus lector, imaginem illam, quæ ibi repræsentatur, non sufficere ad certo asserendam rem tantam, quæ ne Salerno quidemibidem num. 117 satis probatur.

g Non idem prorsus, sed idem fere tempus auctor intelligit: nam inventio illius inscriptionis quadraginta diebus posterior est corporis inventione, ut videri potest in Commentario § 26, ubi antri Quisquinensis & inscriptionis inventio late est exposita.

h Cælestium comitatum non sic intelligere necesse est, ut credamus angelos visibili specie comitatos fuisse Virginem. Adi Commentarium num. 133 & 134, ubi etiam eodem § 12 quæritur ratio mutatæ habitationis.

i De Ercta monte, nunc Peregrino, deque antro ibi a Sancta inhabitato consule Commentarium § 25.

k An nulli mortalium fuerit aliquo tempore cognita, incertum est: at ne satis quidem probabile aut verisimile existimo, mansisse Virginem omnibus ignotam usque ad mortem obitam. De ea Cascini & aliorum opinione disserui in Commentario § 4, & subinde breviter aliis locis. Videri potest § 13, ubi de gestis omnibus in spelunca actum est.

l Hi favores cælestes non aliud habent fundamentum, quam pictas quasdam tabulas. At inCommentario num. 139 observavi, similia pictorum meditationi ac inventioni attribuenda videri: nec obvio sensu explicandas esse ejusmodi tabulas, nisi divini illi favores aliunde quoque probari possunt. Scimus quidem tantam esse divinæ liberalitatis ac munificentiæ præstantiam, ut centuplum promiserit, ac revera tribuat deserentibus sui amore caduca mundi bona; nec dubitamus, quin centuplicatam remunerationem Rosalia abunde acceperit: at cum mille modis electos suos remuneret infinita sua sapientia Dominus; nullum nominatim favorem ex ea veritate legitime colligere possumus.

m Ne hoc quidem probabile satis videri, dixi num. 138.

n Sanctam probabilius non obiisse sine humano auxilio & extremis Sacramentis, nec certum esse situm morientis hic descriptum, ostendi in Commentario § 14, ubi & de aliis ad mortem spectantibus egi; & diem emortualem non omnino certum esse, observavi.

o Opinionem hanc esse minus probabilem, probavi num. 155 & seqq.

p De corpore frequenter quæsito, ac prædictione de eo non reperiendo, nisi tempore gravis calamitatis, vide dicta in Commentario num. 183 & sequentibus.

q De hac pestilentia actum est § 18.

r De S. Christina apud nos disputatum est ad diem 24 Julii, de S. Nympha agit Martyrologium Romanum 10 Novembris, Siculi vero 12.

s Mirabilis hæc Sanctæ invocatio fusius relata est in Commentario num. 198 & sequentibus.

t Dies nimirum quinquaginta, ut dictum est num. 201 in Commentario, qui consuli poterit de mirabili inventione corporis, ejusque delatione ad palatium archiepiscopale § 19.

CAPUT II.
Miracula post corpus inventum: ejus approbatio; Panormus peste liberata: cultus Sanctæ multum propagatus, & reliquiæ ad varias provincias missæ.

[Miracula inventionem corporis subsecuta:] Nec longum interfuit tempus, cum divina opportune testimonia accessere: nam ubi sive ossium, sive lapidis cum illis concreti inter frangendum schedæ discussæ, vel aliquid etiam pulveris circum illa jacentis, vel aquæ de specu extillantis ægris corporibus certa quadam fiducia applicari cœpta sunt, tanta continuo vifa coruscare miracula a, ut optimum factu, ac necessarium visum antistiti fuerit, pro sua auctoritate jubere de iis cognosci, & in publicas referri tabulas totam inventionis, & rerum supra ordinem naturæ gestarum historiam. In ea cognitione trecenti ferme testes a gravibus viris in ecclesiastica dignitate constitutis rogati examinatique, & ad confirmanda dicta jurejurando adacti. Dum hæc aguntur, excedit e vivis Philibertus b prorex, cui in Siciliæ gubernatione ejusdem Philiberti suffragio designatus, & regio statim consilio subrogatus est idem Cardinalis Doria, & uti afflictam provinciam susciperet exoratus. Qui sane utraque potestate abunde pollens, rem Panormitanam universæque Siciliæ labantem consilio suo, ac labore sustentavit confirmavitque. Exacto etiam annuo magistratu, creati prætor D. Nicolaus Placidus Branciforti, princeps Leonfortis, comes Racudiæ; senatores D. Marianus Agliata & Spatafora, D. Ludovicus Spatafora, Didacus Blascus, Thomas Cascini, D. Franciscus Requesens baro S. Jacobi, D. Petrus Septimus. Qui ad civilium rerum curas in tam perturbato civitatis statu multum studii ac negotii, tum ad extirpandum pestilentiam, tum etiam pro inventi corporis approbatione adhibuerunt.

[11] [consultationes pro approbatione reliquiarum habitæ:] Itaque ad hanc rem transigendam post preces a multis religiosis viris, multaque pietatis opera ad eliciendam divinam mentem adhibita, ex omnibus fere Religiosorum Ordinibus theologi, aliique pii juxta ac graves viri ab antistite in concilium vocati: his humana divinaque testimonia summatim primum exposita: tum integra singulis tradita, domi per otium expendenda & enucleanda magis. Ubi ea satis ab his cognita ac perspecta, iterum ac tertio habita consultatio c, in qua re mature discussa, consultoque numquam intermissis precibus Deo, visum est omnibus, ipso antistite rogante sententiam, constare satis, inventi S. Rosaliæ corporis veritatem a Deo miraculis esse testatam. Nam præter innumerabilia signa quotidie ac passim edita, quorum ratio haberi vix potest, non pauca ita illustria extitere, ut non præsentes modo, sed etiam longe per orbem dissitos fama & admiratione complerint: plures ab inveteratis deploratisque morbis erepti: aliis animam agentibus planeque depositis vita servata: alii etiam a morte obita, & vel ab ipso pheretro excitati. Sed in depellenda pestilentia ejus maxime virtus enituit, sive a singulorum capitibus, sive a totis oppidis, in primis vero Panormi urbe, in qua illud etiam miraculo adscribendum, quod intermissa sancti corporis declarandi cura, recrudescebat lues, repetita, mitescebat.

[12] Itaque ne longius civitatis salus protraheretur, quæ a solo novæ Patronæ cultu ac patrocinio pendere videbatur; [reliquiæ tandem approbatæ delatæque ad ecclesiam maximam,] rogante sæpe antistitem senatu, expetente populo Panormitano, omnibus optimatibus contendentibus, tandem auspicatissimo jubilæi anno salutis humanæ sexcentesimo vigesimo quinto supra millesimum, octavo Kalendas Martii, juxta sacrorum canonum ritum D. Joannettinus Doria P. Cardinalis, Panormitanus archiepiscopus sua auctoritate corpus S. Rosaliæ esse, ac sanctum habendum asseruit, eoque nomine senatui, facta publico instrumento fide, tradidit, & venerandum populo exposuit, a quo magno concursu, lætitia, ac plausu exceptum, lacrymis etiam spe concepta quam primum recuperandæ salutis obortis. Pompa, qua tum primum ex privato archiepiscopi sacello in ædem maximam debito sanctitati cultu translatum est, pro re & operis festinatione conspicua sane fuit, non tamen pro flagranti Panormitani populi studio, & meritis Civis suæ magnifica satis.

[13] Alia d multo magnificentior quatuor fere mensium spatio comparata, [deinde vero per urbem circumlatæ pompa plane magnifica,] spectataque est V Idus Junii ejusdem anni. Ea visa non tam sacra pompa, qualis in circumferendis sacris reliquiis solemnis in magnis urbibus solet esse, sed plane triumphalis, qua Virgo sanctissima in urbe sua de pompis ejus atque deliciis devictis prostratisque triumpharet. Arca christallinis compacta tabulis, argenteisque per angulos laminis ornata atque munita, per totam Toletanam aliasque celebriores Panormi vias a lectissimis ex nobilitate viris, in quibus cum pietatis ac generis splendore ornatus etiam corporum emicabat, circumacta est. Convestiti pretiosis peripetasmatis, serico auroque intextis & acu pictis, ad summum usque fastigium & templi maximi, quod raro visum, & domorum parietes. His frondes, tabulæ pictæ, aliaque id genus ornamenta interposita, cum speciem varietate delectabilem dabant, tum etiam nihil relinquebant rude & inornatum. Erecta passim altaria splendido omni instrumento, cœlato etiam auro argentoque, ac gemmis instructa illustrataque. Arcus quatuor positi ingenti mole, majore artificio, regio prope sumptu. Qui in media civitatis area, quam octogonum vocant, publico ære est constitutus, aureorum amplius duodecim millibus constitit, reliqui etiam sumptuosi: quorum unum Genuensium e regione maximi templi, alterum Catalanorum non modico post intervallo, quartum propter mare intra portam, quam Felicem vocant, Florentinorum natio dedicavit. Omnes statuis, picturis, carminibus, emblematis ex vario poëtarum ingenio graphice picti ornatique.

[14] [quæ describitur:] Ducebant pompam ex quatuor urbis regionibus, in quas æquales partes tributa civitas est, invitati cives, & in quatuor distincti classes, vexilla holoserica auroque texta præferebant: in singulis autem singulæ urbis præsides Agatha, Christina, Nympha, atque Oliva, novam patronam Rosaliam in societatem ascitam dextra ducentes spectabantur: acus phrygii opus perpulchrum erat: tum sodalitates, quæ sunt Panormi tres & nonaginta, partim vexillis ejusdem pretii & ejusdem operis imagine insignitis, longo ordine per vexilliferos magno comitatu stipatos vario splendidoque ornatu conspiciendos; partim Sanctorum statuis auro fulgentibus & vario vocum instrumentorumque concentu ducendis, pompam omnem hilariorem jucundioremque faciebant. Cæterum religiosi Ordines sua quique pegmata, tum primum vario argumento S. Rosaliam referentia, affabre constructa portantes subsequuti. Impensa in omnem apparatum centum millium aureorum summa. Civitas universa nullo pestilentiæ metu deterrita ad eum diem festum, quam maxime posset læto splendidoque tum animi tum corporis habitu agitandum effusa.

[15] [Panormus dein Sanctæ patrocinio peste liberata.] Spes in Virginem ac Patronam suam concepta incolumitatis pignus erat: nec ea fefellit. Pro miraculo habitum, quod in contrectanda supellectile, populique tam frequenti conventu, qui per decem dies ad varia festiva spectacula maximus factus est; contagio per has occasiones grassari alias assueta, pro incremento sumpserit decrementum: ac ne ambiguum esset, cui tantum beneficium adscribendum foret, cum ab his diebus usque ad Idus Julii pestis varie processisset, hoc tamen Iduum die, qui dies anniversarius inventi corporis est, repente atque omnino cessavit. A quo rursus inito quadraginta dierum numero, perfectæ incolumitati explorandæ veteri observatione constituto, una cum pestilentia, reliqua etiam morborum genera evanuerunt; ac tandem aliis decem ad purgandam civitatem exactis, dies Septembris tertius, qui natalem sanctæ Virginis diem præcedit, primus incidit, cum D. O. laudibus ac novæ Patronæ rite persolutis, in pristinum cum reliquis Siciliæ civitatibus Panormo restituta commercia e.

[16] [Pestis post quinque circiter menses reviviscens Panormi,] Verum profecto mortalium genus divinis beneficiis nescit uti, sed ea per suam socordiam sæpe corrumpit. Quo vitio factum est, ut recuperata Panormi incolumitas perpetua non esset: nam uti, qui ex intestino aliquo morbo medicorum ope curati sunt, neglecta corporis adhuc imbecilli custodia, ex quovis lapsu detrimentum accipiunt, & in eamdem recidunt ægritudinem, ita sane illa cælesti ope restituta civitati salus, incuria nostra conservata non diu est. Quinque circiter post menses pestilentia revixit, quæ jam plane extincta fuisse videbatur; seu quod aliquid infectæ vestis, vel non satis exploratæ, vel hominum avaritia absconditæ, ad usum, quasi tuta salvaque omnia essent, adeoque ad perniciem depromeretur, sive quod ex aliis oppidis eodem malo laborantibus (nec enim adhuc Sicilia liberata erat) peregre venientes in urbem temere recepti, sive quo alio casu incertum est. Illud pro certo habendum, non sine Dei nutu id contigisse, qui ex erratis hominum attollendæ gloriæ suæ ac suorum argumentum capere consuevit. Ita ex duplicato civitatis malo D. Rosaliæ conduplicatum beneficium est.

[17] Eadem opitulante mitior quam antea lues fuit, [rursum Sanctæ beneficio, ut creditur, fuit exstincta:] nec itidem, ut solebat, recrudescere visa, quinque itidem menses laboratum ex ea est. Ab universa vero civitate omnino depulsa f iterum anno MDCXXVI, Mense Junio, recurrente scilicet peracti anno proximo triumphi, atque ipsius inventionis appropinquante die, cum Siciliæ præesset adhuc Cardinalis Doria, qui a republica sublevanda non ante conquievit, quam eam pristinæ incolumitati restitutam expurgatamque redderet, urbis vero magistratum gererent, D. Franciscus Agliata & Paruta princeps Villæ Franchæ, D. Simon Parisius & Bononia baro Melochæ, Gaspar Agliata, D. Vincentius Landolina, D. Antonius Colnagus baro S. Veneræ, D. Antonius Gasconius, Don Carolus de Thermis, qui in eadem restituenda tuendaque strenue laborarunt. Nec multo post latius id beneficium in omne Siciliæ corpus a capite promanavit. Ea confessio omnium fuit, Siciliam universam a pestilentiæ morbo, a quo vix aliquando humana arte atque præsidiis populi expediuntur, divæ Rosaliæ beneficio brevi liberatam, haud tam multis civibus desideratis.

[18] Exinde vulgata incolumitatis fama, mirum quantum ejus nomen, [varii proreges de Sicilia per Sanctam peste liberata testati sunt.] & cultus in omnes Christiani orbis regiones cœptus est propagari. Quod etiam in publicas tabulas relatum est multis per totam Siciliam a proregibus aliis alio tempore promulgatis edictis, primum ab eodem Cardinali Doria, deinde a marchione Tavaræ, qui postea Siciliæ præfuit, cum eodem tempore urbis magistratum gererent D. Cæsar Cajetanus marchio Sortini, prætor; senatores D. Octavius Corsettus, D. Aloysius Silvera, Alfonsus Saladinus, D. Octavius Orioles, D. Petrus Buttunerius, Franciscus Ares; tum demum a duce Albuquerquii, qui hoc tempore Siciliam prorex gubernat; in quibus edictis cum vel per oppida jam peste purgata, vel per omnem insulam jungendi commercii, vel demum etiam rei familiaris libere transvehendæ potestas fieret, Siciliæ liberatio communi divæ Rosaliæ patrocinio refertur accepta.

[19] Aliquid inventi corporis reliquiarum g expetitum, ut præsens malorum amuletum. [Reliquiæ ad varias provincias missæ,] Panormo hæ missæ, ac publicis litteris ab antistite Panormitano comprobatæ, magno cum gaudio, atque omni festivo apparatu a civitatibus exceptæ. Multæ D. Rosaliam in patronam elegere, quarum hic catalogum recensere longum esset. Nec vero cum Siciliæ solum oppidis, sed cum omnibus gentibus id boni communicatum, atque in omnem fere orbem impertitæ reliquiæ. Romam h atque in alias Italiæ civitates, ad reges Hispaniæ, Galliæ, Poloniæ, in Germaniam denique transmissæ, eademque litterarum fide publica consignatæ, ab accipientibus magno in pretio ac veneratione habitæ.

[20] Verum enimvero Urbanus VIII Pontifex Maximus ex urbe terrarum orbis capite, [eæque magno in pretio habitæ ab Urbano VIII:] veluti ab excelsa specula signum ceteris extulit, quo & eorum pietatem ratam faceret jam susceptam, & alios etiam face sua inflammaret; mirum enim quantum tam magnus ac pius Pontifex in hanc Virginem non sine aspirante Deo incensus sit. Quas reliquias theca ex auro argentoque pulcherrime facta inclusas a duce Montis Alti dono primas accepit, continuo adorationis cultu prosequutus est, idque instrumento publico in Romana curia confecto testatum voluit posteris: neque solum honorem hunc cæteris cælicolis communem, ac debitum habuit, sed quod fuit singularis cujusdam erga eam pietatis, dentem (hic enim erat ex reliquiis excerptus, ac datus) collo suspensum quasi peregrinam magnique pretii margaritam gestavit in pectore.

[21] [ab eodem memoria Sanctæ Romanis Fastis addita:] Præterea anno MDCXXIX tum sua in Virginem propensa impulsus voluntate, tum rogatu ejusdem Cardinalis Doriæ, & Panormitani senatus, D. Antonii de Requesens principis Pantellariæ, prætoris, Don Caroli Siracusa, D. Mariani Agliata & Spatafora, D. Petri Giurato, D. Joseph Buonajuto, D. Leonis Rosselli, D. Gasparis Giurato, senatorum, ejus nomen Ecclesiæ Fastis non sine honorificentissimo elogio adscribi voluit; neque id uno in loco, sed diem natalem pridie Nonas Septembris, & inventionis Idibus Julii recenseri; acceptam postea aliam a Cardinali Doria reliquiarum partem ex brachio eodem cultu habuit; postremo studium in hanc Virginem excandescens in pectore quamvis augusto Pontificis diu contineri non potuit, quin tum aliis signis, tum datis præsertim diplomatis tribus sese proderet, duobus ad Cardinalem archiepiscopum, quorum unum gratiarum actionem de dono reliquiarum misso, alterum de relata in Fastos D. Rosalia nuncium continebat; tertio ad Panormitanum senatum misso, quo ejusdem beneficii sui, & singularis tum in Virginem, tum ejus civitatem universam suscepti amoris significationem gratulationemque tam magno thesauro invento complectebatur. Missa hæc diplomata fuere anno MDCXXX, D. Mario Gambacurta marchione Mottæ prætore; Joanne Roxas, D. Joseph Antonio Ballo & Sollima barone Calattuyi, Lancilotto Castelli, D. Francisco Russelli Cap., Martino de Pinedo, D. Vincentio Gambacurta senatoribus.

[22] [specus montis Peregrini magnifice exornata.] Interea civitas Panormitana non minore ardore magnifica opera ad ejus cultum, jam olim voto destinata, ac jam inchoata magno collatæ publicæque pecuniæ sumptu prosequebatur. Nam antrum Peregrini montis, ubi Divæ corpus inventum, in templi modum conformatum est & exornatum. Ara marmorea eo ipso in loco, ubi sepulta delituerat, constituta. Intra aram imago posita eodem situ gestuque, quo ibidem jacuerat. Columnæ quatuor ex lapide iaspidis ambientes aram æneum tectum sulciunt, quo adversus guttas ex rupe jugiter manantes ara protecta est, cancellis item æneis & ara & ipsæ antri fores munitæ. Reliqua specus marmoreis tabulis, in quibus res illic gestæ carminibus prosaque explicatæ incisæque ad memoriam posteris & exteris cognitionem tradendam, tecta ornataque fere est tota i.

[23] [sacellum item Panormi pretiosum atque arca corpori servando elegans constructa.] In urbe vero ipsa hæc sunt: in templo maximo, ubi erant jam a majotibus ædificata duo se invicem e regione spectantia & uno vestibulo comprehensa sacraria, quorum alterum divæ Christinæ, alterum D. Nymphæ (licet hoc nondum absolutum esset) arcas argenteas reliquiarum custodes religiose servaret, amplificatis Septentrionem versus vestibuli spatiis, tertium sacellum, ubi S. Rosaliæ novæ patronæ nova arca reponeretur, in antiquiorum medio, ut illis etiam esse ornamento posset, constitutum est. Eadem opera crustis marmoreis omnium operti parietes, ac multigenum lapidum expolito vermiculatis emblematis luculenter ornati k. Arca demum ex argento eleganti opere descripta anno MDCXXXI, prætore Don Francisco Valguarnera & Carretto comite Asori & principe Valguarneræ Cap., D. Petro Palacio, Horatio lo Mellino, D. Carolo del Voglia Capisciano, Andrea Agliata Vespasiani filio, Francisco del Colle, Simone Bonaccolto senatoribus, incepta, quinque mensibus perfecta. Laminarum in ea spectanda crassities, ac varia cælatura: argumenta item vitæ, rerumque gestarum Virginis signis partim fusis, partim anaglyptica arte pulcherrime factis extantia: alia præterea signa, aquilæ tenentes scuta, bajulique sustinentes arcam: ipsa diva Rosalia in summo eminens: ex solido argento omnia fusa: librarum pondo mille quingentum.

ANNOTATA.

a Hæc miracula dabuntur post hanc Vitam partim ex Salerno, partim ex Cascino. De iis jam dictum est in Commentario num. 207, ac211 & 212.

b Obiit Philibertus Sabaudiæ ducis filius, ac Siciliæ prorex die 3 Augusti anni 1624, ut habet Salernus in Commentario num. 208, & Pirrus tom. 1 Siciliæ sacræ pag. 199 addit Cardinalem Doriam tunc tertium regni Siciliæ administrationem pro rege suscepisse. Verum præfectura ipsius tantum durabat, donec alius prorex a rege statutus advenisset.

c De variis consultationibus pro approbatione reliquiarum, earumque recognitionibus consuli potest Commentarius prævius § 20 & 21.

d De translatione prima ad ædem maximam in Commentario actum num. 234, ac deinde de translatione per urbem § 22.

e Argumenta præcipua liberatæ pestilentia urbis patrocinio S. Rosaliæ recensui in Commentario num. 240.

f De secunda hac aut reviviscente pestilentia agit Commentarius § 23.

g De reliquiis Sanctæ ad varias Siciliæ urbes missis, pieque & solemniter exceptis, multa dicta sunt in Commentario § 33 & sequentibus; ubi item expositum, quibus locis electa sit patrona.

h De transmissis Romam & in varias provincias reliquiis videri potest Commentarius § 30, 39, 40 & seq., de honore iis habito ab Urbano VIII, item § 30, ubi etiam exposita sunt, quæ tam laudatus Pontifex quam ejus successores præstiterunt ad cultum Sanctæ promovendum.

i De ornata Sanctæ specu in monte Peregrino actum est § 25 & iterum § 28.

k Pretiosum Sanctæ sacellum, uti & arcam, in qua corpus servatur, § 29 non solum descripsimus, sed etiam æri incidi curavimus.

MIRACULA
Auctore Petro Salerno S. J.
Ex Vitis Sanctorum Siculorum Octavii Caietani.

Rosalia Virgo anachoretis, prope Panormum in Sicilia (S.)

A. Petro Salerno S. J.

CAPUT I.
Variæ sanationes, factæ pleræque post sumptam aquam, Sanctæ reliquiis aut lapide sepulcri consecratam.

[Cur acutor miracula aliqua e multis referat:] Res ipsa jam postulare videtur, ut sicut aliqua de traditione, cum opportunus incidit locus, commemoravimus, ita hic aliqua miracula a percenseantur; nimirum liquido ut omnibus constet, quibus rationum momentis sapientes viri ad hoc de reliquiarum cultu decretum sanciendum inclinati sint; tum ut peripecta sint Dei auctoris omnium opera, qui & in Sanctis suis maxime gloriatur, & in hac misera temporis conditione misericordiam suam cum summa potentia conjunctam elucere voluit maxime. Nec vero consilium est omnia persequi, ne longius, quam satis est, protrahatur historia: sed ex omnibus ea, quæ relatu dignissima sunt, referemus, quæque publicis tabulis consignata, & multorum testium confessione, ac juramento firmata. Et primum quidem quæ in urbe, tum quæ in lazareto b gesta sunt.

[2] [mulier ex abortu mortivicina,] Nympha Quaranta c septimum & vigesimum attingens ætatis annum, Prospero Quarantæ muliebrium crepidarum artifici in matrimonium data, partum immature abegit: quicum tanta vis sanguinis præter abortientium morem profluere occepit, ut exhaustis cum sanguine viribus semimorata in lecto cubarit. Obstetrix, cujus ætas, ad quinquagesimum quintum producta annum, in ea arte atque experientia consenuerat, ac medicæ artis peritus extemplo convocati, paucas illi vitæ horas naturæ lege permitti uno ore pronuntiant; instrui Sacramentorum armis oportere; & quidem festinato opus esse. Cum igitur circa secundam noctis horam expiatis exhomologesi animi maculis, deserretur ad ægram Eucharistia, obvius illi fit, Deo potius itineris ejus duce, quam sorte, D. Hieronymus de Terminis, qui administrandis lazareti rebus a senatu præpositus, domum se referebat. Equo statim desilit, pietate non minus quam nobilitate ornatus eques, & sacram Eucharistiam ad domicilium usque moribundæ prosequitur: postea vero quam ad templum eam eadem pietate reduxit, tum demum venit illi in mentem ossis S. Rosaliæ, quod secum circumferebat, eo consilio sibi a reverendissimo vicario don Francisco de Riba traditum, ut ægris ad sanctitatem ejus comprobandam applicaretur: dolet ex animo, quod, cum data facultas esset, per oblivionem & mulieris valetudini, & sanctæ Virginis gloriæ defuisset.

[3] Verum cum animadverteret eidem sacerdoti eodem esse regrediendum extremæ Unctionis caussa, [sumpta aqua, quæ Sanctæ reliquiis consecrata erat, subito sanatur:] occasionemque sibi oblatam præteritæ culpæ redimendæ, comitem se illi adjunxit. Ubi ventum est domum, ac res sacra rite perpetrata d, extractum ex sacculo holoserico frustulum ejus ossis, ac pugillum pulveris ex eodem antro montis Peregrini collectum, atque in aquam immersa e precibus S. Rosaliæ a sacerdote consecrari jubet, ac viro tradi, qui eam uxori propinet: quibus peractis, ambo discessere. At vir omni cunctatione abjecta, eam uxori porrigit, monens aquam esse S. Rosaliæ sacram: sperare se ejus ope valetudinem recuperandam. Illa oppressos oculos tollens, & se, salutem ac vitam suam Virgini commendans, potum hausit. Nec illum spes, hanc commendatio fefellit: ubi paulum quievit, marito renuntiat repressam aliquantulum sanguinis effluentis vim, mox etiam omnino stetisse, nec ullo se morbo gravari. Itaque ab instantis mortis periculo eadem ferme hora, qua moriendum illi prædixerant medici, evasit prorsus incolumis. Quare tam prospero rei exitu lætus Prosper Deo Optimo Maximo ac sanctæ virgini Rosaliæ meritas egit gratias; & ubi illuxit, D. Hieronymum & sacerdotem convenit, ut tam læta nunciaret, & gratum animum præseferret.

[4] Nec solum aquæ potus huic mulieri, sed lapis ipse S. Rosaliæ alii sanguinis profluvium stitit. [sanguis graviter vulnerati lapide sepulcrali Sanctæ mox sistitur:] Joannes Andreas Montaltus in pervigilio S. Jacobi apostoli anni MDCXXXIV f vulnus in adverso pectore, qua vergit cor, cultro ictus accepit, quo incisa etiam vena est, quam arteriam vocant: tantaque ex ea prosiluit sanguinis copia, ut eo obrutus jaceret exanimis. Cum multa incassum medicamenta g ad eum cohibendum essent adhibita, & chirurgus Joannes Colonna inspectum vulnus humana arte curari posse negaret, atque adeo mortem saucio homini appropinquare, appositus lapis h S. Rosaliæ, & sanguinis fontem obstruxit, & semimortuum excitavit, & paucis demum diebus pristinæ incolumitati restituit.

[5] Nec solum factis vulneribus remedium attulit sancta Virgo; [mulier ex hydrope sanata,] sed etiam ne fierent, repræsentavit: nam Maria de Martino hydrope diu i multumque afflictata, cum etiam in ea morbus vim confirmasset suam, teste Willelmo Carrega medicæ artis doctore, nihilque omnia fere tentata remedia contulissent, nec aliud eodem teste superesset, quam si perfoderetur umbilicus, aqua S. Rosaliæ intrito lapidi admixta, atque epota, omissoque alio quovis medicamine, plane convaluit.

[6] Marcellum vero Lopes k, cujus sinistrum oculum prope occupaverat vicinus tumor malis affectionibus scatens, [vir ex gravi oculorum malo;] febris etiam invasit. Coguntur medici plures, ut consilium capiant de eo curando: consentiunt omnes resecandum esse tumorem, vel cauterio inurendum: sed humanis remediis divina antevertunt. Admovet ille intumescenti fronti particulam ossis lapidi adhærescentem, quæ ex S. Rosaliæ reliquiis habebatur: exinde captus modico somno. Regressi postridie medici & febri & tumore liberum eum offendunt. Jurarunt omnes eam valetudinem nec naturæ beneficio, nec medicinæ ulli, sed divinæ solum virtuti tribuendam.

[7] [tumor maxillæ momento abactus,] Simili fere morbo Agatha Galla divinitus servata est. Hæc sibi derepente genæ usque adeo intumescenti, ut quasi altera promineret facies, occurrit propere ingesto in os lapide l S. Rosaliæ, eique se ac salutem permittendo suam: nec vero cunctata est Virgo invocanti succurrere: eodem temporis puncto evanuit tumor. Id & mulieris ipsius & conjugis, & ancillæ confessione compertum est: insignes etiam medica arte homines juramento affirmant, non potuisse naturæ vi eam humorum copiam sine ipsius mulieris detrimento intro refundi, sed altius eam caussam esse petendam.

[8] [diuturnum oculorum malum depulsum:] Accedit his etiam Vincentius Ciaccius graviori periculo in eadem corporis parte liberatus: ex oculis nimirum magnopere ac diu m laborarat, ita ut eorum altero, sanguine suffuso nimioque calore inflammato, captus propemodum videretur: nec dolorem ex iis solum, sed molestiam quoque trahebat maximam, quod non modo adversum solem, sed ne illuminatum quidem aërem intueri, aut ferre posset: quod si quando per urbem ingrediendum esset, demissa pilei ora, vel alio quovis modo eos protegere necessum erat. Omnes fere prosequutus fuerat vias, quibus eos sanari posse speraret: sed tantum abfuit ut juvarent remedia, ut aliquod eorum etiam noceret. At nunc expertus cælestis medicinæ vim, implicitum bombyce pulverem, lapidisque fragmenta chartula involuta oculis cum admovisset, non plus interfuit moræ, quam quantum pronunciandis semel oratione Dominica ac Salutatione angelica insumitur, quibus pie precibus usus est, cum subito doloris atque incommodi omnis expertem se sensit, omniaque cernere clarius quam quando incolumis fuerat.

[9] [puella peste infecta, cum melius haberet sumpta S. Rosaliæ aqua,] Puellæ duæ a mortis limine revocatæ; in quibus quia tota rerum gestarum series admirationem habet, boni consulat lector, si quid nimis enucleari videbitur. Altera est D. Agatha Morsa n, nobilibus parentibus D. Francisco & D. Maria Morso nata. Hanc sub noctem febris aggreditur, dolorem capitis & inguinum secum afferens. Prima luce medicus cum febrim & tuberculum in inguine exortum comperisset, peste infectam asserit: demum aliorum commercio interdici jubet. Flavia Majorana vicinæ suæ calamitate permota, aquam offert osse sanctæ Rosaliæ injecto, ac precibus rite sacram: hanc ut ebibit puella ac res suas sanctæ Virginis commisit fidei, continuo levari se morbi molestia sentit, remittere febris vim, ac tumorem ferme evanescere. Quo comperto, parens puellæ contendit a D. Hieronymo Grimaldi, cujus curæ regio illa urbis a senatu commissa fuerat, ut habita cognitione levioris morbi, ne medicum mitteret ex iis, qui peste arreptos curare soliti, sed qui suspectos. Impetrat: mittitur Hieronymus Mancusus; qui cum deferbuisse febrim & tuber abolitum fere animadverteret, secus quam prior medicus senserat, suspectis eam adjudicat. Hinc, ut plerumque homines ex eventu res metiuntur, commendare hunc, invehi in priorem medicum cœpit D. Franciscus, quod non bene perspecto filiæ morbo, segregandam a civium communione duxisset domum. Excepit has querelas Flavia Majorana, & nacta occasionem, comiter hominem alloquuta est: perperam ab illo medicum incusari: habendam potius S. Rosaliæ gratiam, cujus aquæ potus ægritudinem filiæ minuisset: sed quo plus filia valetudinis acquirebat, eo ille in sua sententia obdurabat magis.

[10] Non inultum profecto tulit ingratum hominis animum sancta Virgo: [ac ideo pater negaret peste infectam esse, ad extrema reducitur;] quamquam in eo puniendo severitatem misericordia temperarit. Postero die increscit filiæ malum, reviviscit tumor, febris exitialis efficitur. Mutata puellæ habitudine, sententiam mutat Hieronymus, infectisque eam addicit: ipse se ab ejus removet cura. Succurrunt illi Demetrius homo Græcus, in eo morbi genere curando usu & exercitatione abunde pollens, & una Pompilius Nastasi: utrique actum de corporis salute pronunciant: animo subveniendum. Itaque accitus sacerdos cælesti Pane, sacro Oleo roborat. Præceps ad mortem ruebat puella: vi appetendi amissa, quartam jam & vigesimam horam sine cibo ac potu traduxerat: deficiunt vires: natura concedit morbo, ac supremos jam anhelitus ciet: mater desperata filiæ salutem, ceream Christiano more facem, ac thus accensum cervicali apponit: &, quæ misera est eo tabescentium morbo conditio, ut a quibus maxime expectare deberent opem, destituantur, ipsa se a filiæ congressu divellit o. Sed enim pater, ut nihil intentatum relinqueret, quo spiranti adhuc filiæ subvenire posset, obtestatus uxorem est, ut ingressa cubiculum, electuarium ex hyacinto confectum, ex medici præscripto ultimum vitæ subsidium, afferret natæ. Recusat mater, rata filiæ nihil prodesse, sibi autem obesse plurimum posse: vicere tamen & patris preces, & maternus in filiam amor; atque ut quoquo modo sibi caveret, aceto se proluit, quod ad retundendam contagionis vim, si quid aliud, natum est: tum hyacinthum, vel, quo incipiente morbo gaudere visa est, electissimum offert vinum. Illa interroganti ne annuit quidem: quin & hyacinthi buccellam digito in os ingestam actutum respuit. Igitur cum lachrymulam ab oculis labi, quod ultimum est recedentis vitæ vestigium, & pedes etiam calore destitutos sensisset, renunciat viro filiam extrema pati, ac de sepultura cum eo agit: hic itidem cum eo, cuia intererat, D. Hieronymo Grimaldi.

[11] Hos etiam sermones excepit Flavia Majorana, quod facile fuit, [ac deinde, sumpta rursum illa aqua, subito sanatur.] cum utriusque domus in angiportu sitæ sese e regione respiciant: & quamprimum alloquendi copia fuit, matrem de salute filiæ percontata, cum extinctam propemodum accepisset, bonæ spei plena aquam S. Rosaliæ osse consecratam offert. Redit cum hoc poculo ad filiam mater: vix rogata puella, utrum sibi placeret ex ea sumere, demisso annuit capite, ac bibit. Cujus umquam tanta medicinæ vis, ut eam tam subito a mortis ore, ac faucibus extraxisset? Respirat, oculos tollit, & quasi mellis, vel si quid melle dulcius est, delibata dulcedine, rursus eodem potu se recreat, vires statim ac sensus resumit, ac cibos expetit. Pater tam inopinato eventu stupens, properari cibos jubet ad instaurandas ægrotæ vires: his primum cum voluptate pascitur: post paulo uberiori etiam cibo reficitur: somnum capit, a quo incolumis prima luce excitata est. Accersitus medicus, postquam tam insolitam ac mirabilem mutationem admiratur, supra naturam id esse affirmat.

ANNOTATA.

a Titulum hisce miraculis talem præfixit auctor: Aliquot miracula in inventione S. Rosaliæ virginis Panormitanæ; non quia omnia ipso inventionisdie facta sunt, sed quia non diu post inventionem, & ante approbationem reliquiarum contigerunt. Relata illa primum sunt Italice a Cascino ex processibus coram Cardinali Doria institutis; Salernus vero e pluribus hæc Latine exposuit.

b Lazaretum hic est domus seu valetudinarium peste infectis unice destinatum.

c Hoc miraculum narrat Cascinus lib. 1 cap. 12, ubi est vigesimum quintum ex centum, quæ eo capite referuntur.

d Id est, ubi extrema Unctio administrata erat infirmæ, ut habet Cascinus.

e Laudatus Cascinus habet, aquam fuisse consecratam reliquiis S. Rosaliæ, nec ille de pulvere loquitur.

f Legendum anni MDCXXIV, ut patet ex Cascino, cujus hoc est decimum septimum ex centum mox dictis.

g Ait Cascinus medicum non scivisse remedium, quo sanguinem sisteret; tantumque effluxisse sanguinis copiam, ut mox moriturus videtur, & jam instar mortui jaceret sine motu.

h Lapis hic sepulcri S. Rosaliæ a muliere præsente datus est Joanni Colonna medico, ut vocatur a Cascino, & ab ipso medico vulneri applicitus, quo sanguis mox stetit. Sequenti autem die, cum vulnus intumuisset, idem lapis rursum applicitus, invocata simul S. Rosalia, itaque vulnus expurgatum ac paucis diebus sanatum, teste Cascino.

i Per annum hydrope laborasse, & desperata fuisse medicis dicitur a Cascino, cui id est octavum miraculum.

k Marcellus Lopez vocatur a Cascino, cui hoc miraculum est vigesimum quartum. Laboraverat sex mensibus grandi oculorum malo, cui ex febribus tumor ille accesserat. Verum, ubi aquam consecratam reliquiis Sanctæ tumido oculo cum fiducia admoverat (Salernus ipsam reliquiarum particulam scribit admotam) dormivit duabus horis, ac dein se prorsus sanum reperit, teste Cascino. Erat Lopez annorum quadraginta trium, ac unus e tribus capitaneis, ut vocant, servitio senatus Panormitani addictis.

l Factum est hoc miraculum die sequenti corporis inventionem, seu 16 Julii anni 1624, atque idcirco tertium recensetur a Cascino, qui testatur frustum istud lapidis sepulcralis eodemdie datum fuisse Antonio Gallo, qui id uxori suæ porrexit; hanc vero istud ori imposuisse, recitata semel Salutatione angelica, itaque subito sanatam.

m Cascinus, cui hoc quartum est, asserit malum istud oculorum duraße quatuor mensibus, priusquam subito sanaretur, prout exponit Salernus.

n Puellam fuisse annorum quatuordecim testatur Cascinus, qui id narrat octogesimum septimum miraculum, aitque factum mense Januario anni videlicet 1625.

o Cascinus asserit, facta esse a patre, quæ hic matri attribuuntur. Præterea omittit, quæ hic dicuntur de repugnantia matris in juvanda filia, de ceteris consentiens. Porro, dum scriptores hi in similibus adjunctis dissonant, dubitari potest, uter rectius scripserit: nam, etsi Cascinus sit coævus ideoque videatur præferendus, potuit Salernus etiam habere processus authenticos, atque ex iis leviusculos Cascini errores corrigere, aut supplere nonnulla ab eo prætermissa.

CAPUT II.
Aliæ sanationes, variis modis impetratæ post S. Rosaliam invocatam.

[Puellula submersa aut vitæ divinitus] Altera est Laurentii ac Dorotheæ Avernæ filia, cui Angelæ inditum nomen. Hæc in aquas domestici fontis, qui erat in vicinis ædibus per caput & pedes ierat præceps: cum in eo quartam jam horæ partem a, supinis, ut ceciderat, pedibus hæsisset, ac jam motum edere desiisset, eam ex adversa fenestra mulier Hieronyma casu conspicatur. Hæc S. Rosaliæ propitiam opem implorat puellæ: quod primum omnium insita in animo erga Virginem pietas suggessit. Sed omen sane futuri miraculi fuit, quod non invocationi, sed reliquiis divino decreto debebatur. Advolat deinde, extrahit intermortuam b, quippe albicantibus oculis, exerta lingua, turgidulis genis, labellisque spumantibus: parentem puellæ in amicorum cœtu propter ipsas fores offendit. Hem! quo adversa fortuna tua redegit tibi filiam, inquit, Laurenti? O spectaculum non tibi, ac tuis modo, sed saxis etiam luctuosum! Modo eam aquis extuli non victuram potius, quam morituram. Durum sane; sed est patientia emolliendum, quod infectum fieri fas non est. His verbis, ac multo magis deformi filiæ aspectu perculfus parens lachrymari extemplo, pectus pertundere, questibus cœlum lacessere: ac desperata ejus vita, de funere cogitare. Misit etiam amicos ad proximum Franciscanorum cœnobium, qui id curarent: matrem vero celari rem voluit, ne quæ febri maligna confecta erat, & jam sacro Viatico morti comparata, ei præriperet animam repentinus dolor. Interim clamoribus & nunciis excitus, de proxima officina accurrit Franciscus Christadorus, D. Rosaliam ipse identidem exclamans, bono esse animo parentem jubet: sperare se D. Rosaliæ auxilio filiam a morte vindicandam: fragmentum lapidis cum ossis particula concretum ex iis, quæ in monte Peregrino nuper reperta fuerant, admovet puellæ capiti atque humeris. Mirum dictu! In aspectu atque oculis multorum excitari puella cœpit & haustam aquam ac cibum evomere.

[13] Ubi spes vitæ rediit; advocant medicos. Hi contra longiorem lucis usuram illi superesse negant; [aut sanitati restituta: ipsius quoque mater sanata:] præscribunt tamen sua de more remedia; quorum, matre ipsa teste, adhibitum nullum. Non tam igitur his, quam S. Rosaliæ præsenti ope in spem adducti, factoque sibi animo, omnia ad matrem deferunt, quæ natam gremio suo, eodemque fovit lecto, quo ipsa jacebat. Vix media effluxerat hora, cum parentem vocat, ostendit filiam omnino sospitem, renidentem sibi, unaque in lecto colludentem. Parens amicum adducit: mirantur ambo non solum in integrum eam rediisse, acsi nihil uspiam mali passa esset, sed vegetiorem, pulchrioremque solito. Miraculum mox miraculo additum; mater c eo loci, quo paulo ante diximus, deducta, earumdem reliquiarum beneficio brevi convaluit. [moribunda e peste sanata,]

[14] His adscribi potest alia ab urgente etiam morte servata: Margaritæ Bottegaræ nomen est. Hæc pestilenti febri vexata, ac duabus papulis exulcerato crure, admotum illis ignem perpessa, eo pervenerat, ut medicorum auxilio destituta, jam intermortuis oculis supremos traheret spiritus. Unde sacerdos quidam, qui eam de media via (nam tum custodes adeuntes cavebant ne cum infectis commercia jungerentur) agentem animam vidit, monere non desistebat eos, qui domi erant, ut Christianis eam monitis in eo agone confirmarent. Cum eodem se contulisset Stephanus Garofalus medica arte præditus, quam aquam pridie ejus diei S. Rosaliæ sacram sibi paraverat, per eos, qui aditus observabant, tradendam morientis matri in manus dedit: quam ab ipsamet matre in os infusam cum sorbuisset ægra, quieti sese in altera lecti sponda composuit, ibique convaluisse duas ferme post horas reperta d: postera luce e lecto excitata, in ipso aditu domus, sermonem miscere cum aliis visa est ab iis, qui eam pridie ut depositam luxerant.

[15] [alius eo malo laborare incipiens,] Alii non eo se redigi passi sunt; sed malum in ipso sui ortu de medio sustulerunt. D. Octavius Moradel legis peritus, ubi meridiari desiit, incaluisse se præter solitum sensit: oculos etiam caputque prægravari, æstuare cor, & quod maximo erat indicio, dextrum genu ad inguen usque dolore afflictari. Itaque uxoris suæ monitu in lecto decumbit: hinc vero magis ac magis ingravescit dolor: ad remedia adjiciunt animum. Sed uxor primum omnium ad id, quod recens a Deo fuerat oblatum, confugit. Potandam aquam S. Rosaliæ conjugi offert: qua ille hausta, sedari sibi cordis æstum sensit. Inde cum secundari a Virgine spem vidit suam, tentare alia; digito in aqua intincto loca dolore infesta cœpit contingere: simul ac prima pars tacta est, hinc, velut adversum hostem ferre non posset, aufugit dolor: ille fugientem insequitur, donec continenter fugatus omnis. Cum igitur vacuum se dolore exclamasset, id S. Rosaliæ acceptum retulit, ac placidæ quieti se dedit. Postea nullius adminiculo surgens resedit in lecto, qui paulo ante versare non poterat latus e.

[16] [rursum alia jam correpta,] Similis etiam victoria non absimili ab hoste parta. Glans in inguine existit Hyacinthæ Anfuso, famulæ f D. Josephi Roasi sacerdotis spectatæ virtutis: dolor etiam caput, rigor ac febris totum quatiunt corpus. Hic ubi rem oculis ac manibus mulierum exploratam sensit, posthabitis aliis, ad hæc primum arma confugit: recens enim vulgari cœperat miraculorum S. Rosaliæ fama: audierat etiam eodem die particulam lapidis excisi in antro montis Peregrini in potestatem venisse cujusdam feminæ, quicum sorori suæ consuetudo intercedebat. Hunc postquam ab illa commodatum accepit, vovit etiam rem divinam sanctæ Virgini se facturum: tum aquam a se ipso eo lapide ac precibus consecratam, bibendam famulæ suæ ministrat. Vovet etiam ægra jejunium; examen vero mulierum, quæ domi erant, & pro sua singulari pietate & sacerdotis etiam jussu in genua procumbens, præeunteillo, statas S. Mariæ Virginis preces submurmurabat: quibus absolutis, quærenti D. Josepho, qui valeret, Meliuscule, respondit mulier, ac videri tumorem decrevisse. Instant igitur precibus; recedentem loco hostem, quibus S. Rosaliæ implorabant opem vocibus, veluti persequuntur. Inter precandum rogata identidem Hyacintha, detumescere sensim tuberculum asserebat, donec dimidio fere quadrante, omnino dissipatum est.

[17] His quoque armis ac vocibus alia mulierum manus abegit hostem. [item alia,] Francisca Grutta g quindecim annos nata, cum e strato levaret corpus, male affecta sensit inguina: vidit etiam intumuisse aliquantulum. Re primo aspectu levis momenti ac neglectui habita, ad domestica munia obeunda se contulit. Verum circa meridiem, cum non molestiam modo, sed & dolorem traheret, atque adverteret paulo plus tubercula prominere, sitire etiam se vehementer; amicam h, quæ domi suæ degebat, de tota re certiorem fecit. Illa fragmento lapidis S. Rosaliæ in aquam injecto, nullo alio ritu adjuncto, nepti non semel propinavit: at, quæ aliis statim salutem attulerat, in rem nihil profecit. Quis divina audeat divinare consilia? forte ut quo magis in aperto esset malum, eo miraculum splendesceret magis. Igitur cum invesperasceret, non solum siti, sed & capitis dolore, & febri æstuare: nigrescere etiam labra, tubera eo magnitudinis procedere, ut quatuor transversos digitos longitudine, digitum latitudine exæquarent: variis etiam maculata coloribus acrem dolorem incutere. Accedit mater, ac de re tota cognoscit. Quid faciant? quo se vertant? ad medicasne artes, an ad sanctæ Virginis rursus refugiant opem? In altero periculum suberat vel commigrandi in lazaretum, vel per bimestre sere intercludendæ a commercio domus: in altero jam repulsam a sancta Virgine tulerant. Consuluerunt sane aliquanto post meridiem pro foribus medicum, sed suppressa de tuberibus mentione; ut ejus consilia nocumenti forte plus quam adjumenti potuissent afferre.

[18] Consternatæ itaque pari dolore ac metu, omissis illis, [post secundam invocationem,] tres uno animo mulieres exposcendam rursus S. Rosaliæ opem censent, bonæque spei plenæ, ante papyraceam ipsius imaginem cum animo corporibus quoque prostratis, magnamque lachrymarum vim profundentes, eam exorare contendunt. Ecce autem inter orandum veluti divinitus impulsa ægra ipsa lapide strumas contigit; nec non salutarem sibi lapidis tactum sentit: affirmat omni se capitis & inguinum dolore, tuberibus etiam vacuam. Aliæ vix credunt, ratæ a nimia cupiditate valetudinis assequendæ ea verba proficisci. Oculis igitur ac manibus explorant, uti se res habeat: vident tantumdem esse omnia, acsi nulla umquam fuissent: quæ tamen paulo ante oculis viderant, manibusque attrectarant. Tum vero admiratione ac gaudio perfusæ, Dei Optimi Maximi potentiam, beneficiumque S. Rosaliæ laudibus efferunt. Hæc omnia sacramento adactæ tres ipsæ mulieres retulerunt.

[19] Eadem Virginis beneficentia in unam domum sese effudisse visa est; [tres consequenter in una domo peste,] quater i etenim invocata, quater adfuit præsens. Nam Dominicus de Bartolo Panormi natus annos septem & triginta, filia sua, contagionis caussa, ad lazaretum deportata, domi cum uxore, reliquaque familia ab aliorum consuetudine sejunctus, ut fit, ab ipso fere publicæ calamitatis initio continebatur. Cœpit etiam ipse gravi capitis atque inguinis dolore tentari horam jam ipsam atque amplius. Eo pressus non humano sibi remedio, sed divino opem contulit: pauxillum apud se aquæ habebat ex ea, quæ stillat in antro S. Rosaliæ; in hanc pulverem etiam ex eodem loco decussum infundit, eoque hausto poculo, implorataque ejusdem Virginis ope, ægritudine continuo liberatus est. Quatuor ex hoc effluxerant dies, cum non similis modo inguinis dolor, sed & febris invasit quadrimum ejus filium Hieronymum: tuberculum etiam in inguine apparuit. Igitur quod parenti saluti fuerat, idem in filio tentatum remedium; nec incassum: propinato illi eodem poculo, & invocantibus cunctis, ipso etiam infante, prout a matre edocebatur, S. Rosaliæ nomen balbutiente, febris una cum dolore, ac tuberculo, quæ per horam incrementum fecerant, prorsus evanuit, optimaque deinceps puer valetudine usus est.

[20] [ac tertius etiam polypo liberatus:] Sed profecto non videbatur pestilens malum domo exturbatum, sed ab uno depulsum alium petere. Sex dierum interjecto spatio, vehemens febris alterum filium Franciscum annos agentem tredecim aggressa est: sed eodem remedio subventum est illi ab optimo parente. Quamvis enim noctem integram febri laborasset, cum prima tamen luce pristina illi reddita valetudo est: nec febris modo, sed & nullius pestis vestigium relictum. Hoc beneficium sancta Virgo alio in eumdem adolescentem confirmari, ceteraque in eamdem domum collata accumulari voluit. Morbus, quem polypum k medici vocant, mensem jam ipsum adolescentis oculum male graviterque habebat. Eo ipso die præcipiti, quo filius convaluerat ex febri, freta sanctæ Virginis liberalitate, ac cælestis medicamenti vim experta, eodem aquæ ac pulveris immixto luto, tamquam novo collyrio, oculos inunxit. Nec spes in irritum cecidit: sequenti die liberum ab omni molestia filium recepit: nec deinceps aliquid ex eo morbo puer, nec alii ex aliis, ex quo S. Rosaliæ beneficio curati sunt, cœpere molestiæ.

[21] [sanatio, petita ea conditione, si essent reliquiæ S. Rosaliæ:] Adjiciam ultimo loco singulare quiddam, quod ad faciendam sacris reliquiis fidem, siquis tamen eam post tot conscripta & contestata miracula desideret, plurimum valet. Antonius Vismarra, cum mane cognovisset puerum l suum pridie febri, & capitis dolore vomituque jactatum, cum occidente sole in lecto decubuisse, eaque mala etiam tum vigere; veritus maxime ne hæc symptomata, quæ peste tentatis inesse solent, hoc tantum mali domui suæ portenderent, his periculis ea prodigia procurare voluit. Particulam ossis S. Rosaliæ, quæ penes se erat, in aquam conjicit: tum eam non precatur modo, sed etiam obtestatur, ut si os illud ex suis esset, id levanda pueri sui ægritudine planum faciat. Quod sane temere fortasse ab ipso tentatum existimet quispiam; at certo Dei consilio permissum, ut reliquiarum veritas pateret magis. Igitur ubi aquam hausit æger, seque ac valetudinem suam sanctæ Virginis patrocinio tradit, sedatur continuo capitis dolor, compescitur vomitus, remittit febris.

[22] [plura alia prætermissa.] Hæc fere celebriora in urbe fuere miracula: multa etiam alia vulgata sunt, quibus sua quoque habenda est fides; quæ, ne longum faciam, ut supra monui, silentio præteribo. Illud vero prætermittendum omnino non censeo, multa, ac forte etiam plura esse, quæ in publicum prolata non sunt. Cum enim multi, ne rei familiaris jacturam, aliave subirent incommoda, nulla medicorum ope, sed solo S. Rosaliæ beneficio, vel voto illi suscepto, vel lapide adhibito, aut aqua pota, pestem a se ac tota domo depulerint, pestem simul ac miraculum silentio involverunt, ne si se proderent, magistratus offensionem incurrerent, a quo capite plectebantur hi, qui simul ac peste correpti essent, rem ad se non denunciassent sed: quoniam hujusmodi beneficia clausa in pectore teneri vix possunt, cum paucissimis ex familiarissimis communicabant.

ANNOTATA.

a Cascinus, cui id est miraculum vigesimum sextum, non asserit, quanto tempore in aqua manserit triennis hæc puella, sed solum dicit spatio sat longi temporis fuisse immersam. Et sane, cum nullus viderit illabentem puellam, tempus istud exacte nequit determinari.

b Mortua omnino credebatur, ac revera mortuam fuisse existimat Cascinus, idque mihi verisimilius apparet, tum quia omnes initio mortuam credebant, tum quia omnia mortuæ puellæ indicia recenset laudatus auctor. De morte ipsius adeo non dubitabat pater, ut Fratres Minores advocari jusserit ad eam sepeliendam; non vero medicos ad sanandam. Præterea nullum vitæ indicium dedisse legitur, priusquam cum S. Rosaliæ reliquiis, audito infortunio, accurreret Franciscus Christadorus. Scio quidem nonnullos,qui se ceteris hominibus prudentiores credunt, statim dicturos puellam non fuisse mortuam, quia aliqui homines satis diu sub aqua vivunt. Verum, cum plures cito sub aqua moriantur, cumque necesse sit dicere, puellam saltem citius sanatam esse, quam modo naturali potuisse sanari videatur; id solum dici legitime potest, de morte non omnino constare; ideoque in additionibus marginalibus aut vitæ aut sanitati divinitus restitutam asserui.

c Hæc gratia item breviter narratur a Cascino tamquam miraculum vigesimum septimum.

d Ipse medicus Stephanus Garofalus, teste Cascino, cui id est decimum miraculum, Margaritam post duas a sumpta aqua horas invisit, & sanam reperit, miraculum hoc deinde testatus cum tribus aliis medicis.

e Consentit Cascinus, id referens vigesimum tertium.

f Id nonum miraculum Cascino, qui exacte hic relatis consonat, nisi quod dicat famulam fuisse in domo Vincentiæ Rouasi, quæ simul cum fratre Josepho in eadem domo habitabat, ita ut utriusque haud dubie fuerit famula.

g Sextum hoc est miraculum Cascini, qui aitfuisse Josephi la Grotta, sed annis solum quindecim natam.

h Erat hæc ipsius amita vel matertera, Italice Zia, & Vita nomine.

i Sequentia quatuor miracula eodem modo narrat Cascinus consequenter, ac primum ex his ipsi est decimum tertium.

k Cum polypus in naribus oriri soleat, non in oculis; dubitari potest, an non aliud potius fuerit oculorum malum; nisi forte polypus in naribus ortus circa oculum fuerit egressus.

l Cascinus vocat servum, duodecimque annorum ætate fuisse testatur. Nomen ipsi erat Jacobus Majorana. Verisimiliter Salernus per puerum designavit servulum. Factum id mense Februario anni 1625, ideoque loco octogesimo nono relatum a Cascino, qui temporis ordinem plerumque secutus est in referendis hisce miraculis.

CAPUT III.
Miracula facta in publico peste infectorum valetudinario.

Sed jam quæ in lazareto patrata sunt, scribere aggrediar. [Sanatio pestis,] Nympha Gentilis Panormitana, annum agens octavum supra vigesimum, adeo fuerat veneno pestilentiæ imbuta, ut in plures id evomuerit corporis partes. Ex inguine tuber erupit: sinistrum pedem papula ulceravit: suram quoque majus ulcus fœde corruperat, in quo venenum maxime prodebatur. Constituerant medici tibiam omnino resecare. Itaque infelix mulier, & futuri hujus cruciatus metu, & coteris animi corporisque oppressa doloribus, dies noctesque in lachrymis ac querelis ducebat insomnis. Curandis in lazareto animis operam dabat P. Adrianus a Panormo ex Observantium S. Francisci familia. Hunc rogat conspicata mulier, ut aquam S. Rosaliæ ministraret sibi: obsequitur ægræ studio ac pietati Pater, nec aquam solum, sed & pulverem largitur ex eodem antro petitum, ut eo ulcus aspergeret. Mira res! Hoc solum adhibito medicamento vesperi, implorataque S. Rosaliæ ope, ita convaluit, ut postridie chirurgus eam de more invisens, nihil, cui mederetur, invenit: ac biduo omnis omnino mali expers fuit a.

[24] [alia cum visione prævia,] Francisca de Arco, Panormi itidem nata, annos novem & decem, æstuante febri, ac duobus tuberibus, eo loci redacta erat, ut medicorum auxilio, sensuum usu, ac viribus derelicta, prope abesset a morte b. Assidebat ei Nympha Gentilis, quam modo S. Rosaliæ beneficio curatam diximus; hujus accitu propere accessit P. Adrianus, idem ille, de quo supra diximus, qui Christiana monita moribundæ suggereret, inter quæ illud inculcabat, ut S. Rosaliam identidem invocarent; neque hoc solum officii præstitit, sed & S. Rosaliæ reliquias capiti imposuit, & aquam magno labore in os ejus, quam omnes defecerant vires, glutiendam ingessit. Igitur reliqua nocte cum integris sensibus non uteretur, & sanctam Virginem, uti monebatur, & Nympham Gentilem etiam promiscue compellaret, mulierem sibi videre visa est sanctimonialem cultu corporis habituque referentem, atque ita sibi amanter affari: Nympham Gentilem amplius ne appelles: super genua mea procumbe, ac somnum cape: jam vales, jam morbo libera es. His auditis, dormire re ipsa cœpit: prima vero luce experrecta, valentem se ac febri, & tuberum omnisque omnino expertem mali cognovit. Deinde cum monialem illam, cujus oblectata colloquio fuerat, toto nosocomio quæritaret, negotium etiam dedisset aliis, ut sicubi eam offenderent (verbis eam describebat) ad se ducerent, ut gratum illi præ se ferret animum; nullam similem ore, habituque reperire potuerunt. Unde aperte intellexerunt & colloquii & salutis tam subito acquisitæ auctorem non aliam, præter sanctam virginem Rosaliam fuisse.

[25] Curvanus Curvaia in solius divinæ gratiæ spe ægris in lazareto opitulandi laborem periculumque susceperat. [tertia cujusdam pro mortuo habiti ac feretro impositi,] Post aliquot vero dies magnum suæ charitatis fructum cepit, ut Dei caussa pestilentia conficeretur. Sex etiam papulis totum fere suppuraverat corpus; quarum unaquæque lurida ac virulenta, magnitudine etiam dimidio palmo parvo: ex singulis semissis putridæ carnis rescissus. His itaque doloribus absumptus, cum nec somno nec cibo refici posset, adeoque dolorum acerbitate a sensibus ac ratione avocaretur, ut nec, ubi esset, nec utrum esset, an non esset, plane cognosceret: tandem excessit e vivis, vel certe excessisse existimatus est. Impositus enim feretro est, atque aliis in eo cadaveribus aggestus. Huic pridie, quam moreretur, qui cognatione conjuncti erant, aquam S. Rosaliæ potandam dederant. Et quamquam id tunc e sententia non processisset, quæ tamen erat eorum in Virginem pietas ac fiducia, defuncti etiam corpus, antequam in feretrum inferretur, eadem aqua perfuderunt. Vim, si fas est dicere, sanctæ Virgini attulisse visi sunt, ut eum vivum redderet sibi. Cum enim jam efferretur, attollit e loculo caput. Exclamant omnes a mortuis excitatum c. Id comprobavit eventus: nam febri depulsa, ex vulneribus quoque brevi convaluit: incolumen quippe eum reperit postridie medicus. Is erat religiosus vir ex familia S. Francisci, quæ S. Luciæ cœnobium in suburbio situm incolit, qui ante hunc diem vita functum eum viderat.

[26] Nec minus mirandum est, forte etiam magis, quod adjungam. [item alterius jam feretro elati:] Joannem Dominicum Liziardum cum septem dies maligna macerasset febris, Sacramentis omnibus rite expiatum ad insaniam prius, quam ad mortem adduxit. Malo eum genio agitari dixisses, ita febris æstu debacchabatur. Nec injicienda solum manibus pedibusque vincula, sed defixis etiam humi clavis, ac lignis colliganda, ut membra omnia coërcerentur. Quæ etiam abrumpere cum conaretur, latus sibi ac terga, colliso in terram corpore, sic laceravit, ut suo ipse sanguine obrueretur. Demum loquendi ac sentiendi facultate deperdita, decem & quatuor horas d mortuus, vel mortuo simillimus, in lecto distentus est. Qui funera curabant, rati eum exhalasse animam, feretro impositum efferunt. Parum aberant a nosocomio, cum ille motum ciere nonnullis visus est. Exclamant hi rei gravitate permoti. Quibus vocibus excitus P. Adrianus ad feretrum pergit: jubet deponi corpus: apponit illi reliquias S. Rosaliæ, & aquam iis sacram in fauces ægri tandem infudit. Cum aqua infundi visus est iterum animus. Ita qui exanimatus jacebat, repente revixit, ac brevi integram valetudinem recepit.

[27] Adolescens quidam, Joannes Baptista Mignuni e nomen est, [alius item peste liberatus,] valetudine a sancta Virgine supra humanas vires quasi præmii loco suæ in parentes pietatis accepit. Hic pubertatis annos tum primum attingens, florentem vitam abrumpere eorum caussa, a quibus eam acceperat, præoptavit. Eos in lazaretum contagionis caussa ductos sequutus est, ut officium iis præstaret suum. Nec multum intercessit temporis, cum contagionis particeps factus est. Itaque febris ac tuberum molestia duos ipsos dies cibum ac potum aversatus, jam inedia contabescebat. Sed sumpta S. Rosaliæ aqua evanescentibus strumis, febris etiam abscessit, ac postridie sospes repertus est. Ita confirmarunt parentes ipsius & cum aliis Raimundus Peres. f.

[28] Sed hic non solum alieni miraculi testis, sed etiam sui conscius non semel fuit. Incolumis hic in lazaretum quasi in ergastulum, [alius ter sanatus:] judicum sententia, conjectus fuerat, ut cum capitis sui periculo coquum ageret. Et quidem ter peste tentatus, ac toties in summum vitæ discrimen adductus, ac Sacramentis omnibus rite lustratus, ex primo & secundo morbo precibus obsecrato S. Rosaliæ ejusque hausto salutari poculo, evasit incolumis. Tertium vero cum obstructis duplici glande faucibus non modo quidpiam alimenti, sed ne guttulas quidem aquæ S. Rosaliæ sorbere posset, apposita gutturi chartula, in qua pulvis ex antro ejusdem Virginis collectus continebatur, ut quem veluti conserta manu perimere hostem nequiverant, obsidione premerent, ea sane non diuturna, sed brevissima, expulerunt.

[29] [grave gutturis malum sublatum in muliere moribunda:] Sed enim in alia cominus idem expugnatus hostis. Prudentia Bandis propter solam contagionis suspicionem ad lazaretum deducta, paucis post diebus re ipsa febri atque angina acerrima ita ægrotavit, ut multos dies a cibo abhorreret: & quamquam immisso paxillo reserarent palatum, vis tamen deglutiendi nulla erat, sed potius quidquid cibi, quamvis delicati, in os ingerebatur, continuo repellebat. Addebatur his malis etiam phrenesis, quæ miseram insanire cogebat g. Desperata itaque a medicis curatione, quartam jam horam extinctæ similis jacuerat; cum adest vocatus idem P. Adrianus, præsentique remedio succurrit ægræ. Aquam S. Rosaliæ in os instillat. Magna profecto hujus aquæ vis, cui extemplo cessit hostis, qui omnibus medicorum artibus, omnibus amicorum machinis ante restiterat. Auribus etiam percepere, qui intererant, P. Adrianus ipse, Jacobus Recepertus, & ejus uxor excitatum per fauces strepitum quasi sublati obicis, qui meatus intercludebat, vel potius mortis obmurmurantis, quæ guttur elidere paratum habens, invita recedebat. Ab aliis quoque mors eadem, aliis appropinquans viis, rejecta est.

[30] [sanata pestis,] Maria de Carolo h pestifera febri ac glande sub ala prominente confecta, Sacramentorumque omnium præsidio munita, hausto S. Rosaliæ poculo, ab imminente morte servata est. Quod ipsa de se, & qui assidebant, P. Adrianus & Catharina Calcaterra solito jurejurando affirmarunt.

[31] [grave vulnus,] Verum hæc eadem i Catharina de se aliud quoque miraculum prodidit. Siquidem illi ingens lapis, e tecto delapsus, in caput cum irruisset, & ipse bifariam fractus est, & ei vulnus infregit, quo illa concussa attonitæque similis cecidit. Deinde receptis sensibus ita ex capite & genis dolore angebatur, ut nullus cibo aut quieti capiendæ daretur locus. Una cum ea tum fuerat Agatha Consolincis, ab ictu tamen immunis. Hæc S. Rosaliæ opem identidem pro sociæ salute flagitabat. Iter illac commode fecit P. Adrianus: qui fusis de more ad S. Rosaliam precibus, admovit capiti ipsius reliquias, aquam etiam propinavit. His solum, nec aliis usa medicorum remediis, mulier ita convaluit, ut statim & cibo & potu se reficeret, nec ulla deinceps adhibita vulneri cautione, aut quicquam ea de caussa cibo ac potioni parcens, nihil ex eo acceperit detrimenti.

[32] [febris periculosissima,] Hæc eadem de alia Agatha k, cui Fontanæ cognomen datum, testata aliud miraculum est. Nam vi febris ad extremum vitæ diem adducta, abjecta omni humani remedii spe, hausto solum poculo S. Rosaliæ, proximo die, qui extremus illius vitæ medici judicio esse debuerat, non viva solum, sed omnino incolumis reperta est; idque constat non Agathæ solum, de qua diximus, sed & medici, & P. Adriani, & quotquot in eo lazareto agebant, testimonio.

[33] Idem Virginiæ Valenzuni l beneficium datum, cujus in coxa strumæ duæ ad mali medici magnitudinem intumuerant. [pestis iterum:] Febri etiam vexata non delirare solum, sed ita etiam furere cœpit, ut catenis esset compescenda. Extremum spiritum jam ducebat, sed S. Rosaliæ beneficio usura vitæ prorogata est. Vesperi epota aqua, postridie mane strumis ac febri vacua reperta est.

[34] Neque his solum finibus cælestis hujus aquæ vis continebatur, [mulier bis peste, ac tandem vexatione dæmonis,] ut ab ægris corporibus morbos, sed etiam ut cacodæmones ab energumenis expelleret, magnam habuit vim. Utriusque in una muliere periculum factum. Catharina Samnoata m cum semel atque iterum in pestem incidisset, ac duorum tuberum curatione, quorum alterum mali cydonii magnitudinem æquabat, alterum longe superabat, sævis fuisset doloribus excruciata; bis etiam S. Rosaliæ aqua, non epota, ut ceteri, sed infusa solum ulceribus, sic valuit, ut non solum pedibus iter faceret, sed cursum etiam, nescio qua data occasione, capesseret. Sed his perfuncta malis, molestiore alio ac diuturniore torquebatur. Plures annos n in eam septem cacodæmones exercuerant dominatum; audisses sæpe mulierem literarum rudem eorum opera Latinos Græcosque sermones serere. Sed nihil in hoc literarum ludo molestiæ, nisi ad verbera ac tormenta ventum esset. Biduum sæpe, vel quatriduum, quandoque etiam septem ipsos dies a cibo miseram prohibebant. Quod si capere permisissent, retineri tamen sæpe non permittebant. Nunc sanguinis copiam ex variis corporis partibus exprimebant: alias mortis metu subigebant, ut intempesta ac nivali nocte e strato se proriperet. Præstigiis etiam infesti erant, si quando ad templum ibat, ut rei divinæ interesset: sacrosanctæ Eucharistiæ, & mulieris etiam, quacum quatuor & decem annos familiarissime vixerat (Angela de Todaro appellatur) eam sumentis eripiebant aspectum. Fuit, quando filium ab ulnis miseræ matris avulsum in terram impingerent. Demum faucibus aliquando vim intulere, ut suffocarent.

[35] His atque aliis multis dirisque agitata modis, quos enumerare supervacaneum esset, [quæ diu duraverat, liberata:] ad Drepanitanum Deiparæ Virginis templum, tamquam ad munitissimam arcem confugit, ut ab ea tyrannide liberari posset. Sanctam etiam virginem ac martyrem Christinam, hujus urbis patronam, oravit sæpe, nec exoravit tamen; sæpe sacris carminibus a religiosis viris, aliisque, qui in eo officio diu multumque versati sunt, adjurati dæmones, nec expulsi: scilicet huic Virgini hæc palma servabatur. Alios enim aliis temporibus ex Sanctis suis honore cohonestat Deus. Itaque S. Rosaliæ reliquiis consignata aqua, atque hausta, manus illa dæmonum ejecta est, nec ullam deinceps mulier ab eis injuriam passa, neque impedita, quominus libero S. Eucharistiæ frueretur aspectu. Hoc ipsamet jurejurando asseruit. Idemque confirmant mulieres duæ Vincentia Sansuni & Angela de Todaro, de qua supra meminimus.

[36] Sed jam miraculorum narrationi, non miraculis finem imponam, tum sectandæ veritatis studio, [multa alia prætermissa.] tum vitandæ legentium satietatis, quam multarum rerum ad idem pertinentium similitudo & copia parere solet. Brevi tamen perstringam omnia. Sex & quadraginta numerantur, qui adhibitis sanctæ Rosaliæ reliquiis, vel aquæ potu, vel alia ratione ipsius ope implorata, præter naturæ modum ac vires curati sunt. Et quidem fere omnes a gravissimo ac lethali pestilentiæ morbo, utpote in loco ei curando destinato, atque ab instantis jam mortis periculo, in quod plerumque pestilentiæ virus solet adigere: plurimi vero patris Adriani opera, qui sanctæ Rosaliæ reliquias, ut præsentissimum hujus veneni amuletum, vel aquæ calicem, ut antipharmacum, toto nosocomio circumferebat, adeo ut salutem ac vitam omnium in manu sua habere videretur.

ANNOTATA.

a Consonat Cascinus, cui est miraculum quinquagesimum.

b Intra duas horas morituram, dixerant medici,teste Cascino, qui id eodem modo refert loco quinquagesimo sexto.

c Septuagesimum septimum hoc est apud Cascinum, qui sine ulla dubitatione mortuum fuisse asserit. Verisimile est, revera mortuum fuisse, cum diu pro mortuo habitus sit; attamen mors non omnino est certa: at certum, non potuisse modo naturali tam cito sanari, quam sanatum testantur. Asserit enim Cascinus, reportatum fuisse ad lectum, ibique bene dormivisse ea nocte, ac sequenti die sanum inventum.

d Testatur etiam Cascinus, cui est septuagesimum quartum, quatuordecim horis pro mortuo habitum fuisse.

e Mangione scribitur a Cascino, qui id habet septuagesimum.

f Cascinus vocat Jacobum Raimundum, narrans triplicem ipsius sanationem loco 61, 62 & 63. Forte nomen fuit Jacobus Raimundus Peres.

g Consentit Cascinus, apud quem est trigesimum octavum.

h Hoc narrat Cascinus quadragesimum septimum eodem plane modo.

i Eadem habet Cascinus loco octogesimo.

k Angela hæc nominatur a Cascino, cui hoc est miraculum quadragesimum quartum.

l Virginia Valente apud Cascinum, ubi est miraculum trigesimum nonum.

m Catharina Samorcata scribitur apud Cascinum, qui geminam pestis sanationem, pulsumque dæmonem consequenter narrat, ut tria beneficia, quorum primum est quinquagesimum primum.

n Septemdecim annos ita vexatam fuisse, asserit Cascinus.

APPENDIX
Miraculorum ac beneficiorum.

Rosalia Virgo anachoretis, prope Panormum in Sicilia (S.)

CAPUT I.
Reliqua miracula seu beneficia, quæ præter prædicta Cascinus retulit lib. 1 cap. 12.

Ex Cascino.

[Præmonitio ad sequentia miracula ex Cascino collecta:] Centum S. Rosaliæ beneficia, inter corporis inventionem ac approbationem facta, juratisque testimoniis confirmata, narravit Cascinus lib. 1 cap. 12, ut jam ante monui. Ex hisce sua collegit Salernus, prout mox data sunt, causas reliqua omittendi has allegans: Sed jam miraculorum narrationi, non miraculis finem imponam, tum sectandæ veritatis studio, tum vitandæ legentium satietatis, quam multarum rerum ad idem pertinentium similitudo & copia parere solet. Tum quadraginta & sex miracula uno verbo perstringit. Verum quæ ille prætermisit, forsan magis præ festinatione, quam alia de causa, ex Cascino breviter colligere statui. Ut autem id majori brevitate fieri possit, atque ut adjuncta quædam minus necessaria, aptius resecentur; non ipsa ejus verba Latine reddam, sed facta ab eo relata meis verbis fideliter exponam, nihil prætermissurus, ex quo major aut minor miraculorum evidentia valeat cognosci; ordinemque secuturus, quem ipse secutus est auctor, iis solum prætermissis, quæ relata sunt ex Salerno. Porro prævie bic observo cum Cascino, tempore corporis inventi varia variis obtigisse, ad S. Rosaliam utcumque spectantia, eaque multis fuisse salutaria: cum enim disruptus est lapis, in quo sacra ossa erant abscondita, alii nonnullas ossiculorum, alii lapidis particulas sibi clanculum vindicarunt: alii vero nonnihil de terra lapidi vicina, alii de aqua ibidem stillante quidpiam desiderarunt. Horum omnium usus, seu potius fiducia, qua hisce utebantur, mire profuit ad quælibet impetranda beneficia.

[2] Ipso inventionis die, seu XV Julii anni 1624, [sanati hydropica,] Franciscus Ricca, cui custodia turris in monte Peregrino demandata erat, virtutem S. Rosaliæ, quam dudum amaverat, feliciter expertus est. Cum adesset corporis inventioni, quidpiam ossiculorum secum tulerat, domumque reversus, illud aquæ imposuerat. Hanc deinde aquam inflatis cruribus uxoris suæ Petronillæ dudum hydropicæ applicuit: atque ea continuo sanata est. Idem Franciscus S. Rosaliæ attribuebat aliud beneficium; quod ut minus clarum prætermitto. Hoc primum apud Cascinum.

[3] Secundum eodem die patratum narrat in hunc modum. [peste laborans,] Carolus Cardona, quindecim annorum juvenis, ex febri, dolore capitis, carbunculisque tribus, peste infectus deprehendebatur. Avunculus ipsius D. Franciscus Burchi, accepto frusto lapidis sepulcralis S. Rosaliæ, consecravit aquam, cui illud imposuit. Hanc aquam vesperi æger sumpsit, & mox dolore liberatum se sensit; nec ullum sequenti die inventum pestilentiæ vestigium.

[4] [mulier variis malis affecta,] Tertio ante jam relato, transeo ad quartum, quod contigit die XX Julii, atque ita refertur. Francisca, uxor Francisci Balsamo, annos nata triginta octo, variis simul gravibusque premebatur malis, videlicet animi deliquiis, capitis doloribus ac stomachi, gravi sudore, febri vehementi, cordis palpitatione & vomitu. Hæc omnia oriri credebantur ex impressione pestifera, quam contrahere potuerat occasione rhedæ infectæ, missæ ad vehendum corpus mortuum. Quidquid autem sit de causa infirmitatis, sumpsit illa aquam a marito oblatam, cui lapis sæpe laudatus erat impositus, præmissa oratione Dominica & salutatione Angelica, ac subito integram sanitatem est consecuta.

[5] [alius stomachi dolore,] Relatum modo beneficium alteri, quod quintum est apud Cascinum, occasionem præbuit. Joannes Dominicus Costa, eodem fere stomachi laborans malo, cum audisset sanationem prædictæ Franciscæ vicinæ suæ, eamdem aquam flagitavit, præmissisque iisdem precibus, contra malum suum eam potavit, ac statim sanatus est.

[6] [laborans febri pestilente,] Josephus Schifano notarius pestilenti laborabat febri, ideoque tamquam suspectus de peste segregatus erat. Eo ipsum perduxerat vis morbi, ut medici judicarent non superfuturum, nisi ad quinque aut septem horas. Verum cum uxor ipsius aquam S. Rosaliæ accepisset, maritoque bibendam dedisset; hic dormire cœpit, ac mane tam belle habere a medicis inventus est, ut triduo prorsus fuerit sanatus. Hoc beneficium, quod præcedentibus minus subito obtentum est, undecimum est apud Cascinum.

[7] [duæ aliæ eodem malo affectæ] Duodecimum, quod geminum est, sic narrat: Eodem fere modo ac eadem aqua sanatæ sunt soror Salvatoris Basilico, & filia Vincentii Panicola, quæ ob febrem pestilentem ac mortiferam segregatæ erant, & ad extrema deductæ.

[8] [quinque vulneribus laborans,] Uxor Andreæ Montalto quinque habebat vulnera in una mamilla: huic quinquies applicuit frustum lapidis sepulcralis Sanctæ, & sana fuit. Id decimum octavum apud Cascinum.

[9] [febricitans,] Sequitur decimum nonum, hoc modo relatum. D. Antonius Agliata, Septemdecim annorum juvenis, laborabat frigore, febri ac capitis dolore. Sumpsit paululum aquæ, stillantis in spelunca montis Peregrini, cui admixtum erat quidpiam terræ sepulcro vicinæ. Dormire deinde incipit, auditque in somno se moneri, ut sanus surgat, quemadmodum fecit.

[10] [calculo laborans.] D. Petrus Valdina, marchio della Rocca, annorum viginti & octo, gravem lateris dolorem ex calculo ortum sibi abstulit brevissimo tempore, postquam lapidem sepulcralem sibi applicuerat: ipsumque calculum sine labore effudit sequenti die mane. Id vigesimum.

[11] [Lapsus in puteum mirabili modo servatur illæsus:] Loco vigesimo primo observat auctor, varia beneficia contigisse in domo D. Josephi del Bosco senatoris Panormitani, qui cum aliis deputatus fuerat die XVI Julii ad montem Peregrinum, ut de inventione cognosceret. Primum, quod eodem die contigit, ante cum inventione corporis narraverat hoc fere modo. Carolus di Palermo, duodecim circiter annorum puer, cum pueris aliis ludebat in area domus prædicti senatoris; cum inter ludendum subito retrocedens, in puteum, qui ibidem erat, capite deorsum verso se incogitans præcipitat. Cum autem de invento S. Rosaliæ corpore audivisset, nec tamen nominis recordaretur, inter cadendum Sanctam invocavit his verbis: O Sancta, quæ nunc inventa es, adjuva me. Mox se in puteo deprehendit recto corpore pedibus insistens sine ulla læsione. Ad cumulum beneficii accessit, quod statim invenerit funem, quo vinum dimittebatur in putei aquam frigidam, eoque apprehenso tam agilis fuerit, ut sine ullo alicujus subsidio ad summitatem putei pervenerit, atque illæsus exiverit.

[12] Alterum beneficium loco ante assignato sic refertur. [pestis sanatur in puero,] Hieronymus, filius Josephi Curmaci, sex annorum puer ex familia domini del Bosco, febri laborare cœperat, atque alia pestis indicia in corpore circumferebat. Data est puero aqua, cui lapis sepulcralis erat immissus; & mox melius habere cœpit, atque intra horam omnino convaluit.

[13] Deinde ipse D. Josephus, cum die 1 Augusti ratione officii sui multum fuisset occupatus negotiis peste laborantium, [item inviro.] vesperi se debilitate, frigore, capitis dolore, vomitu, ac demum febri & tumore pestilente in inguine correptum advertit. Circa mediam noctem, cum quietis expers esset, ad patrocinium S. Rosaliæ confugere statuit: sumptamque particulam lapidis, cui nonnihil quoque ossis S. Rosaliæ adhærebat, loco corporis inflato applicuit, Sanctam simul magno affectu invocans. Paulo post lapidem amovens, & tumorem abactum deprehendit, & febri omnique dolore caruit.

[14] Hinc transeo ad vigesimum octavum Cascini, quod primum contigit in publico valetudinario infectorum mense Julio anni 1624. [Multi] Joannes Thomas Ferro, novemdecim annorum adolescens, febri pestilenti ad extrema redactus erat intra duos dies. Verum cum unus ex eremitis montis Peregrini nonnihil reliquiarum S. Rosaliæ eo portasset, aquamque, cui illæ fuerant impositæ, ægroto bibendam dedisset, hic subito integre convaluit.

[15] Eodem tempore infans Margaritæ lo Preste, febri tumoreque laborans pestilente, [alii] aqua S. Rosaliæ sumpta, intra duas horas febri, tumore, omnique malo liberatus fuit.

[16] Josephus Jonico, adolescens quindecim annorum, [peste] peste eo erat adductus, ut desperatus ac derelictus a medicis jaceret in valetudinario. Advocatus ad moribundum P. Adrianus ex tertio Ordine S. Francisci, jam supra sæpe laudatus apud Salernum, aquam ei porrexit reliquiis Sanctæ consecratam. Qui quatuor diebus nec manducare nec bibere potuerat, hanc aquam sumere potuit, sumpsitque tam feliciter, ut subito convaluerit.

[17] Franciscus Barone, triginta annos natus, febri ac tumore pestifero jam sensuum usu carebat. [magis] Data ei nihilominus aqua frequenter laudata, eademque loco corporis affecto aspersa fuit. Mox cœpit dormire, ac brevi convaluit.

[18] Nardus Montalbano, cum peste non admodum maligna laboraret, [minusve] votum nuncupavit S. Rosaliæ; & tunc, etsi jam ad valetudinarium destinatus fuisset, tandem relictus est domi. Verum redeunte post mensem fere malo pestilente, rursus invocavit sanctam Virginem, aquamque ejus & loco affecto applicuit & bibit: ac mox tumore febrique liberatus est, & sanus permansit.

[19] Hieronymus Scarpace, piscator triginta annorum, [laborantes,] tam gravi febri tamque horrendis pestis tumoribus laborabat, ut medici malum resecare non auderent, ne hominem occiderent. Desperatus igitur erat, atque extremis Sacramentis ad mortem paratus; quando F. Joannes Maria Capucinus rogavit chirurgum, ut ægroto resecaret tumorem pestilentem sub axilla. Ille id præstitit; ægrotus vero invocans S. Rosaliam, aquamque ejus bibens, & vulneri applicans, mox cessante febri, sanari cœpit, nec alio usus remedio, brevi omnino convaluit.

[20] [aut alio etiam malo,] Hieronymus Pileri, natus annos quindecim, vehemente febri & gravi gutturis malo sic laborabat, ut triduo cibum capere non posset. Cum tamen potuisset sumere paululum aquæ sæpe dictæ, Sanctamque pie invocasset, repetita tribus vicibus oratione, Salve Regina; omni liberatus est malo.

[21] [& morti] Stephanus Maiorana, annos natus viginti tres, pestilentia eo deductus erat, ut sensuum careret usu, nec ultra duas horas victurus crederetur a medicis. Huic aquam sacram infudit P. Adrianus, eumque sequenti die carentem febri deprehendit, non tamen sine glande pestilente. Vovit igitur infirmus se curaturum, ut Missa celebraretur: eaque celebrata, omnino se sanum reperit.

[22] [jam vicini,] Josephus Casata, annorum quadraginta & sex, pestilentem tumorem habebat supra stomachum, sanguinemque vomebat. Jam loquela & sensuum usu ad horam orbatus fuerat eo malo, quando nonnihil ad se reverus, sumpsit aquam S. Rosaliæ. Aperuit subito oculos, evomuit malignos humores, at non sanguinem; locutus est, cessavit febris, ac convaluit. Hoc trigesimum septimum apud Cascinum.

[23] [post S. Rosaliam] Transeo ad quadragesimum. Angelica Starabba, annos nata viginti sex, bis sanata est post sumptam S. Rosaliæ aquam; prima vice ex maligna febri, quando jam erat derelicta a medicis; altera vice ex quatuor tumoribus pestilentibus.

[24] [diversis] Joanna Barcasancio febri & peste sic erat correpta, ut medici pronuntiarent, sanari non posse, nisi a Deo Vesperi bibit S. Rosaliæ aquam, quæ & locis affectis applicata est: mane vero surrexit sana.

[25] [modis] Hieronyma Licet-domine, annorum viginti & quinque, eodem malo eodemque die laborans, eodem etiam modo sanata est.

[26] [in vota] Antonia di Cæsare, a medicis item desperata, sequenti die convaluit e peste, sumpta eadem aqua.

[27] [vocatam,] Prætermisso uno, quod datum a Salerno, sequitur quadragesimum quintum hoc modo. Diana di Stephano, annorum viginti septem, bis sanata est, sumpta S. Rosaliæ aqua. Prima vice ob febrem malignam & pestis vehementiam deserta erat a medicis, quando sanata est. Altera vice rursus ad extremum deducta periculum, seu peste seu alio malo, quod non exprimitur, subito sanata est, & sequenti die e lecto surrexit.

[28] [subito] Philippa Christiana de Bivona, annos quadraginta nata, pestilentiæ & febris vehementia a medicis derelicta erat, & sensuum usu destituta, ac jam morti vicina. Ubi vero aqua S. Rosaliæ bibenda ei data est, & locis affectis adspersa, subito cessavit febris: at pustulæ pestilentes sunt apertæ, quibus deinde nullum adhibere voluit remedium, nisi aquam ac oleum ejusdem Sanctæ: & sic brevi sanata est.

[29] [aut post breve] Angela di Theodoro, annorum viginti sex, gravi pestilentiæ malo & plaga gravi, e qua vermes scaturiebant, jam a medicis erat derelicta & sensibus destituta, quando nonnihil prædictæ, aquæ ori ejus infusum est, plagæque adspersum. Hoc facto, rediit ei sensuum usus, cessavit febris; ac plaga etiam brevi tempore est sanata.

[30] Joanna Rizza, nata annos triginta, tumore brachium dexterum affligente febrique maligna, [tempus] evidenti mortis periculo erat exposita. Verum, dum ei maritus nonnihil aquæ S. Rosaliæ attulit, ac signum crucis addidit, ipsa simul misericordiam unica voce inclamante, disparuit pestilens tumor, febrisque cessans brevi sanam reliquit.

[31] Angela Oliva, viginti sex annorum, præ febri vehemente, [omnino] locisque corporis peste infectis, ad dies quinque cibo caruerat & quiete. Præterea tumor pestilens ei jam abscissus erat, sed alius alio loco natus. Quapropter aquam S. Rosaliæ utrique loco admovit, eaque resecti tumoris dolor cessavit, atque alter tumor disparuit: & sic brevi convaluit. Hoc quinquagesimum quartum est apud Cascinum.

[32] Sequitur aliud non minus mirabile, quo hoc caput concludam. [convaluerunt.] Vincentia Bongiorno, quatuordecim annorum puella, febri maligna, varisque ac glandibus pestilentibus, sensuum usum perdiderat, ac desperata erat a medicis. Huic ipsa sancta Rosalia dicitur aquam applicuisse, eique moribundæ medicata esse propriis manibus, quemadmodum fere relatum est apud Salernum num. 27 de Francisca de Arco, cujus sanatio apud Cascinum sequitur. Observat autem Cascinus ex duabus hisce sanationibus in valetudinario ortam esse famam, quod Sancta in valetudinario infectos peste sanaret etiam propriis manibus.

CAPUT II.
Prosecutio eorumdem miraculorum ex Cascino cap. 12.

[Ex illis,] Cascinus a beneficio 57 incipit quædam narrare de iis, qui se peste laborantium servitio addixerant in valetudinario. Ex hisce autem, quod perpetuo expositi essent periculo, nonnulli variis vicibus sanati sunt. Primus occurrit Petrus del Monaco, qui quater sanatus narratur; bis nimirum convaluit ex maligna febri, quæ pestilens credebatur; ac bis item sanatus est, quando manifesta habebat pestilentiæ indicia. Singulis vicibus momento convaluit, postquam lapidem sepulcri S. Rosaliæ sibi applicuerat. De coquo valetudinarii ter sanato actum est apud Salernum. Qua de causa ad sexagesimum quartum progredior.

[34] Franciscus Consolino octiduo servierat in valetudinario, [qui serviebant] quando correptus est febri pestilente, quæ intra mensem eo ipsum deduxit, ut derelictus esset a medicis, & ad mortem obeundam presbyter pia eidem suggereret monita. Verum ubi ab eodem sacerdote parum aquæ S. Rosaliæ acceperat, cessavit malum, rediitque sanus ad servitium infirmorum XIV Augusti. At die V Septembris pestis eum jam aperta corripuit: eaque rursum liberatus est potu aquæ atque invocatione S. Rosaliæ.

[35] Bartholomæus Papa inter primos servire cœperat peste laborantibus, [peste laborantibus] atque eodem correptus est malo, quod se manifestabat in sex corporis partibus. At ubi die XIII Augusti nonnihil aquæ S. Rosaliæ bibisset, eaque partes corporis affectas tetigisset, sequente die sanum se reperit. Deinde pergens servire infectis rursum tanto oppressus est malo, ut & loquelam perdiderit, & supremis morientium subsidiis fuerit munitus. Verum eadem sumpta aqua, iterum convaluit, & quidem subito.

[36] [malumque contraxerant,] Joannes Nicoletti ad valetudinarium se contulerat, ut scribæ ibidem fungeretur officio. Laboravit primum vehementi febri, ac deinde peste. At utraque vice saluti ei fuit aqua S. Rosaliæ.

[37] [aliqui repetitis vicibus sanati,] Josephus Lombardo missus erat ad valetudinarium tamquam peste infectus, sed ex errore. Verum morbo suo confestim liberatus, infectis servire voluit; & pestem contraxit tam vehementem, ut extrema susceperit Sacramenta. Sumpta quoque S. Rosaliæ aqua, sanus repertus est XII Augusti, quando moriturus credebatur. Porro reversus ad servitium infirmorum, peste rursus contracta iterum videbatur ad extremum vitæ deductus; sed sanatus est eodem remedio, quo ante.

[38] [alii semel,] Didacus Gandaneri suspectis de peste servierat, maloque illo correptus atque ad publicum valetudinarium erat deportatus. Pesti ac febri tantus accesserat sanguinis vomitus, ut a medicis haberetur pro desperato. Verum ille invocavit S. Rosaliæ opem, voto nuncupato de invisenda nudis pedibus spelunca ipsius. Post votum dormire cœpit, indeque manducare: potaque deinde etiam S. Rosaliæ aqua, tam cito convaluit, ut post biduum ad mensam serviret eidem medico, a quo derelictus fuerat ut certo moriturus.

[39] [postquam jam fuerant] Rocchus Marchese in valetudinario erat, ut scriberet nomina ægrotantium & defunctorum. Peste febrique ibidem correptus est, eoque deductus, ut desperatus a tribus medicis, extrema susceperit Sacramenta, & jam animam ageret. Verum modica S. Rosaliæ aqua sensibus est restitutus, maloque cessante, sine alio remedio sanatus.

[40] [ad extrema deducti,] P. Franciscus Marino Societatis Jesu, cum diligenter assisteret peste infectis, contagium in fronte contraxerat ad partem dexteram, & sensibus jam erat orbatus, desperantibus medicis de sanatione. Verum socius ipsius P. Antoninus di Agostino ope S. Rosaliæ sanandum sperabat. Quapropter hanc sanctam Virginem invocans, rogabat ut ea gratia dignaretur confirmare apud Siculos veritatem reliquiarum suarum, promittebatque se ad honorem Dei & Sanctæ promulgaturum beneficium: atque ita sacras reliquias admovit ipsius capiti, quod ita erat inflatum, ut nec oculi nec humani capitis figura agnosceretur. Hoc tactu reliquiarum mox melius habere cœpit infirmus: neque tamen vel sic existimabant medici ipsum sanari posse; cumque viderent malum diminui, affirmabant infirmum oculo dextero cariturum. Attamen perfecte tandem convaluit, oculusque eidem fuit salvus, ut integrum esset beneficium, relicta solum ad supercilium cicatrice in gratiæ obtentæ memoriam.

[41] [aut saltem] Laudatus mox P. Antoninus di Agostino pestilentiæ indicia in se ipso deinde expertus est, videlicet capitis dolorem, malam inguinis affectionem, nauseam, & vomitum aliaque contagio propria. Hac de causa jam se præparabat ad mortem pie obeundam, sumptoque manu osse S. Rosaliæ, quod secum habebat, ei se commendabat, non ea intentione, ut vitam obtineret diuturniorem, sed potius ut cum Sancta perveniret ad conspectum Creatoris, desiderans, ut corpus suum cum illa reliquia sepeliretur. Cum autem ea proferret, suavem sensit fiduciæ affectum; dixitque cupere se vivum aut mortuum esse cum S. Rosalia; at incongruum sibi videri, si os istud Sanctæ, cujus corpus quingentis fere annis sub terra fuerat absconditum, sua causa rursum terræ redderetur: eaque dicens, sacrum istud os reverenter exosculatus est, quando ei subito supervenit sudor copiosus, quo omne malum expellebatur: atque ita dormire cœpit, ac mane surrexit sanus.

[42] Fr. Augustinus Kirieleisonne, ex Ordine S. Joannis de Deo, [graviter] ad infirmorum servitium instituto, serviebat in valetudinario, ubi ter est sanatus. Febri valde maligna liberatus est XII Augusti ad solam S. Rosaliæ invocationem; & post dies octodecim eodem modo sanatus a grandi tumore pestifero. Verum, postquam ad servitium infirmorum redierat, post dies quindecim gravius relapsus est, & ad extrema deductus. Quapropter locum peste infectum conspersit aqua per lapidem Sanctæ sepulcralem sacrata; & febris omneque malum cessavit, seque subito sanum agnovit.

[43] Fr. Alphius Marcavia ejusdem Ordinis peste & febri eo deductus erat 1 Septembris, [laborabant.] ut nec cibum amplius capere posset, ac deliraret præ mali vehementia, & a medicis esset desperatus. Verum postquam aqua S. Rosaliæ ei data fuerat potanda, locaque infecta Sanctæ reliquiis contacta, manducare primum cœpit, ac deinde aliis infirmis de more servire.

[44] Sebastiana di Noto, serviens in valetudinario mulieribus infirmis, [Mulieres eodem fere modo] febri maligna ac tumore pestilente præter modum grandi laborabat adeo, ut destituta esset a medicis, sensibusque orbata, atque animam brevi actura videretur. Verum modica aqua S. Rosaliæ ori ipsius fuit imposita, ac tumori pestilenti admota: atque ita sequente mane prorsus erat sanata.

[45] Hieronyma Gattusa, quæ ante sanata per S. Rosaliam, [sanatæ.] ut dictum est num. 189, occasionem præbuerat sacrum corpus quærendi, cum ex charitate se addixisset servitio infirmorum in valetudinario, contagio afflata fuit, sed ope ejusdem Sanctæ sanata.

[46] Post relatas sanationes eorum, qui non nisi ex charitate, [Aliæ pestis] quantum scitur, peste laborantibus servire voluerant, Cascinus nonnulla profert exempla, quibus patet, ne illos quidem sanctæ Rosaliæ beneficiis privatos fuisse, qui culpa sua tali servitio erant applicati, aut lucri solius intentione serviebant. Hieronymus Canina damnatus erat ad serviendum peste infectis in valetudinario; ibi tam gravi pestilentiæ malo fuit correptus, ut & sensuum usu privatus & a medicis esset derelictus. Verum accepta modica S. Rosaliæ aqua, intra horas viginti quatuor convaluit, & sanus surrexit.

[47] Josephus Græco, febri item & peste ibidem laborans, [sanationes] eadem aqua sanatus est.

[48] Petrus Pennizza, serviens ibidem ut mercenarius, febri ac peste in multis partibus corporis se manifestante ad extrema deductus est, [in publico] ac sanctissimis Sacramentis ad mortem præparatus. Verum saluti fuit aqua S. Rosaliæ, ex qua nonnihil bibit, & quidpiam locis affectis admotum est. Evanuerunt subito pestilentes tumores uno excepto, qui cum modico dolore quasi pro signo erat relictus; atque hic brevi quoque sine alio medicamento fuit sanatus.

[49] [valetudinario.] Dominicus di Messina ad valetudinarium deportatus fuerat infirmus; ibique sanatus aliis laborantibus cœperat servire. Deinde majori cum periculo pestem contraxit, eaque sic laboravit, ut desperatus esset a medicis. Verum data eidem aqua S. Rosaliæ, febris confestim cessavit, ac die sequente e lecto surrexit.

[50] [Chirurgus a poste servatus:] Hisce subdit Cascinus, multos quoque servatos fuisse in manifestis pestilentiæ periculis, ex quibus unum dumtaxat allegat pro specimine. Vincentius Daidone chirurgus nullum aliud contra pestilentiæ pericula subsidium voluit, nisi lapillum ex sepulcro S. Rosaliæ, quem ori imponebat, & sic magno animo fiduciaque de Sancta ad infectos accedebat. Dentem quoque postea impetravit, atque hisce præsidiis numquam contagio afflatus est, etiamsi ex aliis facile triginta obiissent, partim medici partim chirurgi, teste Cascino.

[51] [quidam sanati in confirmationem reliquiarum:] Postea nonnulla beneficia refert laudatus auctor, quæ per reliquias S. Rosaliæ impetrata fuere, addita protestatione, Si veræ ipsius essent reliquiæ. Duo jam ex iis dedi cum Salerno. Sequens vero apud Cascinum, ubi nonagesimum est, sic refertur. D. Josephus Ricupri sacerdos laborabat tumore in gutture, cui applicuit particulam memoratorum ossium. Porro non solum petiit, ut sanaretur, si hoc os esset S. Rosaliæ; sed ausus est adjungere; se id non crediturum, nisi sanaretur: ac momento evasit sanus.

[52] [varia alio beneficia per reliquias,] Hæ reliquiæ, quibus eam gratiam obtinuerat laudatus sacerdos, mutuo ei datæ erant a Joanne Baptista di Gregorio, qui earum usu varias a Deo obtinuerat gratias. Primo ipse aliquando sic fuerat cordis dolore pressus cum vomitu, capitis dolore, & pestilentiæ signis, ut se moriturum crederet. Verum admoto supra cor suum sacro illo pignore, momento relevatus fuit & sanus. Secundo ex duabus filiabus ipsius, Victoria & Vincentia, febri laborantibus cum indiciis pestilentiæ, prior subito convaluit tactu ejusdem ossis ac potu aquæ ejusdem; altera vero potu aquæ S. Rosaliæ, positoque supra partem affectam gossypio, quod prædictas attigerat reliquias. Tertio Antonia, filiola ipsius triennis, ludebat in platea, cum equus infrenatus pleno cursu sic in puellulam videbatur deferendus, ut ipsa nequaquam evadere posset periculum. Verum matre S. Rosaliam invocante, furiosus ille equus subito stetit, mirantibus omnibus. Evidentius est beneficium, quod de eadem puellula sequitur, & non diu post contigit. Labebatur puella e scala viginti graduum, ita ut videretur caput eidem comminuendum. At jam didicerat puella S. Rosaliam invocare, & sic evasit llæsa.

[53] [aut solam] Hisce duo alia ob similitudinem jungit auctor, sed quæ citius facta testatur. Infans expositus erat equo cursim accedenti, quando mater ipsius invocavit S. Rosaliam tanta felicitate, ut equus ille ante ipsum infantem consisteret, quamvis ab altero item accurrente truderetur.

[54] [invocationem] Franciscus Daidone, filiolus novennis Vincentii Daidone chirurgi ante laudati, labebatur e scala, non per gradus devolvendo, sed a latere, ita ut ob altitudinem scalæ evidens esset mortis periculum. Sed qui cadentem videbant, S. Rosaliæ opem implorarunt, atque invenerunt puerum stantem in terra & salvum, modice tamen læsum a ferro, quod e scala in ipsum deciderat. Porro testatus est infans, quod sentiret inter cadendum, se sub axillis ab aliquo sustentari, ac leviter in terram deponi.

Duo alii ejusdem cognominis Daidone, ambo febri, [S. Rosaliæ a diversis] vomitu, glandibusque pestilentibus ad extremum vitæ periculum adducti, fuere sanati sola applicatione lapidis sepulcralis S. Rosaliæ eodem die XV Julii, unus spatio viginti quatuor horarum, alter brevi tempore.

[55] Caput, in quo hæc omnia narravit, Cascinus concludit alio beneficio, [obtenta.] ex quo ortum est contentionis aliquid, quod vertit in laudem Sanctæ. Hieronymam di Aragona, infantem infirmam, inspexerant medici atque ex glandibus pestilentibus pronuntiaverant peste infectam. Hac de causa toti domui, in qua habitabant viginti personæ, communi hominum commercio erat interdictum. Sequenti die domus incolæ contenderunt, sibi injuste aliorum commercio interdictum esse, ideoque missus est primarius urbis medicus ad judicandum de illa lite, uno ex prioribus medicis comitante. Adducta est infans, nec ullum in ea deprehensum est pestis indicium, stupente medico, qui signa pestilentiæ in illa pridie agnoverat. Hinc crescente domesticorum contentione contra medicum, hujusque stupore, anceps hærebat medicus primarius, quando mulier aliqua ex interiore domus parte exclamavit: Dicite, dicite pro amore Dei, & ad laudem Sanctæ, infantem esse sanatam oleo ipsius lampadis. Ad quam vocem cessavit contentio cum gloria S. Rosaliæ.

CAPUT III.
Alia miracula & beneficia, relata a Cascino cap. 15 in confirmationem reliquiarum S. Rosaliæ.

[Perceptus a multis suavis odor reliquiarum,] Cascinus lib. 1 cap. 15 mirabilia & beneficia narrat non pauca, quibus veritas reliquiarum S. Rosaliæ, jam ante aliis rationibus probata, etiam confirmatur. Cum autem in hisce prolixior sit, quam in ceteris, ea compendio huc ita transferam, ut tamen nulla alicujus momenti adjuncta omittere decreverim. Primum signum, seu liberationem Siciliæ a peste, quia abunde relata est, breviter solum perstringit. Deinde de suavi reliquiarum odore a multis percepto, de quo subinde jam facta est mentio, memorat sequentia. Primo asserit suavem illum odorem perceptum fuisse ab initio inventionis, sed solum a quibusdam, & numquam ab omnibus; seque in diuturna reliquiarum recognitione sæpe audivisse, odorem illum laudari a multis; at semper ingenue confessum esse, a se non percipi. Secundo testatur, se tandem, cum frangeret lapidem, cui aliquod os erat insertum, nihilque de reliquiarum odore cogitaret, improviso tanta suavis incognitique odoris fragrantia fuisse perfusum, ut odorem illum nulla odoris terreni similitudine explicare posset. Cum autem ad istum odorem invitaret socios, a nullo tunc fuit perceptus, licet illi aliis vicibus dictitassent se suavem percipere odoris fragrantiam. Idem sibi secunda vice accidisse testatur, & numquam postea.

[57] Tertio Erasmus Salato, unus e doctoribus medicinæ, qui ad recognitionem reliquiarum fuerunt adhibiti, [quæ aquam, cui erant impositæ, etiam fecerunt odoriferam.] particulam ossis, cui nonnihil terræ adhærebat, secum domum portavit, atque aquæ imposuit. Hoc facto, aqua ista concepit odorem quasi aquæ rosaceæ, qui a multis fuit perceptus: eaque de causa aqua ista diligenter fuit servata. Addit auctor, idem tam multis aliis contigisse, ut nimis prolixum esset, singula referre. Quarto cum constet aquam rosaceam mutari nonnihil odore & colore, quando affunditur aqua pura; aliqui reverenter experiri voluerunt, an idem contingeret in aqua illa, quæ tantam odoris suavitatem ex impositis S. Rosaliæ reliquiis contraxerat. Quare experimentum istud bis sumptum est, præsentibus multis, semel in domo dominæ Vincentiæ Lucchese, probatæ virtutis matronæ, atque iterum in collegio Societatis Jesu. Sumpta est aqua rosacea, eique affusa est aqua pura: mox color aquæ rosaceæ mutatus est & odor imminutus. Allata similiter est aqua, cui odor ex impositis Sanctæ reliquiis inhæserat; eique eodem modo aqua pura est affusa. Verum color hujus aquæ mutatus non est; odor vero adeo auctus, ut ab omnibus non sine stupore jucundo perciperetur magis quam ante. Audierat hæc P. Franciscus Sparacino, nonnullis reliquiarum particulis donatus, ac simile experimentum capere voluit Calatagironi in collegio Societatis Jesu. Vasi imposuit lapidis sepulcri S. Rosaliæ frustulum, quantum est granum milii; eique infudit aquam copiosam. Mox aqua illa facta est odorifera instar rosaceæ. Evacuato deinde vase, iterum & tertio exiguæ isti particulæ affusa est aqua pura, quæ toties contraxit odorem rosaceum, præsentibus multis Societatis Jesu Patribus & stupentibus de miraculo.

[58] [Brachii dolor tali aqua subito sublatus:] Porro dubitari nequit, quin hæc occasionem dederint bibendi aquam, cui vel reliquiæ vel lapis sepulcri S. Rosaliæ fuerat impositus, uti felicissime contra morbos quoslibet factum, multis exemplis jam didicimus. Inter primos fuit P. Josephus Agostini Societatis Jesu, & socius Cascini in recognitione reliquiarum. Laborabat hic a mensibus tredecim gravi dolore dexteri humeri, isque tantum accreverat, ut difficulter divina Mysteria peragere posset, & minus etiam quietem capere. Itaque sacras S. Rosaliæ reliquias aquæ imposuit, eamque bibit, brevi prece præmissa. Vix tantum interfuit spatium, quo pota aqua ad stomachum pervenire posset, cum sentit quasi manu aliena gravitatem humeri sui ac dolorem auferri; subitoque vibrans brachium ac cubiculo exiens, aliis Patribus obtentam gratiam communicare festinavit.

[59] [reliquiæ ab infante mirabiliter honoratæ,] Mirabile est, quod sequitur apud Cascinum, ubi refertur hoc sensu, sed multo prolixius. Vincentius Barbera, architectus civitatis Panormitanæ & pictor, particulam habebat reliquiarum S. Rosaliæ, sed eam absconditam servabat, donec lis de approbatione esset decisa. Die XV Februarii audivit approbationem esse decretam, etsi necdum esset promulgata. Mire lætatus hoc nuntio, statim eadem vespera cum reliquiis accedit aliquos Patres e Societate Jesu, qui alias Sanctæ reliquias viderant, ut earum audita similitudine se magis securum redderet. Reversus domum, rem communicat uxori, quæ hortatur, ut simul reliquias illas venerentur. Cum autem chartam, qua involutas tenebat reliquias, domesticis omnibus vellet ostendere, infans ipsius Franciscus, octodecim menses natus, quem amita vel matertera gestabat in brachio, vi cœpit se gestantis brachio evolvere, evolutusque se primus in genua provolvit, manu quoque significans, ut idem facerent alii; deinde vero expedite pronuntiat, sancta Rosalia, easdemque voces alacritate magna quater repetit, licet antea necdum voces ullas proferre soleret, nisi forte Mamma & Tata: demum tot gestibus instabat, ut reliquiæ sibi traderentur, ut pater eas in manus daret infantulo, qui eas primus omnium reverenter exosculatus est. Hæc omnium domesticorum testimonio firmata fuisse, testatur Cascinus.

[60] Huic simillimum est, quod subjungit, quodque eodem fere tempore factum testatur Puellula tredecim mensium ægrotabat. [item ab alia puella, quæ simul sanatur.] Hujus pater acceperat particulam reliquiarum S. Rosaliæ, qua infantem tacturus accedebat. Infans vero nihil edocta, viso patre, pronuntiat, S. Rosalia, in lecto se elevans, ac subito sanatur.

[61] Alterius generis est, quod deinde prolixa narratione exponit Cascinus, [Varia beneficia] quodque brevi compendio huc transfero. Franciscus Morillo Societatis Jesu ex villa quadam redibat Panormum per mare, quando ventus subito factus est contrarius & tam vehemens, ut mare præter modum intumesceret, atque apertum esset naufragii periculum. Timorem augebat nox obscura, quodque cymba amissa esset, dum eam attrahere conabantur, ut in terram evaderent. Quapropter opem S. Rosaliæ, quam pia prece salutaverant, dum montem Peregrinum præternavigabant, implorare cœperunt, & mox prope navem apparuit cymba, nec tamen ea vice apprehendi potuit, quod fluctu vehemente rursum dejiceretur ex oculis. Cum mœsti essent nautæ, hac spe frustrati, cumque cymbam per tenebras quærere non possent; hortante Francisco Morillo, qui S. Rosaliæ reliquias secum habebat, ad iteratas preces convertuntur, nec frustra. Quippe cymbam viderunt prope navem, eamque invenerunt illæsam in tanta tempestate: nec mora, in cymbam ingressi, remisque adnixi, tam cymbam quam navim, quam ei alligaverant, feliciter ad terram perduxerunt prope montem Peregrinum.

[62] Huic beneficio alia quædam serius facta subduntur ob similitudinem. [navigantibus] Lembus in mari Siculo impetebatur a navi inimica tam propinqua, qua, ut nec resistere. Qui lembo vehebantur, ubi agnoscebant periculum, vota fecerunt S. Rosaliæ, nec frustra, quantum colligitur ab eventu. Dum enim rectores navis inimicæ vela vertere laborabant ad lembum melius apprehendendum, ita se implicarunt, ut ille interim se longe subduxerit, & feliciter ad terram pervenerit.

[63] Præterea non pauca beneficia navigantibus a S. Rosalia fuiße præstita, [præstita.] colligitur e multitudine tabellarum votivarum, quibus ecclesia Sanctæ ejusque spelunca in monte Peregrino jam olim abundabat. Ex his unum narratur hoc modo. Quatuor Patres Societatis Jesu e regno Neapolitano vela faciebant in Æthiopiam: atque inter hos erat P. Josephus Pomo, cui nonnullas S. Rosaliæ reliquias dederat Cascinus. Horum navis, bis acri tempestate jactata fuit & periclitata; primum in sinu Joiæ *, qui est in ora Calabriæ ulterioris; deinde prope insulam Capream *, non longe a Neapoli. Utraque tamen vice feliciter evaserunt, & salutem suam attribuerunt S. Rosaliæ. Nam in prima tempestate P. Josephus Pomo thecam, in qua erant Sanctæ reliquiæ, funi alligatam immisit mari exiguo solum tempore, & mox mari tranquillitas rediit: atque eodem fere modo tempestas quievit altera vice prope Neapolim.

[64] [Hernia] Pergit deinde auctor ad alia beneficia, quorum hoc est primum. Quispiam, cujus nomen non indicatur, viginti annis hernia laboraverat insanabili. Hic concepta fiducia de S. Rosalia, cujus miracula audierat, pedes adire voluit montem Peregrinum; sed in media via subsistere coactus est, quod vires deficerent. Cum autem tristis sederet, & non sociis modo, sed etiam S. Rosaliæ se excusaret, quod iter non posset perficere; animatum se sensit ad iter prosequendum, moxque se sanum deprehendens, mirantibus sociis, reliquum itineris currendo peregit: humillimasque Sancta agens gratias, ferreum ligamen, quo uti coactus fuerat, lætus deposuit in monte Peregrino. Factum id est post primam expositionem reliquiarum S. Rosaliæ die IX Aprilis.

[65] [quorumdam] Eodem malo novem annis vexatus fuerat Fr. Ludovicus a S. Michaële, reformati Ordinis S. Augustini, quando XXII Novembris nudis pedibus ad montem Peregrinum ivit, sicut voverat. Postquam summo labore eo pervenerat, gratias egit S. Rosaliæ de itinere perfecto, novam simul flagitans gratiam: & mox se malo suo liberatum sensit.

[66] [sanata:] D. Antonius Francione sacerdos simili malo per annos quindecim laboraverat, quando speluncam S. Rosaliæ invisere voluit, sperans ibidem se sanandum. Verum sine sanatione obtenta rediit; neque tamen de illa obtinenda desperavit: sed ad alia pietatis exercitia conversus, ligamen, quo semper contra malum se munierat, rumpi sensit: auctaque hinc spe, Missæ sacrificium obtulit, votisque quibusdam nuncupatis, se ita reperit liberum, ut nullo egeret ligamine.

[67] [alia] Honophrius Buonarota laboraverat diu fistula inveterata sub costis, dixerantque medici gravius affligendum infirmum, si illa consolidaretur. Evenit, ut dixerant: clausa fistula, infirmi latera, pectus, aliæque corporis partes tam male affectæ sunt, ut de vita ipsius desperaretur. Cum autem speraret, se sanandum patrocinio S. Rosaliæ, in sedili portatus est ad speluncam: ibique Sanctam pie cœpit invocare. Paulo post somno correptus obdormivit; ac sanus deinde evigilavit: nam sponte rursum aperta est fistula, per quam mali humores se exonerarunt, & sic recreatus ac fortis, gratias Sanctæ egit, sanusque & alacer domum rediit.

[68] [corporis mala] D. Philippus Salonia gravi capitis inflammatione visum prorsus amiserat, & jam quinque mensibus, adhibita nequidquam arte medicorum, usu oculorum carebat. Invocata frequenter S. Rosalia, de cujus ope fidebat, tandem duci voluit ad speluncam montis Peregrini, eoque pedes pervenit ductoris subsidio. Diu ibidem oravit, ac sequenti etiam die sacra Communione refectus est. Verum, non impetrato visu, domum repetiit, se divinæ providentiæ totum permittens; non tamen sine spe visum recuperandi. Cum autem esset in reditu, pergens semper orare, exclamavit, se, quantum existimaret, videre, & quidem videre S. Rosaliam: idem paulo post rursum accidit, audiente ductore, quid diceret, sed nihil vidente. Incertum tamen ipsi erat, an hæc ab imaginatione processissent; an vero etiam oculis corporeis Sanctam ad momentum vidisset. Attamen spes hisce augebatur, pergebatque per viam orationi instare, donec jam tertio Sancta ipsi appareret, quod factum, quando orationem de ipsa recitabat. Majus hac vice lumen vidit, atque oculis apertis, ita ut non ferens tantam lucem, humi laberetur instar mortui, atque ita jaceret per mediam horam, mirante socio, qui nihil videbat, ac frustra ipsum excitante. Surrexit tandem apertis oculis, & omnia recte cernens. Testatus etiam est se in lapsu illo vidisse S. Rosaliam, ac longe clarius quam duabus prioribus vicibus, tanquam fulgur ante se coruscantem, ac vocem audivisse dicentis: Redi ad speluncam. Qua de causa statim reversus est sine auxilio ductoris, utpote jam clare videns, ut Sanctæ gratias ageret in spelunca, ubi eodem die cum Eremitis vicini monasterii hymnum Te Deum decantavit, ac postridie sacrosanctum Missæ sacrificium obtulit, mirantibus omnibus ac Deum laudantibus, qui eum duobus diebus præcedentibus cæcum ibidem viderant.

[69] Fr. Placidus a sanctissimo Sacramento, Augustinianus excalceatus in conventu S. Nicolai Tolentini, [ablata.] ita laborabat, ut nec alterum brachium movere posset nec collum, atque uno oculo prorsus esset captus & altero parum cerneret. Cum autem pia per conventum institueretur supplicatio cum reliquiis S. Rosaliæ, dum hæ ante cubiculum ipsius erant, humi se projecit misericordiam implorans, ac mox de terra surrexit perfecte sanatus.

[Annotata]

* Gioia

* Capri

CAPUT IV.
Alia beneficia & miracula, a Cascino relata cap. 16.

[Duæ mulieres peste laborantes] Cascinus cap. 16 narranda suscepit beneficia cujuslibet generis, omissis fere omnibus sanationibus a peste, ex quibus se duo tantum hic exponere asserit, quia reliquis magis sunt insignia ob adjunctam apparitionem. Primum est de muliere, quæ septemdecim diebus peste laboraverat, quæque morti tam videbatur propinqua, ut jam mandatum esset, ut carrus veniret mane ad corpus ipsius avehendum ad sepulturam. Venit statuto tempore carrus, sed mulier sana exierat lecto: narrabatque se nihil sumpsisse, nisi parum aquæ, terræ & lapidis sepulcri S. Rosaliæ: Sanctam vero noctu sibi apparuisse, factoque supra se crucis signo, sanitatem momento reddidisse.

[71] Alia gravi quoque laborans pestilentia, noctu vidit formam beatissimæ Virginis Matris Dei, [ab apparente Rosalia sanatæ:] ac cum ea aliam Dominam admodum speciosam (ita nominabat S. Rosaliam, inquit Cascinus.) Hæc infirmæ appropinquabat. At ea clamabat, ut abscederet, aut saltem aceto se lavaret, nimirum ne peste afflaretur. Respondebat illa, nullum esse periculum, & ne ipsam quidem morituram. Tum propriis manibus tetigit quinque corporis loca peste infecta, eademque lavit: aquamque infirmæ bibendam obtulit, dicens sic sanandam, quemadmodum revera contigit, Sancta eidem rursum apparente, eamque juvante. Ab hisce ita enarratis ad alia progreditur laudatus auctor.

[72] Josephus li Moli filiolam habebat quadrimam, Annam nomine, [multi] filium vero duodennem Matthæum. Illa febri laborabat acutissima, filio gravis dentium dolor nullam concedebat quietem. Pater pro medicina utrique applicuit aquam S. Rosaliæ sæpissime jam memoratam, qua filiola intra tempus matutinum convaluit, & filii dolor momento fuit abactus.

[73] [a morbis] Gratia Casale calculo tam graviter affligebatur, ut morituram se crederet. Applicuit lateri dextro reliquias S. Rosaliæ; & dolor mox cessavit: ac paulo post lapillum ejecit notabilis magnitudinis. Similis gratia obtigit P. Francisco Guidara Societatis Jesu, qui antea fuerat medicus. Hic etiam calculorum dolore graviter cruciabatur, quando adhibitis frustra medicinis, reliquias S. Rosaliæ sibi applicuit. Intra spatium, quo psalmus Miserere bis posset recitari, cessavit dolor: deinde post mediam horam aut paulo amplius calculum effudit bene magnum, quem minores secuti sunt postridie.

[74] [variis] Vincentia, uxor doctoris Pompilii di Anastasio, ossiculum per guttur eo usque dimiserat, ut inhærente ossiculo suffocanda videretur. Tanto exposita periculo, ac memor S. Rosaliæ, mox conabatur dicere, S. Rosalia, adjuva me, sed voces formare non satis poterat ob difficultatem respirationis. At recordata, se aliquid secum habere de lapide sepulcri S. Rosaliæ; illud mox profert, ac gutturi admovet, Sanctam simul mente invocans. Mirabilis sane gratia! simulac frustulum istud lapidis guttur attigit, ossiculum, quo suffocabatur, per os ipsius exsilit ad spatium trium palmorum, repertumque est tinctum sanguine, quo præstantia beneficii clarius appareret.

[75] [& mortiferis] Hujus filiæ Nymphæ, quæ nupta erat doctori Fabritio Scarfelotti e San Basilio, non minor collata fuit gratia. Hæc acuta febri, per decem dies noctesque continuata, ad extrema erat deducta, nec confiteri poterat ob perpetua deliria. Aderat confessarius e Societate Jesu, sed ne per signa quidem impetrare poterat tantum, ut absolutionem auderet impertire, quod non loquela modo, sed sensu quoque esset orbata. Qua de causa ad preces, & præcipue ad patrocinium S. Rosaliæ confugerunt præsentes: ac primo nonnihil aquæ sæpe dictæ ori infirmæ per vim aperto infuderunt; ac deinde Sanctæ reliquias eidem admoverunt. Nihil tamen eo die videbantur proficere, nisi quod infirma os aperuerit ac semel iterumque dixerit, Sancta Rosalia, quibus vocibus in spem erecti sunt præsentes. Tota nocte sequente in tali mansit statu, ut quinque medici, qui infirmæ assistebant, deinde testati sint, se cogitasse non supervicturam ultra horam unam. Inter illos proprius ipsius frater, qui numquam aberat, affirmavit, se decem facile signa lethalia in sorore sua deprehendisse. Verum quando aurora sequentis diei aderat, & illucescebat, audita est alta voce matrem aliosque vocare domesticos, quibus dixit: Sum sana per gratiam S. Rosaliæ. Deinde subjunxit: Non auditis musicam? Audite, audite angelos. Non credidit sanam mater, quia verba illa minus expedite proferebat; sed delirantem haud dubie existimavit. Cum tamen & confessarium desideraret; ille vocatus cito adfuit, & melius loquentem, ac recte confitentem invenit. Hisce erectus in spem maritus quædam Missæ sacrificia curavit offerenda; uxoremque oleo lampadis S. Rosaliæ ungendam. Hac unctione tam cito convaluit infirma, ut cibum sumpserit, & sine alio remedio fuerit sana. Tam subita visa est Cascino hæc sanatio, ut quasi momento factam asserat, præsertim quia tam gravis erat infirmitas, ut medici asseruerint sanari non potuisse sine miraculo. Nam hæc ratio evincit, claro ac evidenti miraculo sanatam esse, & subito etiam convaluisse; nec tamen sanatio momento est peracta, atque ea de causa dixit, quasi momento. Ceterum Nympha post sanationem suam varia minute narravit de habitu & forma pulcherrima S. Rosaliæ sibi apparentis, de verbis ipsius, dicentis, suas esse eas reliquias, ac de musica angelorum audita, quæ auctor perstrinxit breviter.

[76] Vincentia di Maggio morti item vicina erat, [sanati,] nec vitam desiderabat longiorem. At jubenti confessario, ut sanationem suam rogaret, obedivit, & ad S. Rosaliam confugit. Apparuit ei Sancta habitu eremitico, & ægrotam momento sanavit. Hæc autem tanto simul spiritus fervore donata fuit, ut Sanctam imitatura votum virginitatis nuncupaverit, & capillos abscissos ad speluncam ipsius miserit, ubi multa similia appensa testatur Cascinus.

[77] Infans, sexdecim dies natus, cum infirmus per dies quatuor a lacte prorsus abstinuisset, [uti & infans,] defunctus est, certe ut credidit, & asseruit Cascinus. Verum pater, natione Hispanus, imaginem S. Rosaliæ supra mortuum infantem posuit, tantaque fide oravit, ut infans oculos aperuerit, ac se moverit; moxque sanus lac maternum sugere cœperit.

[78] Puellula quoque in vico Hispanorum in fontem valde profundum deciderat, [& puella, qui credebantur mortui.] diuque ibidem manserat immersa: nam quæsita erat per totum vicum, priusquam sciretur submersa. Cum non inventa esset, & quispiam diceret, infantem circa fontem fuisse visam; pertica in fonte quærere cœperunt, ac tandem infantem invenerunt submersam. Summus erat parentum dolor; at fides non minor: tanto fervore institerunt precibus apud S. Rosaliam, ut infantem receperint vivam & valentem.

[79] Francisca Sieri varios S. Rosaliæ experta est favores. [Sancta cuidam mortem suam triduo ante revelat;] Primo adierat montem Peregrinum, ubi rixa erat tanta, ut quis sclopo manum admoveret, globum autem per errorem recta in caput Franciscæ dirigeret. Illa S. Rosaliam subito invocaverat, & sic illæsa fuit: nam globus plumbeus in velo capitis & in capillis ipsius hæsit, ibique visus a multis. Secundo ægrotans invisit corpus Sanctæ in ecclesia Panormitana, ibique levi somno correpta convaluit. Hosce experta favores, de tertio non dubitavit. Apparuit ei S. Rosalia, monuitque ut ad mortem post triduum obeundam se sacra confessione & Communione præpararet. Paruit illa: confessa est de peccatis, & sacram Communionem tribus diebus continuis iteravit. Monita rursum est nocte sequentis diei, uti & nocte tertia. Monitionem quoque illam secreto indicavit confessario suo, & duobus aliis sacerdotibus magnæ probitatis. Neque decepta est: nam levi tacta est infirmitate die Sabbati; ac die Lunæ, qui tertius erat, animam Creatori suo reddidit.

[80] Mirabile est, quod sequitur, & præcedenti eatenus simile, [aliam ad moriendum suaviter invitat.] quod felicem mortem S. Rosalia clienti suæ prænuntiaverit. Antonia Mirendina, piissima septemdecim annorum puella, diuturno morbo ad extrema erat deducta. Cum autem ut mortua aliquamdiu jacuisset, & ut mortua a matre aliisque præsentibus plangeretur, tamquam e somno evigilans, matri dixit: Mater, cur plangitis? Mortua non eram, sed suavissime dormiebam: O quam magna vidi! Cum vero mater rogaret, ut ea sibi diceret, diu noluit: sed voluit Cardinalem archiepiscopum advocari, ut ipsi ea referret. At, non audente matre Cardinalem accersere, ita inter ipsas convenit, ut vocaretur confessarius, qui omnia deinde Cardinali diceret. Verum, non invento confessario, rursum institit mater, ut sibi visa referret. Cui tandem filia dixit, a S. Rosalia gratiam sibi factam moriendi: nam velle Sanctam, ut ipsa secum esset in supplicatione. Hæc ter ab ipsa fuisse repetita, non voce puellæ moribundæ, sed virili & forti, mandasseque ut Cardinali dicerentur, testati sunt præsentes. Deinde post quadrantem & medium horæ, composito corpore clausisque oculis suaviter exspiravit.

[81] [Nonnulli] Post hæc Cascinus refert beneficia nonnulla, impetrata ab iis, qui laborabant ad honorem Sanctæ, quando instituenda erat ac quando instituta est celebris illa supplicatio, qua corpus approbatum prima vice per urbem fuit portatum. Stabat aliquis, cujus nomen non dicitur, in scalis excelsis ad parietem quemdam exornandum, quando rheda transiens scalas evertit, hominemque ita dejecit, ut conterendus videretur: nihilominus tam erat illæsus, ut laborem mox resumere potuerit. Alia rheda mulierem ita ad parietem pressit, ut præsentes contritam crederent; sed intactam repererunt. Equus marchionis della Rocca ita per rhedam contusus fuit, ut ipse ex equo præcipitaretur: equus tamen & eques fuere illæsi. Hisce merito addit, mirandum esse, in tanta hominum, equorum & rhedarum per plateas commeantium multitudine, quanta fuit eo tempore, nullum accidisse infortunium.

[82] [in gravibus periculis] Duo alio tempore facta his jungit ob similitudinem. Dominus Joannes de Torres cum militum cohorte accedebat, ut excubias mutaret ante palatium regium, in armis stante cohorte alia, quæ de statione decedebat, quando equus, quo vehebatur, subito exterritus in lanceam centurionis Noëra, quam protensam tenebat ac in terra firmatam, sic invehit dominum suum, ut hic equo decideret. Transivit lancea thoracem ipsumque indusium, corpus tamen prorsus erat illæsum: quod S. Rosaliæ favori attribuit, quia illam subito invocarat.

[83] [illæsi.] Clarius miraculum est, quod sequitur. Vir probus equo vehebatur cum uxore retro sedente, & cum filio, quem brachio tenebat. Cum autem transiret per viam angustam montis Gebel Ros juxta præcipitium, equus improviso sic exsiliit, ut mulier decideret, ac vir ipse cogeretur infantem dimittere, atque equo exsilire. Mox equus in præcipitio constitit, & omnes tres inventi sunt sine ulla læsione: nam S. Rosaliam equo se dejiciens pie invocarat.

[84] [Maleficia ablata,] Subjungit Cascinus quædam beneficia energumenis præstita, quorum hoc est primum. Mulier Hispana, D. Maria Figueroa de Torres, magico maleficio credebatur affecta. Quando adhibebantur exorcismi sacri, tam male habebat, acsi moritura esset, quod ad vomitum urgeretur, nec tamen vomere posset. Præsens aliquando fuit mox memoratus dominus Joannes de Torres, qui particulam habebat ossis S. Rosaliæ. Hanc ille particulam aquæ imposuit, & nonnihil ex ea bibere mulierem jussit. Pota aqua, mox evomere cœpit massas quasdam capillorum. Ejusdem aquæ potationem repetiit quatuor sequentibus diebus, ac semper aliquid simile evomuit, adjunctis etiam quandoque aciculis, donec perfecte sit sanata. Hæc coram multis testibus facta, affirmat auctor. Similem quoque gratiam eodem tempore alteri præstitam testatur, quæ, sumpta similiter aqua S. Rosaliæ, maleficorum præstigias per vomitum ejecit, ac sanata est.

[85] Antonia Leonti a sexdecim annis erat energumena, dixeratque, [ac dæmones] dum appropinquabat festum S. Rosaliæ, se morituram sequenti Sabbato. Qua de causa filius ipsius, susceptis ante sanctissimis Sacramentis, ipsam vehementer reluctantem perduxit ad ecclesiam metropoliticam, nec tamen pertrahere potuit ad sacellum, in quo servatur corpus S. Rosaliæ, cui multas dicebat injurias. Verum ad nomen illius Sanctæ quatuor dæmones, ut creditum est, stationem suam reliquerunt, extinguentes candelam longe positam, quemadmodum se pro signo facturos prædixerant. Quintus demum post cancellos ferreos vehementius percussos, quam fieri posset a femina, similiter egressus est, ac feminam, quæ credebatur a quinque malignis spiritibus obsessa, reliquit liberam.

[86] In die autem corporis solemniter translati multos fuisse expulsos malignos spiritus, [expulsi.] eademque per totam Octavam continuata beneficia, asserit Cascinus. Ex hisce unum refert nominatim, testaturque illud accidisse e regione collegii Societatis Jesu, se multisque Patribus præsentibus, ac coram innumera populi multitudine. Mulier valde honorata atque honesta a malignis spiritibus vexata fuerat per annos septemdecim sine remedio. Hæc e regione altaris ante collegium erecti sedebat modeste, omnemque ornatum contemplabatur, donec arca S. Rosaliæ pervenisset ad initium istius plateæ. Verum, ubi eo pervenerat, priusquam ibi ullus alius arcam adhuc longe distantem vidisset, subito arrepta, clamore repentino & saltu in aëra palliumque dejiciens, ac capillos crispans, omnibus notum fecit, sanctam arcam appropinquare, seque inde torqueri. Mox ad stridores & injurias delapsus est dæmon, per os mulieris dicens: Sta, canis: sta, canis, idque tanta vi, ut mulier a quinque viris retineri non posset. Verum non potuit malignus spiritus præsentiam sacrarum reliquiarum exspectare, sed exerta prius lingua præter modum craßa & nigra, ante earum adventum fugit ac mulierem prorsus liberam reliquit. Hoc factum die Lunæ IX Junii, sicut ipse spiritus malignus præcedente die Lunæ prædixerat.

[87] Ab hisce ad mirabiles quasdam infidelium conversiones progreditur. [Mirabiles quædam conversiones] Mahometanus captus a Christianis, diligenter diu hero suo servierat, comparatoque peculio libertatem suam emerat. Verum, abrupto commercio Panormi ob pestilentiam, non poterat in patriam suam discedere: auditisque miraculis S. Rosaliæ, sperabat se per eam a peste fore immunem: atque ea de causa imaginem ipsius sibi comparavit, ac vesperis singulis lampadem ante eam accendit. Quin & speluncam ipsius inviserat, atque alia faciebat ad ipsam honorandam, acsi fuisset Christianus, ut ejus patrocinio in patriam rediret. Grata fuere Sanctæ prædicta servitia: nam apparuit ipsi in somno, monuitque ut fieret Christianus, dicens hanc unam esse viam, qua ad veram patriam, seu ad cælum pervenitur. Attonitus quidem fuit hoc somnio; at non conversus. Porro ad patriam redire desiderans, jam cum alio Turca item libero ad iter erat paratus, quando Sanctæ reliquias ante invisit, ut de beneficiis gratias ageret, & pro felici itinere oraret. Sequenti nocte iterum apparuit Sancta, ejusque duritiam increpans, percußa mala ipsum excitavit. Evigilans itaque & interne motus, vidit cubiculum suum magno lumine illustratum, & in ea Dominam miræ pulchritudinis, quam aliter explicare nesciebat, nisi dicendo: Pulchra, pulchra, pulchra; multum, multum, multum. Hæc rursum ipsi dicens, ut se faceret Christianum, alioqui moriturum, disparuit. Hæc apparitio virum quidem vehementer movit; sed addictum patriæ sectæque suæ non ita penitus permovit, ut non fluctuaret ambiguus. Tertio demum dormienti visa est sancta Virgo, mortem certam & infernum prædicens, nisi converteretur, tactaque leviter mala disparuit. Evigilans igitur omnem deposuit dubitationem, ac mane ad pedes Cardinalis se projecit, baptismum flagitavit, eumque post sufficientem instructionem pie suscepit, vivens deinde de vocatione sua lætus ac contentus.

[88] [Maurorum] Maurus Algerii natus, cui nomen erat Xiniffa, mancipium erat Gabriëlis Mas, & subinde aliquid pauperibus dabat ad honorem S. Rosaliæ. Apparuit ipsi Sancta in somno, præcepitque, ut fieret Christianus: quod primo recusavit. At iterum jussus, rogavit nomen apparentis, auditoque Rosaliæ jubentis nomine, dixit se baptismum velle suscipere. Verum cum deinde parum attenderet ad promissionem in somno factam; reversa rursum est Sancta nocte sequente, magisque institit, ut baptismum susciperet, atque etiam rogata a Mauro, quo nomine in baptismo vocari deberet, Petri nomen eum eligere jussit, dexteram ipsius tangens. Quin & crucis signo ipsum in fronte signasse dicitur, his additis verbis: In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Certe Maurus divino hoc somnio ita permotus est, ut post debitam instructionem susceperit baptismum & Petri nomen, cui adjungi desideravit nomen Rosaliæ ad honorem Sanctæ.

[89] [infidellum,] Hisce similis additur conversio, at serius peracta. In triremibus Siciliæ diu servierat mancipium infidele, cui jam ætas erat sexaginta annorum. Quo huic modo succurrerit S. Rosalia, nescitur: sed Sanctam ei succurrisse, ab eventu colligitur. Nam postquam aliquot diebus febri laboraverat, baptismum flagitavit, & Rosalinus vocari voluit ad honorem S. Rosaliæ. Cum ardenter instaret, & morbus ipsius jam esset gravis, baptismus ei mox collatus est, datumque nomen Rosalinus. Deinde, vix duabus horis elapsis a prima mentione baptismi, animam feliciter Creatori suo reddidit.

[90] [Animalia etiam sanata:] Deinde advertit Cascinus, in aliorum quoque Sanctorum Vitis legi, animalia ipsorum ope fuisse sanata, & nonnulla exempla similia narrat de S. Rosalia. Primo gallinæ quædam, quæ videbantur morituræ, semel iterumque servatæ sunt terra sepulcri S. Rosaliæ. Secundo catellus unus moribundus, & alter pro mortuo habitus, medicatus est re quapiam ad Sanctam utcumque spectante.

[91] [prodigia alia.] Demum prodigia duo adducit, alterum de vite, quæ recisa fuerat, atque iterum sic coaluit per terram sepulcri, ut uvas eodem anno produxerit. Alterum est de malo aurea, quæ in monasterio quodam produxerat ramusculum novorum florum in pervigilio festivitatis S. Rosaliæ, seu die III Septembris. Cum autem Superior monasterii hunc vidisset ramusculum, dixit: Utinam multi essent, conducerent cras ad coronam S. Rosaliæ texendam in sua festivitate. Annuit Sancta pio desiderio: nam postridie mane tota arbor plena fuit floribus. Hactenus ex Cascino, cujus mentem fideliter exprimere conatus sum.

CAPUT V.
Recentiora quædam beneficia compendio data ex Historia Mancusi part. 5.

Ex. Mancuso.

[Puella Coloniæ sanata,] Mancusus part. 5 Historiæ S. Rosaliæ refert varia Sanctæ beneficia, partim antiqua, partim recentiora. Cum autem antiqua jam dederim, & nonnulla quoque ex recentioribus occasione cultus narraverim, huc solum transferam alia, quæ necdum a me commemorata sunt, idque faciam tanta brevitate, quanta fieri poterit. Reliquias Sanctæ Coloniam fuisse portatas, Sanctæque patrocinium ibidem non inutiliter fuisse imploratum tempore pestis, narravi in Commentario num. 439. Porro unum ex beneficiis ibi obtentis refert Mancusus § 7, citans auctoritatem P. Hermanni Crombach in collectione quadam Ms. Res ita habet. Puella nobilis, Gertrudis nomine, heres unica magnarum opum, anno 1636 pestilentiæ malo tacta, eoque deducta erat, ut extrema suscepisset Ecclesiæ Sacramenta. Aderat ei confessarius P. Adrianus Horn, rector Coloniensis collegii Societatis Jesu, cum reliquiis S. Rosaliæ. Hic suasit, ut votum aliquod nuncuparet in honorem Sanctæ, cujus reliquias ei porrigebat exosculandas. Vovit illa perpetuam virginitatem servare, si convalesceret; subitoque revaluit integris viribus, inquit laudatus Crombach, addens eam adhuc superfuisse sanam anno 1670, quando scribebat.

[93] Laudatus Mancusus § 8 refert sanationem moribundæ, [mulier moribunda Mazarini,] factam anno 1680 Mazarini, quod oppidum est Siciliæ in valle Netina. Testatur autem se totum factum habere ex scriptura diligenter examinata, juramentoque firmata anno 1711, quando mittenda erat ad curiam episcopalem Syracusanam. Compendium beneficii accipe. Agatha, uxor Petri Maggio, honoratæ conditionis mulier, tum abortu gemini infantis, tum inscitia medentium ad extrema erat perducta, & jam moribunda, quando Alphius Ingala eam invisit. Hic, ubi deprehenderat nonnihil sensus infirmæ superesse, suggessit nomen S. Rosaliæ, monuitque ut votum aliquod in honorem ipsius nuncuparet. Paruit illa, ac vovit gerere vestem modestam, qualis ibidem usurpatur ab iis, quæ Sanctæ singulari titulo sunt devotæ. Nuncupato voto, post horam loqui cœpit, meliusque habere, id S. Rosaliæ attribuens: ac post duos tresve dies e lecto sana surrexit. Deinde prolis amans, promisit se primæ daturam nomen Rosaliæ in honorem Sanctæ: nec diu post concepit, felicique partu suo tempore edidit filiam, cui nomen Rosaliæ impositum.

[94] Idem auctor § 9 palatium legati regis Hispaniarum Romæ a sæviente istic pestilentia immune fuisse asserit, [item alia mulier.] patrocinioque Matris Dei Immaculatæ, ac S. Rosaliæ istud attribuit. Præterea ibidem asserit, doctori Bartolo Maggio, cum oraret pro salute uxoris suæ Vincentiæ periculose ægrotantis, visam fuisse Matrem Dei, quæ ad preces S. Rosaliæ vitam reddebat uxori ipsius, quæ revera cito convaluit: conjuges autem in gratiarum actionem mutuo consensu ab usu conjugii deinde abstinuisse. Pro utroque facto laudat Mongitorium in Opusculo, cui titulus: Panormus Mariæ devota. Similia haberi possunt pro beneficiis ab iis, qui gaudent tale quid sibi obtigisse, & merito se gratos exhibent. Verum recenseri debent inter minus clara minusque certa. Quæ vero refert § 10, non lubet huc transferre, quia non satis certa videntur, & modo utcumque diverso referuntur a Tornamira in Idea conjecturali pag. 156.

[95] [Maurorum] Mancusus § XI de conversione cujusdam mancipii Mahometani historiam narrat bene longam, quam compendio huc transfero. Anno 1694 Panormi periculosis stomachi doloribus decumbebat mancipium, cui nomen Barca. Sæpe rogatus, ut fieret Christianus, pertinaciter semper renuebat. Accessit P. Hieronymus Natale Societatis Jesu cum reliquiis S. Rosaliæ, rogavitque ægrotum, an vellet bibere aquam, quam consecraret cum S. Rosaliæ reliquiis. Annuit Barca, qui, licet Mahometanus, Sanctæ erat devotus. Bibit aquam consecratam: rogatusque, an baptizari vellet, mox consensit. Iterum rogatus, adjecit se Rosalinum vocari velle. Brevi interim sanatur, ubi iterum de aqua illa consecrata largiter biberat. Verum sanatus vacillare cœpit in proposito suo, dissuadentibus conversionem sociis quibusdam perfidis, qui illi aderant. Itaque rursum correptus est pristinis stomachi doloribus: ac sic ad patrocinium S. Rosaliæ pro salute corporis ferventer recurrit, & revera vomitu atræ bilis nonnihil est recreatus, ita ut somnum caperet. Dormienti apparuit Sancta, atque omnem exemit dubitationem. Multa de hoc somnio divino narrat auctor: at mihi sufficit dicere, eo somnio prorsus esse conversum. Narravit ille ostensum sibi fuisse infernum, deinde purgatorium, ac demum cælum. Hisce vero visis, Sancta disparuit, atque ipse evigilavit perfecte sanatus. Porro mox instrui voluit, atque in ipso S. Rosaliæ festo baptizatus est, ac Rosalinus dictus. Piissime deinde vixisse Rosalinum testatur Mancusus, qui eum novit.

[96] [quorumdam conversio] Subdit auctor § 12 aliquot Mahometanos ita conversos, ut eorum conversio adscribatur favori S. Rosaliæ. Primus ab apparente S. Rosalia dicitur missus ad P. Alphonsum Mugnos Societatis Jesu, ut ab eo instrueretur & baptizaretur; idque revera factum est. De hac conversione quædam adjuncta me docuit P. Caietanus Noto. Res contigit circa annum 1685. Mahometanus ille vocabatur Mustafa, ac ætatem habebat sexaginta circiter annorum, dum conversus est. Primo ut mancipium servierat in triremibus Siculis; ac deinde ad domestica servitia translatus erat a quodam ex præfectis triremium, qui inter alia ipsum jubebat lampadem accendere coram imagine S. Rosaliæ. Hoc cum diu fecisset, ab apparente in somno S. Rosalia monitus est, ut fieret Christianus, quia cito erat moriturus; missusque ab eadem ad P. Alphonsum Mugnos in domo professa Panormitana habitantem. Cum autem domum professam Mustafa adibat, vidit imaginem Sanctæ circa portam domus, dixitque Sanctam sibi apparuisse eadem plane forma. Instructus igitur est baptizatusque, & non multo post tempore defunctus. Ita testabatur Fr. Petrus Mira Societatis Jesu, qui socius fuerat P. Alphonsi Mugnos ad instruendum Mustafam, & ætate admodum provecta supererat, dum hæc ante paucos annos mihi communicavit P. Noto. Redeo ad Mancusum.

[97] Alter laborans arthritide, etiamsi infidelis esset, [Sanctæ attributa.] invisit speluncam S. Rosaliæ in monte Peregrino, ibique osculans pavimentum altaris, subito variis præsentibus exclamavit, se Christianum esse velle, sicut revera factus est. Duo alii cum hero suo ad speluncam iverant, ut omnia curiose lustrarent. Verum herus unum ex illis excitavit ad Sanctam quoque honorandam; quod ubi ille tandem aggressus est, voluit mox fieri Christianus: deinde alter quoque ingressus, miratusque socii sui mutationem, idem quoque mox desideravit: atque ambo instructi sunt & baptizati. Quintus jam senex sæpe monitus erat, ab ipso etiam archiepiscopo, ut fieret Christianus; sed pertinaciter resistens, respondere solebat, id sibi non esse dictum a S. Rosalia. Verum gravi infirmitate decumbens, improviso clamare cœpit: Vocate dominum archiepiscopum, ut me baptizet, quia S. Rosalia vult, ut fiam Christianus. Re audita, illustrissimus archiepiscopus Jacobus Palafox accurrit ipse ad manciptum: instructumque, quantum permittebat infirmitas, baptizat, dato illi nomine Rosalinus. Neque diu post pie desunctus est Rosalinus ille, eximium divinæ misericordiæ documentum. Eodem fere modo conversus est sextus, qui item sub finem vitæ secreta monitione S. Rosaliæ fidem Catholicam dicitur amplexus, & paulo post mortuus. Addit auctor plures ejusmodi factas esse conversiones; sed de aliis sibi non esse notitiam satis distinctam.

[98] Laudatus auctor § 13 narrat varios favores, interveniente S. Rosalia, [Alia quædam beneficia:] præstitos piæ illustrique dominæ Catharinæ Venero, baroni delli Magazzenacci, cui Sancta subinde apparuisse dicitur anno 1696 & 1697. Deinde § 14 narrat, ignis periculum bis depulsum post invocatam S. Rosaliam. Primum narratur accidisse Fratri cuidam Societatis Jesu, qui ut agros magis redderet fertiles, incendium in iis excitaverat. Verum ventus exortus flammas eo deferebat, ubi grave metuebat periculum. Timens igitur imprudentiæ suæ damna, in genua provolvitur, & votum nuncupat S. Rosaliæ. Mox ventus mutatur, flammasque eo defert, ubi nullum erat periculum. Factum hoc frater ille dicitur jure jurando confirmasse P. Philippo Noto rectori Bivonensi Societatis Jesu. Aliud, ex Mongitorio relatum, ita evenisse dicitur. Vitus Riccobono, cum vicinum incendium ad vineam & silvam suam cerneret appropinquare, recurrit ad opem sanctissimæ Dei Genitricis, & simul ad S. Rosaliam: atque ita vinea mansit immunis a flammis, & levissimum dumtaxat damnum in silva fuisse asseritur.

[99] Auctor § 15 narrat beneficium, quod contigit anno 1696 prope speluncam Quisquinensem, [equus post lapsum e præcipitio illæsus:] ubi tunc præsens erat, ita ut de re tota optime potuerit esse instructus. Equus trunco alligatus, dum dominus sacræ concioni intererat, evaserat liber, ac vagando pervenerat ad ingens præcipitium. Dum autem herus, ecclesia egressus, equum accedit, ut reducat; equus præceps per rupes illas devolvitur atque ad imum delabitur. Omnes credebant mortuum, & revera instar mortui jacebat. Verum dum accedunt equum lustraturi; ille se erigit, ac reperitur sine ulla læsione. Hoc attributum favori S. Rosaliæ, quia præsentes, non minus timentes homini, qui equum in præcipitio stantem accedere volebat, quam ipsi equo, Sanctam alta voce invocarant. Deinde § 16 exponit auctor favores factos illustri ac piæ virgini Panormitanæ, Antoniæ Mariæ Sandamiani, cui ait S. Rosaliam datam esse ab Immaculata Virgine magistram vitæ spiritualis: & cui mortem anno 1698 obitam a S. Rosalia prænuntiatam fuisse affirmat, laudans pro hisce Mongitorium. Talia facta breviter solum perstringo, quia vera quidem esse possunt; sed non habent ea certæ veritatis indicia, quibus nituntur pleraque beneficia & miracula ex Cascino & Salerno ante commemorata.

[100] [tempestatis periculum ablatum:] Certius apparet, quod sequitur. Redibant ex Africa in Siciliam circa finem seculi XVII P. Franciscus Raimondi & P. Michaël Angelus Haghius, felicique navis cursu delati fuerant ad portum Liburnicum. Verum cum deinde præterveherentur agrum Romanum, sævissima orta est tempestas, quæ omnem videbatur salutis spem eripere. Conversi sunt Patres ad preces, ac nominatim Haghius S. Rosaliæ, cujus penes se habebat reliquias, opem implorabat, addito voto de invisendo nudis pedibus monte Peregrino, si superiores Societatis permitterent. Vix finieram preces, inquit Haghius, cum navis, nescio quo modo, periculo fuit defuncta. Inde ortus ventus secundus, qui semper pergens prospere spirare, nos quatuor dierum spatio salvos & incolumes perduxit in Siciliam. Idem deinde narrationem suam ita confirmavit: Ego P. Michaël Angelus Haghius confirmo, ut supra, anno MDCCVI, mense Septembris, die III, in hac residentia Maziensi Societatis Jesu, in quorum fidem hæc omnia sigillo Societatis munivi, paratus juramento munire.

[101] [favores] Anno 1700, ut subdit Mancusus ex notitiis Francisci Pilosi, sacellani in monte Peregrino, die XIV Julii ad ecclesiam montis Peregrini portata fuit in sedili uxor Francisci di Carlo, quæ jam quinque annis nervorum contractione acutisque doloribus sic fuerat vexata, ut incedere non posset. Verum ante sacrum altare subito sanata, sine ullius ope pedes domum rediit læta & alacris.

[102] [varii] Anno 1702, mense Septembri, ad speluncam venerunt quidam nautæ, ut votum persolverent, quo nuncupato, piratarum Saracenorum manibus fuerant erepti.

[103] [a quodam] Eodem anno, die XXVIII Augusti, quædam persona laborans febri tertiana, post sumptum quidpiam de terra sepulcri S. Rosaliæ, continuo febri fuit liberata.

[104] [in monte Peregrino] Eodem anno, 1 Septembris, Anna Landolina, cui apoplexia manuum ademerat usum, oravit Sanctam, ut sibi restitueret usum manuum, quibus victum sibi comparare posset. Exaudita est, ac XXII Septembris in monte Peregrino S. Rosaliæ egit gratias.

[105] [scriptis] Eodem anno, XXVIII Decembris, filiola quædam Messanæ, ubi cum parentibus tunc erat, sic rheda exciderat, ut rota per ipsam transierit. Verum illæsa fuit puella, accepto solum signo quodam in pectore, idque favori S. Rosaliæ attributum a parentibus, qui reversi Panormum, mox ad montem Peregrinum se contulerunt, ut se gratos Sanctæ exhiberent.

[106] [olim] Dominica Luisa, nata Petræ * in Sicilia, quindecim habebat ætatis annos, sed prorsus erat muta. Adducta est a parentibus ad montem Peregrinum die VIII Martii anni 1703, ibique accepit nonnihil gossypii, quod intinctum erat oleo lampadum in ecclesia ibidem semper ardentium, ut eo linguam attingeret. Illa vero etiam transmisit ad stomachum, & mox soluta est lingua ipsius in laudes S. Rosaliæ.

[107] Mirabile prorsus est, quod anno 1706 contigisse asserit in Sicilia prope Leontinos *, [consignati.] citans Francisci Pilosi mox laudati notitias. Quidam ab hero suo erat rogatus, ut montis quoddam jugum præceps, ubi nidus erat columbarum silvestrium, conscenderet. Cum autem inter ascendendum manu apprehenderet saxum non satis firmum; cedente saxo, præcipiti lapsu ferebatur deorsum. At invocata S. Rosalia, mansit in aëre pendulus, solis retentus cruralibus fasciolis, donec e summitate montis funibus a præcipitio sit retractus.

[108] Eodem anno infans quadraginta dierum Mazarini totum fere corpus habebat ulceribus plenum, [Sanationes] ita ut misere cruciaretur, & lamentaretur. Porro XXIX Junii capiti infantis impositum fuit numisma S. Rosaliæ insignitum effigie, & mox siluit & quievit ad quadrantem unius horæ. Postridie datus ei fuit cibus S. Rosaliæ (ita vocant glandes, quas ferunt ilices prope antrum S. Rosaliæ in monte in pulverem, & mox quievit infans, nec diu post sanatus est. Verum eodem rursus malo deinde correptus est; atque eodem etiam modo sanatus est in perpetuum.

[109] Ursula Xacia, puellula biennis, pedibus ita distortis semper fuerat, [variæ] ut loco se movere non posset, nisi rependo. Mater infantem miserata, votum nuncupavit S. Rosaliæ: mox pedes cruraque ad statum naturalem pervenerunt; materque cum infante X Maii anni 1707 adivit montem Peregrinum, ubi non modo Sanctæ gratias egit, sed miraculum quoque cum aliis rei consciis grata prædicavit. Hoc item factum ex notitiis Pilosi hausit Mancusus & § 20 innexuit, cum sequenti aliunde accepto.

[110] Eodem anno 1707, cum Marsalæ concionaretur Mancusus, [illustresque] didicit miraculum diu ante factum, quod ei narravit ipse, qui ab apparente S. Rosalia momento erat sanatus. Senex hic erat sexagenario major, qui narrabat se in juventute sua, dum occuparetur ornanda quadam ecclesia, ita e scala portatili lapsum, ut brachium sibi ruptum esset, & caput vehementer læsum. Portatus itaque domum fuit pro mortuo, quia initio mortuus credebatur. Adhibitis vero medicamentis eo deductus est, ut de vita parum aut nihil spei superesset, quando vidit S. Rosaliam, cui devotus erat, ad se appropinquantem: quæ, postquam infirmum bene sperare jusserat, manum suam imposuit rupto brachio, & capiti pessime affecto; disparensque ita sanum reliquit, ut rediens medicus nullum mali invenerit vestigium. Hæc sibi tenerrimo affectu relata ab ipso sene testatur Mancusus, licet alias nullam de facto repererit scripturam.

[111] Huic ex notitiis Pilosi subdit aliud, quod contigit anno 1709. [& momento peractæ.] Generalis Crucigerorum mense Septembri e gravi morbo convaluerat, sed visum eo malo penitus amiserat. Cæcus igitur nuncupavit votum juratum invisendi speluncam S. Rosaliæ, cujus reliquias simul oculis admovebat: ac visum derepente recuperavit. Hac de causa mense Octobri venit ad montem Peregrinum, sicut facturum se voverat.

[Annotata]

* Petraglia

* Lentini

CAPUT VI.
Prosecutio recentiorum miraculorum ex Mancuso.

[Mazarini Sancta electa patrona contra locustas,] Mancusus § 21 incipit narrare varia beneficia, a S. Rosalia præstita in comitatu Mazarino, præmonens ea esse desumpta ex Actis authenticis, quæ Mazarini formata sunt jussu episcopi Syracusani, in cujus diœcesi est Mazarinum, oppidum non ignobile, & comitatus titulo exornatum, de quo jam egimus supra num. 93. Anno 1710 ingens locustarum agmen, quod ad eas Siciliæ partes supervenerat, vastitatem agris minabatur. Curaverunt Mazarinenses magnam pingi tabulam, in qua erat effigies S. Rosaliæ, eique altare erexerunt in ecclesia Societatis Jesu. Deinde magno cum apparatu in eadem ecclesia, eum in finem ornata, S. Rosaliam elegerunt civitatis patronam, maxime contra locustas. Formula istius electionis, suique oblationis per magistratum & civitatem facta, uti & totius festivitatis solemnitas, videri potest apud Mancusum, qui se præsentem fuisse, ac breviter ad concionem dixisse testatur. Reliquias quoque Sanctæ in solemnitate illa fuisse affirmat pag. 124, sed non indicat, unde fuerint acceptæ.

[113] [contra quas creditur defendisse agros Mazarinensium:] Deinde favores, S. Rosaliæ patrocinio attributos, sic enumerat. Primo ait, territorio Mazarinensi levissimum aut nullum damnum illatum esse a locustis, quæ in vicinis territoriis nihil fere reliquerant intactum, & non depastum. Secundo ait, locustarum magna examina avolasse ex agris, quando aqua per reliquias S. Rosaliæ consecrata iis aspergebatur a personis particularibus, ac transvolasse agros, quibus eadem aqua fuerat aspersa, aut certe iis non nocuisse: atque id etiam accidisse villæ collegii Societatis Jesu, in cujus sacello idcirco collocatæ sunt Sanctæ reliquiæ, per Mancusum ipsum donatæ. Tertio affirmat, aquam illam a plurimis hominibus fuisse petitam; & nonnulla refert facta particularia, in quibus messem miraculo attribuit. Verum ea prætermitto, quod non satis clara videantur miracula. Quarto demum testatur, plurima oblata esse dona ab iis, qui crediderunt agros suos favore S. Rosaliæ servatos fuisse contra locustarum vastationes; diemque illum, quo Sancta fuerat electa patrona, sequenti etiam anno magna solemnitate fuisse celebratum.

[114] [hernia sacerdotis] Certius videtur miraculum, quod § 22 narrat ex Actis ad episcopum Syracusanum missis, quodque ita refertur. Sacerdos probatorum morum, & sacræ theologiæ doctor, natus Platiæ *, sed habitans Mazarini, ita ab anno & medio hernia laborabat, ut equo vehi non posset, nec diu valeret pedibus consistere, etiamsi consuetis contra simile malum cautelis se munivisset. Hic in modo dicta solemnitate S. Rosaliæ rogatus fuit, ut tempore supplicationis diaconi fungeretur officio, quemadmodum pridie fecerat in Vesperis. Acceptat officium tractus pietate in S. Rosaliam, accensisque candelis quibusdam, rogat Sanctam, ut malo suo liberaretur. Porro, cum supplicatio ad duas circiter horas durasset, acres sentire cœpit dolores, qui cum nimium augerentur, convertit se ad sacras reliquias, rogavitque Sanctam, ut subministraret vires ad ministerium cœptum perficiendum; ac subito dolor ita ablatus est, ut posset ad finem usque supplicationi assistere. Finita supplicatione, quando reliquias deponebat manu sua, rursum Sanctæ se commendavit, & tunc quasi interna voce sibi audivit dici: Esto jam sanus. Domum reversus, iterum idem audivit, ac revera se sanum reperit. Gratias igitur egit Sanctæ, sed sanationem suam quadraginta diebus siluit, interim ligamina omnia abjiciens, & equitans uno die Platiam, indeque Mazarinum eodem die revertens. Post quadraginta dies miraculum publicavit, illudque post duos menses coram testibus confirmavit juramento. Tres quoque medici locum, ubi malum fuerat, lustrarunt, juratoque testimonio affirmarunt, se ne quidem minimum herniæ invenisse vestigium.

[115] Infans eodem herniæ malo laborabat, cujus mater, [& infantis sanata:] audita sanatione laudati sacerdotis, sperare cœpit filiolum suum ita quoque sanandum. Itaque ducit ipsum ad altare S. Rosaliæ: capitque aliquid de rosis, quæ ibidem erant positæ in vasis aqua plenis. Reversa domum, parti affectæ infantis abstrahit medicinas applicitas, & tria dictarum rosarum folia applicat. Deinde locum affectum iterum lustrans, vidit nullum superesse malum: doctaque iteratis postea inspectionibus filiolum suum certo sanatum esse, gratias Deo egit & S. Rosaliæ. Præterea rem totam ipsi Mancuso exposuit, & juramento firmavit, rogans, ut beneficium istud scriberet, suppresso sanati nomine.

[116] Quidam medicinæ doctor, ut narrat Mancusus § 23, [sanationes] decumbebat febri vexatus ac gravissimo stomachi dolore. Adhibitis frustra remediis naturalibus, petiit ac obtinuit reliquias S. Rosaliæ. Deinde præmissa salutatione Angelica, propriis manibus reliquias stomacho admovet, præsentibus variis: ac mox dolorem pulsum sentit, ac Sanctæ agit gratias. Eadem vespera bene cœnavit, sequenti autem die febri liberatus e lecto surrexit, atque exivit domo, uberiores Sanctæ gratias acturus.

[117] Hisce generatim subdit auctor, varias per aquam S. Rosaliæ obtentas esse gratias Platiæ & Mazarini in malo quodam populari, [aliæ] quod Meridionalem Siciliæ oram percurrit. Deinde unum ex Actis Mazarinensibus jam laudatis nominatim refert in hunc modum. Vir nobilis correptus fuit febri tertiana quadruplici, eaque maligna. Desperabat doctor medicus Trigona de vita infirmo conservanda, ideoque munitus fuit extremis Ecclesiæ Sacramentis. Deinde morti propinquus videbatur, quando petiit aquam S. Rosaliæ, ex qua bibit post brevem orationem. Bibita ea aqua, copiosissime sudavit, ac sequenti die redeuntibus medicis sanum se exhibuit, de lecto surrexit. & S. Rosaliæ gratias egit.

[118] Mancusus § 24 primo narrat, placidam mortem cuidam esse concessam a S. Rosalia. [diversorum:] Deinde refert, filiolum cujusdam principis desperatum fuisse a medicis, applicatoque gossypio S. Rosaliæ, infantem eodem die ereptum esse periculo, ac non diu post sanatum. Alium eodem gossypio confestim liberatum malo gutturis; alium vero gravi laterum dolore. Hæc breviter perstringenda censui, quia non omnia iis confirmantur indiciis certitudinis, quæ in ejusmodi factis desiderantur, ut habeantur pro miraculis.

[119] Magis confirmatum ac plane mirabile est, quod sequitur § 25. Dominus vicarius Calataulturiensis (oppidum est Siciliæ in valle Mazaræ ad Himeram fluvium, [quidam mirabili modo e periculo creptus;] qua vallis Mazaræ separatur a valle Demonæ, ac vulgo dicitur Caltavoturo) iter noctu agebat, ut domum reverteretur, quando tam densis septus est tenebris, ut nec ipse, nec equus, quo vehebatur, quidpiam amplius cernerent. Sæva nimirum tempestas noctis auxerat tenebras, atque inter rupes montiumque præcipitia formidinem augebant fulmina & tonitrua. In tanto periculo constitutus, ad singularem patronam suam S. Rosaliam confugere statuit, ejusque opem imploravit ferventi oratione. Post preces vidit in aëre pulcherrimam & lucidissimam rosam magnitudine unius palmi, quæ se locavit prope brachium dexterum prædicti domini, eumque salvum & incolumem perduxit domum; ac dein mox disparuit. Duo hic adjungenda. Primo, quando invocata S. Rosalia, apparere cœpit rosa illa, erat vicarius cum equo suo prope præcipitium, quo de vita periclitabatur. Secundo lucida illa rosa equitanti tam erat vicina, ut subinde manum ad illam extenderit: at ipsa nonnihil recedebat. Demum vicarius domum reversus, tam erat attonitus stupore, ut mox genua flecteret, & humillimas S. Rosaliæ gratias ageret. Porro factum istud didicit Mancusus ex P. Antonio de Nostris, viro magnæ virtutis ex Ordine S. Augustini, qui scripto testatus est, id sibi anno 1713 ab ipso domino vicario non sine tenerrimis lacrymis relatum esse.

[120] [alius æque mirabiliter e gangræna sanatus:] Quod sequitur, Mancuso expositum est a viro æque probo ejusdem Ordinis Augustiniani, atque item scripto traditum. Erat Corleone (de quo oppido jam actum in Commentario num. 356) funium textor, nomine Balthasar, cujus maxillam invaserat gangræna terribilis, ac judicio medicorum insanabilis. Cum tamen aliquid spei superesse judicaretur, si ferro igneque adhibito resecaretur malum, dies sectioni tam periculosæ jam statutus erat, ac infirmus extrema Sacramenta hunc in finem susceperat. Commendabat igitur se enixe favori S. Rosaliæ illa nocte, quæ sectionem statutam præcedebat. Sensit dolorem utcumque mitigatum, ita ut in somnum incideret. Dormienti autem apparuit S. Rosalia; quæ suavibus verbis ægrum solata est, dicens se esse Rosaliam, quam invocaverat, sanandumque promittens. Hæc dicens locum affectum duobus attigit digitis, fecitque ut totum os corrosum maxillæ decideret in pectus ipsius, ubi illud evigilans invenit. Mox advocatæ uxori suæ os istud nigrum ac putridum ostendit, ac visionem enarrat. Mirantur ambo miraculum, & plurimas sanctæ Rosaliæ gratias agunt. Sana prorsus erat maxilla, nullumque supererat mali vestigium; nisi quod gena nonnihil esset excavata, ubi os istud exciderat. Porro hujusce facti se testem oculatum esse ait P. Vincentius Simonetta Augustinianus, quia & infirmum & sanatum vidit: testaturque factum Corleone fuisse notissimum, & juridica quoque solemnitate superioribus manifestatum.

[121] [os gutturi infixum mirabiliter evulsum:] Non absimile est, quod subdit Mancusus ex testimonio domini Philippi Sidoti, vicarii generalis antistitis Panormitani, qui sorori suæ id accidisse narravit. Hæc Panormi in monasterio S. Viti repetitis vicibus fuerat abbatissa, & ibidem vocabatur Joanna Eleonora Crucifixa. Porro in grave mortis periculum inciderat ex frusto ossis, quod inter manducandum faucibus tam tenaciter inhæserat, ut nullo modo potuisset evelli. Cum autem suffocanda videretur, ultimumque emissura spiritum, apparuit ei S. Rosalia, quam mente invocaverat, immissisque in guttur ipsius duobus digitis ossiculum benigne evulsit, ac disparuit. Narravit illa visionem suam toti monasterio, & sanatio ab omnibus attributa est miraculo: ideoque gratiæ S. Rosaliæ persolutæ.

[122] Demum § 26 colligit Mancusus gratias aliquot internas, [gratiæ quoque internæ multis præstitæ.] quas attribuit patrocinio S. Rosaliæ. Verum, etsi gratiæ internæ longe pluris faciendæ sint, quam externæ, seu quam spectantes ad felicitatem quamdam temporalem; non solent passim habere tam clara gratiæ prodigiosæ indicia. Cum autem tales quoque sint, quas ibidem narrat laudatus auctor, eas silentio involvendas censeo; contentus observare probabilem conjecturam fieri posse de gratiis internis S. Rosaliæ patrocinio impetratis ex multitudine externarum & visibilium; nec dubitandum esse, quin Sancta animabus clientum suorum non minus prospexerit quam corporibus. Ceterum commemoratis omnibus, quæ visa sunt huc transferenda ex Mancusi Opusculo, ultimum spicilegium aggrediar ex documentis novissimis.

[Annotata]

* Piazza

CAPUT VII.
Collectio beneficiorum & miraculorum ex documentis recentioribus, partim impressis, partim manuscriptis.

Ex variis.

[Unde accepta sint documenta sequentium beneficiorum:] Diligentissimi ac frequenter laudati adjutores nostri, Castiglia & Noto, studiose collegerunt documenta omnia ad S. Rosaliam spectantia, quæ vel posteriora sunt Opusculo Mancusi, vel hujus diligentiam fugerunt; eademque nobis humaniter transmiserunt annis 1737, 1744, ac demum hoc ipso anno 1746, quo hæc scribo. Quapropter ex his documentis referam posteriora Sanctæ beneficia, idque faciam ea brevitate, qua sine rerum detrimento singula exponi poterunt; ac servato etiam temporis ordine, quantum patietur documentorum ratio. Primo occurrit scriptura, in bibliotheca collegii Panormitani Societatis Jesu servata, cujus titulus Italicus sic redditur Latine: Collectio miraculorum, quæ facit quotidie gloriosa mater, S. Rosalia virgo solitaria, in monte Peregrino in gratiam eorum, qui ipsi sunt devoti, incipiens ab ejus festivitate die IV Septembris anni MDCXCIV. Hujus scripti auctor videtur fuisse aliquis ex iis, qui sacræ cryptæ S. Rosaliæ curam gerunt, ut recte observatur in margine. Verum ad duos tantum annos videtur curam ea scribendi continuasse, forsan quia diutius in officio suo non mansit, seu morte subtractus, seu alio profectus. Certe duorum dumtaxat annorum beneficia mihi communicata sunt, quæ paucis subjungam.

[124] Anno 1694, die IV Septembris, ad montem Peregrinum venit, [sanationes] S. Rosaliæ gratias acturus, quidam Panormitanus, qui libertatem suam Sanctæ attribuebat. Captus fuerat a Tunetanis, & servituti addictus. Verum, factis S. Rosaliæ votis, modum invenit, quo se natatu in libertatem vindicaret. Alterum ita refertur. Mancipium infidele, quod ad montem Peregrinum venerat cum R. D. Algaria parocho, ubi statuam S. Rosaliæ in medio speluncæ osculatum fuerat, libere edixit se velle fieri Christianum, sicuti revera factum est. Fateor hæc non esse evidentia miracula. At evidentissimum est, quod sequitur ex eodem scripto. Quidam e servis proregis Siciliæ, rebus emendis præfectus, Messanæ mortifero correptus est morbo, & jam mortuus credebatur, ac feretro erat impositus, ut sepeliretur. Dilata fuit sepultura ob curam aliorum infirmorum ad mediam circiter horam, cum evigilavit homo patrocinio S. Rosaliæ, quæ eidem apparens dixit, non moriturum eo morbo. Itaque, mirantibus omnibus, qui habitus fuerat pro mortuo, venit die XIX Julii anni 1695 ad ecclesiam montis Peregrini, ibique sacro epulo refectus, S. Rosaliæ egit gratias. Hæc tria ex eodem monumento mihi communicata, quorum ultimum eodem die XIX Julii fuit conscriptum, haud dubie ex testimonio ipsius sanati.

[125] [variæ] Sequitur ordine temporis alia relatio, item Italice scripta, quæ auctorem habet R. P. Andream Bertolino, Ordinis Clericorum regularium, qui infirmis ministrant, & Cruciferi vel Crucigeri nominantur. Relatio hæc accurate concinnata est, sed prolixior, quam congruat propositæ brevitati. Quapropter facta singula fideliter ex ea compendio tradam. P. Casimirus Selvago, laudati Ordinis sacerdos, ætatem habens annorum viginti & octo, quatuor mensibus tam gravi laboravit sanguinis fluxu, ut bis susceperit extrema Sacramenta cum indulgentiis istius Ordinis, quæ solent concedi in articulo mortis. Curam infirmi habebat celeber medicus Joannes d' Orlando, qui ex variis indiciis ei non nisi mortem præsagiebat, & revera non raro capitis dolore, febribus, ac nimio sanguinis fluxu jam jam videbatur moriturus. Mense Octobri anni 1715 ita lamentabatur, ut alius ejusdem Ordinis Religiosus, obiens exercitia spiritualia S. Ignatii in vicino cubiculo, confestim accurreret, credens moriturum.

[126] [ex manuscriptis] Ubi vero verbis paululum solatus erat ægrotum, recordatus est se in cubiculo suo habere reliquias S. Rosaliæ, abiitque eas allaturus. Portatis ad ægrum reliquiis istis, hic fiducia plenus vovit Sanctæ inter alia adire montem Peregrinum, ibique celebrata Mißa, prædicare in honorem Sanctæ de ejus laudibus. Nuncupato voto, mox recesserunt vicinæ mortis indicia, & melius habere cœpit. Hac de causa dictas reliquias e collo suo suspensas gestare voluit. Eodem tamen die apparuit deinde in ægroto tale indicium, ut id medico videretur mortale, dicente contra infirmo, se jam sanatum S. Rosaliæ patrocinio. Cum autem advenisset dies I Novembris, de quo ex prædicto indicio male ominatus fuerat medicus, se tandem vidit deceptum, dixitque eam esse gratiam divinitus acceptam, quam venerabili patri Camillo de Lellis, Ordinis institutori, attribuebat. Verum respondit P. Casimirus concurrisse forsan servum Dei Camillum; at palmam deberi S. Rosaliæ, quam viva fide invocaverat. Demum die III Novembris prorsus sanatus e lecto surrexit. Porro eidem Patri aliud non diu post obtigit beneficium: nam cum per horas aliquot gravi laborasset dentis dolore, tandem reliquias Sanctæ ori imposuit, & momento disparuit dolor. Utrumque beneficium subscripto nomine testatus est laudatus Andreas Bertolino.

[127] Idem quoque aliud refert beneficium, quod concessum testatur cuidam sui Ordinis sacerdoti, [relatæ:] ac viro sanctitate vitæ conspicuo, quem nominare noluit, sed patria fuisse Calatagironensem affirmat. Hic cum Panormi studiis navaret operam, multo affectu ferebatur in S. Rosaliam ejusque speluncam frequenter & pie invisebat in monte Peregrino. Post studia reversus in patriam, melancholicus primo, ac tandem phreneticus est effectus. Adhibitis nequidquam medicinis, malum ad octo fere menses duravit, donec die IV Septembris in festo S. Rosaliæ quispiam ex laudato Ordine ipsum inviseret. Ille phrenetico significat, diem illum esse S. Rosaliæ, cui Panormi satis fuerat devotus. Simulatque audivit S. Rosaliam nominari, Adjuva me, inquit, S. Rosalia, adjuva me; ac memor esto obsequiorum, quæ tibi Panormi præstiti. Ac sine mora, mirantibus omnibus, sibi restitutus est, eaque de causa ab aliis vocatus est devotus S. Rosaliæ.

[128] Hisce apparitionem S. Rosaliæ cum Jesu, Maria aliisque Sanctis subjungam ex libro impresso, [in Vita piæ cujusdem monialis dicitur S. Rosalia] de quo hæc notavit Castiglia: Vitam sororis Febroniæ Ferdinandæ a Jesu sanctimonialis, quæ in Panormitano S. Claræ monasterio magna virtutis opinione obiit die XXIII Septembris MDCCXVIII, scripsit ejusdem confessarius, Fr. Caietanus a Panormo, Ordinis Minorum Observantium lector jubilatus, & typis edidit Panormi anno 1733, ut in titulo adjuncto legitur. Titulus libri, sed Italicus, est Speculum universale &c. Ex hoc autem libro, qui mihi ad manum non est, visionem cap. 85 pag. 314 relatam communicavit laudatus Castiglia. Rem partim compendio, partim ipsis verbis Latine redditis, lector accipe. Die XV Julii in festo inventionis S. Rosaliæ vitam solitariam Sanctæ considerabat soror Febronia, talemque sibi vitam vehementer optabat. Rapta tum fuit in spiritu, viditque sanctissimam Dei Genitricem cum Jesu puerulo, quem brachio gestabat: cum hisce quoque erant S. Rosalia, S. Franciscus & S. Bonaventura. Deinde a Jesu jussa est S. Rosalia alloqui Febroniam de statu suo, atque illa dicitur sic locuta:

[129] Soror mea charissima, Sponsus noster per infinitam sapientiam suam te duxit ad Religionem, [eam in apparitione allocuta verbis hic relatis:] & me in eremum. Verum ego eo ducta fui, ut me solam facerem salvam, & tu in eo loco posita fuisti, ut aliorum etiam salutem procurares. Ego me eo modo salvare poteram, si vero fuissem in Religione, forsan non vicissem mundum, dæmonem & carnem, quia illustri nata genere, educataque secundum excellentiam humanam, facile poteram allici commoditatibus corpori congruentibus; nec tantum me humiliare potuissem & contemnere me ipsa, quantum amari poteram colique & æstimari ab aliis. Verum æterna Sapientia, quæ cernit omnia, me destinavit ad locum solitarium, valde absconditum & occultum, quod salvare me vellet; quia fortasse alio modo perdere poteram, quod nunc possideo. In te vero, charissima mea, cum sis paupercula, portata ab altissima Providentia tam prodigiose, ductaque ad hunc Religiosæ vitæ statum, locum habere nequit superbia, cum multa habeas, quibus te humilies. Insuper ad hunc locum te duxit æterna Sapientia ad utilitatem multarum animarum: itaque destinata non es ad utilitatem dumtaxat tuam, sed in bonum aliarum. Si tu existimas, soror, magis perfectam esse vitam solitariam in eremo; ego tibi dico, perfectiorem esse statum tuum Religiosum, quia non deerit, quod patiaris in Religione, si perfecta vivas observantia. Noli igitur mihi invidere; quia tibi assevero, me certo tibi invisuram, si capax essem invidiæ. O soror charissima, quantum obstricta es liberalissimæ dexteræ Dei nostri amantissimi, quia tantos tibi favores præstitit & amores. Hactenus S. Rosalia, si credimus Vitæ auctori.

[130] [at ex iis hauriri nequit argumentum alicujus momenti] Quæret hic aliquis, an ex hac visione nequeat desumi argumentum contra monasticam sanctæ Rosaliæ vitam, & pro vita omnino ignota. Respondeo me nullam hujusce visionis mentionem facere voluisse, ubi de illis tractatum est, quia argumentum nullius ponderis hac relatione haberi puto. Nam primo non dicitur, utrum relatio istius visionis scripta fuerit ab ipsa sorore Febronia, an solum ab ipsius confessario, dum Vitam exaravit. Secundo non explicatur, an Febronia statim post visionem, dum recens erat memoria, eamdem conscripserit, aut confessario suo dictaverit. Itaque, etsi visio ipsa omnino esset certa, de quo judicare nequeo, cum Vitam non viderim; necdum scimus, an satis recte sit exposita, & an verba S. Rosaliæ satis exacte sint relata: neque enim tam longa oratio diu post exacte conscribi potuit, ideoque verendum est, ne præconceptas opiniones suas vel Vitæ auctor vel ipsa Febronia visioni immiscuerit. Præterea; etiamsi constaret Febroniam statim post visionem calamum assumpsisse, ut eam exacte enarraret; ne sic quidem satis esset certum, immixtas eidem non esse prævias ipsius opiniones de statu vitæ S. Rosaliæ, cum eas etiam immiscere potuerit statim post visionem, auditaque interne verba suo modo explicare, & defectu sufficientis memoriæ nonnihil immutare.

[131] [contra opinionem de vita Sanctæ monastica.] Hac de causa recte dixit Papebrochius noster tom. VI Maii pag. 246, ubi agebat de revelationibus S. Mariæ Magdalenæ de Pazzis, in talibus (visionibus aut revelationibus) nihil esse præsidii ad quæstiones pure historicas, seu sacræ illæ seu profanæ sint, prudenter dirimendas; proinde nihil ipsis Sanctis detrahi, cum talium veritas, citra ullum ad ipsas respectum, vocatur in controversiam, aliunde probanda vel infirmanda. Hæc ibidem pluribus probantur exemplis, & ratio jam data est, nimirum quia solent opiniones naturaliter præhabitæ se immiscere visionibus istis, neque idcirco visiones istæ desinunt esse divinæ, & utiles ad finem intentum. Hujusce autem visionis scopus erat, ut Febronia contenta esset vita sua Religiosa, isque obtineri poterat, etsi eidem non explicaretur, an S. Rosalia ante vitam solitariam vixisset in monasterio. Demum in allegatis verbis ne quidem ullibi affirmatur, S. Rosaliam recta ex ædibus paternis ad solitudinem abivisse, aut numquam vixisse in monasterio: omniaque verba, quæ Rosaliæ attribuuntur, vera essent, licet per vitam monasticam gradum fecisset ad anachoreticam: quod enim dicitur, Si vero fuissem in Religione, facile intelligi potest, sicut tu, videlicet ut vitam ibi finirem. Hæc breviter observanda censui, quia adverti nonnullos existimasse aliquid in illa visione latere præsidii contra opinionem de monastica S. Rosaliæ vita.

CAPUT VIII.
Prosecutio eorumdem miraculorum aut beneficiorum.

[Multi Religiosi in Africam navigantes ad redimendos captivos,] Anno 1725 S. Rosalia insigne præstitit beneficium non paucis viris Religiosis ac sacerdotibus ex Ordine B. M. V. de Mercede, qui pro captivorum redemptione in Africam navigabant cum aliis quibusdam. Tota facti series mihi communicata est ex relatione Rdi admodum Patris Marci a S. Antonio definitoris generalis Ordinis jam laudati de Mercede, qui præsens fuit. Carthagine nova * in Hispania navi, cui nomen erat a S. Antonio, se simul commiserant ex Ordine de Mercede P. Melchior Garzia Navarrus provincialatu perfunctus, & redemptor pro provincia Castellana, ac P. Emmanuel Priego, prædicator regius, & pro eadem provincia redemptor; ac jam laudatus P. Marcus a S. Antonio pro eodem regno. Totidem ex eodem Ordine erant pro regno Andalusiæ, videlicet PP. Petrus Ortega, Petrus Vos-Valler, & Franciscus a Spiritu sancto. His Patribus adjuncti erant quatuor Fratres laïci ex eodem Ordine. Navem insuper ascenderunt P. Didacus Teglio jam dicti Ordinis, P. Genesius Matthæus Ordinis Prædicatorum, P. Alfonsus Torilla ex Ordine Trinitariorum, & Josephus Torres secularis. Hi omnes Carthagine nova solverunt die XVIII Martii anni 1725, ac die Jovis sancto, seu XXIX ejusdem mensis venerunt in conspectum portus, qui ab auctore Farigna, in tabulis Blavianis Farina vocatur, prope Tunetum, quo navigabant.

[133] Verum vento contrario impediti sunt, quo minus portum intrarent; [gravis tempestatis periculo liberantur post votum Sanctæ nuncupatum:] die autem sequente versus Sardiniam rejecti sunt gravi tempestate, qua item sequenti Sabbato prohibiti sunt ab ingressu portus Calaritani. Hac de causa die Dominica Paschatis Siciliam versus cursum direxerunt navarchi, ut intrarent portum Panormitanum. Verum hora vigesima prima Italica, seu tertia post meridiem, orta est nubes tam terribilis, ut humanam spem omnem abjicerent. Ad divina igitur conversi præsidia, voverunt S. Rosaliæ Missam solemnem celebrandam, si imminens periculum effugerent, & Panormum pervenirent. Vix nuncupatum erat votum, cum nubes illa in duas divisa est partes, ac navem reliquit in medio, in quam non nisi modicum quid grandinis incidit. Ventus quidem vehemens eo die continuatus est, sed fine ullo navis damno. Postridie vero, seu die Lunæ, 2 Aprilis, favente aura Panormum feliciter pervenerunt. Inde die Jovis sequenti omnes ante memorati Religiosi pedites se contulerunt ad montem Peregrinum, ut votum suum implerent: quod ibidem mira pietate & non modica solemnitate fecerunt. Demum sequenti die VI Aprilis totius beneficii relationem conscripsit, ac subscripto nomine confirmavit unus ex illis, nimirum jam ante dictus P. Marcus a S. Antonio, qui de pietate cujusdam Mauri infidelis erga S. Rosaliam hæc addit. Cum omnibus distribuerentur imagines S. Rosaliæ & quidpiam de terra sepulcri, Maurus in regno Tunetano natus, & dictus Ali Almanzor, ea non minus avide expetebat quam Christiani. Causam vero rogatus a P. Marco, respondit, gloriosam S. Rosaliam esse Sanctam Maurorum & Christianorum. Notat Castiglia, idem factum esse relatum in Opusculo quodam Hispanice scripto ab Emmanuele Mariano Ribera, & impresso Barcinone anno 1725, cui titulus: Real patronato &c.

[134] [Havanæ in insula Cuba per Sanctam multa beneficia obtenta,] Hisce subjungam alia quædem, collecta ex variis epistolis ex America scriptis in Siciliam. Scripsit hasce litteras P. Josephus Xaverius Alagna Societatis Jesu, patria Panormitanus, ac tunc degens Havanæ, unde eas misit Panormum, partim ad P. Antonium Ignatium Mancusi sæpe laudatum, partim ad P. Cajetanum Mariam Noto, qui ex iis mihi transmisit, quæcumque ad Sanctam nostram spectant. Porro in prima ex hisce epistolis, data V Septembris anni 1738 ad Mancusum, generatim scribit, cultum S. Rosaliæ vigere multumque augeri Havanæ, nomen Sanctæ multis imponi, multasque numerari gratias ipsius patrocinio impetratas, aliaque similia, quæ huc non transfero, tum quia de cultu Sanctæ in ditione Hispanica, cujus est Havana, nullum est dubium; tum quia solum generatim relata sunt. Idem Pater anno 1740, eodem die mensis Septembris, ad P. Noto rursum repetiit multa per S. Rosaliam beneficia impetrari Havanæ, ac duo ex illis nominatim refert, affirmans ea esse facta suo tempore.

[135] [puellulæ moribundæ sanitas illic restituta,] Primum hoc modo exponitur. Puellula biennis circiter aut triennis gravi morbo ad extrema erat perducta: nam medicus ipse existimabat eo die, quo sanata est, se post Meridiem eam mortuam reperturum, quia jam aliquo tempore oppressa fuerat lethargo, ita ut nec cibum sumpsisset nec potum. Mater puellulæ multum dolens accurrit tandem ad collegium Societatis Jesu, ac flagitat consecratam S. Rosaliæ aquam. Accepta hac aqua, redit ad filiolam, multaque vi efficit, ut quidpiam ex ea aqua bibat, dicens esse S. Rosaliæ. Hac sumpta, subito oculos aperit puellula, vidensque mensam sanis ad manducandum stratam, ipsa quoque cibum petit, ac bene manducat. Mater, hisce visis, nullum aliud adhibere voluit remedium, ac sanam habuit filiolam, quam post paucos dies misit ad collegium Societatis Jesu ad eumdem Patrem Alagna, ex cujus epistola factum compendio tradidi.

[136] [& mens sana amenti:] Alterum sic refertur. Virgo quædam primaria scrupulis primum vexata fuerat, ac deinde in amentiam deciderat, multum dolente ejus Patre, qui egregius erat S. Rosaliæ cultor. Hic itaque promisit celebrandam festivitatem cum oratione panegyrica de S. Rosalia; & sic exiguo tempore sanata est filia. Gratiarum actioni interfuit P. Alagna, qui id narrat ut beneficium S. Rosaliæ, non ut apertum miraculum, quemadmodum præcedens vocaverat. Multa deinde subjicit de devotione erga S. Rosaliam in alio oppido ejusdem insulæ, quod vocatur Portus principis, testaturque maxime invocari contra malum quoddam ibi particulare, quod describit. Verum nullum nominatim refert factum. De cultu autem S. Rosaliæ in Portu principis jam dixi in Commentario num. 476. Hac de causa tam illa prætermitto, quam alia, quæ subjungit de cultu ejusdem Sanctæ in Nova Hispania.

[137] [periculosa alterius gangræna sanata.] In epistola XXII Februarii anni 1742 ad eumdem P. Noto data P. Alagna speciale refert beneficium, puellæ septenni circiter aut octenni, ut ex visu conjiciebat, concessum. Fuerat illa diuturno morbo variis vicibus deducta ad supremum mortis periculum, ac tandem in maxilla & in mento ipsius apertum erat vulnus, quo se manifestabat nigro colore perfecta gangræna. Mors ipsius, inquit Italice, momentis singulis exspectabatur, & jam parabantur necessaria ad sepulturam, quando proba mulier, ac devota S. Rosaliæ, eam visitans, dixit matri, bono esset animo, & juberet afferri aquam S. Rosaliæ, cum spe certa de sanatione filiæ obtinenda patrocinio Sanctæ. Ita factum est: venientesque eodem die medici summa admiratione detexerunt vulnus, videruntque tam colorem nigrum quam omnia alia gangrænæ indicia disparuisse. Id accidisse testatur duobus fere mensibus, antequam scriberet, cumque initio vocet gratiam singularem, insinuat filiam a morbo suo perfecte sanatam esse, etsi post data verba nihil amplius habeatur in parte epistolæ mihi communicata.

[Annotata]

* Cartagena

CAPUT IX.
Panormus variis vicibus servata a periculo pestilentiæ.

[Panormus] Priusquam Actis S. Rosaliæ finem imponam, nonnulla supersunt commemoranda de urbe Panormo variis vicibus in pestilentiæ periculo servata, quæ in hunc locum distuli; ac demum quædam facta postremis hisce temporibus. Vincentius Auria in sæpe laudata Rosa cælesti pag. 103 late exponit, qua ratione factum sit, ut anno 1649 periculum pestilentiæ esset Panormi, ac quidam jam peste obiisse dicerentur in gemino valetudinario istius urbis, consentiente Mancuso part. 1 pag. 409. Verumtamen pestis illa initio suffocata est, idque patrocinio S. Rosaliæ attributum a Panormitanis, qui idcirco jussu Vincentii Landolina urbis prætoris in gratiarum actionem die corporis inventi, seu XV Julii, insignem magno apparatu festivitatem celebrarunt in honorem Sanctæ. Iterum anno 1656 Panormus periclitata est a peste, quæ sæviebat eo anno Neapoli, multisque aliis Italiæ locis, quod merces quædam infectæ Panormum clanculum essent introductæ per mercatorem quemdam Florentinum, teste Mancuso mox laudato. Verum exstincta fuit flamma, antequam innotuerat; idque favori sanctæ Patronæ suæ attribuit senatus Panormitanus, qui in gratiarum actionem ante portam speluncæ montis Peregrini erexit simulacrum marmoreum cum hac inscriptione: Divæ Rosaliæ patriæ servatrici anno MDCLVI S. P. Q. P.

[139] Rursum anno 1691 trepidatum est Panormi, quod pestis invasisset Conversanum, [variis vicibus] civitatem regni Neapolitani in provincia Bariana, recursumque ad S. Rosaliam jussu prætoris Panormitani, qui ante sacrum S. Rosaliæ corpus, & ante statuam ejus in spelunca montis Peregrini multas semper faces ardere voluit in honorem Sanctæ. Majus & evidentius fuit periculum sub initium hujus seculi, ut disco ex relatione Ms. R. P. Petri Mariæ Tagliarini, quam scripsit Italice & subscripto nomine confirmavit die IX Januarii anni 1744, tunc rector Panormitanæ domus tertiæ probationis Societatis Jesu. Didicit ille factum ex ipso, cui imminebat periculum, sed aliquot annis postquam acciderat, ideoque annum certum determinare nequit. Verum ex triginta annis, qui præterierunt post rem auditam, aliisque aliquot annis ante elapsis, utcumque colligitur, rem contigisse ante aut circa annum 1710. Præterea testatur, virum fuisse probæ vitæ, ac famæ integerrimæ mercatorem, cui periculum acciderat, quique haud dubie cavit, ne vulgo innotesceret, quamdiu erat periculum conflandæ cuiquam invidiæ. Itaque mirari non possumus, hoc S. Rosaliæ beneficium a nemine hactenus fuisse scriptum. Rem fideliter enarratam accipe.

[140] [pestis periculo] Scripserat D. Maximilianus Delbono ad mercatorem Tuneti degentem, quocum habebat commercium, ut sibi transmitteret tapetem e lana contextum, quales Tuneti texuntur, ut eo in domo sua uteretur. Diu post tapes ille transmittitur Panormum cistæ inclusus, ferturque ad ædes D. Maximiliani, non aperta in urbis introitu cista. Vesperi ille cistam aperit, ut lustraret tapetem, præsentibus uxore, filiis ac servis ipsius. Verum vix explicaverant tapetem, cum omnes subito vertigine ac febri se correptos sentiunt. Hinc cogitarunt tapetem illum advectum esse ex partibus peste infectis: ac revera adhuc eadem vespera in se deprehenderunt tumores pestilentes. Itaque Maximilianus, ne fidem publicam læderet, mox domum suam obserari jubet, decernitque generoso animo rem manisestare magistratibus, qui publicæ sanitatis curam habent, ut prospicerent ne longius serperet contagio. Attamen, priusquam id faceret, voluit cum omnibus domesticis implorare patrocinium S. Rosaliæ, cujus (si bene memini, inquit,) penes se habebat reliquias. Omnes igitur humi prostrati, Sanctam pie oraverunt, ut se patriamque suam eo liberaret periculo. His factis, cum magna de protectione Sanctæ fiducia cubitum iverunt: maneque evigilantes, viderunt disparuisse tumores pestilentes, seque funesto isti periculo divinitus ereptos. Qua de causa ex animo gratias egerunt sanctæ suæ Protectrici, reque nemini indicata, tapetem simul cum cista combusserunt. Hæc omnia sibi ab ipso Maximiliano Delbono relata, testatur laudatus Pater.

[141] [exposita fuit,] Anno 1720 rursum patrocinio S. Rosaliæ attribuerunt Panormitani, quod pestilentia, quæ Massiliam eo tempore gravissime afflixit, accensa non sit Panormi, quam istius contagii periculo expositam fuisse affirmant. Eam autem periculi Mancusus pag. 411 allegat rationem, quæ si satis est certa, periculum fuit manifestum. Quippe asserit navem infectam, qua pestis Massiliam delata est, appellere voluisse Panormum, eoque cum navem dirigerent rectores, ter impeditos fuisse vento contrario, donec demum gravi procella longius rejecta sit navis, ideoque Massiliam directa.

[142] [& prosertum anno 1743,] Vicinius & manifestius fuit periculum, quod a pestilentia imminebat Panormitanis anno 1743, quando illa sæviit Messanæ. Quanta pietate tunc Panormi imploratum sit Sanctæ patrocinium, exposui in Commentario num. 309 occasione expositi hunc in finem sacri corporis. Quam vero manifestum fuerit periculum, hic restat explicandum. Sæpe laudatus adjutor noster P. Noto sic ad propositum nostrum hoc anno 1746, XI Februarii Panormo Latine scripsit: Minime tamen est silentio prætereundum, quod Panormi non sine maximo totius civitatis emolumento evenisse, nuper accepi. Carolus Tuca nauclerus Messanensis mense Maio anni MDCCXLIII Messana Panormum appulit, &, nondum satis hic explorata Messanensi pestilentia, liberum habuit cum Panormitanis commercium. Post paucos dies febri primum corripitur: deinde bubonem, clarissimum pestilentiæ indicium, in se deprehendit. Accersito medico, venam sibi aperiri postulat impetratque, dolorem simulans: pestis tamen indicia pernicioso quodam animi rubore minime detegit. Cum tamen ex eo silentio & sibi ipsi & toti huic civitati maxime metueret, divam Rosaliam illacrymans invocat, votoque se obstringit invisendi sacram ejus speluncam, si convalescat.

[143] Res mira! Cum in tot animi agitationibus paulum conquievisset, [ut probatur:] ubi e somno evigilat, pestiferum tumorem jam evanuisse, & se sanitati prorsus restitutum advertit. Servatricem suam statim agnoscit: e lecto prosilit, & ad antrum S. Rosaliæ, ut spoponderat, accedit, & lætus deinde Messanam remigrat. Totum id autem silentio involvit, donec, restituto Messanensibus commercio, omnem rei seriem non sine lacrymis narravit reverendissimo patri P. D. Georgio Caiuccio abbati congregationis Montis Oliveti, qui & ad me retulit. Idem ipse Caiuccius, qui in Messanensi contagio fuit, servatum se etiam a S. Rosalia prædicat, cui tabulam accepti beneficii testem, cum in metropolitani templi sacello, tum in Ercteæ speluncæ sanctuario, gratus appendit. Idem XVII Julii ejusdem anni ita ad me scripsit: Quo tempore Messanæ contagiosa lues sæviebat, quidam Messana profugus Panormum appulit, in publico valetudinario ex peste ægrotavit, ac tandem convaluit; quin tamen pestiferum morbum (quem nulli detexit) in eos, qui sibi ministrabant, derivaret. Quidam e nostris, suppresso profugi illius nomine, rem totam narravit, quæ plane S. Rosaliæ erga Panormitanos beneficentiam haud parum confirmat.

[144] Ex dictis satis colligitur, non inanem fuisse Panormitanorum formidinem tempore istius pestilentiæ, [his autem periculis patrocinio S. Rosaliæ se ereptos,] sed manifestum fuisse contagionis periculum, ideoque pie adscribi potuisse S. Rosaliæ patrocinio, quod immunes fuerint a contagione, eidemque, cujus opem supplices imploraverant, gratias merito persolutas esse. Prolixum esset, minusque necessarium est, omnia huc transferre, quæ in grati animi significationem præstiterunt Panormitani, eo periculo perfuncti. Quapropter pauca solum a P. Noto communicata ex epistola hujus anni transcribam, præmonens tamen varia jam facta esse anno 1744 in honorem Virginis Immaculatæ & S. Rosaliæ. At sequentia spectant ad annum 1745: Die XI Januarii anni præteriti MDCCXLV (qui dies solemnis est Panormi ob servatam hanc urbem ope S. Rosaliæ a terræ motu anni MDCXCIII) extraordinaria indicta est supplicatio, in qua præeuntibus Religiosis familiis, clero ac capitulo, ac subsequente Panormitano senatu, S. Rosaliæ reliquiæ a metropolitano templo ad senatorias usque ædes circumductæ sunt, ubi digesta undique luminaria, ac ludrici ignes festivo strepitu pompam auxere. Die XVI Maii (in quem eodem anno MDCCXLV incidit festum patrocinii S. Josephi, totius Siciliæ patroni) sublato jam omnis contagionis metu, atque expurgata cum reliquis finitimis oppidis Messana, Panormitanæ urbis reseratæ sunt portæ omnes, ac deinceps portarum ablatæ custodiæ. Sequenti vero die XVII Maii excellentissimus senatus, (quod decessor suus eodem die anno MDCCXLIV magna pietate præstiterat) ad sacram S. Rosaliæ cryptam se contulit, sacram Synaxim sumpsit, ac scuta Sicula ducenta ad ejus altare donum obtulit. Prædicta autem omnia gesta sunt, prætore Josepho Emmanuele de Vigintimiliis, principe Pulchri Montis, qui præterea de sua pecunia sacellum S. Rosaliæ in ecclesia cathedrali æneis cancellis ornavit.

[145] [pie crediderunt Panormitani, eique festivas grates persolverunt] At Ignatius Migliaccius princeps Malvagnæ, qui proxime post illum præturam adeptus est, solemnitatem, quæ quotannis mense Julio per quatriduum celebrari consueverat (quæque anno MDCCXLIII & MDCCXLIV ad impediendam periculoso pestis tempore populi frequentiam fuerat intermissa) anno MDCCXLV maxima cum pompa quinque continenter dies celebrari jussit, innumeris prope hominibus, non ex vicinioribus modo, sed ex remotissimis etiam Siciliæ urbibus, turmatim Panormum confluentibus. Totius solemnitatis narrationem typis mandavit Petrus la Placa, Panormitani senatus cancellarius, sub hoc titulo: “I Trionsi di S. Rosalia V. P. domatrice della pestilenza &c. Panormi apud Antonium Epirum MDCCXLV in 40.”. Sed & populus Panormitanus, editis per illos dies plurimis lætitiæ signis, haud parum solemnitatem cumulavit. Visebantur passim per vias ac domorum limina constructæ aræ, coruscantes faces, qua aquarum qua ignium festivi lusus, erectæ denique multo artificio moles quamplurimæ, in quibus collatum urbi a S. Rosalia beneficium ante civium oculos ponebatur. Simile quid iterum præstitere cives Panormitani eodem anno Nonis Augusti. Cum enim hoc die per singulas pene urbis vias, plateas, vicos, angiportus, ubicumque icones beatissimæ Virginis sunt (sunt autem innumeræ) festa quotannis exhiberi soleant spectacula; hoc anno una cum B. Virgine S. Rosaliam quoque expressere, Panormitanæ urbi in præsenti discrimine opitulantes, ut videlicet tantum beneficium utriusque patrocinio referre se profiterentur acceptum.

CAPUT X.
Præter Panormitanos alii quoque Siculi ipsique Messanenses tempore pestis, anno 1743 Messanæ vigentis, Sanctæ patrocinium implorarunt; nec frustra.

[Sancta Alcami patrona electa ob pestem Messanæ vigentem; idemque alibi factum.] Porro non soli Panormitani tempore pestis Messanensis ad patrocinium S. Rosaliæ confugiendum censuerunt; sed alii etiam id fecere. Imo vix dubitare possim, quin id factum sit per totam fere Siciliam, si non ubique communi ac publico consilio, certe privata multorum pietate, prout etiam hic Antverpiæ factum memini. Lubet pro exemplo adducere civitatem Alcamum, quam anno 1625 post acceptas S. Rosaliæ reliquias peste liberatam dixi in Commentario num. 376: Alcamenses enim anno 1743 die XV Julii publicum nuncuparunt votum celebrandi quotannis festivitatem inventi corporis, idque per notarium Josephum Blasi in Acta referri voluerunt, additis subscriptionibus præcipuorum magistratuum. Ex Actis hisce, quæ mihi communicata sunt, præfationem huc transfero: Cum contagiosa pestifera labe hæc civitas laborasset die IX Julii MDCXXV, beatissimæ Virginis Mariæ Miraculorum, ejusdem principalis patronæ, ac divæ Rosaliæ intercessione liberata fuit, ut omnibus notum est, & litteræ eminentissimi Joannettini Cardinalis Doria, tunc hujus regni proregis … sub die XXIII Septembris .. testantur. Memor modo tanti beneficii in præsenti universali regni timore ejusdem causa morbi, a quo Messana vexatur, tremens ac fidens, ut eodem patrocinio tueatur, decrevit ipsam sanctam Panormitanam virginem Rosaliam quoque in patronam accipere, & diem ejus inventionis XV Julii perpetuo sibi sub infra scripto solemni voto festivam facere & celebrare, & ut singulis omni ævo innotescat, ad præsentem actum devenire decrevit. Formula voti hisce plane est consentanea. Hæc facta Alcami. Sed & in reliquis Siciliæ urbibus S. Rosaliæ cultus est instauratus, eamque Servatricem in tanto rerum discrimine reliquæ totius insulæ urbes agnoscunt & prædicant, inquit P. Noto in epistola ad me data XXII Maii anno 1744.

[147] Pergit deinde ad loca, in quibus sæviit pestis, [Flumine Dionysii & Messanæ, quando pestis sæviebat,] ita scribens: Quin & in ipsa Messana plures, qui ad ejus opem confugerunt, vel Servatricem vel Liberatricem experti sunt, de qua re nonnulla misimus sincera documenta. In oppido etiam, quod Flumen Dionysii vocant, & duodeviginti passuum millia Messana distat, incolæ peste correpti, S. Rosaliæ opem senserunt, festum magna pompa celebrarunt; & novum templum accepti beneficii monumentum erigere aggressi sunt: singuli cives, ecclesiasticis viris ac magistratu præeuntibus, lapides ad id suis humeris asportarunt. Hoc anno rursum memoravit sequentia: In oppido etiam Messanæ proximo, quod flumen Dionysii, vulgo Fiume-dinisi dicitur, haud pauci fuere, qui in S. Rosaliæ imagine, aut in ejus sepulcrali pulvere adversus pestiferam luem pharmacum opportune nacti sunt.

[148] Dignus est, qui memoretur, doctor Joannes Dominicus de Joanne Panormitanus, [non pauci crediderunt se patrocinio S. Rosaliæ] qui oppidum istud nomine domini Calogeri Columnæ ducis Cæsarodis ac marchionis ejusdem Fluminis Dionysii administrabat. Hic mense Maio anno MDCCXLIII, Messanæ cum moraretur, imaginem S. Rosaliæ depingi curavit, quam die XIV ejusdem mensis ab illustrissimo domino F. Thoma Moncada, Messanensis archiepiscopi generali vicario (nunc autem ejusdem urbis archiepiscopo) consueto ritu benedictam, ad proximum Fluminis Dionysii oppidum secum transtulit, & sequenti die in ecclesia cathedrali pia veneratione locavit. Post paucos dies Messanense contagium illuc illabitur, ac pene quingentos supra mille cives interimit. Gubernator oppidi, ubi duos e suis famulis (quos ægrotos inviserat, & pulsui haud semel manum admoverat) peste exstinctos videt, S. Rosaliæ opem postulat, & cum reliqua familia servatur incolumis: quod eo magis S. Rosaliæ refert acceptum, quod deinde bis quotidie ex officio contagiosos omnes inviseret: quin & ad expurganda finitima alia oppida, peste sedata, designatus accesserit.

[149] In documentis, de quibus mox num. 147 fit mentio, [fuisse ab illo malo immunes,] similia fere referuntur Messanæ facta. Varii scribunt se inter evidentissima pericula mansisse incolumes, idque attribuunt patrocinio S. Rosaliæ, cujus penes se habebant reliquias. Primo D. Franciscus Carrascon, armaturæ militaris inspector & senator Messanensis scripsit Messanæ anno 1743, XXX Augusti, sibi datas fuisse S. Rosaliæ reliquias, Quæ, inquit, sunt unicum antidotum, quod semper mecum gestavi, ac Deo per patrocinium Sanctæ me obstrictum agnosco, quod in hoc conflictu me semper intrepidum servaverit & sanum. Idem 1 Septembris ejusdem anni scripsit, incredibile esse, quantam pestilentia populo Messanensi intulisset ruinam: asseritque sæpe sibi per cadavera corrupta & mire fœtentia eundum fuisse, quando ad senatum, ad valetudinarium publicum, aut alio pro ratione muneris sui procedebat; nec tamen officio suo deesse voluisse, sed mira animi tranquillitate omnia peregisse: oblatum quidem sibi a chirurgo fuisse antidotum, sed reliquias S. Rosaliæ, miramque de ope ipsius fiduciam sibi fuisse pro antidoto; nec aliud se voluisse, ne fiduciam illam videretur minuere. Hæc pluribus verbis exposita sunt in laudata epistola. Porro quanta fuerit populi Messanensis strages, colligi potest ex annotatione P. Castiglia, quæ ita habet: Scripserat (senatus Messanensis scriba ad proregem Siciliæ) paulo ante (diem 1 Septembris anni 743) usque ad illum diem viginti sex circiter hominum millia intra Messanensem urbem peste obiisse. P. Hieronymus Maria Polara Societatis Jesu XX Martii anni 1744 ita scribit Italice, sicut reddo Latine: Locutus sum postea cum plurimis personis, hic Messanæ similiter a malo servatis a S. Rosalia, cui se commendabant, ut mihi dixerunt. Multi etiam a morbo sanati patrocinio ejusdem.

[150] [aliqui etiam se sanatos asseruerunt:] Antea in eadem epistola dicit laudatus Polara, se fuisse quasi cadaver animatum, non quidem febribus aut apertis mali pestilentis indiciis, sed molesta inquietudine interna; atque in eo statu votum nuncupasse S. Rosaliæ: eadem vero nocte tam copiosum secutum esse sudorem, qui item nocte sequente continuatus, ut indumenta interiora frequenter fuerint mutanda. Tam firmiter porro credidit, se Sanctæ patrocinio fuisse sanatum, ut inferius sic loquatur: Pro gratia mihi facta, id juro & attestor ut sacerdos indignus, me miraculo sanctæ virginis Rosaliæ vivum esse, obligatumque voto veniendi Panormum, eundique peditem a radicibus montis Peregrini usque ad speluncam, curandique celebrari triginta Missas in honorem Sanctæ. Mox addit de socio suo Petro Polara Societatis Jesu: Ita etiam magister Petrus, qui item in vivis mansit miraculo S. Rosaliæ virginis. Jam initio epistolæ idem de se ac socio suo dixerat, ibique addit, se votum jam dictum nuncupasse cum socio, postquam P. Martinus de Andrea, ipsorum socius, correptus fuerat peste, qua obiit IX Julii anni 1743, ipsis ei assistentibus. Quin & addit, se ambos creditos fuisse peste infectos, & jam mortuos. Petrus Antonius Bova Societatis Jesu, qui peste correptus fuit & convaluit, ita ad fratrem quemdam suum Panormi degentem Italice scripsit XI Aprilis anni 1744: De me possum dicere, mihi, dum malo eram obstupefactus, suggestum esse, ut confugerem ad Sanctam nostram. Id feci, vovens ei jejunium in pane & aqua, cui jam satisfeci die III Septembris, nimirum in pervigilio Sanctæ. [quin & a multis imminutio istius pestilentiæ]

[151] Finem pestilentiæ istius etiam patrocinio S. Rosaliæ a multis attribui, disco ex litteris jam laudatis. P. Noto de hisce ita hoc anno ad me scripsit: Horatius Turrianus, qui a secretis est Mamertini senatus, librum edidit Italico sermone sub hoc titulo: “Memoria istorica del contagio della citta di Messina”… Ibi pag. 110 testatur a die XV Julii (quæ est anniversaria inventionis corporis S. Rosaliæ) anni MDCCXLIII imminutam fuisse Messanæ in dies singulos morbi vim, quod ejus cives in æde senatoria imaginem beatissimæ Virginis, ac S. Rosaliæ affixerint, & utrique quotidianas preces in Missa obtulerint. Eadem scribit auctor cujusdam libri Italici, cui titulus: “Istoria dell' anno MDCCXLIII”..: additque lib. 3 pag. 262 in eadem æde senatoria publicas ob id Deo gratias Messanenses egisse. Hæc confirmantur ex epistola, quam die 1 Septembris anni 1743 laudatus Horatius Turrianus direxit ad principem Bartholomæum Corsini proregem Siciliæ: nam in ea prorsus eadem asseruntur de imminuta a XV Julii pestilentia, deque imagine S. Rosaliæ in sacello senatorum una cum imagine beatissimæ Virginis locata, ac demum de utraque Patrona quotidianis precibus invocata.

[152] Tam hæc pestilentiæ imminutio, quæ passim XV Julii cœpta asseritur, [& cessatio attribuitur patrocinio Virginis Immaculatæ & S. Rosaliæ:] quam integra cessatio non diu post præcipuam S. Rosaliæ festivitatem, & in ipso festo natæ Virginis Mariæ secuta, teste jam laudato Horatio Turriano, fecerunt, ut utriusque patrocinio liberationem civitatis suæ multi attribuerint Messanenses. Multi initio existimabant neminem peste obiisse in urbe Messana post diem IV Septembris S. Rosaliæ sacrum: at me monuit P. Noto, unum deinde innotuisse, qui ex peste ante contracta die VII ejusdem mensis occubuit. Hac de causa Turrianus integram cessationem recte affixit diei VIII Septembris, qua Virginis Nativitas celebratur, quaque credunt Messanenses Epistolam ejusdem beatæ Virginis ad Majores suos delatam fuisse, ut notat Turrianus; sed de ea hic non disputo. De Flumine Dionysii hæc quoque scribit P. Noto: Illud etiam notandum, quod in eo oppido declinare visa est morbi vis a die IV Septembris, nostræ Virgini sacro, quo effusissimus imber, diu expetitus, e cælo lapsus, pestiferas sordes e viis oppidi secum abduxit, atque aërem purgavit. Idcirco cives omnes S. Rosaliæ, quam sibi patronam adoptarunt, ædificando templo ea, qua in altera epistola scripsimus, solemnitate operam contulere. Hactenus de iis, quæ occasione pestis Messanensis S. Rosaliæ accepta referuntur, in quibus manifesta quidem non sunt miracula; varia tamen beneficia sic impetrata, ut pie & prudenter credi possit Sanctæ profuisse patrocinium, uti revera crediderunt Messanenses, qui anno 1730 Sanctam ritu solemni elegerant patronam.

[153] [grata Panormitanorum in Sanctam Patronam suam pietas.] Ceterum quam grata memoria Panormitani hactenus recolant istud S. Rosaliæ beneficium, ut urbi suæ reliquæque Siciliæ concessum, disco ex gemina hujus anni 1746 epistola. In priori P. Noto ita ad me scribit XVII Junii: Parari jam cœpta sunt, quæ pro annua S. Rosaliæ celebritate futuro exhibenda sunt mense. Accepti autem beneficii recens memoria id efficiet, ut non minore pompa, ac fortasse etiam majore, quam anno præterito solemnitas sacra celebretur. Hæc de festivitate corporis inventi, XV Julii peragi solita. De qua celebrata ita deinde scripsit: Magnificentissima omnium consensu fuit mense Julio annua S. Rosaliæ solemnitas, ad quinque dies producta, & novis aucta lætitiæ ac pompæ significationibus. Illud sane memoratu dignum, quod amplissimi principis templi interior facies ab imo ad summum, non jam holosericis, ut moris est, aliisque id genus ornatibus, sed tersissimis fuit obducta crystallis, quæ innumeris propemodum cereis luminibus repercussa, jucundissimum nocturno præsertim tempore oculis exhibebat spectaculum. Hæc autem præstari jussit Ferdinandus Maria Tomasi & Caro, princeps insulæ Lampadusæ & Palmæ dux, hoc anno iterum prætor, qui litteratorum etiam Mecænas in suis ædibus academiam, sub nomine Piscatorum Oretæorum, pridem instituit, in qua eruditam de S. Rosalia dissertationem quotannis habendam decrevit. Hæc in laudem Panormitanæ pietatis erga S. Rosaliam pro coronide adjungenda duxi. Utinam urbes singulæ sanctos patronos suos, si tanta nequeant magnificentia, pari certe pietate venerentur.

DE SANCTA ROSA VIRGINE
TERTII ORDINIS S. FRANCISCI VITERBII IN ITALIA.

Probabilius anno MCCLII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Rosa virgo tertii Ordinis S. Francisci, Viterbii in Italia (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Cultus Sanctæ, scriptores Vitæ, Acta edenda.

Viterbium Hetruriæ in Italia civitas, provinciæ Patrimonii divi Petri caput, celebrat hoc die olim civem, [Cultus Sanctæ Viterbii ex Martyrologiis] nunc patronam suam S. Rosam virginem Tertii Ordinis S. Francisci alumnam; quæ vitæ sanctitate, miraculorum frequentia ac incorrupti sui corporis prodigiosa integritate patriam suam illustravit. Duplici apud cives suos quotannis gaudet festivitate: altera VI Martii, quæ sine ulla solemnitate peragitur, altera hoc, ut diximus die, quæ summo cum apparatu ac frequentissimo populi concursu celebratur: de utraque infra sermo recurret. Porro inter sacros Fastos, qui hujus Virginis meminerunt, Romani Martyrologii editiones, etsi eam ad eumdem hunc diem referant, non eodem tamen cum titulo annuntiant. Editio Plantiniana Antverpiensis cum Notis eminentissimi Baronii excusa anno 1613, eam Sanctam appellat; Viterbii sanctæ Rosæ virginis: at aliæ, quæ ex eadem officina prodierunt, Beatæ dumtaxat titulum tribuunt hoc modo: Viterbii beatæ Rosæ Virginis. Eodem modo legit archiepiscopus Hydruntinus Franciscus Maria De Aste in Disceptationibus in Martyrologium Romanum.

[2] Contra Arturus in Martyrologio Franciscano Sanctæ titulo insignit, [& Officiis propriis.] ita scribens: Viterbii sanctæ Rosæ virginis Tertiariæ: quæ humilitatis & pietatis operibus vacans, spiritu prophetico, signisque admirandis emicuit. Arturo consonat laudatus archiepiscopus in Martyrologio Franciscano, Castellanus in Martyrologio universali, & Codex Usuardinus manu scriptus Hagenoyensis anno 1412 exaratus, apud Sollerium in Additionibus Usuardi. Sed undecumque hæc variatio in Romanum irrepserit, Rosæ titulum Sanctæ legitime competere, satis superque constat tum ex summorum Pontificum litteris ac nominatim Sixti IV, quas per decursum recitabimus, tum ex Officio Rosæ proprio a sacra rituum Congregatione anno 1668 pro universo clero cum seculari tum Regulari per Viterbiensem diœcesim concesso, & a Benedicto XIII anno 1728 ad omnes utriusque sexus fideles, qui ad Horas canonicas tenentur, per totum Ecclesiasticum statum & Etruriam extenso. Ex his inquam satis superque constat, Sanctæ titulum Rosæ deberi, quandoquidem tam in præfatis litteris, quam in Officio constanter illo gaudeat. Idem videre est in Officio cum Octava de ipsa recitari concesso a sacra rituum Congregatione anno 1743.

[3] Scriptores, qui Sanctæ nostræ meminerunt, longa serie recenset Arturus supra laudatus ad præsentem diem, [Scriptores Vitæ varii.] & Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1252 num. 17, ubi etiam monet, plures de ea exstare legendas Mss. & excusas incertis auctoribus, ex quibus simul & ex Processu vitæ & miraculorum unam compegisse ait Hieronymum Victorium Viterbiensem canonicum; negat tamen eam suo tempore excusam fuisse. An edita jam sit ignoro. Petrus Coretinus Viterbiensis Vitam Virginis ex professo conscripsit sermone Italico ex Processu illius, ut ait, aliisque authenticis monumentis collectam, quam anno 1638 Viterbiensibus typis edidit. Verum ea suis mendis non caret, prout ex iis, quæ per decursum animadversuri sumus, manifeste patebit. Eodem idiomate Vitam evulgavit anno 1677 Camillus Maria Rinaldus Florentinus e Societate nostra: sed cum is Coretino nimium credulus adhæreat, eodem cum illo habendus est loco. Vitam aliam Latine excudit anno 1698 Antonius Giannellus nostræ itidem Societatis. Profitetur hic in præfatione sua, nihil se scripturum, quod a Vitæ illius historicis aut certis monumentis non desumpserit: verum inter illos primum locum eidem Coretino tribuere videtur; unde ipsius historica fides in aliquibus vacillat.

[4] Exstitisse quondam authentica S. Rosæ Acta, quæ dudum perierunt, [Acta priora authentica perierunt.] habemus ex Processu pro canonizatione illius instituto, jussu Calisti III PP. anno 1457; in quo articulo 10 sic habetur: Item decimo; quod vita dictæ beatæ Rosæ in pluribus authenticis scripturis antiquis una cum ejus miraculis cum descripta essent & annotata, ex negligentia & calamitate dictæ civitatis Viterbii deperdita fuerunt, & igne combusta; & quod de hoc est publica vox & fama. Jacturam hanc irreparabilem aliquantulum leniverunt, si vera narrat auctor Vitæ manuscriptæ, monumenta quædam, de quibus ita meminit: Ad cujus (S. Rosæ) commendationem & famam aliqua enarrabo, quæ in quibusdam instrumentis antiquis a fide dignis & devotis relata inveni atque fideliter conscripta, sicut supra dictæ personæ, se a supra dictæ virginis Rosæ ore audivisse & vidisse testatæ sunt. Personas has auctor nusquam nominatim prodit, uti nec se ipsum: sed quisquis ille fuerit, Vita digna visa est, quæ in Processu examinanda & idoneis testibus ex constanti fama confirmanda proponeretur.

[5] [Vita cum Processu canonizationis] Illam ipsam una cum Processu, cui, ut dixi, inserta est, descriptam ex autographo, quod apud moniales in monasterio S. Rosæ Viterbii asservatur, curantibus potissimum Possino & Vannio Societatis nostræ presbyteris, ad majores nostros transmissam habeo. Antiquum amplumque esse autographum testatus est R. P. Dominicus Brunaccius per provinciam Romanam Societatis Jesu tum temporis præpositus Provincialis in epistola ad Papebrochium nostrum Roma data anno 1676. Difficultas, inquit, potissima, quæ se offert in describendo Processu formato pro canonizatione Sanctæ hujus, est, quod integrum & satis amplum volumen evadet, præter difficultatem caracteris antiqui. Ex hoc ultimo capite factum reor, ut quædam in apographum nostrum menda irrepserint, quorum aliqua manu propria correxit P. Vannius, emendaturus omnia, si per sanctimoniales licuisset. Processum, ait in epistola anno 1681 data, S. Rosæ descriptum ex autographo penes me habeo. Non licuit conferre totum exemplum cum exemplari; quia moniales Viterbienses institerunt, ut citissime remitteretur: curavi, ut conferrem partes præcipuas.

[6] [hinc inde mendoso] Quapropter lectorem rogo, ut ignoscat mihi, si in cognominibus, ac nominibus propriis citandorum testium hinc inde erravero, ea enim propter characteris difficultatem & ego sæpe & ipse verosimiliter divinare debuimus. Præterea videntur quædam in nostro apographo desiderari: id vero ex eo suspicor, quod Coretinus aliqua ex Processu narret, quæ ego in exemplari nostro non reperio. Eamdem Vitam habuit eminentissimus Baronius, prout ipse testatur in notis ad Martyrologium Romanum ad hunc diem scribens: Accepimus ejus Acta ab ecclesia Viterbiensi… Est eorum exordium: Inter alias. In nostro tamen apographo præfatio quædam præfigitur, quæ incipit: Quoniam ut ait Augustinus: & recte, ni fallor; nam assignatum ab eminentissimo initium sic habet: Inter alias autem: quæ particula conjunctiva autem sermonis prosecutionem, non exordium denotat.

[7] [edenda.] Præfatæ Vitæ subnectitur fragmentum quoddam alterius Vitæ ejusdem Sanctæ, quod per decursum Vitam secundam appellabimus. Hujus auctor exorsus a referenda, in quam Sancta inciderat, infirmitate, extases in ea habitas enarrat; dein susceptum Deiparæ jussu Tertiariarum S. Francisci habitum cum multis circumstantiis, quæ ad fabulas proxime accedunt, describit: rursus cælestes apparitiones immiscet. Denique S. Virginis exilium, adventum in castrum Surianum, & deinde in Vitorchianum refert. Hinc ad priorem Vitam remisso lectore, quædam subdit miracula. Ego Vitam priorem utpote magis concinnam, integram & sinceriorem edam, ita tamen, ut in annotata translaturus sim ea, quæ secunda Vita seu vere seu fabulose reliquis superaddit. Huic Vitæ subjungam aliam in Officio Sanctæ proprio in lectiones secundi nocturni per Octavam divisam. Lectiones primæ diei non recudam, quia reliquarum quoddam compendium sunt: dies quintus, sextus & septimus aliis impediti Officiis lectiones proprias non habent: supersunt itaque lectiones duodecim, quas totidem distinctas numeris edam. Præter hæc Acta habemus etiam Processum, qui duabus partibus constat. In priori insignia miracula per sanctæ Rosæ potens patrocinium impetrata longo ordine delegatis examinanda & a fide dignis testibus confirmanda exhibentur: in posteriori ea ipsa uti & Sanctæ Vita idonearum personarum testimoniis, jurejurando interposito, probantur confirmanturque. Primam partem totam excudam; secundam consulto prætermittam: cum enim in plurium, quam ducentorum sexaginta testium examinationibus, responsisque tota consistat, continua earumdem rerum terminorumque repetitio inutilem operi molem, lectori nauseam pareret. Neque tamen hinc aliqua ex parte studiosus lector fraudabitur; nam quidquid testimonia illa habent singulare, aut scitu dignum, id omne in annotatis suo quodque loco reperiet.

§ II. Annus Sanctæ natalis incertus: emortualis inquiritur.

[Anni natalis & emortualis nusquam exprimuntur in monumentis authenticis.] Nusquam in Actis aut Vita S. Rosæ, quæ legi, certum nativitatis aut obitus illius annum consignatum reperi; nusquam reperit Waddingus Ordinis Minorum Annalista. Posterius testatur aperte tom. 3 Annalium Minorum ad annum 1252 num. 6 sic scribens: Omnia, quæ circumferuntur, ejus Acta consului, ut Vitam Ms., quæ servatur in monasterio, in quo jacet; neque ullibi habetur expressum certum mortis tempus. Alterum suo de natali anno silentio satis indicat. Waddingo consonat Vannius Societatis Jesu, in litteris suis ad Papebrochium anno 1686, in quibus testatur, quod neque in Vita inserta Processui Calisti III, neque in ullo authentico scripto (quamvis, inquit, omnia monumenta, quæ in archivio Viterbiensi & apud moniales S. Rosæ servantur, diligentissime examinaverim) recenseantur anni nativitatis, obitus, ac translationis B. Rosæ. Incerta æque est, in qua obiit, ætas. Quare nescio, quo fundamento nitatur Coretinus, dum lib. 1 cap. 1 confidenter ait, illam anno 1240, verno tempore sub Pontificatu Gregorii IX natam esse: dumque lib. 3, cap. 16 velut ex tripode asserit, eamdem anno 1258, VI Martii, cum annos septemdecim, menses decem plus minus numeraret, vivere desiisse. Coretino nihilominus adstipulantur Rinaldus & Giannellus, sola ipsius, opinor, ducti auctoritate.

[9] Ast alii scriptores in figendo emortuali anno variant. [Variæ de emortuali anno sententiæ: Waddingi exponitur] Marcus Ulyssipponensis in Chronicis Minorum parte 2 lib. 2, cap. 15 Sanctæ obitum circa annum 1261 statuit: Bzovius tom. 13 Annal. anno 1254 illigat: Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ eam pridie Nonas Septembris post annum salutis 1254, Alexandro IV summo pontifice, ad Sponsum migrasse existimat: eminentissimus Baronius in Notis ad Romanum Martyrologium, nullo anno assignato S. Virginem ad Alexandri IV tempora pervenisse, arbitratus est, quod tamen postea, ut num. 27 videbimus, retractasse dicitur. Contra Lucas Waddingus Annal. Minor. tom. 3 ad annum 1252 num. 6, & post eum Arturus in Martyrologio Franciscano statuunt, S. Rosæ obitum post annum 1252 protrahi non posse. Probat id Waddingus ex litteris ab Innocentio IV datis Perusii VII Kalendas Decembris anno 10 Pontificatus sui, qui annus in Christi 1252 incidebat. Litteras has profert laudatus Annalista ex Reg. Vaticano epist. 240. Easdem recitat Odoricus Raynaldus tom. 13 Annal. Eccles. ad datum annum num. 7 citans in margine lib. 10, epist. 240; & Antonius Bremondus in Bullario FF. Prædicatorum tom. 1, pag. 218 desumptas Ex archivo Ordinis lib. A. fol. 730. Epistolam hanc, quia præsentem controversiam dirimere videtur, totam ex laudato Bremondo huc transfero.

[10] [& probatur ex epistola Innocentii IV] Innocentius episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis Priori Fratrum Prædicatorum, & archipresbytero S. Sixti Viterbien. salutem & apostolicam benedictionem. Si * in Sanctis suis mirabilis & benedictus in secula Deus noster venerandæ memoriæ Rosam virtute ac fortitudine in hujus vitæ solitudine dicitur solidasse, ut inter mundanos incursus & vitiorum illecebras virginei floris integritate servata, per virtutum ardua immaculato calle pertransiens ac nitorem in conscientia perferens, foris aliis velut rosa redoluerit per exemplum, ac tandem secundum pietatis fidem, thronum gloriæ conscendere meruerit, choris virgineis sociata; prout clara miraculorum indicia, quæ in terris divina bonitas operari dicitur, protestantur, ne lucerna sub modio lateat, sed luceat ad veritatis agnitionem infidelibus, & fidelibus ad fidei fulcimentum; his sane miraculorum signis ac prodigiis dilectus filius Electus, clerum *, consilium & populus Viterbien. merito, quin potius meritorie excitati, nobis humiliter & humaniter supplicarunt, ut fidelium testimonia super ipsius novellæ Rosæ fragrantia, videlicet vitæ meritis & miraculorum assertionibus recipi faceremus. Ita quod, quæ felicitatis potiri creditur præmiis in Ecclesia triumphanti, in militanti quoque honore congruo celebris habeatur; & quæ gloriosa Dei Virgo coram hominibus claruit, pia innotescat patrona pro hominibus coram Deo.

[11] [pro examinandis Sanctæ vita & miraculis scripta.] Nos igitur ipsorum laudabile votum favore benevolo cupientes prosequi, cum in re tam profundi judicii tanta expediat maturitatis cautela procedi, ut his, qui perversitatis hæreticæ fermento corrupti loqui audent mala de bonis, & in electis pingere maculam, ut Ecclesiæ sponsæ Christi species decoloretur in membris, nullus insultandi fidelibus aditus relinquatur: discretioni vestræ, de qua plenam in Domino fiduciam obtinemus, per apostolica scripta mandamus, quatenus super ipsius Rosæ vita & miraculis testes fide dignos atque legitimos, quos undecumque produci contigerit, coram vobis legitime recipere, ac de singulis circumstantiis juxta interrogationis formam, quam vobis sub Bulla nostra transmittimus, prudenter examinare curetis, & ipsorum dicta fideliter in scriptis redacta, & sub propriis inclusa sigillis, in diversis locis caute servanda deponere studeatis; donec prædictis Electo, clero, consilio, & populo nobis supplicantibus, vel motu proprio * ea viderimus requirenda, ut tunc eis inspectis, secundum Deum, prout motum nostrum res clarius nota formaverit, in negotio procedamus. Non obstante indulgentia, qua tibi, fili Prior specialiter, vel Ordini tuo generaliter a Sede apostolica &c. Datum Perusii VII Kalendas Decembris Pontificatus nostri * anno decimo. Ejusdem prorsus tenoris hæc epistola est apud Waddingum & Raynaldum, præterquam quod totum titulum præfixum non habeat.

[12] Ex hisce Innocentii litteris assertum suum sic probat laudatus Annalista Minorum: [Waddingo adharemus.] Ex quibus, inquit, evidenter deduxerim, vel anno præcedenti (1251) vel hoc ipso defunctam. Quippe in Vita ejus a pluribus descripta refertur, eam accepisse ab angelo mortem Friderici II, quæ incidit in finem anni MCCL. Cum vero sub finem hujus committitur a Pontifice, ut miraculorum ab ea patratorum efformetur processus, fit ut proxime præterito vel hoc ipso anno (1252) inter vivos esse desierit. Hucusque ipse, cujus sententiæ ego subscribo; quid enim huic ratiocinio solide objici possit, non video, nisi quis prædictæ epistolæ authentiam in dubium revocare voluerit, quod nemo hucusque, quod sciam, ausus est. Quin & ipse Coretinus, quique eum secuti sunt, misere se torquere malunt, quam eam ab Innocentio IV fuisse datam negare.

[13] Et sane authenticam esse, probant tum allatæ supra a Waddingo, [Authentia epistolæ probatur:] Bremondo, ac Raynaldo citationes, tum locus & tempus, quo data est. Nam Innocentius IV anno 1243 mense Junio ad Apostolicam Sedem evectus decimum Pontificatus sui annum mense Novembri 1252, quo epistola notatur, jam a quinque mensibus inchoarat. Quod autem id temporis Perusii fuerit commoratus, manifeste tradit Pagius in Breviario historico-chronologico-critico Pontificum Romanorum, ubi pag. 320 & seqq. docet illum anno 1251 Perusium advenisse, ibidemque Romanis merito offensum subsequenti etiam anno resedisse, donec tandem 1253 Romanorum vim veritus concesserit Assisium, ut habet pag. 326 num. 62. Præterea Innocentii IV jussu institutum fuisse examen pro canonizatione nostræ Virginis, testatur Ciaconius tom. 2 col. 103 de Innocentio IV dicens: Viterbii B. Rosæ puellæ Viterbiensis canonizandæ examen commisit. Non exstant quidem Acta proceßus Pontificis hujus jussu indicti, verum ea forte ipsa sunt, quæ ex negligentia & calamitate civitatis Viterbii deperdita & igne combusta in formato sub Calisto III processu dicuntur,

[14] Vaticinium quoque de Frederici obitu refert laudata sæpe Vita, [confirmaturque] & ipse cum suis sequacibus Coretinus pag. 69. Omnes etiam illud anno 1250 in vigilia S. Nicolai, sive die V Decembris editum (quamquam Giannellus in Romanis numeris erret) unanimiter tradunt. Nec minor consensus est in assignando præfati imperatoris fatali anno ac die, qui fuit Christi 1250, XIII Decembris S. Luciæ sacer. De eo Pagium in laudato opere pag. 316 num. 45 audiamus. Anno, ait, MCCL Fridericus olim imperator in festo S. Luciæ XIII Decembris extinctus, ut concors est omnium scriptorum sententia, si paucos excipias. Unde corrigenda est Ms. Vita, ubi ait: Paucis autem elapsis diebus, nova fuerunt delata in Viterbium, quod Federicus imperator hæreticus, qui persequebatur Ecclesiam Dei, in vigilia B. Nicolai defunctus est. Hæc hallucinatio scriptori oborta videtur ex eo, quod crederet, eodem die, quo Sancta vaticinata est, vaticinium fuisse completum, verum id ad ejusdem veritatem neutiquam requirebatur. Hæc per transennam; nunc sententiam nostram ulterius confirmemus.

[15] [sententia nostra ex alia epistola ejusdem Innocentii] P. Vannius e Societate nostra in litteris ad Papebrochium IV Kal. Julii 1686 Roma datis duas recitat in hanc rem epistolas. Prior quæ ejusdem est Innocentii IV ad Priorem S. Matthæi Viterbiensem, ita habet: Dilectæ nobis in Christo filiæ abbatissa & conventus monasterii S. Mariæ Viterbiensis ordinis S. Damiani, sua nobis conquestione monstrarunt, quod Petrus dictus Caputosto presbyter ecclesiæ S. Mariæ de Podio Viterbiensis auctoritate propria, juxta monasterium earumdem, quoddam ædificium, post denunciationem … operis, & appellationem ad nos legitime interjectam, præsumpsit construere, in ipsius monasterii non modicum præjudicium & gravamen: ideoque discretioni tuæ per Apostolica scripta mandamus, quatenus partibus convocatis, audias causam, & appellatione remota debito fine decidas, faciens, quod decreveris, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Datum Assisii V Idus Septemb. Pontif. nostri anno undecimo. Fuit hic Christi 1253.

[16] [& Alexandri IV,] Alteram, quam exhibet Vannius, epistolam scripsit Alexander IV laudati Innocentii successor ad episcopum Viterbiensem. Ex ea discimus, ædificium illud, de quo Innocentius agebat, fuisse quoddam monasterium sub invocatione S. Rosæ. Verba Pontificis manifesta accipe. Dilectæ in Christo filiæ abbatissa & conventus monasterii monialium S. Mariæ Viterbiensis ordinis S. Damiani petitione monstrarunt, quod cum Priori S. Matthæi Viterb. nostris dederimus literis in mandatis, ut ex parte nostra sub pœna excommunicationis inhibere curaret, ne quis infra spatium mille passuum ad passum Communis circa omnes fines monasterio isti contiguos & vicinos, monasterium seu oratorium, vel regularem domum transferre præsumat: si vero aliquod personarum religiosarum oratorium seu domicilium aut claustrum infra prædictum spatium esset constructum, cum in præjudicium prædicti monasterii constructum existeret, illud protinus autoritate nostra faceret demoliri… Petrus dictus Caputosto presbyter Viterbien. in quadam domo, quam infra prædictum spatium obtinet, & quam monasterium S. Rosæ nominat, quasdam mulieres religiosas nititur congregare in dictarum abbatissæ & conventus præjudicium & gravamen; eodem Priore in executione mandati nostri procedere negligente. Quare prædictæ abbatissa & conventus nobis humiliter supplicarunt, ut providere ipsis super hoc paterna sollicitudine curaremus. Quocirca fraternitati tuæ in virtute obedientiæ districte præcipiendo mandamus, quatenus dictam domum omnino demoliri faciens, procedas in aliis supradictis juxta directarum ad eumdem Priorem continentiam litterarum. Datum Anagniæ V Kal. Julii Pontificatus nostri anno primo. Annus hic datæ epistolæ erat Christi 1255.

[17] [ex quibus ostenditur obiisse] Hinc fluit argumentum prorsus simile illi, quod supra ex Waddingo adduximus; Innocentius IV anno Domini 1253 jubet inquiri de ædificio quodam, quod Petrus de Caputosto in honorem S. Rosæ moliebatur, ut ex Alexandri IV litteris manifestum est. Dicto igitur anno, Sancta nostra inter vivos esse jam desierat. Non potuit tamen illius obitus ante annum 1251 accidisse, cum in proxime præcedentis anni fine Frederici mortem prædixerit: restat itaque, ut eam intra annos 1251 & 1253 obiisse dicamus. Jam vero verisimile non est, Petrum de Caputosto statim a Virginis obitu sub illius invocatione monasterium ædificare incepisse. Nec magis verisimile est, hæc ipsa Petri molimina, abbatissæ ac monialium delatas ad Pontificem querelas, obtentasque ab eodem hac super re litteras, & quidquid denique ille in promovendo, istæ in disturbando opere conati sunt, paucorum mensium spatio fuisse peracta. Supponamus tantisper, diem VI Martii 1252 fuisse S. Rosæ postremam: elapsos hinc usque ad subsecuti proxime anni V Idus Septembris menses 18 prædicta omnia facile exigere videntur. Rem sic elucido.

[18] Obierit Sancta nostra assignato anno ac die, post unum alterumve mensem clerus populusque Viterbiensis ex pio erga S. Civem suam affectu institerit apud Innocentium,[sub pontificatu Innoconni IV.] ut vitam ac miracula ejus examinari juberet, cum tam recens eorum adhuc exstaret memoria. Ad illorum supplices preces missis ab Innocentio XXV Novembris ejusdem anni litteris potuit præfatus presbyter excitari, ut canonizandæ quamprimum, ut arbitrabatur, meritissimæ Concivi suæ construendo monasterium, pietatis palmam reliquis præriperet. Contra sanctimoniales veritæ, ne id in monasterii sui damnum cederet, apud eumdem Pontificem de injuria expostularint, a quo & anno 1253 mense Septembri desideratas litteras adeptæ sunt. Novem hi menses, qui inter priorem posterioremque Pontificis epistolam intercesserunt, natæ controversiæ eo perducendæ videntur sufficere, ut commode perfici potuerint, quæ de illa in dictis litteris referuntur. At cum nec sic optatum finem obtinerent, ad Alexandrum Innocentii successorem recurrere coactæ sunt. Eruditum tamen lectorem hic monitum velim, priorem epistolam ex Vannii fide a me referri, qui cum Romæ habitaret, Vaticana Regesta potuit consulere, uti alias se consuluisse testatur. Atque hinc corruit eorum sententia, qui, ut num. 8 diximus, S. Rosam ad Alexandri IV, qui Innocentio IV successit, tempora pervenisse existimant. Quomodo enim sub Alexandri Pontificatu vixisse potuit, pro cujus utique defunctæ canonizatione duos circiter annos ante ejusdem Alexandri Pontificatum Innocentius Viterbiensium rogatu examen jusserat institui? Quomodo sub Alexandro IV vixisse dicitur illa, cujus ut Sanctæ nomine monasterium jam erigebatur sub Alexandri decessore? Audiamus tamen, quibus argumentis hanc nostram sententiam convellere, suamque stabilire conentur adversæ partis sectatores.

[Annotata]

* Wadding. Sicut

* alii clerus

* Wadding. nostro

* Pontificatus nostri non habent Wadding. & Raynaldus.

§ III. Refutantur argumenta huic sententiæ opposita.

[Refelluntur] Quotquot hac in parte adversarios patimur, nituntur Actis proceßus pro canonizanda S. Virgine nostra jussu Calisti III instituti. Ad illa insertamque iis Vitam plurimi aperte provocant, tamquam ad certissima monumenta, a quibus nefas sit recedere: quidquid his contrarium profertur, ad ea velut ad amussim flectunt ac torquent. Fateor equidem non uno in iis loco asseri, illam ad Alexandri IV tempora pervenisse. Verumtamen Acta illa non tantæ apud me sunt auctoritatis, ut ab iis non liceat recedere, dum cum aliis authenticis, qualia supra protulimus, monumentis pugnant. Quid quod illi ipsi loci, ex quibus sua adversarii tela depromunt, semetipsos conficiant, & manifestam in auctoribus suis personarum ac temporum ignorantiam demonstrent? Dabo specimina.

[20] [argumenta adversariorum] Primus proceßus articulus ita habet: In primis ponunt, &, si opus est, probare intendunt, quod recolendæ memoriæ Rosa tertii Ordinis sancti Francisci de Viterbio jam ducentis annis elapsis vel circa, in civitate Viterbii tempore felicis recordationis Alexandri IV, & Federici II imperatoris vulgariter dicti Barbarossæ oriunda fuit miraculose &c. Et inter testes Nardus Mazzatoste de Viterbio … dixit, quod pluries audivit dici, quod dicta beata Rosa vixit Christiane tempore Federici Barbarossæ. Item Nicolaus Ciaccie de Viterbio … dixit, vera esse omnia & singula in dictis articulis & ejus Vita contenta, & recitando ea de verbo ad verbum, & maxime quod dicta beata Rosa nata ex patre matreque Christianis tempore Alexandri IV & Federici Barbarossæ &c. Rursum Jacobus Magistri Oddonis de Viterbio … dixit vera esse … quod beata Rosa ex Catholicis parentibus Viterbii oriunda tempore Federici Barbarossæ vixit in summa virginitate &c. Denique ipsa venerabilis mulier domina Margareta Petrutii de Viterbio abbatissa monasterii B. Rosæ … dixit, vera esse … videlicet, quod dicta B. Rosa jam ducentis annis vel circa tempore Alexandri IV & Federici Barbarossæ vixit &c. Pluribus, ne nauseam pariam, referendis supersedeo.

[21] [ex Processu desumpta:] En fontem, ex quo contrariæ sententiæ propugnatores sua hausere: at quam lutulentus is sit, ex fœdo parachronismo, ac personarum confusione, quibus laborat, satis superque liquet. Age, rem discutiamus. Imperium Frederici Barbarossæ sive Ænobarbi, qui, anno 1190 defunctus, jam 60 & plures annos obierat, priusquam Alexander IV Petri Cathedram anno 1254 conscenderet, illius, inquam, imperium cum ejusdem Alexandri Pontificatu contemporaneum statuunt, cum inter utrumque ultra 60 anni intercesserint. At error hic, opponet aliquis, circa solum nomen versatur: in priori enim ex allatis locis expressis verbis vixisse traditur tempore felicis recordationis Alexandri IV & Federici II imperatoris, quamquam illum Barbarossam vulgariter dictum fuisse, ibidem perperam addatur. Atque ad hunc sensum explicandi sunt reliqui, qui Barbarossam dum nominant, Fredericum II intelligunt. Sit ita: (nec enim lubet cavillari) illum omnes voluerint significare: verum tum etiam concedant necesse est, omnes illos hac in re turpiter errasse, atque adeo eorumdem in assignando, quo Sancta vixerit tempore, auctoritatem in his ipsis locis per se ipsam convelli.

[22] [quorum sublesta fides] Præterea vel sic in alium incurrunt parachronismum, dum Frederici II imperium cum Alexandri IV Pontificatu connectunt. Obiit ille anni 1250 mense Decembri; hic vero non nisi 1254 eodem mense, id est quarto post anno, universæ Christi Ecclesiæ cœpit præsidere: quomodo igitur Alexandri IV, & Frederici II tempore vixisse dicitur, cum imperator ille sub Innocentio IV Alexandri prædecessore ex hac vita migrarit. Advertit id procul dubio eminentissimus Baronius, qui in Martyrologio Romano ad hunc diem his Actis usus prædictum errorem tacite corrigere conatur, sic inquiens: Claruit temporibus Frederici imperatoris, pervenitque usque ad tempora Alexandri Papæ quarti. Non dubito, quin hunc explicandi modum a Baronio suggestum ambabus ulnis amplexuri sint, quicumque cum Coretino opinantur: aliam quippe, qua sese expediant, viam non reperio. Verumtamen verba ex Actis relata aliud quidquam sonant, alium sensum præ se ferunt. Ponamus exemplum. Ecquis ex posteris nostris post ducentos annos legens forte, aliquem tempore SS. D. N. Benedicti XIV Pont. Max. ac Francisci I Augustissimi imperatoris floruisse: ecquis, inquam, ex posteris eum eodem illo tempore vixisse non arbitretur, quo ex divina providentia & ille universalis Ecclesiæ, & iste Romani imperii fræna feliciter moderabantur?

[23] Quare ego sic existimo, testes illos omnes, quorum testimonia recitavimus, [ex parachronismo] ex communi quodam errore retulisse sanctam Civem suam ad unum idemque tempus, quo Alexander IV Apostolicam Sedem, & Fredericus sive Barbarossa, sive II, imperium, ut arbitrabantur, simul tenebant; quod profecto nulla ratione potest subsistere. Nec quisquam me ita opinantem temeritatis arguet, si pauca, quæ ex præcedentibus in unum contracta repeto, perpendere non gravetur. Ex communi certe errore factum esse patet, ut unanimi consensu Frederici II loco Barbarossam substituerint: quid mirum igitur, si ex simili hallucinatione Frederici imperium usque ad Alexandri IV Pontificatum extenderint, prout re vera extendisse, citata verba clarius innuunt, quam ut ulterius debeat probari. Sane magis mirum est, quod Ænobarbum, triginta circiter annos defunctum, antequam Fredericus II imperaret, cum eodem Frederico confuderint, quam quod posterioris hujus imperium pervenisse existimarint ad Alexandri IV Pontificatum, inter quem & dicti imperatoris obitum quatuor dumtaxat anni intercesserunt.

[24] Nec deest ratio, qua in errorem hunc labi potuerunt. [ostenditur.] Alexander IV, ut infra dicemus, Viterbii commorans sacrum Virginis corpus e templo S. Mariæ in Podio ad moniales S. Damiani solemniter transtulit. Hinc natum fieri erat, ut istius Pontificis nomen, tamquam optime de civitate sua meriti, in Viterbiensium ore, dum de S. Rosa mentionem facerent, continuo versaretur. Cumque ex gratissimo hujus de Frederici II morte vaticinio (quem, quia Ecclesiam Dei persequebatur, Barbarossam appellare potuerunt) constaret, eam sub illo imperatore vixisse; facile hinc induci potuerunt, ut crederent, sub hujus imperio ac illius Pontificatu claruisse: præsertim cum Alexander IV Innocentio IV, sub quo S. Rosam floruisse manifestum est, fuerit subrogatus. Quis igitur certum me reddat, testes illos tam dubios, in assignando, sub quo vixit Sancta, Pontifice non fuisse lapsos; quis inquam id mihi persuadeat, etiam dum Innocentii IV litteræ contrarium declarant. Pergamus ad alia.

[25] Dixi num. 12, contrariæ sententiæ assertores malle se misere torquere, [Refutantur responsa circa bullam Innocentii IV] quam Innocentii IV epistolam, qua vitam ac miracula S. Rosæ examinari jubet, negare. En libero fidem. Coretinus lib. 3 Vitæ hunc capiti 12 titulum fecit, quem Latine hic reddo: Pontifex Innocentius IV ordinat institui processum de sanctitate Rosæ viventis. Dein post pauca ait: Mandabat per suam bullam Priori S. Mariæ ad gradus ex Ordine S. Dominici, & archipresbytero S. Sixti Viterbiensi, ut vitam ac miracula ejus describerent, formarentque processum de sanctitate illius, cum ipsa esset ætatis duodecim annorum: ut posset eam postmodum canonizare: ut factum fuit. Itane vero duodecim annorum puella S. Rosa adhuc inter vivos versabatur, & jam de canonizatione ejus solicitus Pontifex, supplicantibus clero, concilio ac populo Viterbiensi, de ejusdem Virginis vita ac miraculis mandat juridice inquiri, testimonia undecumque producta recipi, & quidquid denique fieri solet in processu Beatificationis Servorum Dei, diligentissime observari, ut posset eam postmodum canonizare? Novus enimvero & inusitatus usque huc in simili causa procedendi modus.

[26] [& inanta] Viderunt id Coretini defensores Giannellus & Rinaldus, proptereaque, ut fidem facerent, ad singularem illius sanctitatem recurrerunt. Juverit ipsorum verba audire. Prior lib. 1 cap. 18 exorditur in hunc modum: Cum Rosa supra quam cuiquam credibile est, sanctitate excelleret, ut ei etiam extra ordinem honor haberetur, par erat. Quocirca eodem anno MCCLII, VIII (imo VII) Cal. Decembris idem Pontifex Innocentius IV Viterbium ad Cœnobitarum S. Dominici præpositum in præclaro S. Mariæ ad gradus cœnobio, atque ad S. Xisti archipresbyterum apostolicas misit litteras, mandans, ut Rosæ, tum duodecim annos natæ, acta cognoscerent, quæque usque ab infantia supra naturæ vires operata esset, universa describerent: (honor præcipuus, & usque ad hoc tempus, quod noverim, S. Rosæ Viterbiensi collatus unice!) Consonat Rinaldus, apud quem in annotationibus libro 3 adjectis leguntur sequentia, quæ ad substantiam ex Italico versa hic exhibeo: Quod autem Innocentius tam singulariter cum virgine Rosa egerit, factum est propterea, quod ipsa in suis sublimissimis virtutibus, & maxime prodigiosis gratiis esset singularis: unde par erat, ut ex ordinario agendi modo eximeretur illa, quæ omnem prorsus ordinarium modum sanctitatis excedebat. Ita illi: ast vereor ne extraordinarius ille honor vix ullam fidem apud eruditos inveniat.

[27] [adversariorum] Et vero quis illam in vivis crediderit fuisse id temporis, quo de ea Innocentius in data num. 10 & seq. epistola diserte asserit, quod foris aliis velut rosa redoluerit per exemplum, ac tandem secundum pietatis fidem thronum gloriæ conscendere meruerit, choris virgineis sociata, prout clara miraculorum indicia, quæ in terris divina bonitas operari dicitur, protestantur &c? Quis, inquam, illam tum vixisse, persuaderi sibi patietur, quando de ipsius vitæ meritis & miraculorum assertionibus testes recipi jubebat Pontifex. Ita quod (verba sunt Innocentii) quæ felicitatis potiri creditur præmiis in Ecclesia triumphanti, in militanti quoque honore congruo celebris habeatur; & quæ gloriosa Dei Virgo coram hominibus claruit, pia innotescat patrona pro hominibus coram Deo. Poteratne Pontifex disertioribus verbis Sanctæ obitum exprimere? Enimvero quæ secundum pietatis fidem thronum gloriæ conscendere meruit choris virgineis sociata; quæ felicitatis potiri creditur præmiis in Ecclesia triumphanti, nescio, qua ratione illa inter mortales numeretur. Sane non aliter quam de defuncta jam Virgine Bullam hanc intellexit eminentissimus Baronius, qui, teste Feliciano Bussi in Historia Viterbiensi parte 1 lib. 3, ea perlecta, voluit Notam, quam in Martyrologio Romano de B. Rosa adscripserat, ita corrigi, ut in Alexandri locum Innocentius substitueretur, legereturque: pervenitque usque ad tempora Innocentii Papæ quarti. Testatur id laudatus auctor ita legi non solum in correctionibus Mss. Romæ in bibliotheca Vallicellana, verum etiam in editionibus posterioribus, & nominatim in Antverpiensi Plantiniana anni 1630, cui hæc verba præfigantur: Postrema vero hæc editio post ejus obitum nonnulla exhibet, quæ reddenda vel mutanda auctor ipse notaverat. Innocentium etiam loco Alexandri legit editio Moguntina anni 1631.

[28] Perspexere opinor, argumenti hujus vim Coretini defensores: [effugia] quapropter ut sese expediant, rem mihi incredibilem comminiscuntur. Audiamus Giannellum l. 1 c. 18 disserentem. Wadingus, inquit, Rosam curæ examinis ab Innocentio commissæ Viterbii morte præreptam credidit. Verum, cum hosce per auctores (Waddingum & Ciaconium) exploratum sit, pontificale diploma supra indicatum a summo pastore Innocentio IV datum: perque ejus in Sanctorum ordine reponendæ causam beatissimi patris Calisti III imperio cognitam (quod latuisse Wadingum, fateri necesse est) liqueat, S. Virginem Innocentii superfuisse vitæ, dicendi sunt lapsi opinione librarii in transcribendis ab exemplari Apostolicis litteris, eam arbitrantes exstinctam, eo quod in more sit positum, ob illos, qui ex corpore jam excesserint, edi talia diplomata, qui error Wadingo aliisque deinde scriptoribus ita opinandi occasio fuerit; quemadmodum in hujus non æquiparabilis Virginis Vita, quam patria dictione accurate descripsit P. Camillus Maria Rinaldus Florentinus nostræ Societatis, argute disseruit. Hucusque Giannellus.

[29] Hæc primum legenti mihi videbatur Giannellus dicere, [& cavillationes] Bullam illam postmodum a librariis interpolatam fuisse, adeoque eam, quam exhibuimus, non esse puram illam, quam ad Viterbienses transmisit Innocentius. At postquam ad fontes recurri, aliud prorsus deprehendi. Rinaldus enim, quem ille laudat, in additionibus ad lib. 3 pag. 234 habet sequentia, quæ ex Italico Latine reddita subjungo: Quem juridicum Processum, ex expresso mandato Calisti III confectum, si inspexisset Waddingus, haud difficulter credidisset, illam vixisse illo tempore, quo data fuit (epistola Innocenti IV) ex suppositione, Rosam jam tum fuisse defunctam. Non foret casus extraordinarius, si errassent ministri, qui dictum Breve ex exemplari descripserunt. Cumque dari non soleat similis facultas formandi processum publicum de vita & virtutibus, nisi eorum, qui jam defuncti sunt, hinc facile illis ministris fuit in hunc errorem incurrere. Itaque ex mente Rinaldi, adeoque & Giannelli, epistola a Waddingo cæterisque excusa, illa ipsa est, quam Innocentius transmisit Viterbium, sic tamen, ut præter ipsius mentem interpolata jam esset, atque immutata. Rem paucis explico. Innocentius epistolam conscribit, qua de vita ac miraculis S. Rosæ adhuc superstitis jubet juridice inquiri: hanc epistolam ministris suis transcribendam tradit: at illi simile examen non nisi de defunctis institui probe gnari, Rosam defunctam credidere: quapropter auctoritate propria Pontificis litteras mutant, mutatasque Viterbium destinant. Ita illi sentire videntur.

[30] Sed pace illorum dixerim: argutum hoc ratiocinium mihi non probabile nedum argutum apparet. [examinantur.] Hinc enim alterutrum admittant necesse est; videlicet vel quod transcribendas Pontificis litteras propria auctoritate mutaverint, vel quod Innocentius conscribendæ epistolæ negotium eis dederit, nulla de S. Rosæ vita aut morte facta mentione. Si primum; intolerabilis infidelitatis arguunt Apostolicarum litterarum ministros, quæ profecto non leviter asserenda, sed solide probanda esset. Si alterum, rem narrant non verisimilem. Nam qui fieri potuit, ut Pontifex tam singulari & usque ad id tempus, ut fatetur Giannellus, nulli prorsus concesso honore S. Rosam dignari volens, nullum de peculiari hoc fævore verbum fecerit apud illos ipsos, per quos hac super re litteras suas conscribi mandabat. Adeone negligenter in re tam gravi tamque insolita procedebat Innocentius? Nefas est hoc de tanto Pontifice affirmare.

[31] [Ostenditur inanitas prætensæ traditionis de instituto,] Superest, ut aliud, quo ipinionem suam tuentur, argumentum examinemus. Præter laudatum sæpe Processum, de quo satis disputatum arbitror, ad traditionem provocant adversarii. Audi Giannellum l. 1 c. 18: Præterea a majoribus traditum accepere perpetuo sine ulla prorsus dubitatione posteri, inter vivos numeratam fuisse, cum diploma Pontificium transmissum est, Rosam. Idem habet Rinaldus in additionibus pag. 234, unde hæc deprompsit, seu potius vertit Giannellus. Quam antiqua hæc sit traditio, non inquiro: duo tamen mihi certo persuadeo. Primum est, natam hanc esse ex illa alia, ex qua S. Rosam ad Alexandri IV tempora pervenisse opinantur: alterum est, priorem illam jam viguisse, priusquam de posteriore hac Viterbienses cogitarint. Utrumque probo. Si verum est, Sanctam sub Alexandro IV diem suum obiisse, necesse est, ut ipsa etiamnum inter vivos versaretur, quando laudatum diploma ab Innocentio IV prædicti Alexandri decessore emanavit. Unde ex prima traditione per necessariam, ut ajunt, consequentiam sequitur secunda: sed non contra: licet enim supponas, quod Innocentius IV viventis adhuc Rosæ virtutes ac miracula examinari permisisset, confici hinc non poterit, eam ad Alexandri IV Pontificatum pervenisse: potuit quippe vita defungi intra illud biennium, quod a data anno 1252 epistola intercessit usque ad mensem Decembrem anni 1254, quo Pontificatum suum auspicatus est Alexander. Progredior ad alteram asserti mei partem.

[32] [de viva Virgine, canonizationis examine:] Negari non potest, quin post 200 a Sanctæ obitu annos viguerit ea apud Viterbienses opinio, quæ illam ad Barbarossæ ac Alexandri IV tempora refert; id enim repetitæ toties a testibus in Processu voces luculenter significant. At eodem tempore latuisse alteram, quam laudati auctores proferunt, traditionem, altum de ea in eodem illo Processu silentium non minus clare demonstrat. Nam quid causæ esse potuit, quod e tot testibus inventus sit nullus, qui de tam singulari prorsus favore verbum ullum faceret? Poteratne ad probandam Rosæ sanctitatem quidquam illustrius produci, quam quod ipsius summi Pontificis judicio digna visa esset, de qua duodecimum aut decimum tertium annum in vivis agente simile examen iniretur? Quæ igitur tam pertinacis silentii causa esse potuit, nisi quod insolitum illum honorem sanctæ Concivi suæ umquam collatum esse, ignorarent? Si autem ignorarint, ergo tunc temporis illa etiamnum latebat traditio: si tum latuerit, merito suspectam habemus traditionem de re tam insolita, præsertim cum Pontificis litteris aperte refragetur, nitaturque relatione testium, quos de temporum personarumque inscitia ne ipsi quidem adversarii nostri queunt excusare. Ex his omnibus concludo, prætensam illam a Rinaldo ac Giannello traditionem non plus roboris habere, quam habeat illa, unde nata est. Frustra igitur ex eadem sententiæ suæ præsidium quærunt, quippe quæ eam non modo non roborat, verum etiam non parum infirmat.

[33] Porro epistolam Alexandri IV num. 16 relatam admittit Coretinus lib. 3 cap.14, [& contra Coretini interpretationem concluditur.] addens eam servari apud sanctimoniales, in quarum favorem fuerat concessa. Verum illam sic interpretatur, ut pro sententia sua cogat militare. In primis hunc capiti titulum præfigit: Fuit erectum oratorium sub nomine S. Rosæ, dum adhuc viveret. Deinde narrat, Petrum de Caputosto presbyterum, quo conscientiæ moderatore (ut ipse ait) Sancta utebatur, voluisse quasdam virgines congregare, quibus Rosa quindecim annorum puella præesset. Quod autem in Pontificiis litteris domus illa monasterium S. Rosæ vocetur, inde tantum probari arbitratur, illam dum adhuc inter vivos degeret, ob eximiam sanctitatem eo titulo fuisse donatam. Non erat, inquit, S. Rosa auctor hujus monasterii, sed Petrus Caputosto presbyter, quemadmodum in Bulla legitur, in qua signata anno MCCLV, dum illa vivebat, Pontifex Sanctam vocatam esse demonstrat. Ita ipse, & qui eum secuti sunt, quidquid opinioni suæ contrarium reperiunt, aut facile dilui, aut favere sibi existimant. Si Innocentii IV litteras proferas, quibus canonizationis examen indicitur: examen istud, viva Virgine, indictum contendunt. Quod si hoc cum Innocentii epistola pugnare ostenderis, facilis videtur ipsis responsio, dicendo, quod contra Pontificis mentem ex errore ministrorum acciderit, ut in ea tamquam de defuncta ageretur. Repones, inauditum esse, ut de quopiam vivo examen canonizationis instituatur? Ita est, inquiunt; sed par erat, ut ex ordinario modo eximeretur illa, quæ omnem prorsus ordinarium modum sanctitatis excedebat. Si monasterium sub sanctæ Rosæ titulo objicias, tantumdem effeceris: vivebat enim tunc, ajunt, isti monasterio præficienda: de titulo autem non est curandum, illo enim, Pontifice teste, viva gavisa est. Ecce quam misere torquere se debeant, ut popularem quamdam traditionem tueantur, quæ quam crebro fallat, docent elucubrationes eruditorum, qui certe oleum & operam perdunt, si similibus traditionibus tam authentica monumenta debeant cedere.

§ IV. Sanctæ sepultura & translatio: quæ de his Coretinus aliique scripserunt, discutiuntur.

[34] [Corpus Sanctæ humili sepulcro tumulatur.] Postquam beatissima Virginis anima ad cælestis Sponsi amplexus evolavit, sacrum ipsius corpus non sine sanctitatis indiciis in ecclesia S. Mariæ de Podio terræ mandatum est, ut legitur in lect. VI Officii Sanctæ proprii. Corpus ejus miro splendore illustratum, suavique odore perfusum, in templo S. Mariæ de Podio, effossa humo ac desuper ingesta, tumulatum fuit. De hoc sepulturæ loco omnes conveniunt, & ita diserte asseritur cum in Vita manuscripta, tum in Processu inferius excudendis. Coretinus lib. 3 cap. 16 tumuli situm distinctius assignans ait, Sanctam sepultam fuisse in ipso ecclesiæ introitu ad sinistrum latus prope aquæ lustralis vasculum: libro autem 4 cap. 2 addit, non loculo, ut in aliis funeribus assolet, inclusam, sed egesta tantummodo regestaque humo conditam fuisse. Locum hunc post translatum corpus ad sanctimoniales, apud quas nunc requiescit, etiamnum in honore haberi, scribit Felicianus Bussi Historiæ Viterbiensis parte 1 lib. 7, ubi ait, in eodem loco, in quo Sancta tumulata fuit, ad sinistram scilicet in ipso ecclesiæ ingressu, altare crectum esse cum hac inscriptione.

            Rosa . virgo . cœlestis .
      quæ . adhuc . apud . vos . cives . vernat .
in . hoc . loculo . primum . abdita . refloruit .
      ejus . plantæ . folium . non . defluit .
& . gratiarum . fructus . non . desiderantur .
      ministrantes infirmis m: a. p. p.

A quo tempore hæc ara erecta sit, non indicat laudatus Felicianus: sed quantum ex inscriptione licet colligere, seculo XVII antiquior non est, cum Clerici regulares ministrantes infirmis eam posuisse dicantur, qui sub initium prædicti seculi, eodem teste scriptore, Viterbium primum admissi, ecclesiaque S. Mariæ de Podio donati sunt.

[35] [Prodigium campanarum in ejusdem obita examinatur,] Huc etiam spectat prodigium, quod Giannellus lib. 1 cap. 21 narrat in Virginis obitu accidisse; videlicet hujus ecclesiæ, in qua sepelienda erat, campanas sponte sua sonuisse. Rem ipsius verbis refero: Inventum est in libello memoriali cujusdam eorum temporum parochi, in sanctæ Virginis excessu, æra campana, quæ gemina erant ejus templi S. Mariæ in Podio, sonum reddidisse, nemine impellente, ultra unum diem. Acceperat id Giannellus, ut in præfatione pag. 14 testatur, Viterbii ex P. A. Carriddo tum temporis Clericorum regularium, qui ei parœciæ præsunt, moderatore, qui a Giannello postmodum per litteras rogatus de fundamentis, quibus ea fama niteretur, eodem teste, respondit in hunc modum: Anno MDCLXXIII quidam senex familiæ Servorum B. Virginis nostram domum venit, vocansque ad colloquium Patrem Achillem eo tempore domus Præpositum, ab eo petiit, ut campanas videret, ac memini, me quoque illuc ivisse. Invenit ille memoriam caracterum Gothicorum in majore campana, quæ nunc refusa fuit novissime, & fusa fuit anno MCIX. Et minor campana erat minus antiqua. Dictus religiosus vir narravit, lectum a se in cujusdam ejus temporis parochi scriptis memoriæ causa servatis, utramque per se sonum dedisse. Hucusque ex P. A. Carriddi epistola Giannellus. Idem prodigium narrat Felicianus loco supra citato, affirmans id etiam ex traditione haberi. Ego unde hæc confirmem refutemve nil habeo; verumtamen non video, quomodo ex eo, quod in citatis scriptis legatur, campanam utramque per se sonum dedisse, deduci possit, id in sanctæ Virginis excessu accidisse, durasseque ultra unum diem. An forte id ita fert traditio? Sed illa non satis antiqua & certa videtur, ut indubitatam fidem inveniat. Quid enim causæ esse dicemus. quod nec in Vita manuscripta, nec in toto Processu ulla mentio fiat de tam memorabili prodigio? Quid, inquam, causæ esse dicemus, nisi quod traditio ista seculo XV nulla esset, aut certe tam obscura & incerta, ut contemnenda videretur.

[36] Jacuerat jam aliquot menses, aut potius annos in humili quidem, ut supra diximus, sed tamen miraculis claro sepulcro, sacrum Rosæ corpusculum, [Ab Alexandro IV, trina apparitione prævia, transfertur.] cum tandem eo gloriosius in lucem erutum, elevatumque est, quo humilius latuerat. Concors est omnium scriptorum sententia fundata in Actis proceßus ac Vita manuscripta, translationem, de qua agimus, ab Alexandro IV summo Pontifice peractam fuisse. At de tempore non ita convenit: utrumque infra examinabimus, postquam rei gestæ seriem ex laudatis monumentis exposuerimus. Dum adhuc inter vivos degeret S. Rosa, religiosæ vitæ desiderio flagrans, monasterium S. Mariæ Rosarum, quod modo S. Rosæ nuncupatur, adiit supplicans, ut in sanctimonialium numerum admitteretur. Repulsam passa sic vaticinata est: Hoc vobis notum sit, quia quam contemnitis habere viventem, gaudebitis habere defunctam; quam & habebitis. Vide si lubet cap. 4 num. 22. Nec inane fuisse vaticinium, postmodum eventus probavit: quippe cum Alexander IV Viterbii versaretur, ter ipsi apparuit his eum compellans vocibus: Quoniam complacuit Christo computare me infra numerum Ancillarum suarum, Tu cujus vices tenes in terris, ne differas facere, quæ facere debes: sed cito pergens ad ecclesiam S. Mariæ in Podio, corpus meum inde levabis & portabis ad monasterium S. Mariæ Ordinis S. Claræ; quia ibi debet esse locus meæ quietis. Quod cum Papa primo & secundo neglexisset, tertio monitus intellexit, divinum esse miraculum. Surrexit protinus mane, & personaliter cum quatuor Cardinalibus accessit ad portentosum locum, & inde effodiens sacrum corpus, ad monasterium, de quo fuerat monitus, deportavit. Hæc ex Vita manuscripta.

[37] Duas præterea circumstantias narrat Coretinus, quæ paucis referendæ ac discutiendæ sunt. [Circumstantiæ a Coretino circa sepulturam] Lib. 3 cap. 16 scribit, quod Viterbienses cum audirent, sanctissimam Civem suam jam animam agere, ad illius ædes acervatim venerabundi accurrerint: unde conjicere licebat, fore ut ex temeraria pietate sacrum corpus, cum efferendum esset, violarent, vestesque ac membra tamquam sacras reliquias sibi discerperent. Ut huic malo occurreretur, Sanctæ obitum aliquamdiu populo celatum, funusque clanculum terræ mandatum fuisse. Hoc porro factum esse ex mandato Alexandri IV, tradit in Summa chronologica de episcopis Viterbiensibus; Sexta vero die Martii, inquiens, Rosa virgo Viterbiensis, sanctitate insignis ac innumeris clara miraculis obdormivit in Domino. Cujus corpus Pontifex (Alexander IV) ne tumultus devotionis causa fieret in populo, clam sepeliri jussit. Quid de hoc Alexandri mandato censendum sit, liquet ex supradictis de anno emortuali, & ex dicendis de tempore translationis: quare ad alia progredior.

[38] Idem auctor lib. 4 cap. 1 & 2, & post illum Rinaldus ac Giannellus inventionem corporis quodam prodigio illustrant, [& translationem assertæ discutiuntur.] quod magis probatum velim, priusquam ei fidem adhibeam. Ajunt, S. Rosam, cum jam tertio Pontifici appareret, hoc illi corporis sui reperiendi signum dedisse; ut ubi rosam ex templi humo effloruisse conspiceret, ibi corpus suum quiescere ne dubitaret. His promissis excitatum Pontificem una cum Cardinalibus & clero ad designatum templum properasse, inventaque in ipso introitu rosa, ligone terram egessisse, ac sacrum denique corpusculum vivo simillimum non sine suo omniumque adstantium stupore reperisse. Unde hæc de ista rosa didicerit Coretinus, ignoro: certe in tota Vita & Actis proceßus, quæ habeo, nusquam de rosa in translatione nata fit mentio, quamvis translatio sæpe numero memoretur. Habet quidem Ricciardus Tome in suo testimonio hæc verba: Super cujus (Rosæ) sepulcro nata est quædam rosa miraculose, sed non addit, miraculum istud in translatione contigisse, aut Alexandro IV in signum reperiendi corporis ab ipsa Sancta promissum fuisse. Deinde unius Ricciardi testimonium, silentibus reliquis testibus, suspectum mihi est; præsertim cum præmittat, se multa ex his, quæ testatur, didicisse a quadam ejus paterna avia, cum ipse esset puer sexdecim annorum, & ipsa sexaginta annorum quinque & ultra: hinc vereor, ne ad aniles fabulas hæc rosa rejicienda sit. Forte simile quid de reperto ibidem S. Rosæ corpore metaphorice dictum, in sensum proprium quispiam interpretatus est. Certe omnium ceterorum testium universale silentium rem ut minimum dubiam relinquit.

[39] [Translatio ista peracta non fuit] Superest controversia circa annum, quo hæc translatio peracta sit. Occasionem errandi præbuerunt Vita manuscripta & Acta proceßus, in quibus decimo octavo post mortem mense contigisse asseritur; sed quam improbabiliter, patet ex § 2 & 3, ubi ostendimus, Sanctam anno 1252 certo jam vita functam fuisse, & quidem mense Martio, ut communis est sententia: unde consequens fit, ut jam 33 mensibus obiisset, priusquam Alexander IV Pontifex crearetur. Juverit nihilominus aliorum, qui circa annum emortualem nobiscum non sentiunt, sententias examinasse, eademque opera refutasse argumenta, quæ ex translationis tempore pro anno obitus stabiliendo depromunt. In primus occurrit sententia Coretini, qui lib. 3 cap. 16 ait: Moriebatur illa (seu potius nascebatur, ut perpetuo viveret) anno MCCLVIII, VI Martii, nata annos XVII & menses X circiter. Libro vero 4 cap. 1 & 2 translationem affigit IV Septembris anni 1260. Idem facit in Summa chronologica hisce verbis: Alexander anno MCCLX Viterbium cum tota curia reversus est, ibique residens sacræ virginis Rosæ Viterbiensis post decimum octavum sui obitus mensem, tres in matutinis visiones habuit. Cujus eloquio monitus, ejus corpus ab æde S. Mariæ de Podio, die IV Septembris ejusdem anni, ad sui nominis monasterium solenni pompa transtulit.

[40] [decimo octavo post mortem mense, anno 1260] Hæc opinio se ipsam conficit, dum a morte Sanctæ obita VI Martii anni 1258 usque ad IV Septembris 1260, menses tantummodo 18 numerat, cum fere 30 intercedant. Error hic deprehensus emendatusque est in Officiis Sanctæ propriis, annis 1668, 1728 & 1743 cum approbatione S. rituum Congregationis excusis; in quibus inter Virginis mortem, corpusque translatum triginta circiter menses medii numerantur. At salva observantia Sacræ rituum Congregationi debita, dicere liceat, nec hanc sententiam veritati satis conformem videri, quemadmodum duobus paragraphis præcedentibus ostensum est. Contra Coretinum præterea facit, quod Alexander dicto anno 1260 non videatur Viterbii resedisse, sed Anagniæ. Colligitur id ex variis ipsius litteris, quas exhibet Raynaldus in Annal. ad annum hunc. Ad annum vero 1258 num. 6 asserit, illum sub initium Septembris Viterbio Anagniam profectum esse, ibique biennio circiter, ut ejus, inquit, litteræ demonstrant, commoratum esse. Quod autem mense Septembri anni 1260 nondum Anagnia discesserit, eruitur ex epistola ad Pragensem & Olmucensem episcopos data Anagniæ 2 Non. Octob. anno VI. Ait quidem Coretinus in Summa chronologica, præfatum Pontificem eo anno Viterbium accessisse, ut palatium suum recens amplificatum viseret, sed non probat. Sed sit ita, ut vult Coretinus; nondum verisimile fiet, translationem S. Rosæ decimo octavo, aut trigesimo post obitum mense institutam fuisse. Vide dicta paragraphis præcedentibus.

[41] Porro ne quis mihi hic Papebrochium nostrum objiciat, [ut vult Coretinus;] pauca ex ipsiusmet mente notanda sunt. In Conatu chronico-historico ad catalogum Romanorum Pontificum, verba Coretini jam recensita adoptavit. At postmodum agnovit errorem suum; & ut erat veritatis amantissimus, ne quis exemplo suo in eumdem incideret, manu propria ad marginem annotavit sequentia. Hæc Coretinus parvæ apud me fidei scriptor, postquam animadverti, quam fœde is sit hallucinatus circa obitum B. Rosæ Viterbiensis, cujus Vitam tamen ex professo scripsit singulari libello. Etenim ibi & hic eam asserit defunctam anno MCCLVIII, tempore hujus Alexandri, qui corpus ejus, ne tumultus causa devotionis fieret in populo, clam sepeliri jusserit; postea autem anno MCCLX, IV Septembris transtulerit, ad sui nominis monasterium, post decimum octavum sui obitus annum. Deinde subdita, quam dedimus, correctione, concludit: Proinde etiam istum locum expungere oportet, & usque ad mensem Septembrem differre quæstionem, an & quid Alexander in illius causa egerit. Hæc Papebrochius: mihi vero certum videtur, virgineum Rosæ corpusculum ab Alexandro IV translatum fuisse: id enim evincunt tot recensiti in Processu testes, & continua, nemine contradicente, traditio, & Vita manuscripta: sed in assignato tempore erratum fuisse (qui error facile potuit irrepere) evincunt adductæ hucusque rationes.

[42] Rinaldus lib. 1 Vitæ cap. 20 detecta Coretini hallucinatione, [nec 1259, sesqui-anno ab obitu, ut aliis placet:] aliam init viam. Ac primo quidem Sanctæ obitum eisdem, quibus Coretinus, anno & mensi illigat: deinde translatas ab Alexandro sacras exuvias decimo octavo ab obitu mense contendit, nixus auctoritate Processus, a quo recedendum non putat. Sed translationi huic annum non 1260, sed 1259 assignat. Rinaldo consentit Giannellus lib. 2 cap. 1, ratus, hac ratione auctoritatem Proceßus sartam tectam manere. Verum dum illi de errore Coretini corrigendo soliciti sunt, alios non caverunt. Nam præterquam quod inter annum ejus emortualem, quem ultra 1252 differri non posse jam supra ostendimus, & annum 1259 septem anni intercesserint; unde probabunt, Pontificem cum sua curia, ut ipsi asserunt, eo tempore Viterbii resedisse? Enimvero contrarium suadent omnes Bullæ, quas ad prædictum annum exhibent, Raynaldus, Waddingus, Bremondus aliique, ex quibus omnibus colligitur, Alexandrum id temporis Anagniæ sedisse, prout num. 40 jam notavimus. Juverit tamen id paucis hic confirmasse. Residebat adhuc Anagniæ XXVI Julii, quo die epistolam ad generalem Magistrum Minorum scripsit signatam: Datum Anagniæ VII Kal. Augusti Pontif. nostri anno V. Incipitque Mente sollicita, apud Waddingum tom. IV Annal. in Regesto Pontificum. Nec inde aberat XVII Septembris; tum enim aliam ad FF. Minores destinavit cum hac subscriptione: Datum Anagniæ XV Kal. Octobris Pontificatus nostri anno V.

[43] [sed probabilius anno 1257 vel 1258, aliquot annis post mortem,] Ex hactenus dictis alterutrum mihi certum videtur; videlicet aut tempus illud 18 mensium inter tumulatum translatumque corpus, perperam in Processu asseri, aut certe ad aliam, quam quæ ab Alexandro facta est, translationem referendum esse. Si primum, potuit Alexander id præstitisse anno 1257 aut proxime subsecuto, cujus utriusque Septembri resedisse Viterbii, constat ex subscriptionibus litterarum, quas passim in regestis Pontificum & Bullariis legere est. Si autem verum sit, quod in Processu dicitur: Nisi præfatus Alexander nimis propere ex humanis secessisset, dictam gloriosam Virginem jam annumerasset in catalogo Sanctorum & Sanctarum Dei, prout jam fuerat pollicitus, cum sacrum corpus transferret: si, inquam, hoc vere dicatur, probabilius mihi videtur, translationem incidisse in annum 1258 Alexandri morti, quæ in Majum anni 1261 incidit, proximiorem. Atque hæc sententia, quæ circa 18 illos menses errorem in Processum irrepsisse statuit, mihi verior videtur, ut probant argumenta hucusque adducta.

[44] [Conjectura de sesqui-anno in Processu asserto.] Quod si quis tamen omnino velit, non nisi sesquiannum inter humati translatique corporis dies intercessisse, is referat oportet tempus illud non ad solemnem illam ab Alexandro institutam translationem, sed ad aliam, quæ diu ante fieri potuit intra eamdem ecclesiam, quæque corporis inspectio potius, quam translatio dicenda sit. Hæc opinio forte non improbabilis videbitur consideranti pauca, quæ subjicio. Obierit Sancta VI Martii 1252, ut supra diximus: mox sepulcrum ejus, quemadmodum ex Vita & Processu habemus, variis miraculis cœperit inclarescere. Prodigia hæc una cum facta ab Innocentio IV instituendi examinis potestate nata erant inducere clerum populumque Viterbiensem, ut ipsius corpus inspicerent, repertumque omnis corruptionis expers, decentius humo mandarent. Id itaque exsequi potuerunt IV Septembris 1253, octavo decimo ab ejusdem obitu mense. Cum vero paucis post annis, IV itidem Septembris die ab Alexandro IV solennis illa translatio facta sit, hinc posteri ducentis annis post, cum jussu Calixti III Processus formatus est, inspectionem corporis incorrupti facile potuerunt confundere cum ejusdem translatione. Ex qua confusione consequens fiebat, ut crederent, sacrum istud depositum decimo octavo post mortem mense translatum fuisse, adeoque sanctam Civem suam sub Alexandro IV vivere desiisse. Quo fundamento semel posito, necesse est, ut ad objectas ex Innocentii IV & Alexandri litteris difficultates respondeant; quod vitæ ac miracula Rosæ adhuc inter vivos commorantis juridice examinari jussa sint; quod eidem Virgini adhuc superstiti monasterium sub Sanctæ Rosæ nomine erigere voluerit presbyter Caputosto, & cetera, quæ abunde refutavimus. Fatendum tamen est, quæ modo de inspectione corporis diximus, meram esse conjecturam, ac proinde omnino incerta. Certiora de his omnibus haberemus, si acta examinis sub Innocentio IV indicti exstarent, quæ forte inter scripta illa authentica numerabantur, quæ ex negligentia & calamitate dictæ civitatis Viterbii deperdita fuerunt & igne combusta, ut habet Processus num. 12.

[45] [Sententia eorumdem scriptorum] Narrant præterea memorati scriptores, sanctimoniales, apud quas sacrum corpus depositum fuit, Regulam S. Francisci, relicta Benedictina, in gratiam S. Rosæ amplexas esse: quod si verum est, non parum ad Sanctæ gloriam, conceptamque de illius sanctitate existimationem demonstrandam facit. Audiamus Coretinum lib. 4 cap. 2. Monasterium, inquit, & templum, dimisso antiquo titulo S. Mariæ rosarum cum Ordine S. Damiani & Regula S. Benedicti, assumpserunt titulum S. Rosæ cum Ordine S. Claræ & Regula S. Francisci; quam profitebatur beata Virgo, quamdiu vixit. De mutato monasterii ac templi titulo satis mihi constat, at de Regula non item. Non inficior equidem, id ita fieri potuisse: exploratum enim habeo, sectatrices S. Claræ in duas classes abiisse; quarum altera Regulam S. Benedicti a Cardinali Hugolino, qui postea Gregorius IX dictus est, sibi traditam observabat, altera proprio S. Francisci instituto cum S. Clara regebatur. Potuerunt igitur sanctimoniales Viterbienses a priori illo Ordine ad alterum transiisse, ut ita ostenderent, quanti concreditum sibi thesaurum æstimarent. Sed cum Coretinus nullum hujusce rei monumentum citet, & aliunde non pauca argumenta contrarium suadere possint, rem in dubio relinquo, donec quid certi producatur.

[46] Sane si vera sit illa Regulæ commutatio, mirari satis nequeo antiquiorum scriptorum, [de mutato instituto monialium ratione hujus translationis,] quos vidi, de re tam memorabili & ad Sanctæ gloriam honorifica, obstinatum silentium. Nihil de ea habet Vita manuscripta, nihil Acta proceßus, nihil Officium proprium. Tradunt quidem multi, præfatæ ecclesiæ & monasterio nomen a S. Rosa inditum fuisse, sed de admissa tum primum S. Francisci Regula nullum faciunt verbum, etiam tum cum maxime intererat fecisse. Quid quod etiam contrarium non uno in loco in Vita ac Processu asseratur. Nam in Processu quidem Contutius presbyter canonicus S. Angeli, prius rector ecclesiæ S. Mariæ in Podio diserte affirmat, monasterium istud, Virgine adhuc inter vivos superstite, fuisse monasterium S. Claræ: nam inter cetera sic de Sancta testatus est: Ingredi voluit monasterium S. Claræ, nunc vulgariter dictum el monasterio di santa Rosa. Et post pauca: Licet ubi est ejus (S. Rosæ) monasterium ad præsens, esset etiam per prius monasterium S. Claræ; tamen postquam corpus hujus Virginis illuc fuit delatum, mirum in modum supercrevit & crescit singulo die. Quod autem per monasterium S. Claræ significetur monasterium Ordinis S. Claræ, eruitur ex Vita, in qua num. 23 sancta Virgo post obitum suum Alexandro IV apparens, sic eum alloquitur: Pergens ad ecclesiam S. Mariæ in Podio, corpus meum inde levabis & portabis ad monasterium S. Mariæ Ordinis S. Claræ. Quid clarius dici potest? Sed nescio, studione an casu factum sit, ut præfati tres scriptores, dum de hac apparitione agunt, expunctis voculis Ordinis S. Claræ legerint; portabis ad monasterium S. Mariæ rosarum.

[47] Neque dicas, monasterium istud locis citatis per prolepsim dici S. Claræ, [non certa esse ostenditur.] ejusque Ordinis, quia videlicet moniales sese ipsius instituto postmodum subjecere: nam præterquam quod id gratis diceretur, verba Contutii prorsus contrarium sonant, cum diserte asserant, quod ubi est ejus monasterium ad præsens, esset etiam per prius monasterium S. Claræ. At enim, opponet aliquis, in recitatis Innocentii & Alexandri epistolis prædictæ moniales appellantur Ordinis S. Damiani. Ita est; sed hinc in neutram partem concludi quidquam certi potest, cum ab ecclesia S. Damiani juxta Assisium, in qua Clarissarum religio sumpsit exordium, Damianitæ & Ordinis S. Damiani, omnes S. Claræ sectatrices olim appellatæ sint, sive S. Benedicti sive S. Francisci regula uterentur: quam ob rem etsi dimißa S. Benedicti regula, Franciscanam amplexæ fuissent, non propterea Damianitæ esse disiissent. Denique ne longior sim, non disputo, an & quando Viterbienses Clarissæ vetus institutum suum mutarint: id unum dico, non satis mihi certum videri, id ab eis occasione hujus translationis factum fuisse: libenter sententiam mutaturus, si quis certiora attulerit.

§ V. Corpus post aliquot secula ab omni corruptione immune perseverat; ignem perfert illæsum.

[Corporis post aliquot secula, integritas] Jacuerat jam multis mensibus virgineum Rosæ corpus, ut supra diximus, in ecclesia S. Mariæ in Podio sub terra, cum inde integerrimum omnisque corruptionis expers, elevatum & ad præfatas moniales translatum est. Prodigiosa hæc corporis integritas eo mirabilior apparet., quo locus, quo depositum fuerat, humidior corruptionique inducendæ secundum naturæ leges aptior erat, ut recte notat Felicianus Bussi in Historia Viterbiensi parte 1 lib. 3; ubi in margine observat, Ecclesiam S. Mariæ dictam del Poggio ad radicem collis sitam esse, atque inde ob continuum aquarum defluxum esse humidissimam. Porro hæc sacri corporis integritas non sine perpetuo miraculo ad nostra usque tempora perseveravit. Tam concors est ea de re scriptorum omnium, qui Sanctæ meminerunt, narratio, ut de illius veritate nemo nisi stulte possit dubitare. Aliqua ex multis testimonia accipe. In primis in laudato Processu ducentis post Virginis sepulturam annis instituto, inter varios articulos, quos probatæ fidei personæ jurejurando confirmandos proposuere, octavus sic habet: Item octavo, quod ad ejus venerabile corpus, quod etiam usque nunc (anno videlicet 1457) miraculose ita integrum perseverat & illæsum, cujus caro calcatur, dum premitur inferius, & cum dimittitur, ad statum revertitur, licet sub terra humatum ac sepultum per annum jacuerit cum dimidio (aut eo amplius) sine macula & læsione aliqua; & singulo die omnibus illud videre volentibus ostenditur &c.

[49] [ostenditur ex unanimi scriptorum] Codex Usuardinus Hagenoyensis scriptus anno 1412, adeoque antequam præfatus processus institueretur, apud Sollerium nostrum in Additionibus Usuardi ad hunc diem, eamdem corporis S. Rosæ (quam perperam abbatissam vocat) integritatem testatur his verbis: In Viterbio sanctæ Rosæ virginis & abbatissæ, cujus corpus per plura tempora durans adhuc ostenditur integrum. Fortunatus Hueberus in Menologio Franciscano parte 4 de eadem Virgine agens, Corpus ejus, inquit, post quadringentos annos incorruptum, tamquam perenne & stupendum cælestis vitæ argumentum & amabile miraculum, ab omni hominum, Pontificum, imperatorum, regum, ducum, principum, grandium, nobilium & plebejorum conditione invisitur. Illustre etiam est testimonium Lucæ Waddingi in Annalibus sui Ordinis, ad annum 1252 num. 17 in hæc verba scribentis: Volvunt & revolvunt corpus sanctimoniales, & vestes superinducunt pretiosiores; idque absque læsione aut membrorum dissolutione. Habitum eam induerunt S. Claræ, & velum imposuerunt capiti, ob viventis desiderium de eodem habitu suscipiendo. Ex quibus profecto liquet, carnem virginei illius corporis non modo incorruptam, sed etiam solidam vivæque similem permansisse.

[50] Reliquis, ne longior sim, referendis supersedeo: non possum tamen, [& oculato Papebrochii & Sollerii testimonio.] quin duos oculatos testes eosque minime suspectos adducam, Papebrochium ac Sollerium olim hujus Operis, ut erudito mundo palam est, egregios promotores. Horum prior in libello, quem de suo ab urbe Romana in Belgium reditu manuscriptum reliquit, inter cetera, quæ anno 1661 mense Octobri Viterbii degens, notatu digna existimavit, de Sancta nostra annotavit sequentia: Templum quoque S. Rosæ frontispicio sibi recens concinne adjuncto, ornatum (est) longe amplius, quam ductum externum frontispicium promittat. Supra aditum, chorum suum moniales habent, reliquum laquear gypseo nunc eleganter ornatum opere: ad dexterum majoris altaris latus locus est gypsea cælatura decorus, ubi inaurati clathri valvis interius ductis clausi: quibus apertis, vidimus post altare per lucidissimam crystallum; integerrimum B. Rosæ corpus, nisi quod vultus & manus alioqui plena carne conspicuas denigraverit flamma ardentis sacristiæ; nec uspiam hactenus corpus tam integrum vidimus. Amplissima theca, quæ tota interius conspiciebatur, sericis vestita rosis: caput Sanctæ serto ex argenteis rosis contexto bene grandi cingebatur. Hucusque Papebrochius. Brevius Sollerius ad citata ex Hagenoyensi codice verba addit: Ipsum (corpus S. Rosæ integrum & incorruptum) vidimus anno MDCXCVII, cum adhuc adventantibus expositum pateret.

[51] Nec temporis tantum edacitati tot seculis restitit, [Igne lipsanothecam ipsasque vestes in cineres redigente,] verum etiam ignis vim sustinuit illæsum, sola, cujus ex Papebrochio meminimus, in tanti prodigii memoriam contracta nigredine. Audiamus Waddingum jam supra laudatum. Incendio consumptum est anno MCCCLVII ejus sepulcrum, igne devastante omnia, quæ erant in sacello: imo & vestes, quibus induebatur, incinerante, & annulos plures, quos habebat in digitis, liquefaciente; nec tamen vim ullam aut læsionem minimam sacro intulit corpori, Deo ad insignis thesauri commendationem, obstupescentibus hominibus & monialibus, ab incendio corpus reservante. Hausit hæc Waddingus ex Processu, in quo prodigiosa corporis ab ignis violentia præservatio pluribus locis a nominatis ibidem testibus, jurejurando interposito, juridice affirmatur. Juverit unum locum huic commentario inseruisse.

[52] Miraculum sexagesimum primum fide dignorum testium juramento confirmatum sic habet. [idem corpus illæsum permansisse] Tempore etiam Domini, Domini Innocentii PP. VI, currentibus tunc MCCCLVII, cassa quædam lignea posita in cappella ecclesiæ beatæ Rosæ, prout etiam exstat in præsentiarum, igne casuali accensa, combusta est una cum omnibus & singulis jocalibus * & monilibus, quibus corpus dictæ gloriosæ virginis Rosæ ornatum erat & circumdatum hinc undique infra supraque. Jacebat enim tunc sacratum corpus prædictum in cassa præfata, prout etiam nunc jacet, nec aliquid aliud in dicta cappella remansit incombustum præterquam venerabile corpus præfatum, quod intactum illæsumque a prædicto igne fuit miraculose conservatum, acsi nullus ibi ignis adfuisset, cum cetera omnia essent jam in pulverem redacta usque ad vestimenta, quibus coopertum erat corpus prædictum, & monilia, quibus digiti ejusdem Virginis & caput ornatum erant; prout publica vox & fama est de præfato miraculo in civitate Viterbii, & prout manifeste adfirmabat vidisse propriis oculis & interfuisse, domina Clara, filia olim magistri Angelini de Viterbio & monialis monasterii præfati, quæ jam annis XXVIII vel circa obiit, cum esset in maximo senio constituta: pluries tamen in ejus vita id ordinate recensere solita erat pluribus personis, & præsertim Dominæ Franciscæ Benedicti, dominæ Margheritæ Paulutii, dominæ Margheritæ Stefani, dominæ Magdalenæ Johannis, dominæ Angelæ Petrutii & dominæ Jacobæ Angeli tunc & nunc monialibus dicti monasterii, & aliis pluribus Viterbii, prout publica vox est & fama in dicta civitate Viterbii.

[53] [probatur,] Porro miraculi hujus magnitudo exigit, ut indagemus, an personarum circumstantiæ cum dictis cohæreant; hoc itaque paucis expediamus. In primis domina Clara magistri Angelini filia, testis oculata prodigii, mortua dicitur viginti octo annis, antequam anno 1457 Processus formaretur: obiit igitur anno circiter 1429. Cumque in maximo senio defuncta dicatur, demus, eam ad annum 92 vitæ pertigisse, adeoque anno 1337 natam esse: unde ulterius consequens fiet, ut anno 1357, quo miraculum contigit, annum vitæ vigesimum numerans in præfato monasterio monialis degere, & prodigii testis esse potuerit. Nec major est difficultas circa reliquas testes, quæ id ex Clara audiisse dicuntur, omnes enim cum ipsa in eodem monasterio vivere potuerunt, ut ex singularum ætate juridicis earum testimoniis adscripta liquet, quam propterea adjicio. Francisca Benedicti dicitur annorum 64 vel circa: Margaritæ Paulutii testimonium non reperi: forte amanuensis incuria prætermissum, aut nomen male descriptum est. Margarita Stefani 50 annorum, Magdalena Johannis 44, totidemque circiter Angela Petrutii notatur. Jacobæ Angeli testimonium deest, nisi sit eadem cum Johanna Angeli Viterbiensi moniali, quæ etiam 44 circiter annos nata ibidem scribitur. Atque hæ omnes pro confirmanda miraculi, de quo agimus, veritate juratum testimonium dixerunt. Forte pro Margareta Paulutii, legendum est Margareta Petrutii, quæ juridice interrogata super sexagesimo primo miraculo de corpore beatæ ab igne miraculose præservato, … dixit, vera esse contenta in eo, prout sciunt universæ moniales.

[54] [Aliud item incendit periculum] Præter hoc etiam alterum incendii periculum evasisse dicitur in eodem Processu articulo 13, ubi utrumque hisce verbis proponitur. Item tertiodecimo: qualiter cassa & universa, quæ erant supra & subtus dictum gloriosum corpus, ubi erat reconditum, casuali igne combusta est & corpus præfatum sine aliqua macula (inusta scilicet, nigredinem enim contraxisse, monuimus) illæsum remansit, & immaculatum præservatum & intactum ab igne. Et qualiter inde post longum temporis intervallum a candela accensa, quæ per oblivionem monialium remanserat in dicta cassa, licet combusta esset, a dicta candela & igne iterum ejus sanctum corpus miraculose remansit præservatum & intactum: & hoc est notorium, publicum & manifestum. De priori jam satis dictum est: posterius vero etiam multis narratur inter miracula, quæ Vitæ Processui insertæ subnectuntur, ex quibus sequentia in compendium contraho. Anno 1429 nonnulli monasterium S. Rosæ accesserant, ut sacrum ipsius corpus venerarentur: quorum desiderio ut satisfaceret Margarita Petrutii, postmodum ejus loci abbatissa, cui cura ostendendi corporis ex officio incumbebat, lipsanothecam aperit, geminamque candelam, alteram ad caput Virginis, ad pedes alteram venerationis ergo, ut arbitror, de more accendit.

[55] Postquam venerantium religioni satisfactum est, [a relicta candela, evadit.] Margarita thecam claudit, candela, quam ad sacros pedes collocaverat, per inadvertentiam accensa relicta. Jamque horæ spatium effluxerat, cum ipsi negligentiæ suæ in mentem venit: nec mora cum Sorore Clara, quæ illi adfuerat, ad sacrum corpus tremebunda accurrit, thecam, quæ ex asseribus compacta erat, aperit, & candelam ardentem reperit, sed flamma innocua, quippe quæ nullum damnum intulerat, nisi quod in operculi tabula aliquam maculam inussisset. Verum hoc miraculum, si tamen ut miraculum habendum sit, exile videtur; nisi talis fuerit istius thecæ constitutio, ut ignem alioquin concipere necessario debuerit: prius certe prodigium multo illustrius est, ac ordinarias naturæ leges sine dubio excedit: & quo magis excedit, eo magis admirabilem reddit virginei corporis integritatem, quod ignis violentiæ, quo cetera omnia & ipsa metalla dissolvebantur, illæsum restitit, & ita restitit, ut ne flexibilitatem quidem pristinam amiserit; quare merito in Officio Sanctæ proprio die XI Martii anni 1743 a Sac. Rituum congregatione denuo approbato legimus: usque ad hodiernum diem integrum ac flexibile, universo orbe stupente, servatur.

[56] Sed admirabilem illam integritatem, cui furens elementum pepercit, [Unguise digito sacri corporis evulsus] sacrilega cujusdam avaritia violare sustinuit. Res pluribus narratur inter miracula in Processu relata, apud nos in Appendice a num. 3: quapropter eam hic brevi tantum relatione exponam, additis quibusdam circumstantiis, quas aliunde cognoscere licuit. Cum Teuto quidam vir potens S. Rosæ corpus religiose inviseret, incessit eum cupido aliquam ex illo particulam venerationis ergo obtinendi. Itaque zelo suo non secundum scientiam indulgens, cum sanctimoniali, cui sacri corporis custodia commissa erat, oblata pecunia paciscitur, ut sibi unum e digitorum unguibus donet. Paret illa auro allecta, unguemque e digito violenter evulsum egregia custos Teutoni tradit: at ille, reddita iniquitatis mercede, in Allemanniam lætus revertitur.

[57] Non diu post simoniaca mercatrix sceleris sui atrocitate perculsa, [prodigiose renascitur.] miris animi angoribus concuti cœpit: ad conscientiæ remorsus accedebat timor, ne crimen suum, quod manifesto vulnere digitus exprobrabat, brevi innotesceret. Hisce animi angustiis agitata consiliique inops, ad Virginem, quam læserat, accurrit, uberrimis lacrymis scelus deflet, culpam fatetur, misericordiam implorat. Dum autem gemit & suspirat, oculos suos in digitum, quem sua avaritia deturpaverat, tremebunda conjicit; & ecce tibi, novum unguem in prioris evulsi locum prodigiose natum deprehendit, reliquis similem, nisi quod illi subnigri essent, hic vero pellucida albedine niteret. Obstupuit enimvero monialis; nec mora, ad abbatissam properans, suum crimen simul & Virginis misericordiam palam confessa est. Ita quoad substantiam refertur loco citato; ubi immediate auctor subjungit: Hæc ego, qui (vel quæ, dubie enim vox exarata est) superiora descripsi, oculata fide recolo me vidisse. Nunc pauca notanda veniunt.

[58] [Quædam circumstantiæ ad hoc miraculum spectantes.] Coretinus miraculum hoc fuse describens lib. 4 cap. 3 ait, id non diu post translationem contigisse; digitum vero, a quo unguem avulsum diximus, esse quartum manus dexteræ. Addit, præfatum Teutonem in Allemanniam reversum sacras illas reliquias in magnifico sacello, in honorem Sanctæ exstructo, honorifice collocasse, ubi tempore, quo scribebat, scilicet circa annum 1636 etiamnum servarentur: sed locum non indicat: quod tamen, si vera narrat, maxime erat præstandum. Denique caput istud concludit his verbis, quæ ex Italico Latine reddo: Spargebatur per civitatem & mundum hujus rei fama cum inexplicabili omnium admiratione: quandoquidem unguis evulsus in Germaniam delatus fuit, ubi hodiedum servatur, & in eodem Sanctæ digito conspiciebatur & conspicitur alter novus & albicans, cum prius omnes exsangues & nigri apparerent. Sed confirmatum fuit cum debita solemnitate & testimoniis istud miraculum, ordinatumque insuper, ut sacri corporis thecæ duæ claves haberentur, quarum altera apud abbatissam, altera apud unam e duodecim senioribus monialibus servaretur; prout in ejus Processu legitur. Lib. 5 cap. 7 præterea asserit, episcopos Viterbiensem & Hortanum, cum anno 1457 Calixti III jussu Rosæ vitam ac miracula juridice examinarent, ad ejusdem Sanctæ corpus accessisse, & miraculum unguis prodigiose renati confirmasse: verum ego præter laudatam relationem, quam retuli, nihil in Processu ea de re reperio; unde suspicari licet, illa ab amanuensi omissa esse. Magis miror, nullum e tot testibus hujus rei meminisse: & forte id factum est, ut sanctimonialium famæ consulerent; neque enim miraculum istud poterant referre, quin simul simoniacam mercatricem commemorarent.

[Annotata]

* i. e. gemmis vel annulis

§ VI. Veneratio a summis viris Sanctæ corpori exhibita.

[Corpus Sanctæ venerationis causa] Tam prodigiosa virginei corporis incorrupta integritas non modo vicinos populos, verum etiam summos viros, cum sacra tum profana dignitate conspicuos, ad sui venerationem attraxit. Exstant plurima de hac re in Processu jurata testimonia: unum & alterum accipe. In Nardi Mazzotoste Viterbiensis testimonio hæc leguntur: In causa scientiæ dixit, quod corporis incorruptio patet ex aspectu oculorum omnibus illud videre volentibus: & quod ipse semper audivit dici, quod fuit sub terra per plures & plures menses; nec est possibile, prout ipse existimat, quod fuerit in tanta incorruptione præservatum, nisi miraculose. Et quod continuo præ devotione & reverentia, magna illuc populorum confluit multitudo, & præsertim in die solemnitatis suæ, cum exolutione votorum ex gratiis & miraculis, quæ dicuntur facta per ejus invocationem. Nicolaus Ciacce in eadem canonizationis causa testatus est, se vidisse plures eminentissimos Cardinales, aliosque sacros præsules venerabundos accedere. Juverit ad Sanctæ gloriam ad particularia descendere, & Pontificum, imperatorum, regumque nomina recensere, qui sacras Rosæ exuvias venerati sunt.

[60] Coretinus lib. 4 Vitæ cap. 10 ad propositum nostrum de Eugenio IV hæc scribit: [invisitur a summis Pontificibus,] Eugenius IV Pontifex, motus tantorum miraculorum fama, anno MCDXLVI ipse Viterbium advenit, corpus S. Rosæ magna cum devotione visitaturus; ubi per clerum ac populum de Rosæ sanctitate penitus instructus, ad eorum preces spopondit eam Martyrologio & catalogo aliorum Sanctorum inscribere. Idem lib. 5 cap. 9 narrat, Pium II PP. anno 1460, iterumque 1462 easdem sacras reliquias Viterbii veneratum fuisse. Pari animo in Virginem fuit Julius II, qui, teste Feliciano in sæpe laudato Opere parte 1 lib. 6, die XXVII Septembris anno 1509 ejus corpus religiose invisit, eaque occasione sanctimonialibus confirmavit facultatem a decessore suo Sixto IV concessam recitandi Officium de eadem Sancta in sua ecclesia & monasterio: adjecitque, se eamdem in Sanctorum album relaturum. Denique lib. 7 refert, Benedictum XIII anno 1727 similia pietatis obsequia S. Rosæ in suo corpore exhibuisse.

[61] Nec prætereundus hic est Sixtus IV, qui suum in admirabilem Virginem animum annuo munere testatum facere voluit. [a Sixto IV annuo munere] Breve hunc in finem concessum exhibet Coretinus lib. 5 cap. 9 in hæc verba: Dilectis filiis Prioribus & Communi civitatis nostræ Viterbii Xistus Papa Quartus. Dilecti filii salutem & Apostolicam benedictionem. Dudum siquidem fe. re. Nicolaus Papa Quintus, Prædecessor noster per suas litteras in forma Brevis voluit, & Prioribus pro tempore existentibus, nec non Communi civitatis nostræ Viterbii mandavit, ut in festo Purificationis Beatæ Mariæ Virginis singulis annis monasterio sanctæ Rosæ Viterbiensis, Ordinis S. Claræ, prout idem Nicolaus retroactis dudum temporibus institutum fuisse perceperat, de introitibus Cameræ Viterbiensis offerret & offerri faceret solemniter in posterum tria tortitia ceræ novæ ponderis ceterarum ecclesiarum, quibus hujusmodi oblationes fieri solent. Cupientes igitur, in ipso monasterio peramplius Altissimum honorari, divinumque cultum adaugeri, volumus, & vobis Apostolica auctoritate mandamus, quatenus omni mora, dispendio, omnique conditione semotis, in ejusdem Purificationis tantumdem, & in S. Claræ tria, nec non etiam sanctæ Rosæ prædictarum festivitatibus alia tria tortitia ceræ æqualis aliorum tortitiorum de introitibus Cameræ Viterbiensis hujusmodi annis singulis fieri faciatis, ac demum in prædictis festivitatibus designatis ecclesiæ ipsius monasterii, ad omnipotentis Dei, ac beatæ Mariæ, & sanctæ Rosæ hujusmodi laudem, exaltationem & gloriam cum ea, quæ convenit & decet solemnitate offeratis.

[62] Breve hoc ex fide Coretini recitavi, qui certe in assignando anno, [honoratur.] quo datum dicit, non leviter lapsus est: ait enim fuisse Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris die XII Januarii MCDLVII; quo scilicet anno Sixtus Ecclesiæ gubernacula nondum tenebat: quippe qui non ante annum 1471 ad Pontificatum evectus est. Ejusdem Brevis meminerunt Rinaldus & Giannellus, qui illud anno 1471 concessum ajunt, V Novembris, ut addit posterior. In eo tamen hi tres conveniunt, quod dicant, anno 1512 die V Maii Viterbiensem Universitatem in generali concilio decrevisse, ut novem illa tortitia uno eodemque die IV Septembris, quo Sanctæ translatio celebratur, a magistratu, viris nobilibus, opificum collegiis, populoque Viterbiensi ad S. Rosæ ecclesiam imposterum solemniter deferrentur.

[63] [Idem invisunt imperatores,] Duos etiam imperatores, Sigismundum & Fredericum sua S. Rosæ corpori religiosa obsequia detulisse, teslati sunt in causa Canonizationis oculati testes Jacobus magistri Odonis, & Michaël de Alexiis legum doctor. Posterioris testimonium tale est: Ipse vidit imperatorem Sigismundum illuc cum magna reverentia ad dictum locum visitandum accessisse, jam viginti annis elapsis, vel circa: & similiter in anno jubilæi imperatorem Federicum una cum Cardinali Bononiensi, protonotario de Odæis, episcopo Vigintimiliensi & aliis prælatis; & illi monasterio oblationes plurimas fecisse. Potuit Sigismundus id præstitisse anno 1433, quo coronam auream ab Eugenio IV accepturus Romam contendens, mense Maio Viterbium ingressus est, ut habemus ex Odorico Raynaldo Annal. Eccles. ad hunc annum num. 14. Per Fredericum, IV aliis III intelligit, qui circa annum jubilæi videlicet 1450 in Italiam venit, corona aurea a Nicolao V coronandus. Adfuisse tum ipsi sacros præsules honoris causa a Pontifice missos ac nominatim Cardinalem Bononiensem, satis constat ex Ciaconio aliisque: de anno tamen non conveniunt, aliis 1451, aliis 1452 assignantibus. Hæc venerationis officia idem imperator repetiit anno 1469 Roma rediens, quam religionis gratia adierat, teste Coretino, & Feliciano parte 1 lib. 5; addens, ea occasione concessas fuisse populo a Cardinalibus, qui in comitatu Frederici erant, quasdam indulgentias, quarum Bulla in ejusdem monasterii archivio etiamnum servetur.

[64] [reges, aliique principes.] Arturus in Martyrologio Franciscano ad diem IV Septembris ad propositum nostrum hæc habet: Carolus VIII Galliarum rex Christianissimus in reditu suo ab expeditione Neapolitana Viterbium adiens, in die Pentecostes visitavit corpus ipsius S. Rosæ virginis. Ita ipse citans Additiones ad Monstreletum vol. 3 ad annum 1495; quo Carolum Viterbii fuisse, etiam notat Coretinus de Episcopis istius sedis pag. 164. Recentiora duo exempla addit laudatus Felicianus, quæ priusquam huic paragrapho finem imponam, ex Italico Latine versa subjungo. Primum, quod ex Vita Sanctæ aucta & anno 1702 Viterbii recusa, in historiam suam retulit parte 1 lib. 7 sic refert: Cum pari pietate & devotione nostra ætate visus est ad venerandum sacras sanctæ Rosæ reliquias prosterni Cosmas III magnus Hetruriæ dux, piissimus ac devotissimus princeps, dum anno MDCC ratione jubilæi anni sancti post honorata Romanæ urbis sacra loca, Florentiam suam rediens, transiit Viterbium, ibique eo solum fine substitit, ut istud obsequii tributum Sanctæ penderet. Aliud eodem in libro tradit in hunc modum, sed verbis etiam Italicis: Convenit exponere, quomodo anno MDCCXXV die XVIII Maii in hanc urbem advenerit majestas sua Jacobus III magnæ Britanniæ rex, una cum sua regia consorte Maria Clementina Subiescki, eo uterque animo ut monasterium S. Rosæ ingressi sacrum corpus dictæ Sanctæ honorando, spirituali suæ voluptati indulgerent. Plura in hoc argumentum adducere possum; sed hæc suffecerint.

§ VII. Domus Sanctæ describitur, in veneratione habetur, & monasterii septis includitur.

[Cella paterna domus,] Auctor Vitæ, quam daturi sumus, illustrioribus, quæ Sancta palam gessit, prodigiis referendis unice intentus, nihil de ipsius domo ac cellula, actaque in ea vita solitaria scriptum reliquit: contra celebris est ejusdem in Processu mentio: quare ne quid lector desideret, huc transfero ea, quæ ad illustrandam sanctæ Rosæ vitam privatam, ac domicilium, conducere arbitratus sum. In ipso Proceßus limine hæc invenio: In primis ponunt (testes examinandi) & si opus est, probare intendunt, quod recolendæ memoriæ Rosa tertii Ordinis sancti Francisci .. hujus seculi contemnens illecebras, ad amorem supernæ cælestis gloriæ tracta, ejus carnem jejuniis, continuis vigiliis, durisque castigationibus ac cilicio præ caritate & grandi ad omnipotentem Deum affectu macerabat, vilissimo semper habitu ac zona, & asperis tunicis contenta, permagna humilitate & subjectione in arctissima cellula ad modum carceris orabat & contemplabatur. Totidem pene verbis idem affirmavit venerabilis domina Margarita Petrutii, monasterii S. Rosæ abbatissa, inter cetera testificans, quod dicta B. Rosa .. vixit in civitate Viterbii in summa virginitate, continuis jejuniis & orationibus ejus corpus macerans, & in arctissima cellula instar carceris ædificata prope ecclesiam sanctæ Mariæ in Podio, quam præfata testis deponit, se vidisse & ibidem præ magna devotione fuisse.

[66] Eamdem domum ac cellam paulo latius describit R. D. Contutius ecclesiæ S. Angeli de Spata Viterbii canonicus, [in qua Sancta vixit, describitur ex Processu;] de cujus juridico testimonio ita loquitur Processus: Dixit … quod jam triginta annis elapsis vel circa, ipse fuit rector S. Mariæ in Podio, & quod ipse bene recordatur, quod in dicta ecclesia (id est parœcia) erat domus quædam, quæ vulgariter dicebatur la casa di santa Rosa, tam ab ejus convicinis, quam ab aliis hominibus civitatis Viterbii; quam domum ipse testis pluries vidit, ubi plures imagines Sanctorum & Sanctarum Dei depictæ erant, quæ videbantur profiteri maximam antiquitatem. In qua domo erat etiam cellula quædam arctissima in modum speluncæ, ubi erat fenestrella quædam ita exigua, quod vix puer inde potuisset exire: quæ cellula vulgariter dicebatur la cella di santa Rosa. Hæc ex actis Proceßus: at Giannellus in sæpe citato Opusculo suo lib. 1 cap. 4 longe fusiorem descriptionem tradit, additis etiam venerationis ejusdem loci exemplis, per cælestes favores comprobatis. Priusquam illius verba recito, juverit ex ipsomet notasse, qua auctoritate nitantur.

[67] Itaque in proëmio sic præfatur: Præterea quædam præcipua inserui, [& latius ex Giannello.] quæ mihi descripta misit super sanctæ Virginis domo cum miraculis in ea editis, tum majorum suorum tempore, tum suo, Joannes Antonius Gnazza, civis Viterbiensis, humani divinique juris peritus, cujus tunc adolescentuli parentes, monasterii S. Rosæ virginibus illam vendidere (erat enim ex matris ejus bonis) quando (juxta prædictum a Diva parenti suæ) in unum coagmentanda erat corpus cum eodem monasterio: affirmavitque jurejurando, duobus testibus advocatis, libellioni auctoritate apostolica cohonestato, se ea, quæ circa domum enarravit, vel vidisse suis oculis ipsummet, vel a majoribus exaudisse. Hisce præmissis rem ipsam accipe. Postquam ex Vita manuscripta retulisset, S. Rosam impetrare non potuisse, ut in monasterium, in quo nunc jacet, admitteretur, narrationem suam in hæc verba prosequitur: Æquo libentique animo ferens repulsam, asceterio non concesso suæ domus cubiculum mutavit adeo arctum, ut vix ipsam cum paupere cubili & parvulo altari caperet; cum ipsa etiam domus esset valde angusta: constabat enim duabus habitationibus tantum, ampliore altera, quam aulam denominant; altera arctiore; supra quas erat horreum. Arctiori conclavi contigua fuit cella, quam sibi Rosa vindicaverat, vice carceris (ut ajebat) cavata intra crassum arcis murum (cujus muri adhuc cernuntur indicia) longa palmos circiter decem, circiter quatuor & dimidium lata, aliquantulum lucis a fenestrella palmari excipiens. Hoc habitu usque ad XII Calendas Majas MDCLXI, quo ejus possessionem iniere ascetriæ, S. Rosæ est servata domus; ac semper ei ab incolis veneratio est habita, nec exiguo equidem cum fructu.

[68] [Puerperain cum se recipiens, prolem a veneficiis incolumem servat.] Laura enim Biellia, cujus propria domus illa erat, quæque illa utebatur, liberos tollere cum minime posset, eo quod statim ut partum ediderat, illum infestarent veneficæ, damnum deploravit apud suarum confessionum auditores, qui hortati eam sunt, ut cum primum se uterum gerere animadverteret, in sanctæ Rosæ domicilia concederet, ibique pareret, susceptamque prolem ibidem aliquamdiu detineret. Consilio usa est, cum oportuit Laura: & ecce tibi anno MDCXXXII continuo a partu, quo enixa est noctu fæminam, & parere in posterum desiit, strepitus excitatus est ingens, aperuitque se ipsa domus janua, quamquam suis repagulis occlusa, quin tamen se adstantium oculis quidquam objiceret. Puella vero nata, Catharinæ nomine in lustrali fonte accepto, vitam diu duxit incolumis.

[69] [Non sine prodigio septis monasterii includitur,] Reliqua huc spectantia enarrat lib. 2 cap. 2, ubi reflectens ad vaticinium, quod in lacinia Vitæ secundæ manuscriptæ Sancta nostra matri edidisse traditur his verbis: Benedixit mihi (Christus) unum ex lateribus hujus domus, quod permanebit in monasterio meo; sic scribit: Forsitan ex me lector quæras (quando esse is locus videtur, eo quod conjuncte & sui corporis translationem & futuram suæ domus cum eo cœnobio connexionem præviderit) quonam tempore cum S. Mariæ Rosarum monasterio consociata fuerit Rosæ domus. Factum id est anno MDCLXI, circiter IX, aut VIII Calendas Majas, ut supra innuimus; nec sine miraculis quidem. Ex eo enim die, nimirum XII Calendas Majas, quo coëmpta ad continuandum claustri parietem fuit, ad biduum triduumve, quo domum jungere parietibus cogitabant, quam plurimis tum Viterbiensium, tum externorum illuc pio domus videndæ studio concurrentibus, per olfactus omnium permanare cœpit suavissimus rosarum odor; quo impulsa multitudo auferebat ut sacratas res memoriæ & cultus causa retinendas, rudera ipsa & lateres, e quibus odoris ejusdem suavitas afflabatur. Intra id etiam tempus cum adolescentuli, nescio qui, parum verecunde nugari in horreo, quod super lacunaria erat, incepissent, fragor ingens auditus super tectum, quo consternati omnes in fugam sunt.

[70] Discere præterea cupias, lector, quisnam sit hujusce domus nunc status? [ædificato deinde super Sanctæ cellula sacello,] Undecim annis postquam inclusa cœnobio est, videlicet anno MDCLXXII, cum arcum quemdam domus ei adhærentis demoliuntur, divæ Rosæ domus parte, qua ad ipsius templi viam vergit, proruente, ejusdem ejus cellæ pars concidit: reliqua manent integra, ut capite IV superioris libri fuere descripta, aucta veneratione tamen. Dicatæ enim Deo in hoc cœnobio virgines super Divæ cellam sacellum erigendum curavere, in quo Christi Domini effigiem, ut a præside ostensus quondam fuit Hierosolymæ populo sentibus coronatus & chlamide contectus purpurea, celebris artificis penicillo elaboratam exposuere super aram. Ad quod sacellum ineundum ædificatæ sunt scalæ ligneæ tot gradibus, quot constant Romæ, quas, eo quod per earum gradus Judex orbis terrarum supremus, cum judicandus esset, ascendit, Sanctas appellant; & harum sunt similes.

[71] Flexis genibus gradus ascetriæ scandunt, in graduum singulis precando immorantes; [a sanctimonialibus pie frequentatur.] omnibus deinde in hunc modum excursis, per cancellos nuceos ingrediuntur sacellum. Inde per ostiolum graduum duorum descensu ingressio est in conclave, quod fuisse horreum diximus super latius ex duobus S. Rosæ domus cubiculis, quæ aula nuncupatur. Illo in conclavi religiosæ Sorores, ut sanctæ Patronæ sint aliquo modo consimiles, pro facultate ab animi moderatoribus accepta, privatis verberationibus ita severe indulgent, ut sanguine & pavimentum & parietes conspiciantur aspersi. Illo e conclavi ligneas per scalas in aulam S. Rosæ domus descenditur; unde in cubiculum minus latum, quod cellæ S. Virginis junctum docuimus, transeunt (& illuc post sanctorum graduum conscensionem semper ad orandum proceditur) ibique in precibus pro eo, quod cuique collibet, perstant ante aram, ubi S. Rosæ jacentis, qualis in templi ædicula cernitur, imago colitur, ante quam lychnus argenteum super vasculum pensile indesinenter lucet; nec aliud quidpiam præter scabellum ad genua ponenda formatum in eo habetur. Atque hic S. Rosæ domus his temporibus habitus, & veneratio est.

§ VIII. Duplex apud Viterbienses de Sancta festivitas; translationis annnua solemnitas; Officia propria.

[Duplex Sanctæ festivitas antiquitus instituta.] Jam insinuavimus initio hujus commentarii, S. Rosam quotannis duplici festivitate apud Viterbienses suos gaudere: de utraque hic agendum venit. Priori festo, quod VI Martii recurrit, beatissimus Virginis ad Cælites transitus honoratur: posteriori, quod in præsentem diem incidit, ejusdem sacri corporis translatio celebratur: utriusque perantiqua est institutio. De anniversario obitus die manifestum id est ex Processu, in quo expressis verbis ait Petrus Nicolai de Bussis, se miracula Sanctæ prædicari audivisse in die festivitatis sui anniversali obitus. Aliis etiam in locis de die festivitatis ac solemnitatis frequens fit mentio. Similiter antiquissimum esse translati corporis festum, docet vetus Ordo Officiorum propriorum ecclesiæ cathedralis S. Laurentii Viterbii, in quo mense Septembri hæc lego: Die IV ✠ Rosæ virginis Viterbiensis & ejusdem civitatis patronæ. Et infra: Hoc festum ab omnibus Viterbii celebratur ex decreto summi Pontificis Alexandri IV. Hinc liquet, festivitatem hanc non multis post Sanctæ obitum annis in patria ipsius urbe institutam esse ab Alexandro IV, idque verisimiliter, dum ab ipsa ter monitus sacrum corpus ad S. Claræ moniales solemniter transtulit. De eadem celebritate procul dubio loquitur eminentissimus Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum dicens, ex decreto Romani Pontificis concessum esse ecclesiæ Viterbiensi solemnem de B. Rosa diem agere. Eamdem approbasse videtur Sixtus IV, qui indulgentias benigne largitus est recolentibus memoriam hujus translationis, prout discimus ex eminentissimo Cardinali Prospero de Lambertinis (qui modo Benedictus XIV universæ Christi Ecclesiæ feliciter præsidet) in Opere suo de Servorum Dei Beatificatione: verba infra num. 76 recitabimus.

[73] [Translationis annua solemnitas] Porro utrumque diem non eadem peragi festivitate, indicat Coretinus, dum ait: Dies festus de obitu ipsius agitur VI Martii: sed festum ejus solenne celebratur Viterbii IV Septembris, ipso die, quo (ut diximus) corpus illius translatum fuit ex S. Mariæ in Podio ad monasterium sui nominis. Consonat Lindanus e Societate nostra in litteris hac super re ad Bollandum nostrum anno 1648 Laureto datis, De S. Rosa, inquiens, Viterbo hæc accepi. Festum S. Rosæ celebratur VI Martii in ecclesia propria, sed nulla cum solemnitate: celebratur vero IV Septembris, qua maxima potest solennitate in tota civitate, & frequentissimo populi concursu. Per Octavam fere totam multa exhibentur spectacula, & præmia victoribus in ludis, qui celebrantur. Eligitur singulis annis unus, cui incumbit onus promovendi spectacula. Hæc omnia enucleatius describit Giannellus lib. 2 cap. 22, quæ cum ad Sanctæ cultum gloriamque non parum facere videantur, huic commentario inserenda censui.

[74] [describitur.] Dicta mihi sit amplissima supplicatio & honor, quo sanctæ suæ Civis festum ornant Viterbienses. Nam præter cereorum funalium munera, quorum superiore capite meminimus, (vide num. 62) inter divinam Rem, quæ ceremonia solemni cum symphonia celebratur, ad frequentissimum populum de ejus laudibus verba facit sacer orator. Festi autem pervigilio, noctis circiter horam primam a Romana porta divæ Rosæ versus, pompa ingenti supplicationem obeunt longo agmine compositi omnis ordinis ætatisque homines, cereas præferentes faces, collucentibus undique per domorum fenestras lucernarum flammulis: pium agmen sequitur gestata bajulorum humeris machina, in qua sublimis apparet statua sanctæ Civis, aliquod ex admirandis ejus vitæ operibus repræsentans, quam cereorum luminum circumfulgent manipuli innumeri. Credas triumphare tunc Rosam in simulacro suo; tot omnis vel generis vel sexus vel ætatis indigenas advenasque sibi obsequentes in illo, ex fenestris, in viis passim circumspectat. Certe plus imprimere in animis, quam objicere oculis eo spectaculo illam, haud pauci experiuntur. Sacræ pietatem lucis festivi de nocte ignes diurnique ludi, atque ad bravia quadrupedum cursus per dies aliquot (si qua est ea Sanctæ gloria) subsequuntur. Annua hæc egregie reddit Viterbium Heroinæ suæ. Hæc Giannellus de annua translationis festivitate: hinc ad Officia ecclesiastica progrediamur.

[75] Quamquam nullum Officium proprium de Sancta nostra ante annum 1668 concessum reperiam, [Officium ecclesiasticum de communi recitari solitum] indubitatum tamen est, eam jam ante istud tempus ecclesiastico officio cultam fuisse, saltem in urbe sua patria: at quo anno hic cultus ei cœperit deserri, non perindecertum est. Si quis id ad Alexandri IV tempora retulerit, non refragabor: verisimile enim est, eodem tempore, quo festum diem agere, eodem etiam recitare Officium de Communi permissum fuisse, idque valde conforme est verbis Directorii supra laudati: Hoc festum ab omnibus Viterbii celebratur ex decreto summi Pontificis Alexandri IV. Officium autem in hunc modum præscribitur sub ritu duplici: Omnia de com. Virg. Oratio Exaudi nos Deus. Ad Matut. pariter omnia de eodem Com. præter lect. 1 Noct. quæ leguntur de Scriptura occurrente. Ad Missam introitus, Dilexisti justitiam de com. unius Virg. & dicitur Credo. Impressum fuit hoc directorium intra annos 1638, quo Cardinalis Brancatius, cujus jussu editum notatur, teste Ughello in Italia sacra, Viterbiensem cathedram adeptus est, & 1668, quo idem episcopus Officium proprium impetravit, ut mox dicturi sumus. Verumtamen hanc Officii antiquitatem nonnihil dubiam reddit Felicianus in Historia Viterbiensi parte 1 lib. 6 affirmans, Julium II anno 1509 concessisse monialibus S. Rosæ facultatem recitandi Officium ejusdem Sanctæ in dicta sua ecclesia & monasterio, secundum ordinationem prædecessoris sui Sixti IV. Quibus verbis innui videtur, anno 1509 nondum recitari solitum Officium S. Rosæ, præterquam a prædictis ascetriis, quibus id a Sixto IV, qui seculo XV senescente Ecclesiæ præsedit, concessum esset. Res tamen certa non est, cum his agi potuerit de Officio aliquo proprio præfatis monialibus tantummodo permisso.

[76] Porro idem Sixtus IV indulgentias elargitus est recitantibus Officium translationis, [cui Sixtus IV indulgentias annexuisse videtur:] sive istud tum primum instituerit, sive ab aliquo e decessoribus suis permissum ipse confirmarit. Discimus hoc ex Eminentissimo Cardinali Prospero de Lambertinis, qui loco supra citato tractans, De nonnullis… Officiorum concessionibus pro quibusdam locis particularibus, ita prosequitur: In meis animadversionibus admisi praxim concessionis Officiorum pro sacris translationibus; … addidi a summis Pontificibus concessas aliquando fuisse indulgentias recolentibus memoriam translationis sacrarum reliquiarum, & signante a Julio II pro translatione beatæ Catharinæ Suecæ, a Sixto IV pro translatione beatæ Rosæ Viterbiensis. Hisce verbis, si mentem Eminentissimi recte perceperim, dicere videtur, admisisse se, non solum canonicum Officium pro translationibus sanctorum corporum recitari permissum fuisse, verum etiam istud recitantibus, a summis Pontificibus & signanter a Julio II & Sixto IV indultas esse indulgentias.

[77] Lapsu temporis crevit Viterbiensium erga sanctam suam Civem veneratio: quare eminentissimus Cardinalis Franciscus Brancatius eorum antistes lectiones proprias sanctæ Rosæ, civitatis Viterbii protectricis Sacræ Rituum Congregationi approbandas obtulit, [Officia propria etiam cum Octava concessa.] ab eaque anno 1668, XXI Julii impetravit, ut die IV Septembris translationis festum Officio proprio & Mißa, sub ritu duplici majore, die vero VI Martii ejusdem beatus obitus ritu duplici minore ab universo clero Viterbiensi, tam seculari, quam regulari utriusque sexus celebraretur. Missa autem signatur, Dilexisti, oratio propria hæc est: Deus qui beatam Rosam sanctarum tuarum Virginum collegio aggregare dignatus es, tribue nobis, quæsumus, ut ejus precibus & meritis a culpis omnibus expiemur, & tuæ Majestatis consortio perfruamur æterno. Anno 1725 die VII Julii elevata est ea Officii recitatio ad ritum duplicem secundæ classis cum Octava, in eumdem modum, quo jam indulta fuerat Fratribus Minoribus conventualibus. Rursum anno 1728, XXVIII Januarii, Benedictus XIII ad preces Ministri generalis Minorum observantium Ordinis S. Francisci, nec non monialium monasterii S. Rosæ concessit, ut præfatum Officium ab omnibus utriusque sexus Christi fidelibus in toto Statu ecclesiastico & Etruria degentibus, qui ad Horas canonicas tenentur, cum .. lectionibus secundi Nocturni & oratione propriis … sub ritu duplici minori recitari & Missa respective celebrari debeat Denique anno 1743 die XI Martii a Sacra rituum Congregatione obtinuit ejusdem urbis episcopus pro universa sua diœcesi Officium cum Octava sub ritu duplici secundæ classis, in festo translationis persolvendum. Habet hæc Octava lectiones secundi & tertii Nocturni cuilibet diei proprias: Missa etiam propria Loquebar assignatur. Illud vero notatu dignum, quod tum in hoc, tum in aliis, de quibus egimus, Officiis, Rosa sanctæ titulo insigniatur.

§ IX. Viterbienses communi consilio instant apud Calistum III pro impetranda Rosæ canonizatione: processus instituitur; inscribitur Martyrologio.

[Viterbienses canonizationem Civis suæ] Exigebat sane æquitas, ut Viterbienses Civi suæ, a qua patriam tam gloriose illustratam viderent, gratas vices rependerent, eamque Sanctorum fastis solemni canonizatione adscribi curarent. Neque vero suis partibus defuerunt: quin id a sancta Sede impetrare toties conati sunt, ut mirari satis nequeam, quid obfuerit, quominus ea res desideratum exitum fuerit sortita. Vix e vivis excesserat, cum Electus, clerus, concilium populusque Viterbiensis Innocentio IV (ipso teste) supplicarunt, ut fidelium testimonia super ipsius novellæ Rosæ fragrantia, videlicet vitæ meritis & miraculorum assertionibus recipi faceret. Ita quod, quæ felicitatis potiri creditur præmiis in Ecclesia triumphante, in militanti quoque honore congruo celebris habeatur; prout latius in litteris num. 10 recitatis videre licet. Verum hic canonizationis processus indictus quidem est a præfato Pontifice, sed vel formatus non est, vel certe pio Viterbiensis civitatis desiderio & exspectationi non respondit, obstantibus forte illius temporis calamitatibus, aut subsecuta ejusdem Innocentii morte. Si qua tamen hujus examinis acta exstiterint, ea forsitan inter authentica illa instrumenta numerabantur, quæ una cum Miraculis ex negligentia & calamitate civitatis Viterbii deperdita combustaque fuisse, num. 4 ostendimus.

[79] Paucis post annis spem eorum erexit Alexander IV, [non semel frustra conati impetrare, Calisto III] Innocentii successor; qui, ut supra vidimus, translato post ternam apparitionem S. Rosæ corpore, sacros ei honores per solitas Ecclesiæ solemnitates decernere decrevit: fecissetque haud dubie, nisi præmaturus obitus prohibuisset. Hac rursum spe frustrati, usque ad tempora Eugenii IV, qui anno 1431 Petri cathedram ascendit, rem intactam reliquere. Sub illo Pontifice causa resumpta est, at conatu iterum irrito: nam licet Eugenius eorum postulatis benigne annuerit, juridicumque de Sanctæ nostræ meritis ac miraculis examen institui permiserit, felici tamen caruit successu ob rationes num. 82 adducendas. Tandem anno 1455, teste Coretino, rursumque 1456 ad Calistum III delegarunt clarissimum virum Christophorum de Malvicinis legum doctorem ac comitem palatinum una cum F. Luca Benedicti ex Seraphico Ordine S. Francisci, ut rem denuo tentarent. Libellum supplicem, quem eum in finem præfati oratores Pontifici obtulerunt, una cum Processu ad nos transmissum inveni: eumdem Coretinus Italico sermone donatum Vitæ S. Rosæ inseruit. Cum vero contineat fere omnia, quæ in causa Canonizationis a Viterbiensibus pie acta sunt, operæ pretium reor, illum hic exhibere.

[80] Beatissime Pater. Alias pro parte devotorum oratorum vestrorum Viterbiensium, [libellum supplicem offerunt,] virorum archipresbyteri, canonicorum & capituli majoris ecclesiæ Viterbiensis, & magnificorum Priorum populi, Communis hominum & universitatis vestræ civitatis Viterbii, nec non abbatissæ & monialium conventus & monasterii S. Claræ, nunc sub vocabulo S. Rosæ vulgariter nuncupati, exposito Sanctitati vestræ, quod olim sanctæ memoriæ Rosa virgo de Viterbio, dum ageret in humanis, summo Catholicæ Fidei ac devotionis accensa servore, transitoria ac terrena despiciens, & cælestia semper appetens ac æterna, Regulam tertii Ordinis S. Francisci, ab ejus pueritia professa est, & in summa paupertate ac humilitate religionem, quam fuerat ingressa, observabat. Et ita laudabilis conversationis & vitæ, & tantæ pietatis in parentes & proximos, & morum & mentis & corporis castitatis observantiæ cum summa virginitate, ac tot aliis miris insignita virtutibus, & tantæ sanctitatis in ejus vita fuisse asseritur, ut in eam divina clementia suæ benignitatis gratiam in tantum infuderit ac instillaverit, quod tantæ sanctimoniæ pollens nitore, quum seipsam continuis jejuniis, vigiliis & orationibus maceraret in quadam ejus arctissima cellula, ubi ipsa ut plurimum orabat, pluribus miraculis ex virtute omnipotentis Dei, dum vixit, emicuit; & post ejus felicem obitum infinitis claruit miraculis.

[81] Propter quæ præfati vestri oratores, pia commoti intentione, [in quo, expositis variis] contemplantes vitæ ejusdem virginis Rosæ sanctimoniam, illam tamquam Deo gratam & acceptissimam, aliorum imitando vestigia, asscribi SS. Catalogo cupiebant. Felicis recordationis Alexander quartus prædecessor vester, cui per visionem apparuerat, & plurima ejus sanctitatis signa demonstraverat, nisi morte nimis propere esset præventus & de hoc seculo migrasset, ipsam virginem Rosam in aliorum Sanctorum & Sanctarum Dei catalogo firmissime adscripsisset. Deinde revolutis pluribus annorum curriculis propter calamitates ac fortunas vestræ civitati Viterbii occursas, fe. re. Eugenio IV prædecessori vestro humiliter per eosdem fuit supplicatum, ut prius per illos viros graves & expertos, quibus is duceret committendum, de sanctimonia, virtutibus ac miraculis ejus virginis Rosæ receptis informationibus & testimoniis fide dignis, prout tantæ rei pondus exigebat & gravitas, ipsam Sanctorum Dei catalogo asscribi facere dignaretur.

[82] [dilatæ canonizationis causis,] Idem prædecessor intendens & in hujusmodi causa juxta rei gravitatem cum debita deliberatione ac maturitate procedere, dictæ canonizationis supplicationem signavit: quæ ad finem debitum & convenientem postmodum ducta non fuit propter negligentiam illorum, quorum intererat, & desidiam; nec non propter temporum varietatem & immutationem, in hujusmodi causa ad ulteriora non fuit processum. Postmodum vero tractu temporis super hujusmodi materia per clarissimum legum doctorem & comitem palatinum D. Christophorum de Malvicinis oratorem archipresbyteri, canonicorum & capituli, Priorum hominum & personarum, abbatissæ & monialium prædictarum, dignum fore existimantium, quod Thesaurus tam longo tempore absconditus, Christi fidelibus ostendatur, & tamquam lucerna lucens & virginitatis flos ad aliorum exemplar & instructionem pateat, pro exaltatione nominis Domini nostri Jesu Christi ac splendoris gloriæ & honoris eorum militantis Ecclesiæ, super præmissis & aliis prædictam causam concernentibus, Sanctitati vestræ fuit humiliter supplicatum, ut in præmissis opportune providere dignaretur de benignitate Sedis apostolicæ & eadem Sanctitas de præmissis certam notitiam non habens, hujusmodi supplicationibus inclinata, dictam canonizationis causam committere est pollicita. In qua re ad nullum actum extitit processum aut prosecutum propter novas calamitates ac miserias, quæ huic vestræ afflictæ civitati, & seditiones civium intestinas successerunt.

[83] [pro resumenda caussa perorant.] Cum autem, P. sancte, in præsentiarum nihil aliud per oratores eorumdem desideretur magis, eidem vestræ Sanctitati humiliter supplicatur pro parte venerabilis viri Fratris Lucæ, ac clarissimi legum doctoris & comitis palatini D. Christophori de Malvicinis de Viterbio, oratorum, archipresbyteri, canonicorum, capituli, Priorum populi, Communis hominum, universitatis, abbatissæ, monialium conventus monasterii præfatorum; quatenus eadem Sanctitas dignetur committere alicui vel aliquibus ex S. R. E. reverendissimis Patribus, dominis Cardinalibus, prout melius Sanctitati vestræ videbitur expediens esse, dictæ canonizationis causam, & de vita ac miraculis dictæ virginis Rosæ, prout in tanta re convenit, & aliis præmissis se diligenter informent, & cum debita maturitate ac gravitate ad examinationem testium, & alia necesse incumbentia & quomodolibet opportuna, in hujus canonizationis actibus & solemnitatibus alias requisitis procedant, illaque benigne & diligentissime, ut præmittitur, examinata & ruminata & discussa, eadem vestræ Sanctitati referant, ad finem & effectum, quod præfata Sanctitas valeat postmodum dictam Rosam virginem canonizare & in catalogo Sanctorum asscribi mandare, ut moris est. Hucusque exemplar nostrum, nulla temporis adscripta nota.

[84] Postulatis annuit Calistus, qui processum in canonizationis causa instituendum commisit Reverendissimis & Eminentissimis dominis Bessarioni Cardinali Nicæno episcopo Tusculano, [Processus canonizationis indicitur.] Dominico Cardinali Firmano titulo S. Crucis in Jerusalem, & Prospero Colonna titulo S. Georgii ad velum aureum Cardinali. Verum hi aliis curis impediti, pro potestate accepta substituere sibi Paulum Sancta fide Syracusanum, Angelum Alterium Sutrinum, & Angelum Capranicam de Caranzonibus Reatinum, episcopos. Cumque Syracusanus & Reatinus aliis similiter negotiis distenti, eam provinciam recipere nequirent, in eorum loco ab iisdem Cardinalibus subdelegati fuerunt Joannes Viterbiensis atque Tuscanensis, & Nicolaus Hortanus & Civitatis Castellanæ episcopi. Postmodum sese etiam excusavit Sutrinus; quo tamen non obstante, reliqui duo examinare testes & commissam sibi causam tractare aggressi sunt: ita enim habebant in mandatis.

[85] Demum anno 1457 Dominica IV Quadragesimæ dicta De rosa, [& inchoatur.] quæ dies in XXVII Martii incidebat, processui initium factum est. Comparuerunt itaque coram præfatis episcopis Viterbiensi & Hortano commissariis subdelegatis R. P. Lucas Ordinis S. Francisci, & clarissimus legum doctor ac comes palatinus Christophorus De Malvicinis, syndici & procuratores ab archipresbytero & clero ecclesiæ Viterbiensis, necnon senatu populoque ejusdem civitatis, ac denique ab abbatissa & monialibus S. Rosæ constituti. Exhibuerunt illi quindecim articulos, quibus virtutes ac miracula Sanctæ generatim complexi sunt, postulantes, ut super eis testes audirentur. Consulto prætermitto protestationes, decreta edita, reliquumque juris ordinem, tum ne lectori molestus sim, tum quod quædam ex istis instrumentis in apographo nostro desiderentur, ex industria, opinor, prætermissa. Aliqua tamen, quæ ad Sanctæ gloriam magis facere videntur, ex Coretini fide, qui authentica monumenta laudat, enarrabo. Excellentissimus Petrus Ludovicus Borgias capitaneus generalis Sanctæ Sedis, & gubernator ducatus Spoletini ac provinciæ Patrimonii, edictum per omnes jurisdictionis suæ civitates, locaque vulgavit, imperans, ut authenticis litteris Viterbium transmitterent, si qua miracula aut beneficia S. Rosæ patrocinio apud se impetrata cognoscerent: testarenturque, quam in quolibet loco eadem Virgo venerationem publicam obtineret.

[86] Edicto publicato, mox undique imperatæ litteræ Viterbium allatæ sunt, [Litteræ in hunc finem a vicinis oppidis missæ.] quas laudatus Coretinus lib. 5 cap. 6 asserit Processui insertas esse; sed in nostro apographo desunt. Unas idem auctor recitat a Prioribus populi civitatis Balneoregii transmissas: ex quibus pauca ex Italico Latina delibo, ut pateat, quanta apud Balneoregienses fuerit de S. Rosa existimatio: Non possumus, inquiunt, certo scribere miracula particularia (quæ sine dubio innumerabilia sunt) propter calamitatem præteritorum temporum, aut forte inadvertentiam, vel mere (ut credimus) propter negligentiam majorum nostrorum. At omnimode confitemur, rem esse mirabilem, vel potius divinam, dignamque ab omnibus cum reverentia celebrari, tamquam ipsa luce clariorem, quod omnes (absque ullo dubio) in hac parte una voce consentiant, confirmentque, virginem Rosam esse Regis superni sponsam. Hoc dicunt, hoc clamant, hoc affirmant, hoc prædicant viri, feminæ, senes fide digni, juvenes, pueri, puellæ: ita ut ipsi lactentes non cessent in cunis (ut ita dicamus) hæc omnia prædicare, dummodo ipsis data sit loquendi facultas &c. Hæc epistola signatur data Balneoregii anno MCDLVII, XXX Martii. Priores populi civitatis Balneoregii. Et infra; Jacobus de Carolis Cancellarius. Aliorum oppidorum, quæ similes litteras in eumdem finem dedere, nomina tantum recitat laudatus Coretinus.

[87] [Corporis integritas examinatur:] Idem auctor cap. 7 narrat, prædictos antistites commissarios die 2 Aprilis ejusdem anni 1457, una cum procuratoribus utriusque partis, & tribus notariis deputatis, ad S. Rosæ monasterium accessisse, ut quæ de sacri corporis prodigiosa incorruptione affirmabantur, ipsi præsentes examinarent. Quæ cum verissima deprehenderent, videlicet corpus omnis corruptionis expers integerrimum perseverare, & non secus atque animatum, carnis ac membrorum flexibilitatem retinere, unguem quoque olim sacrilege rescissum mirabiliter renatum conservare; mandarunt notariis, ut ea omnia simul cum antiquis inscriptionibus, picturis, & monumentis ejusdem ecclesiæ ac monasterii, in acta referrent, prout apparet, inquit ipse, in Processu: in quo tamen hanc corporis inspectionem ceteraque jam recensita non reperio in apographo nostro: quapropter ea illius fidei relinquo. Præterea cap. 8 producit epistolam Alphonsi Aragoniæ regis, IV Maii ejusdem anni ad Calixtum Pontificem in favorem canonizationis datam; addens illam Latino idiomate scriptam Processui item insertam esse fol. 132; verum ea quoque in nostro exemplari desideratur. Ad processum redeamus.

[88] [testes 264 auditi: Rosa Martyrologio inscripta.] Die IX Aprilis anni 1457 cœpta est juridica examinatio testium fide dignorum, quorum numerus ad ducentos sexaginta quatuor pervenit: ex quibus alii miraculorum, quæ asserebant, oculati testes fuerant, alii ea ipsa in se fuerant experti: Hi omnes nominatim citati & juramenti religione obstricti & secundum juris ordinem examinati, suum respective de vita, virtutibus ac miraculis S. Rosæ testimonium dixerunt. Singulorum testimonia apud me habeo: sed ea, ut jam monui, consulto prætermittam, ne perpetuis earumdem rerum repetitionibus lectori nauseam pariam. Tenuit hoc examen usque ad diem IV Julii ejusdem anni, qua tandem processui finis impositus est, Actaque a notariis clausa & subdelegatorum in hac causa antistitum, Viterbiensis ac Hortani sigillis rite munita fuere: sed solemnis canonizatio neutiquam subsecuta est. Nec tamen omni fructu processus ille caruit, si vera sint, quæ Coretinus habet cap. 9: ait enim, a Calixto III, perlectis ejusdem Actis, sanctitatem absque ulla solemnitate confirmatam esse, ordinatumque, ut Sanctorum catalogo inscriberetur.

VITA
auctore incerto
Manuscripta Processui Canonizationis inserta.

Rosa virgo tertii Ordinis S. Francisci, Viterbii in Italia (S.)

BHL Number: 7339

A. incerto.

PROLOGUS.

[Commendat auctor perpetuam] Quoniam, ut ait Augustinus de vera religione, verba & exempla Sanctorum sunt quædam fragmenta illius panis cælestis, qui de cælo descendit, quæ habent incitare legentium & audientium corda ad amorem divinum & ad devotionem illorum Sanctorum, qui in hac vita perfecta opera peregerunt, hinc nihilo minus a conferre robur ad perfectam & arduam pœnitentiam aggrediendum, & vitæ æternæ gratiam impetrandam. Idcirco Dominus noster Jesus Christus in Euangelio secundum Matthæum non immerito suis discipulis imperavit dicens: Colligite, quæ superaverunt fragmenta, ne pereant. Similiter apostolus Paulus clamat; Quæcumque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt; subaudias de vita & actibus Sanctorum. In quibus verbis satis clare ostenditur, quanta debeat esse fidelium diligentia ad perscrutanda & memoriter retinenda Sanctorum & Sanctarum præcedentium opera; quæ re vera instinctu divino non tam ad illorum gloriam, quam, ut ita dicam, ad omnium eruditionem & vitæ correptionem, in litteris noscuntur esse redacta. Nam sicut dicit Seneca de moribus imprudentium, nisi ad regulas, prava non corriguntur.

[2] Et ideo Christiani fideles cupientes vitam suam corrigere & mores in melius emendare, [Sanctorum ac præsertim tenellarum virginum] debent se * solerti mentali intuitu Sanctorum verba & actus jugiter meditari & quasi ad quoddam speculum, depositis pravis moribus, sacris virtutibus animam venustare, maxime autem ad illa opera virtuosa, quæ in sexu fragili & puellis tenellis est dignatus Dominus demonstrare. Nam si de vita Sanctorum hominum adultorum admirantur hodie homines non modicum, & Deum eorum actibus magnificant & extollunt, qui ætate & viribus in hac vita fuere completi, & ad eorum exempla vitam suam corrigunt & emendant, quanto potius de ardua pœnitentia, fide indefessa & virtuosa opera puellarum sanctarum, quæ ab ipsa pueritia sua cordialiter Christo Domino adhæserunt: certe multo magis, quam de vita beatorum Petri & Pauli, vel Andreæ, qui habuerunt in hoc seculo ætatis & virium complementum.

[3] Et ratio hujus est, quod in creatis minimis in natura, [memoriam & imitationem.] puta, ape vel aranea vel formica, divina sapientia plus relucet, quam in magnis mala mole corporea augmentatis, puta, elephante, bubalo vel camelo. Unde Augustinus in libro Confessionum: Magis miror muscæ agilitatem, quam cameli magnitudinem. Et idcirco de aspera pœnitentia puellarum sanctarum, quæ fuerunt in hac vita minimæ in natura, quantum est ad ætatem & corporis molem, deberent homines quamplurimum admirari & Deum altissimum in earum actibus collaudare, & vitam corrigere & in melius emendare.

[4] [Inter has S. Rosam extollens] Inter alias autem sacras virgines, de quibus non est hodie usquequaque fama diffusa, fuit quædam puella sacra virgo nomine Rosa, quæ quasi quædam venusta cæli rore perfusa, in Viterbiensi viridario fuit orta; & bene successit in virtutibus & sanctitatibus dignum nomen. Nam quod leges clamant, nomen debere esse consequens rei, in virgine Rosa eminet adimpletum. Nam sicut quidem flos rosa super vernalibus floribus pulchritudine stat excelsior, sic virgo Rosa inter cunctas virgines alta sedet. Conjugatis & continentibus altior erigitur saltem virginitatis candore, cum eis virginum felicior vita sit. Igitur sanctitatum longa mora b virgo Rosa ceteras Sanctas præcedit, ut rosa flos alios præcellit quosvis flores. Pascit quidem rosa flos oculos pulchritudine immensa, pascit etiam membra reliqua odoratione extensa; sic Rosa virgo pascit eam videntes sanctitatibus Christianos. Pascit nunc quoque relictarum virtutum suavitatis odoribus cunctos sanos c. Quæ tempore SS. Domini nostri Domini Alexandri Papæ quarti suum diem clausit extremum d.

[5] [ex monumentis fide dignis] De qua ad honorem primo illius cælestis Sponsi, qui delectatur & pascitur inter lilia virginalis pudoris, septus choreis virginum puellarum, cui ab ipsa pueritia hæc sacra Virgo castissimis amplexibus juncta fuit; consequenter vero ad honorem & laudem ipsius virginis Rosæ, ad cujus commendationem & famam aliqua enarrabo, quæ in quibusdam instrumentis e antiquis a fide dignis & devotis personis relata inveni, atque fideliter conscripta, sicut supradictæ personæ, se a supradictæ virginis Rosæ ore audivisse & vidisse testatæ sunt. Ideoque sanctitates describere & miracula B. V. Rosæ omni posse *, præsenti volumine nos conamur, nec * non perlectæ nigræ vetustatis diurno nubilo scientium abnegent mentes f, cum hominum memoria labilis feratur & vana, juxta quod ostendit moralis Seneca: Memoria nihil perdit, nisi id, quod non sæpe respexit.

[6] [ejusdem vitam fidelibus imitandam conscribere aggreditur.] Ideoque stilo etiam aggredimur vitam miram præfatæ Virginis relaxare, ne queat latere posteros, ut hiis scriptis in electione cognita diligatur, dilecta appretietur & appretiata dirigat * imitationem sui, quos cura beatitudinis semper angit. Nam quidem si latuisset, ignoraretur, & ignoratæ nulla esset imitatio, nec cupido, quia illos, quos nescimus, nullatenus possumus imitari, teste in hiis Augustino: Res incognita non diligitur: Magis dilecta magis appretiatur, ut ait Boëtius. Quisnam cupit, quod nescit? Et iterum moralis poëta quidam: Quod latet, ignotum est, ignoti nulla cupido. Fateor, nec quidem posse connumerari cunctas virtutes, signa ac prodigia, quas * Dominus noster Jesus Christus beatæ Rosæ meritis operari dignatus est, etiamsi membra corporis verterentur in linguas: sed nos de multis hiis pauca hic descripsimus.

ANNOTATA.

a Supple possunt. Sensus itaque est, quod exempla Sanctorum non minus juvent ad arduam pœnitentiam viriliter peragendam, quam ad divinum amorem venerationemque Sanctorum in legentium animis excitandam.

b Per longam moram virtutum intensionem & excellentiam intellige, non moram temporis: in tenella quippe ætate obiit, similis illi, de quo Sapientiæ 4 dicitur: Consummatus in brevi explevit tempora multa.

c Felicianus in Hist. Viterb. legit: cunctas sacras. Sanos tamen utrumque nostrum Ms. habet: sensus esse potest: Rosa pascit suavitatis odoribus omnes sanos, id est qui sana sive Christiana mente virtutes illius meditantur.

d Adi Commentarium a num. 8.

e Habuisse compilatorem hujus Vitæ ad minimum duo instrumenta, quæ descripsit, satis patet ex fragmento secundæ Vitæ, ubi repetit ea, quæ jam tradiderat. Patet etiam ex inconcinno & perturbato modo, quo narrationem suam texuit, ita ut centones varios, vix observato ordine, consuisse mihi videatur.

f Obscura ac vitiosa hac periodo significat, ideo se scribere Vitam S. Rosæ, ne, qui ejus facta jam norunt, eadem obliviscantur, dum eorum memoriam opportuna lectione nequeunt refricare.

* se abundat

* i. e. conatu

* l. ne

* supple ad

* quæ

CAPUT I.
Pia pueritiæ ac adolescentiæ studia & miracula.

[Prædestinationis gratia ab ipsa infantia in Sancta eluxit, dum mortuam suscitavit,] Æternus autem rerum conditor, ut ait Apostolus, ante mundi constitutionem electos prædestinavit, & prædestinatos ad regnum suum vocavit sola gratia, nulla necessitate seu meritis præcedentibus. Quæ quidem gratia in Sanctis & electis, ut dicitur, demonstrata est dudum in quibusdam, antequam progrederentur ex utero, ut Hyeremia a & Joanne Baptista b, qui in adventu Domini exultavit in utero. In quibusdam vero demonstrata fuit ab ipsis ipsorum cunabulis, ut patuit in beato Nicolao c, qui die, quo natus fuit, stetit in pelvi, & bino hebdomadæ die cœpit non sugere mammas. In quibusdam aliis apparuit hæc gratia in pupillari ætate, sicut in beata Agnete d, Agata e & pluribus, quæ sustinuerunt martyrium in pupillari f & tenera ætate, sicut etiam patuit suo modo in hac puella virgine Rosa, quæ, ut scribitur in supradictis instrumentis, tam jucundum Deo habitaculum in sua pueritia apparuit, tamque grata sibi * extitit, ut, dum esset trium annorum, avunculam, quæ per diem mortua fuerat, resuscitavit * g.

[8] In pupillari autem ætate cœpit hæc Virgo devote cum matre sua ad ecclesiam pergere, prædicationes autem Fratrum Minorum frequenter audire & verbum Dei cum intentione mentali devota percipere. [divino cultui & corporis macerationi dedita fuit: panem in rosas convertit:] Quam ob rem cœpit mundum & mundanorum ludibria spernere, cupidorum avaritiam devitare, carnales illecebras vehementer horrere; cœpit insuper Dominum Jesum Christum tota mente diligere, ad ipsum affici & ei totis visceribus adhærere ac per hoc mundo, diabolo & eorum pompis simpliciter & irrevocabiliter renunptiare. Cœpit jejuniis corpus suum arcere, victum sibi substrahere & substractum pauperibus erogare h. Fuit autem Virgo præfata tantæ pietatis & misericordiæ in pauperes Christi, ut cum una dierum panes pauperibus erogandos ex domo parentum portavit, uti solita erat & consueta, ad mandatum patris interrogantis, quidnam in sinu deferret absconsum; illa illico, sinu aperto & patefacto cum summa obedientia, ejus sinus rosis diversorum colorum plenus apparuit.

[9] [aves ad eam convolant, amphoram fractam puellæ integram restituit:] In tantum, ut, divina in eam continuo superveniente clementia, aves ad eam, dum comedebat, accurrerent, & micas panis in ejus sinu manducarent. Quæ Virgo tanta omnipotentis Dei gratia suffulta, cum in ejus pueritia cum aliis puellis se conferret ad fontem cum amfora * pro aqua exhaurienda, ut moris est, & uni illarum puellarum amfora, quam portabat, rumperetur & in plurima frusta divideretur, increpata ab ejus parentibus, prout puella præfata falso retulerat, quod B. Rosa huic casui more puellarum præstiterat occasionem; accesserunt ad locum, ubi amfora rupta erat, & ejus frustis & particulis simul reductis, meruit Virgo præfata, ut omnipotens Deus ejus potentiam demonstraverit super eam, ut tot frusta hinc inde conspersa & divisa, ad proprium locum eorum reducerentur, acsi numquam rupta fuisset. Et sic amphora puellæ restituta est integra & sana absque aliquo nocumento & defectu, ex gratia omnipotentis Dei, dictæ beatæ Rosæ meritis exigentibus.

[10] [mulierem mirabili indicio furtum suum cogit fateri: confessam pœna liberat.] Propter quæ meruit etiam Virgo præfata, ut cum semel a quadam ejus commatre i esset sibi furto substracta quædam gallina storina k, & per dictam commatrem id negaretur, summa Dei justitia voluerit, quod in dextera parte vultus sui pennæ ejusdem coloris subtractæ gallinæ visibiliter apparerent: quæ propter hanc novitatem sibi contingentem & occursam * furtum gallinæ confisa * dictæ Virgini ejus commatri, pennæ illico ex ejus facie miraculose disparuerunt l. Propter quæ miracula ab omnibus tunc existimabatur virgo Rosa in sanctam mulierem ventura, si viveret, cum tantum gratiæ in eam summus Deus infunderet m.

ANNOTATA.

a Vide Jeremiæ caput 1. De hoc sancto Propheta actum est tom. 1 Maii, die 1.

b Lege Lucæ caput 1 ℣. 44. De eodem actum est tom IV Junii, die 24.

c Loquitur de S. Nicolao episcopo Myrensi, cujus Acta discutienda venient 6 Decembris.

d S. Agnes decimo tertio vitæ suæ anno illustri martyrio coronata est. Acta ejus illustrata reperies tom. 2 Jan., die 21.

e De hac Virgine martyre consule tomum 1 Februarii, die 5.

f Pupillaris ætas, in puellis ea proprie est, quæ duodecimum nondum annum explevit: verum hic pro minorenni sumitur.

g Nihil peculiare de hoc miraculo reperi: idem tamen refertur in Officio a S. Rituum Congregatione concesso.

h Coëgit me inconcinna compilatoris narratio, qui, ut in Commentario monui, quæcumque reperit, nulla ordinis ratione habita, refert, ordinem immutare: omissis enim, quæ aut in pueritia, aut pueritiæ ætate proxima egit, subjungit ea, quæ maturiorem ætatem exigunt. Dabimus ea capite 2 a num. XI: interim ipsissimis auctoris verbis narrationem prosequimur.

i Commaternitas est affinitas spiritualis, quæ inter mulierem, quæ de sacro fonte infantem suscipit, susceptique parentes intercedit.

k Storina barbara vox ex Italica Stornello, quæ sturnum, & colorem sturnorum similem significat, deducta. Storina igitur gallina dicitur, quæ plumis sturnis est concolor.

l Pro veritate hujus prodigii spondere non ausim.

m Hucusque perturbatum ordinem, ut monui supra, debui corrigere.

* l. illi

* l. resuscitaverit

* l. amphora

* l. occurrentem

* al. confessa

CAPUT II.
Graviter decumbens jubetur a Deipara tertium Ordinem S. Francisci amplecti, & hæreticos redarguere; quod subito sanata exequitur: patrem piis cœptis obsistentem in sua vota flectit.

a

[Gravi morbo afflicta cognoscit statum plurium defunctorum; & a Deipara invisitur;] Procinctu autem temporis facta manu Domini super eam, cœpit prolixi languoris gravedine ægrotare, in qua quidem valetudine cum teneretur ab astantibus jam morti propinqua, subito apertis oculis cœpit loqui. Fatebatur autem circumstantibus sibi, bonorum & malorum recedentium statum intueri. Etiam nonnullas Sorores, quæ per viginti annos ante ortum suum decesserant de hac vita, & quas numquam viderat, cognitione clarissima cognoscebat, ac propriis nominibus convocabat b. Sic igitur jacens & lectulo decubans florigera virgo Rosa, apparuit ei gloriosissima Mater Dei monilibus immensis ornata, & tamquam sponsa pulcherrima decorata corona & ex utraque parte sui virginum vallata choreis *: quam intuens virgo Rosa sibi circumstantibus dixit: Ut quid tam incuriales * estis, ut quid tantæ vos tenent moræ, ut ei minime assurgatis? Surgite igitur, eamus obviam ei.

[12] Et protinus surrexit de lecto & cum præfatis sibi astantibus egressa est domum & ivit obviam Reginæ regiæ Matri Dei; [& sanatur, a qua tertiam S. Francisci regulam amplecti & hæreticos ad fidem reducere jubetur:] quam sic affata est dulciter Virgo Mater lilia fragrans: Rosa in summo assumens * virgulto cum aliis florigeris virginibus complantata, respice me mentalibus oculis sic ornatam, & ad exemplar mei taliter te ornare non differas, & sic ornata & mulierum comitiva c honesta associata ecclesiam Præcursoris Joannis & pauperculi confessoris Francisci d devotissime visitabis. Demum ad ecclesiam S. Mariæ in Podio e remeabis & ibi in Missarum solemniis tonsuram recipies capillorum & depositis mundalibus vestimentis & ornamentis, sicque induta cilicio cordaque tui aselli succincta, summi Sponsi connubia celebrabis: quibus devote & cum laudibus Dei peractis, admisso sic pœnitentiæ habitu, ad domum paternam redibis, ibique in sanctæ conversationis habitu orationi & laudibus divinis vacabis. Exhortationibus insuper proximorum ferventer insistes, insolentes & a Fidei tramite exorbitantes viriliter & audacter, omni timore postposito, redargues. Et si propter hæc a parentibus, vel domesticis, vel extraneis redargutiones & incommoda patieris, patienter tolerare non desinas; nam ex hiis meritum, & post meritum præmium consequeris æternum. Illi autem, qui obsecundare voluerint, gratias a Deo consequentur, æternam vitam & dona: qui autem contradixerint tibi, seu spreverint, & finaliter perseveraverint, infortunia cruenta recipient: & hiis dictis Virgo Mater Dei disparuit. Hæc autem omnia supradicta audiens virgo Rosa a Virgine Matre, sequenti die cuncta sibi injuncta per ordinem executioni mandavit f.

[13] [patrem sanctis suis laboribus obnitentem placat.] Verum cum multitudo gentium * assidue veniret ad domum B. Virginis ad videndum hæc, quæ faciebat; pater cœpit eidem Virgini minari, & dicebat ei: Si hæc, quæ facis non dimiseris, omnes capillos tui capitis detruncabo: & Virgo respondit; Non curo, quia pro nobis fuerunt pili barbæ Domino nostro Jesu Christo detruncati, & hæc pro ipso ego sustinere non timeo. Et pater dixit: Si non dimiseris, ego forte * te ligabo: & præfata Virgo respondit: Et Dominus noster ligatus fuit ad columnam; & ego pro eo ligari non timeo. Et dicebat patri suo cum magna devotione & fortiter plorando: Pater noli contradicere mihi; si vero mihi non contradixeris, Dominus noster Jesus Christus associabit te cum angelis suis in Paradiso: & si mihi contradixeris, non dimittam ob hoc, quia Dominus præcepit mihi, quod hæc faciam. Et pater incepit plorare & dicere: Filia fac cum benedictione Dei. Et tunc beata Virgo dixit patri & avo & presbytero & aliis astantibus suis ac præfatæ dominæ Sitæ g: Benedicite me in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Et continuo mulieres veniebant ad dictam Virginem & ipsa accessit cum hiis, quæ secum fuerant ad ecclesiam & dicebat ad illas: Quælibet vestrum quam primum vadat ad ecclesiam & oret pro toto populo Christiano.

[14] [Apparet ei Christus cruci affixus, ex cujus aspectu acerbissimo dolore afficitur.] Paucis admodum elapsis diebus apparuit ei Jesus Christus veluti crucifixus: ad cujus visum crudele spectaculum commota sunt viscera ejus & tam ingentis doloris & compassionis aculeo pertransivit animam ejus, ut per spatium dierum plurium a tonsione pectoris & decapillatione capillorum atque laceratione aliorum membrorum minime declinaret h. Ex tunc autem crucifixi Jesu & Virginis gloriosæ imaginem semper in suo pectore deferebat; & quia amor mentem amantis quiescere non permittit, de lectulo surgebat de nocte, & per vicos & plateas civitatem circuibat, laudes divinas modulatis vocibus decantando.

ANNOTATA.

a Hic indicata narrantur in secunda Vita, sed hinc inde adduntur aliqua, quæ in priori desiderantur. Non abs re duxi ea huc transferre. Postquam auctor retulit prædictam de bonorum ac malorum meritis visionem, sic prosequitur: Et hæc fecit die Martis usque ad diem Mercurii: die vero Mercurii in nocte cum mater B. Virginis & multæ aliæ mulieres custodirent eam & crederent, quod ipsa emitteret spiritum, & mater vellet sibi dare ad comedendum; & B. Virgo dixit matri suæ: Nolo comedere, quia cras erit vigilia B. Joannis Baptistæ, & continuo surrexit cum magno gaudio & laudabat Dominum & B. Virginem Mariam & B. Annam & omnes Sanctos & Sanctas Dei, & rogabat Deum, quod daret potentiam & virtutem regi Franciæ perdendi illas gentes. Hæc ille, circa quæ pauca notanda sunt. Coretinus lib. 2 cap. 8, cui more suo adhæret Giannellus, ex hoc, ut videtur loco, scribit, S. Rosam in extasi spectasse S. Ludovicum Franciæ regem cum suo exercitu in obsidione Damiatæ eadem hora & momento periclitantem: cumque pro eo preces fudisset, urbe potitum cognovisse. Porro id contigisse ait die Jovis XXIII Junii in vigilia S. Joannis Baptistæ anno MCCXLIX. Verum hæc non subsistunt. Nam primo S. Joannis Baptistæ Vigilia anno 1249 non incidebat in diem Jovis, sed Mercurii: unde verba illa: Et hæc fecit die Martis usque ad diem Mercurii: die vero Mercurii in nocte &c. Sic accipienda sunt, ut intelligatur nox illa, quæ dici Mercurii initium erat, non finis. Neque obstat, quod die Mercurii dixerit: cras erit Vigilia, per cras enim matutinum tempus significavit: nam non erat, cur die Mercurii jejunaret propter Vigiliam S. Joannis Baptistæ, si ea in diem Jovis incidisset. Deinde falsum est, S. Ludovicum cum exercitu suo die 23 Junii anni 1249 in prædicta obsidione periclitatum, ac Damiata potitum esse; jam enim urbem illam a sexta ejusdem mensis die in suam redegerat potestatem, ut in Actis prædicti sancti Regis videre licet tom. V Augusti die 25. Dicendum igitur est,vel diem oblatæ visionis ab auctore Vitæ male assignari, vel per visionem illam obsidionem occupationemque Damiatæ non fuisse repræsentatam, vel saltem non nisi præteritam potuisse exhiberi.

b Hanc arcanorum cognitionem testantur etiam & probare parati sunt testes in Processu infra num. 5.

c Vox Italica, quæ proprie comitatum, quo quis honoris causa stipatur, significat.

d In hunc Sanctum singulari quadam devotione ferebatur.

e Erat hæc ecclesia illius parochialis, sanctæ Mariæ de Podio dicta a clivo, ubi templum parœciæ situm est, inquit Giannellus lib. 1 Vitæ cap. 1. Derivatur autem a voce Italica poggio, quæ collem significat.

f Quomodo id exsecuta sit, refert Vita secunda, unde excerpo sequentia: Et incontinente se quidem in terram & in crucem prostravit lugens, adhærens matri suæ: Mater omnes res ac delicias hujus seculi tibi relinquo: ac continuo rogavit matrem dicens: mater volo, quod domina Sita induat mihi tunicam & cingat mihi cordulam & tundat (imo tondeat) mihi capillos sicut clerico. Et statim dicta domina Sita venit ad beatam virginem Rosam, & dixit illi: Filia non sum digna facere hæc, quæ dicis. Et ipsa respondit: B. Virgo Maria præcepit mihi, quod tu modo induas mihi tunicam de cilicio, quam ad caput lecti sui habebat. Et ipsa domina Sita respondit & dixit: Filia, permitte consanguineos tuos. Et Virgo respondit: B. Virgo Maria præcepit mihi, quod te instigem, ut facias, quæ tibi dixi. Et mater dixit ipsi: Filia non habeo cordulam: & ipsa respondit: Non habes unam cordulam asini? Et mater fecit sicut ei præcepit. Tunc dicta domina Sita fecit, quidquid sibi præceperat ipsa Virgo. Refert dein biographus Sanctam, comitantibus multis mulieribus, assignatas ecclesias adiisse, & reliqua, quæ a Deipara mandata erant, fuisse exsecutam. Porro aspero hoc habitu teneram illam Virginem usam esse, asseritur etiam in Processu loco supra citato, ubi dicitur: Cum laboraret in extremis, voluit cilicio asperrimo ac durissimo indui, & ejus aselli cordula (id est, qua asinus alligatus erat) præ devotione accingi. Coretinus l. 2 cap. 10 & cum eo Rinaldus & Giannellus, aiunt creditum fuisse,quod vestis illa, cum Deipara Virgini appareret, divinitus esset allata: sed scriptores illi omnia tantopere exaggerant, tamque mirabilia reddere conantur, ut soli eorum auctoritati tuto credi non posse existimem. Certe neutra Vita fundamentum sufficiens præbet rei tam mirabili asserendæ.

g Quænam hæc domina Sita fuerit, nusquam indicatur: forte fuit aliqua Tertiaria S. Francisci.

h Apparitionem hanc cum aliis quibusdam circumstantiis accipe ex Vita secunda. Præterea cum tunc (paulo post assumptum pœnitentiæ habitum) Dominus noster Jesus Christus in cruce apparuit eidem Virgini. Et ipsa Virgo in mente incepit extrahere capillos sibi & percutere se in facie ac pannos sibi dividere, & plorabat cum magna devotione, & fecit se portari ad ecclesiam, & prostravit se in crucem & dicebat ei plorando: Pater, quis te crucifixit? Et dum ita plorabat, surrexit quidam dominus & traxit ipsam de ecclesia & duxit ad domum suam. Quæ Virgo cum ducta esset ad domum suam, tribus diebus se marturivit [Note: ] [l. marturiavit, quod apud Cangium in Glossario idem est, quod martyrizavit] semper plorans. Texit dein narrationem fabellæ simillimam. Postea vocavit matrem suam & dixit ei: Mater porta mihi parum herbæ; & mater abiit & portavit sibi aliquantulum de menta. Et B. Virgo dixit: Pone super pectus meum & mitte stare. Et ipsa Virgo dimisit ipsam aliquantulum, & postea accepit eam cum manu & dixit matri: Mater accipe herbam istam & habeas eam nimis caram, quia Dominus noster Jesus Christus benedixit eam supra pectus meum. Quid hæ nugæ sibi velint, non capio. Audi tamen lepidam Coretini, Rinaldi, ac Giannelli interpretationem. Ajunt illi, Christum Virgini secundo apparuisse non jam crucifixum, sed cælesti gloria conspicuum, a quo postulavit (verba sunt Giannelli lib. 1 cap. 9) ut pectus consecraret sibi una cum suaveolentis mentæ fasciculo, quem a matre e domestico vase compactum afferendum curaverat, atque inibi collocarat, utque arctum conclave suum & angulum illum domus dedicaret, illum cum S. Mariæ rosarum cœnobio, cui erat conterminus (quod cœnobium suum vocavit, cum rem matri retulit) in unitatem coiturum, suæque mortalitatis exuvias in eodem cœnobio servatum atque observatum iri, prophetico more præsentiens. De prædictione illa postmodum sermo recurret: sed pectoris ac anguli per mentæ fasciculum consecratio anilibus fabulis mihi proxima videtur. Quod autem secundam Christi apparitionem spectat, penes scriptores illos sit fides.

* l. choris

* i. e. inhumanæ

* forte assurgens

* i. e. populi

* i. e. fortiter

CAPUT III.
Ob refutatos hæreticorum errores ab urbis præfecto cum parentibus exsulare jussa Surianum se recipit, ubi mortem Frederici II vaticinata, Vitorchianum migrat: incolas piis monitis instruit, cæcam illuminat, in ardenti rogo illæsa perseverans hæreticæ mulieris pervicaciam flectit.

[Catholicam fidem, spretis hæreticorum minis, publice profitetur:] In simplicitate nempe cordis Christum Jesum quotidie gentibus prædicabat a, bonis bona pronuntiando æterna, & malis supplicia sempiterna. Contra hæreticos autem horribiliter sæviebat, & eorum hæreses argumentis sensibilibus confutabat, argumenta illorum falsa replicabat, & cunctis audientibus, dictorum argumentorum falsam apparentiam apertis rationibus luce clarius ostendebat. Itaque cunctis audientibus liquido videbatur, & erat, quod per ejus os loqueretur Spiritus, cum quæcumque locuti sunt Sancti Dei, per os Spiritus sancti locuti sint. Hæretici autem, qui tunc in Viterbio ut infra triticum zizania pullulabant b, contra hanc Virginem ut canes rabidi fremere cœperunt, & ut a verbis obmutesceret Fidei, præmissis comminationibus indixerunt. Virgo autem Christi in Dei amore & Fidei fulcimento firmata, comminationibus spretis, & terroribus cunctis depulsis, loquebatur contra eos cum fiducia verbum Dei, asserens, se paratam pro favore Fidei Catholicæ & defensione mortem libentissime substinere.

[16] Audientes autem hæc insani hæretici atque perfidi, [quapropter cum parentibus urbe ejecta] adierunt præpositum civitatis, qui tunc per imperatorem hæreticum Federicum c in civitate Viterbii præsidebat, & quantum possibilitas affuit, sibi * successerunt *, quod nisi illam cum parentibus suis de civitate Viterbii expelleret, populus dictæ civitatis contra se commotionem faceret, & post commotionem insultum, & post insultum expulsionem reciperet. Quo audito, dictus præses, missis apparitoribus suis, jussit virginem Rosam cum parentibus suis d accersiri, & peregre proficisci. Quibus præsentatis sub pœna personali & omnium suorum bonorum proscriptione mandavit, ut statim de civitate deberent exire. Illi autem audientes hoc immane præceptum, & temporis asperitatem rigiditate glaciëi, nivium & algoris videntes, rogaverunt, ut mandatum temperaret, & supersederent, quoadusque asperitas temporis declinaret. Nam si recederemus nunc, inquiunt, mortis nobis periculum immineret. Præses autem irato animo replicavit mandatum, asserens se idcirco accelerare egressum, ut mortis periculum non evadant.

[17] Parentes autem virginis Rosæ, imperantis jussione urgente, [asperrima hieme Surianum pervenit: ubi] egressi sunt civitatem, pergentes per aspera montis Cimini e, & concava vallium ipsius plenarum nivibus per totam diem. Die vero secundo devenerunt Surianum f. Existente * autem cum suis parentibus virgo Rosa ibidem, [impii Frederici II mortem divinitus cognitam annuntiat.] & de nocte in visione per angelum recepto divino oraculo, de mane vaticinata est in populis dicens: Audite Christi fideles & lætamini confidentes, quod usque ad paucos dies habebitis nova trophea g. Hoc autem vaticinium factum est a beata Rosa in Vigilia B. Nicolai. Paucis autem elapsis diebus nova fuerunt delata Viterbium, quod Federicus imperator hæreticus, qui persequebatur Ecclesiam Dei, in Vigilia B. Nicolai h defunctus est. Lætata est igitur S. Mater Ecclesia de tanto persecutore detracto, & prophetia virginis Rosæ auctentica reddita & probata.

[18] [Inde Vitorchianum ingressa, incolarum animos ad pietatem instituit, cæcam a natalibus visu donat:] Decedens autem de supradicto castro virgo Christi Rosa cum parentibus suis, venit Vitorchianum i & ibidem diebus aliquibus k commorata est. Mares autem & mulieres castri illius susceperunt eam lætabundo animo & devoto; & illa, ut simplex erat, simplici confabulatione exhortabatur illos ad depositionem vitiorum & ad susceptionem bonorum morum & sanctarum virtutum. At illi cum devotione audiebant eam, & quotidie recipiebant ab ea monita salutis. Interea in castro prædicto erat quædam virgo nomine Delicata, quæ ab ipsa sua nativitate caruerat virtute visiva. Quam quidem parentes ipsius ad virginem Rosam adduxerunt, supplicantes obnixe, ut dignaretur pro ea orare atque suis humilibus precibus & Deo caris virtutem, qua carebat, visivam recuperaret. Virgo autem Rosa, precibus eorum commota, sese in orationem dedit: facta autem oratione, surrexit, & imponens manum lumen sibi * recuperavit optatum.

[19] [hæreticam frustra conata convertere,] Præterea autem in eodem, quod diximus, castro Vitorchiani erat quædam hæretica l perfida, quæ contra Fidem Catholicam quotidie horrenda latrabat & verbis virginis Rosæ, quantum poterat, obsistebat: sed virgo fidelis Rosa dictam hæreticam veritatis jaculis feriebat, & altercando & disputando claris rationibus confutabat. Sed quid plura? Cum nec sic acquiescere vellet, cogitavit virgo sanctissima Rosa convertere eam per virtutem fidei sibi infusam; videlicet per jejunia prolixi temporis spatio tracta, ut evidenter hæretica comprehenderetur, & per m viam naturæ nullatenus fieri possent. Quapropter obtulit, se jejunaturam viginti diebus, in quibus nihil sumeret alimenti, & tamen virtute suæ fidei absque læsione aliqua incolumis permaneret. Inquit hæretica: Lupi & grues longo tempore abstinent & vivunt: quod natura contulit illis, & tibi posset hoc ipsum facere.

[20] [ingentem rogum accendi jubet: in eoque diu illæsa perseverans, pervicacem mulierem Christo lucratur.] Videns autem Christi Fidelis, quod hæreticam illam nec per rationabilia verba, nec per exemplaria facta poterat a perfidia revocare, fecit magnum ignem parari, & rogavit sacerdotes, ut pulsarent campanas ad hoc, ut populus conveniret ad tale spectaculum: & confidens de Dei clementia, pro cujus fide & lege certabat, in medium prosiluit ejusdem, & hinc inde pluries se revolvens flammarum globis vallata undique, tam diu ibidem moram contraxit, quamdiu ignis ille totaliter fuit extinctus. Finaliter inde exiens, & sospes coram hæretica gradiens, dicti castri plebe adstante, absque ustione vestimentorum & corporis sic illæsa apparuit, acsi inter flores roridos commorata fuisset n, clamans & dicens: Jam depone infidelitatem tuam & devota mente subde te legi divinæ. Ad cujus stupendum miraculum prava illa hæretica stupefacta, infidelitate deposita, ad fidem Christi totaliter se convertit; sicque populus cunctus astans ad laudem prorupit Altissimi, gratias Christo agens, qui tantam virtutem virgini Rosæ contulit.

ANNOTATA.

a Quod Sancta piis exhortationibus populum instruxerit, & efficacibus argumentis convicerit hæreticos, habemus etiam ex Actis Proceßus num. 4 & 6; quod certe satis mirabile est in tam tenera puella. At mihi incredibile apparet, quod Coretinus lib. 2 cap. 15 & lib. 3 cap. 12 ait, videlicet, eam non modo in ecclesiarum exedris ad concionem dixisse, verum etiam postmodum ad id ipsum factitandum, ab Innocentio IV apostolicam facultatem accepisse. Anno MCCLII concessit (Innocentius IV) illi auctoritatem apostolicam prædicandi libere, uti faciebat, Euangelium Christi: inquit loco postremo, nullum tam insolitæ rei testem, nullum instrumentum producens. Quare miror, Giannellum tam facile id credidisse lib. 1 cap. 17, ubi eam concessionem adductoex S. Scriptura exemplo persuadere conatur his verbis: Anno MCCLII prædicandi verbi divini Sacrarumque Litterarum exponendarum ei facultatem motu proprio est largitus. Neque enim vetatur Christi Vicarius heroicæ sanctitudinis fæminis hujusmodi facultatem concedere; cum eam ipse Christus Dominus mulieribus dederit, eas ad erudiendos de suo ad vitam reditu Apostolos amandando. Itane vero? Quam recta hæc sit comparatio, judicent eruditi. Ego quid in hac parte Christi Vicarius possit, non disputo; sed donec alia argumenta proferat Giannellus, non persuadebit mihi, apostolicam illam auctoritatem facultatemque puellæ duodenni aut undenni, qualem ipsi eam faciunt, ab Innocentio IV reipsa concessam esse. Multo credibilius in Processu dicitur per plateas & vicos divinas laudes celebrasse, & sæpe in saxo quodam ad populum sermones habuisse: nusquam in templorum exedris id fecisse traditur: & sane ego tenellam Virginem humilitatis amantiorem fuisse credo, quam ut mulier in ecclesia loqueretur.

b Invaluisse sub Frederico II in Italia hæreticos testatur Innocentius IV in epistola ad FF.Prædicatores data de hæresi per Insubriam exstirpanda. Habes eam apud Raynaldum ad annum 1251 num. 33 & seqq. Unde hæc pauca desumo: Olim enim dum vivebat perfidus ille tyrannus (Fredericus II) non potuit libere contra hujusmodi pestem, præcipue in ipsa Italia, eo impediente, procedi, cum non impugnaret, sed foveret potius pestem ipsam: de qua cum evidenter haberetur suspectus, exigentibus nihilominus aliis multis & enormibus suis excessibus, fuit a nobis in Lugdunensi concilio condemnatus.

c Fredericum II designat, qui, licet hæresim aperte professus non sit, de ea tamen evidenter suspectus habebatur, ut ex Innocentio IV mox diximus. Porro difficultas hic est, qua ratione quisquam tum temporis pro imperatore Viterbio præfuisse dicatur. Nam prout ex sequentibus patebit, hæc debuerunt contingere anno 1250: jam vero ex allatis apud Raynaldum aliosque passim annalistas scriptoribus constat, quod Viterbienses, qui anno 1240 a Pontifice ad Fredericum defecerant, anno 1243 ad Ecclesiam redierint. Verum dicendum est, Fredericum ea urbe postmodum rursus potitum esse. Tradit id Petrus Coretinus De episcopis Viterbii, in Scambio XV episcoposic scribens: Sub idem tempus eodem Innocentio (IV) pontifice a Friderico cæsare fugato cum Cardinalibus suis, civitas Viterbii, quæ pro Apostolica Sede custodiebatur, ab imperatoris exercitu obsessa, ob hostiles incursus, nefarias cædes crebraque incommoda, auxilio omnino destituta, viribusque lassata, ac bello non modo tunc imminente, verum etiam fame atque peste plurimum oppressa, in calamitatibus, ineunte anno MCCXLVII miserrime succubuit. Hucusque Coretinus: cui consentit Ughellus Italiæ sacræ tom. 1 Col.um. 17, ubi id confirmat diplomate Innocentii IV, quo Viterbiensi populo relictis Frederici partibus ad Ecclesiæ obsequium redeunti præteritorum veniam indulgens eum sub Apostolica protectione suscepit. Exordium illius est: Non est in justo malorum vindice. Datum autem est Perusii XV Kal. Maii, anno nono: adeoque anno Christi 1252. Porro diploma loco citato totum reperies.

d Vita secunda eamdem rem narrat in hunc modum: Et postmodum vero, cum beata Rosa pergeret per civitatem Viterbii assidue cum cruce in manibus & laudaret nomen Domini nostri Jesu Christi & beatissimam Virginem Mariam, quidam, qui tunc pro imperatore Federico præsidebat civitati Viterbii, rogatus a quibusdam hæreticis, qui in eadem civitate publice tunc temporis morabantur, quod eam extra civitatem expelleret, fecit ad se matrem B. Virginis Rosæ (vocari) & præcepit eidem sub pœna bonorum omnium & personæ, quod se de prædicta civitate usque ad aliam diem sequentem cum tota sua familia separaret. Et cum mater B. Virginis ad domum reverteretur, & hoc nunptiaret familiæ suæ, sicut præceperat ei Potestas (id est supremus urbis rector,) pater dictæ Virginis ivit in continenti ad Potestatem & rogavit dicens: Domine miserere mei & familiæ meæ, quoniam si in isto tempore exiremus de civitate, propter nives, quæ jacent per montes & valles, omnes moriremur. Et dictus Potestas eidem respondit; Ideo vos expello, ut omnes moriamini. Qui reversus ad domum, cum tota familia & rebus suis exivit civitate Viterbii, & semper ningebat &c.

e Mons est Hetruriæ in provincia Patrimonii, indigenis la montagna di Viterbo dictus, ad cujus radices Viterbium situm est.

f Surianum (Italis Soriano) castrum est in eodem Cimino monte, teste Coretino, exstructum, octo milliaribus Italicis distans Viterbio. Huc ut pervenirent prædictus mons periculoso sane tempestate hyberna itinere peragrandus fuit, ut patet ex tabula, quam suæ Etruriæ metropoli præfixit Franciscus Marianus.

g Idem vaticinium refertur in Vita secunda: Et iverunt ad quoddam castrum, quod Surianum nomine appellatur. Et cum perveniret ad dictum castrum beata virgo Rosa, cœpit dicere sicut sibi ab angelo fuerat nuntiatum, quod antequam sint multi dies, amici Dei habebunt magna nova. Et hoc dixit in Vigilia S. Nicolai: quæ cum dixisset, iverunt nova Viterbii non post multos dies, quod Federicus imperator debitum naturæ exolverat in Vigilia B. Nicolai.

h Consule Commentarium num. 14

i Aliud Hetruriæ in provincia Patrimonii castellum, secundum Baudrandum octo, secundum Coretinum quatuor tantum milliaribus distans Viterbio. Italis Vitorchiano dicitur; Latine Orchianum, Vitorchianum, & Vicus Orchianus appellatur.

k Vita secunda habet: Stetit (id est commorata est) ibidem per tres dies: Verum hoc spatium angustius videtur, quam ut commode Sancta nostra patrare potuerit, quæ mox referenda sunt. Forte per triduum illud, nondum perspecta illius sanctitate, nonnisi ut vulgaris peregrina habita est.

l Coretinus, Rinaldus ac Giannellus eamdem etiam magam fuisse asserunt, quæ præstigiis suis incolas ad hæresim pelliceret. Fidem penes ipsos relinquo.

m Sensum hiulcum sic restitues: & per ea, quæ per viam naturæ &c.

n Illustre hoc Catholicæ Fidei testimonium, tanto prodigio confirmatum, non uno in loco a testibus jurejurando adstrictis in Processu relatum reperio.

* i. e. illi

* l. suggesserunt

* l. existens

* i. e. illi

CAPUT IV.
Cæcum illuminat, impio pœnam prædicit, in Ordinem S. Claræ admitti postulat: repulsa vaticinatur: moritur, & post trinam apparitionem ab Alexandro IV transfertur.

[Cæco visum reddit, impio pœnam vaticinatur.] Quodam nempe tempore vir quidam Andreas nomine, qui per multa tempora cæcus existens a virgine Rosa rogitabat suffragium, ut pro se ad Dominum intercederet: illa autem ut pia erat pectore, compassa misero illi, pias ad Deum pro eo preces fudit; quibus fusis, lumen sibi restituit, quo carebat. Quidam indevotus & furibundus vir & præceps totus in verbo & facto, virginem Rosam divina eloquia proferentem percussit in brachio: ad quem Virgo conversa vaticinando dixit: Hinc ad tres dies signum apparebit manifestum in corpore tuo, per quod ab aliis hominibus discerneris. Vere sic accidit: nam adveniente die tertio omnes pili tam de capite, quam de facie, nec non de toto corpore ceciderunt. Itaque non homo, sed quoddam monstrum turpissimum videbatur.

[22] Et quoniam a Famula Dei mundo despicabilis reddebatur pro eo, [Inter sanctimoniales S. Claræ admitti petit: repulsa de admittendo post mortem corpore suo vaticinatur.] quod semetipsam despexerat, ut Christum lucraretur, qui nonnisi per humilia reperitur, cum adhuc in carne viveret, & conversaretur in domo paterna, venit ad monasterium ipsum, in quo nunc jacet; & petivit a monialibus ipsis recipi in consortium earumdem, ut inter sacras virgines ipsa Virgo soluto carnis debito, ad Sponsum suum, quem avide sitiebat, perveniret, scilicet Dominum nostrum Jesum Christum. Cui cum Sorores respondissent, quod quia * numerus receptarum dominarum erat completus, & sic non poterant eam recipere: sacra Virgo ait: Scio, namque scio, & scio, quod non ista est causa, sed quia despicitis in me, quæ Deus acceptat in omnibus, ut scilicet propter ipsum sapientes mundi sint stulti, ut fiant sapientes. Nam sapientia hujus mundi stultitia est apud Deum: sed hoc vobis notum sit, quia quam contemnitis habere viventem, gaudebitis habere defunctam, quam & habebitis b.

[23] Quid plura? contigit, sacram Virginem ex hac vita migrare c & sepeliri in ecclesia S. Mariæ in Podio, [Post obitum suum ter apparens Alexandro IV, jubet corpus suum transferri,] ubi jacuit decem & octo mensibus d. Statimque cœpit coruscare miraculis; & quia decens erat, ut quam Deus glorificaverat in cælis, mundus coleret in terris, nec non & ut sua profetia impleretur, qua profetaverat de sepultura sua; infra octo dierum spatium ter apparuit summo pontifici S. Domino Alexandro Papæ IV, qui tunc cum sua curia degebat Viterbii; dicens ei in visione: Quoniam complacuit Christo computare me infra numerum Ancillarum suarum, tu cujus vices tenes in terris, ne differas facere, quæ facere debes: sed cito pergens ad ecclesiam S. Mariæ in Podio, corpus meum inde levabis & portabis ad monasterium S. Mariæ Ordinis S. Claræ, quia ibi debet esse locus meæ quietis.

[24] [quod Pontifex cum summa sanctitatis illius existimatione exsequitur: in sepulcro manna repertum dicitur.] Quod cum Papa primo & secundo neglexisset, tertio monitus intellexit, divinum esse miraculum. Surrexit protinus mane, & personaliter cum quatuor Cardinalibus accessit ad portentosum locum: & inde effodiens sacrum corpus, ad monasterium, de quo fuerat monitus, deportavit, tantamque devotionem concepit ad ipsam, quod, nisi quia oportuit eum Romam accedere, canonizasset e eam, sicut ipse proprio ore dixit monialibus ipsis. Post vero exhumationem sacri corporis fuit assertum a multis, quod in sepulcro ejus fuerat inventum manna in modum olei redolentis.

ANNOTATA.

a Quamquam biographus nullam de Virginis Viterbium reditu mentionem faciat, manifestum tamen est, ea, quæ sequuntur, Viterbii contigisse, quo postliminio reverti potuit sub initium anni 1251, si, ut Coretinus lib. 3 cap. 7 tradit, Viterbienses, intellecta Frederici morte paulo postquam eam S. Rosa prædixerat, Cæsarianum cum suis asseclis præsidem ex urbe pepulere.

b Vaticinium hoc a juratis testibus in Processu confirmatur.

c Anno probabilius 1252, ut diximus in Commentario.

d Vide disputata in Commentario a num. 39.

e Hanc Sanctæ apparitionem, ejusdemque corporis translationem asserunt in Processu testes: sed prætermissæ canonizationis causam non rejiciunt in discessum Romam, sed in præproperum Pontificis obitum: Nisi, inquiunt, præfatus Alexander nimis propere ex humanis secessisset, dictam gloriosam Virginem jam annumerasset in catalogo aliorum Sanctorum & Sanctarum Dei, prout jam fuerat pollicitus.

* quia abundat

VITA ALTERA
Ex Officio ecclesiastico S. Rosæ.

Rosa virgo tertii Ordinis S. Francisci, Viterbii in Italia (S.) a

Ex Officio Proprio.

[Pia Sanctæ in infantia] Rosa piis orta parentibus mox cœpit virtute clarere: impedimenta nescivit ætatis: in lacteo pectore senilem gerebat animum: ab iis, quæ pueris in deliciis sunt, ipsa virtute, non annis maturior, vehementer abhorruit. Nil puerile gessit in opere: pergebat ad templum Domini & legem Dei adhuc puerula observabat. Ab ipsa infantia timere Deum & abstinere ab omni peccato, cælitus edocta fuit. Uti rosa inter flores, ita ipsa Puella inter virgines facile emicuit. Devotio illi erat supra ætatem, virtus supra naturam, ut videatur non hominis habuisse nomen, sed oraculum virginis. Habent itaque quod in Viterbiensi virgine S. Rosa, cujus hodie diem festum colimus, mirentur viri, non desperent parvuli, stupeant nuptæ, imitentur innuptæ.

[2] Vix in primos accentus solvere linguam potuit, cum primum ex ejus ore dulce Jesu ac Mariæ nomen insonuit. [virtutum exercitia.] Ita Deus mirabilis in Sanctis suis ex ore infantium ac lactentium suam perficit laudem, ac ipsas infantium linguas disertas facit. Pietatem erga Sanctos cum lacte suxisse visa est. Iis caruit innocuæ alioqui ætatis morum defectibus, qui in iniquitatibus conceptum hominem satis produnt. Incedebat in omnibus mandatis & justificationibus Domini sine querela. Erat hæc in omnibus famosissima, quoniam timebat Dominum valde, nec erat, qui loqueretur de illa verbum malum. Omnibus magnum aliquod portendebat: factus est stupor super omnes cognatos ac vicinos dicentes: Quæ putas puella ista erit? Etenim manus Domini erat cum illa.

[3] Nondum infantiam egressa, morum magistra audiebat, [ac morum gravitas.] & erat: magisterium virtutis implevit, quæ præjudicium vehebat ætatis. Nescit tarda molimina Spiritus sancti gratia. In hoc primo vitæ curriculo ita Dei benedictionibus præventa fuit, ut absolutæ perfectionis metam attigisse videretur. Quum alii incipiunt, jam ipsa perfecerat: exultavit ut gigas ad currendam viam: cucurrit viam mandatorum Domini, quia Dominus ipse ejus dilataverat cor: non in vanum, aut quasi in incertum cucurrit, quæ & comprehendit. Ita in ipso infantiæ flore spectaculum facta est mundo, angelis & hominibus: mundo, quod nil saperet, quæ mundi sunt: angelis, quod eorum innocentiam semper æmulari studuerit: hominibus, quod iis præluceret sanctitatis exemplo.

[4] Innocens Virgo in innocuum corpusculum usque adeo sæviit, [Adhuc puellula pœnitentiam in deliciis habet,] acsi luendæ sibi fuissent pœnæ graviorum scelerum, quorum pro ætatis ratione ne quidem poterat esse conscia. Minusculæ ita non pepercit ætati, ut cum alii infantes deliciis ac jocis, ipsa secus consueverit acerbioribus pœnitentiis vacare. Necdum luctam pati poterat carnem inter & spiritum; carnem tamen tamquam rebellem assidua mortificatione contrivit. Mirum proin erat ac pulchrum visu, in ipsa intueri angelicam innocentiam anachoreticæ pœnitentiæ conjunctam, ceu rosam spinis undique circumseptam.

[5] Innocens Rosa ab se licita novit per pœnitentiam abscindere, [muliebrem ornatum odit,] quæ nusquam meminerat, se illicita perpetrasse. Dignos pænitentiæ fructus fecit, quæ nullum grande scelus admiserat. Mundi pompas ac vanitates omnes, quibus sequior sexus mire delectatur, alto pede calcavit: non ornari jam aut placere cuiquam, nisi Domino suo studuit: nihil habuit commune cum mundo, quæ cælum mente incolebat. Omnia arbitrabatur ut stercora, ut Christum lucrifaceret: nusquam super caput suum gestavit signum superbiæ in die ostentationis suæ: hoc detestata semper fuit quasi pannum menstruatæ. Nusquam lætata est Dei Ancilla, nisi in Domino Deo suo: hic erat illi omne bonum; ea nuptiali veste dumtaxat superindui cupiebat, qua digna redderetur, ut nuptiarum Agni particeps fieret.

[6] [innocens corpusculum macerat, mortuam resuscitat.] Hispido amictu tegi, nudis incedere pedibus, iteratis flagellis suum ad rosæ usque colorem cruentare corpusculum, ciliciis, jejuniis aliisque id genus pluribus austerioris pœnitentiæ actis tenuia macerare membra solemne habuit. Eo brevi corpus redegit, ut impediret nihil, quo minus in jugi divinorum contemplatione irretorta mentis acie maneret. Hac eximia sanctitate ad miraculum junior Rosa præfulsit: cui sanctitatis miraculo insigne aliud accessit, quod ipsa adhuc puella enixis ad Deum precibus vitam amitæ defunctæ obtinuerit b. Ac fama fert, alia quoque ipsa teneriori in ætate mirabilia edidisse, quibus Deus ejus sanctitatem voluerit esse testatam.

[7] [Virgo aliis virgineum pudorem afflat: eleemosynam miraculo celat:] Virgo Rosa vultu plane ad angelicam modestiam composito, intuentium animis puriora virginitatis sensa instillabat. Bonus odor Rosæ sicut odor agri pleni, cui benedixit Dominus, ubique diffunditur ac aliis adhæret. Hinc factum, ut flos, quem ipsa perpetuo coluit, in alieno quoque solo adoleverit. Ne porro tamquam virgo fatua charitatis oleo destituta, cælestis Sponsi, quem ardentissime adamabat, repudium promereretur; manum suam aperuit inopi, & palmas suas extendit ad pauperem, & charitatis viscera quam latissime reseravit. Non dilexit verbo neque lingua, sed opere & veritate; charitatis juxta ac temperantiæ studiosissima, impendebat virtuti, quod subtrahebat voluptati, fiebatque refectio pauperis abstinentia jejunantis. Eleemosynam faciens tuba nequaquam canebat, sed adeo illam occuluit, ut nesciret sinistra, quid ageret dextera. Decerptum frugi alimoniæ suæ panem in stipem pauperum erogabat; quem quum semel hyberna tempestate alienæ sublevandæ inopiæ clanculum ferret, sui patris jussu coacta prodere, quid gremio reconderet, continuo panis in rosas effloruit c.

[8] [solitudinis amore angusto conclavi inclusa a Deipara Tertiariæ habitum induere jubetur:] Cum septimum exegisset annum d, solitudinis amore capta, in arctiori paternæ domus cellula e suum tabernaculum posuit. Bonum hic esse illi fuit: namque cellula isthæc corpori quidem Rosæ videbatur carcer; at ejusdem animæ erat cælum; dum illud saturabatur lacrymarum pane, hæc cælestibus perfruebatur deliciis. Contigit aliquando, ut præ diutina corporis maceratione ægrotaret ad mortem; sed super eam adeo facta est manus Domini, ut B. Virginis visitatione roborata, ac habitum tertii Ordinis S. Francisci induere monita, pristinas ad vitam vires adsumpserit f. In eo ipso solitario ergastulo constituta fieri nequaquam potuit, ut communium Ecclesiæ necessitatum oblivisceretur: cumque iis difficillimis temporibus in Dei Ecclesia ingentes turbas excivisset Friderici secundi imperatoris impietas, Virgo Deo devota ac zelo plena enixa prece exorare non prætermisit Deum, cujus ad nutum venti obediunt & mare, ut motos fluctus componere, ac tranquillitatem facere dignaretur.

[9] [ob propugnatam S. Ecclesiam exsulat: acta in exsilio.] Non amplius, quam decennis g erat, quum divino afflata Spiritu, qua piis adhortationibus, qua etiam luculentissimis argumentis plures Romanæ Ecclesiæ infensissimos hostes eidem arctiori fœdere reconciliavit. Hinc communem perduellium invidiam subivit, ac patrium solum una cum universa cognatione sua vertere jussa, in vicina oppida commigravit h. In hoc deportata exilium, quod æquo semper animo tulit, Friderici mortem, & Ecclesiæ pacem prædixisse fertur: mulierem quoque a nativitate cæcam luce donavit, atque ad fidei firmitatem adstruendam eodem divino Spiritu percita, in succensum rogum prosiliit, ibique trium horarum spatio i intacta permansit. Superari enim charitas Christi flamma non potuit; ac segnior fuit ignis, qui foris usserat, quam qui intus accenderat. Ita mulierem quandam refractariam atque hæreticam una cum aliis pluribus lucrata est Christo. Stupuere ad hæc universi, quod jam Divinitatis testis existeret, quæ adhuc arbitra sui per ætatem esse non posset.

[10] Tandem Rosa post exilium redux k Viterbium ingenti totius urbis exultatione ac plausu excepta est. [Viterbium redux, inter moniales admitti rogat: repulsa vaticinatur:] Quam cives omnes ejus doluerunt exilium, tam omnes ejusdem reditum sunt adgratulati: non fuit, qui præ gaudio non exiliret, dum ab exilio soluta reverteretur Virgo Israël: erat enim mœrentium consolatrix, pauperum adjutrix, animarum directrix, innocentiæ flos, virginitatis lilium, charitatis rosa, vas electionis ac sanctitatis, absolutissimumque perfectionis exemplar. Mox itaque ac patrium solum repetiit, quo longius a mundo sequestrata maneret, in sanctimonialium numerum S. Mariæ de Rosis cooptari etiam atque etiam rogavit: sed ob suam ac monasterii inopiam frustrata voto, se mortuam consecuturam, quod vivens impetrare non potuit, rursum prophetico spiritu prænunciavit l.

[11] Ad pristinum ergo paternæ domus ergastulum reversa, [ad paternam domum regressa] oppido solitariam vitam degebat. Duxit atque reduxit eam ad hanc solitudinem Deus, ut ad cor illius familiarius loqueretur. Non illi mandavit Dominus, ut egrederetur de terra sua & de cognatione sua & de domo patris sui: sanctitatis enim cœnobium domesticos inter parietes eidem construxerat, quod sola incoleret Dei Sponsa cum Sponso. Hic datæ sunt illi pennæ sicut columbæ, & volavit, ac requievit, ut in altum contemplationis assurgeret. Corpus, quod alias aggravat animam, eidem non pondus onerati fuit, sed ala volaturi: quippe diutina mortificationis vi omne illi pondus abstulerat. Mortificata quidem erat carne, sed vivificata spiritu, ac quanto erat ab omni humano divulsa commercio, tanto angelorum m consortio fruebatur.

[12] Quapropter mundi pertæsa ac identidem ad beatam patriam anhelans, [sancte moritur: corpus terræ mandatum, post 30 menses transfertur, & incorruptum miraculis claret.] sciens, quod velox esset depositio tabernaculi sui, cupiebat dissolvi, & esse cum Christo. Exaudita est oratio ejus; nam læthali correpta morbo cellulam, in qua duobus n post exilium annis permanserat, commutavit cum cælo. Itaque non annis, sed meritis gravis (ætas enim senectutis vita immaculata) decimo octavo o suæ vitæ anno nondum absoluto, evolavit ad Sponsum. Rapta est, ne malitia mutaret intellectum ejus, aut ne fictio deciperet animam illius. Consummata in brevi explevit tempora multa; placita enim erat Deo anima illius; propter hoc properavit educere illam de medio iniquitatum. Corpus ejus mirum emittens splendorem, odoremque suavem exhalans in templo S. Mariæ de Podio inhumatum est, donec elapsis a sepultura triginta circiter mensibus p jussu Alexandri IV tunc Viterbii sedentis, ac in somnis ter ab ea commonefacti, exhumatum ac sine ulla corruptione inventum, pridie Nonas Septembris ad præfatum monasterium, quod postea a S. Rosæ nomine vocitari cœpit, solemni pompa translatum est; ubi ad hodiernum usque diem integrum ac flexibile, universo orbe stupente, servatur, ac novis semper miraculis enitescit.

ANNOTATA.

a Vita hæc desumpta est ex Officio Sanctæ proprio anno 1743, die XI Martii a sacra Rituum Congregatione concesso cum Octava pro die ejus festo 4 Septembris & 6 Martii respective recitari in civitate ac diœcesi Viterbiensi. Pro prima die recitatur S. Rosæ Vita in compendium contracta, quam consulto prætermisi, quia nihil in illa continetur præter ea, quæ jam tradita sunt. Pro secunda, tertia, quarta, ac octava die (aliæ enim aliis Officiis impediuntur) sequentes lectiones secundi Nocturni assignantur: quæ quia S. Rosæ innocentiam, corporis macerationes, zelum fidei, reliquasque virtutes, ac prodigiosam corporis integritatem suavi panegyri proponunt, eas in admirabilis Virginis gloriam priori Vitæ subjungere visum est.

b In Vita Processui inserta supra num. 7 dicitur trium annorum fuisse, cum hoc prodigium patraret.

c Consule præfatam Vitam num. 8.

d Ætatem hanc nullibi in Vita expressam reperio: eamdem tamen tradit Coretinus, ex quo hæ Lectiones forsitan compositæ fuerunt. Vide, quæ diximus in Commentario prævio num. 8.

e De cellula multa dedimus in Commentario toto paragrapho 7.

f Pluribus hæc tradita sunt in Vita superiore num. IX & 12.

g Decennem etiam facit Coretinus, cum Ecclesiæ hostes ad officium reducere exorsa est: at quo fundamento, ignoro.

h Exsilium & acta in eo fusius descripta reperies in laudata Vita toto capite 3.

i In citata Vita num. 20, dicitur in rogo tamdiu perstitisse, donec ignis omnino exstinctus esset.

k Quo tempore regredi Viterbium potuerit, diximus in Annotatis ad eamdem Vitam num. 22, lit. a.

l Adi numerum proxime citatum.

m De hoc angelorum consortio nusquam aliquid reperi: forsitan de invisibili tantummodo angelorum societate verba intelligenda sunt.

n Tempus hujus postremæ in solitario illo loco commorationis videtur referri ex fide Coretini lib. 3 cap. 16. Sed quomodo duobus dumtaxat post exsilium annis in eo commorata est, si, ut Coretino placet, anno 1258 vivere desierit? Nam num. 9 dicitur tantum decennis fuisse, cum hæreticos de officio commoneret, & in exsilium paulo post expelleretur: exsilium vero diuturnum certe non fuit: quippe sublato e vivis Frederico II, circa finem anni 1250, ejectisque, eodem auctore teste, Cæsarianis, anno 1251, adeoque ætatis suæ undecimo Viterbium postliminio rediit. Hinc usque ad annum 1258, Sanctæ ex ejusdem mente emortualem, ad minimum sex anni effluxere: atque adeo aut plures in voluntario illo carcere annos transegit, aut quatuor circiter annos, priusquam se inclusit, Viterbii versata est. Hoc vero ultimum non satis cohæret cum iis, quæ supra dicta sunt: videlicet, quod mox ac patrium solum repetiit, in monialium societatem admitti petierit; at frustrata voto .. ad pristinum … paternæ domus ergastulum reversa, oppido solitariam vitam vixerit. Interserit quidem Coretinus inter reditum obitumque multa, puta, indictum interea de viva Virgine canonizationis examen, concessam apostolicam prædicandi potestatem; erectam piam puellarum domum, cui ipsa præesset annis nata quindecim: verum his in Commentario satis superque responsum reor.

o De extrema Virginis ætate consule Comment. a num. 8.

p Nota hic correctum Coretini & testium in Processu errorem circa translatum corpus decimo octavo post mortem mense. Sed an sic in aliam non impingatur hallucinationem, consuli potest Commentarius § 2, 3 & 4.

ACTA
Processus pro Canonizatione S. Rosæ instituti jussu Calisti III. Ex copia Autographi, quod servatur apud Sanctimoniales in monasterio S. Rosæ Viterbii.

Rosa virgo tertii Ordinis S. Francisci, Viterbii in Italia (S.)

BHL Number: 7346

Ex Processu.

[Præfatio ad subdelegatos] Coram vobis reverendis in Christo patribus, & domino domino Johanne a Viterbiensi & Tuscanensi b, & domino Nicolao Ortano c & Civitæ Castellanæ d, Dei & apostolicæ Sedis gratia, dignissimis episcopis, & in hac parte & causa commissariis & subdelegatis pro informatione famæ, vitæ, ac miraculorum examinatione beatæ virginis Rosæ, tertii Ordinis Minorum de Viterbio, per reverendissimos in Christo patres & dominos, Dominum B. Tusculanum e, Nicenum vulgariter nuncupatum, dominum Dominicum, tituli sanctæ Crucis in Jerusalem Firmanum, & dominum P. * tituli sancti Georgii ad velum aureum de Columna, episcopum, presbyterum ac diaconum miseratione divina S. Romanæ Ecclesiæ Cardinales, commissarios electos & deputatos per Sanctissimum dominum nostrum Papam, in causa canonizationis gloriosæ virginis Rosæ tam vestro proprio nomine, quam etiam vice & nomine reverendi patris, domini A. f Dei & apostolicæ Sedis gratia episcopi Sutrini, tertii collegæ vestri in dicta subdelegationis causa, ad recipiendum testes, illosque examinandum & informandum & omnia dicendum & faciendum, prout in vestra delegationis Bulla latius continetur, super fama, vita ac miraculis dictæ B. Rosæ, legitime tamen requisiti, nec comparentis, aut comparere volentis ob nonnullas legitimas causas impediti per ipsum allegatas.

[2] Et propter hoc vices suas paternitati vestræ committentis juxta formam & tenorem dictæ vobis factæ commissionis & subdelegationis bullarum, [in causa canonizationis.] prout sic, vel aliter plus, vel minus, ut in Actis coram P. V. factis & productis, ad quæ nos referimus, latius continetur: comparent & se præsentant venerabiles ac spectabiles viri Frater Lucas Ordinis Minorum, dominus Christophorus de Malvicinis legum doctor & comes palatinus g, sindici & procuratores, nomine sindicatorio & procuratorio archipresbyteri, canonicorum & capituli ecclesiæ Viterbiensis, ac magnificorum dominorum Priorum populi, communis hominum & universitatis civitatis Viterbii, necnon venerabilium dominarum & mulierum, dominæ Margaretæ Petrutii abbatissæ, & monialium Conventus ecclesiæ & monasterii S. Claræ, sub vocabulo S. Rosæ prædictæ de Viterbio, & omnibus melioribus modo, via, jure & forma, quibus magis & melius de jure fieri potest & debet, coram vobis dominis commissariis & subdelegatis præfatis pro tribunali sedentibus in Podio, fenestræ secundæ salæ h majoris, palatii episcopatus Viterbiensis, loco per P. V. electo & deputato ad hunc actum, pro tribunali exhibent & produnt infra scriptos articulos, sive capitula divisim & conjunctim, super quibus diligenter examinari petunt, & interrogari generaliter omnes homines & personas, cives, incolas & habitatores magnificæ civitatis Viterbii & provinciæ Patrimonii, ac diversorum aliorum locorum, super infra scriptis articulis, sive capitulis informatorum & specialiter suprascriptos testes.

[3] [Compendio proponuntur a testibus probanda, Sanctæ natalis, asperitas vitæ,] In primis ponunt, & si opus est, probare intendunt, quod recolendæ memoriæ Rosa, tertii Ordinis sancti Francisci de Viterbio, jam ducentis annis elapsis i, vel circa, in civitate Viterbii tempore felicis recordationis Alexandri quarti & Federici secundi imperatoris, vulgariter dicti Barbarossa k, oriunda fuit miraculose l ex patre domino domino Johanne m & Catarina matre, Catholicis & Christianissimis, ita semper habitis & reputatis communiter, quæ orthodoxæ fidei documentis imbuta, Christiana inter Catholicos conversata & pro tali habita ac retenta, in ejus pueritia senilem habens sapientiam, hujus seculi contemnens illecebras, ad amorem supernæ cælestis gloriæ tracta, ejus * carnem jeiuniis continuis, vigiliis, durisque castigationibus ac cilicio præ caritate & grandi ad omnipotentem Deum affectu macerabat, vilissimo semper habitu ac zona & asperis tunicis contenta, permagna humilitate & subjectione in arctissima cellula ad modum carceris ut plurimum orabat & contemplabatur, & durissimas agens pœnitentias: & quod de hiis est publica vox & fama in civitate Viterbii, & quasi ubique locorum & semper communiter ita fuit habitum, tentum & reputatum.

[4] [variæ virtutes,] Item secundo ponunt, &, si opus est, probare intendunt; qualiter dicta B. Rosa virgo, donec fuit in humanis, in professione laudabiliter conversata, vita ac conversatione resplendens, discreta, sapiens, benigna, casta, humilis, verecunda, & pro sancta semper virgine in maxima devotione ac reverentia habita, magni sensus, fidelis, patiens, eleemosynaria vixit: cum summa virginitate & carnis continentia, maximam semper in omnipotentem Deum gerens reverentiam, in summa paupertate, visitando ecclesias, cum maxima obedientia dominorum ecclesiasticorum, ac etiam eorum, qui Ecclesiæ reputabantur persequutores, salva semper orthodoxæ fidei religione: piissima in parentes & proximum, & ut plurimum populo prædicans verbum Dei annunptiabat, & super lapide quodam maxime, qui miraculose se elevabat & declinabat; & quod de hiis est publica vox & fama in civitate Viterbii, & pluribus aliis locis, & ita semper pro verissimis fuerunt habita & reputata.

[5] Item tertio ponunt, & si opus est, probare intendunt, [arcanorum cognitio,] quod præfata virgo Rosa, cum esset in humanis, & semel graviter infirmaretur, miraculose videbat animas multorum mortuorum, & eorum præsertim, qui per plures annos ante ejus nativitatem mortui fuerant: quos licet præfata Virgo numquam viderit, neque cognoverit, sigillatim tamen eos per propria nomina distinguebat, & ipsorum qualitates, conditiones ac vitam, dum fuerant in humanis, & eorum bene ac male gesta. Quæ tamen, cum laboraret in extremis, voluit cilicio asperrimo ac durissimo indui, & ejus aselli cordula præ devotione accingi; spiritum deinde habens propheticum ex virtute & gratia omnipotentis Dei; prout de hiis omnibus est publica vox & fama, notum & notorium in civitate Viterbii & quasi ubique locorum.

[6] Item quarto, quod Virgo præfata fuit maximæ fidei & miraculosæ ac profundæ scientiæ absque eo, [prodigiosa scientia, zelus pro fide catholica,] quod ab aliquo humano doctore fuerit instructa, præcepta legis antiquæ n ac præcepta ac consilia o sacrorum Euangeliorum, inviolabiliter observans, in singulis ejus actibus honestissima, corpore & moribus ac mente castissima, in summa ardens caritate Dei, & spiritum habens propheticum, urgentissimis rationibus in favorem S. fidei Christianæ obstinatam perfidam * confutabat, & convincebat hæreticos, cum summis abstinentiis vires humanas transcendens p; seipsam corporaliter in ardentem ignem sponte prosiliens & conjiciens, confisa in sanctæ fidei virtute, publice confudit ac vicit hæreticos, cum sese & ejus * corpus intactum ab igne præservasset; & quod de hiis omnibus publica vox est & fama in civitate Viterbii & ubique locorum, & continuo fuerunt prædicata, ut vera, & habita, retenta & reputata.

[7] Item quinto, quod Virgo præfata cum maxima humilitate & prudentia ac patientia persequutiones tolleravit hæreticorum, [toleratæ ejusdem Fidei causa persecutiones, orationis studium, miracula,] & Ecclesiæ persecutores *, exemplo Domini nostri Jesu Christi dulcia verba pro asperis respondens. Et continuis invigilans orationibus ita fuit grata & exaudita ab omnipotenti Deo, ut ejus Virginis meritis & intercessionibus Deus suam gratiam pluribus concesserit & infuderit; videlicet in dæmonum effugatione, mortuorum resuscitatione, apostematum miraculose de uno loco & membro ad aliud translatione, hidropicorum & paraliticorum ac diversarum aliarum infirmitatum curatione, & pluribus aliis miraculis, dum vixit, emicuit, in tantum, quod per ejus corporis delationem ignis se fidit & retrocessit q. Et de hiis omnibus fuit, & est publica vox & fama Viterbii, & ubique locorum, & ita semper pro veris fuerunt prædicata, habita ac retenta.

[8] Item sexto, qualiter dictæ gloriosæ Virginis mors pretiosa & accepta fuit in conspectu altissimi & summi Dei: [sepulcrum prodigiis clarum:] cum in ejus sepulcro, postquam naturæ concessit, plurima miracula ac gratiæ in diversis locis apparuerint, non vi verborum, sed subito absque aliquo languentis labore, in ædificationem S. Catholicæ & orthodoxæ Fidei Christianæ, interdum contra, interdum supra & præter naturam, mortuos suscitando, illuminando cæcos, leprosos mundando, auditum surdis, clausis gressum, mutis loquelam præbendo, captivos a vinculis, & vi tempestatum periclitantes nautas liberando, & per tactum suæ cordulæ ac cinctum, quæ ex lino & serico in dicto venerabili monasterio fiunt, ubi ejus sacrum corpus requiescit, prægnantes mulieres ad parturiendum, & fœtus mortuos & incompletos per potum loturæ manuum emittendum: febricitantes & pestilentiatos liberando, & pluribus aliis magnis ac diversis miraculis coruscando, ab ejus morte usque in hodiernum diem; quæ omnia aliter, quam miraculose fieri non potuissent, emicuit. Et de hiis omnibus & singulis est publica vox & fama ubique locorum, & maxime in civitate Viterbii, & ita semper fuit & est habitum & retentum.

[9] [unde factum, ut monasterium ejus monialium numero & sanctitate floreret.] Item septimo, quod in ejus sancti nominis honorem, & ædificationem ejus continuorum miraculorum plures venerabiles matronæ, virgines nobiles & populares, ejus monasterium ingressæ r vitam regularem & observantiam usque in hodiernum diem professæ sunt, & continuo profitentur sine numero, propter justam earum & sanctam vitam summamqne honestatem, cum sine macula continuo vixerint & vivant, ita universum populum ædificant, ut in eas singulo die major crescat devotio: & quod de hoc est publica vox & fama, notum & notorium.

[10] [Corpus Sanctæ incorruptum multis salutiferum invisitur.] Item octavo, quod ad ejus venerabile corpus, quod etiam usque nunc miraculose ita integrum perseverat & illæsum, cujus caro calcatur s dum premitur inferius, & cum dimittitur, ad statum pristinum revertitur; licet sub terra humatum ac sepultum per annum jacuerit cum dimidio t sine macula & læsione aliqua, & singulo die omnibus illud videre volentibus ostenditur. Ad quod diversorum populorum & nationum, tam intra, quam ultra montes, continuo concurrit & confluit multitudo, cum maxima devotione & reverentia, & præsertim in die ac Vigilia ejus anniversarii obitus & solemnitatis u, cum delatione palliorum, sacrarum imaginum & aliarum diversarum rerum oblatione, vota sic omnipotenti Deo & beatæ Rosæ, tamquam * aliis Sanctis Dei, persolvendo; cum firmissime credatur & existimetur ab omnibus, ista miracula fieri ex gratia omnipotentis Dei, exigentibus meritis dictæ gloriosæ virginis Rosæ, & quod prædicta nullo modo fieri potuissent, nisi miraculose; præsertim quod ejus corpus cum tanta integritate fuerit præservatum, nec per tot mensium diuturnitatem fuerit sub terra corruptum. Et quod de prædictis omnibus est publica vox & fama, & ita semper fuerunt pro verissimis prædicata, habita, reputata ac retenta, & sic est notum & notorium.

[11] [Quæ omnia probare contendunt.] Item nono, quod prædicta omnia & singula, quæ ex fama probanda sunt, populi seniores dictæ civitatis Viterbii, & graviores personæ dictarum religionum *, & layci omni exceptione majores, ita recolunt audivisse continuo ac sensisse ab eorum antecessoribus & antiquioribus dictæ civitatis, & ita firmissime credunt & tenent, prout notum est & notorium.

[12] [Authentica Sanctæ Acta deperdita:] Item decimo, quod vita dictæ beatæ Rosæ in pluribus authenticis scripturis antiquis, una cum ejus miraculis, cum descripta essent & annotata, ex negligentia & calamitate dictæ civitatis Viterbii deperdita fuerunt & igne combusta: & quod de hoc est publica vox & fama.

[13] [honor ipsius corpori delatus.] Item undecimo, quod a pluribus summis Pontificibus & aliis prælatis & gravioribus personis w habitus est recursus ad istam Virginem, ut pro eis ad omnipotentem Deum intercederet, tamquam ad alios Sanctos & Sanctas Dei.

[14] Item duodecimo, quod præfata virgo Rosa, canonice cum vixisset, & fuisset ecclesiastice sepulta in quadam ecclesia Viterbiensi, vulgariter nuncupata S. Mariæ del Poggio, [Post trinam apparitionem ab Alexandro IV transfertur:] in visione sicut apparuerat Alexandro IV tum summo Pontifici, ejus corpus translatum fuit cum maxima solemnitate ad ecclesiam S. Mariæ tunc vulgariter nuncupatam, quæ nunc dicitur ecclesia S. Rosæ: & nisi præfatus Alexander nimis propere ex humanis secessisset, dictam gloriosam Virginem jam annumerasset in catalogo aliorum Sanctorum & Sanctarum Dei, prout jam fuerat pollicitus: & quod de hoc est publica vox & fama, notum & notorium.

[15] Item decimotertio, qualiter cassa & universa, quæ erant supra & subtus dictum gloriosum corpus, [ignem sine damno sustinet: periculum incenditarcet.] ubi erat reconditum, casuali igne combusta est, & corpus præfatum sine aliqua macula illæsum remansit & immaculatum præservatum, & intactum ab igne; & qualiter inde post longum temporis intervallum a candela accensa, quæ per oblivionem monialium remanserat in dicta cassa, licet combusta esset a candela & igne, iterum ejus sanctum corpus miraculose remansit præservatum & intactum & hoc est notum & notorium, publicum & manifestum.

[16] Item quartodecimo, quod prædicta omnia & singula miraculose ex virtute & gratia omnipotentis Dei facta & concessa fuerunt, [Quæ omnia prodigiose facta videntur,] & sunt, intercessionibus & sanctis operibus dictæ gloriosæ virginis Rosæ. Et quod aliter fieri non potuisset ex vi verborum, fraudulenta suggestione aut diabolica operatione interveniente, præter, supra, contra & ultra naturam humanam: propter quæ creditum est semper ab omnibus communiter, & existimatum, dictam gloriosam virginem Rosam connumerari debere & aggregari, describi & annotari in catalogo aliorum Sanctorum & Sanctarum Dei. Et hoc est notum & notorium, publicum & manifestum, & ita communiter semper habitum fuit & retentum.

[17] Item quintodecimo & ultimo, quod de prædictis omnibus & singulis suprascriptis fuit & est in civitate Viterbii, [& ex communi voce probantur.] & quasi ubique locorum per universas Italiæ partes, & in multis locis ultramontanorum, publica vox & fama, & singulis annis, & maxime in die anniversarii obitus solemnitatis suæ, prædicta omnia & singula, una cum ejus laudabili vita, fama ac miraculis, publice prædicata sunt ut vera, & pro veris habita, reputata ac retenta ab omnibus, qui illa audiverunt, prout etiam nunc habentur, tenentur, & reputantur, & ita semper habitum est & retentum de generatione in generationem ab antiquioribus & senioribus dictæ civitatis.

[18] Ad quæ omnia & singula probanda procuratores & sindici præfati, [Quapropter petitur, ut in examine juridice procedatur.] procuratorio & sindicatorio nomine, quibus supra, exhibent & producunt generaliter omnes & singulos homines & personas dictæ civitatis Viterbii, & aliorum locorum, & præsertim testes supradictos, quos super præmissis, & præmissorum quolibet, recipi petunt & admitti per P. * vestras, & illos diligenter examinari, conjunctim & particulariter, in contumaciam Silvestri de Malvicinis de Viterbio, substituti procuratoris fiscalis Romanæ curiæ, legitime tamen moniti ac citati per Nicolaum Francigenam, publicum & juratum nunptium; cujus contumaciam accusaverunt & ad ulteriora procedi petierunt, eo potissimum cum casualiter ex miraculo x omnipotentis Dei contigerit, initiari dictæ gloriosæ Virginis processum præcedenti die Dominicæ dictæ della Rosa y. Et sicut eadem die miraculose facta est per Dominum nostrum Jesum Christum panis & piscis multiplicatio, sicut cantatur in Ecclesia: Lætare terra sterilis z, ita eodem die ex magna Dei virtute, intercessionibus dictæ gloriosæ virginis Rosæ, processus inceptus sit miraculose in die Dominicæ della Rosa; & prædicta petunt per Paternitates vestras fieri omni meliori modo, via, jure & forma, quibus magis & melius de jure possunt & debent, tam ex officio vestro, quam etiam ex vigore articulorum productorum coram vestris Paternitatibus, salvo semper jure addendi & minuendi & non adstringens aliter &c aa.

ANNOTATA.

a Fuit is, teste Coretino de Episcopis Viterbiensibus, cognomento Cecchinus de Caranzonibus Romanus … episcopalem Viterbii cathedram adeptus sub Martino V anno MCDXXIX.

b Tuscania, Italis Toscanella, urbs parva Italiæ est in ditione Ecclesiæ, & provincia Patrimonii, in ipso confinio ducatus Castrensis, ad Martham fluvium, episcopalis, sed Viterbiensi episcopatui perpetuo unita.

c De viro hoc illustre elogium texit Ughellus Italiæ sacræ tom. 1 col. 740 & seq. hujus initium habe: Fr. Nicolaus Palmerius Siculus Ordinis Eremitarum S. Augustini, insignis per ea tempora theologus … ex episcopo Cathacensi in Calabria huc (Hortam) translatus est die 2 Julii MCDXLV.. Decessit Romæ anno MCDLXVII &c. Porro Horta Etruriæ civitas est prope Tiberim atque Narem condita.

d Unitus fuit hic episcopatus Hortano per Eugenium IV anno 1437, teste Ughello in Italia sacra, tom, 1 col. 599.

e Designatur Bessarion archiepiscopus Nicænus, & Tusculanus in Italia episcopus, vir rebus in concilio Florentino gestis clarus.

f Angelum Alterium indicat, quem laudatus Ughellus Col.cribit ad Sutrinam cathedram evectum esse anno 1453.

g Varias hujus vocis acceptiones vide apud Cangium in Glossario: hic officium quoddam significat.

h Italica vox sala, cubiculum seu conclave sonat.

i Vide, quæ de anno natali ac emortuali Sanctæ disputavimus in Commentario § 2, 3 & 4.

k De errore hoc multis actum est locis mox citatis.

l In quo miraculum hoc constiterit, nusquam in ejus Vita reperio. Coretinus lib. 1 cap. 1 ait, illam ortam esse ex parentibus, qui longa sterilitate laborarant.

m Cognomen patris nullibi exprimitur: e nobili stirpe, sed pauperem fuisse, asserit citato loco Coretinus: primum ex honoris titulo Domini, qui ipsi tribuitur, forte collegit: alterum ex ipsius Vita, ac domo satis manifestum est. Utrumque parentem patria Viterbiensem fuisse, idem auctor tradit.

n Præcepta Decalogi intellige.

o Scilicet paupertatis voluntariæ, castitatis perpetuæ, & obedientiæ integræ, quas virtutes modo suo statui proportionato perpetuo coluit.

p Hisce verbis indicari videtur, S. Rosam non modo diuturnum jejunium subire voluisse in castro Vitorchiano, ut hæreticæ mulieris pertinaciam flecteret: verum etiam xeipsa vel tunc vel alias in simili causa subiisse.

q Tutius Lorenzeti Viterbiensis, in Processu rem sic explicat: Cum semel igne combureretur domus quædam in contrata S. Mariæ in Podio; nec posset aliquo pacto extingui; quam primum tamen secus ignem delatum fuit corpus dictæ Virginis, in eodem instanti retrocessit incendium, & ignis extinctus est.

r Quantum numerus monialium in præfato monasterio creverit occasione sacri Rosæ corporis eo delati, discimus ex testimonio Franciscæ Benedicti sanctimonialis, in quo hæc leguntur: In quo quidem monasterio ipsa testis optime meminit, quodvix erant novem, vel circa, monachæ; & tamen usque in hodiernum diem tot miraculis claruit dictum gloriosum corpus, ut singulis diebus excreverit earum numerus de bono in melius, cum admodo sint triginta vel circa, quæ pro majori parte dictum monasterium ingressæ sunt, præcedentibus miraculis & gratiis per eas susceptis a dicta B. Rosa. Hocce vero tempore in eodem monasterio, ordinarie 56 ascetriæ degunt, teste Feliciano, Hist. Viterb. parte 1,lib. 1. Idem auctor lib. 7 refert beneficium anno 1705 iisdem monialibus a S. Rosa, ut pie credunt, collatum, in cujus rei memoriam in earum choro hæc inscriptio legatur:

A. P. R. M.

Die XVIII Dec. MDCCV, quæ incidit in feriam sextam, eo videlicet tempore, quo Christus pati voluit, atrocissimo casu sponsas suas affici permisit; nam inter psallendum, cum ad eum versiculum cantici ventum est: Et exultavit etc., totum fere laquear hujus odei collapsum est, ac fœda ruina sanctimoniales oppressit: quæ dum trabes corruentes & lapides excisos in se ruere vident, S. Rosæ patrocinium implorant eo successu, qui miraculi speciem habere possit; ut nulla e quinque & quinquaginta, quæ consepultæ iis ruderibus fuere, mortua est [Note: ] [imo sit] , licet inter eas quædam octogesimum jam fere annum agens, gravissimum vulnus exceperit. Quapropter hoc ne casu dixeris evenisse, sed amantissimi Numinis providentia, ad B. Rosæ gloriam amplificandam; ut exclamare liceat: Stantia non poterant tecta probare Deam [Note: ] [i. e. Divam] .

s Locus hic vitiosus videtur: at perspicuumest, quid sibi velit: videlicet carnem illam adeo omnis corruptionis expertem esse, ut etiam mollis sit, nec aliter ac viva, pressa cedat, dimissa in priorem statum revertatur.

t Consule Comment. § 4.

u Solemnitatis dies verosimiliter festum translationis denotat.

w De personis illustribus, quæ Sanctam in suo corpore honorarunt, egimus § 6. De Alphonso Borgia, Cardinali Valentino (qui postmodum Pontifex maximus Calistus III dictus est) post nuncupatum S. Rosæ votum sanitati restituto, vide inter Miracula num. 137: de Amico antistite Aquilano, num. 177 &c.

x Nullum hic video miraculum: at, puto, insinuant tantummodo, non sine divina providentia factum videri, ut S. Rosæ canonizationis examen in Dominica sibi cognomine exordiretur.

y Fuit illa Dominica IV Quadragesimæ, dicta de Rosa, ex eo, quod Pontifex eo die rosam auream benedicere soleret; qua de re qui plura cupit, consulere potest Franciscum Pagium in Breviario Pontificum in Innocentio IV, Raynaudum, Cangium in Glossario; verbo Rosa aurea &c. Incidebat hæc Dominica anno 1457, quo processus institutus est, in diem 27 Martii.

z Si ab amanuensi erratum non sit, Missale vel Breviarium Viterbiense in prædictis verbis ab hodierno nostro, aliisque antiquis debuit discrepare: Introitus enim Missæ hujus Dominicæ est: Lætare Jerusalem: in Horis vero incipit quidem capitulum ad Sextam per has voces: Lætare sterilis, quæ non paris: at nullibi invenio Lætare terra sterilis: cætera conveniunt.

aa Subjungitur protestatio Silvestri de Malvicinis, qua postulat, ut secundum jura procedatur, &c.; quæ, ne lectorem pluribus, quam res exigat, detineam, prætermitto.

* Prosperum Columna, Domicellum Romanum

* i. e. suam

* forte perfidiam

* i. e. suum

* l. persecutorum

* i. e. non secus ac

* forte religiosarum

* i. e. Paternitates

MIRACULA
Ex Processu Canonizationis.

Rosa virgo tertii Ordinis S. Francisci, Viterbii in Italia (S.)

BHL Number: 7347

Ex Processu.

CAPUT I.
Mortui resuscitati, muto loquela, cæcis visus restitutus, varii oculorum morbi prodigiose curati.

[Proponuntur miracula.] Omnipotentis Dei & gloriosissimæ virginis Mariæ matris ejus, & apostolorum Petri & Pauli, ac cælestis curiæ totius triumphantis, & gloriosæ beatæ virginis Rosæ, de cujus re agitur, nominibus & præsidio invocatis, infrascripta sunt miracula facta per altissimum Creatorem, precibus & meritis ipsius beatæ Rosæ, hominibus & personis infrascriptis.

[20] [Puer resuscitatur, emisso per matrem voto; quod a Sancta correpta exsolvit.] In primis jam sunt anni XVIII, vel circa, cum quædam nominata Caterina uxor Petri de Vaschi, diœcesis a … moram trahens in urbe apud sanctum Angelum b, haberet filium quemdam annorum trium nomine Jacobus *, qui mortuus jacuerat per aliquod spatium. Quæ Caterina mater cum haberet maximam devotionem ad dictam gloriosam virginem Rosam, summa cum lacrymarum habundantia & reverentia vovit dictæ B. Rosæ, ut dignaretur preces effundere ad omnipotentem Deum, ut ejus precibus & meritis ejus filium de morte suscitaret ad vitam, vovens ac promittens ejus ecclesiam & corpus venerabile cum dicto suo filio, sic mortuo, visitare cum quodam cereo. Qui quidem Jacobus puer sic mortuus, illico, facto voto, de morte ad vitam suscitatus est. Quæ Caterina cum negligens esset exequi dictum votum, apparuit ei noctu, cum vigilaret, prælibata gloriosa Rosa dicens: Comple diligenter votum tuum: vade Viterbium ad domum meam. Quæ Caterina hac visione perterrita & stupefacta, respondit & dixit: Quis es tu? Quæ sic interroganti respondens ait: Ego sum beata Rosa virgo, quam episcopus Romanus recepit c; & illico hiis dictis, ab ejus oculis evanuit. Quæ dicta Caterina sequenti mane cum dicto Jacobo ejus filio versus Viterbium iter arripiens, ejus votum, prout promiserat, cum maxima devotione adimplevit, præsente Nardo Mazzatoste d, Joanne Perine e & monialibus.

[21] Anno insuper M Domini CDLI domina Paulina Johannis Vocci, cum prægnans & prope tempus parturiendi jam esset *, [Partu labo rans, invo cata Sancta fœtum mortuum enititur: qui facto voto, reviviscit.] magnis doloribus & angustiis affligeretur, nec partum quovis modo posset emittere, vovit se omnipotenti Deo & gloriosæ virgini B. Rosæ, ut ejus meritis & intercessionibus a tot anxietatibus liberaretur & partum emittere posset. Quo voto emisso, licet jam esse videretur in periculo mortis constituta, in continenti precibus beatæ Rosæ præfatæ fuit & est liberata, licet per dies quindecim f, antequam partum posset emittere, laborasset, & infantem mortuum peperisset; qui illico facto voto, resipuit & supervixit per plures menses, præsente abbatissa g & monialibus.

[22] Anno MCDXIX Menicus Marci Gualdi de Viterbio mortuus, [Defuncto conjugi uxor ante Sanctæ corpus vitam impetrat.] in terram jacens h juxta patriæ consuetudinem, quam pluribus ibidem adstantibus ante funus; mortui Menici Covella uxor ante corpus B Rosæ constituta, humillime oravit, ut suscitaretur Menicus ejus vir suis precibus & meritis de morte ad vitam, promittens pingi facere dictum miraculum in cassa i, ubi tum ipsa Gloriosa jacebat. Quo voto facto, rediens domum mulier maritum vivum reperit & de morte ad vitam suscitatum, qui supervixit expost per annos plures. Quod miraculum dictum apparet in dicta cassa, prout Petrus Angelus Nicolai k de Viterbio pluries recenseri audivit a matertera, ejus matre, & filia dicti Menici sic resuscitati, & Joanne magistri Anselmi testibus, & Domina Angela Egidii Marci Gualdi l, & domina Joanna Egidii Transmundi.

[23] Anno insuper Domini MCDL, qui fuit annus Jubilei m, [Teuto ex gravi infirmitate visu ac loquela destitutus, S. Rosæ meritis utrumque recuperat.] quidam Teuthonicus cum ex quadam ejus mortali infirmitate oculos amisisset & loquelam, audita fama miraculorum & gratiarum, quæ omnipotens Dominus noster Jesus Christus, ut suam omnipotentiam demonstraret, continuo faciebat propter merita & intercessiones gloriosæ virginis Rosæ de Viterbio, illi se cum summa humilitate commendavit, ut si visum & loquelam ejus meritis & gratia recuperaret, se * basilicam, ubi gloriosæ Virginis corpus requiescit, seu monasterium visitaret. Quo voto sic ut supra emisso, misericors Dominus pietatis suæ clementiam in supplicantem hunc devotum extendit: statim enim forte per duarum horarum spatium, devotus iste orator visum recuperauit & loquelam & sic vidit & locutus est, ut prius videre solitus & consuetus. Qui cum Viterbium in anno Jubilei se contulisset, visitandi dicti corporis gratia, Joanne Petri Parmæ n & pluribus ibidem astantibus, dictum miraculum sic sibi contigisse, manifestavit, uti iis est testificatus, & monialibus.

[24] Item quod cum quædam mulier nomine Rita, [Ejusdem Sanctæ beneficio mulier ex uno,] de castro Maleani o Sabinæ, esset cæca uno oculo & lumine privata, vovens se Deo & dictæ gloriosæ Virgini, illico oculum & lumen recuperavit. Quod quidem miraculum ipsa publice manifestavit, præsentibus domino Paulo ecclesiæ S. Andreæ de columna, domino Salvato beneficiato ecclesiæ S. Joannis Lateranensis, Domino Joanne de Tibure beneficiato S. Mariæ Majoris de Urbe p, & pluribus aliis ibidem adstantibus.

[25] [& alia utroque oculo cæca, curantur.] Anno insuper Domini MCDLIII currentibus *, quædam mulier nomine Bartholomea q Angeli del Messere de Viterbio, cum ex quadam terribili infirmitate cæca effecta esset, itaque nihil prorsus videret super terram, prout omnes, qui eam viderunt & cognoverunt, manifeste attestantur: licet vires & consilia plurium medicorum probasset, nec aliquid sibi ad recuperationem perditi visus profuisset. Demum se videns in tanta calamitate ac miseria constitutam, non sine gemitu & multis singultibus, lacrymantibus oculis plorans & flens, ad terram prostrata omnipotenti Deo & B. Rosæ se vovit, dicens: Si me a calamitate liberabis, per mensem continuum tuum sacrum & sanctum corpus visitans, Missam in tuum honorem & reverentiam celebrari faciam: quo voto sic celebrato, in continenti ad lucem pristinam & visum oculorum restituta est, acsi nihil mali numquam * in oculis passa fuisset r; præsente Paulina Mattei Lucæ, & Lodovica Michaëlis Paloccio, contratæ s S. Mattei idem testificantibus, ac Gianna Col.el Messere testificante, conduxisse ipsam Bartolomeam sic cæcam ad ecclesiam S. Rosæ, & demum vidisse eam, facto voto, illico videre & oculos recuperasse.

[26] [Varii oculorum] Anno MCDXLIV cum puer quidam Petrus Dominicus Jacobi Boccacerase, contratæ S. Sisti, & Cæcilia Matthei Cencii, contratæ S. Quirici de Viterbio, essent oculis maculati quodam panno t, in tantum quod vix videbantur; cæci etiam esse apparebant omnibus. Leonarda mater dicti Petri Dominici existens cum infirmis præfatis ante corpus B. Rosæ in ejus ecclesia, devote se genuflectens cum certa quantitate seu filza u corallorum, seu ambrarum w, cum quibus dicebat Pater noster, tetigit dictum gloriosum corpus: deinde cum iis irrigavit x & tetigit dictorum infirmorum oculos; qui, statim amoto panno, quem in eis habebant, mirabiliter claruerunt & liberati sunt penitus ab omni nota, prout Viterbii notorium est, præsertim in eorum convicinia. Istud testatur Gianna tertii ordinis S. Dominici, se vidisse ipsum, sanum cum oculis deinde, cæcum. Idem testatur domina Leonarda ejus mater, & Laurentia ejus soror, se audivisse y ab ejus matre & aliis de domo.

[27] [periculosi morbi] Anno Domini MCDLI cum quædam Maria Antonii Abonis Lombardi de Sutrio z, pateretur morbillos aa, ex quorum uno exorto in sinistro oculo ejus, oculis cæca effecta penitus; vovit se Deo & B. Rosæ, quod, si dictus oculus ei sanus restitueretur, & liber ejus precibus & meritis, quod * ad suum sacrum corpus deferret oculum argenteum: quo voto facto, non per multorum dierum spatium sanata est & in tantum libera facta ex dicto oculo, acsi mali numquam aliquid passa esset & absque aliqua macula, prout testificata est dominæ Franciscæ bb & ceteris monialibus.

[28] [illius patrocinio] Anno insuper Domini MCDLIV & mense Augusti, cum quædam Angela, uxor Joannis Nardi Palotti de Viterbio, ex quadam ejus gravissima infirmitate cæca facta esset & oculorum lumen & aciem amisisset, destituta omni humano præsidio, cum per annum fuisset sine lumine, convertit ejus * mentem cum summa devotione & reverentia ad omnipotentem Deum & gloriosam virginem Rosam, ut ejus intercessionibus dignaretur sibi oculos restituere, ad minus quod tantum videret, quantum posset exire domum * & ecclesias visitare: quibus sic ut supra emissis precibus, merita est exaudiri; quia illico quam primum ex oratione surrexit, vidit, & lumen oculorum recuperavit, prout etiam hodie videt, acsi numquam fuisset cæca, cum voverit, se continuo observaturam diem ejus sanctæ solemnitatis. Idem testificatur cc domina Tomassa ejus mater, Angilella Marci, Petrutius Butii & Petrus Dominici, & Constantia Mascini contratæ S. Marci.

[29] Filomena puella ætatis annorum quinque, & filia Benedictæ Justi, [subito sublati.] contratæ vici S. Petri de Viterbio, sub annis * MCDXLVIII dd cum pateretur gravissime infirmitate quadam, vulgariter detta delle quate ee, quarum septem illi supervenerant in uno oculo, ita ut pupilla & lux oculi esset ita cooperta & offuscata, ut nihil videret, & cæca judicaretur ab omnibus ibidem eam videntibus. Quæ puella sic infirma cum magna devotione afficeretur B. Rosæ, prout ab ejus parentibus fuerat instructa & monita, una dierum accessit ad ecclesiam S. Rosæ, ante cujus corpus accersita quædam venerabilis illius monasterii monialis, sibi nota, nomine domina Margarita Petrutii, ad præsens illius abbatissa, ab ea petiit quoddam cingulum ff dictæ B. Rosæ, asserens, se illud positurum in oculo, ubi patiebatur, & ex quo nihil videbat. Spero etiam, inquit, quam primum oculus meus tetigerit cingulum hoc, quod tetigit hujus B. Virginis corpus, liberari & sic videre & lumen mihi restitui. Quæ monialis ad verba & preces hujus puellæ, dato sibi cingulo quodam & in oculo sic cæco, unde nihil videbat, apposito, mira res! non aliter quam nubes a ventis conquassatæ fugiunt ex aëre, sic fugerunt & cessaverunt illo instanti præfatæ septem delequate, & clarus & mundus remansit oculus, uti etiam erat per prius, & vidit. Quæ sic illuminata, accedens ad ejus domum, inquit matri; Videsne, mater, me liberam & sanatam meritis B. Rosæ? Ad quod mirandum spectaculum Benedicta ejus mater, accersitis convicinis, oculum ostendit sic restitutum, & miraculum recensuit. Testatur id Filomena gg, Benedicta hh, & Margarita abbatissa.

[30] Currentibus insuper annis Domini MCDXXXVII mulier quædam nomine Palotia Ricci, [Sancta apparens mulieri, eam cæcitate liberat.] contratæ ii S. Leonardi de Viterbio, ex ambobus oculis cæca kk cum nihil penitus vidisset per annum integrum, desperata numquam * videre, cum id esset contra naturam humanam ll, & potentiam & artem medicorum mm. Semel memor domi suæ, & quod alias viderat, & quanta erat cæcorum & nihil videntium miseria & calamitas, & quanta insuper gratia illorum, in quibus nihil natura defecerat, recommittens se non sine lacrymis & suspiriis plurimis omnibus Sanctis cælestis curiæ. Genuflexæ illi non dormienti, sed sic paululum resipienti nn visibiliter visa est apparere B. Rosa in forma, prout pingitur oo, prout ipsa videre videbatur per intellectum, cum ex oculis nihil videre posset; cujus mulier præfata continuo devota extiterat, inquiens ei: Palotia, Palotia, invocasti omnes Sanctos præter me: cui cum mulier respondisset interrogans: Et quisnam * es tu? Respondit: Ego sum beata Rosa de Viterbio: cui cum illa sic genuflexa, plorans reverenter diceret. Adjuva me; injunxit B. Rosa dicendo, ut oculos aperiret: in quibus tribus vicibus insufflavit. Quo facto, statim antequam inde discederet, aperti sunt ejus oculi & catharactæ pp oculorum elevatæ, & vidit sine aliqua macula qq. Testificatur id Palotia præfata;; & ab ea audivisse dicunt Petrus Dominici Sciarvatelli, Joannes Jutii Fanciulli, Tomas Capati, domina Margarita & Domina Magdalena rr moniales.

[31] Adornina Petri, quædam mulier Corsa ss, habitatrix Viterbii in contrata S. Leonardi, [Mater filio suo unius oculi usum suis precibus impetrat.] cum in dictam B. Rosam jam magna dedita esset devotione, quemdam ejus filium, quem habebat nomine Laurentium, ætatis duodecim annorum, vel circa, uno oculo penitus cæcum luce & pupilla ipsius oculi. Qui cum per plures annos sic cæcus vixisset, devotissime vovit tt præfatæ B. Rosæ, commendans se illi, ut filio suo Laurentio apud omnipotentem Deum intercederet, ut lumen restitueret & oculo visum cum luce. Quo voto taliter emisso, mane sequenti Laurentius præfatus e lecto cum ambobus oculis surrexit, & vidit, nec umquam, qui eum cognovisset, apparebat, ipsum cæcum extitisse, ita clarus erat & lucidus. Id testificatur domina Adornina uu.

ANNOTATA.

a Deest in apographo nostro nomen diœcesis: forte quia ob autographi vetustatem legi non poterat:at Coretinus ac Rinaldus ajunt fuisse diœcesis Tudertinæ, cujus caput est Tudes, sive Tudertum, Italis Todi, urbs Umbriæ in Italia.

b Id est Romæ prope castrum sancti Angeli.

c Id est: beatam agnovit, puta Alexander IV in translatione illius sacri corporis.

d Miraculum hoc uti & apparitionem Sanctæ in Processu citatus Nardus affirmat, se audivisse a prædicti Jacobi parentibus, tum Romæ, tum Viterbii, præsertim (verba Proceßus sunt) semel Viterbii in monasterio sanctæ Rosæ, præsente Joanne Petri Parmæ & certis monialibus. Porro Nardus Mazzatoste dicitur ibidem ætatis sexaginta annorum vel circa vir magnæ fidei.

e Joannes Petri Parmæ de Viterbio nominatur in Processu: in quo testatur, se cum pluribus aliis ad ecclesiam S. Rosæ accurrisse, cum prædicti parentes cum resuscitato filio, solvendi voti gratia, eo advenirent, narrarentque tum acceptum beneficium, tum Sanctæ, voti executionem urgentis, apparitionem. Addit etiam, puerum illum per plures horas mortuum fuisse, priusquam suscitaretur. Idem prodigium suo quoquetestimonio firmavit venerabilis mulier Margareta Petrutii, abbatissa monasterii Sanctæ nostræ, in cujus responsis juridicis hæc lego: Aliqua in parte vidit, & in parte audivit, ut puta, in resurrectione mortuorum; sicut continetur in primo miraculo, cum ipsa viderit & audiverit prædictos Petrum & Caterinam de Vaschi, qui pro resuscitati eorum filii suscepta gratia, ex ingentibus meritis dictæ B. Rosæ, ad ejus ecclesiam venerunt pro dicti voti exsolvendi gratia, prout ipsi asserebant &c.

f Ex hoc forte loco ait Rinaldus, fœtum jam quindecim diebus in utero mortuum fuisse: verum illud inde nullo pacto potest deduci.

g Margareta Petrutii, in cujus testimonio ita legitur: Similiter super secundo miraculo de filio Paulinæ, filiæ Petri Sbarræ de Viterbio, mortuo nato resuscitato, dixit vera esse contenta in eo. Consonant aliarum monialium testimonia.

h In feretro, ut consanguinei supremo planctus officio, priusquam tumularetur, ejus corpori parentarent. Ita fere locum hunc interpretatur Coretinus, qui patrium hac in re morem optime potuit novisse.

i Fuisse re vera pictum in antiqua lipsanotheca, testatus est nominandus mox Joannes magistri Anselmi. Verba ex Processu accipe: Menicus Marci Gualdi … ad vitam resuscitatus est meritis & intercessionibus B. Rosæ, prout etiam hodie apparet dictum miraculum depictum, quod ad perpetuam memoriam pictum fuit in quadam antiqua cassa, ubi corpus dictæ B. Rosæ reponi solitum erat, una cum aliis miraculis ibi depictis, quod ipse semper audivit pro verissimis haberi.

k Ita reipsa & ille & alii citati testes asseruerunt. Discrepat tamen in assignando tempore Petrus Angelus, dum ait, miraculum hoc jam ab octuaginta annis vel circa, contigisse; cum ab anno 1419 usque ad 1457, quo processus institutus est, nonnisi 38 anni effluxerint: sed discrimen hoc amanuensis errori videtur adscribendum.

l Testimonium ipsius inter cetera sic habet: Domina Angilella Egidii Marci Gualdi quinquagenaria, altera testis, inducta, producta, citata, relata, jurata & diligenter examinata super dicto miraculo Marci Gualdi, juramento suo testificando dixit, vera esse contenta in eo. Interrogata in causa scientiæ dixit, quia ita continuo & semper audivit dici & affirmari a supra dictis, ut supra, & præsertim a Matteutia filia dicti Marci Gualdi, quæ miraculum resuscitationis dicti sui patris & magna admiratione & devotione in B. Rosam recitare solebat.

m Indictus ille fuit a Nicolao V anno 1449, celebratusque Romæ anno proxime subsecuto ingenti prorsus hominum concursu, ut apud Raynaldum Annalium tom. 18 videre est.

n De eo ita Processus: Item dixit, quod jam septem annis elapsis, hoc est in anno jubilei, quidam Theutonicus, de cujus nomine dicit se non bene recordari, retulit sibi & pluribus aliis in ecclesia S. Rosæ, quod cum ipse in partibus suis cæcus & mutus fuisset per plures annos, audita fama miraculorum B. Rosæ, se illi devote commendavit, promittens visitare ejus basilicam, si visum & loquelam recuperaret. Quo voto facto, ante duarum horarum spatium vidit, & perfecte locutus est: & ideo se illuc contulerat dicti voti exequendi gratia.

o Urbs parva Italiæ est in ditione Ecclesiæ, in Sabina provincia, cujus caput existit, prope Tiberim fluvium, in colle; sedes est episcopi Sabinensis … XX milliaribus distans ab urbe Roma in Septentrionem. Ita Baudrandus. Vocatur etiam, eodem teste, Maglianum, & Manliana, Italis vero Magliano.

p Ex his patet, miraculum hoc Romæ impetratum fuisse. Ecclesiæ vero illæ vulgo notiores sunt, quam ut notis indigeant.

q Coretinus idem hoc miraculum referens, legit non Bartholomæam, sed Bartholomæum: verum mulierem fuisse, tum ex sua, tum ex aliarum testium depositione juridica, manifestum est.

r Insigne hoc beneficium, ipsa cui obtigit, sub juramento attestata est. Testimonium ejus, quamvis prolixius, visum fuit ex Processu huc transferre: est autem hujusmodi: Domina Bartolomea Angeli del Messere de Viterbio, testis inducta, producta, citata, relata, jurata & diligenter examinata super quinto articulo & præsertim super sexto miraculo in ejus persona facto, suo juramento testificando dixit, vera esse contenta in eo, quod jam quatuor annis elapsis vel circa cum ipsa testis ex quadam terribili, quam passa fuerat, infirmitate cæca devenisset ex ambobus oculis, itaque nihil penitus videret, & sic cæca per mensem & ultra stetisset, licet plures medicinas experta fuisset. Una tamen die considerans intra se calamitatem, in qua erat constricta, & quanta erat miseria cæcorum, volvit mentem ad B. Rosam, suspirans & lacrymans & illi se devote committens, ut ab hujusmodi angustia liberaretur, vovens, se visitaturam per mensem integrum ejus sacrum corpus, si contingeret, ipsam sanari. Deinde fecit se pedetentim duci per Giannam Col.d dictam ecclesiam, ad quam ubi devenit, prosternens se ante dictum corpus pluribus ibidem circumspicientibus, apertæ sunt cataractæ oculorum ejus, & vidit, uti prius ante dictam infirmitatem videre solita erat… Interrogata; Quibus præsentibus; dixit, de se, teste domina Gianna, Paulina Mattæi Lucæ & Lodovica Mattæi Palotii, Michaële Palotii, pluribus monialibus, & quasi universa ejus convicinia &c. Hisce consonant citatarum mulierum testimonia.

s Contrata & Contrada est via, regio, Vicinia, inquit Ludovicus Muratorius antiquiratumItaliæ tom. 2 Col.Hic urbis regionem, vel parochiam significat. Sæpius hæc vox recurret infra: quare, ne idem crebro repetere cogar, lectorem huc remitto.

t Panno Italis dicitur macula in oculo exorta.

u Italica vox est significans res quaslibet transmisso filo sibi mutuo cohærentes. Hic globulos precatorios significat, uti ex sequentibus liquet.

w Est & hæc vox Italica succinum significans: itaque filza corallorum seu ambrarum sunt globuli precatorii ex corallio vel succino.

x Qua ratione oculos irrigaverit, explicat Gianna tertii Ordinis S. Dominici, jurata hujus miraculi testis, cujus testimonium recito: In causa scientiæ dixit, quod jam duodecim annis elapsis, vel circa, cum quidam Petrus Dominicus ejus germanus, & Cæcilia Matthæi Cencii, ex quadam infirmitate, quæ communiter appellatur: li morviglioni (variolorum genus est,) qui in eorum oculis supervenerant, ita affecti essent, quod quasi nihil videbant, & erant penitus obcæcati: quos pueros sic cæcos cum duxisset ad corpus B. Rosæ, ante quod genuflexa pro eorum liberatione devote orans, terigit dictum sanctum corpus cum quibusdam corallis, quos in ejus manibus retinebat, & illos pro ea (matre) lavit cum aqua loturæ manuum & oculorum dictæ B. Rosæ. Deinde posuit dictos corallos super oculos præfatorum puerorum, quos etiam cum dicta aqua irrigavit. Et statim omnibus circumspicientibus, pannus oculorum dictorum puerorum cecidit, & claruerunt oculi in illo instanti miraculose &c. De lotura manuum postmodum sermo recurret.

y Non audivisse modo, verum etiam cæcos custodivisse, imo & adfuisse, cum sanarentur, testata est præfata Leonarda: sed illius, uti & matris testimonia, quia præter dicta nil continent, prætermitto.

z Italis Sutri, urbs est episcopalis in provincia Patrimonii.

aa Morbille Italis vocantur pustulæ rubentes sive varioli.

bb Erat hæc sanctimonialis monasterii S. Rosæ, ætatis sexaginta circiter annorum, ut habetur in ipsius testimonio. Porro venerabilis domina Margarita Petrutii, præfati monasterii abbatissa, interrogata super octavo miraculo de Maria Abonis de Sutrio, cæca uno oculo, & ad sanitatem restituta, dixit; vera esse contenta in eo. Interrogata in causa scientiæ, dixit: Quia vidit prædictam Mariam liberam in dicto oculo, & deinde propter morbillos penitus cæcam; & demum, facto voto ad B. virginem Rosam, quamprimum super dictum oculum sic cæcum imposita est aqua, cum qua lotæ fuerant manus dictæ B. virginis Rosæ, oculus in eodem instanti ad lucem restitutus est, prout in dicto miraculo continetur. Interrogata, de quibus præsentibus? Dixit; De se teste, dicta Maria, domina Francisca, & Sorore Jeronima de Civita Castellana, consobrina dictæ Mariæ, & pluribus aliis monialibus.

cc Ita re vera citati omnes, tum etiam ipsa Angela, juridice testati sunt.

dd Laudatus sæpe Coretinus lib. 5 cap. 9 ait, miraculum hoc contigisse anno 1458 postquam Calistus III, finito jam processu, Rosæ titulum Sanctæ confirmasset. Verum hæc Coretini narratio non exiguæ ipsum suæ in indaganda veritatenegligentiæ arguit: nam si vel levi oculo Acta Proceßus inspicere ad eaque advertere voluisset, invenisset utique beneficium hoc Processui anno 1457 formato pro probanda Rosæ sanctitate insertum; & ab ipsa ibidem Filomena, & ab ejusdem matre, domina Benedicta Justi, juratis testibus, luculenter probatum confirmatumque deprehendisset.

ee Forte hæc vox mendose descripta est: nam in Italicis dictionariis eam non reperio: sed videntur epiphora, sive fluxus acris humoris in oculum, ortæque inde maculæ denotari; nam in ipsius Filomenæ testimonio sic dicitur: Quo facto (cum oculum attigisset cingulo, quod Sanctæ corpus tetigerat) disparuerunt dictæ delequatæ: & in testimonio ejusdem matris: Deliquaverunt se dictæ delequatæ & disparuerunt. Ita hunc locum etiam intellexerunt Rinaldus & Giannellus.

ff Cingulum hoc videtur fuisse funiculus, quali Tertiariæ S. Francisci utuntur, & ipsa Sancta, dum viveret, fuerat usa. Porro funiculi isti ex serico & lino in monasterio S. Rosæ conficiebantur, ut dicitur supra num. 8, & a pluribusperquam salubriter adhibitos fuisse, per decursum videbimus.

gg Erat illa anno hoc 1457, quo testata est, annorum circiter 14.

hh Mater scilicet præfatæ Filomenæ. Utriusque testimonium, quia penes solas voces differt a data relatione, ne longior sim, prætermitto.

ii Id est, parœciæ, ut habet Rinaldus noster Florentinus.

kk Ex infirmitate quadam, inquit ipsa in sua depositione.

ll Id est, cum naturæ vires excederet similis mali curatio.

mm Plurimis medicamentis jam usa fuerat, ut testata est juridice interrogata; sed frustra; addit etiam quod ab omnibus medicis & aliis, qui eam videbant & curabant, erat destituta & derelicta, quia impossibile videbatur, quod umquam videret.

nn Mendose posita, aut transcripta hæc vox est: quid tamen sibi velit, explicatur in juridico illius responso, ubi dicitur: Cui (Palotiæ) ita oranti genuflexæ & paululum quasi obdormienti apparuit &c. Vult itaque, eam dormitanti similem fuisse, cum S. Rosa illi apparuit.

oo Si pingi soleat, qualiter eam Opusculo suo æri incisam præfixit Coretinus, apparuisse debuit habitu religiosæ tertii Ordinis S. Francisci.

pp Metaphorica locutio est, qua indicat, quod, quemadmodum elevatis cataractis, urbes introëuntibus patent, ita, discussa hac cæcitate, coloratis rebus quasi transitus ad retinas oculorum patefactus sit.

qq Id est, absque ulla reliqua in oculis macula, vel obscuritate.

rr Consentiunt citatorum testium jurata responsa.

ss Oriunda ex Corsica, Italiæ insula.

tt Obscuram periodum sic intellige: Vovit præfatæ B. Rosæ quemdam ejus, (id est suum) filium, quem habebat &c.

uu Ita re ipsa interposito jurejurando Adornina ejus mater asseruit.

* l. Jacobum

* adde &

* se abundat.

* imo currente

* l. unquam

* quod abundat.

* l. suam

* l. domo

* i. e. anno

* l umquam

* imo quænam

CAPUT II.
Energumeni & maleficiati liberati, mutis loquela reddita, contractis membrorum usus restitutus.

[Energumenæ graviter a dæmone vexatæ apparet, dæmonemque expellit:] Currentibus insuper annis Domini MCDXLIX, die vero octavo mensis Julii, mulier quædam Francisca, uxor Angeli Dominici De Jovi a, filia Dominici de Mugnano, contratæ S. Marci, cum dæmoniaca esset, & dæmonium in se haberet, quæ more dæmoniacorum & dæmones in se habentium, infinitas fatuitates domi & extra, publice & privatim faciebat, vicinis & aliis nonnullis adstantibus circumspicientibus. Inter quæ interdum ejus * linguam ita acriter mordere solita fuerat, ut eam sibi pro medietate avulserit, in tantum, quod, dum sic in ista fatuitate & dæmonum perturbationum * & vexatione consisteret, semel contigit, quod diebus tribus, & noctibus totidem staret sine locutione & absque eo, quod verbum aliquod faceret. Quæ tamen per prius devota fuerat præfatæ Virginis gloriosæ, antequam dæmones eam invaderent. Beata Rosa, quæ numquam ejus devotos dereliquit, illi in tanta extasi persistenti apparuit in vestitu deaurato, confortans eam, & dicens: Cognoscis me? Cui dæmoniaca, voce sibi restituta, respondit: Tu es B. Rosa, ad quam semper magnam habui devotionem: adjuva me, & ego in tuam reverentiam portabo cingulum tuum. Cui Virgo beata respondidit *: Noli timere, quia liberata & sana facta es.

[33] [vota differentem increpat.] Quibus dictis, dæmon in formam cujusdam monstri, seu quadrupedis naturæ nigræ, de ejus corpore exivit, & cadens in terram aufugit. Quæ sic sanata statim accessit ad visitandum corpus dictæ B. Rosæ, cujus meritis & precibus fuerat sibi lingua semi avulsa cum loquela restituta, & a dæmonum vexatione liberata: quæ nunc etiam usque in hodiernum diem cum ejus familia sana vivit & libera. Cum tamen pollicita esset portare ejus cingulum per certum tempus, & id exequi negligeret, noctu apparuit ei dicta Beata, turbata facie & induta nigro, dicens ei: E quel cordone b? Ob quam quidem visionem a somno excitata, sequenti mane accinxit se dicto cingulo, & sic continuo vixit, & vivit in summa sanitate c. Probantur hæc per dominam Caterinam Jacobi Jemini d Magistri Stefani, Franciscam Marci Barberii, Joannam Petri Muratoris, Angelam Joannis Forlani, Angilellam Egidii Marci Gualdi, Margaritam Cecchini, omnes contratæ S. Marci de Viterbio, & Fratrem Jacobum Maltempi, & Fratrem Jacobum Filippi Ordinis Servorum, Jacobum Stephani, Simonem Angeli, Antonium Tutii macellarium, & magistrum Antonium bastarium e, omnes de Viterbio.

[34] Anno MCDLV, die X Septembris, quidam Antonius, [Energumenus ad Sanctæ corpus semel] Sclavus nomine, dictus Frater Andreas Ordinis Minorum, qui annis circiter novem a dæmone vexatus fuerat. Itaque durante dicto tempore, pluries in mente superveniebant sibi certi tremores, ex quibus cogebatur retorquere manus, bracchia & faciem: quo furore durante, nullus poterat ipsum detinere, cum in ejus corpore assereret plures dæmones esse. Quæ accidentia tunc demum sibi contingere solebant ut plurimum, cum accedebat ad solemnitatem aliquam, aut ad devotum quempiam locum. Is cum semel esset Viterbii Frater effectus, & duci vellet per quemdam ejus socium ad monasterium S. Rosæ, ejus Virginis sacri corporis visitandi gratia, illud corpus nullo pacto pati potuit, alta voce clamando: Nolo illud videre, quia est mihi inimicum.

[35] Cum tandem ligatus bracchiis, illuc duceretur, continuo recusans illud videre,[& iterum ductus, misere torqueretur; cui dormienti Rosa spondet auxilium:] pluribus vicibus se percussit asperrima in grata f ferrea dicti monasterii, qua locus ille sive cappella, ubi requiescit præfatum sacratum corpus, vallatur. Cui demum cum objiceretur, quod nullo pacto aliter inde exolveretur, nisi prius data fide, quod dimitteret corpus dicti Fratris Andreæ liberum sine nocumento; respondebat, quod non poterat inde ita faciliter exire, cum in eo essent socii septem, quos nominatim distinguebat per nomina dæmonum; & quod sequenti mane exirent, omnes pollicebantur. Qui cum inde solutus abisset, adveniente nocte ultra modum extitit cruciatus: cui tamen sic fatigato, paululum quiescenti, in somnis apparuit Virgo quædam laureata; cui, cum ipse vellet deferre & eam honorare, inquit: Ne timeas fili mi, quia liberaberis. Qui cum e somno excitaretur, sani factus est intellectus & mentis compos, prout sibi videbatur. Cum tamen clarescente jam die ad dictam ecclesiam * pristini redierunt cruciatus & extasis, nec aliter potuit dictam ecclesiam intrare, quam ligatis manibus & pedibus.

[36] Ad cujus B. Rosæ corpus cum esset adductus per vim, [hinc eo tertio deductus tandem liberatur.] & ante illud arctissime ligatus, pluribus sibi supervenientibus doloribus & anxietatibus, cum furore angustians, a summo mane usque ad horam Nonæ non potuit pati, ut videret dictum corpus, neque biberet loturam manuum g dictæ Virginis, licet pluries sibi fuerint aperti dentes cum quodam bastone seu baculo ligneo digito obgrossiori, quem dæmoniacus ter fregit cum dentibus & laceravit sine labore, exclamando continuo: Væ nobis, eamus ad profundum. Licet ipse esset idiota, tamen sic Latine loquebatur, cujus ori cum opponeretur annulus h digiti Beatæ, ut ipsum deoscularetur, pluries per eum rejectus fuit. Quam primum tamen per vim illum est deosculatus i, cecidit in terram quasi mortuus, vomendo & expuendo certum quid nigrum, quod multum clare & aperte videri non potuit, quid esset propter multitudinem ibidem astantium; quod postea disparuit. Qui paulo expost postquam resipuit, inquit: Ajutatemi, che mi voglio inginocchiare k. Et sic cum auxilio B. Rosæ expulsis dæmonibus miraculose liberatus fuit. Et continuo præ devotione dictus Antonius Sclavus, nunc dictus Frater Andreas, Ordinis Minorum, singulo die visitando dictam ecclesiam illi monasterio servit & obsequitur. Quod miraculum ipse dixit & attestatus est l, præsentibus domino Christoforo de Malvicinis m legum doctore & comite palatino, & S. Jacobo Jutii de Viterbio, Andrea Capati, Joanne Jutii Fanciulli, Fratre Ludovico de Gallexio, Fratre Antonio de Setia & Fratre Bernardino de Setia.

[37] [Alia dæmonum vexationibus erepta.] Domina Margarita Angeli Jignosi de Viterbio, cum de MCDXLVII haberet quamdam ejus filiam, ætatis annorum duodecim vel circa, quæ præ quodam timore per octo dies ita a spiritibus fuit vexata, ut loqueretur die noctuque tamquam fatua & fantastica, ad modum habentium in se malignos spiritus: quam ob contingentiam afflicta mater, prout erat dictæ B. Virginis Rosæ devotissima, illi humiliter ejus filiam, ita dæmoniacam & dæmonium in se habentem, commendavit. Quo voto facto, instantissime per ictum oculi sana puellæ rediit mens, & prudenter locuta est, uti prius consueta fuerat loqui, nec de cetero spiritus rediit. Ita testificatur domina Margharita n, & Lucretia ejus filia, & ejus pater o.

[38] [Mutus jussu Sanctæ ad sacrum corpus delatus loquelam recipit.] Anno MCDXLIII Lodovicus puer, filius Tutii Angeli della Teja, contratæ S. Faustini, mutus, qui numquam loquutus fuerat; pro quo cum Egidia p quædam dicti pueri avia paterna, Angilellam Lucæ sutoris de Viterbio, mulierem bonæ conditionis & vitæ, cum consuluisset, quid faciendum; sequenti nocte ambabus dictis mulieribus apparens per visionem B. Rosa, videbatur os suum ad os pueri muti apponere. Quæ mulieres a somno excitatæ & visione, sequenti mane portaverunt puerum mutum ad beatum corpus præfatæ Rosæ, & cum apposuissent os muti pueri ori Virginis præfatæ, ejus implorantes auxilium, statim puer loqui incepit perfecte & bene, præsentibus prædictis mulieribus, parentibus pueri & monialibus dicti monasterii.

[39] [Oranti pro gemino filio matri apparens, utrumque sanitati restituit.] Franciscus quidam, filius dominæ Petrutiæ Paridis de Viterbio, dictæ nunc Antonii de Valeritano q, cum esset ætatis annorum novem, ob quamdam, quam passus est, infirmitatem, loquelam perdidit; ita quod per mensem integrum fuit mutus sine loquela. Cui quidem Francisco erat germanus quidam nomine Jacobus, qui continuo dormiendo semper stridebat: ex qua infirmitate vexatus fuerat per mensem cum dimidio. In quos duos puerculos Petrutia eorum mater dulcissima, materna pietate commota, non sine singultibus, lacrimis ac suspiriis, noctu in lecto recommendavit se B. Rosæ, ut dignaretur sibi ejus filios, mutum alterum, semimortuum * restituere. Cui paulisper obdormienti in somno apparuit B. Rosa, in forma prout modo depingitur, dicens ei: Ne timeas, Petrutia devota mea, quia devotio tua merita est exaudiri. Ego enim sum B. Rosa, quæ filios tuos liberavi. Quæ sic exterrita, a dicto somno, & visione excitata, vocavit Antonium ejus virum, illi referens, quam habuerat visionem. Demum quodam cingulo seu cordone B. Rosæ suscepto, cum eo filios prædictos tetigit, quo facto, illo instanti apertæ sunt artariæ r dicti Francisci, & locutus est inquiens: Mater vellem parum de pisce. Et alter Jacobus ita convaluit, quod albescente die e lecto sanus surrexit, præsentibus dictis parentibus & monialibus.

[40] Item quod de anno Domini MCDLI .. quidam Jacobus de Lagolpe * de Viterbio, [Lapsu ex equo membris omnibus captus,] admodum rector hospitalis Disciplinatorum & Caritatis Viterbiensis, currens super quodam equo prope Justitiam s extra muros Viterbienses fere per unum miliare, ex eo cecidit. Ex quo quidem casu seu jactu effectus est attractus in omnibus membris suis, & cum nec pes, nec manus, suum officium parere * posset, jacuit in lecto per dies quadraginta t & ultra, in quo se volvere aut movere non poterat propter attractionem. Et demum cum vix cum crocciis u ligneis paulatim ambularet, cognoscens se ita stroppiatum w & attractum, ejus mentem ad B. Rosam elevavit in die S. Claræ, in mense Augusti, quo die cum dictis crocciis, licet cum summa difficultate, se contulit ad ecclesiam dictæ B. Rosæ, ubi ejus venerabile corpus quiescit.

[41] Ubi cum maxima & ingenti lacrymarum abundantia se ad terram prostravit, [pristinæ sospitati restituitur.] prope capellam sepulcri ipsius B. Virginis gloriosæ, ejus præsidium implorando: & tandem elevato jam Corpore Christi, cum Missarum celebrarentur tunc solemnia, facta oratione prædicta, circumspiciente populo ibidem existente, sanus inde surrexit & inlæsus, referendo gratias omnipotenti Deo & ipsi gloriosæ Virgini. Qui in præsentiarum adhuc vivit liber & sanus x, præsentibus reverendo Patre Magistro Johanne de Tibure, Provinciali ministro Ordinis Minorum, Georgio Trombetta, monialibus, Johanne Cifarelle, Magistro Gentili, & Veronica uxore dicti Jacobi & pluribus aliis.

[42] Anno insuper MCDXXXIX quidam Palotii Nardus de Viterbio, [Alterum itidem contractum, apparitione prævia,] parochiæ S. Petri della Rocca *, cum maximis doloribus corporis & torsionibus opprimeretur, & manibus ac pedibus quasi esset attractus. Itaque se de uno loco ad alium movere non poterat aliquo pacto per se ipsum sine alterius auxilio; cui, cum sic torqueretur, apparuit præfata Rosa noctu, cujus ipse semper fuerat devotissimus: quam quidem visionem mane sequenti considerans, & se conversus ad omnipotentem Deum & gloriosam Rosam, dixit: O gloriosa beata Rosa, adjuva me & libera me ab hac gravi infirmitate, promittens corpus suum * visitare cum quadam imagine cerea. Qui in continenti miraculose, circumspicientibus pluribus, ad pristinam sanitatem fuit restitutus, prout hodie sanus est, & vivit cum ejus familia, præsentibus dominis monialibus.

[43] Existens Angela Benedicti Zello de Viterbio, jam infans, [& infantem a gravi infirmitate sanat.] ex quadam gravissima infirmitate tota desiccata est, in tantum, quod ex ejus corpore ei supervivere nihil apparebat, nisi spiritus; quam cum mater ejus gloriosæ virgini Rosæ prædictæ vovendo commisisset, in continenti sanata est y, præsentibus monialibus.

[44] Puellæ cuidam nomine Lauræ, filiæ nobilis viri Laurentii de Casteldensibus, [Puella nobilis contractis ex luctuoso casu digitis, post emissum votum,] de Viterbio, dicti, & vulgariter de Monte alto, MCDLIV post dicti Laurentii ejus patris acerbam & crudelem mortem, quæ sibi fato z dicitur potius, quam ob demerita contigisse, non * dicam nonnullorum invidorum livore, præ timore exterritæ digiti omnes manuum debilitati sunt & attracti, & prout vulgariter dicitur, agrancati aa in modum, quod neutra ejus manuum suum satis officium facere poterat, immo etiam ad os ponere nullo pacto valebat, sed per alienas manus & bibere & comedere sibi opus erat. Quæ puella, dum sic infirmaretur, vovit se omnipotenti Deo & B. Rosæ, recipere ejus habitum, & tamquam monialis servire & vivere in ejus monasterio, si contigerit ipsam liberari.

[45] [tactumque sacrum corpus, utriusque manus usum recipit.] Quo voto facto & enarrato monialibus dicti monasterii, per moniales præfatas sibi & ejus juvenili ætati compatientes, ducta est ad sacratum corpus B. Rosæ: quo glorioso corpore cum ejus attractis manibus acclusis digitis devotissime tacto, illico ibidem astantibus circumspicientibus, miraculose liberata fuit & est, & digiti omnes reducti sunt ad pristinam sanitatem & convaletudinem bb. Præsentibus domina Margherita abbatissa & nonnullis aliis monialibus, & domino Priore ecclesiæ S. Bartholomæi de Viterbio cum pluribus consanguineis & amicis dictæ puellæ, prout est publica vox & fama Viterbii, & præsente Pacifico Bonelli cc, de Viterbio.

[46] [Duo alii simili infirmitate] Margarita Antonia Bonanni, de castro Bagnariæ dd, MCDXLIX cum haberet filiam quasi siccam, quæ nullo humano auxilio juvari poterat, recurrens tamen ad beatam Rosam, ipsam sibi * præsentando, statim liberata est, præsentibus monialibus.

[47] [liberati.] Quidam insuper Regnicola ee pedibus & manibus & universis aliis membris suis ita attractus erat, siccus & debilitatus, quod nec pes, nec manus, nec aliquod aliud ejus membrum suum satis officium facere poterat. Cum venisset ad balneas Viterbienses, seu potius illuc deferri se fecisset; nec vis medecinarum, nec balnearum sibi quovis pacto prodesse posset, in hospitio, seu domo Tomæ caciatoris, ubi ipse erat dehospitatus, persuaso sibi, sese voveret B. Rosæ virgini de Viterbio: qui si devote id efficeret, firmissime exauditus a tanta infirmitate liberaretur; cum eidem devote supplicantibus gratiæ numquam claudatur gremium & clementiæ. Ad quas persuasiones & verba commotus ille Regnicola, orationes suas interposuit ad dictam Virginem: quibus emissis, paucis inde post horis de membro in membrum se movere incepit paulatim & in tantum, quod de brevi ad pristinam restitutus est sanitatem. Et sic sanus & sospes ex hospitio recessit in partes suas, ubi * ductus venerat cum maxima angustia, gratia & meritis dictæ virginis Rosæ gloriosæ. Ita testificatur dictus Tomas ff.

ANNOTATA.

a De castro Jovi dicitur a citanda Catharina Jacobi Gemini; a Coretino vero Giove vocatur: verosimiliter est illud, quod in tabulis F. De Wit Giovi notatur, tribus circiter milliaribus Germanicis trans Tiberim distans Viterbio.

b Verba Italica sic reddes Latine: Estne illud cingulum? Quasi diceret: ubi est cingulum, quod in mei honorem gestare promiseras?

c Rem totam illa ipsa suo testimonio confirmavit: audi Processum. Francisca Angeli Dominici de Jovi, testis inducta, producta, citata, relata, jurata & diligenter examinata super dicto tertiodecimo miraculo, suo juramento testificando dixit, in omnibus & per omnia vera esse contenta in eo, prout superior testificata est dicta Caterina (cujus verba mox dabimus.) Interrogata in causa scientiæ dixit: Quia interfuit & passa est prædicta: quando vexata fuit a dicto dæmone, & quando apparuit ei B. Rosa, & quando liberata est per expulsionem dicti nigri &c.

d Libet hujus oculatæ testis in Processu relatum responsum hic exhibere; est autem hujusmodi: Item dixit, quod jam (abhinc) octo annis vel circa, quædam Francisca, uxor Angeli Dominici de castro Jovi, contratæ S. Marci, dæmoniaca, cum infinitas fatuitates faceret, linguam sibi interdum acerrime mordendo & pro majori parte temporis muta. Itaque cum una vice numquam fuisset loquuta per tres vel quatuor dies, in plurium præsentia locuta est dicens; Tu es beata Rosa, cujus semper fui devotissima: miserere mei; & ego in tuam commemorationem semper portabo tuum cingulum. Quæ cum interrogarent eam, quidnam essent, (id est significarent) dicta verba; respondit, quod B. Rosa apparuit sibi cum vestitu deaurato, & dixerat ei: Cognoscis me? Quod B. Rosa respondit ei, prout dæmoniaca testificabatur, per hæc verba videlicet: Ne timeas, quia modo libereris [Note: ] [l. liberaberis] ; & statim in plurium præsentia vix prolatis dictis verbis, exivit de ore dictæ dæmoniacæ certum quid nigrum in forma quadrupedis. Et sic surrexit dæmoniaca tunc sana & libera, quæ per tantum tempus dæmonium in se passa, loquelam amiserat, & accessit cum magna devotione ad dictam ecclesiam Quæ tamen cum multis revolutis diebus post recuperationem sanitatis, dictum cingulum dimitteret, de nocte obdormienti ei apparuit præfata B. Rosa, redarguens eam de cingulo, quod non portaverat, prout ipsa postea retulit. Interrogata in causa scientiæ dixit: Quia prædicta vidit & præsens fuit, & audivit singula singulis referendo, & quod cognovit ipsam sanæ mentis & bene loquentem, antequam haberet in se dæmonium: & deinde quia vidit & cognovit ipsam fatuam & mutam, & fuit præsens, quando ex gratia & virtute dictæ B. Rosæ liberata est &c. Consonant reliquorum testimonia, quibus brevitatis gratia, referendis supersedeo.

e An nomen proprium sit, an opifici i divinare non possum: si postremum; forte acupictorem significat: Bastare enim, teste Cangio in Glossario, est acu pingere.

f Grata, vox Italica, Latine clathri: forte iidem sunt, de quibus Papebrochius in Comment. num. 50.

g Lotura manuum, quæ sæpius in Processu recurret, erat aqua, sacri corporis manus a monialibus abluebantur, ut in præsentissimum malorum remedium adhiberetur.

h Annulis digitos ornatos habuisse, jam vidimus in Comment. num. 51.

i Quod ipsum corpus exosculari coactus fuerit, testatus est ipse F. Andreas: forte annulum digito adhærentem osculari debuit.

k Italica dicta sic verte: Adjuvate me; volo genuflectere.

l Operæ pretium judicavi ipsius testimonium hic describere: Frater Andreas Sclavus Ordinis Minorum, testis citatus, relatus, juratus, & diligenter examinatus super sexto articulo & super decimo quarto miraculo, dixit suo juramento, vera esse contenta in eo. Interrogatus in causa scientiæ, dixit: Quia cum ipse decem annis circiter vexatus esset a dæmonibus, ita quod creberrime in mente superveniebant sibi certa signa, propter quæ cogebatur torquere manibus bracchia & pedes & faciem, & fantastice loquebatur. Qui tamen cum multis inde revolutis annis venisset Viterbium, & per ejus socium duci vellet ad corpus B. Rosæ, tunc demum ita vexabatur a præfatis dæmonibus, ut nullo pacto posset illuc etiam invitus duci. Ductus tandem per violentiam, & ligatus ad ferramenta insixa in cappello dictæ B. Rosæ, ultra modum angustiabatur … [Note: ] [deest vox, puta, rogabat] idem dissolvi: cui cum diceretur, quod non prius non [Note: ] [non abundat] solveretur, quam dictum corpus dimitteret (loquebantur enim dæmones per ejus [Note: ] [supple os] , & perfecte in Latino dicebat, cum esset idiota) & responderant, quod non poterant dimittere corpus Fratris Andreæ, cum essent socii septem in dicto corpore: sequenti tamen die pollicebantur illum liberum dimittere. Et sicut relassatus [Note: ] [forte sic est relaxatus] dictus Frater Andreas: insequenti nocte obdormienti apparuit B. Rosa in somnis dicens ei: Ne timeas, quia jam es liberatus (id est, in proximo est ut libereris.) Adveniente tamen die iterum ductus per vim ante corpus dictæ B. virginis gloriosæ Rosæ, & ibidem iterum ligatus, plures fatuitates fecit, de quibus particulariter ipse non recordatur, nisi quod videtur sibi, quod tunc premeretur multis angustiis, & quod lingua abscinderetur sibi. Tandem cum per violentiam cohactus fuit dictum corpus deosculari, tamquam mortuus cecidit, & quod visum est sibi, quod ex ejus ore exiret certum quid. Et quod ex illo in posterum, ubi tunc sanus surrexit, numquam inquietatus fuit a præfatis dæmonibus &c.

m Hic, uti & reliqui citati, testes oculati fuere.

n Mater sanatæ Lucretiæ.

o Nicolaus Nannis, patria Viterbiensis dicitur in sua testificatione.

p Egidia Tutii dela Teja, quæ præfatum mutum apud se educaverat, ut ipsa testata est.

q In suo testimonio vocatur Domina Petrutia, Antonii de Castro Valentano. Est autem Valento, Latine Varentum, oppidum Italiæ in Patrimonio S. Petri prope lacum Volsiniensem, teste Baudrando.

r Arteriæ legendum puto. Porro arteria hic significare videtur, non venam vitalem, sed guttur seu gurgulionem, cujus etiam significationisest apud Italos, & hanc res ipsa hoc loco exigit.

s Id est, locum plectendis reis, vel eorumdem cadaveribus suspendendis destinatum. Tropica locutio est, translata appellatione a virtute, quæ in sceleratos animadvertit, ad locum supplicii.

t Per dies triginta & ultra, habetur in ipsius Jacobi testificatione.

u Rursus Italizat. Croccia Latine est fulcrum.

w Stroppiato Italis, Latine mancus aut membro aliquo captus.

x Imo beneficium ipse juratus luculenter testatus est.

y Ita testatum reliquerunt præfata Angela, ejusque mater.

z Casum intellige, vel potius providentiæ permissionem.

aa Ab Italico aggranchiare, quod de digitis dicitur, dum ex frigore aut nervorum convulsione contrahuntur.

bb Voti rea Laura stetit promissis, ut patet ex Processu, in quo inter reliqua istius monasterii sanctimonialium testimonia sic legitur: Soror Laura, Laurentii olim de Monte alto, dicti monasterii monialis, altera testis citata, relata, jurata & diligenter examinata super vigesimo primo miraculo in ejus personam collato, suo juramento testificando dixit, vera esse contenta in eo. Interrogata in causa scientiæ dixit, quod vidit & præsens fuit & dictam gratiam ac miraculum in se ipsam suscipere merita est, cujus miraculi ac susceptæ gratiæ devotione præfatum monasterium ingressa est.

cc Cognatum prædictæ Lauræ se dicit in suo testimonio, eamque apud se habitasse, dum hæc contingerent.

dd Balneoregium Etruriæ civitas est in ditione Ecclesiæ.

ee Ex regno Apuliæ dicitur in testimonio Thomæ Caciatori.

ff Luculenter sane hoc beneficium confirmavit, uti etiam Francisca Thomæ, & Nicolaus Thomæ filius.

* l. suam

* l. perturbatione

* imo respondit

* supple duceretur,

* supple alterum

* alii La Volpe

* i. e. facere

* i. e. de rupe

* ejus

* l. ne

* l. illi

* forte unde

CAPUT III.
Varia ulcera ac apostemata sublata; vincti ergastulis exempti; morbus comitialis curatus; pestis a pluribus depulsa.

[Mulier a periculosa fistula liberatur:] Anno Domini MCDLII mulier quædam, nuncupata Caterina Pauli Vannelli, de Viterbio, pestilentiali morbo, seu fistula a vexabatur in tibia, in tantum quod quasi ad mortem videbatur reducta, nec recta ulterius stare poterat. Humano omni auxilio destituta & medicorum, se convertit ad omnipotentem Deum & gloriosam virginem Rosam; promittens, se per annum continuum ejus cordulam supra se portaturam, si a tanta peste contingeret ipsam liberari. Quo voto facto, ita sana facta est & libera, quod vix signum aperturæ & cicatricis in ea appareret b.

[49] [puella tri bus aposte matibus in facie,] Item, quomodo sub annis Domini MCDXXXV quædam puella, nomine Angela, filia Johannis Tomæ Magistri Jeronimi, de Viterbio, parrocchiæ sancti Mattiæ, cum tribus pestiferis apostematibus in facie prope auriculam opprimeretur; angustians, ne ex apostematibus præfatis facies remaneret deturpata & signata, propter ipsorum apostematum cæsuras & cicatrices, domina Andicotia ejus genitrix dubitans de prædictis, mentem ejus ad summum Deum & gloriosam Rosam convertit, devotissime supplicans, ut ejus precibus & meritis & intercessionibus ex apostematibus præfatis nihil signi aut cicatricis in facie dictæ ejus filiæ remaneret, & illa supra caput ægrotantis præfatæ poneret, aut in loco, ubi propter ipsorum apostematum incisiones facies Angelæ prælibatæ non veniret deturpata. Quibus precibus sic noctu factis & emissis, apparuit sequenti mane, ejus preces jam exauditas per B. Rosam. Itaque dicta apostemata translata sunt evidenter de loco prope auriculam, ubi erant, ad caput, & sic puella præfata precibus B. Rosæ fuit & est liberata absque aliquo nocumento, aut deturpatione faciei; quæ hodie etiam nupta vivit cum ejus familia c.

[50] Mulier quædam, Filippa Jacoba nomine, filia Angilelli, de Sutrio, per octo annos continuos fistulas in tibia dextera passa fuerat, [& aliæ duæ fistulis,] in qua decem & octo horribilissimæ apparuerant; nec medicorum aliquis has pestiferas & terribiles plagas poterat curare, licet secum habuisset ad hujusmodi morbi curam continuo duos sollempnes medicos, ejus consanguineos: omni tamen humano auxilio prorsus erat destituta. Quæ quidem mulier infirma, postquam mortalia vidit tentamenta nihil, nihil artes posse medentum, auxilium cæleste petens, sub MCDLI genuflexa devotissime cum plurima lacrymarum habundantia, plagis discoopertis, se gloriosæ virgini B. Rosæ recommisit, vovens, si liberaretur, se ejus monasterium ingressuram, & continuo monialis * & ejus serva vivere. Quo voto sic celebrato & precibus ita expositis, meruit exaudiri a gloriosa Rosa, ita ut subito per parum spatii sanaretur a tanta plagarum horribilitate miraculose, a qua per octo superiores annos manu medicorum sanari non poterat: quæ hodie devote vivit in monasterio prælibato d.

[51] [in tibiis afflictæ sanantur.] Antonia, uxor Petri Angeli, de Viterbio, MCDLI habens fistulam in tibia, quæ numquam sanari potuit, facto voto B. Rosæ de celebranda Missa, sanatur præsentibus monialibus e.

[52] [Mala gutturis,] Anno MCDL muller quædam, nomine Francisca, uxor Johannis Spolglie, de Viterbio, contratæ S. Petri, apostemata in gutture, in tantum, quod nihil poterat inglutire, & jam in extremis constituta erat *, precibus in ipsius gloriosæ Rosæ præfatæ *, a prædicto morbo miraculose liberata fuit & est. Mulier quædam, nomine Geronima Mancini, de Chia f, uxor Johannis de Bassano, MCDLII cum pateretur ex gutture ex quodam ibidem nato ulcere, facto voto de portando accinctam cordulam B. Rosæ, post triduum sanata est.

[53] [periculosa ulcera] Cum mulier quædam Viterbiensis sub MCDXLIX graviter pateretur in tibia certa ulcera in modum apostematum, & incisuram timeret, quam medici prædicebant sibi, & adfirmabant necessariam ad ulceris præfati & infirmitatis curationem; nec aliter inde se evasuram; cum maxima devotione lacrymando, vovit se B. Rosæ præfatæ, ut ejus sanctis meritis & precibus dignaretur intercedere ad Jesum Christum, & sibi gratiam facere, ut a tali infirmitate liberaretur, ne ipsam oporteret devenire ad dicti ulceris seu apostematis incisuram. Quibus precibus & voto sic emissis, illico a dicta ejus infirmitate & ulcere est penitus sanata, cum ex oculorum ictu illo instanti crepuerit ulcus, vix finito verbo; præsentibus Johanne Petri Parmæ g, Petrutio Butii & Petro Dominici de Viterbio, contratæ S. Marci.

[54] [& apostema abacta.] Cuidam etiam Giannæ Dominici, de Monte Leone h, ex apostemate in mammilla ejus gravissime ægrotanti & infirmæ, noctu in somnis apparuit B. Rosa, cui cum magna affectione dedita erat, ei dicens: Ne timeas, filia mea, recommitte te mihi: quoniam & ego te liberabo. Quæ adhuc obdormiens, se illi recommisit cum ea, qua potuit, reverentia & devotione. Inde non multo post a somno excitata comparet apostema, prout in somnis habuerat *, quod crepuerat, & se ad sanitatem pristinam restitutam meritis dictæ B. Rosæ virginis, prout eadem Gianna testificatur.

[55] Mattæus Sciacchie, de Castro Vitorchiano, cum sub annis Domini MCDXLIV ex quadam fistula seu apostemate pes ejus in tantum marcidus & putridus factus esset, quod a medicis omnino secari debere dijudicaretur, [Tibia, brevi resecanda, applicato sanctæ cingulo, vigori pristino redditur.] si mortem inde volebat evadere, & deputato die ad illum secandum per magistrum Gentilem de Viterbio, cum una dierum illum accessisset Julianus de Tuscanella, vulgariter dictus Juliano Delloriolo, habitator Viterbii, contratæ S. Simeonis, & illi infirmo miraculum in ejus personam susceptum de febre recitasset virtute cujusdam cinguli, cum quo corpus B. Rosæ tactum fuerat, in tantam devenit infirmus devotionem, ut meritus fuerit a tanta gloriosa Virgine exaudiri, in tantum, quod extenso sibi dicto cingulo per Julianum præfatum, & sibi accincto, ubi pes marcidus de brevi juxta medicorum judicia secari debebat, ex meritis dictæ Virginis, per dicti cinguli tactum, sanatus est. Id testatur præfatus Julianus i & domina Francisca monialis.

[56] Item cum quidam Uginus Albanensis, stipendiarius k & socius strenui viri Angeli Ronconi, [Detento in carcere apparens, libertatem spondet & procurat.] de anno Domini MCDXLII, de mandato reverendi patris domini Johannis de Reate, apostolici prothonotarii, tunc gubernatoris l provinciæ Patrimonii, in carceribus Viterbii arctissime ligatus detineretur, & ipse celebrem famam ipsius gloriosæ Virginis audiret; ejus auxilium cum maxima devotione invocavit, ut a dictis carceribus ipsum eximeret & liberaret, promittens, in futurum ejus venerabile corpus visitare & illi continuo devotionem & reverentiam devotissime exhibere. Cui sequenti nocte eadem gloriosa Virgo apparuit, & propriis manibus ejus personam capiens, dixit ei: Ne timeas, quia te per tutum iter ducam & liberabo, & crastino mane exibis. Et die jam clarescente, precibus & meritis ipsius gloriosæ Virginis e dictis carceribus exivit & liberatus fuit m. Qui ut beneficii accepti memor esset, ejus venerabile corpus visitavit juxta promissa. Quod miraculum, præsentibus domina Francisca, dicti monasterii moniali, Colella de Cavaza, Lallo de Monte Politiano n stipendiariis tunc præfati Ronconi, & Fratre Erasmo Ordinis Minorum, qui de dicto miraculo memoriam fecit per ejus scripturam, publice enarravit, præsentibus monialibus.

[57] Anno etiam Domini MCDL, cum quidam Guilielmus nomine de Bussinetura, [Monacho innocenti coram judicibus succurrit, & liberat:] diœcesis Arelatensis o, monachus monasterii Montis majoris p & Prior de Vembreno, hospitaretur Romæ prope castrum S. Angeli, & peregrini quidam fuissent expoliati a nonnullis latrunculis, captus fuit per officiales prælibatus clericus, prætextu dicti furti. Qui ubi ductus fuit ad torturam, ut torqueretur, licet innocens esset, omni spe destitutus, genuflexus se projecit ad terram, ejus mentem elevans ad summum Deum & B. gloriosam Rosam, alta voce exclamans sic: O beata Rosa, si vera sunt, quæ de te dicuntur & prædicantur, adjuva me in tanto periculo constitutum. Quibus dictis, territi officiales nullum prorsus aliud verbum ei dixerunt, sed statim exemerunt dictum clericum e carceribus & liberatus sic recessit.

[58] Quidam Juvenalis de Narnea q, cum in carceribus & in compedibus artissime detineretur ob calumniam quamdam, [inique detento compedes ac carcerem aperit:] sibi falso objectam, cum magna contritione animi ac devotione humillime commendavit B. virgini Rosæ, ut, sicut falso calumniatus ibidem detentus erat, ejus meritis dignaretur ostendere, quod idem miraculose exiret, ne magis prodesset falso accusandi iniquitas & injustitia, quam sibi profutura esset pura veritas & justitia. Quibus votis ita emissis, illico miraculose obserati compedes aperti sunt, & portæ carceris carcerato patuerunt & ultro apertæ sunt, donec libere exivit. Et sic de manibus eorum, qui ipsum falso detinebant, ex meritis dictæ B. Rosæ virginis se exemit r.

[59] [morbo comitiali laborantem sanat.] Galiana quædam puella, filia Petri de Urbe veteri s, habitatoris Viterbii, MCDLIII, & mense Augusti, morbo caduco vulgariter sic dicto vexabatur. Quæ cum semel ex dicto morbo tacta, in terram cecidisset, mulier dicta Simonetta Bartolomei Jutii de Viterbio, videns eam sic prostratam in terram & jacentem, & attonita, mota animi compassione pro ipsa oravit ad B. Rosam, genuflexa dicens: O gloriosa B. Rosa, si ista puella ab infirmitate hac liberabitur, cum ea semel visitabo sacratissimum corpus tuum. Quibus verbis sic dictis, immediate surrexit puella, & in illa hora a dicta infirmitate sanata est.

[60] [Pestilenti febre ad extrema deducta, invocata Sancta, extemplo convalescit.] Item quod de anno MCDXLIX & mense Julii, quædam mulier, nomine Angela, filia Dominici Sardi, de Viterbio, cum affligeretur morbo pestifero in pluribus locis suæ personæ cum febre pestilentiali, in tantum, quod nec comedere, nec aliquid etiam stillatum * poterat deglutire: de cujus vita cum nulla spes superesset ulterius; ob quam quidem gravissimam infirmitatem, licet loqui non posset, mentem ejus ad summum Deum & gloriosam Virginem præfatam cum magna devotione elevavit, ejus auxilium invocando. In continenti miraculose, meritis ac precibus gloriosæ Virginis præfatæ, a dicta infirmitate & pestifera febre fuit & est liberata, prout est etiam testificata Antonia ejus mater.

[61] [Alia simili lue affecta, epota aqua, qua Rosæ manus ablutæ fuerant,] Item quod currentibus annis Domini MCDXLVIII, & mense Julii, quædam Angelina, filia Tutii Lorenzetti, de Viterbio, cum pestifero morbo, videlicet duobus * inguinibus & uno in brachio, graviter infirmaretur. Itaque omnia signa in ea mortem sibi initiari videbantur; præsertim cum per totum ejus corpus signa, quæ vulgariter lenticulæ t cognominantur, apparuissent, in tantum, quod de ejus vita desperatum erat unicuique. Quam quidem Angelinam, sic morti vicinam & propinquam, domina Ludovica ejus mater, ex voto præambulo facto Deo & B. Rosæ, deferri fecit ad ejusdem virginis Rosæ sepulcrum: & lotis manibus dictæ gloriosæ virginis Rosæ cum aqua, eam potandam dedit infirmæ puellæ: quam cum ebibit, in continenti fuit & est sanata. Quæ admodum etiam continuo contendit cum Ludovica ejus genitrice, se intraturam monasterium dictæ gloriosæ virginis Rosæ, cum ab ea salutem receperit. Præsentibus domina Ludovica ejus matre u & Petrutia Bartolomei, Antonio idem asserente, & domina Francisca moniali, contratæ S. Mariæ in Podio, & præsente Tutio Lorenzetti ejus patre.

[62] [alius applicato infectæ parti cingulo,] Anno Domini MCDXLIX Menicus, filius magistri Angeli Sellarii, cum esset pestifero morbo in coscia * gravissime oppressus & quasi in transitu constitutus, Paulina ejus mater animadvertens, filium ab hac vita quasi prorsus destitutum, devotissime preces omnipotenti Deo & gloriosæ Rosæ effudit pro salute & liberatione sui filii. Quo voto facto, nocte sequenti apparuit sibi dicta gloriosa Virgo cum quadam cordula, quæ videbatur sibi apponi per eam in loco, ubi morbus erat pestifer, videlicet in tibia ipsius pueri sic ægrotantis: ex qua appositione & tactu videbatur sibi ad sanitatem redire & liberari a dicta pestilentia & infirmitate. Post quam quidem visionem sequenti mane dictus puer sic ægrotans & infirmus, sanus & liber ab omni ejus epidimiæ infirmitate precibus B. Rosæ præfatæ factus est.

[63] Item quomodo sub annis Domini & M prædicto w & mense Julii, [alia emisso voto ingrediendi monasterium sanantur.] Angela filia Benedicti Zello, de Viterbio, parocchiæ S. Jacobi, dum morbo pestifero graviter infirmaretur & quasi in transitu constituta * cum jam signa mortis in ea apparerent, quæ vulgariter lenticulæ cognominantur; Francisca, dictæ puellæ mater sic destitutæ & semimortuæ, ipsam vovit gloriosæ Virgini præfatæ, quod, si contingeret liberari, quam primum pervenisset ad quartum decimum annum, ingrederetur religionem dicti monasterii. Quo voto sic celebrato, miraculose dicta puella sanata est ab infirmitate prælibata … x.

[64] Anno Domini MCDLIV, cum puer quidam, annorum quatuordecim, [Simile beneficium mater suo filio impetrat.] nomine Nicolaus Petri Hispani, habitatoris Viterbii, contratæ S. Stefani, graviter infirmaretur ex pestilentiali pontura y, & in die festivitatis B. Johannis Euangelistæ, de mense Decembris, ita graviter laboraret, ut a medicis omnibus derelinqueretur, moriturus quod esset adjudicatus; adsumptus est a matre ejus Perna per desperationem, ut super ejus bracchiis moriretur, cum vivere vix per horam crederetur ab omnibus, dicente: Volo, quod filius meus moriatur in manibus meis. Ante cujus os cum per dictam Pernam ejus matrem candela benedicta retineretur accensa, prælibata Perna materna caritate mota & affectu, lacrymando pro ejus salute oravit B. Rosam: in qua oratione & verbis auditus fuit sonus campanarum ecclesiæ prælibatæ Rosæ pulsantium; ad quarum sonum inquit: O gloriosa sancta Rosa, hanc mihi gratiam facere digneris, ut cognoscam, numquid filius meus vivat, vel mortuus sit. Quibus dictis, illico oculum unum parum aperuit: quod advertens mater prædicta inquit: Fili mi, recommitte te Deo & B. Rosæ. Qui puer ita infirmus cum ad vocem matris dixisset: O gloriosa beata Rosa, tibi me recommitto, obdormire cœpit paululum quasi per horam, & inde e somno expergefactus, inquit: Ego liberatus sum, mediante intercessione B. Rosæ benedictæ & inde ejus sanctum corpus visitavit cum quadam imagine cerea, habita reconvalescentia præsente patre, ejus viro, & pluribus aliis, de quibus non recordatur.

ANNOTATA.

a Fistula tumoris seu ulceris species est, sive ut habet Gorræus in Definitionibus medicis, Sinus angustus, oblongus, callosus .. os habens, cui cicatrix obduci nequit, per quod humor certis temporibus tenuis excernitur.

b Miraculum hoc ipsa Catharina jurejurando testatur in Processu.

c Imo etiam rem totam una cum parentibus suis coram delegatis in hac causa juridico testimonio confirmavit.

d Testimonium ipsius Philippæ accipe: Soror Filippa Jacoba de Sutrio, monialis dicti monasterii, altera testis citata, relata, jurata & diligenter examinata … suo juramento dixit, qualiter ipsa fuit ex tot fistulis & plagis infirmata, & per invocationem dictæ virginis Rosæ liberata est, prout in dicto miraculo continetur.

e Rem ita se habere testatæ sunt ipsa Antonia, Margareta Petrutii abbatissa & moniales S. Rosæ, quæ tamen moniales ac abbatissa præsentes non fuerunt, cum miraculum impetratum est, sed tantum id ab Antonia narrari audiverunt

f De castro Chiæ dicitur in præfatæ Franciscæ testimonio. Castrum istud mihi ignotum est.

g Verba ejus accipe: Item dixit (Petrus Parmæ) quod octo anni vel circa, (sint) cum quædam mulier Viterbiensis infirmaretur certis ulceribus sive apostematibus in tibia, dubitans, ne illa inciderentur juxta medicorum judicium, se devote commendavit B. Rosæ: quibus precibus emissis, ex ictu oculorum crepuerunt ulcera & sanata est a dictis apostematibus. Interrogatus in causa scientiæ dixit: Quia ipse vidit & præsens fuit. Totidem fere verbis idem asserit Petrutius Butii item oculatus testis: sed in testimonio Petri Dominici nihil de eo reperio, quia scilicet non fuerat hac super re interrogatus; fuisse enim illum præsentem, cum prædicta mulier sanaretur, affirmat etiam præfatus Petrutius.

h Geminam urbem Monte Leone assignatBaudrandus in Geographia. Altera Latine Vibo & Vibo Valentia urbs regni Neapolitani est in Calabriæ ulterioris provincia sita. Alia Mutuscæ & Trebula dicta, castrum provinciæ Sabinæ est in ditione Ecclesiæ, duobus circiter milliaribus Germanicis distans Reati, secundum tabulas Frederici De Wit.

i Operæ pretium videtur juridicam depositionem Juliani hic producere: Cum quidam Matthæus Schiacchie, de Castro Vitorchiano, ductus esset Viterbium ex eo, quia judicio medicorum pes ejus secari debebat, cum marcidus esset & quasi ex putrefactione consumptus, cum aliter evadere non posset, cum dicti medici ita asserebant. Cum tamen in die deputato ad secandum dictum pedem convenisset illuc præfatus Julianus, ad eum visitandum, & medici præpararent ferramenta & alia necessaria; exterritus dictus Matthæus infirmus pro futuro dolore, convertens se ad Julianum præfatum, ipsum rogavit sub fide compaternitatis, qua ab eo poposcit ne permitteret sibi secari dictum pedem. Qui Julianus cum id sibi pollicitus esset, dixit, quod recommitteret se dictæ B. Rosæ, recitans illi miraculum, quod in sua persona susceperat virtute illius cinguli, & qualiter ipse fuerat tot vicibus liberatus a febre. Ad cujus verba conversus infirmus, cum magna devotione & multis lacrymis se commendavit B. Rosæ, & accinxit se dicto cingulo, vovens se præfatæ Rosæ. Quo facto, statim pes, qui per medicos secari non potuerat (prohibente scilicet Juliano) incepit convalescere, itaque de brevi fuit restitutus sanitati, meritis & intercessionibus B. Rosæ prædictæ. Interrogatus in causa scientiæ, respondit: Quia vidit prædicta & præsens fuit. Huic prorsus similis est magistri Gentilis chirurgi oculati etiam testis depositio.

k O Economus seu procurator penus vocatur a Coretino, Rinaldo ac Giannello. Albanensis dicitur ab Albano Campaniæ Romanæ oppido.

l Qui scilicet tamquam Prolegatus summi Pontificis quoad politicum & civile regimen, provinciæ Patrimonii præsidebat.

m Aliter prorsus beneficium hoc narrant Coretinus, Rinaldus & Giannellus. Posteriorem pro reliquis audiamus. S. Rosam Ugino in carcere apparentem & in hunc modum loquentem inducit: Ne timeas, Ugine: namque ego dux & patrona adero in judicio; in cujus confirmationem dimitteris e carcere die crastino. Reddito die inter interrogationum tricas tam sagax & acuta dux fuit Ugino Rosa, ut ejus explicata innocentia, sine ulla mora missus factus sit.

n Urbs parva Hetruriæ in agro Senensi episcopalis est.

o In Gallia Narbonensi. Diœceseos metropolis Arelate est urbs antiquissima ad ripam Rhodani sita.

p Hallucinatur Giannellus dum lib. 2, cap. 20, monasterium hoc in Manliana urbe collocat: hallucinatur, inquam; nam monasterium Montis majoris situm est prope Arelatum, ut in tabula geographica Diœcesis Arelatensis edita a Dionysio Sammarthano Galliæ Christianæ tom. 1, ante col. 515 videre est. Ejusdem monasterii extra muros Arelatenses meminit Mabillonius Annal. Benedict. tom. 1, pag. 128.

q Narnia urbs est episcopalis in Umbria sub ditione Pontificis.

r Prodigium hoc confirmat Margarita Petrutiiabbatissa ex constanti traditione: ac dein subjungit; Prout demonstrant picturæ in hujusmodi miraculi memoriam tunc temporis descriptæ & depictæ in quadam antiquissima cassa monasterii præfati, quæ omnibus illam videre volentibus ostenditur.

s Orvieto incolis, urbs Italiæ, sita in provincia Patrimonii, caput agri Urbevetani.

t Id est lentigines sive maculæ.

u En tibi matris testimonium: Domina Ludovica Tutii Lorenzetti, de Viterbio, testis citata, relata, jurata & diligenter examinata super trigesimo octavo miraculo, suo juramento dixit, vera esse contenta in eo. Interrogata in causa scientiæ dixit: Quia vidit & præsens fuit, quando Angelina ejus filia ex pluribus pestiferis signis morti, judicio medicorum, & prout omnes, qui eam videbant, existimare poterant, adjudicata erat: quæ tamen præcedente devotione, quam ipsa testis habebat & semper habuit in B. Rosam, ducta est ad ejus monasterium & ibi bibit de aqua, cum qua erant lotæ manus dictæ Virginis, & pollicita est, se ejus monasterium ingressuram, ex tunc puella ad mortem anhelans, incepit convalescere, & paulo post pristinæ sanitati est restituta.

w Vitioso loquendi modo indicatur annus 1449, ut patet ex ipsius Angelæ, ejusque matris Franciscæ Benedicti, testimonio miraculum prædictum confirmante.

x Quid sibi puncta illa velint ignoro: forte characteres ab amanuensi legi non potuerunt.

y Italica vox hic pestiferum carbunculum denotare videtur.

* l. monialem… servam

* adde cum

* supple honorem fusis

* i. e. senserat

* i. e. guttatim

* forte addendum, tuberibus & in

* Latine femore

* supple esset

CAPUT IV.
Peste infecti, febricitantes, phthisici, leprosa, aliique ægri sanati.

[Puer alter a peste,] Johannes Grisostomus puer, filius Christophori Bartolomei, alias Boccafrolla, de Viterbio, contratæ S. Mariæ in Podio, amorbatus eo morbo, qui anguinalia a dicitur, jam in extremis erat constitutus MCDLI. Quem Francisca ejus mater vovens B. Rosæ, dixit: O gloriosa beata Rosa, ad te recurro: tamquam tua devota minima, & hunc meum filium tibi commendo: quibus dictis, sanatus est puer.

[66] [alter a gravi gutturis malo sanati.] Anno MCDXLI puer quidam, ætatis sexdecim mensium, filius Christofori Bartholomei Boccafrolle, contratæ S. Mariæ in Podio, cum infirmaretur eo morbo, qui dicitur Grossum in gutture b; ejus pueri mater ad Deum & B. Rosam conversa, inquit: Si filium meum, gloriosa Rosa, liberabis, corpus tuum sacratum per mensem integrum visitabo. Quo voto facto, puer e tanto periculo liber est factus.

[67] [Inguinaria peste in extremis posita mulier,] Anno insuper Domini MCDLI, XXVIII mensis Octobris, cum mulier quædam, dicta domina Agnes Mariotti Materche, de castro Maleano c, ætatis forte viginti annorum quatuor, vel circa, gravissime infirmaretur eo morbo, qui vulgariter dicitur Languinaglia. Ex qua quidem infirmitate ita ad ultimum suæ vitæ spiritum deducta erat, ut ab hac vita videretur migrasse. Et cum a suis omnibus esset jam destituta & laboraret in continuo transitu * per spatium trium dierum, pro ejus funere præparata fuerat cera, sepultura & cetera omnia funeralia. Domina tamen Lucretia, ejus genitrix, maternæ pietatis non immemor, quæ continuo pro liberis consilium capit, nec umquam penitus desperat, donec aliquid spiritus subest, ejus filiam ita graviter ægrotantem humiliter ac devote non sine magna lacrymarum habundantia omnipotenti Deo & gloriosæ virgini Rosæ vovit, ut si ejus precibus ipsam sanari, immo mortuam ad vitam reduci contingeret, cum mortua jam esset d, quod eam duceret ad ejus ecclesiam, ubi sacrum suum & venerabile corpus requiescit, cum quodam cereo unius libræ, ibique eam accingeret ejus cordula sive cingulo, quam deferret per annum integrum ad ejus honorem & reverentiam.

[68] [facto per matrem voto, mortem morbumque evadit.] Quibus precibus & voto sic, ut supra, emissis, gloriosa Virgo, quæ numquam renuit devote precantibus, ad compassionem afflictæ matris & misericordiam mota annuit, & ostendens ejus potentiam ex gratia omnipotentis Dei, in continenti hiis verbis dictis, sic ægrotans mulier, immo mortua, incepit convalescere, in tantum, quod infra dies paucos (mira res est) in prosperrimam sanitatem evasit libera ab omni infirmitate & epidemia. Quod quidem miraculum revelatum fuit per dictam dominam Agnetem ante corpus B. Rosæ in ejus ecclesia Viterbiensi, quo loco convenerat voti exsolvendi gratia, sub annis Domini MCDLII, die XXIII Aprilis, præsentibus ser * Rosato Mattei, de dicto miraculo notario rogato, & Carolo Grugni e & Petro Angeli Trie de Viterbio, testibus.

[69] [Laborantes febri pestifera] Petrus Dominicus *, olim bonæ memoriæ Nicolai de Bussi, de Viterbio, cum esset ætatis annorum sex vel circa, MCDL intolerabili febre angustiabatur, superveniente sibi signo. Cum maxime tunc in civitate Viterbii pestis f immineret, in tantum ægrotanti puero defecit spiritus, ut immature paulo post inde spatio diebus suis æstimaretur fungi. Quædam Caterina Jacobi Gemini de Viterbio, infirmi nutrix, mota compassione venerabilis mulieris dominæ Suevæ, pueri matris, instar pueri vapulantis plorantis, quæ eodem anno triplici funere, mariti, filiorum & consanguineorum, mœsta & afflicta lugebat, in ejus solatium hoc solo cum sorore Elisabetha ex ampla, quam habebat, familia, relicto sibi, & materna pietate & affectu, quem in filium, quem lactaverat a teneris annis, habebat, non sine maxima lacrymarum habundantia, puerum morti jam vicinum & anhelantem, cui parum aut nihil supererat spiritus, gloriosæ virgini Rosæ commendavit, & vovit, ut afflictæ dignaretur misereri genitricis, quæ in morem acceptorum altissimo Jesu Christo, cum honestissime ac pure continuo vixerit præ ceteris, ita præ ceteris affligi videbatur, exemplo Job: quo voto facto sic, & ebibito aquæ parum loturæ manuum dictæ B. Rosæ, quam per vim deglutiri sibi fecerant, illico sine mora aliqua febris cum signo cessavit, & ad sanitatem restitutus hodie cum gratia dictæ B. Rosæ vivit & illi plurimum pro suscepta gratia afficitur. Istud testificatur Petrutius Bussi, dicta Catarina & domina Sueva, mater ejus.

[70] Angelus Pasquine, filius muratoris, contratæ S. Leonardi, [aliisque gravibus malis] cum graviter infirmaretur morbo infectus, itaque morti potius, quam vitæ propinquus existimaretur ab omnibus ipsum videntibus; conversa Pasquina, ejus mater, ad omnipotentem Deum & B. Rosam, vovendo promisit, si Angelus ejus filius evaderet a tanta infirmitate, quod per annum integrum faceret ipsum indui ejus habitu. Quo voto sic, ut supra, emisso, præfatus Angelus est sanatus, ut eadem Pasquina est testificata & Angelus.

[71] Venerabilis matrona domina Perna Cole, de Capranica g, [sanitati restituit.] cum videret Johannam ejus neptem gravi morbo infectam, & ad mortem laborantem, nec illi tentamenta aliqua mortalia prodesse quovis pacto; ipsam gloriosæ virgini Rosæ vovit, pro ejus salute oravit, quoad potuit, post quæ exaudita est ejus oratio, & sanata est dicta Johanna. Idem testificatur dicta domina Perna & Johanna.

[72] Currentibus annis Domini MCCCCL, cum civitas Viterbii durissima peste opprimeretur, [Grassante Viterbii peste, moniales suas discrimine liberat.] in tantum, quod quasi ab universis ejus incolis & habitatoribus videbatur derelicta, propter summam aëris intemperiem & influentiam: contigit, quod in monasterio S. Rosæ, ubi ejus sacratum corpus requiescit in summa veneratione, moniales plures morbo & epidemia infirmarentur ad mortem; videlicet domina Margarita Petrutii, dicti monasterii abbatissa, domina Angela ejus soror, domina Magdalena, domina Ludovica, soror Serafina, soror Perna, & soror… Quæ conspicientes sese in tanto periculo mortis, Deo omnipotenti & gloriosissimæ virgini B. Rosæ humillime ac devotissime commendarunt, ut dignaretur ejus domum ac familiam a tanta infectione & epidemiæ infirmitate conservare & custodire. Quibus precibus ab hiis venerabilibus mulieribus & universis monialibus aliis dicti monasterii sic devotissime & cum maxima mentis contritione emissis, exauditæ sunt earum voces, uti digne postulantes a gloriosa virgine Rosa; ita ut nulla ipsarum in dicto monasterio ex tali infirmitate & morbo perierit h miraculose, cum vix domus alia Viterbii intacta remanserit, ex contagione præfata, habitatio sola B. Rosæ, utpote sacras virgines castasque matronas omni sanctimonia & bonitate pollentes continet *, præservata fuerit ex gratia omnipotentis Dei & meritis & precibus B. Rosæ; & quod jam sexaginta annis nulla mortua est in dicto monasterio ex peste.

[73] Cum domina Agnes quædam haberet filium, ætatis annorum viginti octo, gravi peste in inguine ægrotum & infectum satis *, anhelaret ad mortem, [Adolescentem a peste,] dubitans, ne deficeret illi spiritus, cum continuo esset in transitu, illum dictæ gloriosæ virgini Rosæ commendavit & vovit. Quo voto facto, eodem instanti est sanatus, prout dicta Agnes est publice testificata.

[74] [monialem a gangræna, incolumes reddit.] Monialis quædam monasterii B. Rosæ præfatæ, sub annis Domini MCCCCLIV, nomine Caterina, filia Augustini Longi, de Viterbio, cum pateretur cancrum in mamilla ejus sinistra, cujus morbi horribilissimi infirmitate obstupefacta domina Francisca, dicti monasterii monialis, & spiritualis mater Catarinæ præfatæ, ne moniales ceteræ ex hac contagione infectæ contaminarentur, se prosternens ante corpus dictæ B. Rosæ contrite ac devote inquit: Mater sanctissima & spes nostra, adjuva nos, ne omnes inficiamur ex hoc pestifero morbo: pro cujus ægrotantis amorbatæ salute tibi mamillam argenteam constituam. Quibus precibus factis, illico morbus ille caput fecit ac principium i, prout vulgariter dicitur. Et quoniam de humano k, morbus talis sine periculo cum medicinis curari non potest, Caterina præfata curata extitit, & precibus B. Rosæ de brevi ad sanitatem restituta l.

[75] [Ischiadem] Existenti infirmæ gravissime sorori Drusianæ de Polimartio m, moniali dicti monasterii, ex infirmitate, quæ dicitur la sciatica n, MCCCCLII & mense Aprili; ex cujus infirmitatis gravitate & longitudine supervenerat sibi catarrus. Ex quibus infirmitatibus nullus medicorum poterat eam liberare. Facto voto de quadam imagine cerea deferenda ad ejus corpus, si deliberaretur, in continenti sanitas restituitur & penitus liberatur ab omni morbo * infirmitate o.

[76] [tollit;] Anno insuper MCCCCXL Narda, filia Nicolai Tomæ de Viterbio, contratæ S. Petri, ex ea infirmitate, quæ sciatica dicitur, ita deliberata * est, ut dolores sibi usque ad collum jam supervenissent. Cui ita infirme ægrotanti & in lecto jacenti Catarina quædam Baptistæ inquit: Vove te Deo & B. Rosæ portare sibi bracchium unum cum spatula p de cera: quæ cum sic vovisset, eodem instanti sana surrexit de lecto.

[77] [infantem] Anno insuper MCCCCLIII puer quatuor mensium, nomine Josephus, Santi della Coldusta de Viterbio filius, contratæ S. Angeli, ex gravi infirmitate phtysicus quasi exaridus & desiccatus effectus, ad ultimum vitæ spiritum deductus erat: pro quo Antonia ejus mater B. Rosam oravit pro filii sanitate, quem cum devote ad ejus ecclesiam detulisset, & super ipsius gloriosum corpus posuisset, in continenti in prosperrimam sanitatem evasit, ejus precibus & meritis q.

[78] [& mulierem phthisi liberat,] Domina Johanna uxor Francisci, vulgariter dicta Francisca de Veritate, cum de MCCCCXLIII ex quadam infirmitate in phtysicum devenisset; quæ infirmitas vulgariter dicitur el mal sottile, & ex dicta infirmitate gravaretur per novem menses, vel circa, nec medicorum quisquam eam posset juvare, se commendavit B. Rosæ: quo voto facto, convaluit & sanata est. Istud dicta domina Johanna testificatur & Antonia Giorgii Tubatoris, & domina Laurentia Gemini, ejus vicinæ.

[79] [leprosam mundat:] Quædam domina Titia Jacobi de Fulgineo, tertii Ordinis S. Francisci, sub MCCCCLI & mense Augusti, die quinto, erat tanta lepra affecta, quod nulla ex ejus sororibus adhærebat sibi, nec in comedendo, stando aut dormiendo, aliquam secum habebat communionem aut adhærentiam, ne dicta lepra corrumperetur; sed continuo sola stabat ab aliis separata. Quo factum est, ut, cum videret se una dierum in tanta calamitate ac miseria constitutam, sola transtulit * se in secretiorem partem domus, ubi ad terram genuflexa, lacrimans cum summa cordis contritione inquit: Quæ numquam tibi devote supplicantes derelinquis, gloriosa B. Rosa, adjuva me & munda me ab hac lepra. Veniam enim ad tuum sanctum corpus visitandum, & de lotura & aqua tuarum sanctarum manuum vultum meum lavabo. Quæ voto sic facto, surrexit, & ad prædictum corpus accessit, & uti fuerat pollicita, fecit. Mira res, est statim Missa celebrata, & quam primum se lavit cum dicta aqua, sanata est & liberata effecta ab illa immundissima lepra, prout etiam hodie sana & libera vivit; præsentibus ibidem domina Julia tertii Ordinis ministra, filia quadam magnifici domini Raymitii de Farnesio, & domina Constantia, filia quadam Rubei de Viterbio, contratæ S. Johannis, quibus ita revelavit in confessione domina Angela Petri de Capranica r.

[80] Anno insuper præfato, cum juvenis quidam Romæ ex gutta s graviter infirmaretur, [arthritidem pellit;] devote recommisit & vovit se B. Rosæ, promittens afferre ei candelam ceream, si contingeret, ipsum ab hujusmodi infirmitate liberari: quo voto facto, illico est ad pristinam sanitatem restitutus. Quod miraculum sic contigisse, manifestavit coram domino Nicolao presbytero diœcesis Metensis t, Uberto Bergucido subdiacono, & Johanne Petro Papiensis u diœcesis.

[81] Anno insuper Domini MCCCCLIV cum quædam mulier, [paralyticam simul & hydropicam subito sanat,] nomine Rita Destangano, habitatrix Viterbii, parochiæ S. Crucis, hidropica esset & paralytica insimul, & in dicta infirmatate laborasset per aliquos menses, nec quovis pacto aut humano auxilio liberari posset, cum infirmitates prædictæ incurabiles sint, cum summa humilitate & devotione se commendavit B. Rosæ virgini, offerens, si a tanta infirmitate ejus meritis & intercessionibus liberaretur, per annum integrum nudis pedibus ejus gloriosum corpus visitaturam in basilica, ubi admodum requiescit. Quibus precibus ac voto, ut supra, emissis, ex gratia omnipotentis Dei, qui potentiam suam demonstrare in hac gloriosa Virgine continuo non desistit, subito absque alio temporis intervallo, seu momento, mulier paralytica & hidropica miraculose sanata est & convaluit ex dicta ejus infirmitate; prout dicta Rita testificata est & domina Cæcilia, uxor olim domini Augustini, & domina Laura, tertii Ordinis S. Francisci, & Gregoria w uxor Simi.

[82] Quidam insuper Johannes Andreæ, contratæ S. Lucæ, [tumorem crurum dissipat;] sub MCCCCLVI cum ex quadam magna & antiqua infirmitate crura ipsius per universas ejus partes tumefacta essent & ingrossata in modum duarum columnarum, ita quod ejusdem erant grossitudinis tibiæ cum cruribus x, se tandem, licet cum summa difficultate & labore, contulit ad ecclesiam B. Rosæ, quo loci ubi per eum ventum est, accepta lotura manuum dictæ B. virginis Rosæ, & cum ea reverenter ac devote lavans tibias & crura, orans continuo pro ejus salute, eodem instanti ipso existenti in ecclesia, præsentibus monialibus & nonnullis aliis ibidem astantibus, tumor crurum & tibiarum ex momento subito secessit, & in tantum liberatus est, quod quasi currendo y pro suscepta gratia domum suam est reversus, meritis & intercessionibus dictæ B. virginis Rosæ. Idem testificatus est dictus Johannes Andreæ & Andreas Capati z de Viterbio, & moniales.

[83] [serpentinum morsum reddit innoxium.] Caterina, Philippi Bartolomei filia, MCCCCLII cum semel a quodam terribili serpente esset insultata, & dentibus ejus pedem venenose momordisset, & ex ejus morsu cecidisset, astans ibidem Angela Tomai, ejus mater, ipsam vovit B. Rosæ, quod, si contingeret evadere, faceret ipsam ejus servam & monialem: quo voto facto, illico surrexit, acsi mali nihil umquam habuisset, & infra dies quinque fuit penitus liberata.

ANNOTATA.

a Anguinaglia Italica vox tumorem inguinis significat, teste Veneronio. Pestem inguinariam indicari, infra patebit ad num. 67.

b Videtur species anginæ fuiße.

c Vide Annotata ad num. 24 litt. o.

d Id est, morti proxima, ut moraliter mortuahaberetur.

e Audi hunc suo testimonio illud prodigium firmantem. Carolus Grugni … suo juramento dixit, vera esse contenta in eo: videlicet quod jam sex annis vel circa, cum ipse esset in ecclesia S. Rosæ una cum ser Rosato Mattæi & Angelo Trie de Viterbio, vidit ibi advenientem quamdam dominam Lucretiam de castro Maleano, una cum quadam domina Agnete ejus filia, quæ cum maxima reverentia cum visitassent & obtulissent ante corpus gloriosæ virginis Rosæ, dixerunt coram eis & dictis monialibus, qualiter venerant illuc, ut se a votis, quæ fecerant, absolverent. Paucis enim ante diebus dicta Agnes, ejus filia, ita ægerrime ex pestilentiali febre gravata est, ut eam mori in castro Maleano de proximo existimaretur. Data enim (sint) ei omnia Sacramenta Ecclesiæ, & jam in continuo transitu expirabat. Confisa tamen ejus mater in continuis miraculis, quæ continuo prædicantur a dicta B. Rosa, dictam ejus filiam illi, ut liberaretur, commendavit. Confiderat enim, quod propter ejus merita & mortua posset reviviscere: & prout firmissimæ erat opinionis, ita sibi in virtute sanctæ fidei contigit, quia merita est exaudiri, & liberata est puella. Consonant Petrus Angeli, & MargaretaPetrutii abbatissa cum ascetriis suis.

f Sæviisse hoc anno 1450 atrocem pestem in Italia, videre licet apud Muratorium in Rerum Italicarum scriptoribus tom. 21, col. 610: ubi ait, eam totam Longobardiam pervasisse, horrendasque strages edidisse, ita ut in urbe Mediolanensi triginta hominum millia ea lue sublata fuerint.

g Oppidum Italiæ est in provincia Patrimonii.

h Singulare hoc beneficium abbatissa cum suis monialibus juridice interrogata, juramento suo testata est.

i Italis far capo, quod Latine vertas facere caput, phrasi medica significat suppurare, sive in pus converti. Vult itaque cancrum illum in apostema contractum ac in pus conversum non ultra serpsisse, sed ejectis sordibus desiisse. Audiamus ipsius Catharinæ depositionem. Domina Caterina Augustini Longi, de Viterbio, testis … jurata, … suo juramento dixit, vera esse contenta in eo (articulo) videlicet prout quod cum ipsa in mamilla sinistra pateretur cancrum, qui de sua natura & secundum canones medecinæ, ut asseritur, aut curari non potest, aut sine periculo non curatur: tamen ubi pro ejus salute oratum fuit ad B. Rosam per dominam Franciscam, monialem dicti monasterii, morbus ille sive cancer ostendit ejus caput, & curata est sine periculo.

k Id est, ope humana: sed an hic recte legam, ignoro; adeo dubius hoc loco character est.

l De curatione hac interrogata sæpe citata abbatissa respondit, vera esse prout in eo (articulo) continetur. Interrogata in causa scientiæ dixit: Quia vidit, prout omnibus monialibus manifestum est.

m Polimartium, Italis Bomarzo castrum in provincia Patrimonii.

n Ischias, morbus vulgo notus.

o Ita cum monialibus testata est præfata abbatissa.

p Spatula est chirurgicum instrumentum, quo emplastra deducunt. Eadem vox, teste Cangio in Glossario, etiam humerum, vel scapulam significat: posteriori modo vox hic accepta videtur: humerus enim morbo afflictus erat.

q Ita factum esse, constat ex juridico Antoniæ,pueri genitricis testimonio.

r Insigne hoc miraculum tum ipsa, cui contigit, tum nominatæ omnes jurejurando confirmarunt. Testimonia earum, quia præter dicta nil continent, prætermitto: quod, ne nauseam pariam, etiam in sequentibus servabo.

s Arthritidem sive morbum articularem denotare videtur.

t Metæ urbs episcopalis est Galliæ ad Mosellam fluvium, ubi Saliam recipit, sita, Metensis tractus caput.

u Papia, Pavia incolis, urbs Longobardiæ in ducatu Mediolanensi.

w Hæ omnes in suis juratis responsis asserunt, se Ritæ adfuisse, cum a duplici illo morbo prodigiose ac subito sanaretur.

x Inepta locutio est: tibia enim os majus cruris est: sed ni fallor, per tibias intellexit suras. Vult itaque, crura ita intumuisse, ut a talis usque ad genua ejusdem essent crassitudinis.

y Præ lætitia scilicet ob impetratum beneficium.

z Hujus pro reliquis testimonium accipe. Andreas Capati de Viterbio, alter testis citatus, relatus, juratus … dixit, quod de anno præterito, cum Joannes Andreæ ex quadam præambula infirmitate ejus crura essent tumefacta ultra modum, ita quod excedebant tibias, & accessisset ad corpus B. Rosæ, & ante eum in præsentia monialium cum lotura manuum dictæ Virginis lavaret dicta ejus crura sic tumefacta, omnibus circumspicientibus [Note: ] [i. e. intuentibus] , recessit tumor, & crura ad debitum modum reducta sunt, tamquam essent quodam corio seu pelle exspoliata; & sanus & liber ex dicta infirmitate recessit. Interrogatus in causa scientiæ dixit: Quia vidit, & præsens fuit, & vidit & cognovit dictum Johannem cum dictis cruribus ita ingrossatis & tumidis, & deinde sanum & liberum & ad naturam suam reductis. Interrogatus de præsentibus dixit: De se teste, dicto Johanne & pluribus aliis, una cum dictis monialibus. Idem ibidem testatus est Joannes Andreæ, cui contigit. Consentit cum sanctimonialibus abbatissa.

* i. e. agonia

* i. e. magistro

* adde filius

* l. continens

* supple: ut

* adde &

* imo devexata

* l. transtulerit

CAPUT V.
Incendii periculum a lipsanotheca sua arcet; in medio igne, consumptis reliquis, solum Sanctæ corpus mirabiliter illæsum permanet: in ignem lapsam puellam sanat; naufragantibus subvenit; morbos pellit.

[Candela in lipsanotheca ardens relicta, nihil sacro corpori nocet:] Anno insuper MCCCCXXIX cum cura ostendendi & gubernandi a sacrum corpus B. Rosæ commissa esset mulieri venerabili dominæ Margaritæ, in præsentiarum dicti monasterii abbatissæ bene meritæ, & cum cumvenientibus * nonnullis, ut visitarent dictum corpus, vocata esset soror Clara per dictam dominam Margaritam, ut sibi esset auxilio; juxta consuetudinem accensis duabus candelis, a capite una, & alia juxta pedes, patefacto hiis, qui venerant, beato corpore, per incuriam & inadvertenter, discedentibus illis, clausa est cassa, ubi requiescit dictum corpus, per præfatam dominam Margaritam & Sororem Claram, illic accensa dimissa candela, quæ posita erat juxta pedes dicti sacri corporis. Quibus monialibus sic discedentibus, inde per horam reductum est ad memoriam prælibatæ dominæ Margaritæ, candelam accensam ibidem esse dimissam per ipsarum incuriam & oblivionem. Qua ex re sic attonita & tremebunda, accersita ad se dicta Clara, eidem inquit; Clara, Clara, extinximusne candelam illam? Et sic simul cum maxima admiratione accurrerunt ad dictum corpus, & compererunt candelam præfatam accensam intus sic clausam, prout dimissa fuerat per eas moniales, quæ nocumenti nihil aut læsionis illic attulerat, immo ex ea nihil signi apparebat, quod accensa remanserit, præter paululum signi in cassa a parte superiori. Quod naturaliter fieri non potuisset, nisi miraculose precibus dictæ B. Rosæ, ne ejus corpus sic non * læderetur & combureretur in totum b.

[85] [uti nec incendium, quo lipsanotheca ac corporis ornamenta combusta sunt.] Tempore etiam DD. Innocentii c PP. VI, currentibus tunc MCCCLVII, cassa quædam lignea posita in cappella ecclesiæ B. Rosæ, prout etiam extat in præsentiarum, igne casuali accensa, combusta est una cum omnibus & singulis aliis jocalibus * & monilibus, quibus corpus dictæ gloriosæ virginis Rosæ ornatum erat & circumdatum, hinc undique, infra supraque. Jacebat enim tunc sacratum corpus prædictum in cassa præfata, prout etiam nunc jacet d, nec aliquid aliud in dicta cappella remansit incombustum, præterquam venerabile corpus præfatum, quod intactum illæsumque a prædicto igne fuit miraculose conservatum, acsi nullus sibi ignis adhæsisset e, cum cetera omnia essent jam in pulverem redacta usque ad vestimenta, quibus coopertum erat corpus prædictum, & monilia, quibus digiti ejusdem Virginis & caput ornatum * erant, prout publica vox & fama est de præfato miraculo in civitate Viterbii, & prout manifeste adfirmabat, vidisse propriis oculis & interfuisse, domina Clara, filia olim magistri Angelini de Viterbio, & monialis monasterii præfati; quæ jam annis viginti octo, vel circa obiit, cum esset in maximo senio constituta, pluries tamen in ejus vita id ordinate recensere solita erat pluribus personis, & præsertim dominæ Franciscæ Benedicti f, dominæ Margheritæ Paulutii, dominæ Margheritæ Stefani, dominæ Magdalenæ Johannis, dominæ Angelæ Petrutii & dominæ Jacobæ Angeli, tunc & nunc monialibus dicti monasterii, & aliis pluribus Viterbii, prout publica vox est & fama in dicta civitate Viterbii.

[86] Benevenuta infans, filia Joannis Piccini de Florentia g, [Infantem misere ambustam pristina integruati restituit.] habitatoris Viterbii, per matrem domi secus ignem relicta MCCCCXLIV, mense Novembris, in eum cecidit puerili more. Quam mater domum rediens, igne filiam pedibus, manibus ac facie combustam aspiciens, dolore immenso perculsa, B. Rosæ auxilium imploravit, ne tam crudeli morte aut obiret filia, aut sic monstruosa viveret, cum ejus facies monstro similis potius, quam humano * appareret. Quibus precibus a B. Rosa exauditis, a periculo mortis evasit puella libera, sine macula ab omni cicatrice & deturpatione faciëi; id testificantibus parentibus h ejus, vicinis & consanguineis.

[87] Anno MCCCCXXII quidam dominus Alfonsus Hispanus, [Cuidam naufrago opem suam imploranti] tunc secretarius reverendissimi domini Cardinalis i sancti Eustachii, cum Viterbii esset in hospitio coronæ *, a Johanne magistri Anselmi, patrono * dicti hospitii, de ejus mandato ductus est ad ecclesiam B. Rosæ, ubi sequenti mane solemniter celebrari fecit Missam cum quatuor torceis * cereis, plurimisque candelis: in qua genuflexus extitit a principio usque ad finem Missæ. Post cujus celebrationem, cum devote visitaret corpus B. Rosæ, interrogatus a dicto Johanne, ad quodnam hoc faceret, lacrymantibus oculis respondidit * dicens, se maximam gratiam habuisse ab omnipotenti Deo, precibus & meritis B. Rosæ; quod cum esset semel in mari super quadam fuste k, tanta & tam horribilis supervenit ventorum tempestas, ut fustis præfata, ubi ipse erat cum aliis, undis & aquis marinis impleretur.

[88] Qui cum esset tam prope submersionem, & morti tam horrendæ propinquus, [apparens, eumdem cum sociis salvum ad portum perducit] a patrono * fustis & nautis aliis derelictus, cum plures ex ibidem assistentibus essent suffocati, & reliquis nulla spes esset ulterius, idem Alfonsus in tanto mortis periculo constitutus, memor famæ & miraculorum, quæ Deus omnipotens dominus noster Jesus Christus B. Rosæ precibus faciebat, & ostendebat in populis, alta voce devotissime exclamavit, invocans Dei primum omnium creatoris, & deinde ipsius gloriosæ virginis Rosæ auxilium, ut eos a tanta tempestate & periculo liberaret. Cui sic exclamanti statim visibiliter apparuit B. Rosa, dicens: Ne timeas; quia exaudita est oratio tua. Et manibus propriis ipsum capiens cum omnibus in dicta fuste existentibus, qui remanserunt, ad portum conduxit salvationis. Qui dominus Alfonsus, antequam de Viterbio discederet, in dicta ecclesia depingi fecit imaginem gloriosæ Rosæ prælibatæ pro ejus devotione l.

[89] [item alterum submersa navi periclitantem] Quidam peregrinus, dictus Joannes de Greconio, regni Poloniæ nativitate, sub annis Domini MCCCCLIV, circa finem mensis Maji, cum præ devotione accederet super quadam barca * ad visitandum corpus S. Jacobi m de Galitia, ubi plures astabant peregrini ob dictam visitationis causam, & navigaret per regnum Franciæ, juxta civitatem quamdam Bordeos n vulgariter nuncupatam, exorta valida tempestate in mari, præfatus Joannes illico cum omni, qua poterat devotione, recommendavit se gloriosæ Rosæ de Viterbio, vovens, se visitaturum ipsius sacrum corpus Viterbii & ecclesiam, ubi requiescit, si a tanto naufragio & periculo, ejus intercedentibus meritis, eriperetur, & evaderet.

[90] [admisso voto, naufragio subducit:] Quo voto sic celebrato & emisso, subito barca fracta est & submersa & ab aquis deglutita, una cum decem nautibus, & viginti peregrinis, qui ibidem devotionis prædictæ gratia transvehebantur. Qui Joannes peregrinus præfatus, cum a tanto naufragio & morte sibi vicina, quam ante oculos conspiciebat, aliis sociis & nautis periclitantibus, incolumis & sanus evasisset, dicti ejus sic celebrati voti persolvendi gratia, accessit Viterbium sextadecima die Novembris, MCCCCLV, ut visitaret sacrum corpus virginis Rosæ prælibatæ; & retulit dictum miraculum pluribus ibidem præsentibus & astantibus; videlicet Fratri Ludovico de Gallesio, Fratri Simoni de Viterbio, Ordinis Minorum, Fratri Gabrieli tertiæ Regulæ, & Andreæ Capati de Viterbio, testibus, & ceteris in conventu S. Francisci.

[91] [item alium submersio nis periculo propriis manibus eripit.] Anno MCCCCXL Gemino cuidam della Torre Viterbiensi, eunti ad S. Angelum de Apulea o præ devotione, vix paulisper obdormienti, de mane ex quadam rimula tecti hospitii, unde sol intrabat super eum, apparuit vigilanti B. Rosa, dicens vulgari sermone: Fac, quod facias te filium Angeli sancti. Cui cum Geminus diceret: Quis es tu? Sum civis tua, Sancta respondidit *: quo dicto, illico disparuit. Qui mane, cum in transitu pervenisset una cum quodam ejus socio ad quemdam fluvium, ex aquarum cujus impetu maximo quasi fuisset suffocatus & submersus, memor visionis præfatæ, quam nocte viderat præcedenti, videns se in tanto periculo constitutum, devote invocavit auxilium ejus B. Rosæ, quæ sibi apparuerat? Quæ sic vocata, illico illic astitit, & manibus apprehendens Geminum, qui revolutus erat per aquas, cum quodam ejus socio, qui eum tenebat, & quasi erant submersi & suffocati, ipsum extra periculum, in quo erant, liberum eduxit. Quod quidem miraculum Jacoba Jacobi, olim dicti Gemini uxor, attestata est, se pluries audivisse a Gemino ejus viro, & præsentibus Antonio, Baptista & Francisco, filiis dicti Gemini.

[92] [Sævam in mari tempestatem sedat.] Teotonicus p quidam mercator Venetiis, cum in mari maximo naufragio conquassaretur, ita quod omnes secum navigantes submergi dubitarent & perire. Cum eis mortis & suffocationis immineret periculum, devote se commendavit gloriosæ virgini Rosæ Viterbiensi, & sic preces mercatoris exaudiri meritæ sunt, ita ut ex tempestate summa in mari appareret tranquillitas, donec ad portum optatæ devenerunt salutis. Qui quam primum Venetias rediit, ubi plurium diversarum rerum mercantiam * exercebat, dictæ Virginis figuram pingi fecit in quadam ejus tabella, quam secum continuo in ejus camera præ summa devotione retinebat. Quam quidem picturam & imaginem, & dicti miraculi relationem, magister Petrus Dominici q, Viterbiensis medicus, se vidisse & audivisse a præfato mercatore, testificatus est.

[93] Anno insuper Domini MCCCCXXXV quidam Egidius de Viterbio, [Viro suo de vita ex morbo periclitanti uxor sanitatem, prævio voto, impetrat;] contratæ S. Marci, gravissima ac multiplici infirmitate laborabat, eum in modum, quod jam in articulo mortis erat constitutus, nec de ejus vita spes aliqua supererat. Angilella ejus uxor, conversa ad summum Deum & B. virginem Rosam, cujus devotissima erat, eidem flexiis genibus devote supplicavit, junctis manibus, ut sibi dictum Egidium, ejus virum, restitueret, si pro ejus anima & corpore id melius foret, vovendo & promittendo, continuo jejunare Vigiliam ejus festivitatis. Quo voto sic emisso & facto, illico Egidius præfatus pristinæ sanitati fuit restitutus, præsentibus magistro Antonio Bastario, Jacobo Stefano Viti, Antonio Vitii, macellariis, & Simone Angeli, omnibus de Viterbio testibus r.

[94] Currentibus annis Domini MCCCCLV, & mense Julii, [simile beneficium mater filio;] puer s quidam, nomine Dominicus, filius Augustini fabri, de Viterbio, contratæ S. Petri, cum gravissime infirmaretur tribus diebus & noctibus, quasi mortuus apparuit: itaque nulla spes salutis ejus restabat ulterius. Qui dum sic infirmaretur gravissime, Antonia ejus pueri mater, convertens se ad B. Rosam, promisit ipsum ducere ad ejus venerabile corpus, & ipsum lavare cum aqua & lotura manuum Virginis præfatæ, & dicti pueri collum cingere cordula, cum qua tactum esset ejus gloriosum corpus. Quo voto sic facto, statim fuit sanatus & ex tunc incepit deambulare; qui etiam hodie vivit.

[95] Anno Domini MCCCCLVI, & mense Novembris, equus cujusdam Angelutii de Porchiano t, [& quidam alter equo suo obtinet.] Viterbii commorantis, quasi mortuus jacens destitutus ab omnibus hujusmodi infirmitatum peritiam habentibus. Præfatus Angelutius vovens, se ad B. Rosam dicens: Gloriosa Rosa, quæ numquam me dereliquisti, adjuva me in hac hora, quia si equus reviviscit, tibi in tua sancta ecclesia faciam celebrari unam Missam. Quo voto facto, statim surrexit animal sanum & liberum coram Angelo Tavuglie.

ANNOTATA.

a Hæc sacri corporis gubernatio consistebat in lavandis manibus aqua, quæ dein infirmis potanda dabatur: item in induendis vestibus, ostendendo corpore &c.

b De miraculo hoc juridice interrogata prædicta Margarita abbatissa, omnes moniales suas testes invocavit.

c Hic anno 1352 Clementi VI suffectus, universalem Christi Ecclesiam rexit usque ad annum 1362.

d In nova scilicet theca, de qua, uti & de ornatu sacri corporis, vide quæ adduximus ex Papebrochii Itinerario in Comment. num. 50.

e Sacrum corpus inde aliquam nigredinem contraxisse, diximus ex eodem Itinerario, loco citato.

f Vide Comment. num. 53.

g Verosimiliter Florentia, incolis Fiorenza, urbs primaria Thusciæ vulgo notissima, indicatur.

h Verba ex Processu habe. Joannes Piccininus, de Florentia, habitator Viterbii, testis citatus, relatus, juratus & super sexagesimo tertio (in Ms. nostro sexagesimum secundum est, quia forte amanuensis unum prætermisit) miraculo diligenter examinatus, suo juramento testificando dixit, vera esse contenta in eo, in omnibus, prout ibidem descriptum est. Videlicet, quod dicta Benevenuta, ejus filia, per invocationem S. Rosæ, cum domi igne quasi penitus esset combusta, liberata est & sanata a cicatricibus & signis. Interrogatus de tempore dixit; quod jam tredecim anni (sint) vel circa. Interrogatus in causa scientiæ dixit: Quia prædicta vidit & præsens fuit. Eadem hæc jurejurando confirmavit Piccinini uxor Maria.

i Fuit is Alphonsus Carillius, nobilis Hispanus, patria Concanus, ab antipapa Benedicto XII, qui XIII dictus fuit, diaconus cardinalis S. Eustachii renuntiatus, postea a Benedicto defecit, adhæsitque Romano Pontifici Martino III, alias V, a quo Cardinalatus confirmationem obtinuit. Obiit Basileæ anno 1434. Ita fere Oldoinus in Additionibus ad Ciaconium tom. 2, col. 745.

k Ab Italico fusta, Latine myoparo.

l Subjungo confirmationem relati miraculi ex testimonio præfati Joannis, apud quem hospitatus fuit. Joannes Magistri Anselmi de Viterbio, ætatis sexaginta quinque annorum, vel circa, testis … juratus … dixit, … quod audivit insuper & vidit, quod jam triginta annis, vel circa, quidam dominus Alfonsus Ispanus, secretarius Cardinalis S. Eustachii, qui in ejus domo hospitatus fuit, cum in mari vi tempestatum navis, in qua ipse erat, periclitaretur, & etiam deducta esset in quemdam periculosum locum, a quo vix evadere poterant: nautes enim omnes desperati de salute, remigia dereliquerant. Memor dictus dominus Alfonsus corporis B. Rosæ præfatæ, & ejus famæ & miraculorum, illi se ex animo recommendavit, promittens, si a tanto periculo liberaretur, quod visitaret ejus ecclesiam, & pingi faceret ejus figuram. Quod votum quam primum effecit, cessavit tempestas; in eodem momento exorta est tranquillitas; & navis, in qua erat, quasi submersa & ab omnibus derelicta, liberata est. Apparuit enim B. Rosa ipsi eam invocanti & clamanti: Beata Rosa, adjuva nos; & ipsum cum aliis sociis in navi existentibus manibus propriis apprehendens, ad portum salutis reduxit. Qui cum venisset Viterbium, in domo Johannis præfati, recensuit dictum miraculum sic sibi contigisse, præsente domina Francisca moniali & pluribus aliis, de quibus non recordatur: & pingi fecit dictam imaginem in ecclesia S. Rosæ, prout hodie apparet, & dictum votum, prout pollicitus fuerat, exolvit. Hæc Joannes: quæ Margareta abbatissa confirmavit.

m S. Jacobum Majorem intelligit, cujus sacrum corpus Compostellæ in Gallæcia, Hispaniæ provincia, summo peregrinantium coucursu colitur. Actum de eo est in Opere nostro tom. VI Julii, die 25.

n Burdegala, Gallis Bordeaux, Italis Bordeos, urbs Galliæ Aquitanicæ, ac Guiennæ provinciæ primaria & celebre emporium.

o Angelopolim, seu Fanum S. Angeli indicat. Est autem oppidum Apuliæ in Capitanata provincia, in summitate Gargani montis situm. In eo visitur sacrum antrum S. Michaëlis archangeli, in rupe montis in modum ecclesiæ excavatum, & toto orbe celeberrimum, eo quod ibidem illustris S. Michaëlis apparitio acciderit. Porro Ecclesia annuam hujus apparitionis memoriam recolit 8 Maji: at majores nostri de ea agere distulerunt usque ad diem 29 Septembris, qua ejusdem Archangeli festum celebratur. De peregrinis devotionis causa eo confluentibus sequentia habet Eminentissimus Baronius in Notis Martyrologii Romani: Constat quidem fuisse olim frequentissimam ea ex causa (ob apparitionem) ad montem Garganum peregrinationem: nam (ut cetera prætereamus) narrat Petrus Damianus, scriptorum integerrimus, Othonem imperatorem Roma ad montem Garganum nudis pedibus perrexisse, idque monitu S. Romualdi, ut crimen paulo ante commissum ea corporis afflictatione expiaret.

p Id est Teuto, seu Germanus.

q En tibi, quæ de illius testimonio habet Processu. Magister Petrus Dominici, artium & medecinæ doctor, de Viterbio, alter testis … dixit … quod semel, aliquibus annis jam elapsis, cum ipse esset Venetiis in camera cujusdam mercatoris Theotonici, vidit ibi in quadam tabella imaginem S. Rosæ depictam; & interrogans dictum mercatorem, quid dicta imago importaret, respondit mercator: quod cum in mari quædam fustis, in qua ipse erat cum quibusdam aliis sociis, vi tempestatum conquassaretur & quasi periret, ita periculum eis mortis ante oculos existens imminebat; memor dictæ B. Rosæ, illi se præfatus mercator commendavit devote: quo voto facto, illico tranquillitas ex tempestate exorta est, & ex tanto periculo, in quo erat una cum sociis, meritis dictæ Virginis evasit. Ob cujus devotionem pingi fecerat dictam imaginem.

r Angilella Ægidii conjux, Jacobus Stephanus Viti, & Antonius Vitii, sese oculatos testes profitentur, & Ægidii dicta confirmant.

s Non potuit anno 1455 admodum puer fuisse, cum anno 1457 coram delegatis in hac causa una cum matre præfatum beneficium cum juramento testatus sit: forte prior annus male notatus est.

t Forte hic Porcianum indicatur, quod Orlendius in Orbe sacro & profano parte 2 pagina 1294, statuit ad fontes Arni, Italiæ fluvii, qui in Florentino agro ex Apennino monte oritur.

* l. convenientibus

* non abundat

* i. e. gemmis vel annulis

* ornata

* supple vultui

* i. e. sub signo coronæ

* i. e. hero, sive hospi e

* i. e. tædis

* respondit

* i. e. nauclero

* i. e. navi

* respondit

* i. e. mercaturam

CAPUT VI.
Præmaturo partu periclitantem, aliosque ex variis morbis moribundos, sanitati subito restituit.

[Prægnans emissa immaturi fœtus parte, triduo cruciata animam agebat;] Donata mulier, filia Nicolai Ciacciæ, & uxor Nicolai, dicti del Vicario, sub annis Domini MCCCCLV, & mense Julii, cum esset prægnans quinque mensium, & per tres dies ac noctes continuo angustiata, emisit partum abortivum: in quo quia non supervenerunt sibi ea signa, & accidentia, quæ communiter aliis parturientibus mulieribus solent evenire, secundo die post abortivum prædictum sic emissum, totum ejus corpus ac pectus est tumefactum & inflatum, & instar cimbali tractum & æquatum; prægnans enim erat mensium quatuor, & incensissimis doloribus ultra modum affligebatur. Ex quorum anxietate partum abortivum emittere conata est sub hac forma; videlicet quod emisit bracchium totum integrum prius, residua parte corporis remanente per tres dies in ejus visceribus; quibus doloribus omni humano destituta erat auxilio. Quo factum est, ut tertia inde die ad ultimum vitæ suæ cum se jam devenisse cognosceret, accersito ad se quodam Luca Caprino Viterbiensi, Tibi omnes hos meos, ait, filios commendo, ex quo * eorum pater abest.

[97] [quam pater mortuam credens,] Quibus dictis, supervenit paulo post Nicolaus Ciacciæ, pater dictæ Donatæ; qui cum maxima lacrymarum habundantia mulieri ægrotæ, quæ instar obdormientis pueri, clausis oculis ad mortem tendere videbatur, inquit: Dulcissima filia mea, spes oculorum meorum, ex caritate & amore mei miseri patris tui, aperi oculos parumper. Quæ verba adinstar pueri plorantis cum pluries iterasset, commota filia pietate paterna, oculos aperuit. Ex quo actu ibidem omnes astantes uno ore laudaverunt Deum; cum eorum nullus existimasset, eam ulterius vivere; frigida enim erat jam effecta per universas corporis partes, & jam ultra modum inceperat instar mortui & sepulti cadaveris *. Cui cum pater iterato diceret: Carissima filia mea, hanc a te gratiam volo & expostulo, post quam te jam miseram conspicio ad extremum punctum vitæ devenisse, nisi vis, me tecum mori, ut mihi respondoas.

[98] [argenteum anathena S. Rosæ vovit, voto facto, extemplo salva surrexit.] Cui cum semimortua mulier nullum re sponsum daret, nec signum verbi faceret; facto voto per dictum ejus patrem omnipotenti Deo & B. gloriosæ virgini Rosæ, quod, si anima rediret in mortuum corpus seu cadaver, (mortua enim penitus existimabatur) deferret ad ecclesiam dictæ B. Rosæ votum quoddam argenteum. Mira res est & præter omnium opinionem, hiis dictis & voto emisso, mortua sic mulier illico inquit: Et offero etiam induere & mecum deferre ejus sanctum habitum a per quatuor menses; addens insuper præfata mulier: Mi pater carissime, sana sum & liberata; etiam volo surgere, cum residuum dicti partus emisisset: & surrexit. Quæ etiam hodie vivit, omnibus ibidem astantibus obstupescentibus & glorificantibus Deum & B. Rosam de ram solemni ac maximo miraculo Præsentibus ibidem Luca Caprino, presbytero Nardo, sanctæ Crucis, ejus patrino, Johanne & Mariotto Nicolai Ciacciæ & Nicolao Ciacciæ b & Petro Paulo Cucumelle c, testibus.

[99] [Moribundi,] Dominicus insuper ex Constantia genitrice & patre Maximo genitus, contratæ S. Marci, cum esset puer ætatis annorum quatuor, in tanta infirmitatis fuit agonia, ut cum nec bibere posset aut comedere, in articulo mortis videbatur constitutus; ita ut continuo videretur ad transitum anhelare, ut vulgariter dicitur. Invocata tamen per Constantiam, ejus genitricem, B. Rosa, & illi cum devotione facto voto, mirabiliter est liberatus & ad salutem est restitutus. Id testificatur ejus mater Constantia d.

[100] [post nuncupata vota] Repræsenti anno MCCCCLVII, cum domina Nicola mulier, dudum Silvestri, vulgariter dicti de Bocca infula *, uxor, contratæ S. Marci, cum pro Petrucio e quodam ejus affine ac conjuncto, letaliter infirmo & ægroto, ad B. Rosam oraret pro ejus salute, illi vovens ac promittens certum votum; miraculose, facta oratione, in illo puncto incepit febris declinare, & sanatus est paulo inde. Id testificatur dicta domina Nicolai.

[101] Dominicus Augustini Baptistæ, de Aretio f, [aut epotam aquam, qua Sanctæ manus ablutæ erant,] cum annorum esset duorum cum dimidio vel id circa, & præ quadam longissima infirmitate esset semimortuus & quasi ad ejus vitæ spiritum deductus esset extremum, per Caterinam, ejusdem Dominici pueri ægrotantis maternam aviam, ad corpus virginis Rosæ deductus est. Cui * quam primum ebibenti parum aquæ loturæ manuum dictæ virginis Rosæ, illo instanti sine mora, aqua vix ebibita & deglutita, sanus est effectus, uti ante dictam infirmitatem extiterat. Id testificatæ sunt Antonia pueri mater, Augustinus pater & Caterina avia.

[102] Laurentius quidam, Angeli Longi filius, cum ætatis esset anni unius, [subita sanitate donati.] vel id circa, MCCCCXLVIII, contratæ S. Mariæ in Podio, de Viterbio, & magna febre detentus, in tantum, quod morti magis, quam vitæ vicinus existimaretur ac propinquus, lactantium infantium more ductus fuit per dominam Lodovicam, ejus genitricem, ad ecclesiam B. Rosæ virginis præfatæ. Cui per vim ubi est datum ad ebibendum & deglutiendum tantillum aquæ loturæ manuum ejus, eodem momento illo instanti sugere lac incepit & resipire *. Id testificati sunt Lodovica mater & Angelus pater.

[103] Anno insuper MCCCCLIII, Johannes Jacobæ Giannis * filius, [Alii periculose decumbentes,] contratæ S. Andreæ, de Viterbio, tunc quinque mensium infans, infirmus taliter consumptus erat, quod semimortuus ad viam universæ carnis tendebat. Tandem facto voto per ejus matrem ad B. Rosam, resipivit puer & sanatus est. Id testificatur dicta domina Jacoba, ejus mater, & domina Antonia, Sanctis sutoris uxor g.

[104] Quædam puella semimortua, trium annorum ætatis, [facto voto,] vel circa, Antonii de Reate h civis Viterbiensis filia, cum magnopere quadam ejus infirmitate gravaretur, ita quod ab omnibus moritura adjudicabatur. Pectus enim ejus continuo sine cessatione anhelitus pulsare videbatur, & angustiose anhelitum emittere: oculos habebat elisos & mortuos, cum crocei essent. Facto tamen voto puellæ *, & illa recommissa præfatæ virgini Rosæ, convaluit, & est liberata. Id testificatur dicta domina Lucretia, ejus mater, & domina Margarita Nicolai Nannis, mater Lucretiæ i.

[105] De anno proxime præterito MCCCCLVI, & mense Augusti, [aut adhibita] puer quidam, nomine Johannes Laurentius Magnardi, ab omnibus medicis diffidatus * & penitus desperatus de ejus vita, cum per dies viginti stetisset cum oculis clausis & coopertis, nec aliquem cognosceret: dominæ Angelinæ, ægrotantis pueri genitrici, persuasum est, ad quam pueri cura magis spectabat, a quadam ejus convicina, ut puerum lavaret cum aqua loturæ B. Rosæ, & eam postea puero ebibendam traderet ægrotanti, cum devotione & reverentia. Quod dum effecisset, puer in illa hora convaluit, oculos aperuit, & sanatus est. Id testificatur domina Angelina ejus mater.

[106] Marianus Tomai Magdalenæ, contratæ S. Faustini, [prædicta aqua,] cum ad mortem letaliter infirmaretur; itaque de ejus salute erat penitus desperatum, nec quisquam medicorum ad dictam infirmitatem expellendam ipsum juvare poterat. Una dierum cum sic puer ægrotans in lecto jaceret, audivit genitricem dominam Petrutiam, cadum vini ad monasterium dictæ B. virginis Rosæ mittentem devotionis gratia, quam erga illum venerabilem locum pro sacrarum monialium & matronarum ibidem consistentium residentia gerebat; inquit matri: Genitrix dulcissima, & ego volo mittere alium cadum vini ad dictum venerabile monasterium, ut præfata gloriosa Virgo dignetur me a tanta infirmitate eripere & liberare; & sic liberabit me a morte. Quo cado vini illuc emisso, & lotura manuum dictæ Virginis reportata & ægrotanti puero ad bibenbum tradita cum devotione, ex miraculo omnipotentis Dei, aqua vix deglutita, ægrotus convaluit & ad sanitatem pristinam restitutus est. Ita testificatur Petrutia Tomai, ejus mater.

[107] [aut cingulo, in sanitatem prodigiose restituti.] Bartolomeus quidam Lombardus, habitator Viterbii, cum MCCCCLIII ad mortem esset infirmus & prope horam mori expectaretur, in quodam hospitali Viterbiensi, delato sibi cingulo sive cordone B. Rosæ per quemdam puerum, & illo cum devotione sibi accincto, illico convaluit: & id testificatur idem Bartolomeus.

[108] [Mater vovens Missam, in fanti moribundæ sanitatem subito impetrat.] Cum domina Angela S. Valentini, S. k Scolarii uxor, contratæ S. Faustini, haberet quamdam filiam, ætatis quinque mensium, quasi mortuam ex quadam magna, quam patiebatur, infirmitate, ex qua quasi ad ultimum vitæ devenerat spiritum, nec sibi propter ejus infantilem ætatem medico opus esset: vovit eam dicta Angela ejus genitrix, ut, si a tam horribili contingeret evadere infirmitate, quod celebrari faceret unam Missam in honorem & gloriam omnipotentis Dei & præfatæ B. Rosæ, in ecclesia, ubi sanctum ejus corpus requiescit. Quo voto vix emanato *, cessavit infirmitas, & puella jam semimortua, ad ejus primam est restituta sanitatem. Id testificatur dicta domina Angela.

ANNOTATA.

a Tertiarium S. Francisci, opinor.

b Omnium præfatorum testimonia, uti & ipsius Donatæ, in Processu legere est: duorum in confirmationem tam prodigiosæ curationis libet hic subnectere. Itaque in Nicolai Ciacciæ, patris Donatæ, responso juridico hæc lego: In personam cujusdam Donatæ filiæ suæ, gratiam dictæ Virginis miraculose suscepit: quæ cum prægnans esset de MCCCCLV & mense Julii, infinitis doloribus angustiata per tres dies, cum partum non posset emittere, & medietatem emisisset, & ejus corpus instar cimbali inflatum esset, in tantum, ut frigida & quasi mortua esset, & funeralia pararentur, cum oculi essent clausi, & nihil ulterius superesset spiritus, ab omnibus derelicta: facto voto ad B. Rosam, eodem instanti, in ictu oculorum, aperti sunt oculi mortuæ mulieris, partum emisit & eodem momento sanata est miraculose &c. Hucusque pater.

c Ipsius testimonium sic sonat: jam duobus annis elapsis, vel circa, ipse interfuit, quando Donata filia Nicolai Ciacciæ & uxor Nicolai Vicarii, prægnans & in periculo mortis constituta per tres dies, cum partum ejus emittere non potuisset, nisi pro medietate; & tamen facto voto, meritis & intercessionibus dictæ B. Rosæ, licet frigida sine spiritu & mortua videretur, cum jam fœtesceret, in eodem momento residuum partus abortivi emisit, & sanata est miraculose præter omnium opinionem.

d Constantia Mascini vocatur in suo testimonio, in quo totidem fere verbis beneficium relatum asserit. Idem confirmat ibidem Constantiæ genitrix.

e Vocem hanc divinare debui, cum dubio maxime charactere expressa sit.

f Aretium (incolis Arezzo) antiquissima Italiæ civitas, quippe quæ olim ante Romam conditam inter duodecim Etruriæ primaria capita recensebatur; monti imposita est, in agro Florentino.

g Idem sub juramento asseruit Angelus Longus, pueri genitor.

h Civitas Italiæ, ditionis Ecclesiæ, in Umbriæ provincia, sita est ad Velinum (il Velino) fluvium in confinio regni Neapolitani & Aprutii ulterioris, inter Aquilam ad Ortum & Narniam ad Occasum. Ita fere Baudrandus.

i Quibus accedit Nicolaus Nanni, pater Lucretiæ.

k S. per abbreviationem posita est pro Italico ser, id est Magister. Porro scolarius forte ludi magistrum significat, nisi fuerit cognomen proprium.

* i e quamdiu

* forte omissum est livere, vel quid simile

* alibi de bocca infure

* lege Qui ebibens

* i. e. convalescere

* alibi Nannis

* i. e. pro puella

* i. e. depositus

* i. e. emisso

CAPUT VII.
Neglectum votum vindicat; varias infirmitates sanat; corpus suum a furibus immune servat; sanguinis fluxum, aliaque mala tollit.

[Infans ob neglectum votum infirma, impleto voto convalescit.] Mulier quædam, nomine Luminata, contratæ S. Johannis, parturiendi libere & sine periculo gratia, cum vovisset, partum ex ea emittendum & oriundum, si veniret in lucem vivus, & femina esset, illum denominare nomine dictæ B. virginis Rosæ; & natus partus & femina sub alio nomine esset baptizata & denominata, puella sic nata non aliter se consumebat, quam candela aut cera apud ignem, instar salis tepidæ aquæ appositi. Ducta tamen præfata puella semi-adusta & consumpta, ad B. Rosam, & denominata Rosa propter ejus reverentiam, eodem temporis concessu a, quo ducta fuit puella ad virginem Rosam, ad bonam valetudinem infirmitas tendere incepit ac converti, & de brevi puella sanata est, prout Nicolaus Ciulpe, ejus vicinus, est testificatus.

[110] Angela quædam, puella, filia ser Francisci ser Nicolai, [Graves in firmitates,] gravissime ex febre & doloribus ad mortem infirma & anhelans, facto voto per ser Franciscum ejus patrem, eodem instanti sanatur meritis dictæ virginis Rosæ. Ita testificatus est idem ser Franciscus b & ejus mater.

[111] Anno insuper Domini MCCCCLI, cum Jacobus magistri Oddonis, [invocata, Sancta] de Viterbio, rediens ex insula Ciciliæ c, in mari magna infirmitate detentus fuit, in tantum, quod numquam se domum vivus * redire existimabat. Convertens tamen ejus mentem ad dictam virginem Rosam, supplicans, ne contingeret, ipsum extra patriam mori & nudum ignota arena jacere, eodem momento sic emisso voto, incepit convalescere, ita ut sequenti die cum ad portum Corneti d applicuisset, sanus & liber ex navi in terram prosiliit *. Ita idem Jacobus est testificatus e.

[112] Mulier quædam, nomine Caterina Petri Ennis, cum haberet quemdam filium, ad mortem ægrotum & destitutum pene ab omnibus, cum spes nulla de ejus vita jam ulterius superesset, [depulsæ:] credebat enim, omnino illum de proximo moriturum; cum male vigil requiesceret & prius longe obdormiens. Tandem cum noctu paululum aut nihil obdormiens, illico vocem emisisset, quasi sic in somnis dicens: O virgo gloriosa B. Rosa, tibi filium meum recommendo. Quo voto sic, ut supra, emisso, ubi prius de vita pueri per genitricem ejus esset desperatum & alios omnes, ita convaluit puer & resipivit * & febris recessit, acsi numquam mali aliquid habuisset. Id testificatur ejus mater.

[113] [proles impetrata.] Mulier domina Felix dicta, Boni filia, Antonii Rubei de Viterbio uxor, MCCCCXXXVI, tunc uxor Marci Lucæ de Bussis, per duos annos cum ex ejus viro Marco concipere non posset, genuflexa multis suspiriis & lacrymis ad B. Rosam oravit, dicens: O gloriosa Rosa, si gratiam hanc mihi feceris, ut ex viro meo masculum concipiam vel feminam, partum ad tuam referam ecclesiam, illum, cujuscumque f sit sexus, tuo sancto nomine nuncupabor. Quo voto sic emisso, infra dies quindecim ab ejus viro gravida facta est. Quæ cum tempore suo filium peperisset, illum, juxta voti facti obligationem, Marcum Rosatum denominavit g.

[114] [Apparens noctu quibusdam ascetriis, corpus suum servari jubet:] Anno MCCCCLI, obdormientibus noctu cuilibet in ejus * cella, dominæ Margaritæ abbatissæ h, dominæ Angelæ i, sorori Caterinæ, sorori Serafinæ, sorori Drusianæ, monialibus monasterii præfati, apparuit B. Rosa cuilibet de per se dicens: Guardatemi, che due vermi mi rodono la spalla dritta k. Post quam visionem, congregato capitulo monialium, & ea omnibus patefacta, obstupefactæ singulæ moniales sese de mandato abbatissæ in orationem posuerunt, devote orantes lacrymosis oculis Deo * & B. Rosæ, ut eis declararetur in virtute Dei omnipotentis, quid sibi vellet hoc somnii. Quæ virgo B. Rosa nocte sequenti apparuit iterum Drusianæ, dicens: Si me cras rogabitis, quid significet somnium hujusmodi, patefaciam.

[115] [quæ deinde comperiunt, fures frustra conatos fuisse sacrum corpus auferre.] Clarescente deinde jam die, cum magister Antonius Mattei Denanzi & Petrus Faccende, Viterbienses, venissent ad visitandum dominam Magdalenam, dicti loci monialem, eorum consanguineam, compererunt gratam l ferream quasi a suo loco remotam & evulsam violenter, quasi clanculum per impetum quis voluisset illam aperire. Quæ signa animadvertentes moniales, & subtiliter investigantes, invenerunt manifeste, quod nonnulli spiritu diabolico instigati, prædictas reliquias venerabilis corporis gloriosæ Rosæ prælibatæ inde auferre quærebant & ad aliam ecclesiam & locum transferre: quod revelatum fuit & ad lucem deductum per apparitionem & visionem gloriosæ virginis Rosæ, ut supra, factum miraculose.

[116] [Graviter ex gutture laboranti incolumitatem spondet & præstat:] Domina Petrutia, uxor s'Valentini ser Fredi de Viterbio, contratæ S. Blasii, MCCCCXXV, mense Septembris, septem mensibus in gutture ita passa est, ut dicto tempore nihil præter aquam cum cuccaro m & ovi vitello potuerit deglutire. Quo factum est, ut penitus consumpta esset & annihilata *. Nec medicorum quisquam sibi poterat prodesse. Cui noctu obdormienti mulier quadam, alba veste induta, apparuit, dicens: Petrutia recommitte te B. Rosæ, quæ facit quotidie mille gratias & miracula; quæ juvabit & liberabit te ab ista infirmitate. Quæ jam a somno excitata, memor dictæ visionis, vovit, se B. Rosæ, visitare ejus ecclesiam & ibidem celebrari facere Missam unam solemnem, visitare ejus sanctum corpus cum uno cereo: quæ post sanctum votum immediate convaluit & sanata est n.

[117] Anno MCCCCLV Gemma Dominici, de Monte Leone o, [apparens mulieri ulcera sanat:] habitatrix Viterbii, patiens in mamilla quinque ulcera, seu plagas, apprime horribilia, quæ nulla medicina aut humano auxilio curari poterant. Commendans se tamen humiliter Deo & B. Rosæ, inquit: Gloriosa & beata Rosa, si vera sunt, quæ de te dicuntur, adjuva me a tanto dolore ac periculo. Quibus dictis, statim obdormienti paulisper apparuit Gloriosa, dicens: Ex quo te mihi commendasti, scias, in tua excitatione te sanam fore. Quæ excitata, se ex dicta infirmitate liberam & sanam apparuit *.

[118] Quædam domina Petrutia, uxor quondam Antonii Nannis, [alterius fluxum sanguinis sistit.] de terra Aquæpendentis p, provinciæ Patrimonii, cum pateretur fluxum sanguinis, a qua quidem fluxus infirmitate nulla medicina aut medicorum subsidio liberari potuit per tres menses: celebrato tamen voto dictæ B. Rosæ, de visitando ejus corpus cum debita reverentia, omnipotens Deus, dictæ B. Virginis precibus & meritis, præfatam Petrutiam dicti fluxus infirmitate liberavit. Quæ jam sana effecta vivit q adhuc, in dicta terra Aquæpendentis moram trahens.

[119] Angela mulier quædam, uxor Forlani, de Viterbio, [Idem beneficium prægnanti,] sub annis Domini MCCCCXXX prægnans, cum pateretur maximas angustias & dolores cum torsione corporis, superveniente maximo sanguinis fluxu, de ejus vita nulla erat spes ulterius, cum singula tenderent ad mortem. Quæ in tam repentinis motibus & signis mortiferis, cum sola esset in ejus vinea semiviva extra muros Viterbii, elevans mentem ad Deum omnipotentem & ejus B. virginem Rosam, eidem cum humillime pro ejus salute & liberatione supplicaret, statim fuit liberata. Quæ etiam hodie vivit r cum ejus familia, præsente Angilella Egidii Marci Gualdi & Caterina Jacobi Cecci Bianchi.

[120] Item, quod de anno MCCCCL, dum quædam domina Caterina, [item alteri confert.] uxor quondam Antonii Æascie, de Viterbio, contratæ S. Egidii, fluxum sanguinis passa esset per tres menses, nec in aliquo per medicorum quempiam juvari posset, accessit ad ecclesiam B. Rosæ in die ejus festivitatis. Cui dum officium diceretur & prædicaretur, sese humiliter recommisit, non sine lacrymis vovens & promittens, se in ejus Vigilia perpetuo jejunaturam & ejus solemnitatem diem solemnem custodire, si ex dicta fluxus infirmitate liberaretur. Quo voto facto, illico sanata remansit a fluxu prædicto s.

[121] Cujusdam monialis dicti monasterii, nomine Geronimæ Antonii, [Sanguinis ex ore profluvio in extremis positæ apparet, eamque penitus sanat:] de Civita Castellana t, MCCCCLII per mensem continuum cum sanguis ex ore exire & fluere non desisteret die noctuque, ita ut nullo pacto posset quiescere, cum nec sibi aliquid posset prodesse, desperatæ posse sanari, extremam habuit Unctionem cum omnibus Sacramentis Ecclesiæ. Cui in tanta anxietate constitutæ, noctu dormienti apparuit B. Rosa, dicens tribus vicibus: Jeronima, agnoscis me? Quæ cum respondidisset *: Ego te vidi, sed te non cognosco. Cui cum B. Rosa respondidisset: Ego sum beata Rosa: tribus vicibus se ex somno excitavit, & apertis oculis, tantum sanguinis a naribus exiverat, ut jam per terram inde longe discurrisse videretur. Expergefacta tamen, memor visionis hujusmodi, precibus dictæ Beatæ sensit se penitus liberatam miraculose, licet tunc vigeret pestis in civitate, itaque vix aliquis infirmus sanabatur: & licet sanguinis tantum exiverit, quod lectum perforaverit.

[122] [puellam a fluxu sanguinis ac febri hectica,] Anno insuper Domini MCCCCXLVII, cum puella quædam, nomine Johanna Francisci *, castri Capresis u, provinciæ Tusciæ, habitatoris Viterbii, fluxus sanguinis & febrem ethicam w per aliquos menses passa esset; quæ ita ejus nervis & ossibus eradicata x erat, ut nullo pacto posset ab ea eradicari; Antonia ejus genitrix y, cum famam B. Rosæ Viterbiensis & ejus miraculorum sensisset, puellam ægrotam præfatæ Virgini devote commendavit: quo voto & precibus sic, ut supra emissis, illico puella sanata est.

[123] [mulierem a cordis cruciatibus liberat.] Anno Domini MCCCCLIII, Angilella Antonii, alias Maccarone *, uxor Jacobutii Gerardi, de Castro Ronciglione z, mira cordis suffocatione & pœna cum vexaretur, se vovit gloriosæ virgini Rosæ, promittens visitare ejus corpus & celebrari facere Missam. Quo voto facto, in continenti se sensit a dicta pœna exgravari *, & sic sanata est aa.

ANNOTATA.

a Vox hæc videtur ab amanuensi mendose descripta. Substitue momento, & sensus erit integer.

b Testimonium ejus sic habet: Cum quædam Angela, ejus filia, gravissime ex febre & capitis dolore tenderet ad mortem, facto voto ad B. Rosam, in eodem instanti sanata est. Interrogatus in causa scientiæ dixit: Quia prædicta vidit & præsens fuit.

c Sicilia, Italiæ in mari mediterraneo insula, vulgo notissima est.

d Baudrandus aliique Cornuetum (Italis Corneto) statuunt in Hetruria, in provincia Patrimonii S. Petri, ad Martham (la Marta) fluvium, in ora maris Tyrrheni: estque urbs episcopalis, sed episcopatui Monte Flasconensi perpetuo unita, ut tradit Ughellus in Italia sacra, tom. 1, col. 983, Orlendius in Orbe sacro & profano, aliique.

e Verba accipe. De MCCCCLI, ipse testis cum rediret per mare ex insula Ciciliæ, & gravissima infirmitate detineretur, itaque vix sibi parum anhelitus supererat aut spiritus: conversus tamen in ejus mentem ad B. Rosam, se illi devote commendavit. Quo voto sic emisso, in eodem instanti convalescere incepit, ita ut sequenti die, cum ad portum Corneti applicuisset, liber & sanus a dicta infirmitate in terram prosiluit. Lege prosiluerit.

f Ita correxi: in apographo enim nostro mendose legitur: cujus numquam sit sexus.

g Rem ipsa testis sic exponit: Cum ipsa, jam viginti annis elapsis, nupta esset Marco Lucæ de Bussis, nec ab eo per tres annos, quibus secum fuerat, potuisset ingravidari, ob quamdam naturæ impossibilitatem, licet ipsa pluries medicorum medicinas experta esset, & tamen semper sterilis reputabatur. Facto tamen voto ad B. Rosam, paulo inde ex post ex dicto Marco concepit, ex meritis dictæ B. Rosæ. Deinde dominam Angelam Lucæ de Bussis, socrum suam, testem citat, quæ suo etiam juramento nurus suæ dicta confirmavit.

h Interrogata super octuagesimo octavo (miraculo, quod apud nos tantum est octogesimum sextum, quia duo omissa videntur) de apparitione B. Rosæ in visione certis monialibus, qualiter debebat inde furtive subtrahi & admoveri [Note: ] [lege amoveri] : dixit, vera esse contenta in eo. Interrogata in causa scientiæ, dixit, quod prædicta vidit. Ita Processus.

i Hæc non nisi generaliter abbatissæ ac duarum monialium dicta confirmavit.

k Italica verba sic verto Latine: Custodite me; nam duo vermes mihi corrodunt humerum dexterum. Per duos vermes, sacrilegos duos fures significat, qui a dexteri humeri parte clathros perfringere tentabant.

l Grata vox Italica, clathros significat. Vide, quæ num. 50 ex Papebrochii Itinerario notavimus in Commentario.

m Mendose scriptum videtur pro zuccaro, Latine saccharum.

n Ita ipsa juridice testata est.

o Vide annotata ad num. 42, lit. i.

p Acula, seu Aquula, urbs Hetruriæ, in provincia Patrimonii.

q Susceptum beneficium Petrutia ipsa, jurata asseruit.

r Prout ex ejus testimonio liquet, in quo hæc lego. Item dixit, quod jam viginti octo annis, vel circa, cum ipsa prægnans pateretur maximas torsiones cum fluxu, & semel in ejus vinea supervenirent sibi dicti dolores, ita quod quasi mortua dijudicabatur: conversa ad B. Rosam, illico sanata est, prout in miraculo nonagesimo secundo (apud nos nonagesimo) continetur. Interrogata de præsentibus dixit, de se, Angilella Marci Gualdi & Caterina Bianchi. Hinc nota, quod dum superius sola in vinea fuisse dicitur, vel commode accipi debeat, vel quod prædictæ duæ testes sic laboranti supervenerint.

s Miraculum illa ipsa juramento confirmavit.

t Italiæ oppidum est in provincia Patrimonii.

u Verosimiliter Capras Hetruriæ pagum denotat, quem Ferrarius in Lexico Capresi appellat, statuitque apud montem Alverniam, non procul ab ortu Tiberis.

w Vox Italica febrem hecticam significat. Est porro febris hectica periculosa & continua, calorem solidum substantificum & radicalem, ut loquuntur medici, consumens.

x Lege radicata, a verbo radicare, id est, radices agere, sumiturque hic metaphorice pro inhærere.

y Quæ miraculum hoc testata est.

z Roncilio, oppidum Italiæ, in provincia Patrimonii, & tractus cognominis caput, situm est ad amnem Faliscum, decem milliaribus Italicis distans Viterbio, teste Baudrando.

aa Ita ipsa jurata asseruit.

* lege vivum

* l. prosilierit

* resipuit, sive convaluit.

* lege sua

* lege Deum & B. Rosam

* i. e. extenuata

* lege comperit

* respondisset

* alibi Franciosi

* alibi Maccaroni

* i. e. levari

CAPUT VIII.
Vitam militi servat, dissidentes componit, partu periclitantibus subvenit, febres arcet.

[Militem a nece servat:] Currentibus annis Domini MCCCLXX, stante bello Viterbiensi cum Brictonibus a, quidam Matteus Dominici Transimundi, contratæ S. Marci, cum esset extra muros Viterbienses, præfati Brictones inimici insurrexerunt in eum & ipsum sunt insequuti; donec unus ex eis eques prosiluit super eum, in terra jacentem, cum ejus equo, ut ipsum occideret: & eo sic semimortuo relicto, cum invocasset B. Rosam, discessit eques stipendiarius, ipsum mortuum existimans. Quo sit, ut nocte sequenti apparuit * B. Rosa cuidam mulieri, dictæ Menicæ, dicens ei, ut moneret b matrem præfati Mattei, ne permitteret eum ulterius exire, quia, licet evaserit illa vice, non evaderet alias in futurum.

[125] [concordiam inter dissidentes mox componendam prædicit:] Mariottus quidam Silvestri Boccaifuse * longa inimicitia obnoxius * cuidam Raffaëli Sanctori de Viterbio: de quo Mariotti præfati mater plurimum dubitabat *, ne sub aliquo quæsito colore Mariottum, ejus natum, interciperet. Noctu vovendo se dicta domina Nicola, ejus mater, B. virgini Rosæ, & inde paulisper obdormienti genitrici apparuit virgo Rosa præfata, illi nunptians sic: Quia sequenti mane fiet pax, esto boni animi. Quo facto, albescente jam die, Mariottus & Raffaël pacem fecerunt, prout noctu viderat mater in visione; de qua pace penitus erat desperatum. Id testificatur Mariottus & præfata ejus mater, domina Nicola.

[126] [fugitivum filium feliciter reducit.] Antonius Dominici, alias Cortopasso, de Viterbio, contratæ S. Marci, MCCCCXLVIII turbatus recessit & se stipendiariis quibusdam commisit, prout vulgariter dicitur, al soldo c. Quem pater affectu paterno motus, undique prosequutus est. Quos patrem & filium cum quædam nomine Rosa, eorum consanguinea, longo tempore *, redirent, expectasset, vovit B. Rosæ, se per mensem visitaturam ejus sacrum corpus, si sanus rediret pater cum filio. Quo voto facto, mira res! sequenti die sani cum lætitia reversi sunt pater & filius.

[127] [Puerperio laborans, imposito corpori funiculo, feliciter enititur:] Item quod, cum nobilis mulier domina Johanna, uxor strenui viri Jacobi de sancto Gemino, esset in partu, quo adeo doloribus & angustiis oppressa erat, quod * nulla sibi medicina ad emittendum partum poterat * prodesse. Statim tamen, imposita ejus corpori cordula, quæ corpus ipsius gloriosæ Rosæ tetigerat, & ejusdem auxilio cum maxima devotione & reverentia invocato, peperit, & sic liberata & sanata fuit & est.

[128] [prægnans vovens ferre Sanctæ funiculum, doloribus eximitur:] Mulier quædam, nomine Francisca Herculani, & uxor Antonii Colecte, de Viterbio, MCCCCXLIII prægnans quinque mensium, adeo doloribus erat oppressa, quod necubi * requiescere poterat propter dictos dolores, quos quasi per dictos quinque menses continuo passa fuerat. Quæ in tanta anxietate & angustia constituta, quam primum se humiliter vovit Deo & B. Rosæ, deferre ejus cordulam accinctam, est sanata & liberata. Quæ etiam advenientibus diebus parturiendi, peperit sine angustia & dolore.

[129] Anno MCCCCL, mensis Aprilis die IV, Francisca Nardi de Maltempo, [in puerperio laborans, epota laudata aqua, enititur,] de Viterbio, parocchiæ S. Mariæ in Podio, prægnans, in tempore parturiendi gravissimos dolores & incensas anxietates per dies quatuor & noctes totidem continuo passa est, nec parere poterat; ita ut quasi de vita dubitaretur. Quæ in tot languoribus constituta & anxietatibus, B. Rosæ auxilium imploravit, petens a circumstantibus, sibi loturam gloriosæ Rosæ deferri. Quam cum ebibisset, illico partus exire incepit, licet turbato ordine: quia primo exiverunt nates, secundo pedes, postea manus & ultimo caput. Qui partus quasi videbatur semimortuus. Cum mulieres tres, Vitorbese videlicet, Antonia Franciosi & Bartolomea Baptiste Nerii, ibidem astantes, insufflare d ceperunt in ejus auribus, continuo invocando auxilium B. virginis Rosæ pro matris & infantis salute. Licet puer ita itheroclito e modo & turbato ordine natus appareret, dicta B. Rosa patrocinante, fuerunt & sunt liberati.

[130] Paulina, uxor magistri Angeli, de Perusia f, [alia difficili partu levatur.] habitatoris Viterbii, contratæ S. Lucæ, cum MCCCCLI tempore partus magnis doloribus opprimeretur duabus diebus & totidem noctibus, nec parere posset, itaque de ipsius vita dubitaretur, precibus tamen B. Rosæ filium peperit g.

[131] Anno MCCCCLIII, cum Laurentia quædam Johannis, [Periclitans puerpera emittendæ proli vitam, donec baptizaretur, impetrat:] dicti de Vacoduva filia, Viterbiensis mulier, prægnans esset & præmature magnis premeretur doloribus & angustiis; ita ut partum nullo pacto mundi posset emittere, quem in visceribus suis sentiebat quasi divisum: se tamen cum summa humilitate recommendavit gloriosæ virgini Rosæ, cui mulier hæc eviscerata h dedita erat & devota, ut tantum sibi gratiæ dignaretur impertiri, ut oriundus ex ea fœtus ad minus in tantum viveret, donec sacrum baptisma posset suscipere, pro sanctæ fidei ortodoxæ & Catholicæ zelo & magno affectu. Quas preces & vota quam primum emisit, peperit: licet quodam modo fœtus in frusta videretur divisus, illi tamen tantum erat ac superfuit spiritus, donec sacro baptismate fuit baptizatus. Idem testificata fuit dicta Laurentia.

[132] Domina Margarita, uxor Johannis Veltri, contratæ S. Sisti, cum sub MCCCCXXXVII in partu gravissime laborasset per tres continuos dies & ultra, [item aliæ post multos dolores,] nec quovis pacto aliquo medicorum & humano subsidio partum posset emittere, quam primum se commendavit B. Rosæ, in eadem hora facti voti peperit & sanata est, acsi mali nihil unquam habuisset. Id testificata est dicta Margarita & Lucia ejus Mater i.

[133] Anno insuper Domini ML k, cum domina Matthea Johannis de Senis l, [factis votis;] habitatrix Viterbii, parocchiæ S. Marci, esset prope partum, & per tres dies angustiose laboraret, nec parere posset quovis modo, conversa in ejus mente ad omnipotentem Deum & B. Rosam, illi se devote commendavit, ut, si ejus meritis & intercessionibus a tanta anxietate & angustia liberaretur, quod pareret, & partus cum anima & spiritu nasceretur, itaque baptizari posset, quod ipsa visitaret ejus sanctam ecclesiam per unum mensem continuum, & ibidem Missam faceret celebrari. Quo voto facto, peperit mulier sine angustia & puer vixit per octo menses. Id testificatur dicta domina Matthea.

[134] Domina Bartolomea Petri Pauli Petrutii, prægnans cum aliter partum emittere non posset, licet per dies nonnullos gravissimis & incensissimis doloribus angustiaretur in parturiendo; [commode pariunt. ] quam primum se vovit & commendavit B. Rosæ virgini, partus, facta oratione & voto, liberrime exiit ex ventre ejus genitricis, sine aliqua ipsius parturientis angustia & anxietate. Idem testificacata est dicta domina Bartholomea.

[135] [Moribundi ex febribus] Anno Domini MCCCCXXV, Corona de Canapina m, uxor Petri Pauli de Viterbio, contratæ S. Laurentii, cum continua febre vexata recepisset Sacramenta Ecclesiæ, vovit se Deo & B. Rosæ, ut, si evaderet, Missam unam ad ejus honorem faceret celebrari: quo facto, in continenti liberata est.

[136] [subito sanati.] Anno MCCCCXLVII, quidam Johannes Menici del Pelofacto de Viterbio, contratæ S. Johannis de Noctula n, febres terribiles cum fluxu passus fuerat, quorum occasione & anxietate cum ad ultimum & extremum vitæ devenisset; Caterina ejus mater, accedens ad corpus B. Rosæ, cum multis lacrymis ibi exclamavit ad B. Rosam pro salute sui filii. Qua oratione sic festinanter facta, illico domum rediit, dubitans *, ne filium mortuum domi comperiret. Quæ cum illuc intrasset, reperit filium sedentem secus ignem sine periculo, qui sanus effectus miraculose, etiam nunc vivit o.

[137] [Cardinalis Valentinus, postea Calistus III, a periculosa febre convalescit,] Item quod, cum sanctissimus dominus noster dominus Calistus p, divina providentia Papa tertius, dum esset in minoribus q constitutus & Cardinalis Valentinus r, in anno Domini MCCCCXLV in urbe Romana esset magnis febribus afflictus, itaque de ejusdem Sanctitatis vita tunc dubitaretur, maxima cum devotione ejus mentem ad Deum & ipsam beatam gloriosam Rosam elevavit, promittens ipsi B. Rosæ unam rosam argenteam. Quo voto facto, divino inspirante auxilio, ut demum Ecclesiæ suæ sanctæ pro Catholicæ & ortodossæ * fidei Christianæ conservatione & augmento, de ejusdem Sanctitatis persona miraculose & divinitus provideret ad totius Christianæ religionis decus, gloriam & exaltationem, cum id futurum in mente divina esset, præservatus precibus ipsius B. gloriosæ Virginis convaluit, & præfatus liberatus fuit & est.

[138] [& votum, quod nuncupaverat, persolvit.] Et currentibus annis Domini MCCCCXLVI, die vigesima mensis Novembris, egregius decretorum doctor, dominus Bernardus Rompia, Geruncus s diœcesi, jussu præfati sanctissimi Domini nostri, tunc Cardinalis Valentini, rosam argenteam ad monasterium B. Rosæ in civitate Viterbii detulit, quæ supra corpus ipsius B. Rosæ adhuc pendet, & omnibus eam videre volentibus publice demonstratur.

ANNOTATA.

a Quale hic bellum significet, non satis assequor: certe nusquam reperio inter Viterbienses ac Britones anno 1370 belligeratum esse. Unde vehementer suspicor, proxime citatum annum male assignari pro anno 1376: hoc enim Britones ex Britannia Armorica a Gregorio XI ad redigendas in ordinem varias Italiæ civitates rebelles, quibus se Viterbium adjunxerat, transmissos fuisse, ex Italis scriptoribus constat. Ab his Britonibus huic bello forte nomen indidere.

b Coretinus, Rinaldus ac Giannellus, in Opusculis crebro citatis ajunt, prædictam Menicam simul a Sancta jussam esse matrem admonere, ut filium, dum adhuc spirabat, extra urbis mœnia sublatum properaret. Forte id in ipso autographo reperit Coretinus, ut mihi verisimile videtur; nam simile quid instituta narratio, ne hiulca sit, videtur exigere. Porro inter testes reperio quamdam nomine Menicam Mattei Transmundi, relatum beneficium ex aliorum crebra relatione confirmantem.

c Soldo Italis, Latine stipendium militi debitum. Itaque significat, illum turbatum, id est, quidpiam ægre ferentem inter stipendiarios nomen suum militiæ dedisse.

d Anne ut experirentur, an viveret? Ita colligi posse videtur ex Franciscæ Nardi testimonio, in quo, narrato quod puerpera obtinuit, beneficio, de ipsa prole hæc subduntur: Primo … exierunt nates, deinde pedes, postea manus & ultimo caput. Qui partus (cum) nec vivus esse appareret, insufflatus est in ejus auribus per Antoniam Franciosi, Bartolomeam Baptiste Nerii, & Vitorbese, mulieres ibidem astantes. Post quam insufflationem in eodem momento resipivit quasi mortuus puer, & respirare incepit cum patrocinio dictæ B. Rosæ. Interrogata in causa scientiæ dixit: Quia vidit & præsens fuit & præsens fuit & prædicta experta est.

e Lege heteroclito. Vox Græca ἑτερόκλιτον significat aliquid alieno & novo quodam modo inflexum.

f Hetruriæ urbs est sub dominio summi Pontificis, ampla & culta: Perugia ab indigenis vocatur, estque agri Perusini caput.

g Ita jurati asseruerunt, ipsa Paulina Viterbiensis, & magister Angelus sellarius, patria Perusinus, Paulinæ conjux.

h Id est, cujus viscera adeo torquebantur, acsi viva exenteraretur.

i Convenit utriusque testimonium: sed cum in eo beneficium hoc, miraculum 107 dicatur, oportet ut amanuensis noster vel numerum male expresserit, vel aliqua miracula omiserit.

k Mendum manifestum est: voluit procul dubio annum 1450 signare, cum Matthæa de collato sibi beneficio testimonium ipsa dederit anno 1457, ut ex sequentibus liquet.

l Siena indigenis Hetruriæ urbs ampla & probeculta intra colles jacet in limite agri Florentini.

m Capena oppidum Hetruriæ Livio & Plinio, nunc castrum ditionis Ecclesiæ in provincia Patrimonii, & in tractu seu statu Roncilionis, 7 milliaribus circiter Viterbio dissitum in Ortum.

n Paræciam hanc reperire nequivi: forte vitiose vox descripta est pro S. Joannis in Ciocola, quæ, teste Feliciano Bussi, nunc corrupte in zoccoli appellatur.

o Ut patet ex ipsius Joannis Menici, ejusdemque genitricis Catharinæ, testimonio in Processum relato.

p Scilicet Calistus III, cujus jussu processus hic institutus est. Fuit is Alphonsus Borgia, natione Hispanus, patria Savinensis, Valentinæ diœcesis, teste Platina in Vitis Pontificum. Ob rem Ecclesiæ prospere gestam a Martino V episcopatum Valentinum obtinuit; deinde vero anno 1444 presbyter cardinalis, titulo SS. Quatuor Coronatorum, ab Eugenio IV creatus est: anno denique 1455 sub nomine Calisti III ad sacram Petri cathedram elevatus est, quam usque ad annum 1458 tenuit.

q Id est, dum nondum esset Romanus Pontifex.

r Valentia, regni Valentini caput, ampla nobilis ac elegans Hispaniæ Tarraconensis civitas, in ora maris mediterranei ad fluvium Turiam, Guadalaviar vulgo dictum, anno Urbis 616 a Junio Bruto condita traditur. Distat Barcinone in Occasum hybernum 49 leucis, uti & Toleto in Ortum & Cæsar-Augusta in Meridiem; inquit Baudrandus.

s Verosimiliter diœcesim Gerundensem significat, cujus caput est Gerunda, incolis Girona, urbs Cataloniæ episcopalis sub archiepiscopo Tarraconensi in Hispania.

* apparuerit

* al. Rocca infuse

* adde erat

* i. e. timebat

* supple ut

* lege ut

* lege posset

* l. nullibi

* i. e. metuens

* l. orthodoxæ

CAPUT IX.
Varii febricitantes prodigiose sanati.

[Febricitantes,] Item puer quidam, filius Barnabe de castro Ribello, comitatus Urbis veteris a, cum esset gravi febre detentus, itaque de ejus vita satis dubitabatur, statim imposita super ejus corpus cordula quadam, quæ corpus ipsius B. Rosæ tetigerat, per quamdam dominam Polisenam, famulam Johannis cancellarii de Narnea b, in dicto castro tunc existentem, & ejusdem gloriosæ B. Rosæ cum devotione auxilio invocato, per spatium forsan trium horarum a tali infirmitate fuit & est liberatus.

[140] [imposito membris suis] Item quod, cum Benedicta, filia magistri Marci, magistri Jacobi, de Aquapendente c, jam tribus annis elapsis, gravissima febre cum maximo capitis dolore detineretur, & in tali esset infirmitate constituta, audiens de corpore & miraculis ipsius gloriosæ B. Rosæ, statim incepit habere maximam devotionem ad ipsam gloriosam Virginem, summo desiderio affectans cordulam unam, quæ supra ipsius venerabile corpus imposita fuisset. Ad quam sic cogitantem & desiderantem, accessit mulier quædam, dicta Antonia d, uxor Petri Angeli de Aquapendente, dictam cordulam secum deferens: quam ipsa Benedicta sic infirma cum maxima reverentia & devotione ipsius B. Rosæ posuit supra corpus suum & caput: quæ in continenti a dicta gravissima febre & capitis dolore miraculose fuit & est liberata, precibus & meritis gloriosæ Virginis præfatæ.

[141] [aut accincti cingulo, quod Sanctæ corpus attigerat;] Item quod de anno MCCCCL, quidam clericus ecclesiæ Astoricensis e, nominatus Martinus, cum febrem per dies quinquaginta quinque passus esset, ei dixit quædam ejus consanguinea: Accipe cordulam hanc B. Rosæ & ipsam cum devotione sibi * accingendo cum Pater noster & Ave Maria, statim liberaberis. Quo facto, statim liberatus est ab ejus infirmitate.

[142] [alii emissis votis, de offerendo cereo,] Currentibus annis Domini MCCCCLII, quædam domina Mattea Venture, dum longo tempore febrem passa esset, vovens se B. Rosæ, illi promisit faculam quamdam, ponderis unius libræ ceræ cum dimidia, & ejus solemnitatis festum custodire. Quo voto facto, subito a febre sanata est & liberata facta.

[143] [curando Missæ sacrificio] Supra dicto insuper anno, mulier quædam, nomine Antonia, uxor Antonii, alias Capati de Viterbio, contratæ S. Mattei, patiebatur quartanam cum ejus filia simul, nec eis aliquid poterat prodesse, licet plurima essent expertæ ægrotantium more. Quæ cum sic essent auxilio humano prorsus desperatæ, fecerunt votum gloriosæ Rosæ, quod, si contingeret, eas liberari, quod * facerent celebrari unam Missam in ejus altari, ad gloriam & honorem suum. Quo voto sic facto & promisso, quælibet ipsarum in eadem hora liberata est a dictis febribus f.

[144] Eodem anno, quidam Matteus Lucæ & ejus uxor, [gestando Sanctæ cingulo,] de Viterbio, contratæ S. Mattiæ, febres continuas patiebantur, a quibus nulla medela aut medicorum præsidio juvari poterant. Voventes tamen sese B. Rosæ humiliter, quod, si ab hujusmodi febribus & cruciatibus liberarentur, per annum continuum ejus cordulam accinctam portarent, in ejus honorem & reverentiam. Quo voto sic facto, statim liberati fuerunt & sunt g.

[145] [de mittendo ad ejus corpus dono,] Eodem anno, quædam mulier, nomine Paulina, uxor Bartolomei, dicti Dellabruza, de Viterbio, contratæ S. Mattiæ, febrium malo morbo & continuo vexabatur una cum ejus socero: qui voverunt se gloriosæ virgini Rosæ, portare faculam unam ad ejus sepulcrum. Quo voto facto, ambo statim fuerunt & sunt liberati; prout testificata est domina Tomassa Antonii Marrocchi.

[146] Anno prædicto quædam mulier, Felix nominata, [de portando per annum cingulo] filia quædam Lazari, de Pisis h, febres continuas patiebatur, a quibus nullo humano auxilio poterat liberari, licet plurium medicorum auxilium implorasset; se tandem vovit, gloriosæ Rosæ virgini prælibatæ, portaturam ejus cordulam per annum continuum, si a dictis febribus ipsam sanari contingeret. Quo voto sic facto, statim ad pristinam sanitatem restituta est i.

[147] Anno Domini MCCCCLV, & mense Julii, quidam Franciscus Napuletanus * gravi febre laborans, [& visitando sacro corpore, incolumes evadunt.] facto voto gloriosæ virgini Rosæ, pro ejus liberatione promittendo visitare ejus corpus venerabile sacratum cum quadam imagine ceræ, illico sanitati pristinæ liber penitus a febribus restituitur.

[148] Anno Domini MCCCCXLIII, Petrus Jennius quidam, [Alius tacto simili funiculo,] Menici Tondi de Viterbio filius, contratæ S. Leonardi, a febre graviter opprimebatur longo tempore: pro cujus liberatione cum Angilella, ejus mater, ante corpus dictæ Virginis ipsum voveret, & exinde cordulam ad eum deferret; qua super ejus dorsum & personam *, statim a febribus fuit & est sanus & liber effectus k, meritis ejusdem Virginis & precibus.

[149] Magister Simon Baptiste clavarius de Viterbio, MCDXLIX per undecim menses quartanam febrem passus fuerat, [alius eo accinctus,] & cum aliter liberari non posset, devote vovendo se B. Rosæ, accinxit ejus cordulam. Quo voto facto & cordula sic accincta, subito mirabiliter a dicta febre sanatus est.

[150] Puer quidam, nomine Berardinus, annorum quatuor, [puer, epota aqua sæpe dicta, a febribus liberati.] filius Bartolomei Francisci Calderarii l, de Viterbio, contratæ S. Leonardi, MCDLV, & mense Julii, quotidiana febre, quam passus fuerat per octo dies, graviter infirmabatur. A Vannotia ejus matre data est sibi ad bibendum lotura manuum dictæ gloriosæ Rosæ, hoc est aqua, cum qua ejus gloriosæ manus lotæ fuerant, cum magna devotione, quam ubi ebibit, sequenti die fuit & est liberatus m.

[151] Anno MCDXLVI Johannes Herculani de Viterbio, quotidiana febre ita graviter infirmabatur, quod de ejus vita quasi dubitandum erat: [Item alii ex eodem malo] & demum vovens *, se cum Francisca ejus uxore ad B. Rosam, quod portaret per annum continuum ejus cordulam. Quo voto taliter emisso, subito sese paululum a febre sensit exgravari, & inde ad dies paucos penitus est liber effectus n.

[152] [subito sanitati restituti] Sanctes, filius Jacobi Boccacerase, MCDXLIX quotidiana febre ita ægre vexabatur per plures menses, ut de ejus vita dubitaretur. Qui cum voveret per Leonardam ejus matrem B. Rosæ, ut, si liberaretur, in ejus ecclesia ad ejus honorem faceret Missam celebrari cum dicto Sancte, & cordulam accinctam certo tempore deferre. Quo voto sic facto, miraculose liber a febribus factus est.

[153] [post invocatam Sanctam,] Paulotia quædam Ceci molendinarii & Johanna ejus filia, MCDLI febribus ægerrime ægrotabant, & pene omnium erant auxilio destitutæ. Itaque una nocte Johanna præfata, cum ad ultimum vitæ spiritum seu punctum devenisset, in conspectu matris summopere afflictæ, pro qua mater præfata conversa ad Deum & B. Rosam, inquit: O gloriosa Rosa, adjuva me. Cui paululum obdormienti gloriosa Rosa apparuit, dicens: Certa sis, quia ambæ isto mane eritis salvæ. Quæ ex somno excitatæ, sese ita sanas & liberas compererunt, acsi numquam febres passæ fuissent o: præsente Caterina Baptiste de Aretio … p.

[154] [aut vota] Anno MCDXLI Francisca Bacchini de Viterbio, contratæ S. Petri, febricitans per annum cum dolore ancarum q, licet manu medicorum sanari non potuisset, facto tamen voto B. Rosæ de faciendo celebrari Missam in ejus ecclesia & portando libram ceræ, subito liberatur r.

[155] [in ejusdem honorem] Anno MCDXXXIV, Christophorus magistri Angeli Boccafrolle, de Viterbio, contratæ S. Mariæ in Podio, febricitans, se ulterius juvare non poterat: pro quo quædam ejus carnalis soror, nomine Vitorbese, vovit B. Rosæ, dicendo: Si fratrem meum ab hujusmodi infirmitate liberabis, per mensem integrum sacrum tuum corpus visitabo. Quo facto, recessit febris, & infirmus sanatus est.

[156] [nuncupata] Anno MCDLV, mense Julii, Leo quidam, Gajetanus nomine, febricitans, in articulo s mortis constitutus, præ fama & miraculis B. Rosæ, quæ audiverat, ad ejus gloriosum corpus visitandum accessit, licet cum difficultate & angustia. Cui humiliter & devote se recommittendo, vovit cordulam ejus portare: quo facto, liber penitus a febribus ad prosperam sanitatem est reductus.

[157] [aut sumptam] Frater Mariottus de Viterbio, MCDLIV, mense Octobris, Ordinis Heremitarum, febre quotidiana & tertiana simul & eodem tempore vexabatur, nec sibi cura aliqua aut medicina prodesse poterat. Quem cum Lucia, ejus soror, noctu custodiret, inquit ei, ut se recommitteret B. Rosæ & cum devotione biberet aquam loturæ manuum ejus. Qui infirmus cum ad mandatum sororis hæc fecisset, & aquam ebibisset, in continenti miraculose sanus & liber penitus evasit a febribus t.

[158] [aquam lavandis Sanctæ manibus abhibitam.] Anno MCDL Gabriël, puer & filius Tutii Angeli Teie, de Viterbio, contratæ S. Faustini, continuis febribus gravatus & omnium medicorum destitutus auxilio, fuit in voto positus per matrem ad B. Rosam; & quam primum de dicta aqua loturæ data est sibi ad bibendum, factus est liber.

ANNOTATA.

a Orvieto. Vide annotata ad num. 59, lit. f.

b Incolis Narni, urbs vetus Umbriæ in ditione summi Pontificis, a Nare fluvio, cui adjacet, nomen mutuata est.

c Vide annotata ad num. 90 lit. f.

d Quæ hoc beneficium coram delegatis in præsenti causa suo juramento testata est.

e Forte ab Astura, vulgo Astora: olim oppidum erat Latii in Volscis, nunc exiguum castrum est ditionis Ecclesiæ, in Campania Romana; in ora littorali.

f Ita ipsa Antonia jurata asseruit.

g Constat ex utriusque sanati testimonio.

h Pisæ, vulgo nota Hetruriæ civitas, ad Arnum fluvium, potens olim suique juris respublica, nunc magno Hetruriæ duci paret.

i Ita plane ipsa Felix Lazari, juridice interrogata,asseruit.

k Exstat utriusque, matris scilicet ac filii, de hoc beneficio testimonium.

l Inter testes Caldararius dicitur: verum eadem est utriusque vocis significatio, deduciturque ab Italico caldaraio, quod artificem lebetum significat.

m Hæc pueri pater, Bartholomæus Franciscus, & Vannotia mater, testati sunt.

n Ita ambo conjuges asseruerunt.

o Hoc miraculum utriusque juramento confirmatum est: quibus accessit Catharinæ Baptistæ testimonium.

p Vide in Annotatis ad num. 78, lit: f. Porro quid puncta illa denotent, ignoro. An forte omisit aliqua amanuensis noster, quæ præ characteris difficultate legere non poterat?

q Ancæ vetus vox Latina, vel Italica potius, coxendices, sive summam coxam significat.

r Prout ipsa asseruit.

s Articulum mortis commode interpretare: alioqui nec cum difficultate ad Sanctæ corpus potuisset accedere.

t Utriusque de hac re testimonium in Processurecitatur.

* l. tibi

* quod abundat

* l. Neapolitanus

* supple posita

* l. vovit

CAPUT X.
Alii a febribus curati: ter votum violans, tertio puninitus; toties resipipiscens, toties sanatus.

[Varii] Eodem anno, Tutius quidam Angeli Teie a, punctura b & febre gravatus per plures dies, licet pluribus medicinis infirmitatem expellere enixus fuerit, petens tamen aquam loturæ manuum B. Rosæ virginis cum reverentia, & illam postquam ebibit, sanus surrexit & liber effectus & domum exivit, cum esset in articulo mortis.

[160] Eodem anno, in die Nativitatis B. Virginis, Franciscus Nardi, [periculosis] de Viterbio, contratæ S. Petri, puer duorum annorum, infirmus febre & patiens in gutture. Itaque quasi ad ultimum vitæ suæ reductus erat: quem ejus mater ad corpus B. Rosæ detulit: cui moniales dixerunt: Visne, ut mortuum hunc B. Rosa resuscitet? Ipso tamen sibi * recommendato humiliter B. Rosæ, statim puer est sanatus c.

[161] [febribus] Anno MCDXLV ser Thomas magistri Johannis de Viterbio, contratæ S. Sisti, cum annorum esset viginti duorum, & febres continuas pateretur longo tempore: itaque quasi siccus factus erat. Quo dolore mater afflicta, accedens * ad monasterium B. Rosæ, de cujus manibus accepta lotura & aqua, eam potui dedit filio cum devotione; qui post potum sanatus est in illa hora.

[162] [conflictati,] Anno MCDXL, mense Augusti, Cecilia Butii, de Viterbio, contratæ S. Justini, ex terribili febre, quam passa erat longo tempore, arida effecta erat, & extremam receperat Unctionem, in extremis constituta: precibus tamen B. Rosæ liberata est d.

[163] [variis votis] Paulus e, alias Tuscierna, de Viterbio, MCDLI, contratæ S. Faustini, continuis febribus oppressus, ad extremum vitæ suæ redactus erat. Per cujus matrem facto voto B. Rosæ, factus est liber.

[164] [auxilium Sanctæ] Anno MCDLIII, mense Septembris, Nicolaus Petri Ispani, habitatoris Viterbii, puer duorum annorum, contratæ S. Angeli, terribili febre ita oppressus fuit, ut deductus esset ad nihilum. Pro quo f ad B. Rosam recommendavit eum; facto voto per matrem, in continenti est sanatus.

[165] [implorantes,] Quædam Menica de Ameria g, & Peregrina ejus filia, habitatrices Viterbii, longo tempore incensis febribus oppressæ fuerant; precibus tamen & meritis B. Rosæ liberatæ sunt h.

[166] [eadem patrocinante,] Anno MCDLV, Felix Ciofi, contratæ S. Faustini, de Viterbio, uxor Nicolai, pluribus mensibus terribili febre gravata erat, ita quod de ejus vita dubitaretur satis: per quam facto voto, B. Rosæ meritis ac precibus est sanata.

[167] [curantur.] Anno MCDXLIII Bartolomeus, puer quidam filius i de Viterbio, pluribus mensibus gravissima febre gravatus erat: per cujus matrem facto voto B. Rosæ, sanus efficitur.

[168] [Febres per usum funiculi,] Erasmus quidam Bernardi de Viterbio, contratæ S. Sisti, MCDXLIII pestilentiali morbo infirmus erat. Quem Petrutia Fasano *, ejus mater, aspiciens, inquit: Fili mi, recommitte te Deo & B. Rosæ. Cui cum devotione accinxit ejus cingulum & aquam potui dedit, cum qua manus ejus lotæ erant; in illa hora & illo instanti miraculose est liberatus k.

[169] [& aquæ, depulsæ.] Anno MCDLI, mense Junii, Angela filia Menici, de Viterbio, contratæ S. Leonardi, gravi febre per tres menses afflicta, itaque tumefacta jam erat. Pro qua Menica, ejus carnalis soror, B. Rosæ humiliter intercessit, & ejus cingulum se devote accinxit, & aquam loturæ præfatæ ebibit. Quo facto, sanata est & l statim infirma.

[170] [Item alii plurimi] Eodem anno, mense Octobris, die XXVII, Filippa, uxor Lodovici de Viterbio, contratæ S. Johannis in coccula *, continua febre gravata, vovendo se cordulam B. Rosæ per annum portare, immediate liberatur.

[171] [graviter] Anno MCDXXXV, Petrus quidam, febricitans, cum per ejus matrem voveretur B. Rosæ de portando quolibet anno quamdam facculam; facto voto, a continuis febribus sanatus extitit.

[172] Anno insuper Domini MCDL, Melchior Ambrosi de Viterbio, [a continuis] contratæ S. Johannis, febribus continuis quassatus, vovit se Deo & B. Rosæ, ejus corpus per annum unum visitare. Quo voto facto, statim a febribus mundatus & liber remansit.

[173] Anno MCDXLIX, Antonius Petri della Chiesa, de Viterbio, [febribus afflicti,] contratæ S. Quirici, quartanam febrem pluribus mensibus est passus cum fluxu sanguinis: unde ad extremum vitæ suæ erat jam reductus. Facto tamen voto per Paulinam, ejus uxorem, ad B. Rosam, sanus evasit.

[174] Anno insuper prædicto, quædam Johanna Angeli Tutii, [implorata Sanctæ ope,] de Viterbio, contratæ S. Quirici, cum febribus continuis vexaretur cum angustia corporis & pectoris, facto voto de portando cordulam B. Rosæ, sanitas restituitur.

[175] Currentibus insuper annis Domini MCDV m, [eique] & mense Julii, mulier quædam nomine Maria, de partibus Leodii, dum peregrinans esset in partibus Italiæ, in civitate Ferrariæ n, contigit sibi, quod maximo febris ardore detineretur pluribus diebus. A qua cum cuperet liberari, ut ejus peregrinationem exequeretur; devotissime sese recommendavit omnipotenti Deo & B. Rosæ de Viterbio, vovens, se ejus sacri corporis lumina * visitaturam, si contingeret suis precibus & meritis a tanta febrium angustia liberari. Quo voto sic emisso, statim paululum obdormivit: a quo somno inde expergefacta, sensit, se ita mundam & liberam a dictis febribus, acsi febrium nihil umquam habuisset, precibus & meritis præfatæ B. virginis Rosæ. Quæ quidem Maria, cum ejus voti exsolvendi gratia venisset Viterbium die tertiadecima mensis Octobris, MCDLVI, retulit & attestata est, dictum miraculum sibi contigisse, prout supra descriptum est, in præsentia Antonii de Renutio, Jacobi Egidii Nocentii, Andreæ Capati & Petri Dominici, civium & habitatorum Viterbii: quod ut in scriptis redigeretur, plurimum depacta est.

[176] Anno insuper Domini MCDLV, Marcus Marci de Bustis, [variis votis] cum ingentissimis febribus quassaretur, nec aliunde expectaret præsidium, cum singula omnia essent jam experta, venerabilis mulier, domina Angela, ejus materna avia, illum B. virgini Rosæ commendavit. Quo voto emisso, immediate febris a dicto Marco recessit & juvavit o, ei successit sanitas. Id attestatur domina Angela, ejus avia & idem Marcus.

[177] Reverendus pater, dominus Amicus Aquilanus p, [pie nuncupatis,] dum esset Patrimonii gubernator, gravi febre & incensa infirmitatus * est MCDXLII, & cum in lecto febricitans per mensem jacuisset & ultra, sese devotissime commendavit omnipotenti Deo & præfatæ Rosæ virgini, offerens illi certum votum, si sanitas sibi restitueretur. Quibus emissis precibus & voto, illico sine mora e lecto surrexit sanus, præsente Petrutio Bussis q idem asserente, & Johanne de Calabria & ejus pene universa familia.

[178] Sub annis Domini MCDXL, cum Johanna quædam, [sanitatem] Antonii Allexii uxor, contratæ S. Sixti, quinque mensibus quasi continua febre vexata esset, nec quovis alio pacto ab juvando r ex humano præsidio medicorum illam a se abdicare posset aut expellere; cum de ea expellenda pluries fecisset periculum: facto voto gloriosæ virgini Rosæ, illo instanti fuit ad sanitatem restituta & salva facta. Idem dicta Johanna testificatur.

[179] [pristinam] Sub annis Domini MCDLVI & mense Septembris, cum Petrus Dominicus quidam, Cecci muratoris filius, contratæ S. Mariæ in Podio, de Viterbio, longa febre detineretur, cum esset ætatis annorum quinque, in tantum defecit & est substentatus s, quod nullo pacto mundi se poterat ulterius substentare. Facto tamen voto ad B. Rosam, & illi puero ita ægroto data ad bibendum aqua loturæ manuum ipsius Virginis, in eadem hora puer fuit & est sanatus. Idem testificatur domina Maci, ejus mater, & Sabecta Nardi & Antonia Nardi Contesci Johannis.

[180] [miraculose] Johannes Nardi, Antonii Nardi, contratæ S. Johannis, de Viterbio, filius, cum annorum esset sexdecim & per mensem gravissime febricitasset, cum maxima devotione & reverentia se vovit præfatæ virgini Rosæ, & ad eum delata aqua loturæ manuum ipsius & ebibita, miraculose in eodem puncto sanatus est. Itaque tunc ex ictu oculi in morem balistæ vitam t emittentis, ita febris penitus ab eo recessit. Istud testificata est Sabecta ejus mater & Maji Cecci muratoris.

[181] [& subito] Anno insuper Domini MCDXLIII, Lodovicus, Johannis Pastoratii filius, ætatis trium annorum, per duos continuos menses gravissime febricitans, in tantum erat debilitatus, ut vix ulterius se posset quovis pacto substinere; & sic omnium videbatur destitutus auxilio. Facto tamen voto per Bartolomeam, ejus matrem, ad B. Rosam, & aqua dictæ loturæ in parva quantitate ebibita, illa vix deglutita, illico puer sanatus est. Id testificatæ sunt Bartolomea, ejus mater, & Petrutia Cartulere, contratæ S. Johannis.

[182] [consecuti.] Domina Petrutia Cartulere, contratæ S. Johannis, sub MCDXLVII intolerabili febre * detenta esset per mensem, in tantam devenit debilitatem & angustiam, ut nec pes, nec manus, nec quodvis aliud ejus membrum suum satis officium possent exercere. Facto tamen voto ad B. Rosam, non sine lacrymarum abundantia, & cum maxima devotione, ad sanitatem pristinam est restituta. Idem ipsa Petrutia affirmat & Bartolomea Pastoratii.

[183] [Diuturnis febribus, per emissum de gestando funiculo votum, liberatus,] Julianus quidam, Mutii de Tuscunella u, vulgariter dictus Delloriolo, contratæ S. Simeonis, de Viterbio, cum sub MCDXXXVII, febricitasset per tresdecim menses, vel circa, & postquam mortalia vidit tentamenta nihil, nihil artes posse medentium, auxilium cæleste petens, cum devotione & reverentia vovendo, se commendavit præfatæ virgini Rosæ, ut, si a tanta febris angustia liberaretur, cingulo seu cordone, cum quo ejus sacrum corpus tactum fuisset, se accincturum. Quo voto facto, & liber redditus, voti sui exolvendi gratia, dictum cingulum per tres menses portavit. Quibus tribus elapsis mensibus, dixit uxori: Non feram ulterius dictum cingulum; cum jam liber sim factus; quasi in vilipendium & contemptum dictæ B. Rosæ. Quibus verbis sic dictis & amoto a se cingulo, illico febris ipsum artissime aggressa est. [votum semel & iterum violans, in febrim reincidit, observans, denuo sanatur:]

[184] Clarescente postmodum jam die, gravi dolore capitis ac febre angustians Julianus, idem se iterum dicto cingulo devote accinxit: quo facto, illico febris recessit, & ad sanitatem pristinam rediit. Quod quidem cingulum cum per quatuor alios menses detulisset sine febre, una dierum secum irascens immemor salutis dudum sibi restitutæ, postposito honore dictæ Virginis, præfato cingulo a se abdicato, iterum febris in eum impetum fecit & artissime magis eum premebat. Rediens iterum ad se Julianus præfatus & erroris præteriti male contentus, se iterum præfato cingulo accinxit: propter quod iterum statim meruit liberari.

[185] Quod quidem cingulum per quinque alios menses secum continuo * detulisset, [tertio violans, tertio acrius febricitat;] & advertens, se in vivaciorem sanitatem devenisse, existimans, se auxilio dictæ B. Rosæ virginis de cetero non indigere, projecit non sine iracundia dictum cingulum, contumeliose & iracunde dicendo: Nec virgo Maria, nec B Rosa facere poterit, quod dicto cingulo ulterius indigeam; nec illud mecum ulterius feram. Quibus verbis vix ab eo prolatis, terribilius & gravius magis febris eum invasit, in tantum, quod nullo pacto incensissimos ejus ardores & capitis dolorem poterat substinere.

[186] Ad se ipsum tandem rediens, & errorum, quos commiserat, [tandem facti pœnitens denuo sanitati restituitur.] male contentus, & pœnitentiam agere intendens, cum summa humilitate genuflexus, se iterum & tertium gloriosæ virgini Rosæ præfatæ recommendavit. Quæ Virgo gloriosa, cum nulli devote ad eam supplicanti salutis gremium claudit, & misericordiæ * juxta Euangelium ubicumque * centies peccanti & pœnitenti pœna remittitur, iterum sibi gratiam inveniendo, ipsum ad primam valetudinem reduxit, & sic totiens exaudiri meritus est, quotiens illi se devote commendavit. Id testificatus est idem Julianus, Rosa ejus uxor, domina Margarita Johannis Guglielmi & uxor Brache w.

ANNOTATA.

a Della Teia in scripto ejus testimonio vocatur.

b Forte pleuritis designatur: Puntura enim Italis etiam pleuritidem significat.

c Ita testata est præfati pueri mater. At mirari satis nequeo, ipsius pueri testimonium in Processum relatum esse: nam si anno 1450 duorum tantummodo annorum fuerit, consequens fit, ut 1457, quo processus institutus est, novennis dumtaxatesset: & quomodo novennis puer testari potuit de iis, quæ bimulo sibi acciderant? Unde suspicor, Francisci ætatem non recte hic assignari.

d Constat ex ejusdem Cæciliæ juridico responso.

e Hujus, ejusdemque genitricis, testimonio rei veritas confirmata est.

f Obscura periodus hunc fere sensum habet: Quam ob rem mater, facto voto commendavit illum B. Rosæ, & mox sanatus est.

g Ameria seu Amelia, urbs Umbriæ antiquissima ac episcopalis in ditione Ecclesiæ.

h Consonat utraque in suis juratis responsis.

i Patris, seu matris, nomen amanuensis noster prætermisit: puto, quia characteres legere non poterat, id enim indicat omissum post vocem filius spatiolum.

k Rem uterque attestatus est.

l Sensus est: Quo facto, infirma sanata est, & quidem statim.

m Hic annus mendose positus est pro MCDLV: nam infra dicitur votum suum exsolvisse anno ejusdem seculi LVI.

n Ferrara incolis, urbs Italiæ, in ditione Ecclesiæ, ducatus Ferrariensis caput.

o Mendosa vox est: cui substitue evanuit, aut aliam similem.

p Amicus Agnifilus anno 1431 ab Eugenio IV Aquilanus episcopus declaratus est: anno vero 1440 Patrimonio rector præfectus, ac deinde a Paulo II inter purpuratos Patres cooptatus.

q Inter cetera sic ille testatus est: Jam quindecim annis elapsis vel circa, cum reverendus pater, episcopus Aquilanus, tunc Patrimonii gubernator, gravi febre tunc laboraret per mensem vel circa, facto voto B. Rosæ, in eodem instanti convaluit.

r Vitiosam locutionem sic explico: Nec quoquam pacto febrem excutere posset per remedia petita ex humano præsidio &c.

s Id est, in tantam imbecillitatem devenerat, ut medicamenta, quibus vitam eo usque sustentaverat, nihil ultra proficerent.

t Obscura plane est hæc comparatio. Clarior erit, si dicamus, vitam hic poni pro vitta: (prout in Glossario suo testatur Cangius, se reperisse:) vittam vero sumi pro nervo. Tum autem sensus erit, quod quemadmodum nervus balistæ tensus, attractusque, velocissime remittitur, ita febris febricitantem subito deseruerit.

u Tuscania, olim urbs ampla & dives, at sæpius vastata, nunc parvum est Italiæ oppidum in ditione Ecclesiæ & provincia Patrimonii, ad Martham fluvium, 15 milliaribus Viterbio distans in occasum hybernum,

w Perampla de quadruplici hoc beneficio, trinaque violati voti pœna, exstant in Processu testimonia a citatis personis jurejurando confirmata.

* sibi abundat

* l. accessit

* alibi Justini

* l. ciocola

* l. limina

* l. infirmatus

* supple cum

* supple cum

* forte misericorditer

* forte cuicumque

CAPUT XI.
Aliis febricitantibus subvenit, doloribus capitis, aliisque malis medetur, maleficia arcet.

[Febricitantibus] Paulina Mattei Lucæ, contratæ S. Mattei, de Viterbio, cum per mensem graviter febricitasset, facto voto ad B. Rosam, in eodem momento sanata est. Ita testificata est dicta domina Paulina & Lodovica Michaëlis Palotii a.

[188] [opem Sanctæ] Domina Magdalena Magistri Nicolai medici, de Monte Flascone b, MCDL graviter febricitans, in tantum, quod in tisicam c devenerat, quam primum se vovit B. Rosæ præfatæ, sanata est a dicta febre. Id testificatur dicta domina Magdalena & domina Angela, ejus mater, & domina Jacoba, ejus soror.

[189] [per vota] Domina Catarina Georgii tubatoris, cum MCDL, vel circa, febribus continuis angustiaretur per duos continuos menses, devote se recommittens, & vovendo B. Rosæ virgini præfatæ, immediate absque mora aliqua convaluit & pristinæ sanitati est restituta. Id dicta domina Caterina testificatur.

[190] [implorantibus] Domina Ceccha Vanni, parrochiæ S. Justini, gravi febre laboranti per quatuor menses continuos, una cum quodam ejus filio, duorum annorum, quem in tisicum devenisse, medici asserebant, facto voto de portando cingulum dictæ B. Rosæ, & illo utrique ipsorum accincto, miraculose absque aliquo temporis intervallo, & matri & filio, ita ægrotantibus, sanitas pristina restituitur; cum eodem instanti quam primum puer aquam loturæ dictæ præfatæ Virginis beatæ ebibit, pueri febris cessavit. Id testificatur dicta domina Ceccha, ejus mater.

[191] Domina Jacoba, uxor Cagnoni, cum videret ejus filium gravi febre anhelantem ad mortem, [mirabiliter] illum vovit B. virgini Rosæ. Voto sic facto, febris illico cessavit, & puer sanatus est. Id testificata est dicta domina Jacoba, ejus mater.

[192] Puer quidam, filius Bartolomei Rossolini d, [succurrit] contratæ S. Simeonis, gravissima febre laborans, delatus per ejus genitricem ad corpus B. virginis Rosæ, & illi accincto cingulo ejusdem Beatæ per quamdam dominam Magdalenam, illius monasterii monialem, a tanta febre ad sanitatem eadem hora & momento est restitutus. Idem testificatur Bartolomeus præfatus & ejus uxor.

[193] Cum quædam mulier, nomine Philippa Lodovici, [& subito] contratæ S. Johannis, gravissima febre ac punctura e anhelaret per plurimos dies, quam primum se devote vovit & commendavit B. Rosæ virgini, convaluit statim & sanata est. Idem testificata est dicta domina Philippa & Peregrina Sanctori, contratæ S. Blasii.

[194] Mulier quædam insuper, nomine Caterina Pelofacti, [sanat.] cum haberet filium quemdam octo annorum, per mensem gravi & incensa febre ægrotantem & anhelantem, eodem instanti facto voto ad B. Rosam de * ejus salute, noctu, prout vovit, sanatus est filius a dicta febre; quia illico sanatus est, ut dicta Caterina est testificata.

[195] Item currentibus annis Domini MCDXLVIII, quidam Angelus Johannis de Ameria f, [Capitis] incenso capitis dolore afflictus, ita quod de ejus vita jam erat desperatum, cum nullum sibi medicorum remedium aut medicina prodesse posset, devotissime mentem suam elevans ad omnipotentem Deum & B. Rosam, ejus patrocinium pro liberatione invocavit, vovens, se ejus venerabile corpus visitare cum quodam capite cereo. Quo voto sic facto, ejusdem gloriosæ beatæ Rosæ meritis fuit & est liber & ad pristinam sanitatem restitutus.

[196] Anno MCDLI Antonius quidam, alias dictus Cento in mezzo, [dolores,] de Viterbio, contratæ S. Lucæ, dolore capitis gravissime afflictabatur: qui cum ejus mentem convertisset ad B. Rosam, ut pro ejus salute intercedere dignaretur ad omnipotentem Deum, vovendo, se ad ejus ecclesiam portaturum caput quoddam cereum, in continenti facto voto, liberatus fuit.

[197] Quidam infans sex annorum, nomine Angilellus Gidolfi, [aliique cruciatus,] Augusti Angeli Samnutii Sacchi, de Castro Fabrice g, filius, sub MCDLV, doloribus ita affligebatur per quatuor dies, quod continuo plorabat, & nec lac ebibere aut mamillas sugere poterat. Quem postquam Jacoba, ejus mater, vovit B. Rosæ deferre ad ejus ecclesiam & cum eo visitare ejus beatum corpus; subito factus est liber.

[198] Anno MCDLIII Agnes quædam Herrigi, de Alamannia alta h, [laterum] doloribus flancorum i terribiliter oppressa, & erat Viterbii, nec audebat dictam ejus infirmitatem cum aliquo conferre, cum esset forensis k, devote recurrit ad B. Rosam, dicens: Si vera sunt, quæ de te narrantur, tuam potentiam ostende in me pauperrima alienigena; & si me ab infirmitate hac liberabis, sacrum corpus tuum visitabo, & tibi imaginem ceream offeram. Quo voto sic facto, eodem instanti sana surrexit.

[199] [& pedum mala,] Quædam Francigena mulier MCDXLIX, cum Romam indulgentiæ l & devotionis gratia accederet, propter longi itineris asperitatem in tantum est pedibus conquassata & fatigata, ut, suis pedibus eorum officium facere denegantibus, cum auxilio duorum virorum cum bracchiis ducta sit ad ecclesiam B. Rosæ, cui se quam primum vovit, sanata est & libera ambulavit.

[200] [ejusdem intercessione cessant.] Venerabilis vir Gabriel quidam Rampa, baccalaureus, Gorindicensis m diœcesis, ab adolescentia cum dolorem capitis bis in ebdomada pateretur; ut Romam accederet anno Jubilei MCDL, visitans corpus B. Rosæ Viterbii, ejus miracula audiens, vovit, se dictæ B. Rosæ offerre caput cereum cum Missa, si ab infirmitate & dolore hujusmodi liberaretur. Quo voto sic facto, numquam de cetero dicto dolore gravatus est, ut attestatur idem Gabriel per ejus scripturam cum pluribus testibus, videlicet Lodovico Johanne canonico & præposito Valentino, Bartolomeo Thogoretho, diœcesis Cartaginensis, Petro presbytero de Alamannia, Salviericensis diœcesis, & Domno Antonio de Belangiis, rectore ecclesiæ S. Andreæ, diœcesis Parmanensis.

[201] [Prægnanti ex devoluto in corpus suum dolio periclitanti subvenit.] Cum quædam, nomine Constantia, uxor Mascini, contratæ S. Marci, de Viterbio, MCDLV & mense Maji, domi suæ una dierum vegeti n cuidam, vino plenæ, & onustæ, ne caderet, sese opponeret, dubitans *, ne vir ejus in eam seviret, si cecidisset, illam ad suum locum pristinum reduxit, licet cum maxima anxietate corporis & angustia, cum tota veges jam esset supra se. Quo factum est, ut dies quinque continuos incensissimos dolores substineret, in tantum, quod de ejus partu abortivo emittendo & vita dubitaretur satis. Implorato tamen auxilio B. Rosæ, quæ nulli gremium claudit, statim est sanitati pristinæ restituta ipsa. Id testificatur Johannes Petri Parmæ, Petrutius Dominici & Petrus Antonii Johannis, contratæ S. Marci.

[202] Quidam Rubeus Bonus Viterbiensis, cum doloribus yliorum ultra modum esset oppressus, [Laterum cruciatus compescit;] nec medici eum possent juvare quovis pacto aut medicinæ auxilio, accincto cingulo B. Rosæ, sibi tradito per Rosam ejusdem Rubei infirmi uxorem, paulo * inde post spatio liberatus est, & dolor successit * in totum. Ita testificatus est Rubeus præfatus & domina Rosa supra dicta.

[203] [malificia fugat.] Cum mulier quædam Constantia Mascini de Viterbio, contratæ S. Marci, a somno noctu excitata, adverteret phantasma quoddam super puerum, quem secum in lecto jacentem retinebat, & præ phantasmatis timore in modum gattæ o, loqui non posset, cum puerum in gutture artissime videretur constringere, invocato auxilio ac præsidio gloriosæ virginis Rosæ, aufugit phantasma, nec ulterius apparuit, & puer sine nocumento remansit ac periculo, licet paululum resipuerit. Idem testificatur dicta ejus mater.

ANNOTATA.

a Exstant earum testimonia in Processu.

b Mons-Flasconis, indigenis Monte-Fiascone, urbs parva Hetruriæ, in provincia Patrimonii. Alio etiam nomine Mons Physcon appellatur.

c Id est phthisim contraxerat. Deducta est hæc vox ab Italico tisica.

d In suo, quod de hoc miraculo dixit, testimonio dicitur unus ex dominis Prioribus civitatis Viterbiensis.

e Vide dicta in Annotatis ad Caput præcedens lit. b.

f Consule Annotata Capitis præcedentis lit. g.

g Fabrica, urbs parva Italiæ in Patrimonio, decem circiter milliaribus Viterbio dissita, quantum apparet ex tabulis F. de Wit.

h Germaniam superiorem intelligit, estque ea Germaniæ pars, quæ magis ad meridiem extenditur, uti Inferior illa dicitur, quæ magis vergit ad septentrionem.

i Id est laterum seu iliorum. Porro vox flanci deducta hic videtur ab Italica i fianci latera seu ilia Latine.

k Idem quod extranea.

l Instante scilicet jubilæo a Nicolao V indicto, ut vidimus supra in Annotatis ad num. 23, lit. m.

m Vitiosus plane hic locus videtur, uti & circa finem vox Salviericensis & Parmanensis: neque operæ pretium videtur in hæc loca multis inquirere.

n Veges dolii genus est.

o Verba hæc: in modum gattæ, ad phantasma refer: est autem gatta Italis Latine felis: vereor, ne mulier hæc somniaverit.

* lege pro

* i. e. metuens

* i. e. parvo

* lege excessit

APPENDIX
Alia quædam miracula Vitæ secundæ subnexa.

Rosa virgo tertii Ordinis S. Francisci, Viterbii in Italia (S.)

BHL Number: 7345 a

Ex Processu.

Quidam clericus ultramontanus b in archiepiscopum fuit electus: [Electus in archiepiscopum confirmationem obtinere non valens,] qui recepto decreto suæ electionis & acceptata electione, pro sui præsulatus confirmatione ad Romanam curiam properavit. Cui protinus æmuli obstiterunt, contra eum de sua electione jurgantes, opponentes articulos, & ad rationes suas libellos & exceptiones suas plurimas offerentes. Qua ex re prorogata fuit causa ad plures annos: propter quam dilationem oportuit, dictum clericum in curia moram contrahere; & nihilominus in sumptus consumere quicquid pecuniæ secum tulerat; quapropter factus est pauper: & sic de Roma & Romana curia tamquam desperatus recessit. Veniens autem Viterbium, hospitatus est ibi: & cum in stratu * suo de nocte quiesceret, cogitationibus plurimis fatigatus, cœpit paululum dormitare. In ipso autem somno revelatum fuerit sibi *, quod recommendaret causam suam Deo & virgini sacræ Rosæ, & votum emitteret de honore aliquo propter Deum impendendo, si consequeretur suæ electionis confirmationem.

[2] Qui consurgens a somno talique articulo monitus, illico, mane facto, ad ecclesiam S. Rosæ perrexit & corpus ejusdem sacræ Virginis a monialibus, commorantibus in monasterio supra dictæ ecclesiæ, [in somnis monitus votum Sanctæ nuncupat, & Romam reversus, votis potitur.] sibi suppliciter poposcit ostendi. Quo viso & humiliter venerato, retulit monialibus ibidem existentibus totam seriem visionis præfatæ. Immediate autem post narrationem visionis prædictæ coram astantibus monialibus illis dictus electus emisit votum, quod, si de causa sua meritis B. Rosæ reportaret intentum, rosam auream ad monasterium ipsum perenniter destinaret: & emisso voto ad hospitium est reversus. Mira res! statim autem post suum de monasterio recessum nunptius de curia veniens, sibi occurrit, deferens litteras, quod deberet pro sua causa ad Urbem reverti. Qui gratias Deo referens & virgini sacræ Rosæ, sumpta refectione, per iter, quo venerat, remeavit. Constitutus autem coram summo Pontifice, exposuit humiliter causam suam; ut explicata *, statim fuit in archiepiscopum confirmatus. Qui Viterbium veniens, duas rosas secum retulit, unam de puro auro, aliam de argento: quas ambas cum multa devotione & gratiarum actione virgini Rosæ obtulit & spopondit, auream rosam perenniter mittere; quod & fecit dum vixit c: cessante postmodum vita, quievit tributum.

[3] [Monialis evulsum sacro corpori unguem simoniace vendit: facti pœnitens] Quidam autem vir Theutonicus, virginis Rosæ devotus, ob devotionis causam ejus corpus visitavit. Quo visitato & debite venerato, affatus est monialem illam, cui commissa erat cura custodiendi sacrum corpus; dixitque ei: si unam * ex unguibus digitorum manus hujus Virginis dederis mihi, tantam tibi pecuniam dabo: illa autem pecuniæ dono allecta unam de unguibus digitorum manus d Virginis violenter evulsit & Theutonico illi dedit. Qui pecunia pacta exhibita, unguem cum devotione magna suscepit, & eam in mundissimo loco reconditam in Alamanniam transportavit e. Monialis autem prædicta cernens, quia sacrilegium, quod commisit, bono modo tegi non poterat, pro eo, quod ex digito exunguato patenter quædam difformitas f refultaret, cœpit cogitationibus variis iterum excruciari.

[4] [implorata Sanctæ ope, unguem digito prodigiose restitutum deprehendit.] Considerabat forefactum g esse norme, & de forefacto in brevi sibi dispendium imminere. Quid faciat nescit, semper per devia currens, errans, & errando vulnus doloris alebat. Videns autem, quod omne humanum subsidium sibi deficeret, recursus habuit ad patrocinium illius, quam læserat, videlicet ad virginem Rosam; ad cujus pedes se sponte prostravit, cum lacrymis recognoscendo humiliter culpam suam, promittendo nihilominus, quod numquam in posterum talia vel similia facere attentaret. Et surgens ab imploratione suffragii, respexit amaro animo & facie verecunda manum, quam sua avaritia deturpaverat: & vidit unguem in proprio digito renovatam, aliis quidem unguibus tendentibus ad nigredinem, illa sola albedine renitente h. Ad quod miraculum monialis illa stupefacta pariter & conterrita, deposita verecundia, abbatissæ & monialibus aliis rem gestam, prout se habuerat, fideliter revelavit i. Hæc ego, que k superiora descripsi, oculata fide recolo me vidisse.

[5] [S. Rosa commonet moniales de imminenti turris ruina.] Alio quoque tempore, existente abbatissa cum quadam nobili domina de Viterbio, nomine Maria, summitas campanilis ecclesiæ S. Rosæ, propter disjunctionem ad invicem suprapositorum lapidum, minabatur ruinam. Erat autem tanta illorum lapidum apertura, quod, si more solito campanæ fuissent pulsatæ, absque dubio periculum effecissent. Rosa autem virgo sanctissima cernens, ex casu lapidum imminere dispendium, apparuit cuiquam * honestæ dominæ nomine Claræ moniali: cui in altum protenso bracchio summitatem campanilis ostendebat dicens: Nonne tu vides, lapides illos casuros in brevi? attende, attende, & perspicue prospice, quod cito ruerent. Surgens autem a somno monialis præfata secessit ad locum, unde dictum campanile poterat intueri: & respiciens vidit, lapides illos a compage parietis semotos, sicut sibi visio demonstrabat; & advocans abbatissam & alias quasdam Sorores, retulit eis visionem prædictam & una cum eis accessit ad locum, & simul pariter viderunt lapides ab invicem separatos ad casum. Abbatissa vero statim fecit remedium per artifices adhiberi; & sic meritis virginis Rosæ periculum personarum & rerum dispendium evaserunt.

[6] Quodam namque tempore, cum quidam Teutonicus in partibus suis valde famosus & dives, [Cæcus post factum de extruendo Sanctæ sacello votum, visum recipit:] apud Venetias se ageret, casu accidente, duorum luminum ammisit visum. Cumque magnam substantiam consumpsisset in medicis, nec adipisci valeret, quod anxie quærebat, scilicet ut liberaretur a cæcitate, unde reddebatur valde tristis; subito venit ei in mentem, qualiter B. Rosa ab Alamannis colitur & habetur in reverentia magna, pro eo, quod a referentibus dicitur, quia in partibus illis operatur multa miracula. Cui Virgini cum se tota, qua poterat, devotione recommendaret, promittens ei, quod faceret in terra sua cappellam ad honorem ipsius, si eum a cæcitate liberaret; statim hiis peractis, qui cæcus erat, lumen recepit, & in laudem omnipotentis Dei & B. virginis Rosæ prorupit l.

[7] Alio quippe tempore nobilis quidam de Narnea m, [captivus, implorato ejus auxilio miraculose liberatur.] nomine Juvenalis Antonii, dum in turri dictæ civitatis carceratus detineretur, & cum eo duo alii, scilicet Reveratius & Peregrinus; ipse Juvenalis, qui pluribus annis fuerat officialis Viterbii, & noverat virtutem S. Rosæ virginis, ei se cum multa fiducia recommendavit in ipsa custodia. Cui apparens Famula Dei, ipsum Juvenalem absolvit; & ut patentius claresceret miraculum, claustris non apertis n, solutum tuto in loco constituit.

[8] Apud castrum Vitorchiani o, puella quædam, cum invita fuisset in matrimonio juncta, [Energumena ad ejusdem sepulcrum deducta, facta peccatorum confessione, liberatur.] & nullo modo vellet esse cum viro, intentantibus mortem suis, nisi sponte se subderet viro, dedit se dæmonibus; qui accipientes potestatem in eam, intraverunt in corpus ejus & multis diebus & noctibus ducentibus * eam vagam, nullibi sinebant quiescere. Tandem suadentibus suis, quod confiteretur, nullo modo acquiescebat, sed potius risum faciens, spuebat in eos. Ducitur interim Viterbium & ad corpus S. virginis Rosæ: ubi dum aliquantulum subsisteret, petivit capta mulier, sibi dari potum: una vero de Sororibus ipsis, quæ custodiebat sacrum corpus, quasi edocta a S. Rosa, accepta aqua, lavit manus S. Rosæ prædictæ, & loturam ipsam dedit sitienti mulieri; quam ut deglutivit: Volo, inquit, confiteri. Ducite me, ait, ad Fratres Ordinis, unde fuit hæc Sancta. Et ducentes eam ad Fratres minores, uni eorum, s. * Cappellano monialium, in confessione sua peccata detexit, statimque antiquus serpens, qui eam deluserat, illico dereliquit, & ex tunc per omnia marito cohæsit. Quod non ambigit fidelium mens, meritis B. Rosæ virginis hoc fuisse factum, dum ad ipsius invocationem dæmon expellitur, & ægra mulier pristinæ redditur sanitati p.

[9] Alio quoque tempore puer quidam, nomine Menicus, cum suis sodalibus juvenculis ludendo, caput sibi & omnia membra ita conquassaverat, [Puer ex lapsu membra contritus, apparitione prævia, a Sancta restituitur sanitati.] ut vix supervicturus crederetur in crastinum. Cujus interitum parentes ægre ferentes, pro eo, quod unicus erat eis, ipsum cum multis precibus & lacrymis recommendaverunt B. virgini Rosæ: & ecce nocte insequuta B. Rosa apparuit parentibus pueri, dicens: Propter fidem vestram & devotionem, quam habuistis in me, ecce præstitum est vobis, quod petistis, quia filius vester sanus factus est. Evigilantes autem mane, filium, quem credebant tradere sepulturæ, invenerunt sic sanum, acsi nil penitus mali ante sensisset.

[10] [Dæmones e duobus energumenis expulsi.] Testatur etiam de miraculis S. Rosæ loquens vulgariter de vero fama, quod cum duo dæmonia in bina corpora hominum separatim intrassent, quatiebant ea contumelioso languore sine requie aliquali. Quorum parentes, memores sanctitatis virginis Rosæ, eos ut furibundos linfantes *, ligatos catenis, ad sacrarium miraculosi corporis Rosæ sanctæ transire fecerunt invitos, & eidem corpori devote supplicationibus * præfatorum parentibus, pro liberatione hujusmodi orationibus & cum votis, virtute omnipotentis Dei & meritis gloriosæ virginis Rosæ, statim dictos dæmones ut nigros scardavones q emisere per ora, & liberati omnino laudem Deo & Virgini dedere devote.

[11] [Puer ex lapsu de vita periclitans subito convalescit:] De infantia vix perfectus r puer quidam, peragrando loca in mature de alto sita prosiluit in terras: qua causa pueri relicto eorum proprio loco descenderunt, adeo quod quasi vitæ sortem delinquere cogebatur s. Parentes autem plurimum diligentes filios plus quam semetipsos anxii medicaminum supradicto juvamine t ad spiritualia decurrere, voventes se pro liberatione pueri sanctitatibus sacræ Rosæ: votis namque peractis, virginis Rosæ meritis ad pristinam puer illico rediit sanitatem.

[12] [oculorum infirmitas moniali sublata.] Nec vos legentes prætereat, quod monialis quædam Ordinis S. Claræ gravata quasi oculorum infirmitate perpetua, cum invocasset postmodum relicta a medicis auxilium meritorum corporis S. Rosæ pro incolumitate, meruit mox, voto exacto, puram luminum pristinam visionem.

[13] [Moribundæ sanitas reddita:] Adjuro insuper etiam vos, qui perlegitis devota virginis Rosæ, ne relinquantur, quæ referenda putavi; maxime quidem, nobilem quamdam dominam de Viterbio, morbis ita quassatam, quod ab omni fere sensuali virtute accersita * fisicis * testibus signa dabat * morte potius, quam salute sperandum u. Nam debilis erat ei pulsus ac anelitus, oculorum pupilla occultabatur, & per corpus labebatur sudor parvus & frigidus, demumque ipsa in novissimis revoluta, corde valetudinis præsidia exoranda *, præcipue auxilium meritorum Rosæ virginis devotissime imploravit, exauditaque in prece sua Dei gratia sacræ Rosæ meritis quasi evulsæ sensuales rediere virtutes, & post de languore mortifero: hæc ego, qui scripsi, testor eam vidisse omni modo liberatam.

[14] [puerpera difficili partu levata.] In partu periclitans mulier de vita, cum voverit se Rosæ virgini, ut partui & vitæ faveret, accepto cingulo, quo cinctum extitit corpus Rosæ, cum spe de ea confidens se cinxit: quibus peractis, partui finem dedit & vitam indubitatam incolumitatem * excepit.

[15] Orbatus liberis nobilis miles de Alamannia avide cupiens prolem pro filio sibi dando de sterili uxore, vota porrexit ad sanctitatem Rosæ virginis satis devote. [Proles ex sterili conjuge impetrata:] Cumque post hæc matrimonialiter hæsisset uxori, gravidum conceptionis onus uteri fassus fuit. Exacto postmodum debito tempore inclusi partus, favente Rosa sancta, ejus uxor filium pulcerrimum prodidit in hunc mundum. Et semper * hoc miraculo ex voto censum aureum annuatim vita pueri ad laudem beatæ Rosæ ejus corpori condonavit w.

[16] Auditionis meatum reclusa mulier adeo quod surda erat, [surda mulier,] devota valde de virtutibus S. Rosæ relatis corpori dictæ Virginis pro auditu recuperando se recommendavit cum fide; quapropter consequuta est integraliter illæsum pristinum auditum.

[17] Mulier quædam reluctantem animam tenens, cum morborum quassitudine devenerat ad mortis horam, [& alia moribunda sanatæ.] retinendæ vitæ & fugandæ mortis preces multiplices ad sacram Rosam fudit: quia constans in spe consequendæ, quam optabat resumpsisse, vitæ, primam sanitatem exstitit gratulatum x consequnta.

[18] Denique miraculis, quorum non finis est, finem ponens, [Incendium exstinctum:] refero cujusdam dominæ Viterbiensis ita igne accensam domum, ut a ruina nullatenus posset liberari, intercedente domina ipsa sanctitatibus sacræ Rosæ pro auxilio, quarum eam recordari jussit ejusdem ecclesiæ pulsatio campanarum y, fuisse a ruina præfata omnimodo reservatam: & extincto igne, mira tam magna videns collaudavit Deum in orationibus S. Rosæ.

[19] Item in anno Domini MCCCCVI tempore Domini Domini Innocentii divina providentia PP. VII de mense Februarii beatissima Rosa sanavit quemdam hominem de civitate Saxoniæ de una infirmitate, [grave malum sublatum.] quæ erat in specie lepræ, quam infirmitatem passus fuit in carnibus dentium suorum: & gratia Dei & B. Rosæ liberatus est. Deo gratias. Amen.

ANNOTATA.

a Cum Vitæ secundæ, cujus sæpe meminimus, miracula quædam subdantur, quæ, si unum alterumve excipias, inter miracula idoneorum testium suffragiis confirmata non reperiuntur; visum est ea hic subnectere: ne quid lector desideret.

b Forte Germanus: hoc enim nomine in Processu Germani non semel veniunt.

c Cum in Processu nullus e tot testibus, inter quos Margarita Petrutii abbatissa cum aliquot ascetriis suis recensetur, hujus rei mentionem faciat; tota hæc relatio suspecta mihi est. Sane tam honorificum ex voto tributum, quocumque tempore missum fuerit, non videtur moniales latere potuisse: nec ipsæ tacituræ fuisse videntur, si ad illarum pervenisset notitiam. Verumtamen cum miracula aliqua, ut non semel notavi, ab amanuensi nostro omissa videantur, fieri potest, ut illud unum ex iis sit.

d Coretinus, Rinaldus & Giannellus ajunt, unguem a quarto seu annulari dexteræ manus digito avulsum fuisse.

e Ubi, si præfatis scriptoribus credimus, sacras illas reliquias in magnifico sacello in hunc finem exstructo pretiosa inclusas theca collocavit: ibique, teste Coretino, circa annum 1636, quo Vitam S. Rosæ conscripsit, etiamnum servabantur. Unde hæc ipsi didicerint, plane ignoro: utinamsaltem, si vera narrent, locum, in quo sacellum hoc conditum est, verbo uno indicassent.

f Iidem scriptores addunt, digitum cruentatatum apparuisse, non secus acsi vivo corpori resectus unguis fuisset.

g Id est crimen.

h Albedinem hanc ad sua usque tempora perseverasse tradunt Coretinus & Rinaldus, quorum posterior in Vita anno 1677 Italice edita ait: Dein prodigiosus unguis usque in hodiernum diem præ cæteris ita pulcher & pellucidus est, ut quicumque eum videre meruerit, ei pariat admirationem & stuporem. Prioris verba quoad sensum ita sonant: Spargebatur hujus rei per civitatem ac orbem fama cum incredibili omnium admiratione: quippe dum unguis in Germaniam delatus erat, ubi hodiedum servatur; conspiciebatur, & conspicitur in eodem Sanctæ digito unguis alter novus & albicans: cum prius exanguis & niger appareret.

i Subdit Coretinus: Miraculum hoc cum debita solemnitate ac testimoniis ut verum agnitum est; fuitque insuper statutum, ut sacri corporis thecæ duæ claves haberentur, quarum altera apud abbatissam, altera apud unam e duodecim senioribus monialem servaretur; prout in ejus Processu legitur. Eadem habet Giannellus, addens, rem totam episcopi auctoritate examinatam agnitamque fuisse. Miraberis forsitan, studiose lector, omnium testium de hoc tam insigni miraculo silentium. Quod abbatissa cum suis virginibus de hac re tacuerit, id earum verecundiæ tribuendum puto; quippe quæ miraculum declarare non poterant, quin simul simoniacam labem, qua monasterii sui alumna sese olim inquinaverat, patefacerent. Forte eadem ratio reliquis testibus indixit silentium; videlicet, ut sanctimonialium verecundiæ parcerent, quarum religiosam disciplinam sanctamque vitam pluribus locis commendabant. Forte etiam, ut jam alias monut, quæ hac de re in Processu habebantur, ab amanuensi nostro omissa sunt. Huic suspicioni favent verba Coretini mox data, quibus miraculi relationem concludens ait: prout in ejus Processu legitur.

k Nisi in describendo erraverit amanuensis, miraculi hujus narratio a femina conscripta est: nec obstat, quod vox que per diphthongum expressa non sit; nam plus quam centenis vicibus per totum Processus decursum e vocalis pro æ diphthongo adhibetur: ita V. G. hec pro hæc posuit: aliis tamen locis sæpenumero correxi, ne tam frequentia menda nauseam lectori parerent. Hæc oculata testis forte fuit una ex monialibus ejusdem monasterii.

l An, & ubi sacellum exstrui curaverit, divinare nequeo.

m Urbs Umbriæ in ditione Pontificis.

n Hoc idem Sanctæ pie opitulantis prodigium aliter relatum est supra num. 46 in Processu. Ibi enim leguntur sequentia: Quibus votis ita emissis, illico miraculose obserati compedes aperti sunt, & portæ carcerato patuerunt & ultro apertæ sunt, donec libere exivit. Contra hic claustris non apertis tuto loco restitutus dicitur. Verum hæc apparens contradictio evanescit, si tempora distinguamus, dicamusque, primo quidem compedes ac fores divinitus reserata fuisse, donec libere exivit: at postquam jam in tuto positus esset, ut patentius claresceret miraculum, occlusos carceres esse repertos, adeo ut claustris non apertis Juvenalis evasisse crederetur. Miraculi confirmationem vide loco mox citato.

o Consule annotata ad num. 18 in Vita lit. k.

p Non reperi hæc confirmata a testibus.

q Barbara vox ab Italica scardafone, quæ scarabeum significat. Est autem scarabeus sordidum insecti genus, quod stercori & quisquiliis continuo immoratur & alitur: hinc dæmones immundos utique spiritus scarabeos per metaphoram appellat: nisi forte sub scarabeorum forma, dum expellerentur, apparuerint; quod textui conformius est.

r Id est, infantiæ proximus.

s Vitiosa hac periodo nihil aliud significatur, quam quod puer ex eminentiori loco temere desiliens, ex lapsu de vita periclitatus fuerit: reliqui vero pueri, qui forte aderant, cadentem intuiti, ex eodem illo loco descenderint.

t Periodum obscuram & vitiosam sic explico: parentes … anxii medicaminum (id est, de medicaminibus adhibendis) supra (id est, pro) dicti (pueri) juvamine, ad spiritualia &c.

u Ineptus loquendi modus denotat, quod ex indiciis omnium sensuum desperandum potius,quam sperandum de salute esset.

w Mirum, hujus rei mentionem nullam fieri a monialibus in Processu.

x Obscura locutio est: forte gratulatum ponitur pro gratulabunda.

y Coretinus lib. 4 cap. 5 hoc miraculum referens ait, campanas nullo impellente sponte pulsatas fuisse; at unde hoc acceperit, ignoro. Sane id ex datis verbis Processus erui non potest. Coretino tamen more suo adhæret Giannellus, sed non Rinaldus, qui de campanis altum silet.

* l. strato

* l. fuit illi

* supple est

* l. unum

* l. cuidam

* l. ducentes

* forte scilicet

* lymphantes

* l. supplicantibus

* i. e. repetita

* l. Physicis

* adde de

* supple existimans

* l. indubitata incolumitas

* forte super, i. e. propter

Nomina testium, qui supraposita miracula jurejurando respective confirmarunt.

Subjungo nomina eorum, qui in præfato Processu coram dominis commissariis & subdelegatis relata miracula interposito juramento confirmaverunt: non quod omnes omnia testati sint, sed alii alia: ita ut inter illa, vix ullum, aut nullum sit, quod non unius aut plurium juridico testimonio assertum firmatumque sit. Interrogationes & responsa eorum omitto, ne nauseam pariam, ut in Commentario prævio num. 6 monui.

Die nona Aprilis, quæ fuit dies Sabati comparuerunt infrascripti testes jurati, relati, inducti, producti, ut supra coram supradictis dominis commissariis & subdelegatis, pro tribunali sedentibus in loco supradicto & confinato *, moniti ad hanc horam & diem. Et primo.
Petrutius Nicolai de Bussis de Viterbio.
Presbyter Contutius canonicus ecclesiæ S. Angeli de Spata de Viterbio, & olim Rector ecclesiæ S. Mariæ in Podio.
Nardus Mazzatoste de Viterbio.
Nicolaus Ciaccie de Viterbio.
Ricciardus Tome magistri Gerolimi de Viterbio.
Christoforus Panalfi de Viterbio.
Presbyter Antonius canonicus ecclesiarum sanctorum Lucæ & Faustini.
Dominus Michaël de Alexiis legum doctor.
Dominicus ser Angeli de Viterbio.
Jacobus magistri Odonis de Viterbio.
Artimannus ser Baptistæ de Viterbio.
Laurentius Judicis de Viterbio.
Pacificus Bonelli de Viterbio.
Antonius Gattus de Viterbio.
Magister Johannes Mariani de Alma Diani artium & medicinæ doctor de Viterbio.
Magister Petrus Dominici artium & medicinæ doctor de Viterbio.
Nicolaus Antonii Ciulpe de Viterbio.
Petrus Paulus Cucumelle de Viterbio.
Ser Franciscus ser Nicolai de Viterbio.
Tutius Lorenzetti de Viterbio.
Nicola Tuccie de Viterbio.
Johannes Lucæ de Viterbio.
Dominus Angelus Prior ecclesiæ sancti Bartolomæi de Viterbio.
Johannes Petri Parmæ de Viterbio.
Bartolomæus Rosolini de Viterbio.
Domina Sabecta uxor Bartolomæi Rossolini de Viterbio.
Tomas Johannis Cacciatoris de Viterbio unus ex dominis Prioribus dictæ civitatis.
Domina Francisca Tomæ de Viterbio.
Nicolaus filius dicti Tomæ Cacciatoris de Viterbio.
Domina Cecilia Ferabuschi de Viterbio.
Domina Gianna Ninæ de Viterbio.
Domina Felix Antonii Rubei de Viterbio.
Domina Angela Lucæ de Bussis de Viterbio.
Domina Perna Petri Hyspani de Viterbio.
Petrus Ispanus de Viterbio.
Dominus Antonius Blondus rector ecclesiæ S. Petri de Ulmo de Viterbio.
Domina Ludovica Tutii Lorenzetii de Viterbio.
Petrutia Bartolomæi Antonii.
Julianus Mutii detto * delloriolo civis Viterbiensis.
Rosa Juliani Mutii dicto delloriolo de Viterbio.
Domina Margarita Johannis Guiglielmi de Viterbio.
Jacobus dictus della Golpe de Viterbio, rector Disciplinatorum & caritatum hospitalis Viterbiensis.
Georgius Trombecta habitator Viterbii.
Magister Gentilis de Viterbio.
Veronica uxor Jacobi della Golpe.
Johannes Cifarelle de Viterbio.
Magister Angilellus magistri Angeli civis Viterbiensis.
Domina Petrutia uxor supradicti magistri Angilelli.
Filippa Jacoba magistri Angilelli.
Domina Bartolomæa Angeli del Messere de Viterbio.
Gianna Col.issore de Viterbio.
Domina Paulina Mattæi Lucæ de Viterbio.
Domina Ludovica Michaëlis Palotii de Viterbio.
Antonia uxor Franciosi.
Caterina uxor Pelofacti de Viterbio.
Gianna tertii Ordinis sancti Dominici.
Domina Leonarda Boccacerase.
Domina Laurentia Boccacerase.
Domina Caterina Petri Jennis de Viterbio.
Johannes Jutii de Viterbio.
Domina Paulina uxor Bartolomæi della Bruzza contratæ S. Mattiæ de Viterbio.
Domina Tomassa Antonia Marrochi.
Johannes magistri Anselmi de Viterbio.
Petrus Angelus Nicolai de Viterbio.
Domina Angilella Egidii Marci Gualdi.
Domina Johanna Egidii Marci Gualdi Transmundi.
Caterina Jacobi Gemini de Viterbio.
Domina Sueva Nicolai de Bussis.
Francisca Marci Barberii de Viterbio.
Francisca Angela Dominici de Jovi.
Johanna Petri Muratoris de Viterbio.
Angela Johannis Forlani de Viterbio.
Caterina Jacobi Cecchi Bianchi.
Margarita Cecchini de Viterbio.
Frater Jacobus Maltempi Ordinis Servorum de Viterbio.
Frater Jacobus Filippi Ordinis Servorum de Viterbio.
Jacobus Stefani Angeli.
Antonius Jutii macellarius de Viterbio.
Magister Antonius bastarius de Viterbio.
Constantia Mascini contratæ S. Marci de Viterbio.
Domina … mater dictæ Constantiæ.
Petrutius Butii.
Petrus Dominici de Viterbio.
Angela Nardi Palotii de Viterbio.
Domina Tomassa mater Angelæ Nardi.
Filomena Benedicti Justi de Viterbio.
Domina Benedicta Justi, mater dictæ Filomenæ.
Palotia Riccii contratæ S. Leonardi de Viterbio.
Joannes Jutii Fanciulli de Viterbio.
Petrus Dominici Sciarguatelli.
Tomas Capati de Viterbio.
Adornina Petri de Corsica, habitatrix Viterbii.
Frater Andreas Sclavus Ordinis Minorum.
Dominus Christoforus de Malvicis * de Viterbio, legum doctor & Comes palatinus.
Ser Jacobus Tutii de Viterbio.
Frater Dominicus de Gallexio Ordinis Minorum.
Frater Antonius de Sectia.
Frater Bernardinus de Viterbio, Ordinis Servorum.
Andreas Capati de Viterbio.
Johannes Andreæ de Viterbio.
Frater Ludovicus de Gallesio Ordinis Minorum.
Frater Simon de Viterbio.
Frater Gabriël tertiæ Regulæ sancti Francisci.
Domina Margarita Nicolai Nannis de Viterbio.
Nicolaus Nannis de Viterbio.
Domina Lucretia Nicolai Nannis de Viterbio.
Domina Egidia Tutii della Teja de Viterbio.
Tutius Angeli della Teja de Viterbio.
Domina Petrutia Antonii de castro Valentani.
Nardus Paulotii de Viterbio.
Angela filia Benedicti Zello de Viterbio, & ejus mater.
Margarita Antonii Bonanni de Bagnaria.
Caterina Pauli Vannelle de Viterbio.
Domina Andreotia ser Johannis ser Tomæ de Viterbio.
Ser Johannes Tomæ magistri Jeronimi … de Viterbio.
Domina Angela filia dicti ser Johannis.
Antonia Petri Angeli de Viterbio.
Francisca Johannis Spolgliæ de Viterbio.
Geromnia mulier de castro Chiæ.
Gianna de Monte Leone, habitatrix Viterbii.
Domina Simonetta Jutii de Viterbio.
Domina Galiana Petri de Urbe veteri.
Domina Antonia Dominici Fari de Viterbio.
Domina Angela Dominici Nardi de Viterbio.
Domina Lodovica Tutii Lorenzetti de Viterbio.
Domina Petrutia Bartolomæi Antonii de Viterbio.
Carolus Grugni de Viterbio.
Petrus Angeli Triæ de Viterbio.
Domina Paulina magistri Angeli sellarii de Viterbio.
Magister Angelus sellarius de Perusio, habitatator Viterbii.
Domina Francisca Benedicti Zello de Viterbio.
Domina Francisca Nardi Maltempi.
Christophorus alias Boccafrolla de Viterbio, vir supradictæ dominæ Franciscæ.
Vitorbese de Viterbio.
Antonia Franciosi de Viterbio.
Bartolomæa Baptistæ Nerii .. de Viterbio.
Angelus Pasquinæ muratoris de Viterbio.
Domina Angela muratoris mater dicti Angeli.
Domina Johanna Col.e Capranica, habitatrix Viterbii.
Domina Perna Col.e Capranica, habitatrix Viterbii.
Domina Caterina Augustini Longi de Viterbio.
Domina Narda Nicolai Tomæ.
Domina Caterina Baptistæ de Viterbio.
Domina Antonia della Caldussa de Viterbio.
Domina Johanna Francisci de Viterbio.
Domina Antonia Georgii Trombectæ de Viterbio.
Domina Laurentia Gemini de Viterbio.
Domina Titia Jacobi de Fulgineo, tertii Ordinis sancti Francisci.
Domina Julia similiter tertii Ordinis.
Domina Constantia de Tuderto.
Domina Angela Petri de Capranica.
Domina Rita de Scansano, habitatrix Viterbii.
Domina Cecilia Domini Augustini de Viterbio.
Domina Laura tertii Ordinis S. Francisci, commorans in civitate Viterbii.
Domina Gregoria Simi de Viterbio.
Domina Caterina Filippi Bartolomæi.
Domina Angela Tomæ mater dictæ Caterinæ.
Johannes Piccininus de Florentia, habitator Viterbii.
Domina Maria Johannis Piccinini, habitatrix Viterbii.
Domina Jacoba Gemini della Tora de Viterbio.
Antonius Gemini della Tora de Viterbio.
Franciscus Gemini de Viterbio.
Baptista Gemini de Viterbio.
Egidius … de Viterbio.
Jacobus Stefani Viti de Viterbio.
Antonius Vitis de Viterbio.
Domina Angilella uxor supradicti Egidii de Viterbio.
Dominicus Augustini Fabri de Viterbio.
Antonia Augustini Fabri de Viterbio.
Domina Donata Nicolai Ciacciæ uxor Nicolai Vicarii de Viterbio.
Lucas Caprinus de Viterbio.
Presbyter Nardus Rector sanctæ Crucis de Viterbio.
Johannes Nicolai Ciaccie de Viterbio.
Mariottus Nicolai Ciaccie … de Viterbio.
Domina Nicola Silvestri Bocca in fure de Viterbio.
Mariottus Silvestri Boccafusæ de Viterbio.
Domina Antonia Augustini de Aretio, habitatrix Viterbii.
Augustinus Baptistæ de Aretio, habitator Viterbii.
Domina Caterina mater dictæ Antoniæ Augustini de Viterbio.
Domina Lodovica Angeli Longi.
Angelus Longus de Viterbio.
Domina Jacoba Nannis de Viterbio.
Domina Antonia Sanctis sutoris de Viterbio.
Angelina Magnardi de Viterbio.
Domina Petrutia Nicolai Magdalenæ de Viterbio.
Bartolomæus Lombardus habitator Viterbii.
Domina s'Valentini ser Scolarii de Viterbio.
Domina Petrutia s'Valentini s'Fredi de Viterbio.
Gemina Dominici de Monte Leone, habitatrix Viterbii.
Domina Petrutia Antonii Nannis de Aquapendente.
Caterina Antonii de Viterbio.
Domina Angilella Maccaroni de Ronciglione.
Domina Menica Mattei Transmundi de Viterbio.
Antonius Dominici, alias Cortopasso de Viterbio.
Domina Francisca Herculani de Viterbio.
Johannes Herculani de Viterbio.
Domina Laurentia Johannis de Vacodura de Viterbio.
Domina Margarita Johannis Viltris de Viterbio.
Domina Lucia mater dictæ dominæ Margaritæ.
Domina Matteia Johannis de Senis, habitatrix Viterbii.
Domina Bartolomea … de Viterbio.
Johannes Menici del Pelofacto de Viterbio.
Domina Caterina Johannis Menici del Pelofacto de Viterbio.
Antonia uxor Petri de Aquapendente.
Domina Antonia Capati de Viterbio.
Matteus Luce contratæ S. Mattiæ de Viterbio.
Domina … uxor dicti Mattei de Viterbio.
Domina Felix Lazzari de Pisis, habitatrix Viterbii.
Petrus Jennis Dominici Tondi de Viterbio.
Angilella mater supradicti Petri Jennis de Viterbio.
Simon Baptistæ clavarius de Viterbio.
Bartolomeus Francisci Caldararii de Viterbio.
Domina Vannotia mater supradicti Bartolomei de Viterbio.
Domina Palotia Cicci de Viterbio.
Johanna Palotiæ.
Domina Caterina Baptistæ de Aretio, habitatrix Viterbii.
Domina Francisca Bacchini de Viterbio.
Frater Mariottus de Viterbio.
Domina Lucia supradicti fratris Mariotti soror de Viterbio.
Tutius Angeli della Teia de Viterbio.
Franciscus Mariotti Nardi de Viterbio.
Domina … mater supradicti Francisci de Viterbio.
Cecilia Butii de Viterbio.
Paulus… Feiscerna contratæ S. Faustini de Viterbio.
Domina … mater supradicti Pauli.
Menica de Amelia, habitatrix Viterbii.
Peregrina filia supradictæ Menicæ.
Erasimus Bernardi de Viterbio.
Petrutia Fustini de Viterbio.
Angela Menici & Menica ejus soror de Viterbio.
Filippa Lodovica de Viterbio.
Melchior Ambrosii de Viterbio.
Antonius Petri della Chiesia.
Domina Paulina ejus uxor … de Viterbio.
Domina Johanna Angeli Tutii de Viterbio.
Domina Johanna Antonii Alexii de Viterbio.
Domina Bartolomea Pastorati de Viterbio.
Domina Petrutia Cartulere de Viterbio.
Domina Magdalena uxor magistri Nicolai de Monte flaxone.
Domina Angela mater supradictæ dominæ Magdalenæ.
Domina Jacoba ejus soror de Viterbio.
Domina Caterina Georgii.
Domina Cecca Vannis de Viterbio.
Domina Jacoba Cagnoris de Viterbio.
Domina Pellegrina Sanctori de Viterbio.
Antonius, alias Cento mezzo de Viterbio.
Domina Jacoba Angilelli Gidolfi de Fabrica, habitatrix Viterbii.
Angilellus Gidolfi de Fabrica, habitator Viterbii.
Rubeus Bonus de Viterbio.
Domina Victoria Jannis Butii de Viterbio.
Domina Laura Petri Pauli Egidii de Viterbio.
Domina Caterina Lucæ … de Viterbio.
Johannes Petri Scolarii de Viterbio.
Venerabilis mulier domina Margarita Petrutii de Viterbio, admodum bene merita abbatissa monasterii B. Rosæ.
Domina Francisca Benedicti monialis … de Viterbio.
Domina Magdalena Johannis de Viterbio monialis.
Domina Angela Petrutii de Viterbio monialis dicti monasterii.
Domina Margarita Stefani de Viterbio monialis.
Domina Ludovica Lentii de Viterbio monialis.
Domina Johanna Angeli de Viterbio monialis.
Soror Jeronima Antonii de civitate Castellana monialis.
Soror Laura Laurentii, olim de Monte alto, dicti monasterii monialis.
Soror Filippa Jacoba de Sutrio monialis dicti monasterii.

[Annotata]

* i. e. præstituto, ab Italico confinare, i. e. terminos constituere

* i. e. dictus

* l. Malvicinis

DE B. BENINCASA RAPACCIOLI, ORDINIS SERVORUM B. M. V. MARTYRE,
IN ASIA

Anno MCDXV.

SYLLOGE.

Benincasa Rappacioli, Ordinis Servorum B. M. V. martyr, in Asia (B.)

AUCTORE J. V.

§ I. Beati locus natalis, Vita bis scripta, familia, professio religiosa.

Patria beato huic Martyri obtigit Collis Scipionis in Umbria Italiæ provincia, [Notitiæ de Beati patria;] vulgo Colle Scipoli aut Coldiscepoli dictus. Oppidum istud seu castrum in Narniensi diœcesi situm est, distatque Narnia milliaribus quinque; Interamna vero duobus, uti habent ambæ Vitæ Mss. De eodem hæc tradit Leandri Alberti Descriptio totius Italiæ, anno 1566 Latine edita Coloniæ Agrippinæ, pag. 152: Via… Flaminia procedenti eo usque, ubi læva in parte Velini lacus aquæ ex edito præcipitatæ Nari illabuntur, citra Ternum (Interamnam) ponte transito, qui Naris ripas jungit, oppidum in tumulo cernitur, Collis Scipionis vulgo literatis dictum, frequens & opibus affluens; quod Scipionem condidisse nonnulli putant. Et pag. 156: Primum igitur ab aquarum e Velino lacu in Narem delapsu, per ea loca, quæ nunc Sabiniam appellant, incedenti Collis Scipionis offertur, quo de supra commemoravimus. Conditorem ejus fuisse Scipionem Africanum antiqua vult tradito, inquiunt Vitæ Mss., idque omnino asserit Ludovicus Jacobilli in Vita Beati edita tom. 1 de Sanctis Umbriæ pag. 725; sed nimis liberaliter: nam apud Livium & Plutarchum, quos citat, nullam prorsus de Colle Scipionis mentionem inveni. Nolim tamen ideo negare ab aliquo e Scipionibus fuisse conditum.

[2] Vitæ Mss. jam memoratæ Italico idiomate concinnatæ sunt, [Vita Italice scripta, cujus majorem partem] auctoremque habent P. magistrum Hyacinthum Selimbeni, vel Salimbeni, ut in secunda scribitur, Collescipolitanum ex tertio Ordine S. Francisci. Primam anno 1652 compositam biennio post Roma huc misit P. Matthæus Gherardelli Societatis nostræ; alteram paulo pleniorem XIV Aprilis 1657, addiditque: Vita B. Benincasæ Rapaccioli descripta ab Eminentissimo hujus cognominis, nimirum Francisco Angelo Rapacciolo sacræ Romanæ Ecclesiæ presbytero Cardinale, consanguineo Beati ex fratre in octavo gradu secundum Selimbenium. De eo videri potest Alphonsus Ciaconius in Vitis Pontificum tom. 4 col. 628. Vita hæc secunda nihil aliud est quam exemplar primæ, nec plura continet de gestis Beati; sed genealogiam & familiam aliquanto fusius explicat. Id tamen miror, quod nusquam exprimatur, quis fuerit avus Beati. Majorem Vitæ partem occupat genealogia, cui Selimbenius præmittit laudes suæ patria, commendans Collem Scipionis a magnitudine, amœnitate, antiquitate & fidelitate, quam semper illibatam servavit erga Sedem Apostolicam inter rebelliones vicinorum populorum: atque ea de causa Gregorius XI Collescipolitanos variis ornavit privilegiis, confirmatis deinde per novas bullas a Martino V, Paulo III aliisque Pontificibus. Privilegia ista labefactata per Julium III, qui Michaëlem Angelum Spada Interamnensem creaverat loci vicarium, restituit auxitque Pius IV, concedendo universitati & populo Collis-Scipionensi totam jurisdictionem: ita ut etiam hodie, inquit Selimbenius, civitas gubernetur quasi adinstar reipublicæ per magistratus a populo electos.

[3] [occupat genealogia] Hinc transit laudatus auctor ad familiam Beati, quam antiquitus ibidem loci conspicuam fuisse ait, dictamque primum Rapizzoni ac deinde Rapaccioli, quæ terminationis mutatio abhinc 400 annos & amplius facta sit exemplo diversarum familiarum Umbriæ. Addit inveniri in archivis, quod successive duo Rapizzonii donationes insignes fecerint abbatiæ Farfensi ex bonis, quæ ad illos pertinebant in Colle Scipionis; indeque apparere, Rapizzonios regionis istius dominos fuisse ab annis 500 imo 600. In Vita secunda sive altero exemplari assignatur caput familiæ, videlicet comes Rapizzoni genitus ex Attone, Raynerii filio: qui Raynerius variorum locorum comes floruisse dicitur circa annum 900. Successionem illam docent variæ scripturæ etiam hodie exstantes, inquit Selimbenius; secundum quas idem Rapizzonius Interamnæ & totius provinciæ Narniensis præfectus * fuit. Hujus deinde tres filii recensentur Dodo seu Dodonus, Juvenalis & Tebaldus, noti ex donationibus in archivo Farsensis abbatiæ descriptis. Primus fuit Narniensis episcopus, idque anno 1028 secundum Ughellum tomo 1 Italiæ Sacræ. Juvenalis genuit Falconem, Rapizzonem & Crescentium, quorum singuli binos habuere filios: Falco Leponem & Berardum, Rapizzo Litaldum & Gualfredum, Crescentius Guidonem & Tebaldum. Sex illi patrueles donarunt anno 1093 antiquam ecclesiam S. Stephani prope Collem Scipionis cuidam presbytero Luponi: prout etiamnum hodie legi potest in ejusdem templi fronte, ubi exstat donatio prædicta litteris Gothicis in marmore exarata, teste rursum Selimbenio.

[4] Divisa in tres ramos familia, duo primi a Falcone per Peponem & a Rapizzone per Gualfredum descendentes priscum nomen Rapizzoni mutarunt in Rapaccioli; [in aliquibus deficiens.] tertius a Crescentio per Tebaldum propagatus utramque illam appellationem respuit: nam filii eorum ob intestinas discordias sejunxerunt se a Rapacciolis & vocari cœperunt de Tebaldis, mutato cum nomine etiam scuto gentilitio: siquidem pro uno vel tribus rapis, quæ semper fuerunt insignia familiæ Rapizzoniæ, substituerunt ipsi equum media parte truncatum. Atque hæc anno circiter 1210 contigisse tradit biographus. Una stirps Rapacciolorum semper mansit in Colle Scipionis; altera vero incoluit Insulam S. Angeli, castrum Umbriæ inter Narniam & Interamnam: post cujus eversionem anno 1245 migravit cum multis aliis familiis Interamnam, ibique cœtui nobilissimorum civium adscripta est. Circa annum 1340 ambæ familiæ de Rapacciolis & de Tebaldis altero affinitatis vinculo sese conjunxerunt, Jacobo Tebaldi data in matrimonium Stefanuccia Rapaccioli, quæ amita fuit Beati nostri, prout mox videbitur. Post præcedentia, quæ compendio retuli, Selimbenius generaliter loquitur de variis in utraque stirpe illustribus viris, inter quos haud dubie progenitores fuerunt Beati nostri; sed omittit omnium nomina præterquam patris ejus, quem indicat his verbis: Verum tempus est nominandi Andream, illico subdens: Ex Andrea nati sunt circa annum MCCCL Antonius philosophiæ ac medicinæ doctor, & Jacobus, postea in Religione Servorum B. Mariæ dictus Benincasa. Ejusdem Andreæ soror fuit Stefanuccia, nupta Jacobo Tebaldi &c.

[5] Jacobillus in elogio Cardinalis Rapaccioli apud laudatum Ciaconium col. 629 quædam aliter habet de filiis & nepotibus primi Rapizzonii. [Beatus circa medium seculi 14 natus] Verum quæstionibus genealogicis nolo me interponere, contentus ea breviter narrasse, quæ fuse a Selimbenio de patria & prosapia beati Martyris conscripta sunt. Nunc ad gesta ipsius progredior, collecturus tum ex Vita antiquiore, quam Jacobillus edidit tom. 1 de Sanctis Umbriæ, tum ex aliis Mss. quidquid ad Beatum pertinet. Locum & annum natalem distincte expressit Jacobillus pag. 726, citans in margine Fidem publicam sibi missam Senis anno 1629 a F. Franc. Salvano Priori conventus Servorum: B. Benincasa natus est in dicta terra Collis Scipionis anno MCCCXLIX tempore P. Clementis VI. Pater ejus vocabatur Andreas Rapaccioli, & ipse in seculo Jacobus nominabatur: educatus fuit a suis parentibus multa cura & vigilantia. Mox subdit, quomodo in tenera sua ætate religiosum institutum amplexus fuerit. Concionante per Quadragesimam anni MCCCLXV in Colle Scipionis P. F. Bartholomæo Luti Senensi, religioso charitate flagrante & docto Ordinis Servorum gloriosæ Virginis Mariæ, motus ille sanctis ejus exhortationibus statuit mundum deserere & fieri Servus istius magnæ Dei Matris. Hac de causa Senas cum prædicto F. Bartholomæo profectus est, ibique in conventu S. Clementis fratrum Servorum sacrum illius Religionis habitum suscepit XXII Maii MCCCLXV, ætatis suæ anno XVI.

[6] Selimbenius in utraque Vita Ms. profert testimonium admissionis Beati ex antiquis commentariis conventus Senensis, [Ordinem Servorum ingreditur anno 1365.] Italice his verbis conceptum: MCCCLXV Senis in capitulo congregatis Patribus S. Mariæ Servorum jussu & commissione R. P. Prioris F. Bartholomæi Luti XII Maii (in Vita prima scribitur Luci & XXII Maii,) quæsitum fuit, an consentirent in admissionem fratris Jacobi, filii Andreæ Rapaccioli e Colle Scipionis: & suffragiis initis, vota omnia favorabilia fuerunt, eodemque die religiosam vestem indutus est, stante optima relatione patris Prioris, qui eum noverat & probaverat, dum concionabatur in Colle Scipionis, & honestate Juvenis ac devotione tempore probationis suæ monstrata. Patres adfuerunt LIV numero, & Jacobus iste appellatus deinceps fuit frater Benincasa. Post annuum tyrocinium secuta est professio solemnis VIII Junii, perperam a biographis uno die citius collocata, ut patet ex laudatis commentariis: MCCCLXVI collectis Patribus S. Clementis Ordinis S. Mariæ Servorum propositus fuit ad professionem frater Benincasa a P. Priore F. Bartholomæo Luti, & initis ea de re suffragiis, vota omnia numero LVIII favorabilia fuerunt die VII Junii. Sequenti professionem emisit, & fuit rogatus q. Thomas olim q. Francisci * Senensis. Interfuit M. Antonius medicus Collis-Scipionensis frater ipsius. F. Franciscus Salvanus de Senis procurator conventus manu propria. Antonium Rapaccioli, qui professioni interfuit, Jacobillus Beati patruum appellat: Selimbenius vero constanter eum vocat fratrem, uti habet testimonium mox datum.

[Annotata]

* Italice castaldo

* in Vita priore additur notarii

§ II. Cur Senensis a quibusdam dictus: prædicat in Bohemia contra Wicleffistas seu Hussitas, prodigiose liberatur e carcere, migrat in Tartariam & tandem cum socio capite truncatur: cultus Beati publicus.

[Senis diu commoratus] Ob diuturnam commorationem in Senensi conventu sumptumque ibi religiosum habitum, Beatus cognominatus est Senensis, teste Jacobillo. Eadem de causa Joannes Petrus Crescenzi libro 3 Præsidii Romani Italice vulgati pag. 118, ubi Beatos Ordinis Servorum recenset, ita scripsit: Benincasa Rapaccioli Senensis, martyr in Tartaria MCDXV. Franciscus Angeloni Senensem quoque appellatum fuisse ait pag. 274 in Vitis Sanctorum Interamnensium, quas sermone patrio edidit anno 1646. Eumdem hi tres auctorem citant P. F. Gregorium Alasia Servitam in Catalogo Beatorum sui Ordinis, quem in museo nostro non inveni. Ejusdem etiam meminit Selimbenius dicens, anno 1622 Florentiæ impressum esse & in eo referri, quod Beatus floruerit anno 1400; quem Alasia Senensem vocat non a patria, sed a loco suscepti habitus religiosi. Hæc ad cautelam inserere visum est, ne quis inhærens Alasiæ verbis putet, Beatum nostrum Senis natum esse, vel Benincasam patria Collis-Scipionensem & professione Senensem in duos perperam distrabat. Nunc ad ea, quæ post emissam professionem gesta sunt, veniamus.

[8] Fecit B. Benincasa, inquit Selimbenius, magnos in bonitate & doctrina progressus, unde suo tempore æstimatus fuit sanctus & insignis theologiæ magister; de quo magisterio inferius ait liquere ex multis contractibus, in archivo Senensis conventus descriptis. [& virtutibus ac doctrina excultus mittitur cum socio in Bohemiam prædicaturus contra Wicleffistas] Propter sanctitatem suam & doctrinam missus est in Bohemiam ad concionandum contra hæreticos istius temporis, datusque est illi comes P. Petrus Malvezzi, quem Jacobillus tradit fuisse nobilem Bononiensem, & post Angelonum citatum beati titulo honorat; sed nusquam inveni aliquod ejus cultus vestigium. Ceterum hæretici, qui sub finem seculi XIV & maxime seculo XV in Bohemia grassabantur, erant Wicleffistæ seu Hussitæ, germina Waldensium, sic dicti a quodam Joanne Hus. Vide Spondanum in Continuatione Baronii ad annum 1393 num. 7. Historiam Hussitarum libris 12 prosecutus est Joannes Cochlæus, e cujus libro 1 sequentia excerpsit Odoricus Raynaldus ad annum 1408 num. 69: Factum est ut post mortem ipsius (Wicleffi, obitam anno 1384,) quidam ex discipulis ejus, nomine Petrus Payne Anglus, Pragam cum libris illius profugerit, regnante Wenceslao: ea forsitan occasione permotus, quod ante eum Bohemus quidam genere nobilis ex domo, quam Putridi piscis vocant, apud Oxoniam in literarum studio constitutus libros Wicleffi… inde in patriam secum retulit, velut pretiosum thesaurum; quos Pragæ diversis transcriptionibus multis hominibus communicavit, & juxta nomen suum Putridi hæretici lethale virus civibus suis infudit. &c.

[9] Commodavit autem, inquit Æneas Sylvius Historiæ Bohemicæ cap. 35, [sive Hussitas: ibi functus aliquamdiu munere apostolico conjicitur in carcerem,] scripta quæ attulerat his potissime, qui Teutonicorum odio tenebantur: inter quos Joannes eminuit obscuro loco natus, ex villa Hus, quod anserem significat, cognomentum mutuatus. Hic cum esset ingenio peracri & lingua diserta, multumque dialecticis oblectaretur & peregrinas opiniones amaret, avide admodum Wiclevitarum doctrinam arripuit… Sequebantur Johannem clerici fere omnes, ære alieno gravati, sceleribus ac seditionibus insignes, qui rerum novitate evadere pœnas arbitrabantur. His & nonnulli doctrina celebres juncti erant, qui cum in ecclesia consequi dignitatem non potuissent, iniquo animo ferebant, sacerdotia majorum censuum his committi, qui quamvis nobilitate præirent, scientia tamen viderentur inferiores… Proruperunt in blasphemias… & ab Ecclesia Catholica recedentes, impiam Valdensium sectam atque insaniam amplexi sunt. De anno, quo Beatus noster in Bohemiam ac deinde in Tartariam profectus est, & quanto tempore iis in locis versatus fuerit, nihil habeo compertum ex biographis, generaliter tantum ista narrantibus. Audi Selimbenium: Ivit eo (in Bohemiam) summa cum voluptate magnaque aviditate amittendi vitam pro fide Catholica. Ibi concionatus est, ibi laboravit aliquamdiu multo cum fructu: donec in carcerem fuit conjectus & ad mortem destinatus cum socio suo post mille contumelias & opprobria.

[10] Verum placuit Deo mittere angelum, qui apertis carceribus & solutis compedibus & catenis, [unde liberatus ab angelo Tartaros adit instruitque, ac tandem consummat martyrium anno 1415] imperavit illi ut inde aufugeret & proficisceretur ad prædicandam fidem inter Tartaros, ubi suo tempore una cum socio esset obtenturus gratiam moriendi pro Christo. Ambos e carcere ab angelo liberatos in Asiam migrasse, ibique post longam prædicationem & miracula edita occisos esse, scribunt etiam Angelonus & Jacobillus; sed iter Tartaricum, jubente angelo & martyrium promittente, susceptum fuisse non memorant. Et promissio quidem martyrii adjecta postmodum videtur: omittunt enim illam, etsi mandatum angeli exprimant, notitiæ Mss. de Beato Roma missæ ad Bollandum anno 1650. Pergit Selimbenius: In Tartariam se contulit, eam percurrit concionando & faciendo multa & magna miracula, quemadmodum indistincte testificantur litteræ & commentaria authentica istorum temporum: tandemque anno MCDXV die IV Septembris ipse & socius post varia atrocia tormenta capite truncati sunt ab illis barbaris in quadam civitate, quæ in epistola Germanico idiomate tunc scripta a Provinciale Bohemiæ, appellata fuit Cotumban (Vita prima habet Cotumbania.)

[11] [in quadam civitate non satis nota.] Inferius citat litteras Storbera missas ad patres Senenses anno 1420, in quibus P. Gerardus Tedesco, provincialis Bohemiæ appellatus in prima Vita, de eodem Beato meminit, compendio narrans liberationem ejus e carcere ope angeli, fugam jussu Dei ex Bohemia in Tartariam, & martyrium. Autographum illarum litterarum, quas puto easdem esse cum epistola numero præcedente memorata, Germanice exaratum servari ait in archivo istius conventus, necnon scripturas alias authenticas, in quibus de martyrio Beati agitur. Vellem istorum exemplar huc missum fuisset, uti etiam illius Compendii de Beati vita & morte, quod idem Selimbenius legi asserit in Historiis Mss. ejusdem conventus, ante annos 100 & amplius a P. F. Lucentio compositis; unde forsitan plusculum lucis affulgeret ad palæstram martyrii assignandam: locum enim Cotumban vel Cotumbania nominatum apud geographos invenire non potui. Cotamba quidem memoratur a Ptolemæo lib. 6 Geographiæ cap. 4; verum illud Persidis oppidum est, non Tartariæ. Angelonus & Jacobillus ex antiquo Legendario ejusdem conventus proferunt sequentia: Beatus Benincasa Rapacciolus martyr in Asia, non addito oppidi nomine. Notitiæ Mss., de quibus numero præcedente, citant etiam libros antiquos conventus Senensis, qui similiter nomen urbis reticentes martyrium in Asia collocant. Hos in præfigendo titulo secutus sum, quandoquidem mihi non constabat, in qua urbe passus fuerit Beatus.

[12] [Gaudet titulo Beati] Ad cultum illius publicum quod attinet, nullis quidem Martyrologiis B. Benincasa inscriptus legitur; verumtamen ab immemorabili tempore ante Urbani VIII decreta beati titulo insignitus fuit, uti mox patebit. Bollandus nomine laudati Cardinalis Rapaccioli rogatus ut mentionem faceret de beato hoc Martyre, rescripserat VI Augusti 1650 in hunc modum: Quod eram mea sponte facturus, ut B. Benincasam Rapacciolum in meo opere de Sanctis recenserem, id faciam Eminentissimi Cardinalis hortatu tanto diligentius. Et vero ejus me auctoritas magna sollicitudine liberavit. Nam cum antea libros D. Ludovici Jacobilli de Fulginatibus aliisque Sanctis legerem, vulgatos post paullo quam erat ab Urbano VIII bulla edita de non nominandis absolute Sanctis aut Beatis, qui tales non essent vel palam habiti a c annis vel ab Ecclesia declarati; verebar necubi in bullam eam offenderem, procedebamque subtimide. At cum tomum edidit idem D. Jacobillus de Sanctis Umbriæ, post eamdem bullam sæpius iteratam & explicatam, eumque Eminentiæ suæ dedicavit; non video quid amplius metuere debeam… At cur in ea relatione (ex Jacobillo transcripta) omissum est, quod idem Jacobillus tradit de sacello, quod huic Beato consanguineo suo sua Eminentia e marmore ædificat?

[13] Litteris Romæ datis eodem anno XVII Septembris inclusæ fuerunt nomine prædicti Cardinalis notitiæ Italicæ Mss., [& publico cultu præcipue Senis.] quarum hoc exordium: Non est timendum, ne impingatur in bullam Urbani; quia plures quam ducenti anni sunt ex quo B. Benincasa fuit dictus, nominatus, & cultus ut beatus & ut martyr publice, & præter alia loca Senis in ecclesia Servorum in sacello Dominæ Nostræ de igne; sub cujus imagine sunt quatuor Beati & inter alios hic cum inscriptione: Beatus Benincasa martyr in Asia. Pictura ante ducentos annos ibi fuit, sicuti modo exstat. Ejusdem imaginis & inscriptionis meminit Angelonus num. 7 citatus. Idem quoque cultus indicium profert Jacobillus, addens sequentia: In sacello Piccolominiorum in dicta ecclesia Senensi S. Clementis, cernitur exposita publicæ venerationi antiqua imago hujus Beati cum palma martyris in manu, radiis splendoris in capite, & habitu fratris Servitæ: ad pedes ejus legitur epigraphe jam dicta. Conspicitur quoque in eadem ecclesia ad publicam devotionem alia major tabula, sed recentiore penicillo picta, imaginem illius referens, sub qua habetur: B. Benincasa martyr… In libro antiquo (cujus etiam Selimbenius meminit) tabulis cooperto, continente Regulam Servitarum & notam multorum Beatorum hujusce religionis, qui conservatur in archivo dicti conventus Senensis, legitur fol. XX vel 21: B. Benincasa [filius] Andreæ Rapaccioli e Colle Scipionis martyr in Tartaria. Legendarium num. 11 memoratum habet in Asia. Subdit Jacobillus: In Arbore, seu Navi Ordinis Servorum, edita in lucem anno MDC a P. F. Gregorio Alasia a Summa Ripa, conspicitur inter alios Beatos imago ejus cum titulo B. Benincasa.

§ III. Alia proferuntur indicia venerationis tum publice tum privatim continuatæ, cui nihil officit silentium quorumdam scriptorum.

[Veneratio continuata] Aliud argumentum publicæ venerationis ad sua tempora continuatæ superaddit Selimbenius, ita scribens: Imago hujus Beati cernitur etiamnum hodie, depicta cum diademate in capite & palma in manu, in altari B. Francisci Patritii in ecclesia Servorum Senensium, & infra leguntur hæc verba: Beatus Benincasa martyr in Asia. Eam illic ab annis ducentis & amplius pingendam curavit nobilis familia Senensis Castoriorum, hodie exstincta… In processu Senis instituto pro canonizatione B. Francisci Patritii, mentio fit de B. Benincasa occasione visitationis prædicti altaris, in quo abhinc pluribus quam ducentis annis imago ejus colitur cum effigie B. Francisci ac BB. Philippi & Joachini, de quibus Ordo Servorum celebrat Officium. Gesta horum trium illustrata jam sunt in Opere nostro: B. Francisci Patritii sive Senensis tomo III Maii pag. 655 & tom. VII pag.790, S. Philippi Benitii tomo IV Augusti pag. 655, B. Joachini tomo 2 Aprilis pag. 454. Asserit præterea Selimbenius, conspici imaginem martyrium ejus repræsentantem ad latus dexterum sacelli in ecclesia Deiparæ Virginis de colle nuncupatæ, haud procul a Colle-Scipionis: cujus ecclesiæ, per Petrum Rapaccioli a fundamentis erectæ & dotatæ, hodie, inquit, patronus est prædictus Cardinalis Franciscus Angelus Rapaccioli, ab Urbano VIII ad sacram purpuram evectus XIII Julii 1643, & post triennium sub Innocentio X consecratus civitatis Interamnensis episcopus.

[15] [post decretum Urbani VIII.] Hanc porro imaginem a laudato Eminentissimo, & consequenter post Urbani VIII docreta, fieri jussam esse testantur citatæ notitiæ Mss., in quibus ad Bollandi quæsita num. 12, sic respondetur: Quantum ad sacellum, quod Jacobillus asserit Beato construi in Colle Scipionis a sua Eminentia, omissum hoc fuit in apographo misso; quoniam ea de re non aliud est verum, nisi quod Cardinalis cum uno e suis fratribus in sacello majori ecclesiæ, quam pater ipsorum extra oppidum Collis-Scipionense exstruxerat mirificæ imagini, Dominæ Nostræ de colle dictæ, erigendum curavit altare cum columnis & frontispicio e marmore discolore, sub quo reposuit corpus S. Guerrini martyris, extractum e sacris cœmeteriis Romanis, ibique collocatum die octava Nativitatis B. Mariæ Virginis, quod principale festum est illius ecclesiæ. Postea in muris lateralibus dicti sacelli a dextra parte posuit in corona ex opere marmorato tabulam decollationis B. Benincasæ, & a sinistra similem alteram B. Columbæ dictæ Reatinæ, sed oriundæ e Colle Scipionis familia Guadagnoliorum. Additur, solos hosce duos Beatos pro indigenis haberi in Colle Scipionis. Vitam B. Columbæ Reatinæ edidit Papebrochius ad XX Maii: Translatio autem S. Guerrini M. celebratur XV Septembris.

[16] [Interamnenses quoque eum BB suis annumerant:] Angelonus pag. 275 Martyrem nostrum Beatis Interamnatibus accenset propter ejus majores, ibidem jure civitatis donatos. Audi Selimbenium: Numerat hæc civitas inter alios suos Sanctos B. Benincasam, quia ortus est ex familia, quæ ab anno MCCXLV (ut supra vidimus) legati Apostolici opera jus civitatis obtinuit inter nobiles Interamnenses: & nostra tempestate in templo cathedrali exstat in magna tabula publicus catalogus, exhibens omnes Sanctos & Beatos, qui fuerunt episcopi, aut cives … aut bene meriti de Interamna. Cernitur & legitur inter alios beatus Benincasa; de quo aliud modo non dicetur, omissis aliis recentioribus & antiquis de eo memoriis. Hæc omnia dicta sint cum professione adhærendi & insistendi debita observantia & reverentia decreto gloriosæ memoriæ Urbani VIII edito XIII Martii MDCXXV &c. In denominando beato prædicto Patre Benincasa, sicut omnes alii supra nominati fecerunt, volo niti recognitionibus & approbationibus Ordinariorum … omnique eo, propter quod aliis & mihi ipsi licitum fuit ita facere; non intendendo violare ullum decretum, sed subjicere omnia censuræ sanctæ Sedis, cujus vivo filius & subditus obedientissimus. Hæc ille.

[17] [nec dubitandum videtur de cultu legitimo.] Quis vero credat Eminentissimum Rapacciolum, præsulem eruditum & prudentia clarum, teste Ciaconio, pradicta facturum fuisse aut etiam permissurum ut Interamnæ in sua cathedrali Benincasa pro beato publice haberetur, nisi constitisset de legitima cultus possessione per casum exceptum ab Urbani decretis. Vide supra num. 13. Itaque ob relata hactenus publicæ venerationis indicia dubitare non potui, quin locus beato huic Martyri in Opere nostro deberetur inter hodiernos Cælites; præsertim cum Eminentissimus Prosper de Lambertinis, nunc summus Pontifex Benedictus XIV, in Indice rerum & verborum eruditi sui Operis de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione pag. XXIV dicat; Denominatio Sancti, aut Beati, non potest auferri iis, qui ab immemorabili sic fuerunt appellati; & pag. XIX ibidem: Cultus publicus infertur ex retentione imaginum Servorum Dei in ecclesiis, etiamsi pictæ sint sine diademate & splendoribus, & etiamsi collocatæ sint extra altare, & feorsim ab imaginibus Beatorum vel Sanctorum; quod utrumque variis probat exemplis libro 2 cap. 14 num. 5, & cap. 24 num. III.

[18] Pie admodum, uti memoratus Selimbenius verbis num. 10 datis subjungit, [Pie affecti erga Beatum, inter quos Cardinalis Rapacciolus pluries ejus opem expertus.] erga hunc Martyrem affectus fuit Cardinalis Jacobus Tebaldus, a Callisto III ad sacram purpuram promotus anno 41 post Beati obitum, id est, 1456: & gloriæ sibi ducebat numerare illum inter suos consanguineos, agnoscens familiam suam derivatam a Rapacciolis, ut supra, & propter aviam suam Stefanucciam, Beati amitam. Cardinalis hujus epitaphium ex Selimbenio non transcribo: legi id potest tomo 2 Ciaconii col. 995, vel tomo 2 Italiæ Sacræ Ughelli in Episcopis Feretranis, apud quem annus emortualis MCDLXVI recte exprimitur. Singulari pietate eumdem B. Benincasam prosecutus est Petrus Rapaccioli, cui datum fuit a Deo ut familiam suam, quæ aliquamdiu jacuerat in paupertate, honestis mercaturis erigere potuerit. Erat is secundum Selimbenium consanguineus Beati ex fratre in septimo gradu. Supra laudatus Cardinalis Franciscus Angelus Rapaccioli hujus filius profitebatur, eodem Selembenio teste, speciali prorsus devotione se affici erga prædictum Beatum, & pluries evidentissime cælestem illius opem ac protectionem expertum fuisse.

[19] Jacobillus pag. 727 pro Beato nostro perperam citat Archangelum Gianium in Annalibus Servorum; [Silentium Gianii & aliorum nihil officit: hac occasione subjicitur] hic enim agit de alio Benincasa non martyre, quem Papebrochius dedit tomo VII Maii pag. 662. Cur autem B. Benincasa M. a Gianio præteritus sit, nescitur, inquiunt citatæ notitiæ Mss.: haud dubie quod monimenta de eo non habuerit. Ad silentium Gianii respondet Selimbenius, illum in Annalibus omisisse Beatos plures, ac præter alios ipsum B. Paulum Spanocchi, quamvis martyrium illius narretur a Pio II in suis Orationibus & Commentariis. Similis responsio dari potest, si quis objiciat, memoria Beati nostri non exstare apud Michaëlem Florentinum in Chronico Servorum, & Philippum Ferrarium in utroque Catalogo Sanctorum: adde quod argumentum ab illorum aliorumque silentio petitum nequeat evertere testimonia superius exhibita de cultu publico. Ad Paulum Spanocchium quod attinet, perscrutatus sum quotquot in museo nostro reperi orationes & Commentarios aliaque ab Ænea Sylvio seu Pio II scripta, varios etiam consului martyrologos & historicos; sed nusquam mihi occurrit Spanocchii nomen. Tandem in Fastis Senensibus anno 1669 recusis, inveni pag. 529 satis prolixum elogium cujusdam Pauli, Ordinis Servorum B. V., qui spectatissimæ vir integritatis, apud agrum Pennarum a S. Marino dictum, in sui Ordinis cœnobio degebat anno 1462, obiitque mense Octobri; an ejusdem anni & quo die, me latet.

[20] [elogium alterius, quem etiam dabimus, si cultus probetur,] Elogium istud notatur desumptum ex libro 5 Commentariorum Pii II. Verba subjicio ex Francofurtensi editione anni 1614, pag. 124: Vulgatum est per idem tempus venerabilem quendam monachum, natione Senensem, in agro Pennarum S. Marini suo in sacello imaginem B. Mariæ Virginis erexisse, ad quam, veluti miracula facientem, regionis accolæ frequentes accurrerent: id ægre tulisse Sigismundum (Malatestam, Arimini dominum,) jussisse monachum imaginem amovere; nec parentem, misisse qui noctu caperent atque ad se ducerent daturum pœnas. Illos interceptum ore obstructo ducentes, cum tota nocte ambulassent, & jam se putassent Ariminum attigisse, summo diluculo apud sacellum, in quo erat imago, se reperisse; atque ira concitos captivum in alta cruce suspendisse, quæ ab eo index loci in trivio paulo ante fuerat erecta: sed mox sicariis abeuntibus, fracto laqueo, monachum cecidisse, repertum a rusticis atque confotum revixisse: quem rumorem nota Sigismundi crudelitas atque impietas probabilem reddidit. Cum Pius II satis innuat narrationem suam ex rumore seu fama populari haustam esse, facti veritatem aliunde cupimus edoceri; item quo anno & quota die Octobris obierit venerabilis ille monachus, an alicubi colatur, & an fuerit Servita, qualem faciunt Senenses Fasti: nam cœnobium San-Marinense, in quo vixisse dicitur, non invenio apud Gianium, enumerantem 137 cœnobia sui Ordinis. Documenta idonea de istius Pauli publico cultu si mittantur, suus ei locus dabitur in Opere nostro.

September II: 5. September